Н.С. ДүкенбайГ.Н. Дүкенбай

ПЕДАГОГ - МУЗЫКАНТТЫҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ

МӘДЕНИЕТІ

0

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Н. ДүкенбайГ. Дүкенбай

ПЕДАГОГ - МУЗЫКАНТТЫҢӘДІСНАМАЛЫҚ

МӘДЕНИЕТІ05В010600 «Музыкалық білім беру» мамандығы

бойынша студенттер мен оқытушыларға арналған оқу құралы

Білім мен ғылым саласында, мәдени мұра шеңберінде, Қазақстан Республикасы экономика дамуына,

кәсіби мамандар дайындау және Кереку-Баян өңірінің мәдениет саласына еңбегі зор С.Торайғыров атындағы

Павлодар мемлекттік университетінің 50-жылдық мерейтойына арналады

1

ПавлодарКереку2010

ӘОЖ 371.13 (075.8) ҚБЖ 74.204 Я73Д 87

С.Торайғыров атындағы ПМУ Филология, журналистика және өнер факультетінің оқу-әдістемелік кеңесі басуға ұсынды

Пікірсарапшылар:Кокумбаева Б.Д – философия ғылымдарының

докторы, өнертану ғылымдарының кандидаты, ПМПИ профессоры.

Жұматаева Е.Ө. - педагогика ғылымдарының докторы, профессор, ПМУ.

Н. Дүкенбай, Г. ДүкенбайД 87 Педагог - музыканттың әдіснамалық мәдениеті: 0В010600

«Музыкалық білім беру» мамандағы бойынша студенттер мен оқытушыларға арналған оқу құралы / Н. Дүкенбай, ф.ғ.к., Г. Дүкенбай. – Павлодар: Кереку, 2010. – 122 б.

ISBN 9965-573-94-8

Оқу құралы болашақ педагог - музыканттың әдіснамалық мәдениетінің қалыптасуына арналады. Оқу құралында музыкалық білім беру педагогикасының әдіснамалық негізі, музыкалық – педагогикалық ізденістің әдіснамалық сипатының негізі қаралады, музыкалық білім беру педагогикасының басқа ғылымдармен байланысы, музыкалық – педагогикалық мәселелерін талдау технологиясы мен принциптері берілген. Қосымшада музыкант – педагогтің әдіснамалық мәдениет мәселесі, педагогика әдіснамасы және музыкалық білім беру

2

практикасына арналған атақты ғалымдардың еңбектері, пікірлері берілген.

Оқу құралы Мемлекеттік стандартқа сәйкес 0В010600 (бакалавриат) «Музыкалық білім беру» мамандығы және 6N0106 (магистратура) бойынша жазылған. Оқу құралын оқытушыларға, магистранттарға, аспиранттарға, жоғары және орта арнайы кәсіби оқу мекемелерінің студенттеріне, жалпы білім беру мекемелерінің мамандарына және де балаларға, жастарға музыкалық білім беру, музыкалық тербие беру процесімен байланысты мамандарға ұсынамыз.

ISBN 9965-573-94-8

ӘОЖ 371.13 (075.8) ҚБЖ 74.204 Я73

© Н. Дүкенбай, Г. Дүкенбай, 2010 © С. Торайғыров атындағы ПМУ, 2010

КіріспеКейінгі уақытта Қазақстан Республикасында

әдіснамаға қатысты ғалымдардың көзқарасы мүлде өзгерді, мәселең қарапайым абстракциядан күрделі кең мағынадағы жүйеге қарай және жай ғана фолософтардың қызығушылығы ғана емес тәжирибеде де көзқарас қалыптасты.

Жалпы «педагог - музыканттың әдіснамалық мәдениеті» болашақ музыка мұғаліміне бағытталған. Бұл студенттік ізденіс жұмысынан бастап, дәлелдеу және көрсету болып табылады, кәсібилік бағытының әдіснамалық мәдениеті қалыптасуда және де бұл бағыт қызықты да, керекті де және ақиқат.

Біріншіден, әдіснамалық бағыт қалай да болсын педагог - музыканттың өз әрекетінен байқалады. Әр оқушының мінез - құлқын, оның қабілетін, икемділігі мен дағдысын, қызығушылығын музыка мұғалімі қайдан біледі дейміз? Мұны олар өмірлік, кәсібилік тәжірибесінен алады деуге болады.

Екіншіден, оқу құралы қарапайым пікір, кішкене баяндама, басқадай студенттік ғылыми жұмыстарды жазу (курстық, дипломдық) барысында қалыптасады және жай ғана жазып қоймай, мысал арқылы дәлелдеп, қалай жазу керек екенін көрсетеді.

3

Үшіншіден, оқу пәні оқу құралында берілген қосымшаға назар аударуға, студенттің өзін-өзі тануына, семинарлық сабақтарға дайындалуға көп көмек береді.

Және де болашақ музыка мұғалімі музыкалық білім беру педагогикасының басқадай ғылыммен, фолософиямен байланыста болғанын меңгеріп, қадағалайды және ЖОО білім алу процесіндегі қорытынды нәтиже барысындағы шығарушы мамандандыру (дипломыдық) жұмысын жазуына бағытталады.

Педагог - музыканттың әдіснамалық мәдениеті – ойлау, түрлі көзқарастарды салыстыру, өзінің позициясын ғылыми тұрғыда дәлелдеу қабілеттерінің көрінісі болып табылады.

Ең негізі, ол әдіснамалық мәдениетінің музыкалық білім беру педагогикасының тәжірибелік мәнін ашу, білім мен икемділігін қабылдауы мен қалыптасуы.

1 Тарау Музыкалық білім беру педагогикалық әдіснамаисына кіріспе

1.1 Музыкалық білім беру педагогикасының маңызы және педагог - музыканттың әдіснамалық мәдениеті

«Музыканы оқыту процесінде сіздер ғылыми - ізденіс әрекетімен шұғылданасыздар ма?» - деген сұраққа музыка мұғалімі жауап бере алмайды. «Біз оқытамыз, тәрбиелейміз, ал ізденіс жұмысымен ғалымдар шұғылдансын» - дейді.

Әрине, педагог - музыканттың негізгі жұмысы – оқыту. Бірақ тәжірибелі музыкант өз жұмыс - әрекетін, оқушылардың іс-әрекетін, өз нәтижесін қалай талдамайды? Тәжірибелі педагогтан сұрасақ - қандай

4

нәтиже, қандай мүмкіншілік, неге үйрету, неге тәрбиелеу, қандай қызығушылығы, балалардың түрлі әрекеттегі көрінісі, олардың музыкалық дамуына, икемділік пен дағдыларының қалыптасуына қай жерде, әлі де неге көңіл бөлу керек? - деген сұрақ туады.

Әрбір педагог - музыканттың өз жұмысында кәсіби жетілдіру деңгейінде неге үйрену керек: өздік жұмысының ізденуін, кәсіби әрекетінің талдауын, оқыту әдісінің нәтижелілігін, музыкалық білім беру мазмұнының нәтижесін қадағалау және өз ізденісінде принциптер мен бағыттылығын қалыптастыруы керек. Осындай іс-әрекет мазмұны әдіснамалық сипаты деп аталады.

Сонда да музыкалық білім беру педагогикасының әдіснамалығы деген не?

Оны ғылым ретінде қарастырайық:- музыкалық – педагогикалық іс-әрекетіндегі

ғылыми – ізденісін құрастыру принциптерін, формаларын және тәсілдерін білу;

- білім алу жолын және тиімділігін ғылыми тұрғыда қарастыру, іс-әрекет жүйесін құрастыру;

- музыкалық - педагогикалық ізденісінің әдіснамалық сипатының маңыздылығын меңгеру;

- музыкалық - педагогикалық мәселені және теориялық маңызындағы ой-түйінін әдіснамалық талдау арқылы шешу;

- рецензия, баяндама жазуды ғылыми тұрғыда үйрену;

- музыкалық - педагогикалық саласында тәжірибе - эксперимент жасауын меңгеру, жоспарлауын үйрену;

- музыкалық - педагогикалық ізденіс нәтижесінің алғашқы қадамының тұрақталуы;

- дипломдық жұмысын жазу барысында алған әдіснамалық дағдылары мен икемділігі арқылы орындау.

Болашақ педагог-музыканттың әдіснамалық мәдениетінің мазмұны:

- музыкалық білім беру әдіснамасына қызығушылықпен қарау, оны тәжірибелік әрекетінде және мұғалімдік тұлға ретінде құндылығын түсіну;

5

- әдіснамалық білімінің кәсіби деңгейде қалыптасуы;

- ізденіс жұмысындағы әдіс - тәсілдерін меңгеру барысында тәжірибеде қолдана білуі және қолданған әдебиетті әдіснамалық тұрғыда талдай білуі.

1.2 Музыкалық-педагогикалық әрекет ізденістерінің түрлеріПедагогикадағы ізденіс жұмысы – бұл ғылыми

әрекетінің нәтижесі мен процесі, қоғамдағы құндылық ретіндегі жаңа білімнің заңдылықтары, құрылысы, оқу-тәрбие механизмі, педагогика тарихы мен теориясы, оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдісі, оның мазмұны, принципі, ұйымдастыру формасы және әдістемесі.

Сондықтан қандай ізденіс жұмыстарының түрлері болады? Алғашқы қадам - ол студенттің осы саласындағы бейімделуі.

Талдау негізінің қайнар көзіМақсаты: әдебиет қайнар көздері әдісімен танысу және

педагогикалық практикадан жинақтау фактілерінің әдісі:1. Ізденіс жұмысын тиімді, өнімді және мамандандыру

мақсатында жұмыс жасау, басылымдағы ізденіс жұмыстарын зерттеуін үйрену. Бұл жұмыстың аты «зерттеу - сұрақты талдау қалпы». Сондықтан ізденушінің кітапханаларда, орталықтарда сақталатын ақпараттарға бет бұруы қажет. Онда ғылыми білімінің жетістіктері жазылған, адамзаттың осы бағыттағы жолы көрсетілген.

Ізденушінің ақпараттарды дұрыс қолдануы және қайнар көздерді дұрыс таңдауы – бұл ізденушінің кәсіби мамандандануы.

Кітап - ондағы бірізділік бойынша авторлардың ғылыми негізде көрсеткен жұмыстары бар, «бір қолдан» жазылған монография болып саналады. Басылым көлемі - кемінде 100 бет.

Монографияда ғылыми-зерттеу нәтижесі өте анық және толық мазмұндалады. Монография авторлары көбінесе үлкен ғалымдар болып келеді, себебі олардың ғылыми тәжірибесі мол. Монография тақырыбының негізінде көптеген атаулы әдебиеттердің тізімімен толықтырылады. Әдебиеттер тізімі бір жағынан авторға өз ойының дұрыстығына көзін жеткізуге көмектессе, ал екінші жағынан бұл тізімдер автор көзқарасының әрі қарай дамуына үлкен жол ашады.

Мақалалар - бұл арнайы шағын көлемді басылымдар (10-20 басылым парағы), мұнда әр автордың нақты бір сұрақтарды талқылау

6

барысындағы көзқарастары және шектелген зерттеу жұмыстарының нәтижелері мазмұндалады. Мақалалар педагогика мен психологияға арналған ғылыми журналдарда басылады, жарыққа шығады.

Журнал бетіне жарияланатын мақалалар – бұл ғылымның қозғалысын, көкейтесті мәселелерін қадағалайтын ақпарат жүйесі, сондықтан күнделікті зерттеу, оқу үрдісінде ақпарат арқылы ғылымның қазіргі кездегі жағдайының қандай дәрежеде екенін білуге мүмкіндік береді.

Студент зерттеушілерге арналған ақпарат қайнар көзінің бірі - әртүрлі ғылыми жинақтар болып келеді. Ғылыми жинақтар көбінесе ғылыми журналдарға ұқсас, бірақ олар ғылыми журналдар сияқты басылымға жиі шықпайды.

Басқадай ақпарат қайнар көзі, диссертация, қолжазба, есептер сияқты сақтаулы болады.

Диссертация – ол да монография сияқты ғылыми жұмыс, бірақ қолжазба ретінде баспадан шықпаған. Кандидаттық диссертацияны қорғаған соң, ғылым кандидаты атағы беріледі. Дәл солай докторлық диссертацияны қорғайды. Әрбір диссертацияға автореферат жазылады, онда қысқаша мазмұны келтіріп, баспадан басылып шығарылады.

2. Әдебиет көздерін зерттеп ізденуші көп ақпараттық мағлұматтармен танысады, бірақ бір адам да кең көлемдегі ақпаратты есіне сақтай алмайды. Сондықтан әрбір ізденуші көптеген әдістерді меңгеруі қажет, қажет кезінде оны тез табуы (цитата ретінде), не өзінің цитататасын белгілеу кезінде, оның мәтінін тырнақшамен белгілеуі, ал сілтеуде басылымның атын көрсетуі, одан үзіндіні келтіру үшін және қандай бетте, қай жерде ол басылым шыққанын көрсете алуы қажет.

Мысалы: Жоғарыда айтылған жағдайларда зерттеу көздерінің мазмұнын оқудың бастауының орындалатыны сол, не басқа сөздер әдісімен пайдаланады. Сол тапсырманы басқа жолмен шешуге болады, логикалық - құрылысының, заттың негізгі ұғымын көрсету, тапсырманы графикалық схема (ноталар) арқылы көрсетуге болады.

(схема) Зерттелгелі тұрған сұрақтың талдауы

Ғылыми–педагогикалық ақпараттың қайнар көзі:БайқауЖинақтағы мақалалар. Монография. Диссертация.

7

Журнал бетіне жарияланған мақалалар. Зерттеу өнімі (нәтижесі): өнімнің талдауы, өнімді тәжірибеден

өткізу

Оқудың бекіту (тұрақтату) тәсілі: Аннотация

Тезистер Реферат

Конспектілер Цитаталар Логикалық құрылысы

Ақпаратты тәжірибеден жинау әдісі: АнкетаӘңгімеИнтервьюТест

Зерттелетін дерекнаманың логикалық құрылысы – жалпы оқығанның схемасын тұрақтатуға ыңғайлы аспап. Осы схемаға сүйеніп ұмытылған нәрсені есте сақтауға болады.

3. Шынайы педагогикалық тәжірибе – бұл мектептік өмір. Ғылыми жұмысының жүрісі, заңдылықтары мен тұтастығы келесі әдістерге байланысты: байқау, анкета, әңгіме, интервью және тест.

Байқау – алдын-ала фактілерінің көрінісі айнымайтынын қарастыруы мен ізденуі. Байқау – қандай да болсын педагогикалық құбылысты айнымайтынын қарастыру, іздеу процесінде ізденуші нақты материалдарды табады. Осы кезде байқаудың хаттамасы жүргізіледі.

Әдебиет негізін зерттеудің ең жеңіл әдісі – бұл карточкаларда (библиографиялық) әдебиеттердің аттары, оған аннотация жазу. Карточкалар кішігірім қағаздан жасалады. Әдебиет жөнінде мағлұматтарды карточкаларға жазған жөн.

Мысалы: Бабанский Ю.К., Проблемы повышения эффективности педагогических исследований. М., 1999. Сборник - название /Под ред....... М.,1999. статья – автор. Название // Педагогика. №5. 2001. С.25-30.

Зерттелген материал, мақалалар мен кітаптарды қысқаша мазмұндаудың көптеген тәсілдері бар. Негізгілері: аннотациялау, тезистеу, реферация, конспектілеу, цитата, логикалық құрылысы.

Аннотациялау – аннотация құрастыру. Аннотация деген жалпы және қысқа да нұсқа жұмыстың негізгі ойын жазу деген сөз.

8

Аннотацияның көлемі әрқашан бір беттен аспайды. Аннотация өзіміздің ізденіс саласына керек пе, оны қолдануға бола ма, басқадай жағдайда керектігі бола ма?

Дерекнамасын оқыған кезде, мазмұны туралы мағлұмат алу кезде қысқаша жазып отырған жөн (айқын сөздер, айтылған сөздер, қорытындылар және өз сөзімен жеткізген).

Осындай қысқаша жазуды тезистеу дейді, ал жеке жазбаларды тезис дейді. Әрбір тезистің көлемі бірнеше жолдар, жалпы барлық тезистер қайнар көзге байланысты.

Ал тезистер ой-түйінімен байланыста болса, онда реферат болады. Бұл реферат жазу процесі, зерттеу жұмысының негізгі мазмұнының қысқаша жазуы. Автордың көзқарасы, пікірі, ойы, қатынасы байқалады.

Конспектілеу, оқыған қайнар көздің негізгі мазмұнын сақтай отыра жазу тәсілі. Бірақ та белсенді шығармашылық меңгеруі анық емес. Ал конспектілеу тәсілінің бірі – цитата. Дерекнаманың мәтінін дәлдеп жазуы.

Анкета дегеніміз, ол сұрақ жазылған парақ, сынаушы сол сұрақтарға жауап беруі тиіс. Сұрақтар әр түрлі болады, оған сынаушы өз жауабын береді.

Әңгіме – ауызша сөйлесу, қарапайым түрде бір немесе бірнеше адамдармен. Егер әңгіме бір мақсатпен болса, онда сынаушы өз сұрақтарын алдын ала дайындап қоюы керек.

Интервью – ол да әңгіме, бірақ бір ғана адаммен болатын әңгіме, сұрақты зерттеуші ғана қояды, ал екінші адам тек қана жауап береді, содан ол жауаптарды зерттейді.

Тест – бір арнайы тапсырманы орындауға арналған. Әр тест тапсырмалары орындалып содан соң бір кітапшаға жинақталады. Тест сұрақтары 5 жауаптан тұрады, соның біреуі дұрыс. Сонымен, біз әртүрлі әдістермен негізгі жолдарын қарастырдық. Сонымен қатар ғылыми сұрақтарға жауап іздеу және фактілерді қолданып болашақта ғылыми танымын әрі қарай жалғастыру.

Әрқашан ескеретін бір мәселе нақты орнықты фактілері бойынша зерттеумен ғана алға қадам баса алады.

Ал нақты фактілерсіз зерттелген шешімдер, жай ғана ой болып қалады, сонымен қатар табиғаттың құқылары жазылады, түсінігі жағынан бола алмайды.

Пікір (рецензия) – бұл берілген шығармаға сын ретіндегі ой-пікір. Пікірді жазғанда келесі кезеңдерді

9

қадағалау қажет: алынған тақырыптың өзектілігі; автор сол тақырыпты аша алды ма; жазған еңбегі жұмыс барысына сәйкес келе ме (әдістемелік нұсқау емес, ол мәселенің ізденісі; оқу құрал болса диссертация формада болмасын т.с.); терминологиялық аппаратты қолдана алды ма; қойылған мәселеде жаңашылдығы байқала ма; дәлелдеу тезистерінің деңгейі; материал мазмұнының түсініктілігі мен сауаттылығы.

Ал келесі кезеңдермен келіспеушілік болса, сол кезеңдерді жазып көрсету және дәлелдеу. Жұмыстағы жаңашылдық жаңа болмаса, онда нақты жұмыстарға сүйену.

Пікір қорытындысының мазмұны жұмыстың түріне байланысты болады: баспаға ұсыну; диссертацияға пікір; кандидаттық зерттеу жұмысы.

Пікір жазу - ғылыми ізденістің бір түрі, талдауды салыстыруы, тұжырымы және де жұмыстың жаңашылдығын көрсете білуі мен маңыздылығы.

«Жасөспірім оқушының музыкалық ойлауының даму жолдары» атты мақалаға байланысты кішкене пікір сұрақтарын шешейік: автор «музыкалық ойлауы» категориясын қалай шешті (белгілі ғалымдардың көзқарастарына сүйену, салыстыру), өзінің пікірін ұсына ма, баланың жас ерекшелігін ескерді ме және автор «музыкалық ойлауы» туралы қандай әдістер тапты, ұсынды?

Үлгі ретінде орысшадан аударып, талдау: студенттер өздері аударуы керек, бұл да ізденіс жұмысының алғашқы беті.

Появление любого, глубокого исследования, посвященного проблеме мировоззрения, трудно переоценить. Автор рассматривает поднятую им проблему не как узкопрофессиональную, а как значимую для всех областей педагогики и в особой мере для педагогики искусства. При этом доминанта методологической направленности выбрана ясно и определенно: это прежде всего философская и художественная мысль (что, впрочем, вовсе не исключает как обращение автора к трудам зарубежных мыслителей, так и изучению трудов обшенаучного (музыковедческого, теории музыкального исполнительства) и, разумеется, педагогического характера).

Не покидает ощущение, что автор пытается докозать одну мысль: великие философы, писатели, композиторы, педагоги, гений, который признан во всем мире, несмотря на различие

10

взглядов и подходов, едины в понимании и видении обозначенной в названии книги проблемы, которые так волнует сегодня наше обшество. Но это «единство» надо было суметь разглядеть, пережить, осознать и постараться обобщить применительно к деятельности педагога - музыканата.

Вся сложность, очевидно, состоит в том, чтобы суметь погрузиться в Мысли, ощутить Дух великих мыслителей с той степенью глубины, когда происходит необходимый разряд, то «зажигание», когда человек оказывается способным умом и сердцем пережить и принять идею Другого, заразиться ею и следовать ей в своей профессиональной жизни (и жизни вообше) - в своих целях, деяниях, поступках. Кем-то метко замечено, что каждый человек, знакомясь с великим прозведением искусства, может понять его настолько, насколько глубок его собственный «лот». Знакомясь с работой Б.М.Целковникова, убеждаещься, насколько восприимчив, остр и глубок может «лот» педагога – музыканта – исследователя.

... Опираясь на концепцию М.М.Бахтина, автор исследования показывает, какое огромное значение в формировании личности педагога - музыканта имеет способность к внутреннему диалогу – это необходимая ступень в становлении его мировоззренческих убеждений ... Этот диалог в деятельности педагога – музыканта – прежде всего Ребенка и Музыки.

Обращение к ребенку и музыке должно быть освящено Любовью, Верой и Совестью – этими тремя слагаемыми, составляющими основу всех отношении, ориентации, убеждений педагога – музыканта.

... Интересной и оригинальной представляется точка зрения автора при определении сути мировоззренческих убеждений учителя – музыканта. Их смысловым ядром является душа учителя как своеобразный синтез активного и гармоничного взоимодействия многообразных творческих составляющих его личности ...

Б.М.Целковников сумел в своей работе с навых позиций докозать значение методологии для теории и практики музыкального образования. Я уверен, что мастерство методологического анализа – основы любого музыкально – педагогического исследования – проявленного автором в исследовании, послужит образцом для молодых ученых – педагогов – музыкантов.

Разумеется сказанное, хочется отметить, что данная работа представляет собой принципиально новое направление в педагогике высшей школы, призванное определить стратегию и тактику подготовки учителя искусства, основываясь на лучших гуманистических, духовных традициях филосовской и художественоой мысли. (қос-ша, Б 63)

11

(Э.Б.Абдуллин)

Осы жұмысты (пікірді) аудару арқылы студенттің тіл байлығы, әдеби тілі, ғылыми тілі қалыптасады және де сөздікпен жұмыс істей алатын болып табылады...

Жақсы жазылған пікірлер семинар сабағында оқып талданса, ұжымда ғылыми дискуссиясы қалыптасады.

Ғылыми баяндама – музыкалық - педагогикалық оқу үрдісінде берілген тақырыптың мазмұнын тыңдарман алдында баяндау. Мұнда таңдаған тақырыптың маңыздылығы мен өзектілігі; негізгі ғылыми тұрғыдағы қалпы мен жүйелілігі; шешілген сұрақтарын белгілеуі, болашақта шешетін сұрақтардың маңыздылығы қамтылады. Әсіресе түрлі ғалымдардың еңбегін салыстыру әдісі қолданса жақсы болады және де өзінің көзқарасын келтіру қажет.

Негізгі баяндама үш ұстанымға сүйенеді:а) көтеретін мәселенің маңыздылығы мен керектігі; ә) мәселені шешудің жаңа жолдары; б) гипотезаның ғылыми орны.Үлгі ретінде студенттің ғылыми

баяндамасынан үзінді келтірейік:... Орыстың кәсіби музыкалық дәстүрінің түп тамыры бізге

көрсеткендей славян мифологиясына кіреді, кәсіби негізгі түпнұсқасы жүйе (немесе шығармашылық модель) өмірлік нышанының мазмұны жолымен бірлестірілетін біртұтас болып табылады. Славян мифологиясы осындай бір жүйе іспетті. Славяндар гуслидің (аспап) тігінен орналасқан шегін жер мен көктің - әлемінің «үлестік» және әлемнің «кернейлік» ара қатынасын білдіретіндігін анық көрді. Бұл музыканың ұқсастығының асыл мәнін толтырады, музыкалық дәстүрдің тууы туралы бұдан әрі жетілдіруінің сабақтастығынын көрсетеді.

Музыканың кәсіби құрылу дамуының негізгі кезеңі Византиядан алынған дәстүрді игеру құдайға құлшылық ету, орыс топырағында тамырын жайған «құпия бекітілген», білімге айналған мифологиядан қабылданған және музыка арқылы тұрмыс құпиялылығының тәжірибесі, осы тәжірибені алмасу тәсілін игерген.

Кәсібишілікке өзінше құштарланды және халық мәдениеті өзіне тән көркемдік қалыптарды сақтады және шамасына қарай бекітті. Өзін - өзі және өзінің көркемдік тапсырмасын «нысандандырған», әлемнің «карнавалдық» сипатында өзінің

12

шығармашылығының мәнін жете түсінуге сайқымазақ (скоморохи) кәсіби музыка дәстүрінің дамуына шектеулі жағдай жасады, бірақ музыка әлі де оның тұтас синкретикалық толық шығармашылығының ішінде болады.

Өз кезінде халықтық мәдениет ежелгі орыс эпостары, шіркеулік ережелер, сайқымазақтардың карнавалдың ойын-сауықтары сияқты кәсіби жанрларды «халықтандырып» алды. Кейін құдайға қызмет ету ән дәстүрлері, мысалы, кант жанрында іске асып, айтарлықтай тар «цехтік» щеңберден тыс шықты.

18 ғасыр өзіне тән емес батыс дәстүрлерін бойына сіңірген орыс мәдениеті үшін әр түрлі музыкалық бағыттардың елге әйгіленген уақыты болды. Петр кезеңі еуропалықтардың әсеріне және сезімдердің толқынына (патриоттық, діни, эстетикалық) шектеулі ашық болғандықтан, көптеген тыңдаушыларға музыка өзінің қасиетті мәнін жоғалтып, еуропалық өмірдің әсем ерекшелігіне айналды. Ең алдымен өзінің таңғажайыбын концертке таратқан және сәндік байлығы «құпыя бекітілген» шырқалымның қатаң байсалдығына тікелей қарама – қарсы болған зайырлы жанрлар дамиды. Нәтижесі бірнеше аспаптарда қатарымен ойнаған, әнші, дирижер және композиторды бір тұлғада біріктірген музыканттардың пайда болуына әсерін тигізді. Бұл тыңдаушыларға «тегін» кетпеген, ашық дайындықтардың жүргізілуі тең мақсатқа сәйкестенген сияқты болды.

Бірақ осы азғантай ішкі өзара байланыс түрі қайтадан рухани мазмұнда шығармашылық жүйенің өзінің дамуына ықпал жасап өз жаратылысына тән (имманенттік) қисыны және өздерінің мәдени – тарихи тамырын алған жаңа түрінде кәсіби шеберлене, қайта жаңғыра толыға түсті. Еуропалық музыка дәстүрі 19 ғасырда нағыз орыс мазмұнымен байыды, тұрақты кезеңде кәсібилік және халақтық дәстүрі өнімді байланыс мақсатқа жетті ...

Тағы бір үлгі ретінде Қ.М. Балажанованың (С. Торайғыров атындағы ПМУ) тезис ретінде «Этнопедагогикаға жалпы түсінік» атты ғылыми баяндамасынан үзінді келтірейік.

... Халықтық педагогика мыңдаған жылдар бұрын пайда болып, «нақты өмірдің мәнін, оның даму заңдылықтарын танып білуге бағытталған өзіндік Адам қызметі ретіндегі ғылым болмаған, дәлірек айтқанда, жаңа пайда болған кезде қарқындап дамыды, бірақ педагогика оны арнаулы сала ретінде ғылыми білімнен бөліп алған жоқ». Ол қазіргі кезеңнің өзінде педагогика ғылымының басты проблемаларының бірі болып табылады.

Тарихи педагогика мәселелерін тарихнамалық зерттеу өткендегі тәрбие, оның ішінде эстетикалық тәрбие тәжірибесіне

13

зерттеу тарихи дамудың барлық кезендерінде жүріп жатқаның дәлелдейді.

Түрлі кезеңдегі педагогтар мен ойшылдар ауызекі халық шығармашылығын және халықтық педагогикадан алынатын үлгі - өнегені халық даналығының көрінісі ретінде пайдалану жөнінде құнды идеяларды аз айтқан жоқ. Чехтың ұлы педагогы Я.Л. Каменский: «Бұрын әлдекім жасаған жалпыға ортақ және арнаулы ескі және жаңа толығуларды пайдалану қажет» - деген болатын.

Оның пікірінше, адамзаттың ұзақ уақыт қалыптасқан өткен уақыт тәжірибесі “адамзат баласы бірлесіп иеленетін жалпыға бірдей даналық қазынасы” болып табылады. Халықтың проблемаға орыс педагогикасының таңдаулы өкілдері қатты ден қойды. Олардың бұл сенімі қоғамдық дамудың үздіксіз процесі туралы ұғымға ғана емес, сонымен бірге халық өмірін жетік білуге, халыққа деген ыстық сүйспеншілікке негізделген еді.

В.Г. Белинский тәрбиешілер мен балалар жазушыларына үн тастай отырып, оларды балаларға жалпы адамзаттық, әлемдік құбылыстарды мүмкіндігінше көбірек беруге, тек оларды өзіндік және ұлттық құбылыстар арқылы таныстырып отыруға шақырды.

Сөйтіп, балалардың сезіміне неғұрлым күштірек әсер етуге тырысу керектігін, оларды әсемдікті сезіне білуге, халық әндерімен таныс болуға ерте жастан баулудың маңыздылығын атап көрсетті. Халық шығармашылығы Адам мораліне, мінез-құлқына, оның дүниетанымдылығына әсер етеді.

В.И. Водовозов, А. Духнович және т.б. ғалымдар және педагогтар теория мен практикада туған халық даналықтарына ерекше мән береді. Олар халық шығармашылығының тәрбиелік маңызын ашып көрсетуге тырысты, аңыз-әңгімелер жинап, адамгершілік, эстетикалық, дене тәрбиесіндегі орыс халқының балалар музыкалық ойындарының рөлін мұқият тандап, сипаттап береді.

Әрбір халықтың, оның ішінде қазақ халқының да өз тарихи даму жағдайлары бар. Бұны халықтың болмыс бітімінен көруге болады. Мұның астарында бүкіл адамзаттың озық тәжірибесі, халықтың барлық жақсы ой – пікірлері мен арман – тілегі жатады. Әрбір халықтың өз «жыршы – термешісі», өзбектерде «мұқамчи», қырғыздарда «масанчилары» болған.

Ауызекі халық шығармашылығы күні бүгін де ұлттық көңіл күйдің көрінісі болып табылады, мысалы, эпос - әлемдік тарихта дәуірді қайта құрайтын өзінің классикалық формасында … бізге көркемдік ләззат беріп келеді және белгілі бір дәрежеде норма және қол жетпейтін үлгі болып қалып отыр.

Оқу – тәрбие процесіне халықтанушылық тұрғыдан келудің арқасында В.А. Сухомлинский ол туған жерге, Отанға деген сүйіспеншілік сезімге толы аса маңызды қайнар көздері

14

оқушылардың терең танып білуіне қол жеткізді. Ол қайнар көздер бұндай ата-ана махаббаты, бесік жыры мен ана тілі, туып өскен жер табиғаты, туған халықтың тарихы, басқа халықтардың тарихи тағдыры және т.б. болатынын атап көрсетті.

Ауызекі халық шығармашылығы қай жақта болмасын әрдайым, белгілі бір дәуір Адамы мен қоғамының өзіндік мәнді белгілерімен ерекшеленіп көрінеді. Халық әрқашан фактілерді, өмірдің сипаттамаларын өз тарихының қайсы бір кезеңінде сабақтастырып отырған. Мұндай материалды қабылдау мен ой елегінен өткізу процесінде балаларды нақты – тарихи ойлау ойдағыдай қалыптасады.

Халықтық педагогика құралдарының арқасында олар халық мәдениетінің тарихи тәжірибесінің тамырын дұрыс түсінеді. Халықтық педагогика мәселелері 50-жылдардың екінші жартысынан бастап арнаулы зерттеу нысанасына айналды.

Бір ескеретін жағдай, баяндаманы оқу алдында оқытушы қарап шығуы керек, талдау және пікір жазуы керек. Баяндаманының маңызды тұстары семинар сабақтарында оқылғаны жөн және оқытушы кейбір мазмұнын, шығармашылық сипаты ретінде, үлгі болып айтылуы қажет.

Курстық жұмыс (ғылыми жұмыс) қалай жазылады?Көп жылдар бойғы бақылау келесі ойды тудырады:

мысалы, жоғарғы оқу орындары арнайы білім береді, музыкадан көптеген хабары бар маман, музыкатану ілімінен де хабар алды, бірақ ғылыми – ізденіс жұмысының техникасын білмейді. Сондықтан жас музыкатанушының алдында «қалай жазамын, неден бастау керек?» деген сияқты көптеген сұрақтары туады. Өзінің ғылыми жұмысын жүргізу барысында тақырыбы дұрыс емес, не тақырып күрделі болып, қол жеткізген нәтижесін жазу кезінде сөз таба алмай, қиыншылықтарға тап болады, ғылыми тұрғыда көрсете алмайды т.с.с. Сондықтан «ғалым болмасаң да, ғылым кандидаты бола аласың» деген сөз пайда болады...

Ғылыми ізденіс жұмысының бастамасы «Музыкалық білім беру әдістемесі» пәнінде көрінеді. Мектепте музыка сабағын қалай жүргіземіз? Оған мен дайынмын ба? Музыкалық аспапты меңгеру деңгейім қандай? Қазіргі кезде Қазақстан Республикасындағы жалпы орта мектебінде қолданып жүрген музыка

15

бағдарламаларын білем бе? Мектепте оқушылар қандай әндер айтып жүр? Оқушылардың музыкалық дүниетанымы қандай? Тәрбие мәселесі т.с.с. сұрақтар туады. Осындай сұрақтар ЖОО музыка маманын дайындау барысында шешіледі және музыкант педагогты кәсіби деңгейде дайындау оқытушылардың міндеті.

Жалпы курстық жұмысының мақсаты:- «Музыкалық білім беру әдістемесі» пәні бойынша теориялық

білімінің жүйелілігі, бекітуі, тереңдігі, талдауы және теориялық білімін ғылыми, тәжірибе мақсатында шешуі;

- ғылыми-ізденіс жұмысының өзіндік даму дағдысы, тәжірибелік мақсаттарды шешу жолындағы тәжірибелік әдістемесі.

- студенттің пәнді меңгеруі, практикада алған тәжірибесі, жетекшінің кеңес беру жолындағы және білім-тәрбие, алған білімі, шығармашылығы болашақ педагог-музыканттың жұмысқа дайын екенін көрсетеді.

Тақырыпты қалай табу керек, қалай таңдаймыз?

Тақырып – ол ой, соны дәлелденуін талап ету. Пирро, Швейцер, Курт Бах туралы кітаптардың тақырыбы; Перроның – Бах музыкасындағы сурет – бейнелеу «бастау туралы ойы»; Швейцердің – Бахтың музыка тілі емес – «бейне тілі»; Курттың тақырыбы – Бах музыкасы әуенінің негізі - «кинетикалық қуаты».

Жас маман, студент-музыканттың әлі де тақырыбы жоқ, оның ойында жұмысының бағыты. Сондықтан, қандай да болсын ой әлі ізденіс жұмысының тақырыбы емес. Бұл ой, біріншіден: фактілермен бекітіліп, қарама - қайшы болмау керек; ақиқат – бекіту, шындыққа сай; екіншіден, ол жаңа, не жаңаша құрылуы – алғашқы автордан өзгеше, жаңаша дәлелденуі керек; үшіншіден, ой, пікірдің теориялық, практикалық құндылығы қажет; төртіншіден, ол мазмұнына бай әрі материал кітап, мақала жазуына болатындай болуы шарт.

16

Жұмыста негізінен екі – үш ой болу керек, бірақ оның құндылығы маңызды, мысалы «бір алып – киттің салмағы жүз килькадан көп».

Осы ойдың бастысын қалай табамыз? Қайдан алуға болады, қайдан іздейміз?

Мұны композиторлар, музыка саласы туралы арнайы әдебиеттерден аламыз. Арнайы әдебиет авторды қызықты, жаңа ойға әкелуі мүмкін. Сондықтан жұмысты арнайы әдебиетті оқу, білу, сұраптаудан бастау қажет.

Музыканың өзін зерттеу пайдалы, музыканы бақылау кезінде жемісті ой туады. Біріншіден, өз басының белгілі білім мен ойлауы дайындығы болу қажет. Екіншіден, табиғи «жаныңдағы ғажайыпты» көре білу. Үшіншіден, ойлай білу, салыстыру, өзара ұқсастығы мен байланысын табу. «Ойлайтын көз көре алады» (А.Микулин).

Енді тақырып табылды ма? Жоқ. Жарқ еткен ой әлі де курстық жұмыстың тақырыбы емес, ол дамусыз болмайды, ол жай ғана афоризм болмайды, ол болашақ тақырыптың ұйтқысы. Уақыт өткесін, әлі де ізденіс жұмысы жүргесін, әлі де курстық жұмысты жазу барысында ғана тақырып бола алады...

Сондықтан, «өзек», «ядро» өзіңді тартатындай болса, өз жаныңда күш – қуат жинайтындай болса, онда тақырып табылды, жұмыс жазылады. Енді сол жұмысты құру керек.

Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі заман талабының ағымымен келе жатқан жас ұрпаққа музыка арқылы рухани тәрбие беру, мектепте музыка сабағында оқушылардың музыкалық шығармашылық қабілетін дамытудағы нақты жағдайларда оларды шешу, күнделікті тәжірибеде оларды іске асыру.

Мақсаты: «Мектептегі музыкалық тәрбие және музыканың дамуы» атты тақырыпты ашу, келешекте сауатты, рухани бай және әр түрлі шығармашылықтағы жастарды өсіру үшін не істеу керектігін айқындау.

Міндеті: Халық әндері мен аспаптық музыка (күйлер) арқылы өз халқының салт-дәстүрлеріне, туған елі мен жеріне құрметпен қарауға тәрбиелеу. Қазақ

17

халқының ой-арманының музыкада бейнеленуі мен оның өмірімен байланыстылығын түсіндіру.

Зерттеудің объектісі: Балаларды музыкалық шығармашылық қабілет арқылы әсемдікті сезінуге, өз халқының музыкалық мұрасынан эстетикалық ләззат ала білуге тәрбиелеу.

Материалды қалай жинап, жүйелеу керек Енді материалды жинап, жүйелеу керек. Тақырып

пен келесі кезең бір бірімен байланысты: бір жағынан материалдар тақырыпты іздегенде кездесті; екінші жағынан, осы тақырыпқа байланысты іздеген материалдар болашақ тақырыптарды тудырады. Сондықтан материалды іздеген кезде, оны осы тақырыпқа келмесе де сырт тастамау керек, келесі жолы керек болады; қандай да қызықты материалдар болса да оны жинап, жеке жазып отыру керек, келесі жаңа жұмысқа керек болады...

Материалды жинай бастауда арнайы әдебиетті зерттеу, тақырыпқа қатысты мәлімет оқу болып табылады. «Ашылған» нәрсені «ашу» болмасын, олар ертеде дәлелденді. Сондықтан, әдебиетті зерттеу кезінде, берілген сұраққа тағы қандай жұмыстар бар, біріншіден керекті кітаптардың, мақалалардың библиографиялық тізімін жасау қажет.

Дәптерге жазбай, карточкаға жазған жөн: әрбір фактіні, байқауды, ойды, салыстыруды жеке карточкаға, қайдан алынды, қайдан алған цитата, анық жазып отырғаны жөн...

Цитатадан гөрі өзіңнің ойыңды, байқауыңды қысқаша жазып отырған жөн, жоба бейнелеуін, қысқартылған белгілер мен таңбалармен және т.с.; осы кезде авторға ғана белгілі таңбалармен, өзі ғана еске түсіретіндей, ал әдебиет түрінде жазуды кейінге қалтыру керек.

Мазмұндаманы қалай құрамызМузыка, ғылым не басқадай шығарманы жазушы,

ол да әдебиетші: оның жеке қаруы – сөз, сөз арқылы оқырманға әсер етеді, жұмыс істейді... Әрине ол қалам шебері, сөз шебері, әдебиетті мазмұндаудың шебері...

18

Сондықтан, ғылыми мазмұндау ерекше икемділікті талап етеді, ал жазушы ретінде әдебиеттік шеберлік қажет. Ол икемділік неде? Әрине, біріншіден – нақты, мұқият ойлаудың жоспарын талап етеді. Жақсы ғылыми жұмыс жазылмайды, ол құрылады, ең алғашқысы құрылуда...

Жұмыстың дәлелдемесі барысында бірізділігін анықтау, қысқасы, негізгі қалыпты ойластыру... мазмұн «тақырыбының астарын» (мәтін астарын) құрастыру қажет... (Коган Г.М.)

0В010600 «Музыкалық білім беру» мамандығы бойынша кадрлар дайындау барысында С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетіндегі оқу-тәрбие процесінде «Музыкалық білім беру» пәні бойынша студенттер курстық жұмысын жазады. Бұл күрделі, қорытынды музыкалық - педагогикалық жұмысының ғылыми - ізденісінің түрі.

Сондықтан жоғарыда аталған пән бойынша жазылатын курстық жұмысқа жалпы талаптар қойылады:

- курстық жұмыс оқу үрдісінің ғылыми-ізденіс жұмысының жалғасы (алғаш рет мақала жазды, мақалаға пікір жазып үйренді, тіпті қазақша материалдардың жоқтығынан орысшадан қазақшаға аудару – ол да ғылыми жұмыс);

- «Музыкалық білім беру әдістемесі» пәні мен «Музыкалық педагогика», «Жалпы педагогика» пәндеріне сәйкес, пәндердің біліктілік нәтижесі ретінде жұмысы;

- ғылыми жетекшісімен бірлесе жазуы (әрдайым ғылыми жетекшісі – педагог-әдіскер, жоғары аталған пәндерді жүргізуші, мектепте практика-тәжірибені бірге жүргізген оқытушы-әдіскер);

- өзіндік ғылыми тұрғыдағы материалдарды жинау;

- мәселенің (тақырыптың) теориялық және тәжірибелік ізденісі,

- курстық жұмысының жалпы құрылысы, құрылымы;

- жазып қана қоймай, оны қорғау;- жаңашылдығы;

19

- курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі, мақсаты, міндеті, объектісі, ғылымилығы т.с.

Курстық жұмысты жазу барысында атқаратын жұмыстар: - тақырыпты ғылыми жетекшімен белгілегесін кафедра

отырысында талқыланып бекітіледі;- студенттің өзіндік пікірі есептеледі;- әдістемелік кеңесінде бекітіледі;- курстық жұмысының барысы кафедра отырысында бақылауда

болады;- студент өзінің ғылыми жетекшісімен тығыз байланыста

болады;- келісіммен жоспар құрып, уақыт мерзімін белгілеп, жазуға

кіріседі.

Ғылыми жетекшісінің атқаратын жұмыстары: - студенттің жоба ретінде жазған курстық жұмысы бағалап,

керекті өзгерістер ұсынады, тарау мен бөлімдерге бөледі және бірінші нұсқа ретінде жұмыстың әкелу мерзімін белгілейді; - студенттің арнайы әдебиетті таңдау барысын тексеріп, оның негізгі керектігін, тақырыпқа байланысты студентті библиографиялық тізімді құрастыруына көмектеседі, ғылыми ізденіс жолдарын белгілеп, тәжірибе жұмысына кіріседі; - кеңес барысында, басқадай уақытта студентпен әңгіме жүргізу барысында курстық жұмысының жазылу ісі тыс қалмау керек; - кафедра отырысында ғылыми жетекшісі есеп бере отыра студенттің курстық жұмысының жүргізілу барысын баяндап отырады;

- кей уақытта студенттің өзін шақырып, кеңес береді.

Курстық жұмысын дайындау барысында студент білу қажет:

- тақырып жөнінде арнайы әдебиетті жинау, оқу, оның теориялық және практикалық аспектісін табу;

- тақырып бойынша ғылыми педагогикалық - психологиялық, музыкалық-теориялық әдебиеттерді талдау;

- ғылыми-ізденіс жұмысын жүргізу кезеңде педагогикалық практика барысында ізденіс жұмысының нәтижесін көрсету;

- алынған мәселеге өзіндік пікірі, ұсынысы, ойы, ғылыми позициясы, көзқарасы, практикасы болу керек;

- ізденіс жұмысының деңгейін көтеру барысында өзінің, ұжымның пікірін қалыптастыру, ұсынысы, ережелері болу керек т.с.с.

20

Курстық жұмысының құрылысы және мазмұны:- мұқаба парағы;- мазмұны;- кіріспе;- негізгі теориялық бөлімі (тарауы), оның бөлімдері;- екінші тәжірибелік-эксперименттік бөлімі (тарауы);- қорытындысы;- қолданған әдебиет тізімі;- қосымшасы.

Жалпы курстық жұмысының мақсаты:- «Музыкалық білім беру әдістемесі» пәні бойынша теориялық

білімінің жүйелілігі, бекітуі, тереңдігі, талдауы және теориялық білімін ғылыми, тәжірибе мақсатында шешуі;

- ғылыми-ізденіс жұмысының өзіндік даму дағдысы, тәжірибелік мақсаттарды шешу жолындағы тәжірибелік әдістемесі.

- студенттің пәнді меңгеруі, практикада алған тәжірибесі, жетекшінің кеңес беру жолындағы және білім-тәрбие, алған білімі, шығармашылығы болашақ педагог-музыканттың жұмысқа дайын екенін көрсетеді.

Курстық жұмысқа жалпы сипаттамаКіріспеде қысқаша түрде зерттеудің

(тақырыптың) өзектілігі, пәні мен ізденіс объектісі, оның мақсаты мен міндеті, әдістемелік арнауы, әдістері мен дерек көздері, зерттеу кезеңдері, жаңалығы, тәжірибелік мәні, педагогикалық сипаттамасы, гипотезасы қамтылады.

Бірінші (теориялық) бөлімі (тарауы) – таңдаған тақырыптың теориялық зерттеу негізі, негізгі түсініктерді қалыптастыру, мәселеге (тақырыпқа) ғалымдардың, философтардың (оның ішінде эстетика, мәдениеттану), педагог-әдіскерлердің түрлі көзқарастарын келтіру, салыстыруы;

- басқадай ғылыми тұрғыда (мысалы: музыкатану, музыкалық психология, музыкалық педагогика, музыкалық орындаушылық, теориясы, музыкалық тәрбие әдістері) әдіснамалық маңыздылығын, зерттеу бағытындағы тақырыпты шешу;

21

- музыкалық-педагогикалық сипатының ізденісі, берілген тақырыпқа байланысты музыкалық – педагогикалық процесінің сын талдауы;

- бөлімді аяқтау барысында автор жалпы сипаттамалы тұжырым жасайды, ол (теориялық - әдістемелік) келесі тәжірибе - эксперимент жұмысының негізі болады.

Екінші (тәжірибелік) бөлімі (тарауы)Айырмашылығы ретінде ғылыми ізденіс

жұмысының нәтижесі, педагогикалық – музыкалық білім беру саласындағы теориялық және практикалық жаңашылдықты талап етеді (сұрайды), осы факт ізденіс барысында ғылыми тұрғыда қаралып тексеруден өту қажет (тәжірибе – эксперименталды жұмыс).

Курстық жұмысы мен ғылыми ізденіс жұмысының айырмашылығы – ғылыми ізденіс жұмысы көлемді, проблеманың ғылыми ізденіс талдауы, теориялық және тәжірибе – эксперименттік жұмысының тереңдігіне байланысты болып келеді.

Тәжірибе – эксперименттік жұмысты педагогикалық практика (3, 4 курс) кезінде өткізгені дұрыс болады (музыкалық білім беру әдістемесі пәнінің дәрісі оқылып, тәжірибелік - семинар сабақтарды жасағаннан кейін, лабораториялық практикумы жұмысын атқару). «Музыкалық білім беру әдістемесі» пәнін оқытудың нәтижесі, кейін осы зерттеу, ізденісі (тақырыбы) қорытынды дипломдық жұмысына ұйтқы болып, студенттің бітіру (дипломдық) жұмысына айналануы мүмкін.

Қорытындысы Ізденіс жұмысының (курстық жұмыстың)

қорытындысында нәтиже және ізденістің нақты ұсыныстары беріледі. Жұмыстың нәтижесі берілген мақсатқа сай келу керек, гипотезаға сәйкес келу шарт. Және де гипотеза жай ғана емес, дәйектеме сипатында, мазмұны «ықшамды» сипатта болуы мүмкін.

Қойылған мақсаттар мен міндеттер шешілді ме? Осы жайында қорытынды жай, еркін түрде жазылады. Сондықтан, танымал жағдайлар мен жалпы фразалардан бас тартып, ізденіс қызықты және көңіл

22

аударатындай болу керек. Бұл барлық тараулар мен жұмыстың бөлімдеріне қатысты. Ал енді шешімдері нақты қалыптаспаса, жай болса, жаңалығы болмаса, онда түйін ретінде емес, жай қорытынды формада жазу болып табылады.

Қолданған әдебиеттер тізіміҚолданылған әдебиеттер ізденіс жұмыстың бір

бөлігі ретінде студенттің өзіндік жұмысының шығармашылығы. Қолданған әдебиет арқылы студенттің ғылыми ізденіс жұмысының мәні мен өзіндік сипаты білінеді. Қолданған әдебиетке жататын: негізгі мәтінінің сілтеме ретінде дерекнамасы, студенттің шығармашылық ойына ықпал тигізетін көрінісі.

Библиографиялық тізім әліппе тәртібі бойынша жазылады. Мысалы:Соколов А.С. Музыка вокруг нас. – М., 1996.Н.С.Дүкенбай. Жырлайды жүрек. – П., 2008. т.с.

Бітіруші біліктілік жұмысы (дипломдық жұмысы)

Бұл күрделі, қорытынды музыкалық - педагогикалық жұмысының оқу - ізденісінің түрі.

Жалпы сипаттамаКіріспеде қысқаша түрінде тақырыптың өзектілігі,

пәні мен объект ізденісі, оның мақсаты мен талабы, гипотезасы, әдіснамалық негізі (оқу құралдың ІІ тарауын қараңыз) және ізденістің әдістері (оқу құралдың 4 тарауын қараңыз).

Бірінші теориялық бөлімі (тарауы) – таңдаған тақырыптың ғылымилық негізі, негізгі түсініктерді қалыптастыру, проблемаға ғалымдардың түрлі көзқарастарын салыстыруы:

- философтардың (оның ішінде эстетика, мәдениеттану, аксиология);

- басқадай ғылыми тұрғыда, (мысалы, музыкатану, музыкалық психология, музыкалық орындаушылық теориясы) әдіснамалық маңыздылығын, осы проблеманы шешуін;

23

- музыкалық-педагогикалық сипатының ізденісі. Берілген тақырыпқа байланысты музыкалық – педагогикалық процесінің сын талдауы.

Бөлімді аяқтау барысында автор жалпы сипаттамалы тұжырым жасайды, ол (теориялық - әдістемелік) келесі тәжірибе-эксперимент жұмысының негізі болады.

Мысал ретінде келесі дипломдық жұмысты талдайық:

«Бастауыш оқушыларының музыкаға мәнерлеушілік жүрісіндегі коммуникативтік қаблетінің дамуы» атты дипломдық жұмысынан үзінді (ғылыми жетекшісі – педагогикалық ғылымдардың кандидаты, доцент А.В.Торопова).

І тарау Тұлғаның коммуникативтік даму процесіндегі

музыканың теориялық негіздерін қолдану

КіріспеБаланың жас ерекшелігі мен жасына байланысты қарым –

қатынасы әлде де психология – педагогикалық мәселесі зерттелмеген. Кейінгі кездері баланың психикалық дамуының жетілмегені, ол тұлғаның хабарсыздығынан (бала бола ма, мұғалім бола ма). Бұл депривация (психологиялық қажеттіліктің қанағатсыздығы), фрустрация (қарым-қатынас қабылдауындағы қоршау қанағатсыздығы), сепарация (бірлесіп бала мен әлеуметтік жағдайда жұмысының бұзылуы, байланысының бұзылуы), балалық аутизм (байланыс бұзылуының ең шегі, ағат кету, өзінің уайымдау әлеміне мен тиімді падаланушылыққа кету), кекештену (байланыс процесіндегі тәртібі).

Алған пробеманың өзектілігіне байланысты, ізденістің мақсаты музыка арқылы балалардың коммуникативтік қабілетін әдістемелік нұсқау тәсілдерімен дамыту.

Ізденістің объектісі – оқушылардың музыкалық қабілетін дамыту процесі. Ізденістің пәні – балалардың қабілетін дамытуындағы педагогикалық жағдайы бейвербалдық коммуникациясы музыка арқылы балалардың мәнерлеу әдісін меңгеру процесі.

Ізденіс мақсатына қарай келесі міндеттер құрылады:1. Берілген тақырыпқа қатысты әдебиеттерді шолу.2. Бастауыш оқушылардың коммуникативтік қабілетінің

дамуын музыка арқылы мәнерлеу жүрісін әдістемелік жолдарының зерттемесі.

24

3. Тәжірибе – эксперимент процесс арқылы әдістеменің тиімділігін тексеру.

Ізденістің әдістері: ізденіс мәселенің әдебиеттерін талдауы, теориялық материалдың түйіні (обобшение) мен жүйелілігі, тәжірибе – эксперименталдық жұмысы.

Берілген жұмыстың әдіснамалық базасының концепциялары:

- конструктивтік түйінін моделдеу, оны қабылдау (А.А.Бодалева);

- түйін жүйлегіндегі бейвербальді коммуникативтің рөлі мен маңыздылығы (И.Н.Горелова);

- тұлғаның эмоциялық және коммуникативті дамуындағы музыканың қызметі (В.П.Морозова);

- жеделдік тәртіпті адамның психологиясы (В.А.Лобунский); тұлғалық қатынасындағы кері байланысының рөлі (О.В.Соловьева);

- кейбір соматикалық және вегетативтік функцияларының (қызметінің) музыканың физиологиялық әсері (В.Б.Полякова) т.с.с.

Автор өз жұмысында келесі гепотезаны ұсынады:1) баланың өз қимыл – мәнерлеушілік мүмкіншілік сезінуі

коммуникативтік қабілетін дамытуына себеп болады, қатынас процесіндегі басқа адамдардың эмоциялық жағдайын түсінуінің бағыты;

2) тұлғаның қимыл – мәнерлеушілік мүмкіншілігінің кеңею эмоциялық – бейнелеушілік резонансы музыка арқылы қабылданады;

3) сабақтың тиімділігі, оның музыкаға деген қимыл – мәнерлеушілігі, эмпатиялығы, рефлексиясы, спонтандық, қажетсіз, қайта байланыста, бейвербалды негізінің өнімді қатынасы.

Тәжірибе – эксперименталды ізденіс базасы – Павлодар қаласының № 39 орта білімді мектебі.

1 .....1.1 ..., 1.2 ....1.3 Невербальсіз коммуникациядағы музыка1.3.1 Музыканың коммуникативтік қасиеттеріМузыка, өнердің бір қыры мен жалпы адами мәдениеті,

бейвербальді коммуникативтік ерекшелігінің негізі және тәрбиенің емес, тұлғаның құлықтылық – идеологиясында қалыптасады. Субъектив, объектив коммуникация музыканың мүмкіншілігі ретінде музыкалық шығармаларда түрлі фазалар (сатылар) арқылы өмірлік эмоциялар пайда болады (В.В.Медушевский). «Өмірлік» эмоция музыкада ашылады, белсене түседі, сол кезде музыканың эмоциялық сипаты деген түсінік пайда болады. «Музыкалық уайымдау бұл кезде

25

құрал ретінде қалыптасады, осы арқылы оқушының тұлғалық өсуі (дамуы) болады» (В.И.Петрушин).

Адамның эмоциясына музыканың ерекше әсер ететіне байланысты психотерапевтер музыканы психикасы бұзылған адамдарды емдеді, басқадай әдістерді қолданды «арттерапия, библиотерапия, имаготерапия, психодрама» т.с.с. Жоғарыда айтылған әдістерге сүйене отырып психологиялық механизм, катарсис (қабылдаған шығармаға қатты уайымдаунан, ренжуден «тазалану» деген сөз) пайда болды.

Адам көркем бейнемен байланыса тұрып, күнделікті өмірде сезбейтін, эмоция мен сезімді сынайды (Е.В.Рубенский). Психотерапияны қолдану нәтижесі, көркемдік бейне екі факторға байланысты – көркем шығарманың құрылысы (материал, форма, мазмұны) және қабылдаушының ерекшелігі. Осы қалыпқа келу, бейнені сезу, қүрделі қарама – қайшылық бейне моделі керек. Осындай моделді өнер шығармасы құрады. Сондықтан, музыка біздің алдымызда «бүктеу» мәтіні арқылы, сөз арқылы емес, ассоциация, эмоция, сезім негізінде.

Н.В.Ветлугина: «Музыка тілі – музыкалық бейнелердің тілі, ол бейвербальды түсінік емес, музыканың ерекшелігі, феномені – «біз түрліше талдауға, әңгімелесуге тырысамыз, уайымдаймыз».

Сондықтан музыка субъективті және объектіивті коммуникация сапалы түрде, адам психикасына ерекше қасиетте байланыса тұра, тұлғаның қарым қатынасының едәуір құралы ретінде әсер етеді.

1.3.2 Адамға музыканың әсері Адам ағзасына музыканың әсер етуі көптеген ғалымдардың

ізденісінде бар. Л.С.Богатова: «Адамға музыканың әсер ету механизмі мидың жұмыс істеу әмбебап заңында, оның доминантында. Доминанта туралы білім – біртұтас әрекет актінің сипаттамасы».

Біздің түсінуімізде музыканы бір мезгілде қабылдау әртүрлі мәнері (татымы) бар адамдар, әртүрлі көңілмен өзінше ерекшеленеді.

Сондықтан, бұлшық еттің тонусының (үні) негізгі факторы (қалпы) авторлар ырғақтық пульс және қабылданған шығарманың екпіні дейді. Дыбыс ырғағы адамның жүрек қағысына әсер етеді, организмнің физиологиялық процестеріне бейімделеді. Жүрек соғысының жиілігі музыканың бояуына да байланысты. Мажор, минор сазы (лады) жүректің жұмысына да әсер етеді. «Композитордың шығармасы берілген тональдікте нақты мәнерлеушілік мүмкіншілігі тудырады». Мысалы:

си және ре минор – қайғы сезімді білдіреді;Ре мажор – салтанат, қуаныш бейнесі;ми бемоль минор – күңгірт, трагедиялық әсер;до минор – жігерлік, қаһармандық;ми минор – «махаббат» тональдігі т.с.с.

26

Мысалы, Я.А.Лупьян музыканың екпінді, сазды және ырғағақты сипатына (жанрларына) сүйеніп, емдеу мақсатында музыкалық шағырмаларды екі топқа бөліп қолдануды ұсынады: 1) жұбату, ауыстырмалы әуенді әсері бар; 2) ауыстырмалы және биязы әуенді әсері бар.

Макс Люшер әрбір жеке адамдарға музыканың жанры мен стилине (рок-н-ролл, кантри, қарсылық әндер, барокко, маршты екпініндегі, халықтық) байланысты қолдануды ұсынады және де музыканың екпіні басымды болуы керек.

Ал, В.И.Петрушин адамның психикасына музыканың әсері тиюінің нәтижесін, адамның негізгі эмоциялық сезіміне әсер ететінін келтіреді: екпіннің үйлестіруі (жылдам не баяу), сазы (мажор не минор); адамның мінезімен үйлесуінің музыкалық төрт сипаттамасын келтіреді: сабырлылық (баяу екпін және мажор бояуы), мұң (жай екпін және минор бояуы), қуаныш (жылдам екпін, мажор) және ашу (жылдам екпін, минор)....

1.3.3 Мәнерлеу жүрісінің қалыптасуы – музыкалық ырғақ

Адам өз өмірінің әлем қоршауында көбінесе ырғақ ұйым бастыруына байланысты. Ал музыкада сезім дыбыс және ырғақпен арналанған және боялған (К.Шторк). ... «Музыка мен жүріс... өз-өзіне паралелді жүрген; музыканы жүріс сүйемелдеді?»...

Екінші бөлімде (тарихи бағыты емес) тәжірибе -эксперименталды материал мазмұндалады, жұмысының кезеңдері ашылады; эксперименттің көрсеткіштері жазылып талданады және қорытынды көрсеткіштері қалыптасады да, тәжірибе-эксперименттік жұмысының негізі болып саналады.

Мысалы: Дипломдық жұмыстағы музыкалық – педагогикалық мәселенің тәжірибе – эксперименталдық нұсқаудың үлгісі: С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің студенті Абілманов Арманның дипломдық жұмысының тақырыбы: «Бастауыш сынып оқушыларының есту әсерлеушілік болжауының дамуы» (Ғылыми жетекшісі – доцент Н.Дүкенбай)

Дипломдық жұмысының мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының есту - әсерлеушілік болжауын жетілдіру барысындағы педагогикалық әдістер жолдары және бастауыш оқушыларының музыкалық - көркем бейнесінің сурет бағдарламасының ерекшелігі.

Ізденіс объектісі – бастауыш оқушылардың музыканы қабылдау процесінің дамуы.

27

Ізденістің пәні – есту - әсерлеушілік болжауын жетілдіру барысындағы көркем бейнесінің сурет бағдарламасын педагогикалық басшылық жасау.

Жұмыстың міндеттері: 1. Философия, жалпығылыми және жеке ғылыми

сипатының әдебиеті негізінде: а) есту - әсерлеушілік арқылы музыкалық сурет бағдарламасының үлгілері ерекшелігін бастауыш оқушылардың есту - әсерлеушілік пәні ретінде табу; ә) бастауыш оқушылардың есту- әсерлеушілік процесс ерекшелітерін сипаттау арқылы сурет – бейнелеушілік музыканың үлгілерін көрсету.

2. Бастауыш оқушылар жасының есту - әсерлеушілік дамуының әдістері сурет-бейнелеушілік музыка арқылы тәжірибе – экспериметтік жұмыс барысында дәлеледеу.

Әсерлеушілік есту білім арқылы ізденіс жұмыстың әдістемелік негізі ғалымдар А.Бинэ, Ч.Майерса; Е.В.Назайкинскийдің музыканы қабылдау теориялық еңбектерінде; В.А.Цукерманның музыкалық жанр теориясы; Л.А.Мазелдің музыкалық тіл теориясы; Л.С.Выготский және Г.С.Тарасовалардың бастауыш оқушылардың психолого – педагогикалық ізденіс жұмыстарына сүйенеді.

Ізденістің гипотезасы: бастауыш оқушылардың есту - әсерлілік процесс дамуы келесі жағдайларда нәтижелі болады:

- осы қабілет мектептегі бастапқы музыкалық білім беруінен;

- музыкалық жанрларды айқын сурет – бейнелеушілік арқылы анықтау және бастауыш оқушыларға түсініктілігі;

- оқушыларға көмек жасайтындай музыкалық – интонациялық кешенін сезінуін берілген бояумен тұрақтау әдісін табу;

Ізденістің әдістері – музыкатанушылық, музыкалық – психологиялық, психологиялық – педагогикалық әдебиеттерді ізденіс мәселесін талдауы; сурет бағдарламалық үлгілерді музыкатанушылық және музыкалық – педагогикалық талдау арқылы; тәжірибе – эксперименталдық жұмыста.

Тәжірибе – эксперименталдық жұмысы Павлодар қаласы № 39 орта білім беру метебінің 1 сынып оқушыларымен жүргізілді.

МазмұныКіріспеІ Тарау. Әсерлеушілік есту мәселесі философиялық,

музыкатанушылық, психологиялық және музыкалық – педагогикалық әдебиетте.

1.1 19 ғ. мәдениет қайраткерлерінің түрлі-түсті дыбыстылық ассоциясылар көрінісінде.

28

1.2 19 ғ. бояушылық есту мәселесі психологиялық ғылымда. Есту бояушылық ассоциясының ерекшелігі музыкалық бояушылық есту бар адамдарда (композиторларда) (19 ғ. аяғы – 20 ғ. басы):

а) Н.А.Римский – Корсаковтың түрлі-түсті естуі;ә) А.Н.Скрябиннің түрлі-түсті естуі;б) Б.В.Асафьевтің түрлі-түсті естуі;в) К.Дебюссм мен М.Равелдің есту түрлі-түсті ассоциясының

болуы; г) О.Мессиннің есту түрлі-түсті ассоциясының ерекшелігі;д) В.Кадинскийдің тембірлік есту сезімі.1.3 20 ғасырдың психологиялық ғылымдағы түрлі-түсті есту

мәселесі.ІІ Тарау. Жалпы тыңдаушыларда сурет – бейнелеушілік

музыка өзектілік есту бояушылық қалпының құралы.2.1 Сурет бағдарлама бар музыкалық жанрлардағы

дыбыс – бояушылық бейнелердің болуы:

а) пастораль жанрында;ә) ноктюрн жанрында;б) баркарола жанрында.2.2 Жалпы тыңдаушылардың сурет – бейнелеушілік

музыканы қабылдау ерекшелігі.ІІІ Тарау. Бастауыш оқушылардың есту бояушылық

көрінісінің даму ерекшелігі.3.1 Қазіргі әдістемелік әдебиеттерді талдау.3.2 Тәжірибе – эксперименталдық жұмысы.ҚорытындыҚолданған әдебиет тізіміҚосымша

Ізденіс жұмысының қорытындысының нәтиже қалпы және ізденістің нақты ұсыныстары берілді ме? Жұмысының нәтижесі мақсатқа сай келе ме? Көңіл аударып, зейін қою – гипотезаға сәйкес келе ме? Және де гипотеза жай ғана емес, дәйектеме сипатында. Қойылған мақсаттар мен міндеттер шешілді ме? Мысалы: ... ізденіс гипотезаның құқықтылығын көрсетті... Сондықтан, танымал жағдайлар мен жалпы фразалардан бас тарту, ізденіс қызықты және көңіл аударатындай болсын. Бұл барлық тараулар мен жұмыстың бөлімдеріне жатады. Ал енді шешімдері нақты қалыптаспаса, жай болса, жаңалығы болмаса, онда түю ретінде емес, қорытынды формада жазу қажет. Қорытынды еркін формада жазылады.

29

Ал ғылыми ізденіс жұмысы мен дипломдық жұмысының айырмашылығы бар ма? Әрине. Олар бірнешеу:

1 Айырмашылығы ретінде ғылыми ізденіс жұмысының нәтижесі педагогикалық – музыкалық білім беру саласындағы теориялық және практикалық жаңашылдықты талап етеді, осы факт ізденіс барысында ғылыми тұрғыда қаралып тексеруден өту қажет (тәжірибе – эксперименталды ізденіс). Ал дипломдық жұмыста осындай талаптар қойылмайды, бірақта студенттер ізденіс кезінде ғылыми деңгейіне жетуі мүмкін.

2 Дипломдық жұмыста гипотезаның мазмұны «ықшамды» сипатта болуы мүмкін: мысалы шектеулі жағдайы т.с.с

3 Дипломдық жұмысы мен ғылыми ізденіс жұмысының айырмашылығы – ғылыми ізденіс жұмысы көлемді, мәселенің ғылыми ізденіс талдауы теориялық және тәжірибе – эксперименттік жұмысының тереңдігі.

Дипломдық жұмысты қорғау кезінде қысқа кіріспе сөзінен басталады. Онда тақырыптың актуалдығы және ізденіс жұмысының әдіснамалық негізі көрсетіледі. Бірінші бөлімін баяндай отыра оның теориялық позициясына сипаттама беру. Ең құндылығы басқадай ғалымдардың көзқарастары мен өзінің көзқарасы. Тәжірибелік - эксперименттік бөлімінде гипотеза мен пәндік көңілге тоқталу және дәлелдеу механизмін ашу. Жалпы жұмыстың қорытындысы қалыптасады да, жұмыстың жалпы дәйектемесі мәлімделеді.

Өздік жұмысына сұрақтар мен тапсырмалар О.А.Апраксинаның мұғалім – музыканттың

ізденіс әрекетіндегі маңыздылығына сипаттама. Талдау негізінің қайнар көзі деген ұғымға

түсінік беріңдер. Пікір, аударма, баяндаманы ғылыми –

педагогикалық ізденіс ретінде сипаттаңыз. Курстық жұмысы

30

Ғалымдардың әдіснамалық педагогиканың маңызын қарастыру барысындағы айырмашылығы мен жалпылығы.

Музыкалық білім беру педагогикасының әдіснамалық негізін ашыңдар.

Педагог - музыканттың әдіснамалық мәдениетінің мазмұны қандай?

Пікірдің мазмұнын ғылыми – педагогикалық ізденіс жұмысы ретінде ашыңыздар және де өздеріңіздің пікірлеріңізді дайындаңыз.

Дипломдық жұмыстың мазмұнын, құрылысын, талаптарын ашыңыз.

Дипломдық жұмыстағы әдіснамалық ерекшілікті музыкалық – педагогикалық проблеманы теориялық нұсқауда ашыңыз.

Тәжірибе – эксперименталды жұмысқа әдіснамалық тұрғыда сипаттама беріңіз.

Ұсынатын әдебиетНегізгі 1. Апраксина О.А. О праве учителя – музыканта на

эксперимент. Музыкальное воспитание в школе. – Вып. 13. – М., 1978. – С. 66-76.

2. О методологии педагогики: Краткий обзор общепедагогических позиций (қос-ша)

3. Пример теоретической разработки музыкально-педагогической проблемы в выпускной квалификационной работе (қос-ша).

4. Пример опытно-экспериментальной разработки музыкально-педагогической проблемы в выпускной квалификационной работе (қос-ша).

Қосымша 5. Абдуллин Э.Б. Методологическая подготовка

учителя музыки. М., 1991.6. Дипломные работы: Методическое пособие /

Отв.ред. С.А.Козлова. – М., 1996.7. Методология музыкального образования:

проблемы, направления, концепции / Отв. Ред. Э. Б. Абдуллин. – М., 2001.

31

8. Методология // Музыкальное образование в школе: Учебное пособие / Под ред. Л. В. Школяр. – М., 2001.

9. Сысоева М.Е. Организация научно-исследовательской работы студентов. – М., 2000.

ІІ тарау Музыкалық - педагогикалық ізденісінің әдіснамалық сипаттамасы

2.1 Музыкалық-педагогикалық ізденістің әдіснамалықсипаттамасының негізіАлғашқы дәйектеме тақырыптың екі түйіні бар:

бірінші – алынған мәселеге ғылыми тұрғыда сипаттама беру және оның аз зерттелген сұрақтарына анықтама; екіншіден – практика сұранысы, тақырыптың ғалымдар арасындағы байланыстың анағаттанғысыздығы жөнінде.

32

Сипаттама келесі элементтерді қарастырады:- ізденістің мәселесі; - ізденістің тақырыбы; - ізденістің объектісі және пәні;- ізденістің мақсаты мен талабы, - ғылыми ізденістің гипотезасы - ізденістің әдіснамалық негізі;- ізденістің ғылымилығы, теориялығы және

тәжірибелік жаңашылдығы.Барлық аталған кезеңдер логикалық байланыста

болуы қажет. Тақырыпты дәйектеуі ізденіс жұмысының жоспар мазмұнын құрайды.

2.1.1 Ізденістің мәселесіТолғаныс, пікір, оқу және қайшылық табу арқылы

ізденуші мәселені анықтайды. Арнайы ізденісті анықтау, нені мақсаттау керек жаңа позициядан көрінісі т.с. тәжірибе мен теория сұранысында туатын қарама-қарсылығы, қайшылығы. Ізденістен шығатын тұжырымдамалар (қарастыратын мәселелері) мен ізденіс идеясы (автордың қолынан туындайтын жұмыстар).

Қандай қайшылық туралы анықтауға болады? Сол әрекетін жүзеге асыру үшін кәсіби деңгейінің педагогикалық талабы және психологиялық - педагогикалық дайындығының кемшілігі, аздығы болар. Ол ізденістің жолдары, жағдайы және ізденіс әрекетінің бағыты.

Мысалы мынандай мәселе туады: «Интуиция жетістігінің дамуы музыка мұғалімінің кәсіби дайындау үрдісіне қандай психлогиялық-педагогикалық жағдай жасалуы керек?».

Ол үшін:- тәжірибелі мақсаттар мен ғылыми мәселені

айыра білу; - ғылыми білімділігінің кемшілігінің сәулеленуі.

(отражение) Мысалы: «Оқушылардың музыкалық дамуындағы

әділ бағалаудың әдістемелік нұсқаулары». Дипломдық жұмыста ізденіс мәселесі жаңалық ретінде талдау сипатта бола алады, онда нақты ғылыми нәтижесі

33

төмен түседі. Мысалы: «Музыка қабылдау үрдісіндегі интуиция мен сана - сезім әдісінің байланысын табу».

2.1.2 Ізденістің тақырыбыІденістің тақырыбын анықтау үшін, ізденістің

нақты категориясын белгілеу, тақырыптың өзектілігі, мәселенің халыққа тиетін талабы, ғылыми әдебиетінде әлі де төселмеген, ЖОО мен мектептегі жағдайы.

Мысалы: «Жасөспірімнің джаз музыкасының дамуына қызығушылық тудыратын әдісі». Бұл жағдайда бірнеше категория анықталады: «джаз», «қызығушылық», «жасөспірім», «даму әдісі». Педагог музыкантта зейінінің мақсаты болып – «даму әдісі» табылады. Ізденістің тақырыбы басқаша да бола алады: «Алтыншы сыныптағы музыка сабақтарында музыкадағы әйел адамның бейнесі». Студент тақырыпты анықтай отыра, өз кіріспесінде: осы тақырыпта не қызықтырды? Қысқасы, ізденіс тақырыптың өзектілігін ашады.

2.1.3 Ізденіс жұмысының объектісі және пәніОбъект – ол музыкалық білім берудің өзі және

музыкалық-педагогикалық іс-әрекеті болып табылады. Объект – ол оқушы, студент (субъект) емес, ол оқу-тәрбиелік үрдіс: теория мен әдістемесі, мазмұны мен принциптері, оқушы мен мұғалім әрекетінің әдісі мен пәні. Біріншіден, ізденістің пәні анықталады, ал ол нені ашады: ізденістің қандай қатынасы, ерекшелігі, зерттеу объектісінің бір аспектісі, педагогикалық бөлімінің болмысы, яғни зерттеу кезінде басқа бір педагогикалық саласының ғылымилығы, функциясының бары.

Тақырып, объект, пән - ізденіс жұмыста біртұтас балуы қажет.

Ізденістің тақырыбы: «Бастауыш оқушыларының музыка өнеріндегі түрлі кешендері арқылы эмоционалды - құндылық қалыптасуының дамуы»

Ізденістің объектісі: «Музыкалық - тәрбие үрдісіндегі бастауыш сынып оқушыларының музыкаға деген эмоциялық - құндылық қатынасының дамуы».

34

Ізденістің пәні: «Өнер түрлерінің кешенді тұрғыдағы бастауыш оқушыларының музыкаға деген эмоциялық - құндылықтың дамуы».

2.1.4 Ізденістің мақсаты мен (міндеттері) талабы

Мақсат субъекті-танымалы сипатта болуы қажет. Ізденістің мақсаты - атқарылған жұмыстың нәтижесі. Ізденіс жұмысының мақсатын анықтау кезіндегі бірінші міндет зерттелу көрінісі (құрылысы, элементтері, бір көріністің басқадай көріністің қалыптасуы мен дамуы, формасы, педагогикалық жетекшілігінің әдісі, дамуына жол беру, ашу).

Қойылған сұрақтарға ғылыми тұрғыда жауап беру – тәрбие және білім беру ғылымилығы, ізденіс тақырыбына ғылыми ақпараттық жаңалығы, озық тәжірибе нәтижесінің жинақтауы, тәрбие, білім беру жолдары мен құралдары және т.б.

Ізденістің міндеті гипотезаны дәлелдеу барысындағы бірізділік нақтылығы, оның зерттеу жағдайы, оның практикалық қажеттілігі.

Мысалы: «Бастауыш сынып оқушылырдың бейнелі қабылдау дамуының әдістемелік нұсқауы», не «Оқушылардың музыкалық дамуына бағалау критериінің нұсқауы», осы мақсатты басқа мақсатпен салыстыру «Оқушылардың музыкалық қабылдауының дамуы», не «Оқушылардың музыкалық қабылдау дамуының бағалауы».

Ал талабы, қойылған мақсатты ашылуында. Мында қалыптасқан үштаған (триада) пайда болады:

1) ізденіс мәселенің әдебиеттерін талдауы, білуі;2) тәжірибелік жұмысты ұштастыру;3) теориялық - әдістемелік қалпының тәжірибе-

эксперимент арқылы тексеру.Ал дипломдық жұмыста мақсаттар мен міндеттер

нақтыланады, мақсаттық бағыттылығын анықтауды сұрайды. Мысалы: «Жасөспірімнің джаз музыкасына даму - қызығушылық әдісі» келесі мақсаттар бола алады:

35

- джаз музыкасының сипаттамасы, басқа жанрлардан айырмашылығы және оның басты музыкалық ерекшеліктерін анықтау;

- қазіргі жас өспірімдердің ерекшелігі, психологиялық сипатының қызығушылық категориясы;

- жасөспірімнің джаз музыкасына қызығушылық гипотеза-модель құруы және тәжірибе - эксперимент ізденісінің құқықтылығын дәлелдеу.

2.1.5 Ғылыми ізденістің гипотезасыГипотеза – дәлелдеуді қажет ететін ғылыми

ұйғарым. Гипотеза - қалыптастыруының жаңалығы, оның ізденісі, дәйектемесі. Гипотезаны дәлеледеу барысындағы бірізділігі, жоба жауабы, процестің жүрісі, сапалылығы. Гипотеза – зерттеу алдындағы өзінше ойлау ізденісі.

Гипотезада: біріншіден, ізденіс жұмысындағы басты мақсаттың мазмұндылығының маңыздылығын ашу; екіншіден – теориялық ізденістегі жалпығылымилық және философиялық қалпының құқықтылығы мен тиімділігі; үшіншіден – гипотезаның ізденіс әдістемелігі, оның болашағы және негізгісі.

Гипотезаның қалыптасуы жеңіл болу үшін, мақсат пен міндетті объект - жандандыру сипатында емес, оқу-ізденісінің сипатында жазылуы керек. Оқу - ізденіс жұмысында гипотезаның бірнеше нұсқасы болады. Алдағы ізденіс жұмыста бір нұсқасы тиімді болуы мүмкін.

Тағы бір жағдай, ізденіс жұмысын жүргізген кезінде алғашқы алынған гипотезаны өзгертуге болады (кіріспеде).

2.1.6 Ізденістің әдіснамалық негізіІзденіс жұмыста әдіснамалық негізі анықталады –

философиялық, жалпығымилығы (музыканың тууы, музыкалық - психологиялық т.б.) және жеке өзіндік ғылымилығы (музыкалық - педагогикалық).

Зертеу әдісі мен рәсімі. Ізденіс жұмысын шешу барысындағы тәсілдердің көптілігі, ғылыми гипотезаның болмысы, ғылыми фактілерінің нақтылығы, ғылыми - әдістемелік ұсыныстары, ғылыми

36

фактілерді алу, жинақтау мен негіздеуі, ізденістің логикасы, тәжірибесі мен эксперименті, қандай мақсаттар шешілді, эксперименттің мазмұны, болатын нәтиже, зерттеушінің жоспары мен жұмыс барысы.

... «ізденістің әдіснамалық негізі философияның танулық теориясына сүйендім, музыкалық өнердің мазмұнының музыкатанулығына және жеке тұлғаның рөлі мен іс-әрекетінің психологиялық концепциясына» ...

Бұл дұрыс емес ...Ізденістің принциптері мен әдістеріҚасиетінің келесі арнайы құралдары – принципі,

танулықтың әдісі және музыкалық - педагогикалық шыны (растығы). Нақты ғылыми - әдістемелік кепілдеменің өңделуі, әдістемелік құралдарды құру, насихат жүргізу, педагогикалық ізденіс идеяны жалпы қолдану болып табылады.

Ізденістегі терминологиялық нақтылығы (маңыздылығы)

Дипломдық жұмысты жазу барысында терминологиялардың нақтылығын анықтауы, оның басты ұғымының мазмұнын анықтауы болады. Бір берілген түсінікті ... ол принцип, ол әдіс, ол мақсаты, ол міндеті деуге болмайды. Парапар қабылдауы дипломдық жұмысының аяғына дейін жүреді.

2.1.7 Ізденістің ғылымилығы, теориялығы және тәжірибелік - эксперименттік жаңашылдығы

Ізденіс деген ұғым диссертациялық жұмысқа қатысы бар, дипломдық жұмысқа жоқ. Ғылымилық, теориялық және тәжірибелік – эксперименттік жаңашылдық ізденіс жұмыстың нәтижесі, қорытындысы. Автор өзінің ізденіс жұмысында жаңа оқу - теориялық сипаттағы білімді көрсетуі – оқушыларға музыкалық білім, тәрбие беру барысындағы музыкалық дамуының жаңа тұжырымдамасы.

Ғылыми негіздеуі мен ұсынысы, ізденіс жұмысы барысындағы басты мәселенің нәтижесі, теориялық идеясы, жалпы педагогикалық ізденіс жаңалығы және зерттеу қорытындысын практикада жүзеге асыру жұмыс қорытындысының кезеңі.

37

Тәжірибелік салымының нәтижесі бір сыныптан ғана байқауға болады. Ал дипломдық жұмыстың әдістемелік сипатының нұсқасы ғылыми жетекшісімен бірге жазылады.

2.2 Дипломдық жұмыстың рәсімдеуіЖұмыс А-4 форматында, шрифт – 14, интервал –

1.0 сайын, бір бетте.Бет парақтың көлемі: сол жағы – 3 см., оң жағы –

1,5 см., үсті- 2, асты – 2,5 см.Әрбір жаңа таралымы жаңа парақтан басталады.

Таралымның атауынан (жол ортасында) кейін нүкте қойылдмайды.

Жоспардың барлық бөлімдері (тараудың аталуы, тұжырым, қорытынды, әдебиет тізімі, әрбір қосымшасы) жаңа парақтан басталады.

Тақырып атаулары бір шрифпен жазуын ұсынады.Ізденістің парақтары мұқаба бетінен басталады,

бет сандары 2-ден бастайды. Кіріспе – 3 бет.Дипломдық жұмыс компьютермен теріліп,

электронды нұсқасы болуы керек.Аяқталған жұмыс түптеледі.

Мысалы:

МазмұныКіріспе 3І Тарау Атауы 51.1 Атауы 61.2 Атауы 18ІІ ТарауАтауы 30

38

2.1 Атауы 302.2 Атауы 42Қорытынды 54Әдебиет тізімі 60Қосымша 70

Дипломдық жұмысының мұқаба беті (үлгі)

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

39

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Марат Булан

Айтыс өнерінің педагогикалық негіздері

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

мамандығы 5В010600 – Музыкалық білім

Павлодар 2010

40

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Орындаушылық өнер кафедрасы

Кафедра меңгерушісімен ____________ Н.Дүкенбай (қолы) (аты-жөні) 20___ж. «___»_______

қорғауға жіберілді

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы Айтыс өнерінің педагогикалық негіздері

5В010600 Музыкалық білім мамандығы бойынша (шифр) (атауы)

Орындады ___________ Марат БуланТобы МБ - 401 (қолы) (аты-жөні)

Ғылыми жетекшісіп.ғ.к., доцент ____________ Исинова К.С. (лауазымы, ғылыми дәрежесі) (қолы) (аты-жөні)

Нормабақылаушы ______ Хамметова Ж.Х. (қолы) (аты-жөні)

41

Павлодар 2010

2.2.1 Библиографиялық хаттауыНегізгі түсініктерБиблиографиялық аппарат – автор ізденіс

жұмысында қолданатын қайнар кілті. Библиографиалық аппарат библиографиялық тізімі, библиографиялық сілтеуі деген мағына береді.

Библиографиялық тізімі – қорытындысынан кейін жазылады, дипломдық жұмыста 20-дан кем болмау керек.

Библиографиялық сілтеу – бұл анықтама ретінде жұмыстағы сілтеу, сүйену, дәлелдеу т.с.

Библиографиалық тізім әліппе тәртіп бойынша жазылады. Мысалы:Соколов А.С. Музыка вокруг нас. – М., 1996.Н.С.Дүкенбай. Жырлайды жүрек. – П., 2008. т.с.Библиографиялық сілтеу:«Кітап бойынша цит.:»«Мақала бойынша цит.:»... ол туралы келесі бетте ...[3.16] ол деген ... (тізім бойынша 3 әдебиет 16 бет).

2.2.2 Библиографиялық сілтеудің жазу ережесі

1. Автордың тегі алдында аты, әкесінің аты жазылады.

2. Берілген мәтінде дәйексөзі әдебиеттен болмаса, басқадай басылымнан, не басқадай құжаттан алынса, сілтеуді келесі сөзден бастаған жөн: «... бойынша сілтеу:», не «...кітап бойынша сілтеу:», не «... мақала бойынша сілтеу:».

3. Берілген мәтіннен сілтеуге логикалық баяу көшуі болмасын, онда келесі сөздерді қолдану қараңыз (қар.), ол туралы қараңыз (қар.).

4. Сілтеу жасарда кейбір сәйкессіздік болуы мүмкін:- автордың тегінен кейін аты, әкесінің тегі;- негізгі атауы тырнақшада жазылуы;

42

- нүкте мен тирені (сызықша) нүктемен ғана ауыстыру;

- шыққан басылым мекені жазылуы емес. Осы кезде баспа мекенінен кейін үтір қойылып басылымның жылы көрсетіледі.

2.2.3 Негізгі мәтіннің тәсілі, әдебиет негізімен байланысы

1. Библиографиялық тізімде көрсетілген әдебиет негізінің номері негізгі мәтінінде жақшаға алынады. Мысалы (25).

2. Негізгі мәтіндегі әдебиет негізіндегі парақ (бет) жақшаға алынады. Мысалы (25.6).

Өздік жұмысына сұрақтар мен тапсырмалар Музыкалық – педагогикалық ізденіс

жұмысының негізі неде? Музыкалық – педагогикалық ізденіс

жұмысындағы мәселе мен тақырыбының айырмашылығы неде?

Музыкалық – педагогикалық ізденіс жұмысындағы мақсаттар мен міндеттерді сипаттаңыз?

Объектіні пәннің зерттеуінен айырмашылығын сипаттаңыз?

Музыкалық – педагогикалық ізденіс жұмысының гипотезасының негізі неде?

Музыкалық – педагогикалық ізденіс жұмысындағы әдіснамалық негізін қалай түсінесіз?

Ғылыми зерттеу жұмысының ғылымилығын, теориялық және практикалық негізін қалай түсінесіз?

Дипломдық жұмысын жазар кезінде Г.К.Коганның практикалық кеңестерін пайдалануға бола ма?

Жазылған дипломдық жұмыспен танысып, оның талдауын жасаңыз. Авторға қандай сұрақтар қояр едіңіздер?

Ұсынатын әдебиетНегізгі

43

1. Коган Г.М. Избранные статьи. Вып. 2. – М., 1972. – с.87-127.) 2. Пример выпускной квалификационной работы будущего учителя музыки (кос-ша)

Қосымша3. Введение в научное исследование по педагогике

/ Под ред. В.И.Журавлева. – М., 1988.4. Джалилов А.Х. Основные учебно-

исследовательской работы студентов: Учебное пособие для вузов. – Алма-Ата, 1989.

5. Загвязинский В.И. Методология и методика дидактического исследования. – М., 1982.

6. Краевский В.В. Методология педагогического исследования. – Самара, 1994.

7. Сластенин В.А., Исаев И.Ф. и др. Методы педагогических исследований // Педагогика: Учебное пособие. – 3-е изд. –М., 2000

8. Методы педагогических исследований / Под ред. А.И.Пискунова, В.Г.Воробьева. – М., 1979.

9. Скаткин М.Н. Методика поиска научной литературы, чтения и составления обзора по теме исследования. – М., 1980.

ІІІ Тарау Музыкалық білім беру педагогикасының

философия және басқадай ғылымдармен байланысы

3.1 Музыкалық білім беру педагогикасы және философияК.Д.Ушинский былай жазады: «Педагогика – ғылым

емес, ол өнер: ең көлемді, күрделі, жоғары деңгейдегі және де барлық өнердегі керектігі, тәрбие өнері ғылымға сүйенеді ...».

Музыкант - педагог – музыкалық білім беру педагогикасының әдіснамалық дамуында ізденушінің алдына арнайы мақсат қояды: мысалы, музыкалық - педагогикалық ізденістің жаңа әдісін табу, музыкалық - педагогикалық мәселені әдіснамалық ұстанымына қарап шешуі. Осы іс-әрекетінде музыкалық білім беру педагогикасында жаңадай білім алуы.

44

Педагог – музыкант - өз әрекетінде практик, практика жүзінде әдіснамалық оқу-тәрбие жұмысын жүзеге асыруы болып табылады. «Әдіснамалық білімді» жүзеге асыру ол педагог – музыканттың шығармашылығы. Неге? Музыкалық білім беру процесінде әрқашанда сынып бола ма, топ бола ма, олардың музыкалық мәдениеті, музыкалық қабілеті, қызығушылығы, сұранысы, жалпы өзіндік мәдениетінің деңгейі әрқашанда қайталанбайды.

Ия, тәжірибелі педагог – музыкант өз іс-әрекетінде әдіснамалық білімін сирек қолданады. Расында да, педагог – музыкант жұмыс процесінде әдейі музыкалық білім беру әдіснамалық педагогикасымен шұғылданып, әдіснамалық білімін қолдана отырып, едәуір нәтижеге жетеді. Мысалы, Павлодар қаласының Ы.Алтынсарин атындағы гимназия – интернатының музыка мұғалімі Н.Дүкенбайдің өзінің 10 жылдық эксперимент жұмысы барысындағы нәтижесі: 1-4 сыныпқа арналған музыка сабағына бағдарлама және оған қоса оқу - әдістемелік кешені, ол деген бағдарлама, музыка мұғаліміне оқу құрал, оқушыларға оқулық және қосымша материалдар (нота хрестоматиясы, фонотека т. б.).

Сондықтан, бұл ізденіс – үлгі ретінде әдіснамалық талдаудың қолдануы, философиялық, педагогикалық, психологиялық білімінің музыкалық білім беру педагогикасы саласына шығармашылық қолдануы деуге болады.

Музыкалық білім беру педагогикасы басқадай ғылымдармен қандай байланыста?

Философия мен педагогика ертеден байланыста, ол адамның рухани - шығармашылық байланысы деп есептелген. Педагогика нақты философия, өмірлік философия, ол педагогика. Педагогиканың философияға жақындауы өзіндіқ мәселелерін шешеді, ой қорытады. Адам сұлулығы мен әлем бірлігінің идеясы, оның қарым - қатынасынан байқалады. Өз шәкірттерінің ақылы мен жүрегімен музыканы сезінуі, оның сұлулығын, күштілігін бейнелеуі. Педагогика мен философияның бір - біріне жақындауы деп айтуға болады, мамандар бұл жағдайды педагогика «нақты философия» дейді (П.Наторп) немесе, керісінше,

45

философиялық білімнің өмірдегі педагогикалық жалғасы (С.Гессен).

Музыкалық білім беру педагогикасы өз дамуында қалай да болсын философиямен байланыста, жинаған тәжірибені өз ұғынуында және өз мәселесін шешуі болып табылады. Сондықтан, осы жағдай философияда да байқалады, оның өкілдері кей уақытта музыкалық білім беру теория мен практика мәселесіне жақындап, практика және әдіснамалық ғылымды байытады (толықтырады).

Сондықтан философия - эстетикалық категориялар теорияда қалыптасуымен қатар тәжірибеде де қалыптасады. Оның дәлелденуі Д.Б.Кабалевскийде бар, оның концепциясында (өмір мен өнердің байланысы, адамның әлемге көркем бейнесінің қатысы, сұлулықтың негізін өнер мен өмірлігінде).

Қазіргі философтар өнер педагогикасын қарастырады, бүгінгі күннің шынына, философиялық білімді практика жүзінде қарастыруда. М.С.Коган: «... мектеп өміріндегі өнердің рөлі мен орны қандай екенін корсетеді... Кейінгі кезде педагогтың, оқушының тұлғалық көзқарасы қандай. Музыкант - педагогтің көзқарасын негізгі сапалы түрде қарастыру, тұлғалық мінезінің қалыптасуы, адамгершілік және кәсіби мәдениеттілігі».

Философия және музыкалық білім беру педагогикасы байланысының нәтижесі ең негізінде бола алады: білімінің қалыптасуы музыкалық білім берудің өзекті мәселелерін шешуі, ұғынуы, оның негізін шешу барысындағы нақты әдіснамалық хабардар болуы және нақтылығы.

Жоғарғы бағыттағы музыкалық білім беру педагогикасының ұғымы біріншіден тұлғаның дамуында, музыкалық интонация арқылы қоршаған шындылықта, өзінің ішкі сезімінің әлемін, адамның көп мәселелерінің разы болуы.

Сондықтан философия туған сұрақтарды, категорияларды, көріністерді шешу барысында ғылыми тұрғыда қарастырады, қазіргі музыкалық білім беру педагогикасының мазмұнының негізі, оның бастамасы. Мысалға алсақ, өнердің болуы, ондағы адам мен

46

әлемнің сұлулығы, оның байланысы. Сондықтан осы мәселені философтардың козқарастары өте маңызды, оның құндылығы, тәрбиелеушілердің жүрегіне музыканың маңызын, оның сұлулығын өнерде және өмірде көрсете білуінде.

Қазіргі кезде философия мен музыкалық білім беру байланысы жаңа мазмұнымен толықтырылады, оның негізі – тұлғаның (педагог, оқушы) өмірлік көзқарасын қалыптастыруы.

Педагог - музыканттың өмірлік көзқарасын ең маңызды ретінде қарастыру, тұлғаның кәсіби мінезділігі ретінде, оның адамгершілік пен кәсібилік мәдениетінде. Сондықтан музыкант - педагогтің өмірілік көзқарасы рухани – құлықтылық, психологиялық және музыкант - педагогтің тұлғалығының жоғары деңгейіндегі бірлігі, біртұтастылығы.

Педагог - музыканттың көзқарасының негізі көркем - педагогикалық процестің байланысы – музыкамен және оқушымен. Сондықтан педагог - музыканттың өзінің кәсіби білімділігімен болып жатқан уақыт – заманына, уақиғаларға өз бағасын беру, талдауы және өз тұлғалық өмір көзқарасының ұстанымын білдіру, оның ішінде өнерде, педагогикада, қоршаған шындылықта және нақты музыкалық – педагогикалық практикада. Осы кезде музыкант - педагогтің транслятор (көзқарасы, қоғам идеясы, көркемдік және педагогикалық көзқарасы, идеалы) рөлін атқарады.

Кезкелген маманды адамның қөзқарасы (оның ішінде музыкант - педагогтің) адам әрекетінің саласында хабардар болуы (ғылым, өнер, дін, саясат т.с.с.). Осы кезде философия ғылымы өте маңызды. Философиялық көзқарас ұстанымы музыкалық білім беру педагогикасының әдіснамалық негізін құрайды, белгілі бір тұжырымдамалар, принциптер және әдістердің болуы, қалыптасуы. Сондықтан қазіргі музыкалық білім беру педагогикасын философия – эстетикалық мұрасы ретінде шешуге болмайды. И.А.Ильин кезінде былай айтыпты: «жүрексіз мәдениет» мәдениет болмайды, дөрекілік «өркениет» рухани

47

жаңылысуы (запущенности). Философияда жоғары түсінік бар – «руханият», «махаббат» және «шығармашылық». Соңысы И.А.Ильиннің түсінігінде әлемдегі, әлеммен диалог. Рухани бостандық адамның күшімен, адамның өнерімен дамиды.

Музыкалық білім беру педагогикасының ең басты әдістемелік бағыты – ол философиялық категория – диалог. Диалог – бұл адам арасындағы ақиқат (шындық ақиқат) ізденісі. Музыкалық білім беру педагогикасының диалогы – жай құрал емес, ол әдіс. Сондықтан педагог – музыкант рухани диалогта «үйретпейді», оқушы өзі «үйренсін» дейді. Диалектикалық әдіс – қарама – қарсылық, табиғат процесіне «кіру» т.с.с.

Кейінге кезде музыкалық білім беру педагогикасы мен философия байланысы жаңа мазмұндамамен толықтырылады.

Музыкалық білім беру педагогикасының философияға сүйенуі, байланысы – музыкалық – педагогикалық шындығының болмысы, түрлі мәселелерінің болуы және философиялық әдісі.

3.2 Музыкатану және музыкалық білім беру педагогикасы

Музыка деген не? Адам өмірінде, қоғамда музыка қандай орын алады? Әлемнің көркем мәдениетінің ерекше форма ретіндегі маңызы неде? Оны қалай танимыз? Осыған музыкатану жауап береді. Музыкатану – музыка өнерді ізденуі, оның әлеумет – тарихи шындыққа қатысуы, басқадай адамзат рухының мәдениеті саласына оның ішкі көзқарас заңдылықтары мен ерекшеліктері.

Музыкалық өнерді, музыкалық мәдениетті, оның жүйесін, нақты болмысты, музыкалық шығармаларды, музыкалық жанрларды, музыкалық шығармашылығы, тарихы, стиль процесінің өзгеруін, музыкалық жанр эволюциясының өзгеруі, әлеумет мәдениеті, музыкалық шығармашылықтың ұлттық негізі деп сеземіз.

Музыкалық білім туралы зерттеуі көне заманнан дамып, қалыптасып келеді. Музыка табиғатын, оның қызметтерін осы білім арқылы байытып, толықтырып,

48

музыкатанушылық білімі музыкалық – педагогикалық көзқарастарда көрінеді. Сондықтан, музыкатану мен музыкалық білім беру педагогикасы өзінің тарихи дамуында өз-өздерін толықтыру жолында болды. Жаңа музыкалық – педагогикалық технологиялар жалпы музыкалық мәдениетінің дамуына себеп болды.

Музыкатану ғалымға, педагог - музыкантқа, музыка саласы оның ғылымилығына, ізденісіне, шығармашылық әлеуетіне әсер етеді.

Музыкатану зерттеулері музыкалық өнер, музыкалық мәдениет ізденісіне бағытталған, оның күрделі жүйелеріне, нақты құбылыстарына, мысалы музыкалық шығарма, музыкалық жанр, музыканттың шығармашылық өмірбаяны және жалпы құбылыстарына, мысалы тарихи процесінде болып жатқан түрлі стильдер, музыкалық жанрлардың эволюциясына, әлеумет мәденілігіне, музыкалық шығармалардың ұлттық контекстіне.

Қазіргі кезде даму сипаттамасында музыкатану ғылыми саласында қызығушылықпен кеңейіп, музыкалық өмірде, мәдениетте, шығармашылықта, орындаушылықта, музыка қабылдауында және олардың заңдылықтарын, әдістерін зерттеу барысында байқалады.

Осы зерттеу барысы (музыкатану) музыка табиғатының интонациялығын (дыбыс ырғағын) ұғынуы. Сондықтан, музыка табиғатының интонациясы – ерекше қасиет, музыканы басқадай өнер түрлерінен айырмашылығы. Интонация композитордың ойын жеткізумен қатар, оның әлемдік көзқарасын, әлемдік түсінігін, әлемдік тыңдаушылығын, әлемдік қатынасын, әлемдік сезушілігімен бірге заманның да ойын жеткізе алады.

Сондықтан музыкалық интонация, жанр, стиль, бейне т.б. музыкатанушылық категориясының кілті болып табылады да, музыкатану негізі ретінде басқадай ғылыммен байланыста болады, оның ішінде музыкалық білім беру педагогикасы да бар.

Сондықтан, келесі ұғымдарды білу қажет – музыка табиғатының интонациясы – арнайы қасиет, музыканың басқа өнердің түрлерінен айырмашылығы.

49

Оның ішінде – «музыкалық интонация», «музыкалық жанр», «музыкалық стиль» т.с.с.

Интонация – биіктігі, музыкалық тіл, музыкадағы өлшеу т.б. тіл мен музыка байланысы. Интонацияны қазақша дыбыс ырғағы деп атауға болады. Музыка – ол арнайы қасиет; музыкалық интонацияның семантикасы: (сөздің түбі, мағынасы т.б.).

Интонацияның түрлері – суреттеу, бейнелеу, лирикалық, драмалық, батылдық бағыттары; интонация - мәнерлеу құралдарының барлығы. Сондықтан, музыканы тану – интонациялық процесс.

Музыкатану ғалымдары «интонацияны» әр түрлі деңгейде қарастырады: биіктігіне құрылған музыкалық үн; музыка туралы айтып салу нақышы; ұғып «айтылуы» және т.б. Сондықтан, музыканың ерекше интонациялық теориясы зерттеледі: музыка мен сөз интонациясының байланысының негізділігі мен айырмашылығы; музыканың арнайы ерекшелік процесі; тарихи дамуындағы музыканың семантикасы.

Ал музыкалық білім беру педагогикасында музыка табиғатының интонациясы музыкаға «кіру» мәселесін шешуде, «жанды өнер» ретінде музыканы қабылдауы. Осы бағыттағы ең бірінші қадам (интонациялық теорияда), ол музыкалық және тіл интонациясының жалпылығы мен ерекшелігін ұғынуы.

Ал, педагог – музыканттың, ең негізі, ол интонацияны барлық музыкалық мәнерлеу құралдарын біріктіру болып табылады. Осындай жағдайды интонацияның «дыбыскешені», мазмұны мен формасының біртұтастылығы деп те атауға болады.

Музыкалық білім беру педагогикасында музыканы ұғынуды интонациялық процесс деп атауға болады. Интонацияны музыкалық форманың дамуында музыканың «дәні» деп түсіндіреді.

Музыкалық білім беру педагогикасында музыка табиғатының интонациясын меңгеру барысында жанрлық үйлесу деңгейінде қарастыруы.

Музыкалық жанр – қазіргі кезде музыкалық шағармалардың түрлері дейді (мазмұны және орындау құралдары). Ол - өмірлік, өмір сүру, орындаушылық

50

құралдар, музыканың басқадай өнермен байланысы, мазмұнының түрі, т.б.

Сондықтан, музыкалық жанрлардың түрлері туралы тұжырымдама пайда болды: өмірлік арнауы мен өмір сүру тұрмысы(Т.В.Попова, А.Н.Сохор); орындаушылық құралдар (Т.В.Попова); музыканың басқадай өнермен байланысы (О.В.Соколов); мазмұнының түрлері (В.А.Цуккерман) және т.б.

Әлеуметтік факторға сүйене, жинақтай келе және жүйелеу барысында Е.В.Незайкинский – үш жанр формасын көрсетеді – синкретикалық (алғашқы дамымаған), эстетикалық (көрсететін музыка) және жалпы – коммуникациялық (байланыс, хабар). Сондықтан, музыкалық шығарманың жанры тыңдаушы мен композитор, шындық пен (көріністің) сәулеленудің делдалы. Ал, музыкалық білім беру педагогикасы (музыкатанушылар) – жанр классификациясы арқылы музыкалық материалды ұйымдастыру, реттеу негізі болып келеді.

Оқушылардың меңгеруі – оның қасиеті арқылы үлгі ретінде марш, ән, би, күй жанры, оның мазмұнында – «әуенді», «би ырғақты», «марш екпінінде», «күй ерекшелігінде», осылар арқылы симфония, соната, концерт, опера т.с.с. жанрлармен танысады. Әлде де жанр өзінің ғылыми, музыкалық – педагогикалық ұғымын алған жоқ. Әлде де зерттелген жоқ: байланыс жолдары, халықтық жанры мен кәсібишілігі, «жеңіл музыка» мен «салмақты музыка», (соната, симфония, концерт, оның дамуы, өсуі жағы зерттелмеген), олардың тақырыптық негізін, жанр интонациясын табу, коспозитор стилін интерпретациялық талдау (интерпретация – музыкалық шығарманы, бейнені шығармашылықпен көрсете алу, жеткізу).

Бұл педагогикалық – музыкалық түсінік: жанр – стиль, жанр – форма, жанр – мазмұны дегенді айыруы мен сипаты. Музыкалық стиль – музыкатануда мәнерлеушілік құралдар жүйесін түсіну деген мағына, ол идея – бейне мазмұнын іске асыру деген сөз. Композитордың көзқарасы мен әлемсезімшілігі, ғасырлар мазмұнының идеясы, музыкалық – тарихи процесінің заңдылықтары. Сондықтан, композитордың

51

тұлғалық шығармашылық мінезі (сипаты), оның эмоциялық мінез ерекшелігі (Е.В.Назайкинский), оның шығармашылық ойлауының қасиеті (М.К.Михайлов), «әлемнің рухани көрінісі» В.В.Мендушевский). Осының бәріне әлі де бірлік, біртұтастылық керек, стиль деңгейінің жүйесі: ғасырлық (тарихи стиль), ұлттық стиль, стиль-көркемдік бағыты, авторлық, орындаушылық, жанрлық. Олардың байланысы келесі мәселелерде ашылады: жалпылығы мен ерекшелігі, жүйелілігі мен жүйесіздігі, түрі мен жекелелігінің қатынастары.

Музыкалық білім беру педагогикасында стиль бағытына ерекше көңіл аударады. Мектепке арналған музыкалық бағдарламаны қарасақ, музыканы қабылдау әрекетіне Еуропа, басқадай ұлттық, халықтық стильдер бар. Сондықтан, музыкалық материалды сұрыптау кезінде педагогтың көңілі не бір, не басқадай стильге аударады: тарихи стиль, ұлттық стиль, стиль бағытына, композиторлық стиль, орындаушылық стиль т.с. (Ю.Б.Алиев, Е.В.Николаева).

Стильді талдау әдістемесінде музыкант – педагог келесі маңызды компонентке сүйенеді, ол есту атрибуция стилі.

Есту сезім атрибуция стилі – есту сезім айырмашылығы мен шығарманың не мәнерлеу құралдырдың ұқсастығын біліп алу. Қазіргі ғалымдардың стиль-есту талдау әдісі (Ю.Б.Алиев, Б.Л.Старобинский) және интонациялық - стиль музыкасын меңгеру әдіс (Е.Д.Критинский, Г.П.Сергеева) бағытына көңіл аударуда. Музыкалық білім беру педагогикасында стильдің қалыптасу ерекшелігі педагогикалық тұжырымдама арқылы анықталады, «есеп уақыты», не «көзқарасының бұрышы» деп «музыкалық стиль» категориясындағы педагогикалық ұғым. «Музыкадан шығатын және музыкаға сүйенетін» педагогикалық тұжырымдаманың негізі (Д.Б.Кабалевский), онда стильдің педагогикалық түсінігі музыкатанушылардың айтуынша мәнерлеу құралдар жүйесі идея-бейнелеу мазмұнын іске асыруына сәйкес келеді.

52

Сондықтан педагог - музыканттың алдына қойылған мақсат-міндет – ерекше музыкалық-интонациялық құралдарының жүйесін анықтау, бейнелеу формасы және оны оқушылардың меңгеруі.

3.3 Музыкалық білім беру педагогикасы және психологияПсихологияның музыкалық білім беру

педагогикасымен байланысы – ол адамды зерттеуі және оның музыкалық дамуындағы жалпы бағытының белгісі. Педагогика және психология ғылым ретінде жалпы ортақ сұрақтарды шешеді, оның ішінде: музыка адамға қалай әсер етеді? Әсерінің себебі неде? Музыкалық қабілет деген не, және музыкалық білім берудің ұжымдық не тұлғалық құралдардың даму мүмкіндіктері неде? Музыкалық икемділік пен дағдысының заңдылықтарының дамуы қандай: тыңдаушылық, орындаушылық және шығармашылық? Музыкалық мазмұнын баланың меңгеру барысында ойлау ерекшелігі, есте сақтауы, елесі және жас ерекшелігі мен жеке тұлғалығы қалай қолданылады?

Музыкалық білім беру жүйесіне байланысты ұрпақтық психологиялық қасиеттерінде, болмыстың ішкі психологиялық негізінде, қоршаған ортаның әсері және педагогтың ұйымдастыру қабілеті. Сондықтан педагог - музыкант музыка өнерінің заңдылықтарын біле тұра жалпы музыка дамуының заңдылықтарын да білуі қажет. Музыкалық психология аспектісін зерттеу барысында адам мен музыкалық мәдениетінің байланысын, мәдениет-антропологиялық және музыкалық-педагогикалық үйлесімін тұрақтайды.

Ал, ғылым, музыкалық өнерде, музыкалық іс-әрекетте психологиялық ерекшелігін (фактілер, болмыстар, заңдылықтар, механизм) зерттеу бірлігін, ол музыкалық психология. Сондықтан, айыра білу қажет: психологизм - әдіснамалық ұстаным, ал психологиялық ғылым - білім процесінің маңызды бұлағы. Қазіргі уақытта психология музыкалық білім беру теориясы мен практика қатынаста.

Басқадай заңды байланыс – музыкант-педагогтің әрекет байланысы мен оқушылардың музыкалық

53

әрекеті нәтижесінің, тұлғаның дамуының арасындағы байланысы.

Психологиялық ғылым өз нұсқауына сүйене отыра, музыкалық білім беру процесінде келесі деңгейде дамиды: теориялықта, технологиялықта, әдістеме - дидактикалықта.

Музыкалық – педагогикалық теорияда – музыкалық-педагогикалық процес танымында психологтар және педагогтар өз жұмысында келесі түсініктерді қолданады: «музыкалық әрекет», «музыкалық қаблет», «музыкалық - танымдық процесс» (қабылдау, есте сақтау, ойлау т.б.). Ал, «музыкалық сезімді» және «музыкалық іс-әрекетті» музыкалық психология ішкі психологиялық негізін, оның құрылысын, психологиялық заңдылықтарының қалыптасуы және сезімнің қызметі музыкалық іс-әрекетінде қалыптасады.

Музыкалық білім беру педагогикасы принциптерді қалыптастырады, педагогикалық процесте оқушылардың музыкалық сезімін зерттей отыра, мақсатты түрде дамиды.

Психологиялық ғылым теория мен музыкалық білім беру практика арасындағы байланысты жалпығылымилық психологиялық принциптерін музыкалық іс-әрекет арқылы ашады. Психология принциптері - адам психикасының қалыптасу дамуының ерекшеліктерін түсіну, механизімнің қызметі. Психологиялық принциптер негізгі заңдарды шоғырлау барысында педагогикалық процесінде адамның психикасын зерттеу және педагогикалық процесте адам тұлғалығының қалыптасуы болып табылады.

Ал, механизм деген, психология мен музыкалық білім беру педагогиканың арасындағы байланысының қалыптасуы, өзіндегі жалпы психологиялық принциптерінің жүрісі мен музыкалық білім беру педагогикасының дидактикалық принциптерінің білім беру әдісіндегі оқуы; зертелетін пәндер ерекшеліктерін есептеу және осы ерекшеліктерді пайдалана жеке әдістерді еңгізу.

Сондықтан, оқушының музыкалық қабілетін дамыту барысында педагог – музыкант оқу процесін

54

құрған кезде, келесі маңызды отандық психологиялық принциптеріне сүйенеді.

Сана мен әрекет бірлігінің принципі - әдіснамалық саралау психологиялық пен музыкалық білім беру педагогика мәселесінде өз шешімін табады. Сондықтан, музыкалық қабілет іс-әрекет үстінде дамып қалыптасады және құрылады. Осы принципті іске асыру барысында педагог - музыкант музыкалық қабілеттің процесс моделін өз оқушыларында музыкалық қызметін ұйымдастырып дамытады. Психологиялық-педагогикалық модель процесінде дамыған оқыту - музыкалық қызметі анықталады.

Сана мен әрекет бірлігінің принципі оқушының музыкалық қабілетінің деңгейін анықтап, музыкалық сана дамуының деңгейін, оқушының музыка сабағында музыкалық іс-әрекетінің психологиялық жағдайды анықтайды, оның сипатын, екпінін, сабақтың мазмұнын меңгеруі және т.б.

Біртұтастылық, жүйелік принципі психологиялық ғылымда қабілеттілігінің, дарындылығының тұтастай моделін құру кезінде (барысында) шешіледі. Музыкант - педагог осы берілген модельдерге сүйене алады. Мысалы, дарындылық моделі Дж. Рензулидің айтуынша тұлғаның интелектуалдығы, шығармашылық қасиеті және өзін жарқын көрсететін тұлғалық мотивациясы іс-әрекетінде ашылады. Тұлғалық интегралды моделі В.С.Мерлинаның айтуынша адамның музыкалық қаблеті психофизиологиялық, нейропсихологиялық, психологиялық, тұлғалық психикасының деңгейінде қарастырылады.

Сондықтан, музыкант – педагог біртұтастылық, интегралдық принциптеріне сүйеніп оқу процесін зерттеушілікке, шығармашылыққа айналдырады. Музыкалық – педагогикалық процесс қатысушылырдың жастық пен тұлғалық қасиеттерімен анықталады.

Музыкалық педагогика мен психологияның байланысы психологтік – педагогикалық диагностика саласында айқын көрінеді. А.Ф.Ануфриева психологиялық диагностика теориясын екі рефлексия деңгейге бөледі: феноменалогиялық деңгей (нені

55

көреміз; қандай феномен; қандай құбылысты біздер қараймыз; қандай мәселе бізде бар) және себеп негізінің деңгейі (ол неге солай? ол мәселенің себебі неде?).

Музыкалық білім беру педагогикасында феноменалогиялық диагностика деңгейі табиғи педагогикасына сүйенеді. Мысалы, музыкалық шығарманы орындау барысындағы көп қателердің жіберуі есте сақтауға.

Музыкалық білім беру мәселесін шешуін психологтік – педагогикалық үйлесімі келесі ғалымдардың жұмыстарында байқауға болады: Г.М.Коган, К.Мартисена, О.Ф.Шульпякова, Г.М.Цыпина. Ал В.М.Подуровскийдің еңбегінде кейінгі жылдарының музыкалық - педагогикалық зерттеуі. Музыкалық білім беру педагогикасының психологиялық ғылыммен технологиялық деңгей байланысы нақты психологиялық әдіс және педагогикалық тәсіл ізденісінде анықталады (В.И.Петрушина, А.В.Торопова, Н.В.Суслова және басқалар).

Өздік жұмысына сұрақтар мен тапсырмаларБірінші бөлімге Педагог - музыканттың әлем көзқарасын

сипаттаңыз және оның практикалық әрекетіндегі маңызы.

Философия мен музыкалық білім беру педагогикасында көзқарас, идея, түсінік, мәселе бірдей маңызы бар ма?

Өзіңнің көзқарасың музыкалық білім беру педагогикасына философияның әсерлеп, әсерлеу жасайды ма?

Музыкалық білім беру теориясы мен практикасына философиялық білімнің өзіңіздің және интерпретациялық үлгілерін көрсетіңіздер?

Екінші бөлімге «Музыкалық интонация» категориясында

қандай айырмашылығы мен жалпылығы бар? Педагог - музыканттың практикалық

қызметінде стиль мен жанр туралы музыкатанушылық білімін үлгі ретінде көрсетіңіз.

56

Музыкалық білім беру тарихындағы студенттердің ұстанымын салыстыру және сипаттау.

Үшінші бөлімге Музыкалық – педагогикалық мәселе

контекстілігіндегі психологияның негізгі саласын сипаттаңыз?

Үлгі ретінде психология мен музыкалық білім беру педагогикасы байланыс механизмді көрсетіңіз?

Психология мен музыкалық білім берудің жалпығылыми принциптері қалай шешіледі?

Ұсынатын әдебиетБірінші бөлімгеНегізгі 1.Гегель Г.Ф. Характер содержания в музыке

(приложение – І, 4)2. Коган М.С. Музыка в мире искусств (приложение

– І,6)

Қосымша3. Педагог-музыкант в пространстве Мысли и Духа:

Хрестоматия – Сост. Б.М.Целковников. – М., 1998.4. Целковников Б.М. Педагог-музыкант в

пространстве Мысли и Духа. Учебное пособие. – М., 1999.

5. Бахтин М.М. К философии поступка // Философия и социология науки и техники: Ежегодник. 1984 - 1987 – М., 1986.

6. Бердяев Н.А. Философия свободы: Смысл творчества. – М., 1989.

7. Гессен С.И. Основы педагогики. Введение в прикладную философию. – М., 1995.

8. Коган М.С. Мир общения: Проблемы межсубъекативных отношений. – М., 1988.

Екінші бөлімгеНегізгі1. Асафьев Б.В. Интонация (қос-ша).

57

2. Медушевский В.В. Человек в зеркале интонационной формы (приложение – І, 8).

3. Михайлов М.К. О некоторых психологических механизмах музыкального мышления (қос-ша).

4. Назайкинский Е.В. Память жанра (қос-ша).5. Назайкинский Е.В. Стиль в музыке (қос-ша).6. Ручьевская Е.А. Интонационный кризис и

проблема переинтонирования (қос-ша).7. Соколов А.С. Триадичность как

гносеологическая проблема в философии, науке, искусствознании (қос-ша).

Қосымша8. Искусство, музыкознание, музыкальная

психология и музыкальная педагогика: Хрестоматия. – Вып. 1. – М., 1991.

9. Цуккерман В.А. Музыкальные жанры и основы музыкальных форм. – М., 1964.

10. Соколов О.В. К проблеме типологии музыкальных жанров // Проблемы музыки ХХ века. – Горький, 1977.

11. Сохор А.Н. Эстетическая природа жанра в музыке. – М., 1981.

Үшінші бөлімгеНегізгі 1. Нейгауз Г.Г. Учитель и ученик (қос-ша).2. Три принципа новой педагогики в

музыкальном образовании (қос-ша).3. Теплов Б.М. Основные музыкальные

способности (приложение – І, 16).4. Цыпин Г.М. Индивидуальность или личность?

Феномен личностного в искусстве (қос-ша).

Қосымша 5. Бочкарев Л.Л. Психология музыкальной

деятельности. – М., 1997.6. Петрушин В.И. Музыкальная психология. – М.,

1994.7. Подуровский В.М. Психологическая коррекция

музыкально – педагогической деятельности. – М., 2001.

58

8. Цыпин Г.М. Психология музыкальной деятельности: проблемы, суждения, мнения. – М., 1995.

9. Старчеус М.С. Музыкальная одаренность // Психология одоренности детей и подростков / Под ред. Н.С.Лейтеса. – М., 1996.

IV ТарауМузыкалық білім беру, педагогика мәселелерінің әдіснамалық талдауы

4.1 Музыкалық - педагогикалық мәселелерінң әдіснамалық талдаудың маңыздылығы«Әдіснамалық талдау» ұғымы жалпы әдіснамалық

мәселелеріне байланысты барлық жұмыстарда кездеседі. Ал педагогика әдіснамасында талдау ізденіс жұмысында маңызды құрал ретінде қаралып, педагогикалық болмыстың жаңғыруы болып есептеледі.

Музыкалық білім беру педагогикасындағы әдіснамалық талдау жеке әдістеме емес, музыкалық - педагогикалық мәселелерді шешу жолындағы принцип жиынтығы, алған нәтиженің тұтастылығы мен көп деңгейлігі. Әдіснамалық талдауды түсінсек қазіргі педагог – музыканттың интелектуалдылығын және шығармашылық дамуында үлкен мүмкіншілік ашылады.

Әдіснамалық талдаудың маңызын біле тұра оның негізін білу қажет, ол рефлексия. Педагог - музыканттың кәсібилік рефлексиясы – ол оның сана сезімінің өзіне жұмыс істеуі, тұлғаның кәсібилік сапалығы, іс-әректінің түрлерінде, көзқарасы, қызығушылығы, бәрі музыкалық білім беру мазмұнына

59

және процесіне бағытталған. Осы рефлексия негізі болып, әдіснамалық талдауды жүзеге асыру шарты болады.

Музыкант - педагогтің тәжірибе жұмысында, өзінің білімінде, басқадай музыкалық білім беру түрлі мақсаттарды шешу жолдарының тууы (музыкалық қаблетінің дамуы, икемділік пен дағдылырының қалыатасуы) кездесетін қарама-қайшылық кездеседі. Ал, қарама-қайшылық бастама бола тұра педагог - музыканттың кәсіби рефлексиясы алға жылжиды – жаңа білімдерді табу, іздеу, үйрену деген ұғым мәселелені шешуге көмектеседі.

Рефлексия функциясы студенттің кәсіби білімділігін арттыру, музыкантты тәрбиелеу, педагог - музыкантты тәрбиелеу негізгі мәселе студентті оқыта оқыту (учить учиться) (Г.Г.Нейгауз). Осы мәселені шешу – рефлексиямен қарулану деген ұғым. Рефлексияның негізгі логикалық әрекеті бастапқы өзіндік талдауы, дамуы, жоспарын құруы, жоспарды жүзеге асыруы, өзіндік саралауы.

Бастапқы өзіндік талдау – музыкалық педагогикалық практикада кездесетін қарсылықты табу, сезіну, арнайы әдебиетті талдау, кәсіби қабілетінің деңгейін талдау, түрлі музыкалық-педагогикалық мақсаттарды шешу; оқушыларды музыкалық дамуында педагогтың басқаруы. Өзіндік талдау кезінде педагог - музыканттың өз ішкі жұмыс істеуі, өз-өзімен диалог ретінде жұмыс істеуі, бұның барлығы неге қарсылық туғызды деген мәселені шешу болып табылады.

Бастапқы бірінші талдау негізінде келесі, екінші, рефлексия талдаудың құрылым - логикалық кезеңі күшіне еңеді – оқушының музыкалық дамуына, кәсіби - тұлғалық жетілдіру бағытындағы даму бағдарламасын құрастыру.

Үшінші кезең, даму процесінің өзі, сол арқылы тұлғалық сапалығының, икемділігінің, қаблеттілігінің қалыптасуы музыкалық-пелдагогиалық болмысының қалпы.

Қорытынды, төртінші рефлексия әрекеті - өзндік қорытынды талдауы. Ол бірінші, екінші, үшінші

60

рефлексияның нәтижесі, практика жүзінде, өзінің кәсібилік әрекетіндегі рефлексия нәтижесінің қолдануы. Сондықтан кәсіби әрекетінде кездесетін қарсылықты жеңу, жою, өтеу барысындағы, рефлексия талдауының процестерін өте келе, қиыншылықтың себебін біле тұра, жою болып табылады.

4.1.1 Музыкалық - педагогикалық ізденістің теориялық әдістері

Осы әдістер теориялық біліммен байланысты және негізделген, оның қорытындылығы, абстракцияның мазмұны мен жүйелілігінің ерекшеліктері. Ізденіс жұмысының негізі біртұтастылығымен анықталады.

Мысалы, А.А.Альшванг музыкалық өнердің жанрлық мәнін ашқанда «жанр арқылы үйлестіру» теориялық әдісті қолданды. Берілген әдістің негізінде оның табиғатын, құрылысын және ерекшелілігін ашады. Д.Б.Кабалевский осы музыкатану концепциясы мен ізденіс әдісін қолданып, балаларды музыкалық өнердің жанрлық негізінде эмпириялық жолмен (нақты музыкалық шығармалардың жанрлық негізінде) таныстырмай, ол теориялық әдісінің көмегімен, жалпынамадан (ән, би, күй, марш) «жекелікке» (шығарманың нақты атауымен). Осы арқалы балалар музыкалық шығарманы тыңдай отыра өз бетімен қандай жанрға жататынын анықтайды. Оқушылар музыкалық жанрлардың түрлерін шығармашылықпен қабылдай және айыра алатындай.

Жалпынамадан жекелікке, нақтылыққа қарай бет алғанда берілген процесте музыкалық - педагогикалық ізденісте үш дәрежені анықтауға болдаы:

1. Ізденістің, гипотезаның құрылысы (жалпы білім беру барысында жүйе құрып, оқушылар музыкалық өнерді біртұтас қабылдап, меңгеруіне педагогикалық механизмді ұсыну).

2. Жанр - интонациялық желісі мен музыкалық өнердің өмірмен байланысы арқылы ғылыми тану теориясын таңдау арқылы.

3. Оқу бағдарламасында теорияны қолдану және оны практикада жүзеге асыру.

61

Қарама - қарсылық жолы болуы мүмкін: керекті эмпириялық факторлардың нақтылауы мен жинақтауы, ізденіс мәселелерінің мәліметтер нәтижесіне және нәтижесі - теориялық деңгейде әдіснамалық талдау сапалы нәтижеге жетеді.

Пікір логикалық ойлау форма ретінде кері жағынан синтезбен бірлікте көрінеді. Пікір мен синтез уақыт кезенінде жеке-жеке процесс емес, теориялық ойлаудың негізі (бұл бірінші теориялық ізденістің әдісі).

Ал музыка сабағын қарастырсақ: өнерге ғана ерекшеліктерді байқап табуға болады, - бейнелеушілік, эмоционалдығы, жарқын эстетикалық бейнелеушіліктің бағыты және де дидактикаға ғана жататын: педагогикалық мақсатты нақты шешу, педагогикалық логикасы және жалпы педагогиканың заңдылықтарын бұзбау, еру – доступность, жүйелілігі және бірізділігі.

Педагог-музыкант тек қана ана-мына мәселенің пікірімен шұғылданса, онда пікірі біртұтасты болмайды. Ал керісінше, оның жұмысында тек синтез ғана болса, онда ол «жекеменшік, дербестікті» жоғалтады, онда оны арнайы пікірмен талдайды да арнайы қарастырады.

Сондықтан, пікір диалектикасы мен синтезі әдіснамалық пікірдің сипаттамасы бола алады, оған қоса теориялық әдісі жатады (музыкалық-педагогикалық болмысы мен процесті зерттеуі).

Келесі әдіс, ол моделдеу әдісі. Моделдеу элементтер жұйесін талап етеді, оның жан-жақтылығын, байланысын, функцияларын, музыкалық-педагогикалық процес қызметінің жағдайын.

Үлгі ретінде В.А.Школярдың «Музыкалық педагогикадағы теориялық таным» еңбегінде Д.Б.Кабалевскийдің бағдараламасының мазмұнын теориялық таным категориясын теориялық функция моделдеу арқылы көрсетеді.

Келесі үлгі ретінде әдіс болмысы оқушылардың музыкалық мәдениетінің дамуы диагностика арқылы. Бұл модельде конструктивті - техникалық функциясы оның музыкалық - педагогикалық формасы да байқалады.

Үшінші әдіс – құрылыс-жүйелі үйлесуі, оның шешімі философия, жалпы ғылыми және жеке ғылыми

62

жүрісінің біртұтастылық негізінде. Осы теориялық әдіс жүйелі сипаттамасы арқылы ізденіс объектісінің біртұтастылығы, мәселенің маңыздылығын түсіну, алатын нәтиженің дәлелдеуі мен объектівтілігі.

Музыкалық - педагогикалық мәселері құрамына кіретін теориялық әдісті қысқаша қорыта келе, кейінгі жылдары философиядан, басқадай ғылым мен өнер саласынан алынған коптеген әдіс, шешімдер пайда болды.

Сонымен, музыкалық - педагогикалық мәселелерінің әдіснамалық пікірінің сипаттамасына маңызды қосымша жасауға болады: әдіснамалық пікір деген – педагог - музыканттың қызметі, өзінің ғылымында әдіснамалық білімінің ұштастығы және де шектестік философиялық, ғылымилық, көркемдік - өзіндік - шығармашылық кезеңде (ізденіс принциптері мен әдістері) музыкалық – педагогикалық кәсібилік негізінде қаралады, оның шешімі, ғылыми тұрғыдағы дәйектеме біртұтастылығы.

4.1.2 Музыкалық – педагогикалық ізденістің эмпириякалық әдістері

Музыкалық - педагогикалық ізденісте эмпирикалық әдіс (тәжірибе, практика негізнде, соған сүйену деген мағына) әдіснамалық пікірдің маңызды болмыстың мазмұны негізі бола алады.

Эмпирикалық тану – тәжірибе жолындағы танушылық. Эмпирикалық танудың ізденіс пәні ретінде музыкалық білім беру практикасының өзі және әрекетінің нәтижесі.

Эмпирикалық деңгейдің ізденіс нәтижесі тәжірибенің қалыптасуы, музыкалық – педагогикалық ізденістің ережесі, нормасы, фактілерді қадағалау, оның пікірі мен жүйелілігі.

Сондықтан факт, болмыс, процесс – ізденістің мазмұнды базасы, мәселенің негізін теориялық деңгейде шешу болып табылады. Музыкалық – педагогикалық ізденістің эмпиркаялық әдістеріне жатады: педагогикалық байқау, әңгіме; салыстыру,

63

педагогикалық сұрастыру, музыкалық – педагогикалық тәжірибені меңгеру т.с.с

Педагогикалық байқау «табиғи жағдайда» (мектепте - сабақта, ЖОО - дәрісте, семинар сабақтарда және т.б.), не арнайы ұйымдастырылған жағдайда (музыкалық сабақ процесін белгілеу, музыкалық білім беру формалары мен әдістері, оқушылардың, болашақ педагог – музыканттың музыкалық дамуының қалыптасуы, олардың байланысы және т.б.) жүргізіледі.

Педагогикалық байқау өңкей (сплошной) не таңдаулы болады. Таңдаулы «қысаң» сұрақтарды зерттеу кезінде байқалады. Нәтиже арнайы күнделікте жазылып, «қысаң» фактілерді тіркеу кезінде.

Педагогикалық байқауды жүргізу барысында қайшылық анықталады, гипотезаны құруы және оны дәлелдеуі, келесідегі алмасуын, нақтыдан жалпыға керекті материалдарды береді және түрлі теориялық әдістерді қолдану.

Балалармен, олардың мұғалімдерімен және ата-аналармен әнгімелесу – ізденушінің музыкалық – педагогикалық болмысы мен процестің негізіне кіру, сабақтың үстінде әнгіме арқылы дәлелдеуі кезіндегі фактілерді нақтылау. Әнгімені мақсатына байланысты құрастыру.

Музыкалық – педагогикалық әдісінің бірі – салыстыру: музыкалық – педагогикалық болмысты бір белгі арқылы ұқсастығы мен айырмашылығын табу; музыкалық – педагогикалық болмысты бірнеше белгі арқылы салыстыру; музыкалық – педагогикалық болмыс дамуының түрлі кезеңдерде салыстыру.

Музыкалық-педагогикалық ізденісте үш объект салыстыруы көрінеді: бір белгі арқылы музыкалық - педагогикалық салыстыру көрінісі; бірнеше белгі арқылы біккелкі музыкалық-педагогикалық салыстыру; бір музыкалық-педагогикалық болмыстың түрлі кезеңдердегі дамуын салыстыру.

Салыстыру тәжірибе, эксперимент процесінің нәтижесінің объективтілігін көрсететін қажетті әдіс.

64

Сұрау - музыкалық – педагогикалық әдіс ізденіс ретінде екі формада болады: жазбаша (сұрыптама) және ауызша. Музыкаға, музыка сабақтарына балалардың қатынасын, музыкалық-шығармашылық тәжірибесін табуы, музыкалық білімінің деңгейі, музыкалық дағдылары мен икемділіктерінің қалыптасуы, музыкалық қажеттілігі және басқадайды анықтап, сұрақтар мазмұны арқылы объективтілік деңгейін білеміз.

Музыкалық – педагогикалық ізденісінің эмпириялық әдісінің бірі музыкалық - педагогикалық тәжірибені зерттеу. Бұл тәжірибені жаңашылдық, нәтижелілік, тұрақтылық деп ұғамыз. Ол, өз ісінің атақты шеберлері, әдіскерлері, ғалымдары туралы зерттеуі және де оның негізі тәжірибе. Зерттелген тәжірибе студентке қызықты да жаңа, оны насихаттау барысында зейінінің лайықтығы. Үлгі ретінде: Д.Е.Огородниковтің атақты вокалдық дамуының әдістемелік жүйесі.

Сондықтан, жоғарыда аталған, басқадай эмпириялық әдістер музыкалық – педагогикалық мәселелердің әдіснамалық пікірдің мазмұнды негізі деп білеміз.

4.2 Музыкалық – педагогикалық мәселелерінің әдіснамалық талдау принциптері

4.2.1 Объективтік және субъективтік байланысҚазіргі уақытта философиялық және әлеуметтану–

психологиялық ізденістер көрсетеді, қандай да болсын кәсіби іс-әрекетінде (рухани не материалдық) әр қашанда объективті-субъективті сипаты көрінеді, сол кезеңінде ол тұлғаның диалектикалық (іс-әрекет субъектісі) байланысы объектілік қызметінде (пәнімен, процесімен, құбылысымен) ұштасады. Осы ерекшеліктер кәсіби (пәннің) әрекетіне ықпал етеді. Ал, психологиялық және басқадай тұлғалық ерекшіліктер қайталанбайтын жекеше (субъктивтік - тұлғалық) сипатының мазмұны.

65

Қазіргі уақытта мамандар түрлі ғылым және көркемдік салада өз көңілдерін субъективті-тұлғалық аспектісінің рөлін анықтап, оның уәжділік, мазмұндылық және іс-әрекетінің процесс жағына, оның қорытынды нәтижесіне аударады.

Сондықтан объективтік және субъективтік диалектикасы тұлғаның өнермен байланысында көрініп, ал белсенді - тұлғалық әлемді көркемдік түсіну сол өнердің негізін салушы принцип деп атаймыз.

Б.А.Покровскийдің айтуынша: «Автордың интонациялық бейнесін табу және түсіну емес, өзіндік актерлық шеберлігін табу».

Осы принципті қарастырған кезде ғылым мен көркемдік бірлігі мәселесі туады. Мысалы, музыкалық – педагогикалық мәселені әдіснамалық талдау барысында нақты педагог - музыканттың, нақты шарт бойынша жұмысында және нақты кәсіби деңгейінің дамуында өзі орындайды. Бұл кезде педагог-музыканттың өнер заңдылықтарына сүйене, ғылым мен көркемдік бірлігін тұлғалық – шығармашылық қатынасымен көреді.

Музыкалық – педагогикалық мәселенің әдіснамалық талдау процесінде келесі жағдай маңызды болып келеді, осыған педагог – музыкант қандай қатыста екенін: мәселені шешу барысында философиялық, жалпығылымилығық, арнайы сипаттағы білімінің пайдалануы, осы білім арқылы қандай да болсын мәселеге түсінігі бар ма, тұлғалық ізденісінің өз (ұстанымы) позициясы.

Объективтік және субъективтік байланыс принципін іске асыру, әр кезеңдегі әдіснамалық талдау деңгейі объектівті болса да, өзінің тұлғалық – шығармашылық мінезі қатар жүреді. Өзінің талдау нәтижесінде ғылыми құралдары білім, категория, дәлел – осыны өзінің «жанды» миымен, жүрегімен сезінуі.

Д.Б.Кабалевскийдің музыкалық – педагогикалық іс-әрекетінде объектівтік және субъективтік байланыс принципі жүзеге асты. Ол композитор, музыкатанушы, орындаушы, педагог ретінде емес, өнер саласында өзінің кең білімділігімен, музыкалық өнердің табиғатын түсіне білетінін, «суретші» ретінде, қоршаған әлемді

66

өзіндік көзқарасымен, бағалауы, тұлғалық - субъектвтік мінез ерекшелігімен танылды.

Д.Б.Кабалевский «Музыка» пәнінің ерекшелігі мен мақсатын шешу үшін Б.В.Асафьевтің және басқадай педагог - музыканттардың идеясына сүйенді, әдіснамалық мақсаты мен міндеттерін шешу барысында өзінің «кілтін» тапты. Біріншіден, ол өзінің нақты ұстанымында тұрды: оқу бағдарламасының принциіптері мен әдістері музыканың өзінен шағады, байланысты, оның интонациялық–бейнелеушілік табиғатынан. Екіншіден, мектептегі музыка сабақтары болашақ жас ұрпатың рухани, құлықтылық тәрбиенің байланыстығында.

Осы екі мақсатты Д.Б.Кабалевский өзінің тұжырымдамасында тақырыптылық ұйымдастыру принципті музыкалық –педагогикалық процесте шешуі. «Жаңа бағдарламаның тақырыптылығы – бұл баспалдақ, оның басқыштары (тақырыптары) оқушыны музыкалық мәдениетті меңгеруі. Бір басқыш берілмесе, ол деген баспалдықты жою, бағдарламаның біртұтастылығын жою, одан барлық шығармашылық, музыкалық-педагогикалық мағынасын алып тастау деген».

Сондықтан оның тақырыптылық принципі музыкалық сабақтарды жаңадан құрастыру, жаңашылдығы, негізі мәңгілік сұрақты шешу – «музыка сабағының біртұтастылығы».

Музыканың ерекшелігін терең сезініп, композитор музыкалық өнердің заңдылықтарына оқу бағдарламасына өзінің логиакын ұсынды. Д.Б.Кабалевский музыкалық білім мен икемділігін зерттей отыра, тұлғалық – шығармашылық түсінігімен қарастырып, музыкалық білім беру мазмұнының компоненттерінің түсінігі мен ерекшелігі кеңейтілді.

Д.Б.Кабалевскийдің концепциясында негізі, маңызды, өзіндік ұстанымы арқылы бағдарламаның айқын бейнелеушілік кішіпейілдік бағыты. Өзінің концепциясында жалпы педагогикада және музыкалық білім беру педагогикасының (В.А.Сухомлинский, В.Н. Шацкая) тезисінің негізі деп оқушылардың құлықтылығы пен эстетикалық тәрбие дамуын құрал

67

ретінде, өмірмен байланысы және басқадай өнер мен мәдениет көріністерінде дейді. Сондықтан оқу – педагогикалық процесте өткен музыкалық мұраның рөлі, оның маңызы мен орны алады.

Біріншіден – мұғалімнің балаға кішіпейілдік көзқарасы міндетті, мұғалімнің шығарамашылық потенциалы, музыкалық сабақтар «адамгершілік» пен жоғары рухани қатынаста болуы, мұғалімнің шығармашылық белсенділігі мен мақсаттылығы.

Осыдан музыка мұғаліміне (адамға, кәсіби мұғалімге) қойылатын негізгі талап: «Адамның шығармашылық бастамасы, өз еңбегінде шығармашылық қатынасы болмаса – маман - жаратушы мен жәй ғана маман - кәсіпкер «су бөлгіші» болады» (Д.Б.Кабалевский).

Сондықтан, әдіснамалық талдау кезінде объективтік және субъективтік байланысының принципі оның психологиялық ерекшелігі мен шығармашылық сипатында, музыкалық – педагогикалық мәселе ізденіс процесіндегі ғылымилығы мен көркемділігінде.

4.2.2 Кәсібилік бағытыКәсіби музыкалық – педагогикалық мәселесінде

әдіснамалық талдауды жүзеге асыру барысында педагог-музыкант «философ» та, «музыкатанушы», «психолог» та бола алады. Ізденіс кезінде кім болса да біріншіден ол педагог, педагог – музыкант. Осы ұстаным педагог-музыканттың ізденіс бастаушысы. Осы ұстаным келесі принципті талап етеді – кәсібилік бағыттың принципі. Сондықтан, кәсібилік бағыт принціпі әрбір әдінамалық талдау деңгейін музыкалық-педагогикғалық қызметінің ұстамының нақтылауын қажет етеді.

Педагог – музыкант өз жұмысында ізденіс мәселесінің объективтік маңызы бар ма (музыкалық – педагогикалық теория мен практикада мағналы және актуалдығы), әлде субъективтік мәні бар ма (бұл жеке ізденушінің «дипломдық» жұмысындағы қайшылығы ма). Ал басқа педагог – музыкант осы мәселені жұмыс барысында басқадай шешуі мүмкін (басқадай аспектілері мен сұрақтары болуы мүмкін). Сондықтан

68

педагог - музыкантта әдіснамалық талдау жұмысында шығармашылық сипаты өзінің логикалық – мазмұнды құрылысында көрінеді.

Ізденіс жұмысында, әдіснамалық талдау кезінде объективті-субъективтік факторлар мен жағдайларға байланысты. Мысалы, педагогтың тұлғалық ерекшелігі, мәселенің, ізденіс мақсатының сипаты, керекті ғылыми әдебиетінің бары т.с.с.

Кәсіби бағыт принципінің негізгі шарты – философиялық, жалпығылымилық білімді музыкалық білім беру педагогика саласына ізденіс мәселесіне, педагог - музыканттың тұлғалық - шығармашылық сипатына ықпал, оның кәсіби шеберлігінің қалыптасуына «дыбыс ырғағын, сазын қайта қарауында». «интонациялауды қайта қарауда»: практика мен шынайы өмірде; мәселенің актуалдығы, талдау кезіндегі логикалық құрылысы; өзінің қызметінің кәсібилігі, музыкалық өнердің ерекшелігі; өнер мен педагогиканы өзінің тұлғалығына бағыттауы, рухының дамуы мәселесінде.

В.А.Сухомлинский: «Музыкада да, сөзде де адамның бейнесі сөзсіз. Баланы музыкамен сергіту - біз өйын, сезімін жаратамыз (облагораживаем) ... Баланың сезімдік жаны – музыкалық әуенді жүрегінде қабылдап, сана-сезімінің тіршілік бастауы болсын. Бұл сезімтал музыканттың жаны. Енді біздер «күйленген шектерді» (баланың) бассақ, онда музыканың ғажайып үндер сыңғыры шығады».

Б.В.Асафьев пен Г.Г.Нейгаузе, Д.Б.Кабалевский мен В.В.Мендушевскийдің тұлғалық экспресс-көркемдік саздылығына сүйеніп, шығармашылық қызметтерінің кәсібилік ұмтылдыруы, ғылымилығы мен көркемділігінің үйлесуі, музыкант–педагогка үлгі ретінде, идеал ретінде қонсын.

4.2.3 Философиялық, жалпығылымилық және жекеғылымилық деңгейінің әдіснамалық

талдаудың бірлігіӘдіснамалық талдау кезінде маңызды

ерекшелігінің бірі, тиімді шешуі – ол оның біртұтастылығы. Бұл сапалық деңгей оның

69

әдіснамалық талдау деңгейінің диалектикалық бірлігі–философиялығы, жалпығылымилығы және жеке ғылымилығы - біртұтастылық талдау дейміз (бірлік, түрлі компоненттерінің байланысы). «Бүтінділік, біртұтастылық» – барлық әдіснамалық талдау деңгейінің диалктикалық бірлігі, музыкалық білім беру педагогика категориясы мен мәселесінің біртұтас жүйесі, әртүрлі компоненттерінің әрекет қатынасы.

Мысалы, сабақ – музыкалық білім беру жүйесінің бірі, ол психологиялық – дидактикалық сипаты арқылы процестің нақтылығы.

Сондықтан берілген талдаудың заңдылығы философиялық және жалпы педагогикалық тұрғыда қарастыру емес, ол музыкалық ғылым, «қазіргі жағдайда әрбір ғылыми пәні жай ғана сала емес, ол көзқарас: «бүтіндік» көзқарасының жан-жақтылығы, ерекше мәселесінің көзқарасы».

Философиялығы, жалпығылымилығы және жеке ғылымилығының деңгейі әдіснамалық талдауының маңызды принципі болып табылады. Бірлік функциясының маңыздылығы – музыкалық – педагогикалық мәселені әдіснамалық талдау бірізділік бағытында шешуі, оның музыкалық білім беру ерекшелігінде, педагог–музыкантты дайындау барысында.

Осы принципті қолдана отыра талдаудың шыңына жету, мәселені шешуі, музыкалық - білімділік және музыкалық - педагогикалық процестің байланысы мен қатынасы болып табылады. Г.Г.Нейгауза тұлғалығы музыкант ретінде, педагог - музыкант, жан-жақты әрекетін Я.И.Мильштейн былай дейді: «Нейгауз - өйшыл суретші. Көркемдік, психологиялық, философиялық тұрғыда талқылауға талпынады». «Диалектиканың шыны, - жазады ол, - ақиқат ортасында екенін үйретеді: автор мен оқушының арасында жақсы мұғалім болса, автордың ойына, сезіміне терең кіріссе, ол мақсатты шешуші болып табылады». «Музыканы талдау кезінде орындаушы уақытша жанды музыканы ұсақ-ұсақ «молекула мен атомға» бөліп тастайды және де өңдеу

70

барысында қайта музыкалық организмнің жанды мүшесі бола алады».

Е.В.Николаева өзінің зерттеу жұмыстарында келесі жаңашылдықтарды ұсынады: әдіснамалық позициядан қарағанда көңілден шығатын кезең жаңа үш теориялық зерттеу әдісін ұсынады: интонациялық (дыбыс ырғақтылық), парадигмалды – педагогикалық және өркениеттілік.

Интонациялық (дыбыс ырғақ) әдістің маңызы – отандық музыкалық білім беру тарихындағы музыкалық өнердің эволюциялық бірізділік жүрісінде өнердің «интонациялық мағынасы». Осы кезде музыкалық білім беру компонентінің негізгі классификациялық жүйесі құрылады және де мазмұны мен әрбір ерекшелігі интонациялық талдаудан көрінеді.

Парадигмалды – педагогикалық әдіс – педагог–музыканттың мақсаты пен міндеттеріне, принциптер мен мазмұнына, музыкалық білім беру әдістеріне және формаларына көзқарасының қалыптасуы байқалады. Оның шешімі үш деңгейде болады: отандық музыкалық білім беру тарихының негізгі кезендерінің дамуында; музыкалық білім беру барысындағы әрбіреуі (халықтық, дінилік, ақсүйектік) ізденіс кезеңінде қарастыруы; жеке музыкалық - педагогикалық тұжырымдамаларында.

Өркениеттілік әдісі – отандық музыкалық білім беру тарихын әлем тарихи-педагогикалық процесінің қалыптасуы мен дамуында қарастыру.

Қорыта айтатын болсақ, музыкалық–педагогикалық мәселені әдіснамалық талдау барысында, осы талдау кезекті жақтармен байланыса отыра, берілген талдауды шешуге көмектеседі – логикалық, психологиялық, кәсібилік – оны нақтылайды, мазмұнын бағыттайды.

4.2.4 Студенттің педагогикалық ізденісінің жалпы логикасы және құрылымы

Болашақ музыка мұғалімі ретінде қалыптасу барысында ғылыми әдебиетте студенттің логикалық ізденісі бірізділік ізденістің тәртібі ретінде беріледі

71

және де ғылыми мәселені шешу барысында орындалуы қажет.

Бірақ сол логика абстрактік нәрсе сияқты, студенттің логикалық ерекшелігін, оның қалыптасуын, дамуын бейнелеп көрсете алмайды.

Жоғарғы оқу орындарында студенттің ізденіс жұмысының мазмұнына болашақ музыка мұғалімінің қызметіне тұтастай байланысты (нақты білім-тәрбие мақсатына және шығармашылық әрекетіне кедергі болмай басқа жаққа аумасын).

Ғылыми ізденіс әдісі жаңа жағдайға байланысты, болашақ педагогикалық практикаға байланысты және де педагогикалық эксперимент маңызды орын алу керек, педагогикалық үрдісінің нақты диагностикалық өлшеумен, алғы қалпымен және қорытынды нәтижесімен көрінеді.

Студентті үйрету қажет:- санды ізденіс материалдарын сұрыптау;- компьютерлік технологияны қолдану;- басқада ғылыммен үштастыру, байланысы болу

керек, соны пайдалана білу, оның бағыттарын білу;

- ізденіс жұмысында тұлға дамуының ізденісін ұмытпау;

- жеке компоненттері мен сапалығы, әсіресе әдіснамалық білімі.

Сондықтан, осы талаптарды орындай отыра студенттің қабілеті мен шығармашылық шабыты дамуының екпіні жоғарлайды.

Педагогикалық ізденістің құрылысында болған білім мен тәжірибеге байланысты, оның кезеңдеріне. Студенттің педагогикалық тәжірибесі мен білім қызметі үстінде қорға біртіндеп жинақталады.

Жоғарғы оқу орындарында болашақ мұғалімінің қалыптасуы үш кезеңде жүзеге асады:

1. Болашақ музыка мұғалімінің кәсіби әрекетіндегі компонент кезеңдері бекітіледі: кәсіби сенімділігі, ғылыми негізінің білім процесінің қалыптасуы, оның педагогикадан, психологиядан, басқадай пәндер арқылы білімі, мектептегі тәрбие жұмысын ұйымдастыру қабілеті т.б.

72

2. Қызмет кезіндегі компоненттерінің қабылдауы: оның бірлігі, өзіндік педагогикалық жүйесінің қатынасы, үйірме жұмысында т.б. Осы кезді өзінің білімін жетілдіруі, қосуы, қабылдауы және оны оқыту мен тәрбие тәжірибесінде қолдана білуі.

3. Тұтас тұлға музыка мұғалімінің іс әрекетінің жетілдіру кезеңі – ол деген, бітіру (дипломдық) жұмысының алдындағы практикадағы мұғалім, сынып жетекші қызметін атқаруы, музыка мұғалімнің тұлға ретінде шығармашылығының қалыптасуы.

Осы кезеңдерде студент мүмкіншілігі, ғылымитанымдылық білімі ізденіс жұмысының икемділігінде логикасы анықталады.

4.2.5 Студенттің ғылыми ізденісіндегі дайындық кезеңі

Мектепте қызмет жұмысы барысында алғашқы қадам кезеңі - өзіндік сезім ойлауының қажеттілігі мен қызығушылығын арттыру.

Осы мақсатты шешу үшін рефераттар жазу болады, тақырыптары үлгі ретінде келесі: «Менің сүйікті музыка мұғалімім», «Мектепте алған эстетикалық тәрбием», «Мектеп өміріндегі менің алғашқы өнер қадамым» т.с.с. Реферат жазу барысында басқа адамның әлемдік рухын түсіну, педагогикалық құралдарды сезіну, музыка мұғалім тұлғаның жақсы қасиеттерін айыра білу, түсіну, үйрену т.б.

Осындай тақырыпқа байланысты рефераттар жазу – студенттің ізденіс жұмысының логикалық алғашқы қадамы. Студентті «өзіндік» педагогикасынына, «өзіндік» ғылыми ізденісінің мәселесіне айналады.

Екінші жағдай, күрделі мақсатты шешу барысында, студенттің ізденіс жұмысындағы әдебиеттер негізінен фактілер мен қоғам – педагогикалық практикасы. Фактілерді іздеу барысында тақырыбына қызығушылық туғызады, білім беру, тәрбие мәселелері, материалдарды сұрыптау, барлығы келешекте педагогикалық практикада қолдау жасалады, өзіндік тәрбиелігі, фактілерді жинауға үйретеді, әрине тақырыбына байланысты және ізденіс мақсаттарына шешуге.

73

Өздік жұмысына сұрақтар мен тапсырмалар Музыкалық – педагогикалық мәселелерінің

әдіснамалық талдауының негізін ашыңдар. Кәсіби рефлексияның маңызын және

мазмұнын әдіснамалық талдауда көрсетіңіз. Ізденіс жұмысының теориялық әдістің

мазмұнын әдіснамалық талдауда көрсетіңіз. Эмпириялық әдістің мазмұнын және орнын

әдіснамалық талдауда көрсетіңіз. Объективтік, субъективтік байланыс

принципінің мазмұны мен қызметін әдіснамалық талдауда көрсетіңіз.

Д.Б.Кабалевскийдің музыкалық - педагогикалық әрекетіндегі объективтік, субъективтік байланыс принципін әдіснамалық талдауда көрсетіңіз.

Кәсіби бағыт принципінің негізгі қызметін және мазмұнын көрсетіңіз.

Философиялық, жалпы ғылымилығы мен жеке ғылымилық деңгейінің қызметі мен мазмұнын әдіснамалық талдауда көрсетіңіз.

Г.Г.Нейгаузаның музыкалық – педагогикалық әрекетін сипаттаңыз.

Студенттік дипломдық жұмысын әдіснамалық талдауды қолдана сипаттаңыз. Студенттің педагогикалық ізденісінің жалпы логикасы және құрылымы.

Студенттің ғылыми ізденісіндегі дайындық кезеңі.

Ұсынатын әдебиеттерНегізгі1. Искусство. Музыкознание, музыкальнгая

психология и музыкальная педагогика: Хрестоматия (Сост. Э.Б.Абдуллин, Б.М.Целковников. – Вып. 1. Ч.2. – М., 1991.

2. Музыкальное образование в школе: Учебное пособие / Под ред. Л.В.Школяр. – М., 2001.

3. Философия, социология, психология искусства и музыкальная педагогика: Хрестоматия / Сост.

74

Э.Б.Абдуллин, Б.М.Целковников – Вып. 1. – Ч.1. – М., 1991.

4. Целковников Б.М. Мировозрение педагога-музыканта: В поисках смысла. Исследование. – М., 1999.

Қосымша5. Методология музыкального образования:

проблемы, направления, концепции. / Отв. Ред. Э.Б.Абдуллин. – М., 1999.

6. Музыкант-педагог. Спецвыпуск журнала «Преподаватель». - №4. – 1999. - №6. – 2001.

7. Сохор А.Н. Вопросы социологии и эстетики музыки. – Кн. ІІ. – Л., 1981.

ҚОСЫМШАТүсініктеме, айтқан сөздер, сөздік, глоссарий

және т.б.

Мұғалім – музыканттың эксперимент жасауының құқығы

«Әрбір мүғалім, егерде өз жұмысын сүйетін болса, кемелдігіне ұмтылса, - онда ол әрқашанда ізденуші, экспериментаторшы...» - Апраксина О.А.

Автордың аудармасы Кезгелген көзқарас мәселесінің терең зерттеулерін асыра

бағалау қиын. Көтерген мәселесін автор кәсіби тар ауқымда ғана емес, педагогиканың барлық саласындағы мағыналы бөлігі ретінде, әсіресе педагогика өнері ретінде қарастырады.

Оның ішінде әдістемелік бағыттағы өзегі анық және нақтылы таңдалып алынған: бұл бәрінен бұрын философиялық және көркем ой (бұл, әрине автордың шетел ойшылдардың еңбегіне, сол сияқты жалпы ғылыми еңбектерді де зерттеуге (музыкалық тұрғыдағы, музыкалық орындаушылық теориясына) және міндетті түрде педагогикалық тұрғыдан қарағандығын жоққа шығармайды).

Автордың үкемі бір ойды дәлелдегісі келетіні сезіледі: ұлы философтар, жазушылар, копозиторлар, педагогтар, әлемге әйгілі ойшылар көзқарастары мен қатынастарының әртүрлілігіне қарамай кітаптің атында көрсетілгендей ұғымдар мен көріністердің бірінғайлығы бүгінде біздің қоғамымызды толғантып отыр.

75

Бірақ бұл «бірлік» - ті көре білу, тани білу, сезіну және барлығын өзінің музыкант – педагог ретінде атқаратын еңбегіне пайдалана білуге тырысу қажет.

Барлық күрделілік, негізінен, ойға бата білуде, ұлы ойшылардың рухын тереңдей сезіне білуде, қажетті кезінде адам өзінің ақылымен және жүрегімен басқа біреудің ойын қабылдап, сезініп, оған құлшынып және өзінің кәсіптік өмірінде барлық мақсатында, еңбегінде, істерінде оған еліктеуде.

Біреудің айқын айтқаны бар: «Әр адам өнердің ұлы шығармасымен таныса тұра оның қаншалықта тереңдігі болса, сол деңгейде түсіне алады» - деп, Б.М. Целковниковтың жұмысымен таныса келе, зерттеуші педагог - музыканттың деңгейі сондай ұғымтал, өткір және терең екеніне көзің жеткендей болады.

М.М. Бахтиннің концепциясына сүйене отырып зерттеудің авторы музыкант-педагогтің жеке басының қалыптасуында оның ішікі ойымен сөйлесе білуі, оның өз көзқарасын қалыптастыруының алғашқы баспалдағы.

Бұл ең алдымен педагог - музыканттың еңбегіндегі диалогы – бала мен музыканың арасындағы.

Бала мен музыкаға деген қатынас махаббатпен, сеніммен, ар-ұятпен – барлық қатынастың осы үш қосылғышымен, барлық қатынастың негізін, педагог-музыканттың пікірін нұрланып тұруы қажет.

Автодың музыкант – мұғалімнің жеке дүниетанымының пікірін анықтаудағы көзқарасы қызық және ерекше боп келеді.

Оның мағыналы өзекті түйіні боп келетіні – мұғалімнің жанының барлық шығармашылық тұлғалардың өзара активті және гармониялық қабысуы арқылы қалыптасуын Б.М. Целковников өзінің жұмысында музыкалық білімнің әдіснамалық маңызын жаңа қырынан дәлелдей алады.

«Менің әдіснамалық талдаудың шеберлігі – кезкелген музыкалық – педагогикалық зерттеулердің негізі боп табылғандығы, оның жас ғалым педагог- музыканттардың еңбегіне үлгі болатына сенімім мол» - дейді автор өз зертеулерінде. Әрине осы айтылғандар бұл еңбектің жоғарғы педагогика мектебінде жаңа бағыт екенін және оның өнер мұғалімін дайындаудағы стратегия мен тактикасы, ең озық адамгершілік, философиялық және көркем ойдың рухтық қасиетіне сүйене отырып анықтай алатыны - Абдуллин Э.Б..

Интонация (саз, дауыс ырғағы)

76

«Музыканы көбісі тыңдайды, ал түсінетіндері аз, әсіресе аспаптық музыканы. Суретті де көбісі көреді, ал бейнелеу өнерін көре алмайды... Музыканың негізі: музыка күйінде болу деген, дыбыс жүйесінің алқынып әрекеттенуінде. Онда орындаудың қажеті жоқ... Музыкалық шығарманың - өмірі оның орындауында, интонация арқылы тыңдаушыға шығарманың мағынасын жеткізу... Жанды интонация... Музыка, интонациалық өнерде, ол орындаушылық және композитордың сезімін тыңдаушыға жеткізу... Интонациалық ойды жеткізу өнері...» - Асафьев Б.Б.

Интонация, формалары, бейнеҚазіргі психологиялық ғылымда жалпы ойлау

концепциясы әлі де белгісіз. Әсіресе музыкалық көркем-бейнелі ойлауда. Музыкалық ойлауды генетикалық жоспарда қарастыру (интонацияны түйсіну және уайымдау). Генетика – бұл алғашқы материя (жүрістің, өзгерістің). Генетика – организмнің өзгеруі, музыкалық - эстетикалық әрекетінің ең бастапқысы.

Б.А.Асафьев «Музыка – интонация» ғылыми жұмысында былай дейді: «Интонация – (саз, дауыс ырғағы) – ең негізгі жүргізуші – музыкалық мазмұнында, музыкалық ойда, ол көркем ақпаратының тасушысы, эмоциялық қуаты, рухының жүрісі т.с.с.

Келесі ... дыбыс материалдың конструктивті-логикалық ұйымдастыруы.

... көркем ойлау құрылымында екі жақтың бір-бірімен байланысы: ерекше және жалпылогикалық.

Ерекше – берілген өнердің мәнерлеушілік құралдардың заңдылық байланысы (музыкада-әуен, гармония және ырғақ, поэзияда – ырғақ пен буын, теорияда - әрекеттің барлық компоненттері).

Жалпы логикалық – уақыт көлемінде, кеңестікте құрастыруы (көркем мәтінінің кеңдігі, бейнесі). Осының барлығы (конструктивті-логикалық заңдылықтар) адамның музыкалық сезімінде байқалуы.

Біріншіден екінші қалыптасады, екіншіден (қайта байланыс принципі) біріншіге қайта оралуы.

Сондықтан, ойлау – адамның сезімінде музыкалық бейненің байқалуы, логикалық және эмоцияның

77

диалектикалық бірлігі (диалектика – ғылым - табиғат дамуының заңдылығы және ойлаудың қайшылық бірлігі).

Сондықтан, музыкалық ойлау музыкалық бейнеге сүйенеді.

Бейне – ол қиялдану, түсінік, идея, идеал, осыны адамдардың қатынас «құралы» сияқты.

Ең негізі – музыкалық ойлау, ол шығармашылық ойлау. (Н.Дүкенбай, Г.Дүкенбай. Музыкалық психология, музыкалық білім беру психологиясы, музыкалық іс-әрекет психологиясы. / Оқу құрал. ПМУ. 2008. Б. 22,23.)

Музыкалық қабыдауды тереңдету барысындағы инотонациалық - әуенді есту сезімі және оның рөлі

Музыканың алғашқы шығуы – ол интонация, дәлірек айтса – интонациялық әуенді есту қабілеті. Ал, әуен – құрастырылған дыбыстардың бірізділігі және музыкалық ойдың бейнелеушілігі.

Сондықтан, интонациялық-әуенді есту қабілеті – адамның музыканы қабылдау қабілеті, интонациямен ішкі сезімнің логикалық түрде қаумдасқаны, байланысқаны, біртұтастылыққа біріккен көркем бейнелердің түрлері.

Интонациялық - әуенді есту қабілеті іс-әрекеттің кездейсоқ, алғашқы кезіндегі түрлерінде қалыптасады (музыка тыңдаудан басталады) және музыкалық құбылысты қабылдау қабілетін дамытады (мектеп жағдайында), ал жоғары оқу процесінде - жоғары деңгейдегі дамулық, нәзіктілік, саққұлақ интонацияны-әуенді есту қаблеті талап етіледі.

... интонациялық-әуенді есту қабілеті орындаушылық әрекетте қалыптасады. Негізгі мәнерлеушілік құралдарының бірі – интонация, оны қалай сезінемін, оны қалай жеткіземін ... оған музыкалық-орындаушылық мазмұны жатады.

Орындаушылық әрекетіндегі музыка интонациялық - әуенді есту қабілеті интервалдарды алғыр қабылдауына байланысты. Ал әуенді интервал

78

музыкалық жүрісіндегі үрдіс, қызу жұмысының шыңы (степень напряжения).

Қорытындыласақ, интонациялық-әуенді есту қаіблетінің кемелдігі, жаңа сапалығы - оқушылардың музыкалық-есту әрекетінің белсенділігі, оның қызу жұмысының шыңы, әсерленушілігі мен музыкамен шұғылдану белсенділігі. (Н.Дүкенбай, Г.Дүкенбай. Музыкалық психология, музыкалық білім беру психологиясы, музыкалық іс-әрекет психологиясы. / Оқу құрал. ПМУ. 2008. Б.14)

Идея, жүзеге асыру, өнер«Идеялар өзінде музыкаға өмір сүрмейді; бізді

қоршаған мәдениетімізге әсері, оған әрекеті. Идея бір рет дүниеге келгеннен соң, құпиясы ашылмайды... Талдау, талдауды жүзеге асыру, ол лабиринт, идеяны дүниеге әкелу байланысы...

Өнер – көп қырлы түсінік, шығармашылықта пайда болатын композитордың ойы. Өнердің бір бөлігін қабылдауы болжағышпен байланысты: шығармашылықты болжау, формамен жұмыс істеу, нақты шешімдерді жүзеге асыру... Өнер бір жағынан бұзушылық, ережені бұзушы, жаңа, жеке не ұжымды ережені табу, өзгерту мен ескі ережелерді қалыптастыру, оларға жаңа мағына мен бағыт беру...» - Булез П.

Музыка мазмұнының сипаты«Субъективті ішкі әлем форма болады, осында

музыканың мазмұнының тігілгені, өзінің қабылдауында бәрін, ішкі әлеміне кіру және де сезім формасына айналуы... Музыканың қатынас мақсаты сол, рухымыздың мазмұнының болмысы, ол сезімде ғана өмір сүреді – жалпы келбетінде не жаратылысына берілген – сыртқы бейне сияқты, ол жанды түрде субъективті ішкі өмірінің саласы. Осы кезде музыка барлық ерекше сезімінің кеңдігін көрсетеді: қуанышы, көңілі, күлкісі, құштарлығы, шабыты, жанының шаттануы, қайғысы, мұңы, қорқынышы, сағынуы т.с. ләззаттануы, махаббаты т.с. музыканың бейнелеушілік

79

саласының ерекшелігі. Сондықтан музыканың дыбыстары айырмашылығының біртұтастылығы деуге болады, олар өз бетімен айырылады, қосылады, түрлі – түрлі үйлесімдерді қосады, қарама-қарсылық пайда болады. Осындай қарама - қарсылық, қосылу, үйлесу, түрлі жүрісі, көшуі, кіріспесі, дамуы – осының бәрі ішкі табиғаты, мазмұны, сезімі, оның формасы, жүрек пен рухының байлығы.

Музыкамен әсерленуіМузыканың әсері, музыканың күші сезімнің

терендігінде жатыр, музыка сезімде жатыр, ішкі сезімде, ішкі өзгерістерде – адамның ең нақты ортасы – жүрегі мен рухы... Музыканың қабылдауы, тыңдауы, орындалуы түрлі бағытта болса, түрлі әсерленуде болады... Музыканың күштілік қасиеті апатты күштілігінде, өнердің болу жағдайындағы дыбыстың апаттылығында. Осы дыбыс апаттылығы шығармаға еніп, оның әрекеті болады.

Мысалы, бедер салып қарқынды ырғақ – тактіні ұрып алғың келеді, әуенді әндетуге, ал би ырғағына – аяқтарым өздері билейді: жалпы субъект бұл тұлғаны баурап әкетеді. Керісінше, майда әрекетінде, бірқалыптағы ырғақ уақытында, басқадай мазмұны болмаса, бір жағынан қажет етеміз, осы майданы бейнелеуі, келесі жағынан, бұл бірқалыптыны нақты толтыруын сұраймыз. Мысалы, солдаттардың адымдауын музыкамен сүйемелдейді, ол музыка ішкі өмірді марш ырғағына күйлейді... Гегель Г.Ф.

Өнер әлеміндегі музыка1. Музыкалық шығармашылықтың тарихи

процесінде тууы іс-әрекетте ерекше орын алады... Ерекше орны неліктен, біріншіден, дыбыстың табиғылығы. Музыкадағы дыбыстың құндылығы оның акустикалық (ғимараттағы тілдің, музыканың естілуі), семиотикалық (белгілер, белгілер жүйесі туралы ғылым), эстетикалық (әсемдік, өнер туралы ғылым, жалпы көркем шығармашылығының заңдылықтары), көркемдік қасиетінде.

Екіншіден, ерекше тығыз, тікелей, өзіндік үйлесім байланысы адамның эмоциялық рухани өмірінің

80

жағынан. Сондықтан, музыка эстетикасында музыканы «сезімнің стенографиясы», «эмоцияның тілі» дейді, оның дүниеге келгенін талдау барысында дыбыстың табиғатқа, адамның дыбыс тіліне еліктеуі емес деп дәлелдейміз.

Үшіншіден, сөзге қарамай ең тығыз байланыс адамның жүрісінде, ісінде, дене жүрісінде, биде. Қазіргі кезде осы байланыс дыбыс пен ымға байланысты эмоциялық процестің бейнелеу мүмкіншілігі.

2. Өнердің ерекшелігі – жалпы табиғат заңдылықтарының болуы – пластикалық–кеңістік, гравитациялық, тектоникалық (форма мен бөліктерінің қатынастары) қатынасындағы. Бірінші – рух мәнінің бейнелеушілік құралы ретінде. Материалды әлемді көркем көрсетудің екінші барысы – нақты өмір сүру формасының таусылмас байлығын білу.

Әлем көркемін меңгеру жолының бірі тікелей қарама-қарсылық: сыртқы әлемді ішкімен келбеттеу, материалдығын рух арқылы, осы жолмен сөз өнері мен музыка жүреді. Осы жолдар рух процесін, эмоционалдығын және ойлауын бейнелейді. Бейнелеушілік қандай да болсын өнердің мазмұнын көрсетеді; рухсыз мазмұн өмір сүрмейді, ал өнер әлемі бейнелеушіліксіз материалды заты ретінде кең пайдаланылады – архитектура да, музыка да көркемдік ерекшелігінің шындығында. Адам қарым-қатынасында дыбыстау рөлінде музыка туады және дамиды. Осы себептен дауыс әуенінде оның фонетикалық рөлінің механизмі басымды болады – дыбыс күштілігі, тембр (бояы) мен екпіні, ырғақтың өзгеруі т.с.с.

Музыкалық – интонациялық дыбыстау қатынас тәсілі, дыбыс бірлігін уайымдау бейнелейді, басқада да әсерлейді. Сондықтан, адамның табиғатқа қатысы емес, адам адаммен қатысы, бейнелеу өнерден айырмашылығы адаммен тікелей қатысы музыканың және әдебиеттің мазмұнының сипатын көрсетеді...

9. ХХ ғасырдың басында психологтар эмоция теориясын «психология золушкасы (күлқызы)» деп атаған, эмоция ой сияқты әлем сыртын бейнелейді, объектілі – шынайы болуы және оның мақсаты

81

білімшілік формасы емес, бағалау формасы, үйткені адамның шынайы қатынасын бекітеді...

Адам психикасының белсенділігі – рух, әлемге адамзат қатынасының ерекшелігін бейнелейді...

Адам өмірі рухының эмоциялық жағы музыканы тану, білу пәні, оның соңын субьектілі шынайы білімі тұр – ой әлемі, идеясы, адамның өмір туралы ойлауы, дыбыс тілін объектілі шынайы; музыка бір жағынан интелектуалды, философиялық көлемінде ойдың мазмұнын көрсетеді, ал басқа жағынан, бағдарламалы бола алады, ойластыру – бейнелеушілігі көрінеді.

10. Музыка өзінің тарихи дамуында таза түрінде болады және поэзия, би мен актерлық өнерінің синтезінде... Басқа өнерлер сияқты адамның рухының өміріне сіңіп, басқа өнерді білуін қамтиды, осы кезде өзі де қалыптасады: ән, опера, балет, контата, мюзикл, музыкалық фильм музыкалық формасынан алыстау, оның ортасында аспаптық жанрлар және екі мағынасы бағынуы – музыка заңдылығына не басқадай ұқсас өнерге.

11. Шындықты көркем меңгеруі және өнер мазмұнының субъектісі, бағалаулы, идея–бейнелеушілік алда жүруінде. Қосылып олар ерекшелікті талап етеді, көркем мазмұнды өнер арқылы табу, оның ерекшелігін формаға айналдыру. Әлемге өзінің қатынасын көрсету, оны эстетикалық, өнегелігін бағалау, кей уақытта саясат, діни көзқараспен қарастыру жалпы барлық өнерге де жатады... ерекше, нақты әлемді меңгеру көркем тәсілі арқылы... Мысалы, Шопеннің этюдтарының мазмұны, Рахманиннің прелюдиялары композитордың уайымдауынан шектелмейді, процесс ретінде қатынасы анықталады... – Каган М.С.

Ғылыми жұмыс қалай жазылады (жас музыкатанушыларға құрал ретінде)

Жас музыкатанушылардың іс-әрекеттерінің байқауы келесі ойды тудырады, жоғарғы оқу орындары арнайы білім береді, музыкадан көптеген хабардары бар маман, музыкатанушылықтан да біраз хабарлама алды, бірақ та ғылыми – ізденіс жұмысының техникасы жағынан әлдеде білімдері аздау. Сондықтан жас

82

музыкатанушының көптеген сұрақтары туады, қалай жазамыз? неден бастау керек? Өзінің ғылыми жұмыс барысында, бірақ кешіректеу, анықталады: тақырыбы дұрыс емес, не тақырып әттең күрделі, қаншама уақыт, еңбегі далаға кеткен сияқты; тақырыбы жақсы болса да, күрделі, жинаған материалдарын талдауы қиындайды; жазылған аяқтау нәтижесін жазу кезінде сөз таба алмай, өз еңбегінің ғылыми тұрғыда көрсете алмайды т.с.с. Сондықтан «ғалым болмасаң да, ғылым кандидаты бола аласың» деген сөз пайда болады...

Өз ойыңды нақты, түсінікті, қарапайым жеткізе алсаң, еңбегіңді оқыған адам айтар алады: «Осы ғана ма? Бұл өте өңай екен ғой!». Бірақ, осындай жұмысқа орасан зор еңбек пен қызу жұмыс керек. – Л.Н.Толстой

Тақырыпты қалай табу керекТақырып – ол ой, сана, соның дәлелденуін талап

етесіз. Пирро, Швейцер, Курт Бах туралы кітаптарының тақырыбы – «Бах» емес, Перроның – Бах музыкасындағы сурет – бейнелеу бастау туралы ойы; Швейцердің – Бахтың музыка тілі емес – «бейне тілі»; Курттың тақырыбы – Бах музыкасының әуеннің негізі - «кинетикалық қуаты».

Жас музыкатанушының әлі де тақырыбы жоқ, оның ойында жұмысының саласы. Сондықтан, қандай да болсын ой әлі ізденіс жұмысының тақырыбы емес. Бұл ой, сана, біріншіден, болу керек – фактілермен бекітіліп, қайшылық болмау керек; ақиқат – бекіту, шындыққа сай; екіншіден, ол жаңа, не жаңаша құрылуы – алғашқы автордан өзгерілген, жаңа дәлелденуі; үшіншіден, ой, пікірге теориялық, практикалық құндылығы қажет; төртіншіден, ол мазмұнына бай, материалы кітап, мақала жазуына болатындай. Жұмысының негізі көп ой, сана болмау керек, екі – үш, бірақ оның құндылағы қандай: «бір алып – киттің салмағы жүз килькадан көп» деген мағына болсын.

Осы негізін, ойдың бастысын қалай табамыз? Қайдан алуға болады, қайдан іздейміз?

Композитор туралы, музыка саласы туралы арнайы әдебиеттерді оқыса тақырыпты тез табамын деген ой дұрыс емес. Арнайы әдебиет авторды қызықтырады,

83

жаңа ойға тіреуі мүмкін, бырақ та осы жұмыс автордың ойын ақыл топастыққа шалынады. Сондықтан жұмысты арнайы әдебиетті оқу, білу емес...

Музыканың өзін зерттеу пайдалы; музыканы байқау кезінде жемісті ой туады. Біріншіден, өз басының түсінігінде байқаудың білім мен ойлауының дайындығы болу қажет; екіншіден, «жаныңдағы ғажайыпты» көре білуі, табиғи және байқаудың дамуы; үшіншіден, ойлай білуі, салыстыруы, ұқсастығы мен байланысын табу. «Ойлайтын көз көре алады» (А.Микулин).

Сондықтан, болжам «шоқ» болып жарқ етті – тақырып табылды ма? Жоқ. Жарқ еткен ой әлі де кандидаттық тақырыбы емес, ол дамусыз болмайды, ол жай ғана афоризм болмайды, ол болашақ тақырыбының ұйтқысы. Уақыт откесін, әлі де ізденістің жұмысы жүргесін тақырып бола алады...

Сондықтан, мидың «өзегі», «шарик», ядро өзіңді тартатындай болса, өз жаныңда күш – қуат жинайтындай болса, онда тақырып табылды; болжам жұмыс жазылады. Ол жұмыс сезім сұрапылы, өз бетімен ақпайды; енді сол жұмысты құру керек.

Материалды қалай жинау, жүйелеу керек? Жұмысты қалай құрамыз?

Енді материалды жинап, жүйелеу керек.Жұмысты құру керек. Тақырып пен келесі кезең бір бірімен қиылысады: бір жағынан материалдар тақырыпты іздегенде кездесті; екінші жағынан, осы тақырыпқа байланысты іздеген материалдар болашақ тақырыптарды тудырады. Сондықтан материалды іздеген кезде, оны осы тақырыпқа келмесе де тыс тастамау керек, келесі жолы керек болады; қандай да қызықты материалдар болса да оны жинап, жеке жазып отыру керек, келесі жаңа жұмысқа керек болады...

Материалды жинау бастауы, арнайы әдебиетті зертеу, тақырыпқа қатысты оқу болып табылады. «Ашылған» нәрсені «ашу» болмасын, олар ертеде дәлелденді. Сондықтан, әдебиетті зерттеу кезінде, берілген сұраққа тағы қандай жұмыстар бар, біріншіден

84

керекті кіпатардың, мақалалардың библиографиялық тізімін жасау, құру...

«Дәптерге» жазбай, карточкаға жазған жөн: әрбір фактіні, байқауды, ойды, салыстыруды, қайдан алынды, авторы кім, қайдан алған цитата, анық жазып отырғаны жөн...

Цитатадан көрі өзіңнің ойыңды, байқауыңды қысқаша жазып отырған жөн, жоба бейнелеуін, қысқартылған белгілер мен таңбалармен және т.с.с.; өсы кезде авторға ғана белгілі таңбалармен, өзі ғана еске түсіретіндей, ал әдебиет түрінде жазу кейінге қалтыру...

Нақты жоспар құру керек: тақырыбы, оған сәйкес ұғымдар; жұмысының болжам мазмұнын құру (олар жұмыс бабында өзгеріп отырады, кейін тақырыбын нақты ашатындай болып өзгереді); тақырыпқа байланысты көптеген ғалымдардың еңбектерін қарап, керекті авторлардың жұмыстары тақырыпқа жақын болса, олардың тізімін жасап, әдебиетті табу керек; басқадай ізденіс жұмысының материалдары тақырыпқа келмесе де, олар кейінгі жұмыста керек болады; тақырыпқа байланысты ізденіс жұмысы белсенді, қарқынды бола тұра сіздің салаңыз нәтижелі болады.

Мазмұндаманы қалай құрамыз?Музыка, ғылым не басқадай шығарманы жазу, ол

да әдебиетші: оның жеке қаруы – сөз, сөз арқылы оқырманға әсер етеді, жұмыс істейді... Әрине ол қалам шебері, сөз шебері, әдебиетті мазмұндаудың шебері...

Сондықтан, ғылыми мазмұндау ерекше икемділікті талап етеді, жазушы ретінде әдебиеттік шеберлікті... Ол икемділік неде? Біріншіден – нақты, мұқият ойлаудың жоспарын тілейді... Жақсы ғылыми жұмыс жазылмайды, ол құрылады, ең алғашқысы құрылуда...

Мақсаты біріншіден, бірізділігін анықтау, жұмысты дәлелдеу барысында негізгі қалыпты ойластыру.. мазмұнының тақырыбнамаларын құрастыру, олардан кезеңдер туады... Каган Г.М.

Адам интонациялық форма айнасында...

85

Адамның миы екі жартылай дөңгелекшені құраса, музыкалық форма да біртұтас немесе екі бөлек бола алады. Оның бірлік құрылысы екі параллелді приниципінің ықпалдығында: аналитикалық және синкретикалық. Біріншісі – барлық дыбыс материалдардың қасиеттерінен екі негізгісі алынады – биіктілігі мен ырғақтылығы.

Одан ғасырлар бойы қалыптасқан аналитикалық музыкалық форманы құрайды. Аналитикалық музыкалық формаға лад, гармония, метр, көлем - синтакситікалық құрылымы, тақырыптық ұйымдастырушылық, композиция мен фактураның (полифония, гомофония, геторофония) ретке келтірілуі. Осы жағдайы нақты грамматикамен беріледі, нақты шығармалардың грамматикадан ауытқу, бұрылу, жеке дыбыс байланысының жүйесі бар екенін келтіреді.

Екіншісі, синкретикалық принциптің негізінде, керісінше, барлық дыбыс материалдарының қасиеттерін үйлестіре пайдалану – жалғыз дыбыс қатар биіктігі мен ырғағы, сонымен қатар тембр, тесситура, регистр, күштілігі, артикуляциясы емес, вибрато мен агогикалық нюанс тәсілдерінің нәзіктілігінде.

Осылардың негізінде ұлғайған, кең мағынадағы интонациялық форманы құрайды, олар интонация, пластика және бейнелеу белгілері, интонация-пластикалық әуен мен фабула (музыкалық драматургия).

Музыкалық тілмен айтқанда – бытырағандарды өзіне тарту, баурап алу. Мысалы, шиеленіс драматургия өзіне сонаттық форманы және оның принциптерін өзіне баурауы. Ал метрдің өмірі, интонация. Метр – ой құрылысын қабыл алмау емес, мәдени-тарихи мазмұнының жасырынды дене қимылының заңдылығы. Мысалы үш ширекті өлшемді менуэт пен вальстің айырмашылығы неде? – менуэтте әрбір буын өзінің салмағымен көрінсе, вальстің салмағы, жүректің су ете қалуы мен бастың жеңіл айналуы бірінші үлесте. Ал лад (саз) қатынасы келесі бөлшектерді өзіне тартады – интонациялық, пластикалық және бейнелеу таңбалары арқылы.

86

... Әр адамның сөйлеу әдетінің, жүрісінің, өз қажырлылығын, даусының бояуы, артикуляциясы қайталанбайды және де музыкалық мәдениетінде әрбір адамның әні де болады. Сондықтан адам музыкалық интоцияда биологиялық нақты нәрсе ретінде ғана емес, ол әлеуметтік - нақты тұлға ретінде бола алады. Адам қатынасында ең негізі тіл, интонация тілі және жүріс (қимыл) тілі.

Интонациялық форманың негізгі категориялары – интонация және фабула. Осы терминдердің мағынасын ашайық. Асафьевтің айтуынша, интонация жалпы жинақтау және бірнеше шартты түсінігі. Ол көп таңбалы, табиғи дауысының меншілігі: ым қимылына, жүрісіне, дене пластикасына сүйену (Асафьевтің айтуынша «үнсіз интонация») және дыбыс бейнелеушілігі (жел интонациясы, бұлақ, орман самалы интонациясы). Интонация екі деңгейді қамтамасыз етеді – фоникалық және синтаксикалық. Біріншісі антонемамен (аналитикалық форманың әуені мен фразалармен) берілсе, екіншісі – бірлескен интонациялық бейіндігінің (профиль) интонем бірізділігімен (тіл бейнесі мен пантомимикалық қатынасымен).

Фабула – дыбыстарда бейнеленген мазмүнының жүрісі. Сондықтан фабула терминді біздерге түсінетіндей болсын деп музыкатанушыларға «музыкалық драматургия» термині дейміз. «Фабула» латынша мынадай мағынада: сөз, әңгіме, мысал, ертегі, аңыз, драмалық шығарма, пьеса, сюжет.

Интонациялық форманың екі жағы бір маңыздылығынан көрінеді: интонация фабуладан ұсақтау; фабула көп интонацияның бірізділігі мен параллелді, интонациялық сызықта болса, екінші жағынан фабула интонацияның ішінен жарықтанады: шырқалған шығармада фабула нақтыланып дамыса, шығарманы аяқтау кезінде қайта интонацияға айналады. Өмірде адам мен жағдай билесе, әдебиетте сюжет пен сипаттама болса, музыкада интонация мен фабула бір бірімен байланыста. Қысқасы: тұлғалық пен қоғамдағы мінез-құлығы.

87

... Әрбір адамда - өзіне тән сөйлеу мәнері, жүрісі, өзінің темпераменті, дауыс бояуы, артикуляциясы бар. Музыкалық мәдениетінің қалыптасуында әр адамда өзінің әні болған. Жоғарыда айтылған адамның қасиеттері бігінгі күні персонаж интонациясында, композитордың стиль интонациясында, орындаушының, тыңдаушының бойында сақталады.

Қазіргі кезде музыкалық интонацияда ұлттық сипатын байқаймыз (сипаты көрінеді).

Лирикалық кейіпкер туралы түсінікСубьективтік өнердің интонациялық жүйесінде

ортаңғы орын алатын шығарманың лирикалық кейіпкердің интонациясы. Бір жағынан, кейіпкерлердің интонациясын өзіне жинап, интонациялық фабуланың тұтастылығын күшейтеді. Екінші жағынан – композитордың шығармасының біртұтастылық қалыптасуына стильдік бірлігі айқындалады.

Шығарманың субъектісі – лирикалық кейіпкер – әрине кейіпкер сияқты тірі жан. Лирикалық кейіпкер өзіне тән нерв жүйесінің әрекетімен, дем алудың ерекшелігімен, тілімен, жүрісімен, ойымен, белгілі қажырлылығымен, мінез ерекшелігімен бөлінеді.

Лирикалық кейіпкер тарихи, ұлттық және әлеуметтік нақтылы, әр қашанда өзінің әлеуметтік-мәдениет уақыты мен кеңістікте дәлме-дәл құрылымдастыруында. Олсыз көркем әлем құриды, өнер өледі.

«Менің кейіпкерлерімде жалпы иісі мен жалпы өқтемі (тон) болсын деп арқашанда тырысамын» - деп, айтады А.П.Чехов.

Өзінің қайталанбайтын дауысымен лирикалық кейіпкер – көркем мәдениет әлемінде ең жылжымалы элемент. Ал жаңадан лирикалық кейіпкер келетін болса, онда музыка жүйесі де қайта құрылады.

Медушевский В..В. (Советская музыка. – 1980. - №9.- С. 39-48.)

Музыкалық ойлаудың психологиялық механизмнің кейбір ерекшеліктері

88

Музыкалық - эстетикалық мәселелерінің музыкатану саласындағы психологиялық бағыттарының көркем шығармашылығындағы кешенді түрде зерттеу негіздері болады. Оған дәлел Е.В.Назайкинскийдің еңбегі: «Музыкалық қабылдаудың психологиясы» (М., 1972). Осыдан басқада да мәселелер бар, олар психологиялық заңдылықтарына қатысатын стиль: стиль және музыкалық ойлау түсінігі, стиль және музыкалық шығармашылығының психологиялық механизмі, стильдік талдаудағы музыка қабылдау психологиясының рөлі.

Музыкалық стиль – музыкалық ойлау ерекшеліктерінің айнасы, көркем ойлау формасының ерекшелік түрлері. Қысқаша айтатын болсақ, музыкалық ойлау музыкалық - бейнелеу ойлауының көріністерімен, музыкалық - интонациялық есту сезімінің тәжірибесі арқылы сақтауды меңгеруінің, музыкалық қабылдаудың қайталау нәтижелерімен анықталады. Музыкалық ойлау – кең мағынада айтатын болсақ, ол композитордың іс-әрекетіндегі музыкалық - шығармашылық ойлауы. Музыкалық мәдениетті негізін құрайтын үш буынды үзбесі болады: шығармашылық, орындаушылық және музыканы қабылдаушылығы. Олар: тыңдаушылық музыкалық ойлаушылық композиторға да орындаушыға да қажет; шығармашылық (композиторлық) ойлау әлеуеті элементтері орындаушы және тыңдаушыда дамиды. Ал музыкалық қабылдау барлық аталған буындарды біріктіреді, психологиялық ерекшелік жағынан шығармашылық арқылы музыкалық стильді талдау болып табылады. Музыкалық ойлаудың қалыптасуы тіл мен сөздің қатынасында.

Сондықтан, музыкалық ойлаудың қажетті жағдайы музыкалық-есту қалпының сезінусіз қалыптасуы көп уақыттағы есте сактау қалпында.

Б.В.Асафевтің айтуынша, бұл процесс интонациялық қорға байланысты. Интонациялық қорды музыкалық - интонациялық елестету кешенінің ішкі есту сезімін есте сақтауда бекіту болып табылады. Қор функциясы музыканы қабулдауды жүзеге асуру барысында нақтыланады, таныс интонацияны тану

89

қалпы эмоционалдық үн қосу болып табылады. Ал, қордың көлемі есту сезімінің тәжірибе қорына сәйкестілігі.

Гипотетикалық музыкалық ойлаудың психологиялық механизмнің моделі сипатының барысында интонациялық қордың тағы да бір аралық үзбесі бар. Бұл көрініс, ішкі есту сезімінің құбылысы. Осы құбылыс музыкалық ойлаудың бейнелеушілік ретінде ішкі тіл ұғымына қатынасты, ойда бар интонациялығын құрайды. Ол музыкалық-бейнелеушілік біртұтастылығына әсер етеді. Ал, құбылыс, (фон) есту сезім тәжірибесі мен интонациялық қор шығармашылық, орындаушылық, тыңдаушылық ойлауына музыкалық ойлаудың жалпылығына жағдай туғызады. (Михайлов М.К. Этюды о стиле в музыке: Статьи и фрагменты. – Л., 1990. – С. 117-123.)

Өмірде, жеке дамуындағы музыкалық ойлаудың тууы.

Баланың музыкаға бірінші реакциясы және алғашқы музыкалық тілдің элементтерін меңгеруі

Музыкалық ойлау – күрделі эмоциялық сезім, сенсорлық - интелектуалды білімділік процесс және музыкалық шығарманы бағалауы. Күрделі деген, әлі де не музыкатануда, не психологияда, не педагогикада ортақ шешім жоқ деген сөз. Оны не «интелектуалды қабылдауы», не «музыкаға адамның (жан-сезімі) сәулесі», не «музыканы меңгеруі» дейді т.с.

Сондықтан, 4 пен 7 жас кезінде баланың музыкалық - қабылдау ойлауы бірлік пен қарым - қатынасы екі негізгі бағытта дамиды: а) өзіндік интонациялық қабылдауда және музыканы сезінуінде; ә) өмірлік пен тәжірибеде алған баланың жеке қабылдаушылығы. Орындаушылық кезінде (музыкалық ойлауда) балада музыкалық импровизация туады.

Музыкалық импровизация - өнімді көркем іс-әрекетінің формасы, одан жаңа туынды туады. Осы әрекетте баланың шығармашылық музыкалық ойлауы жатыр, ол музыкалық тіл арқылы қалыптасады.

90

Музыкалық тіл – бұл арнайы құрал, ол арқылы музыкалық «ақпаратты» жеткізеді және сақтайды. Музыкалық тіл – «грамматикалық норма» жүйесі, қолдану ережесі, «сөз-моделді» қосуы. Музыкалық тіл–барлық дыбыс құрылысының байланыс жүйесі, оның нақты мағынасы. Музыкалық тіл–музыкалық әрекетінің фундаменті және музыканы жүзеге асыруы.

4 жасында бала музыкалық-шығармашылық қабілеті бастапқы жағдайда және де музыкалық ойлауының өнімі ретінде қалыптасады. Бұл кезеңді «байқау, сынау» дейміз.

5 жасында бала өзінің музыкалық импровизациясында кең мағынадағы мазмұнын қолдана алады. Бұл кезеңді «ырғақтық кезең» деуге болады.

7 жасар баланың музыкалық импровизациясының бейнелеу мазмұны кеңейе түседі: көңіл-күй сюжетінің кеңдігі байқалады. Сондықтан, мектепке дейін және мектеп кезеңінде оқушыда көркем-бейне, музыкалық ойлау қалыптасады. Бала шығармашылығында кең және аяқталған әуендер пайда болады (период формасындағы - әуендік кезеңнің дамуы).

Балалардың музыкалық шығармашылығында қалыптасуы: түрлі және сұлу әуендегі музыкалық аспаптар; балалар алдында қызығушылық, музыкалық-танымдық мақсат қою, олардың өмірлік және көркемдік әсемдігінің актуалдығы, қор жинауы т.б.; үлкен кісілердің бала шығармашылығына қатынасы, баланың музыкада өз-өзінің сезім әсерлігі.

Музыкалық ойлаудың негізгі параметріМузыкалық ойлау жүйесі (әлеумет мәдениет

қатегориясы) әлеуметтік қоршаған ортада қалыптасады, адамдардың өзара қарым қатынасында. Сондықтан, ұлттық мәдениет өзінің ерекше музыкалық мәдениетінің болуы, музыкалық бейненің түрлі тәсілдерінің айырмашылығы, музыкалық ойлаудың ерекшелігі.

Шығыс музыкасының сипатына музыкалық ойлаудың жалпағынан (по горизонтали) дамуы саздың көптілігінен, бірақ та ырғақтық құрылысының көптілігі, дыбыс қатынасы.

91

Ұстаз - музыкант – музыкалық тілді меңгеру мен әрекетінің икемділігі мен дағдысын қадағалайды.

Кәсіби музыкант – интонация жүйесін анықтайды, мәнерлеушілік құралдарының қолдануы басымды.

Музыкант–орындаушы – тәжірибе әрекетінде.Композитор - өмірлік сезімді жүзеге асыруда.

(Н.Дүкенбай, Г.Дүкенбай. Музыкалық психология, музыкалық білім беру психологиясы, музыкалық іс-әрекет психологиясы. / Оқу құрал. ПМУ. 2008. Б.21-22.)

Домбыра тегінің философиясы Ғасырлар қойнауында қалыптасқан музыкалық-

эстетикалық асыл мұраларды домбыра аспабы жеткізді. Күй мен оның әңгімесі қоса өріліп, домбыра мен аңыз қатар өрбіді. «...Алғашқы рулық замандағы бір адам (батыр, мерген) аңда немесе жорықта жүріп өзінің басынан кешкен бір оқиғаны руластарына айтып беруі мүмкін. Бұл жай әңгіме. Оны естіген адамдар енді басқа біреулерге айтады, айтқанда өз жанынан желі қосуы да мүмкін. Ал, одан естіген кісі тағы біреуге айтады, ол да өзінше баяндайды. Сөйтіп, алғашқы жай әңгіме хикаяға, бірте-бірте аңызға айналады. Біраз уақыт өткен соң ол аңыз біршама көркемделіп әпсана-хикаятқа айналуы мүмкін. Міне, бұл өмір шындығына тікелей қатысы бар..." - дейді С.Қасқабасов.

Аңыз әңгіменің рухын күй сарыны күшейте түсе, күйлердің сарыны аңызды әсерлеп жеткізуге ықпал ете алады. Домбыра бар жерде қазақ халқының тілі, өнері, тарихы бірге жүреді. Аңыз әңгімелер арқылы домбыра аспабының философиясын ашуға болады.

"Ертеде бір ханның қызының кедей жігітпен көңіл бірлігін сезіп қалады, жігітті дереу дарға астырады. Екіқабат болып қалған қыз мезгілі жетіп босанады. Оны аңдыған мыстан кемпір егіз баланы көз көрмес, құлақ естімес, алыс жерге апарып, жап-жасыл үлкен бәйтерек басына ұлды батысқа, қызды шығысқа қаратып іліп кетеді. Сәбилердің көз жасы тамған бәйтерек солады, жүрегі токтаған нәрестелермен бірге ағаш та қуарады. Қаңқу әңгіме халық арасында жата ма оны естіген кыз егізін іздеп жолға шығады. Жолдан шаршаған кыз бала ағаш түбіне келіп демалады.

92

Құлағына күмбірлеген сарын естіледі. Қайдан шығатын әуен екенін білгісі келіп ағаш ұстіне шығып тыңдаса жаңағы бәйтерек сынып кетеді. Ағаш, түбінен басына дейін іші қуыс екенін көреді. Екі басында бұтақтан - бұтаққа керіліп қалған ішектерді көреді. Екі ішек самал желмен тербеліп әуен шығады екен. Егіз құлынымнан қалған жұрнақ осы болар деп, сол ағаштан аспап жасап алады. Батыска қараған ішегі бостау, шығысқа қараған ішегі қаттылау керілген екен. Астыңғы ішек жіңішке дауыс қызым Зарлық ал, үстінгі ішек бос қоңыр дауысты ұлым Мұңлық болсын деп екі ішекке ат қойып домбырасын тартып күй шығарып кеткен екен дейді - Ө.Жәнібеков.

Мұндай аңыздарда айтылатын бәйтерек ағаш домбыра болмысымен үндес. Домбыра ағаштан жасалынып, одан әуен туады. Адамның қос ішекті соғуы аркылы пайда болатын әуені жел, дауыл әсерінен туатын сылдырлаған дыбыс үндерін еске салады. Демек екі бағыт негізінде әрекет байқалады. Оның бірінде жел мен дауыл бәйтерекке әсер етіп, қозғалудан ызың естілсе, екінші бағытта адамның домбырада ойнау әрекеті арқылы әуендер шығады. «...Е.М.Мелетинский, - әлемдік ағаш пен шаман арасындағы байланыс өте тығыз... шаман әлемдік ағаштың көмегімен адамдар мен құдайларды, жер мен аспанды байланыстыра алады, яғни ол дәнекер, медиатор қызметін атқарады» - дегенді айтады.

Бәйтерек ағаш аңыздарда дүниенің кеңдігін көрсетудің символы болса, домбыра аспабынан туған үн өмір мәнін ұғынуға шақырады. Бәйтерек, домбыра болып үн қатады. Ол табиғат пен өмірдің жалғасқан айналмалы шексіздігін меңзейді. «...Бәйтеректің басына ұя салған Самұрық (не Алып қарақұс) кейіпкерді аспан әлеміне алып ұшады, я болмаса жер бетіне шығарады... зәулім бәйтерек бейнесі - қазақ жағдайына сәйкес космостық ағаштың өзгерген түрі. Мұны қазақтардың айдалада өсіп тұрған жалғыз ағашты қадір тұту салтынан да көруге болады».

Бәйтерек ағаш киесі домбыра аспабы арқылы адамдарға эстетикалық әсер береді. Демек, домбыра аспабы бәйтерек ағаштан пайда болды деп айтуға негіз

93

бола алады. Аспаннан нәр алу космостық ұғымды білдірсе, адамдардың өзіне қажетті кұнар алуы жердің көріктік қасиеттерінен туындайды. «Жапанда өсіп тұратын жалғыз ағаш, немесе бұта қадірленіп, оның басына түнейді. Оның қасынан өтіп бара жатып, адамдар ағаштың бұтактарына шүберек байлайды, ыдыс тастайды, тіпті құрбандыққа мал шалады, я болмаса аттың жалын түйіп тастайды».

Бәйтерек ағаш басына барып сиынуы оның бойынан пайда болған домбыра аспабына да оның эстетикалық көзқарасының жоғарылығымен іштей байланыс табады. Бұл жайлы арқалы жырау Қашаған жақсы айтып кеткен:

Қолымдағы қу ағаш, Сөйлеп тұрған бұл ағашҚолымдағы ағашым -Алып жүрген домбыраДомбыра күнә деген сөзТек бір айтқан домбыра.Пайғамбарым туғанда,Бесік болған бұл ағаш.Ыбырайым Кәрба салғанда,Мешіт болған бұл ағаш.Ықырам үйдің алдында,Есік болған бұл ағаш.Батырлардың қолындаНайзасына сап болған да бұл ағаш.Дарияның бетіндеПырақ болған бұл ағаш.Әулиенің басынаШырақ болған бұл ағаш.Жетім менен жесіргеСуат болған бұл ағаш.Таршылық көрген талайғаНәсіп болған бұл ағаш.Балта ұстаған шебергеКәсіп болған бұл ағашӨзіңді тақсыр молда дейді.Боқтағаның кай ағаш ?Шегін күнә десеңіз

94

Жұмақтан келген қайдікі,Пернесін күнә десіз бе?Есебі ол – пәннің он екі!Құлағын күнә десеңіз,Хазіретті біләлдің,Құлағы екен деседі.Тигін күнә десеңіз,Шиеленген сыр шешеді!Зауықты күнә демеңізО да айт пен тойдікі.Сазды күнә демеңіз,Атамыз адам пайғамбар,Жеті сазбен жерге кеп,Күй шертіпті деген бар.Ол күндегі о да саз,Бұл күндегі бұ да саз,Сазды күнә деп жүрген,Молдеке сенің ақылың аз.Қашаған жырау ағаш пен (бәйтерек - Е.Ж.)

домбыра арасыңдағы байланысқа мән беріп, олардың қасиеттерін ән өзара сабақтас екенін көре білген.

Ресми деректерде де ол ағаштың ерен ерекшеліктері айтылады. Аңыз бәйтерек пен кәдімгі бәйтеректің ұқсастықтары айқын байқалады: «Бәйтерек, мырза терек (Populus italica) биіктігі 40 м шамасында, қабығы айғыздалып тілінген, қоңырқай түсті. Бұтақтары жан-жаққа тармақталмай жоғары қарай ұмтыла өседі. Бұтақ шоғыры пирамида тәріздес. Жас өркендері мен жас сабақтары түкті келеді, жапырақтары жалпақтау, үш бұрышты, ұшы үшкірлеу не доғалдау, жалырақ жиектері ара тісі тәріздес болады. Жер орта теңізі жағалауында, Кіші Азияда, Иранда, Европаның оңтүстігінде, Кавказда, Орта Азияда, Қазақстанның Қызылорда, Шымкент, Алматы, Талдықорған облыстарында кездеседі. Жемісі - көп тұқымды қауашақ. Жемісінде эфир майы болғандықтан парфюмерияда қолданылады. Діңі кағаз өндірісінде пайдаланылады».

Жапанда жалғыз өскен бәйтерек ағаштың сылдырлаған сыбдыры дыбыстық әуенге айналып,

95

адамдардын жалбарынуына әкеліп соқтырары сөзсіз. Бәйтерек ағаштың қылықтарына ұқсасын деп аспап жасап алуы да ғажап емес. Ағаштың киелі болуы оның тамыры жер астында, бұтағы мен сабақтары жер үстінде, сөйтіп ол аспанмен тілдесіп, түрлі сыбдыр дыбыс құрып, саққұлақтарға әсер етуі мүмкін. Өйткені әуен - тазалықтың нышаны, ал Бәйтерек - үш әлемді байланыстыратын символ. Бұл орайда Ш.Уалихановтың болжамы жүйе түзуге жетелейді: «...ән аспанда қалықтап ұшып, жер бетіне жақын келеді. Оның жерге ең жақындаған кезін байқаған халық әнді ұстап қалған, ал өте жоғары қалықтаған жердің адамдары ешнәрсе үйрене алмаған. Құдайдың құдіретімен келген ән қазақ жерінде тіпті төмен ұшқанда қазақ халқы оны естіп, әнді жақсы айтатын болған».

Демек, аспаннан пайда болған әуен Бәйтерекке беріліп, одан шыққан әуен саққұлақ адамдарға естіліп ол дыбыстарды әуенге айналдыруы мүмкін. Оны орындаушылар өңдеп, дамытып, адамдардың әрекетімен қалыптастырып бір-біріне үйретіп отырған. Бұдан шығатын қорытынды: Үш түрлі әлемнің құдіретін бәйтерек ұғымы тікелей байланыстырып тұрғандай. «Үш әлемді дәнекерлеп, жалғастырып тұратын космостық ағаш бейнесі, әсіресе, шамаңдық нанымда жақсы сакталған...» - деген қортынды айтады С.Қасқабасов.

Мұндай болжам «Бәйтерек» ағаштан домбыраның пайда болуына негіз бар деп қарауға болады. Себебі музыкалық дыбыс о баста белгілі бір қозғалыстан әуен пайда болатыны рас болса, онда табиғаттағы дыбыстарды аспапқа салу арқылы музыкалық дыбыстар құралды. Демек, «Бәйтерек» ағаштан пайда болған музыкалык әуеңдерді құрастыру арқылы шағын үндердің жиынтығы келе-келе ол жетіліп, дамып отырған. Оған дәлел қазақ музыкасында табиғатқа байланысты туған ән мен күйлер көптеп саналады. Мысалы: «Сары өзен», «Ертіс толқыны», «Боз төбе», «Қызыл қайың», «Мұңлық-зарлык», «Тәңірі күйі», «Аққу», «Құланның тарпуы», «Аксақ құла», «Бозінген», «Шұбар ат», «Тепен көк» т.б. күйлер өз заманына лайық туған. Табиғаттағы жер астынан өсіп-енетін қамысты

96

алып, үрлесе одан белгілі бір дыбыстар шығады. Ол Ескендір патшаға байланысты жеткен аңыздар да айтылады.

«Ескендір патшаның басында мүйізі болады, мүйізі бар екенін елге білдірмеу үшін ол шашын алған адамдардың бәрін өлтіріп отырған. Ең соңында бір шаштаразшы тірі қалады. Бірак ол Ескендірдің мүйізі туралы кұпияны жасыра алмай, құдыққа барып айқайлайды. Құдықтан қамыс өсіп шығады. Ол қамыстан бір қойшы сыбызғы жасап, ән салады. Сөйтсе сыбызғыдан шыққан дыбыс «Ескендірдің мүйізі бар!» деген сөз болады да, құпия елге тарап кетеді».

Бұл аңыз музыканың үш әлеммен байланысы бар екенін тағы бір танытқандай. Жер астынан өсіп шыққан қамысты үрлеу арқылы одан пайда болған әуен сыртқа теуіп шығады, ол естілу арқылы жұрттың құлағына жетеді, демек өмір мен үш әлемнің арасында бір заңдылық бар. «Шамандық касиетті адам таңдап алмайды, қайта бұл қасиеті ауыр жүк, қашан құтыла алмайтын тағдырдың жазмышы ретінде қабылдайды. Шамандық қасиет даму үшін ерекше қабілет қажет».

Шамандык, бақсылық қасиеттерді адам өзі біліп, болмаса біреудің оқып үйретуі арқылы жасалмайды. Ондай қасиет белгілі бір күш (үш әлем) арқылы беріледі. Мұндай қасиетті ол адам бойына сіңіріп, қабылдап алуға қауһары жетеді ме? Болмаса мұндай қасиетті қабылдап алып ол арқылы елге үстемдік жасай алатындай күш қуаты қандай? Әрине, мұндай касиетті қабылдап, оны жүзеге асыру үшін алдымен оның өрісі мықты болуы тиіс. Шамандық, бақсылык касиеттерді қабылдаушы адамның тұлғасы, келбеті, түс-өңі, ажары мен ішкі жан дүниесінің кеңістігіндегі қуаты күшті болуы керек. Осындай тұлғаларды іріктеп келіп, соған лайыкты іс әрекеттердің түрлерін береді (әр түрлі деңгейде). Олардың өзін неше түрлі категорияларға бөліп берілу арқылы барып қонады. Сондықтан мұндай құдіретті іс әрекеттерді алып жүру оңай іс емес, ол өте ауыр және қиын. «Сләмбек... Бақсы қобызын тартып зарлады-ай кеп, зарлады-ай кеп, бір кезде біз отырған киіз үйдің төбесі қара дауыл сокқандай желпілдеді, желпілдеді-ай. Сонан кейін киіз

97

үй қаңбақша аударылды да, қайдан келгені белгісіз бақсы бір арғымаққа міне салып, құйындата жөнелді».

Музыка үнінің құдіреті үш әлеммен байланысы бар «Келдібек толғау айтқанда, ол отырған киіз үй шайқалатын, өз даусымен ол дауыл тұрғызатын, ауылға кенет құйын соғып, бұл алапаттың ішінен көзге көрінбейтін салт аттылардың тұяқтарының дүбірінен жер қайысатын еді» деген ойдан байқау қиын емес.

Шамандықты ұстаған бақсылар Бәйтерек ағаштан эстетикалық нәр алған. Ол дәстүр ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырған. Жыраудың үлкен пірі Қорқыт ата, бата алған тамам бақсы асқан ата. Таң қалып жұрттың бәрі тұрады екен, Қобыз алып Қорқыт ата күй тартқанда.

Музыка дыбыстан құралады табиғаттан пайда болған жаңбыр, дауыл, жел, су сылдыры, құстардың үні, аңдардың үні мен қимылы, жан-жануарлардың боздауы, кісінеуі т.б. дыбыстарға еліктеуден әуен құрылады. «Мен далада тудым, дала мені асырады, бакты... Дала өзгерсе, біз де өзгереміз. Бұлттан шыкқан күн қандай шұғылалы, жарық, жадыраңқы болса, біз де төбеміздегі аспанды торлаған қара бұлт көшкенде, бұрынғының бәрін ұмытып, уайым-қайғыны серпіп тастап, жаңаша өмір сүретін боламыз... Сол кезде мен де өзгеремін, өзімнің екі ішекті домбырамды басқаша күйлеп аламын да, мүлдем басқа күйлерді тартамын, домбыраға косылып мүлдем бөтен ән айтатын болам...».

Демек, қалай болғанда да даланың кең құшағында үш әлемді байланыстырып тұрған бәйтерек ағаш арқылы адамдарға музыкалық қасиет беріледі. «...Қазақ халқының талантты күйшілері... күлаққа әрең естілетін шөптің сыбдыры, кең далада келе жатқан жалғыз жолаушышың әні, аспанда қалықтап жүрген қайсар бүркіттің қанатынын суылы бар...».

Даланың құбылуына байланысты музыка да сан түрлі мұңды, көңілді ырғактарға толы болады. Өйткені адамды қоршап, сыртынан жауып тұрған табиғат құбылыстары жаңа шығармалардың тууына әсер етпей тұра алмайды. «...Қорқыт ...дүниені түгел шарлаған ол еліне қайтып келіп, «желмаясын сойып, оның терісімен қобызының сыртын қаптайды. Құрғақ жерде тұрса бір

98

күні ажал жетіп келер деген қауіппен бір қырмызы масаты кілемді алып, Сырдариянын суына төсеп, сонда қобызын тартып тұра беріпті. Қорқыт дүние кезгендегі арманын да, өлімнен қашқан кайғысын да, өзі көрген жаксылык-жамандық жайларын да қобызында ойнаған ғажап сұлу күйлермен жеткізіп баяндайды. Қорқыт күйлерін бүкіл дүние, жан иесі түгел ұйып тыңдайды... Қорқыт Сырдарияның көз жасындай суына қарап отырып, қобызын күйлеп, - өлім мені қанша қуса да мен оны бұл жерге келтірмеспін деп қобызын үздіксіз тарта беріпті. Қорқыттың күңіренген күйлерін балқып тыңдаған ажал да бұған жақын келе алмапты».

Қоркыттың соңғы тұжырымы музыканың құдірет иесі екенін сезеді, ажалды тежеуге мүмкіндігі барын біледі де, осы болжамға тоқталады. Бәйтерек ағашынан бастау алып жатқан қазақ музыкасы тіпті ажалдан да жоғары түсінік екенін түсініп білген дала философтары. Шамандық музыка көмегімен жүргізілген. «Қазақ бақсыларының қолына ұстап жүретін асатаяқ (асай-мүлай) осы Сібір шамандарының үш әлемді шарлауға мүмкіндік беретін космостык ағаштың өзгерген түрі емес пе екен деген ой келеді. Қалай болғанда да, бақсы асатаяғы мен ертедегі бәйтеректің түбірі бір екені, ол архаикалық мифтегі космостық ағаш екені күмәнсіз» - деген тұжырымға қосылудан баска шара жоқ.

Үш әлемнің байланысы адамға музыка үнімен жетеді. Сол музыка арқылы берілген жұмбақ әуенді тындап, оның түйінін шеше білген адамға нұр кұйылады. Музыканы түсінген адамдарды әуен әсемдендіріп тазалайды. Ал музыканы түсіне білмегендер үшін бұл беймәлім құбылыс. Демек адамдар музыканы түсінуші мен түсінбеушілер болып екіге бөлінеді. Қазіргі музыканы түсінбеушілердің үлес саны түсінушілерден артық. Онын басты себебі ұлттық тәрбие мен білімнің салмағы басқа жаққа ауып кетуінен туындап отыр. Бірінші - тіл, екінші - дін, үшінші - өнер осы үшеуін ұрпақ бойына дарыту әлі де үлкен күшпен келуде. «Патша баласының акыл-есін тексеру үшін ғұламалар оған музыка әуенін тыңдатып сынақтан өткізеді: «бала бесігінің жанына тағы да бірнеше бесік қойылады. Бәрінде де бала бар еді. Содан соң

99

өнерпаздарға түрліше күйлер тартқызады. Аспаптар да сан түрлі. Оның ішінде тамбур, дутар, кеманші, барбитон, ребаб және қытай аспаптары да болды. Даңғыраның күндей шалқыған үнінен соң, кеманшаның түндей қайғылы үні естіледі. Сол үнге патша баласы ең бірінші болып еліктеп, оның текті тұқымынан екенін айкындайды». Зийад-дин Нахшаби Музыка арқылы баланың есі мен тектілігін анықтайды. Бұл адам болмысында музыканың үлес салмағы өте жоғары екенін танытады. Музыканың бүкіл тіршілікке араласуы себебі ол дыбыс. Ал дыбыс - табиғат, табиғатсыз тіршілік те болмайтыны рас. Музыкасыз өмір тіршілігі үйлеспейді. Көптеген көріпкел, емші, акын, композитор т.б. түс көру арқылы жоғарыдағы үш әлеммен байланысып отырған. ...Мұрын жырау... «Менің әкем Сеңгірбай Абыл айтыпты: - отызға келген кезім, ерте кой өргізіп ұйқтап қалсам біреу келіп аузыма бір сұйық нәрсені құйып еді, жұтып жібердім. Ояна келсем кеудемді өлең, сөз кернеп барады...» - деген екен.

Адам түс көру кезіңде түнгі самал ұйқыда жатқан адамға әсер етіп, қасиетті түс көруіне ықпал етеді. Тіпті ондай түс адамның тағдырын анықтайтын жайлар да кездеседі. «Мал бағушы болашак бахшы ашык далада ұйқтап жатып түсіне кірген белгісіз кісінің (көбіне әулие кейпінде) «мына домбыраны тартып, жыр айт, сен бахшы боласың» деген ұсынысын қабыл алып, түсінде домбыра тартып ән салады. Оянса, жанында ешкім жоқ, бірак сол сәттен бастап өлең дарып әйгілі жыршыға айналады. Егер сол өлең даритын адам әлгі өнерден үзілді-кесілді бас тартса, ол не бакытсыздыққа, не ауру-сырқауға душар болады» - дейді В.М.Жирмунский.

Міне көріп отырғанымыздай адамдарға үш әлемнің нұры кімге ауады соған түс аркылы беріліп оның болашағын анықтап, кім болатынына дейін түсте аян беріледі. Үш әлемнің нұры әуен арқылы жететінін есте ұстауымыз керек. Өнер адамдары үш әлем байланысының ықпалында болады. Өнер адамдары әуеңді космос аркылы төбеден қабылдап бойға құйып алады, өңделу арқылы сыртқа тебіреніп шығады, басқаларға жеткізіледі. Олардың түс көріп аян арқылы

100

дарын иесі болуының бір себебі осы. Мұндай мысалдарды келтіре беруге болады.

Үш әлемді байланыстырып тұрған бәйтеректің сан-салалы тамыры жер астында, ал оның жайқалған бұтағы жер үстінде. Ағаш күндіз түні аспан және жермен байланыста болады. Аспан арқылы табиғат әуенін бойына жинайды. Ағаштан дыбыс пайда болады, бүкіл аспап ағаштан жасалады. «Күй» деген сөздің арғы тегі «көк» пен байланысты... ендеше күйдің де көкпен, аспанмен байланысты болғынын көреміз. Көк пен су екеуі бір кезде бір ұғым болған. Бірі - жоғарғы аспан, бірі - төменгі аспан болып саналған. Көне дәуір ұғымында екеуі де космос. Музыканың алғашкы шығатын жері адамның сыртқы табиғатымен байланысуы, астарлап араласуы, - деген Қ.Жүбанов сөздері музыканың аспан мағынасына жақындығын тағы да дәлелдеп өтеді». «Махмуд Қашғари "Дивани лұғат" деген XI ғасырдан қалған кітабында... «ол көк» деген сөзді мысалға алып, оны «ән салып тұр» деп аударады».

Демек «көк» сөзінің аспанмен байланысуы аспаннан нәр алып «күйге» айналуы адамның көңіл күйіне әсер етуі табиғатпен тікелей араласуы - ғылымда және қоғамдық пікірде мойыңдалған теңденция. Қазіргі табиғат өзгерген кезде адамдарға да өз кеселін тигізуде. Қазіргі адамдардың душар болып отырған келеңсіздіктері ауру, есерсоқ, шыдамсыз, нәсілсіз, тексіз, тұрақсыз, қатыгез, ұрпақсыз т.т. тізбелей беруге болады. Табиғаттың бұзылуы, адамдардың бұзылуына әкеліп соғуда. Домбырадан алшақтаған қазақ жұртында ұлттық құндылық жұтаң. Ұлттық құндылықтар жадағай жерде тілі мен мәдениеті және жер байлығы талан - таразға түсіп ыдырап күйреуге келіп тіреледі. Ауру ұрпақ ойсыз, әлсіз ұрпақ сатқын, күшсіз болады.

Музыкаға келетін болсақ, ол қашанда адамды шаттыққа бөлеп отырған, мұң-зарын сейілткен. Музыканың әсер-ықпалының күштілігі соншалык, ол адамдардың мінез-құлқы мен салт-дәстүрін өзгерте алады, сондықтан да, бұрынғының басшылары халықтың жөндеп музыка тыңдауын кадағалап отырған. Дүниеге

101

келген адам баласы қан-жанды, өміршең рухты, жүрек пен сананы еншілей туады, ал кайғы мен шаттық, ашу мен қуаныш болса туа бітетін қасиеттер емес, мұның бәрі де сыртқы әсерге деген адам сезімінің жаңғырығы ғана, әрі-беріден соң сезімді қалыптастыратын да сол сыртқы әсерлер. Содан да болар, баяу да бойлауық, зарлы да сарнауық әуен бел алған ортада халықтың санамен сарғайып, мұңға батқаны; егер ерке де еркін, жайдары да жеңіл, иірім-қайырымы алабұрта елпілдеген әуен бел алса, онда халықтың шат-шадыман ғұмыр кешкені; егер, қатқыл да қаһарлы, бастауы жігерлі, қоштауы асқақ, қайырмасы кең орамды әуен бел алса, онда халықтың өзіне-өзі сенімді де табанды болғаны; егер, қоңыржай да ашық, орнықты да қалыпты, байсалды да шыншыл әуен бел алса, онда халықтың сыпайы да ізетшіл болғаны; егер, шалкар да шалқымалы, жүрекке жылы жанға жайлы әуен бел алса, онда халықтың мейірім мен махаббатқа бөленгені; ал егер жабайылардың әндері сияқты, шегіне жете бүлініп - бұрмаланған, жанығып-жанұшырған, ырду-дырду әуен бел алса, онда халыктың бұзылғандық пен бейбастыққа белшесінен батқаны».

Қытай данышпаны халықтын музыкасы аркылы олардың ішкі және сыртқы тіршіліктерін аңғарып, анықтауға болатынын айтады. Домбыра өнері қазақ халқының тәрбиесі мен білім кеңістігіне ғасырлар бойы араласып келді.

Бәйтерек табиғаттың бір бөлшегі, ал табиғаттың өзі ерлі-зайыпты ұғымымен тектес деген рас болса, ол домбыра аспабының да ерлі-зайыпты сипаты бар екеніне еріксіз ой жүгіртуге итермелейді. Домбырада екі ішек бар екені белгілі. Астыңғы ішек «соль» жіңішке, шіңкілдек әуен - ол әйелдің қылықтарына сәйкес келеді, ал үстіңгі ішек «ре» коңыр, жуан әуен - ол еркектердің қылықтарына сәйкес келеді. Екі ішек байланысында өзара үйлесімге ұмтылу бар.

«Ерлі зайыпты баба - құдайлардың ең көне әрі универсалды тараған түрі аспан - әке мен жер-ана. Бұл образдарда, бір жағынан, рулардың бабалары болып саналатын ілкі адамдардың космостанғанын, ал екінші жағынан, неке мен семьялық қатынастардың табиғат

102

дүниелеріне кешірілгенін көруге болады», «...бұкіл түркі жұртында Тәңір - көктегі ер рөлінде, ал Ұмай – жер-ана болып қабылданады» дейді.

Біздің көктегі тәңір - ер, ал жердегі Үмай ана-әйел. Домбыраны оң қолға алып тартқан кезде үстінгі ішек аспанмен тілдессе, астынғы ішек жермен тілдеседі. Екеуі бірігіп Тәңір мен Ұмай ананың ұрпағындай нұрын шашып мыңдаған сан әуендерді тудырады. Оны ұрпақ деп бейнелеуге болады.

Безендірген жер жүзін тәңірім шебер, Мейірбандық дүниеге ңұрын төгер,

Анамыздай жер иіп емізгенде,Бейне әкеңдей үстіңе аспан төнер -

дейді Абай.Ұлы ақынның космостан хабар алып отырғанын

өлеңдерінен ұғуға болады. Абай екі алып күшті тең ұстаған: бірі - көк болса, екіншісі жер. Абай бәйтерек секілді аспан мен жерден тең дәрежеде нәр алып шығармаларды туғызған. «Жазғытұры» атты Абайдың өлеңінде... жерді мейірімді анаға, аспанды қамқор әкеге теңейді. Жерді ана бейнесінде алып қарау қазақ халқы ғана емес, басқа елдердің де ой-санасына тән нәрсе... Аспанды әке бейнесінде көрсету де жайдан-жай алына салмаған... .

Өмірдің өзі табиғатта жұп өмір сүретіні сияқты домбыраның екі ішегі де сағынысқан жарлар елесін береді. «Көкте ұлы тәңір-ие» жердегі әр түрлі заттарды билейді, көк «иелермен» адам баласы тілдеседі деп нанған. «...Казақ тілінде «тәңір» деп көкті, «теңіз» деп суды айту...екеуінің түбірі («тәң/тең»), «көк», «аспан» ұғымымен байланысты болса онда ... «тәңір» - көктегі (яғни жоғарыдағы) су болса, «теңіз» - жердегі (яғни төмендегі) су. Басқаша айтқанда аспанның өзі әуелде су деп түсінілген, оның «көк», «тәңір» болып аталуы содан. Ал, жердегі су да түсі жағынан аспан, яғни тәңір сияқты көк болғандықтан теңіз деп аталған, ... үш түрлі әлем: «аспан, жер, жер асты...».

Жердегі судың аспан түстес болып келуі әкенің мейірімділік қасиетінен туған. Адам баласы өмір сүру үшін оған қажетті қорек керек ол - судың қасиеті. Ол жер ана Ұмайдың сүті. Ал одан пайда болған сылдыр,

103

сыбдыр дыбыстар әуендердің негізін құрайды. Судың дүрілі, гүрілі, күмбірі сыңғырлаған үні күйге ұласып, асыл мұра көздеріне айналды. «Аспанда ел бар. Ондағы адамдар белдікті тамағынан тартады, біз ортада, жер бетінде тұрамыз, сондықтан белдікті белімізге байлаймыз, ал, жердің астындағы адамдар белдігін аяғына орайды, олардың өздерінің күні, айы, жұлдыздары бар».

Домбыра аспабында да үш құрылым бар шанақ, мойын, бас болып келеді. Шанақ жер қойнына ұқсас. Ол өмірден өткен бабалар үні мен сөзінің қоймасы. Мойын арқылы белгілі бір сазға түседі. Бас ішек бұрауының сақшысы. Музыкалық әуендер мойыннан құралады, шанақтан шығады.

Домбыраның басы - Аспан, Домбыраның мойыны - Бәйтерек, Домбыраның шанағы - Жер. Үш әлем домбыра бойында да бар екен. Демек біз ортада, жер бетінде тұрамыз деуінде негіз бар. Домбыраның мойыны арқылы әуендер шашылады. Бәйтеректің бұтақтары жайылып өнімін шашады. Жер құнарын беріп тұрады. Шанақ әуенін шашады. Домбыраның басы ретін қарап тұрады, аспан да өмір ретін қарап тұрады.

Үш әлемді байланыстырған «Бәйтерек», одан пайда болған домбыра, адам қажетіне жарап байланысу арқылы тәрбие мен білім көзін ашуға ықпал етті. Үш әлеммен байланысқан құдірет иесі домбыра аспабы ұлттық идеологияны дамыту үшін де керек. Ұлттық идеологияда домбыра әуенін ұстанбай, ұлттық құндылықтарды сақтап жалғастыру қиын болмақ.

«Ертеде бір аңшы жігіт болыпты, - деп айтылады. «Қос ішек» күйінің аңызы, - сол аңшы жігіт биік таудың қиясын, қалың қарағайдың арасын тұрақ еткен бұғы маралды аулап, кәсіп етсе керек. Бірде жолы болып, биік таудың қиын қиясынан теңбіл марал атып алады да, маралды етекке түсіру үшін ішек - қарынын ақтармалап алып тастайды.

Содан, арада айлар өткенде, аңшы жігіт аң атуға ұрымтал жер еді ғой деп, баяғы теңбіл маралды атқан жерге соқса, құлағына бір ызыңдаған дауыс естіледі дейді. Барлап қараса, өткенде атқан маралдың ішегін қарға - құзғын іліп ұшқан болу керек, карағайдың

104

бұтағына қос тін болып керіліп калғанын көреді. Ызындаған дыбыстың сол ішектен шығып тұрғанын аңғарады. Қарағайдың бұтақтарына керіле кепкен ішекті сәл ғана жел тербесе, ызыңдап жанға жайлы дыбыс шығарады. Оның өзі бірде уілдеп, бірде сарнап, енді бірде сыңсып жылағандай болып аңшы жігітті алуан түрлі күйге түсіреді.

Сол жерде аңшы жігіт «қой мына қос ішекке тіл бітейін деп тұр екен, бір амал жасайын» - деп, ішекті үйге алып келеді де, бір аспап жасап, соған қос ішекті тағады. Содан тартып көрсе, шынында да қос ішекке тіл біткеңдей сұңқылдап қоя береді. Бұл үн аңшы жігіттің ғана жанын жадыратып қоймайды, тындаған жанның бәрін ұйытады. Осылайша көптің сүйіп, тыңдайтын аспабына айналады».

Бұл аңыз әңгімеде қарағай ағаштың араласуы кездеседі. Демек аңыздың түптің түбінде шыңдыққа жанасатын қырлары бар екені байқалады. Бір ғажабы, кандай аңыз әңгіме болмасын екі ішектің өзгермей аңыз желісінде үнемі кездесіп отыруы. Аңыздардың айтылуы әр түрлі болғанымен, екі ішек қасиетінің сақталуын байкауға болады. Өйткені ол табиғаттан жаралған. Бәйтерек - Домбыра, Домбыра – Бәйтерек болып жалғасын табады. Жерден өскен ағаш адамға пайдасын (жеміс, жапырақ) береді. Ал, домбыра қоңыр әуен арқылы құлаққа еніп ықпал етеді. Жерден өнген өнімдер адам корегіне кажет болса, домбырадан шыққан күй - адамның рухани жан азығы. Демек айналаны қоршап тұрған дыбыс екен, ал оны жағымды әуендерге айналдырып жеткізетін - домбыра аспабы. Егер, айналаны қоршаған дыбыстарды түгел алып тастайтын болсақ, онда адамдардың өмір сүру қабілетіне нұқсан келген болар еді.

«Қазақ халқы, мүмкін, өмірді тек өнер ғана сәндендіреді, тек өнер ғана бізді ерте қартаюдан сақтандырады...» деген түсініктің қалыптасуында бір шындық бар шығар. Мүмкін осы бәйтерек негізінен әуен шығып, адамдарды елжіретіп, бойын балқытып әсерлендіруінің арқасында осындай ұғымдар туған болуы керек. Өнер калай болғанда да адамдарды табындырып, бағындырып жіберетіні рас. Әйтпесе

105

өнерді тыңдап отырған адамдар неге қол соғады, болмаса қосылып ыңылдайды, айтады. Өнердің (күй, ән) құдіреті басқаларға қарағанда, басымырақ. Кез-келген жиын, той, мереке, отырыстар өнер адамынсыз өтілмейді, себебі халық жиналған отырыс ұзаққа созылатын болса, жиын отырыстардың аяғын музыка әуенімен бітіреді. Ән, күй тартылып орындалған жерде ешқандай келеңсіз жағдай болмайды, себебі музыка барлық түсініспестік құбылыстарды жуып жібереді. Міне, музыка әлемінің құдіреті. Сондықтан той, жиын, мереке т.б. алқалы жиындардың арты өнер адамдарының арқасыңда бітімді ынтымақпен бітеді. Музыка жақсылыққа септік ете алады. Өнер адамдарды тәрбиеге шақырып, біріктіруге мүмкіндік туғызады.

Домбыра аспабының табиғаттың бөлігі екеніне кезінде А.Жұбанов та көңіл аударған. «...Шеберлер кейде қаламның жуандығындай талдарды арнаулы қалыпка салып иіп те жасаған. Олар қызыл, сары, қоңыр, қара түсті шыбыктарды теріп алып, қиюын тауып сыналағанда, талдың табиғи бояуы құлпырып домбыра әшекейленіп тұратын болған. Ойып жасалған шанақтың бетіне қарағай немесе шырша тактайынан жұқа қақпақ жасалған, ал шанағы талдан иілген домбыраның беті тек қарағаймен қақпақталған. Құранды ағаштардан немесе иген талдан жасалған домбыраның сағасынан былайғы жері немесе мойны қайың болған»».

Заман ілгерілеген сайын адам санасы да жетіліп дамып, өңдеуді іздестіруге итермелеген. Домбыра аспабын шыбықтардан құрап жасау, қосымша ішектер тағу, шанақтарын өзгерту, мойнын қалыңдату не жіңішкерту, пернелерді көбейту сияқты әрекеттер - диапозон дыбысын шығару кеңістігін кеңейтуде іздеуден туындаған әрекеттер. Бір күйдің бірнеше варианттарының болуына да ықпал еткен осындай ізденістер еді. Сол себепті талантты тұлғалар өнерді әсемдеп нәрлеп жеткізіп отыруда алдымен аспаптың шебер жасалуына мән берген.

Бұнын өзі «А.Позднев ...орындаушылар онымен (қобызбен) түрлі құстардың даусын да айнытпай салатын болған» - деген сияқты пікірлерге негіз болған.

106

Көп адамдар біле бермейтін көзге көрініп іліне бермейтін, құлакқа естіле бермейтін түрлі әрекеттерді құт қонған талантты өнерпаздар білді. Өнер адамдары басқа адамдардан әлеқайда жоғары күйде жүретіні де сондықтан. Олардың есту қабілеті мен түсінік түйсіктері өте дамығандықтан дүбірлеген ат шабысын, жаяулар мен жорықшыны, куғыншы мен қуылушының, жаулар мен қастарды алыстан-ақ сезіп білетін болған. Хан мен патшалар айналасына өнер адамдарын жақын ұстауға ұмтылған. Олар жан-жануар мен малдардың дауысын, түсін ажыратып, айырып тани білген.

«Ашық аспан, кең сахарады туған қазақ ешқандай қосалкы оқу -білімсіз-ақ табиғат мәпелеуімен өсіп жетіледі... Қазақтың жалпы ауызекі жырлары тікелей дала көріністері...».

Ақыл мен білім, өнер мен даналық табиғаттың өзінен туындайды. Ұлы дала төсінде жүрген қазақтар өзінің жеріне ие болғанына қарағанда, дала кеңістігін өте жақсы меңгерген көшпенді философтар болған. Даланың төсіндегі кұм, су, топырақ, шөп, өсімдік, аң құстар не дейді осы тұтастықта сақталған табиғат құндылығын олар меңгерген, сөйтіп дала психологиясын ұстай алған. Күй мұра сарынның мәңгілік сақталуы соның дәлелі бола алады. «Қолдан істелген екі ішекті домбырадан мұндай нәзік, мұдай әсем дыбыстар шығады дегенге мен еш уақытта сенбеген болар едім! Егер де мына қарапайым жаныңа тиетін әнді өз құлағыммен естімеген болсам, мен оның ызындаған жаратылыс үнімен ұласатын күшіне де сенбес едім!».

Бәйтерек ағаштан пайда болған домбыра аспабының үні табиғи таза, адам сипаттас болуының арқасында оның дыбыс әуені тыңдаушысына зор тәрбиелік әсер етеді. Зерттеушілердің көшпенді түркі тектес халықтардың өнері мен тұрмыс - салт дәстүрлеріне үңіліп қарауының басты себебі оның ар жағыңда тәрбиелі білім барын сезгеннен де болар.

Әуен аспанға қалықтап ұшады, оны естіген табиғат, адам жан-жануарлар бойына сіңіреді. Өмірде айналмалы байланыс бар. Сөйтіп негізі бәйтеректен құралып жасалған домбыра қозғалыста болады. Ал бәйтерек бір орында тұрып, өз қызыметін домбыра

107

арқылы атқарып отырады. Бәйтерек ағаштың жанды болуы оның адамдармен сабақтас байланыста болуында. Өлі мен тірілердің арасын байланыстыратын құнды мұра екенінде. Аслан мен Жер ортасындағы адамдарды түпкі тегімен байланыстырып ұрпақтарды ізгі тәрбиешісі ретінде қызымет етіп келе жатқан киелі домбыра екенін есте ұстау - әр қазактың төл қасиеті болса екен дейміз.

«Домбыра, сенде мін бар ма,Мінсіз болсаң - тіл бар ма,

Тіл жоқ деуге, бола ма, Тілден артык үн барда Домбыраның күші мол, Көмейінде күй барда»

- деп дүлділ акын, күйші Іляс Жансүгіров айткан домбыра ұдіретінің философиясын әлі де аша түсу керек-ақ - Ж.Ж.Еңсепов., А.Ж.Еңсепов. (Экономика, право, культура в эпоху бщественных преобразований Материалы международной научно-практической конференции. - Алматы, 2006. -С. 152-158.)

«Музыкалық дүниетаным дидактикасының ғылыми – педагогикалық дамуы». Үлгі ретінде материал (Н. Дүкенбай. С. Торайғыров атындағы ПМУ доценті, Павлодар қ.)

Біз ұсынып отырған мақаланың тақырыбы - оқушылардың музыкалық мәдениетін дамытудың басты шарты ұғынудың дәлдігі, жас ұрпақтың музыкалық дүниетанымы, музыка мұғалімінің өз мамандығын алған білімін оқушыларға жеткізе алатындай, оны ғылыми - педагогикалық тұрғыда дамытып, жасөспірімнің мәдениеті арқылы өмірге қадам басса, болашаққа жан дүниесі бай, рухани дамыған тұлға болуына септігін тигізетіні сөзсіз.

Біздің тақырыбымызға ықпал еткен маңызды дәйектеменің бірі – болашақ музыкант - педагогтың, студенттердің музыкалық дүниетанымын дамытуға әсер ететін жоғарғы оқу орындарында 050106 «Музыкалық білім беру», 050402 «Аспаптық орындаушылық» мамандығы бойынша оқытудың дидактикалық негізінде деген ғылыми - педагогикалық

108

дамуы, оның Қазақстандағы музыкалық - педагогикалық білім беру тарихы, дамуы, жаңашылдығы, қоғамдағы болашақ жас өспірім, болашақ музыка маманының тәрбие, білім берудегі ролі.

Педагогика ғылымдарының докторы, профессор Е.Жұматаева өз еңбектерінде «дидактика – оқытудың пәні, нысанасы (оқулықтар, оқу құралдары, бағдарламалар, т.б.). Ол оқыту – оқытуға қатысты әрекет» - дейді [6].

Тәуелсіз еліміздің дамуы үшін мәдени - рухани мұраның жетістіктерін келешек ұрпаққа қалдырудың үлесі зор. Халықтың даналық мұрасын сақтаудың негізі - халықтық тәрбиеде. Күнделікті өмір мен табиғаттағы әдемілікті түсіну, бақылау, пайдалану үшін балалардың сезім - түйсігі ұшқыр, ақыл-ойы алғыр, терең білімді азамат болуы керек. Осындай ұрпақтың өмірге деген эстетикалық көзқарасы оның қызметінің барлық саласында көрініп тұрады.

Музыканың күші, оның жан - жақты әсер ететіндігіне: ерік-жігерге, ақыл - ойға, ойлауға, «логикалық сезімге» байланысты. Ұлы ғұламалар әл-Фараби, Ибн-Сина т.б. жеке тұлғаның рухани дамуына өнер мен мәдениеттің әсері турасында мағлұматтар, оның ішінде музыка өнерінің теориялық және тәжірибелік негіздерін дамыту жайында тұжырымдар, маңызды зор ғылыми еңбектер қалдырған [4].

Ұлы педагог В.А.Сухомлинскийдің «Гимнастика денені түзесе, музыка адам жанын түзейді» деген пікірі [2] бекер айтылмаса керек, музыка адамның рухани азығы, жан серігі және тілмен жеткізіп айта алмайтын ұшқыр қиялы, нәзік сезімі. Ол өзінің көркемділігімен және маңыздылығымен бала жанын баурап, ақыл-ой, сана сезімдерін кеңейтіп, жақсы мінез - қылықтарын біртіндеп қалыптастыруға әсерін тигізеді.

Музыка өнерінің тағы бір ерекшелігі - адамның көңіл - күйін ортақтандырады. Музыка ағартушысы Б.В.Асафьев жеке тұлғаны қалыптастыруда халық әндерін музыка сабағында тиімді пайдалана білудің орны ерекше екендігін ескере отырып, ойын былайша тұжырымдайды: «Халық арасында музыканың кеңінен

109

дамуы үшін халықтың өзі туғызған мәңгілік өлмес ән өнерінің орны бөлек» [3].

«Табиғат дүниесіндегі сұлулықтың ғажабы аспан шырақтарында, ал жердегі дыбыс сұлулығы - ән, күй сазында» - дейді шығыс философы, музыка зерттеушісі, ғұлама - ғалым Әбунасыр әл-Фараби [4].

Музыка өнері – мәдени тағылым, асқақтаған ән-күймен дамыған ғасырлар үнінің жемісі. Музыкалық дүниетаным дидактикасының ғылыми-педагогикалық даму тарихы ХХ ғасыр мен ХХІ ғасырдың аралығын қамтиды.

Сондықтан, мақала тақырыбын біздер бір жағынан, ел тарихының, адам тұлғасын тәрбиелеп қалыптастыру мәселелерінің көкейкестілігімен байланыстырсақ, екінші жағынан ХХ ғасырдағы өмірлік - әлеуметтік жағдай ерекшеліктерін қоғамның гумандық тәрбиесі міндеттерін сипаттауға орнадық.

Сондай-ақ халықтық тәрбие, музыкалық білім беру, салт-дәстүр мен халық өнерінің дидактикалық, ғылыми-педагогикалық дамуын зерттеуді мақсат еттік.

Қазіргі қоғамның даму тенденциялары тұлғаны жалпы адамзаттық рухани–адамгершілік құндылықтарына баулу барысында қалыптастыруға жаңа концептуалдық әдіс қажеттігін алға тартып отырмыз (алдымыздағы болатын біздің оқу құралдарымыз, оқулықтар жалпы оқу-әдістемелік кешені).

Демек, ұрпақ тәрбиесі мәселесін халықтық құндылықтар негізінде жетілдіру, қазіргі педагогика ғылымының алдына тұрған ауқымды істердің бірі. Жас ұрпақтың ұлттық игіліктер мен адамзаттың мәдени мұрасының сабақтастығын сақтай отырып оқыту, тәрбиелеу арқылы әрбірінің жеке тұлғалық саналарын жан-жақты дамыту жаңа мектептің басты мақсаты болып табылады. Қазіргі мектептерімізде музыкаға оқыту рухани құндылықтарға, көркем шығармашылық әрекетерге тартудың басым бағыт болады.

Музыкалық - эстетикалық білімінің жеке тұлғаның үйлесімді дамуы, музыкалық - эстетикалық тәрбиеге қатыстылық мәселелер С.А. Ұзақбаева, А. Нұғыманова, П.М. Момынов, М.Х. Балтабаев, Р.Р. Жәрдемәлиева, А. Райымбергенов, Т.А. Қышқашбаев, А.А. Қалыбекова, Ш.Б. Құлманова, Р.К. Дүйсембінова және басқа

110

ғалымдар зерттеулерінде өзінің ғылыми - теориялық шешімін тауып, оларда ұлттық музыкамыздың тәрбиелік мүмкіндіктерін оқу үрдісінде пайдалану жолдарын көрсетеді.

Қазақстан ғалымдары К.А. Дүйсенбаев, Б. Жарықбаев, К.Қ. Құнантаева, Б.И. Мұқанова, С. Қалиев, І.Р. Халитова т.б. ғылыми еңбектерінде халықтық педагогиканың дамуы, заңдылықтары, оның оқу-тәрбие үрдісінде алатын орны, этнопедагогикасының негіздері арқылы тәрбиелеу мәселелерін жан-жақты қарастырған.

ХХ ғасырдың 60 жылдарынан бастап (Б. Ғизатовтың «Ән әліппесі» атты оқулығы ең алғашқы оқулық болып 1963 жылы шықты) мектеп оқушыларына музыкалық тәрбие, музыкалық білім беру бағыты қойылып, бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның жас ұрпағын өнерсүйгіштікке, адамгершілікке, ізгі қасиеттерге баули отырып, елді қорғау, ар-намыс үшін күресе білуге, өзінің дінін, салтын сақтауға, дәстүрлі ән өнері арқылы тәрбиелеу, музыкалық білімділігін арттыру, қалыптастыру - біздің бірінші кезектегі міндетіміз ретінде белгіленді.

Мемлекет тарапынан мектепке музыка пәнінен бағдарламалар, мемлекеттік стандарттар және ЖОО «Музыкалық білім беру» мамандығы бойынша мемлекеттік стандарттар (2004, 2006) жазылып, оқу құралдар, оқулықтар (мектеп, ЖОО) баспадан щығарып жатырмыз [5].

Қазақстан Республикасының музыка саласы «адам ұрпағымен мың жасайды» жалғастығымен ерекшеленеді. Адамзат баласы мың емес миллиондаған жылдар жасап келеді және ол әлі жалғаспақ, қысқасы «ат сабын өзгертіп, өрлеген саналы тірлік». Адамзат еншісіне ғана тиісті, сол тірлік дамуының бастамасы – білім беру, тәрбие беру. Ал, сол білім беру, тәрбиенің ішінде кең ұғымды қамтитыны, тұлғаның музыкалық дүниетанымы – музыкалық білім беру мен музыкалық тәрбие. Оның ішінде өнердің алар орны ерекше.

Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болғаннан бері экономикалық, әлеуметтік, рухани-мәдениеттік және т.б. үлкен жаңаруларды жүзеге

111

асыруда. Ел басшысы Н.Ә.Назарбаев құндылықтар жүйесінің қоғам үшін маңыздылығы жайлы зиялы қауыммен кездесуінде: "Қандай қиын - кыстау жағдайда да адамдар үшін өзекті болып қала беретін даусыз құндылықтар әрдайым болған және бола береді. Қоғамның адамгершілік деңгейін анықтайтын рухани байлық пен мәдениет осылардың қатарына жатады. Мүмкін осы қиындыққа толы қым - қуыт жылдарда өзіміздің басты құндылықтарымызды сақтап қала білгендігіміз біздің басты жетістігіміз болар" – деді [1].

Қорыта айта келе, музыкалық дүниетаным дидактикасының ғылыми – педагогикалық дамуы арнайы музыкалық оқу құралдар мен оқулықтар қажет етеді. Сондай-ақ оқушылар, жас ұрпақ, болашақ музыка мұғалімінің, алар білімі мен тәрбиесі, ойлау деңгейі мен ұлттық сана - сезімі, оны қоршаған қауымға жеткізе білуі және өзін жаңа қоғам, тәуелсіз қоғамға беймделуі музыкалық дүниетаным дидактикасының негізін құрайды деп білеміз.

Қолданылған әдебиет тізімі:1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасында білім беруді

дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы. // Егемен Қазақстан. – 2004. – 16 қазан.

2. Сухомлинский В.А. Как воспитать настоящего человека: (этика коммунистического воспитания). Педагогическое наследие. – М.: Педагогика, 1990.

3. Асафьев Б.В. Музыкальная форма как процесс. – Л., 1971.4. Абу Насыр аль-Фараби. Трактаты о музыке и поэзии. –

Алматы: Ғылым, 1993.5. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға

міндетті білім беру стандарты. Жоғары кәсіптік білім бакалавриат. Мамандығы 050106 - Музыкалық білім беру. ҚР МЖМБС 3.08.273-2006. – Астана. – 09.01. – 2006.

6. Жұматаева Е. Жоғары мектеп дидактикасы дамуының ғылыми педагогикалық негіздері: Дисс. пед. ғыл. докт. – Алматы, 2003.

112

Тестілер тапсырмалары

1. «Педагог – музыканттың педагогтің әдіснамалық мәдениеті» кімге бағытталған?

А)*болашақ музыка мұғалімінеВ) студентткеС) бастауыш сынып мұғалімінеD) ғалымдарғаЕ) тәрбиешіге2. Әдіснамалық бағыт неде байқалады?А)*өмірлік, кәсібилік тәжірибесіндеВ) мінез-құлқындаС) қабілетіндеD) ғалымдардаЕ) дағдысында3. Әдіснамалық жұмысы неде қалыптасады?А)*пікірде, баяндамада, дипломдық жұмыста, басқадай ізденіс

жұмыстаВ) концерттік бағдарламадаС) балалармен қарым-қатынастаD) тұлғаның шығармашылығындаЕ) музыка сабағын жүргізгенде4. Педагог – музыканттың негізгі жұмысыА) ойнатуВ) оқытуС) ән айтқызуD) тәрбиелеуЕ)*барлық жауаптар дұрыс5. Педагог – музыкант өз жұмысында кәсіби жетілдіру

деңгейінде неге үйрену керек?А) өз-өзін ұстай білуіВ)*кәсіби іс-әрекет жұмысынаС) тұрақталуындаD) музыкалық-педагогикасындаЕ) рецензия жазуда6. Болашақ педагог – музыканттың әдіснамалық мәдениетінің

мазмұныА) ізденістің қалыптасуыВ) әдіснамалық білімнің кәсіби шығуда қалыптасуыС) дипломдық жұмысын алған әдіснамалық дағдылары

113

D) жүйені қалыптастыруЕ)*музыкалық-педагогикалық ізденіс жұмысының түрлері7. Педагог – музыканттың негізгі жұмысыА) ойлауВ)*оқытуС) тәрбиелеуD) сабақты ұйымдастыруЕ) үйрену8. Ғылыми әрекетінің нәтижесі мен процесі, қоғамдағы

құндылық ретіндегі жаңа білімнің заңдылықтары, құрылысы, ұйымдастыру формасы мен әдістемесі, бұл не?

А) рецензияВ) ғылыми баяндамаС) педагогикалық ізденіс жұмысыD)*әдіснамалық мәдениетінің мазмұныЕ) тәжірибе9. Берілген шығармаға сын ретіндегі ой-пікіріА) педагогикадағы ізденіс жұмысыВ)*рецензияС) ғылыми баяндамаD) әдіснамалық мәдениетінің мазмұныЕ) тәжірибе10. Музыкалық - педагогикалық мазмұнда берілген тақырыпты

тыңдарман алдында баяндауА) педагогикадағы ізденіс жұмысыВ)*ғылыми баяндамаС) рецензияD) әдіснамалық мәдениетінің мазмұныЕ) тәжірибе11. Гипотезаның ғылыми тұрғысы, бұл не?А) педагогикадағы ізденіс жұмысыВ)*ғылыми баяндамаС) рецензияD) әдіснамалық мәдениетінің мазмұныЕ) тәжірибе12. Музыкалық білім беру педагогика әдіснамасында нені білу

керек?А)*құрастыру принциптерін, формаларын, тәсілдерінВ) жүйесінС) баяндама жазудыD) жоспарлауды

114

Е) орындауды13. Шығарушы мамандырулық жұмысы (дипломдық жұмыс)

кезектестік орны (дұрыс нұсқасы)А) кіріспе, тәжірибелік-эксперимент жұмыс, 1-ші бөлімі, 2-ші

бөлімі, қорытындыВ) кіріспе, 1-ші бөлімі, 2-ші бөліміі, тәжірибе-эксперименттік

жұмыс, қорытындыС) тәжірибелік-эксперименттік жұмыс, кіріспе, 1-ші бөлімі, 2-ші

бөлімі, қорытындыD) 1-ші бөлімі, 2-ші бөлімі, кіріспе, тәжірибе-эксперименттік

жұмыс, қорытындыЕ)*кіріспе, 1-ші бөлімі, 2-ші бөлімі, қорытынды, әдебиет тізімі,

қосымша14. Қысқаша түрінде тақырыптың актуалдығы, пән мен объект

ізденісі, оның мақсаты мен талабы, гипотезасы, әдіснамалық негізі және ізденісінің әдісі

А) 1-ші теориялық бөліміВ)*кіріспеС) 2-ші бөліміD) тәжірибе-эксперименттік жұмысЕ) қорытынды15. Таңдаған тақырыптың ғылымилық негізі, негізгі түсініктерді

қалыптастыру, мәселеге ғалымдардың түрлі көзқарастарын салыстыру А)*1-ші теориялық бөліміВ) 2-ші бөліміС) кіріспеD) әдебиет тізіміЕ) қорытынды16. Алғашқа ізденіс жұмысына студенттіңА)*бейімделуіВ) білімділігіС) тәрбиелілігіD) тәжірибе жұмысыЕ) дұрыс жауабы жоқ17. Пікір (рецензия) – бұл …А) концерттік бағдарлама жасауВ)*шығармаға сын ретіндегі ой-пікіріС) тақырыптың өзектілігіD) автордың ойыЕ) жұмыс бабына сәйкестігі18. Пікір жазу – ол …

115

А)*ғылыми ізденіс, салыстыруы, тұжырымы, жаңашылдығы, маңыздылығы

В) салыстыруы, орындау, тыңдау, жаңашылдығыС) тұжырымы, ізденісі, шығарманы жазуы, орындауыD) ізденіс, қорытындылауы, орындаушылық, тұжырымыЕ) дұрыс жауабы жоқ19. Автор «музыкалық ойлауы» категориясын қалай шештіА) өзіндік пікірі арқылыВ)*белгілі ғалымдардың көзқарастарына сүйену, салыстыруС) баланың жас ерекшелігіне сүйенедіD) өзі шешедіЕ) студент-жолдастарына сүйенеді20. Ғылыми баяндама ол …А) салынған суретВ) берілген бейнеС)*музыкалық-педагогикалық мазмұнда берілгін тақырыпD) өзінің көзқарасыЕ) дұрыс жауабы жоқ21. Мәселенің маңыздылығы, керектігі, шешуі, ғылыми тұрғысы

– ол …А)*ғылыми баяндамаВ) курстық жұмысыС) дипломдық жұмысыD) рефератЕ) дұрыс жауабы жоқ22. Педагог – музыканттың негізгі жұмысыА) ойлауВ)*оқытуС) тәрбиелеуD) сабақты ұйымдастыруЕ) үйрену23. Баяндаманы «оқу» алдында не істеу керек?А) студент тексеріп шығадыВ)*оқытушы оқып шығады, талдайды, пікір жазадыС) әдемілеп компьютермен теруD) жолдастарының алдында оқып шығуЕ) бәрі де дұрыс24. Шығарушы мамандырулық жұмысы (дипломдық жұмысы)

ол …А) ғылыми баяндама

116

В)*қорытынды музыкалық-педагогикалық жұмысының оқу-ізденісі

С) оқу құралға студенттің сын-көзқарасыD) ғылыми әдебиетпен жұмыс істеуЕ) дұрыс жауабы жоқ25. Дипломдық жұмысының тақырыбы ашыладыА) кіріспедеВ)*1-ші теориялық бөліміндеС) 2-ші бөліміндеD) қорытындаЕ) жауабы жоқ26. Дипломдық жұмыстың 1-ші бөлімін аяқтағандаА) тақырыбын ашадыВ)*жалпы сипаттамалы тұжырым жасайдыС) негізгі түсініктерді қалыптасадыD) проблемаға көзғарасын салыстырадыЕ) жауабы жоқ27. Диплодық жұмыстың 2-ші бөлімі олА) теориялық негізіВ)*тәжірибе-эксперименталды жұмысыС) ғылыми баяндаманы келтіруD) дағды мен икемділікЕ) салыстыру нәтижесі28. Дипломдық жұмысының қорытындысы қалай жазылады А) жалпы жұмыстың теориялық негізіндеВ)*бостандық формада жазыладыС) ғалымдардың пікіріне сүйенеді D) өзінің пікіЕ) ғылыми жетекшісі жазады29. Дипломдық жұмысты қорғау үшінА) қайта оқып шығуВ)*қысқа кіріспе сөзінен басталады (актуалдығы, әдіснамалық

негізі т.б.)С) ғалымдардың пікірі керекD) ғылыми жетекшісінің пікірі керекЕ) дұрыс жауабы жоқ30. Ізденістің мәселесі ол …А) мақсатыВ)*толғаныс, пікір, қайшылық, анықтауыС) міндетіD) тақырыбы

117

Е) дұрыс жауабы жоқ31. Мәселе мен тақырыптың айырмашылығыА) ізденіс жұмысындаВ) дипломдық жұмыстың мазмұнындаС)*жаңалығындаD) талдау сипаттамасындаЕ) дұрыс жауабы жоқ32. Ізденіс тақырыбы олА) категориясыВ)*өзектілігіС) қызығушылығыD) даму әдісіЕ) әйел бейнесі33. Ізденістің объектісі ол …А) ізденістің қатынасыВ) ізденістің ерекшелігіС) ізденістің пәніD)*оқушы, оның оқу-тірбиелік үдіріс», теория мен әдісі,

мазмұны мен принциптері, оқушы мен мұғалімнің әрекет әдісі мен пәні

Е) музыкалық-педагогикалық іс-әрекеті34. Ізденістің мақсаты мен талабы ол …А) бағалау критерийіның нұсқауыВ)*атқарылған жұмыстың нәтижесі және мақсаттың ашылуыС) нақтыландыруыD) тәжірибелік жұмыстың ұштасуыЕ) әдебиеттерін талдауы, білуі35. Мақсат қою ол …А) субъектілі-танымалы сипаттамаВ)*атқарылған жұмыстың нәтижесіС) салыстыруыD) музыкалық қабыдаудың дамуыЕ) дұрыс жауабы жоқ36. Ізденіс жұмыстың талабы ол …А) нақтыландыруыВ)*қойылған мақсатты ашуыС) мақсаттың анықталуыD) гипотеза-модель құруыЕ) қызығушылық категориясы37. Гипотеза, ол …А)*дәлелдеуі, жаңалығы, ізденісі, дәйектемесі

118

В) қызығушылығыС) нақтылығыD) ғылымилығыЕ) жұмыстың нәтижесі38. Гипотезаны өзгертуге боладыА) 1-ші бөлімдеВ) 2-ші бөлімдеС) қорытындыдаD)*кіріспесіндеЕ) дұрыс жауабы жоқ39. Ғылымилық, теориялық және тәжірибелк ізденістің

жаңашылдығы ол …А) ғылыми тұрғыдаВ)*жұмыстың нәтижесі, қорытындысыС) әдебиетті дұрыс қолданудаD) мақсатты дұрыс қоюындаЕ) дұрыс жауабы жоқ40. Дипломдық жұмыс кіммен бірге жазыладыА) курстастарыменВ)*ғылыми жетекшісіменС) ата-анаменD) музыка мұғаліміменЕ) дұрыс жауабы жоқ41. Дипломдық жұмыстың хаттауы …А) А–4 форматВ) шрифт – 14С) жолдардың интервалы – 1.0D) сол жағы-3 см., оң жағы – 1,5 см., үсті-асты – 2 см.Е)*барлық жауаптар дұрыс42. Кіріспесі нешінші беттен басталадыА) 2-ші беттенВ)*3-ші беттенС) 1-ші беттенD) 5-ші беттен Е) дұрыс жауабы жоқ43. Мазмұны жазыладыА)*басындаВ) аяғындаС) жазылмайдыD) 1-ші бөлімнен кейінЕ) жауабы жоқ

119

44. Библиографиялық аппарат, ол …А) скрипка кілтіВ) басты ғылыми кілтіС)*ізденіс жұмысында қолданатын көрініс кілтіD) ақпаратЕ) дұрыс жауабы жоқ45. Библиографиялық тізімі, ол …А) ізденіс жұмыстың басында жазыладыВ)*қорытындысынан кейін жазыладыС) жазылмайдыD) тізімі 20-ға дейін жазыладыЕ) дұрыс жауабы жоқ46. «Педагогика – ғылым емес, ол өнер: ең көлемді, күрделі,

жоғары деңгейдегі, керектігі, тәрбие өнері ғылымға сүйенеді ...» кім жазды

А) В.И.ТепловВ) Р.Р.ДжәрдемәлиеваС)*К.Д.УшинскийD) Д.Б.КабалевскийЕ) дұрыс жауабы жоқ47. Педагог-музыкант өз әрекетіндеА) орындаушыВ)*практика жүзінде жұмысын жүзеге асырушыС) кәсібилігіD) музыка сабағын жүргізушіЕ) дұрыс жауабы жоқ48. К.Д.Ушинский айтқан сөзін табыңызА) Педагог – ол музыкант ...В)*педагогика – ғылым емес, ол өнер ...С) мектеп өміріндегі өнердің рөлі үлкен ...D) адам сұлулығын жүрекпен сезіну керек ...Е) өмір – ол шексіз философия ...49. Педагог-музыкант өз әрекетінде ...А) мұғалімВ)*практикС) профессорD) ізденушіЕ) тәрбиеші50. К.Д.Ушинский айтуы бойынша тәрбие өнері неге сүйенеді?А) музыкағаВ)*ғылымға

120

С) адамғаD) техникағаЕ) өнерге51. Музыкалық білім беру педагогикасы басқадай қандай

ғылымдармен тығыз байланыстыА)*педагогика, фиософияВ) еңбекке баулу, бейнелеу өнеріС) математика, дене шынықтыруD) психология, геометрияЕ) дене шынықтыру, астрономия52. Философия мен педагогика қандай байланыстыА) тығызВ)*көнеС) өзіндікD) күштіЕ) рухани53. Педагогика ол … А) нақты психологияВ)*нақты философияС) нақты эстетикаD) нақты педагогикаЕ) нақты музыка54. Философия - эстетикалық категориялар теорияда

қалыптасумен қатар ... қалыптасадыА) өнердеВ)*тәжірибедеС) тұжұрымдамадаD) адам әлеміндеЕ) көркем бейнеде55. Философия - эстетикалық категориялар теорияда

қалыптасады және дәлелі кімнің концепциясында бар?А) К.Д.УшинскийВ) Д.Б.КабалевскийС) *М.С.КоганD) МацартЕ) Бах56. Қазіргі философтар қандай педагогиканы қарастырады?А) музыкалықВ)*өнерС) тұлғалықD) тәжірибелік

121

Е) кәсіби57. Кім мектеп өміріндегі өнердің рөлі мен орны қандай екенін

көрсетті?А) УшинскийВ) М.С.КоганС)*КабалевскийD) И.БахЕ) Моцарт58. Педагог – музыканттың көзқарасы негізгі көркем-

педагогикалық процестің байланысы неде?А) музыка мен мұғалімменВ)*музыка мен оқушыменС) музыка мен студентпенD) оқушы мен студентпенЕ) мұғалім мен оқушымен59. Музыкалық білім беру педагогикасының ең басты

әдіснамалық бағыты …А) ол музыкатануВ)*ол философия категориясы - диалогС) ол ғалымдардың ойларыD) ол музыкатануды қарастыруЕ) ол табиғатты зерттеу60. Диалог …А) жан-жануарлардың тілдесуіВ)*бұл адам арасындағы ақиқат ізденісіС) бұл баласының ойлауыD) бұл жануарлардың арасындағы ақиқат ізденісіЕ) бұл құстардың тілдесуі61.Музыкалық білім беру педагогикасының диалогыА) жай құрал, әдісВ)*жай құрал емес, ол әдісС) жай құрал емес, ол педагогикаD) жай құрал емес, ол өнерЕ) жай құрал емес, ол категория62. Музыкалық педагогикада неменеге ерекше көңіл аударады?А) есту стилінеВ)*стиль бағытынаС) мұғалімнің білімінеD) оқушының білімінеЕ) музыканттың міндетіне63. Есту атрибуция стилі – ол:

122

А) музыка арқылы интонацияның құрылысы, жүйесінің анықтауы

В)*музыкалық шығарманың есту арқылы айырмашылығын тану, ұқсастығын тану

С) музыка арқылы есеп шығаруD) музыкалық материалды сұрыптауыЕ) қазіргі ғалымдардың ойы64. Психологияның музыкалық білім беру педагогикасымен

байланысыА) психологиялық негізінде қоршаған ортаның әсеріВ)*ол адамның зерттеуі және оның музыкалық дамуындағы

жалпы бағытының белгісіС) адам мен музыканың байланысыD) психологиялық ғылымЕ) жас ерекшелігін зерттеуі65. Философия - эстетикалық категория неде қалыптасады?А) теориядаВ) практикадыС)*теория мен тәжірибедеD) мектеп өміріндеЕ) музыкамен шұғылданғанда66. Педагог – музыканттың көзқарасы негізгі көркем -

педагогикалық процестің байланысы неде?А) музыкадаВ) оқушыдаС)*музыка мен оқушыдаD) баланы музыкаға үйретудеЕ) музыкалық шығарманы қабылдағанда67. Әдіснамалық бағыты неде?А) педагогикалық категориядаВ)*философия категориясы диалогтаС) музыкалық шағарманы орындағандаD) мұғалім-музыкант берген тапсырмадаЕ) дұрыс жауабы жоқ68. «Музыкалық интонация» - ол:А) арнайы қасиетВ)*биіктігі, музыкалық тіл, музыкадағы өлшеуС) музыкалық өлшемD) музыкалық екпінЕ) іздену69. Мәнерлеу құралдардың барлығы – ол:

123

А) суреттеуВ)*музыкалық интонацияС) адамның мінезіD) батылдықЕ) музыканы тану70. «Музыкалық жанр» - ол:А)*музыкалық шығармалардың түрлеріВ) шығармаларды орындауС) музыка тыңдауD) музыкалық материалдарды құруЕ) музыканы реттеу71. Музыкалық жанр – ол:А) «жеңіл» музыкаВ) «ауыр» музыкаС) «салмақты» музыкаD)*ән, би, марш, күйЕ) барлық жауаптар дұрыс72. «Музыкалық стиль» - ол:А)*мәнерлеушілік құралдар жүйесіВ) әлемдегі рухани көрінісіС) әуесқойдың шығармашылығыD) музыкалық-тарихи процессЕ) жалпы мен ерекше қатынасы73. Музыкалық стиль кімде болады?А) жазушыдаВ) ақындаС)*композитордаD) мұғалімдеЕ) оқушыда74. Музыкант - мұғаліміне қандай білім, іскерлік, дағды қажетА)*шығармашылық және интергративтік жолмен сабақ беру

әдістемесін меңгеруВ) музыкалық-педагогикалық дайындықты жақсы меңгеруС) материалды практикалық түрде меңгеруD) музыкадан баламалы бағдарламалар туралы жалпы түсінігі

болуЕ) балалар аудиториясымен жұмыс негіздерін меңгеру75. Музыкатанушылар музыкалық стильді қалай түсіндіреді?А)*берілген идея-бейненің мазмұнын мәнерлеу құралдарының

жүйесі арқылыВ) жаңашыл әдіс-тәселдерді кіргізу

124

С) жаңа инновациялық технологияны кіргізуD) интонация - стиль музыкасын меңгеру әдісіЕ) стиль-есту, талдау әдісі76. Сабақта музыкалық іс-әрекет түрлерін не біріктіредіА) оқытудың әдіс-тәсілдеріВ) оқушылардың ұжымдық жұмысыС)*сабақтың тақырыбыD) музыкалық материалЕ) оқытудың көрнекілік және техникалық құралдарын қолдану77. Педагог – музыканттың алдына қойған міндетА) музыка сабағын сапалы түрде өткізуВ)*музыкалық-интонациялық құралдарының жүйесін анықтауС) музыка сабағын құруD) бейнелеу формасын анықтауЕ) оқушыларға алған білімін үйретуі78. Музыка мұғалімін дайындауда жалпы білім беретін

циклдардың қандай пәндеріне сүйену керекА) әлеуметтану, философияВ)*педагогика, психология, музыкалық білім беру әдістемесіС) этика, логикаD) оқу-танымдылық әрекетін ұйымдастыру әдісіЕ) музыканы қабылдау ұйымдастыру әдісі79. Психологияның музыкалық білім беру педагогикасымен

байланысы – ол:А) баланы музыкаға бейімдеуВ)*адамды зерттеу және оның музыкалық дамуындағы жалпы

бағытының белгісіС) музыкалық білім беру әдістемесі пәнін жетік білуіD) музыка сабағында оқушылардың қызығушылығын көтеруЕ) дұрыс жауабы жоқ80. Оқушыларға музыкалық білім берудегі басты әдістерА) мадақтау және жазалау әдісіВ)*қорытындылау, алды шолу, өткенге оралу және музыкалық

драматургия әдістеріС) оқушының оқытушымен ынтымақтастық әдісіD) оқу-танымдылық әрекетін ұйымдастыру әдісіЕ) музыканы қабылдауды ұйымдастыру әдісі81. Музыкалық білім беру педагогикасы және психологияның

байланысы – ол:А) педагогика пәнін меңгеру

125

В)*қоршаған ортаның әсері және педагогтың ұйымдастыру қабілеттілігі

С) психологияны меңгеруD) баланың жас ерекшелігін білуЕ) баланың психологиялық қасиеттерін меңгеру82. Музыка сабағындағы іс-әрекеттің басты түрлеріА) музыкалық ойындарВ) музыкалық-ырғақтық жаттығуларС)*музыканы қабылдау, хормен ән айтуD) музыкалық сауаттылықЕ) балалар аспаптары83. Педагогика мен психология арасындағы басқадай заңды

байланыс-ол:А)*оқушылардың музыкалық әрекеті нәтижесінің, тұлғаның

дамуының арасындағы байланысыВ) бала мен мұғалім арасындағы қатынасыС) оқытушының білімдік сапалығының деңгейіD) музыкалық білім беру сапасының көтеруіЕ) дұрыс жауабы жоқ84. Оқушылараға музыкалық білім берудің арнайы принциптеріА) көрнекілік принципВ)*эмоциялық пен саналылықтың, көркемдік пен

техникалықтың бірлігіС) тақырыптықD) тәрбиелеп оқытуЕ) ладтық, ырғақтық сезімнің бірлігі85. Психология музыкалық білім беру саласында қандай

қатынастаА)*теория мен практикада және технологиялық әдісіндеВ) дәріс оқыған кезіндеС) мектепке практикаға барғандаD) оқушы мен мұғалімнің қарым-қатынасындаЕ) дұрыс жауады жоқ86. Психолог пен педагог өз жұмысында қандай түсініктерді

қолданадыА) бала тұлғалығыВ)*музыкалық әрекет, музыкалық қабілет, музыкалық

танымдық қабілетС) музыкалық білім беру D) музыканы қабылдауЕ) музыканы есте сақтау

126

87. Психология мен музыкалық білім беру арасындағы психологиялық байланыс не ашады

А) адам психикасын қалыптастыруВ)*адамның психикасы мен адамның тұлғалығының

қалыптасуыС) психологиялық механизмнің болуыD) жалпы психологиялық принциптеріЕ) дұрыс жауабы жоқ88. Психологиялық пен педагогикалық принципке жатадыА)*музыкалық білім беру әдісінің барысыВ) сапалы білім беруС) оқушының музыкалық қабілетіD) музыка мұғалімнің ЖОО алған біліміЕ) практика89. Сана мен әрекет бірлігі – ол:А)*принципВ) шығармашылықС) қарым-қатынасD) музыкалық қаблетЕ) музыкалық есте сақтау90. Әдіснамалық талдау – олА)*ізденістің маңыздылығы және педагогикалық болмыстың

шындығыВ) әдіс-тәсіліС) ғылыми ізденісіD) педагогикалық жұмысының шындығыЕ) дұрыс жауабы жоқ91. Рефлексия – ол:А) адамды зерттеуВ) оқушының музыкалық қаблетін байқауС)*сана сезімінің өзіне жұмыс істеуі, тұлғаның кәсібилік

сапалығы, іс-әрекетінің түрі, көзқарасы, қызығушылығыD) тұлғаның кәсібилік сапалығыЕ) музыкалық іс-әрекетінің түрлері92. Педагог – музыканттың кәсіби рефлексиясы – ол:А) қарама-қайшылықВ)*жаңа білімдерді табу, іздеу, үйренуС) орындаушылық деңгейіD) тұлғалығыЕ) интелектуалдылығы93. Студенттің рефлексия функциясы – ол …

127

А)*өз-өзіндік білімділігі, ізденіс қатынасы және мәселені шешуіВ) музыкалық білімді меңгеруС) аспапта орындау шеберлігіD) музыка арқылы тәрбиелеуЕ) педагог-музыкант болуы94. Студентті оқыта оқытуды (учить учиться) қалай түсінесіңА)*рефлексиямен қаруландыру деген ұғымВ) өзбетімен оқу деген мағынаС) әдістемелік әдебиеттерді көбірек оқу деген мағынаD) студент студентпен қарым-қатынасыЕ) дұрыс жауабы жоқ95. Рефлексия барысы (направление) – ол:А)*өз-өзіндк талдау, даму жоспарын құру, жоспарды жүзеге

асыру, өзіндік дамуыВ) өз-өзіндік жоспарын құруС) өзінің жоспарын жүзеге асыруD) өзіндік дамуыЕ) дұрыс жауабы жоқ96. Алғашқы өзіндік талдау – ол …А)*қайшылықты табу, сезіну, арнайы әдебиеттерді талдау,

кәсіби қаблетінің деңгейін талдау, түрлі мақсаттарды шешу, оқушыларды музыкалық дамуында педагогтың басқаруы

В) оқушыларды музыкалық дамуында педагогтың басқаруыС) түрлі мақсаттарды шешуD) кәсіби қаблетінің деңгейін талдауЕ) дұрыс жауабы жоқ97. Өз-өзіндік талдау – ол:А)*өз ішкі сезімінің жұмыс істеуі, өз-өзімен диалог ретінде

жұмыс істеуіВ) қайшылық туғызуды деген мәселені шешуС) сандрақтап бетімен сөйлеуD) қысқа да нұсқа сөйлеуЕ) дұрыс жауабы жоқ98. Бірінші рефлексия әрекеті – ол:А) мәселені шешуВ)*өз ішкі сезімінің жұмыс істеуі, өз-өзімен диалог ретінде

жұмыс істеуіС) ішкі сезіміD) оқушыларды музыкалық дамуында педагогтың басқаруыЕ) оқушыларды музыкалық дамуында тәрбиелеу міндеті99. Екінші рефлексия әрекеті – ол:

128

А)*талдаудың құрылым-логикалық кезеңі, жоспарды жүзеге асыру құрылымы, оқушының музыкалық дамуы, кәсіби-тұлғалық жетілуі

В) өзіндік жоспарды жүзеге асыруС) оқушының музыкалық дамуын жүзеге асыруD) талдаудың құрылым-логикалығыЕ) дұрыс жауабы жоқ100.Үшінші рефлексия кезеңі – ол:А) даму процесінің өзіВ) тұлғалық сапалығының дамуыС) икемділігі мен қаблеттілігінің дамуы, қалыптасуыD) музыкалық-педагогикалық болмыстың қалпыЕ)*барлық жауаптар дұрыс101. Төртінші рефлексия қызметі – ол:А) өзінді қорытынды талдауыВ) бірінші рефлексия талдауының нәтижесіС) екінші рефлексия талдауының нәтижесіD) практика жүзінде, кәсібилік әрекетіндегі рефлексия

нәтижесінің қолдануыЕ)*барлық жауаптар дұрыс102. Кәсіби әрекетінде қайшылықты жеңу, жою, өтеу – ол:А)*рефлексия талдауының процестері, қиыншылықтың себебін

біле тұра, жою болып табыладыВ) рефлексия әрекетінің нәтижесіС) рефлексия нәтижесінің қолдануыD) бірінші, екінші рефлексия нәтижесіЕ) дұрыс жауабы жоқ103. Музыкалық-педагогикалық ізденістің теориялық әдісі – ол:А)*жалпылау мен мазмұнды абстракция мен жүйесі және

ізденістің бүтіндей ашылуыВ) бүтіндей ашылуыС) жанрлық жалпылығыD) ізденістің бүтіндей ашылуыЕ) дұрыс жауабы жоқ104. Жанр арқылы жалпынама – ол:А)*берілген әдістің табиғаты, құрылымы, ерекшелігіВ) әдістің көптілігіС) әдістің құрылымыD) әдістің ерекшелігіЕ) әдістің практика жүзінде асуы

129

105. Жедел нақтыға көшу кезіндегі музыкалық - педагогикалық ізденістің неше жолы бар?

А) біреуВ) екеуС)*үшеуD) төртеуЕ) бесеу106. Бірінші ізденістің жолыА)*ізденіс гипотезаның құрылымыВ) жүйені құруС) музыкалық өнерді меңгеруD) меңгерудің механизміЕ) дұрыс жауабы жоқ107. Екінші ізденістің жолыА) ғылыми тану теориясын табуВ) жанр-интонациялық қатынасС) музыка мен өмірдің байланысыD) негізгі жолЕ)*барлығы дұрыс108. Үшінші ізденістің жолыА)*теорияны оқу бағдармасында қолдану және практика

жүзінде асыруВ) әдебиетті қолдануС) оқытушымен ақылдасуD) студент пен оқытушының қарым-қатынасы арқылыЕ) дұрыс жауабы жоқ109. Талдау мен синтез – ол:А)*бірде-бір теориялық актінің ойлауыВ) тұлғаның еріктігіС) тұлғаның мінез-құлқыD) музыкалық әрекетіЕ) дұрыс жауабы жоқ110. Әдіснамалық талдау – ол:А) педагог – музыканттың әрекеті, өз ғылым саласының

білімділігі және басқадай ғылым салада (философия, ғылыми, көркемдік)

В) тұлғалық-шығармашылық қатынасының негізіС) музыкалық-педагогикалық кәсіби-негізінің мәселесіD) шешуі мен ғылыми дәйектемесіЕ)*жауаптардың бәрі дұрыс111. Эмпириялық тану – ол:

130

А) тәжірибе жолымен тану мығынадаВ) музыкалық білім беру практикасыС) іс-әрекетінің нәтижесіD) ізденістің нәтижесіЕ)*барлық жауаптар дұрыс112. Педагогикалық бақылау – ол:А) «табиғи» жағдайдаВ) мектепте – музыка сабағындаС) ЖОО – дәріс пен семинарлық сабақтардаD) колледжде орындаушылық кезіндеЕ)*барлық жауаптар дұрыс113. Оқушымен, педагогпен, ата-анамен сұхбаттасу – ол:А) ізденушінің музыкалық-педагогикалық құбылысы мен

процесіне кіруі, түсінуіВ) фактілерді белгілеуС) дәлелдігін тексеруD) қорытындысының нәтижесіЕ)*жауатрадың барлығы дұрыс114. Музыкалық - педагогикалық тәжірибесін зерттеу – ол:А) тәжірибенің жаңашылдығыВ) өз ісінің шеберлеріС) мәселелерді мұғалімнің өз жұмысында шешуіD) тәжірибедегі шығармашылықты қолдануЕ)*барлық жауаптар дұрыс115. Кәсіби әрекетінің ерекшелігіА) объективтілік-субъектілік сипатыВ) тұлғалық диалектикалық қатынасыС) ғылымилық, көркемдік саласыD) ғылымилығы мен көркемділігінің бірлігіЕ)*барлық жауаптар дұрыс116. Педагогика саласындағы музыкалық білім беру өте

маңызды және оқушының музыкалық - эстетикалық дамуының құралы деп кім айтты?

А) СухомлинскийВ)*КабалевскийС) ЩацкаяD) АбайЕ) Абдуллин 117. «Өз жұмысына шығармашылықпен қарау ... кәсіби

мамандығы мен шаруашылық-мамндықтың айырмашылығы» кім айтты?

131

А) СухомлинскийВ)*КабалевскийС) ЩацкаяD) АбайЕ) Абдуллин 118. Философиялық, жалпығылымилығы мен жеке

ғылымилығының деңгейіА) музыкалық - педагогикалық мәселелерін әдіснамалық талдау

барысының бірізділігі, оның музыкалық білім беру ерекшелігі, педагог-музыкантты дайындау барысы

В) педагог-музыкантты дайындау барысыС) музыкалық білім беру ерекшелігімен D) әдіснамалық талдау барысының бірізділігіЕ)*барлық жауаптар дұрыс119. «Жекешілік анықталса, онда жалпы да анықталады» кімдер

айттыА)*философтарВ) музыканттарС) оқытушыларD) ата-аналарЕ) дұрыс жауабы жоқ120. Музыканы қабылдаудың тыңдаудан айырмашылығыА) айырмашылығы жоқВ)*шығарманың мазмұны мен сипатын талдауда пайдаланатын

саналы үрдісС) көрнекілікпен байланысD) шығармашылық міндеттерді шешуЕ) тыңдаумен салыстырғанда аса күрделі

132

Қолданған және ұсынатын әдебиеттерНеізгі1. Апраксина О.А. О праве учителя – музыканта на

эксперимент. Музыкальное воспитание в школе. – Вып. 13. – М., 1978. – С. 66-76.

1. Асафьев Б.В. Интонация // Музыкальная форма как процесс. – Л., 1963. – С. 211 – 365.

2. Гегель Г.Ф. Характер содержания в музыке //Альмонах музыкальной пстхологии. – М., 1994. – С. 91 – 131.

3. Ильин И.А. «Моцарт и Сольери» Пушкина //Одинокий художник / Сост. Предисл. И примеч. В.И.Белова. – М., 1993. – С.85 – 103.

4. Искусство, музыкознание, музыкальная психология и музыкальная педагогика: Хрестоматия / Сост. Э.Б.Абдуллин, Б.М.Целковников. – Вып. 1. – Ч. 2. – М., 1991.

5. Коган Г.М. Как делается научная работа. Избранные статьи. Вып. 2. – М., 1972. – С. 87 – 127.

6. Каган М.С. Музыка в мире искусства / Советская музыка. – 1987. - № 1. – С. 26 – 38.

7. Медушевский В.В. Человек в зеркале интонационной формы // Советская музыкак. – 1980. - № 9. – С. 39 – 48.

8. Михайлов М.К. О некоторых психологических механизмах музыкального мышления //Этюды о стиле в музыке: Статьи и фрагменты. – Л., 1990. – С. 117 – 123.

9. Музыкальное образование в школе: Учебное пособие / Под ред. Л.В.Школяр. – М., 2001.

10. Назайкинский Е.В. Память жанра // Стиль и жанр в музыке. – М., 2002. – С. 19-22; 51-58.

11. Ручьевская Е.В. Интонационный кризис и проблема переинтонирования // Советская музыка. – 1975. - № 5. – С. 129-134.

12. Соколов А.С. Триадичность как гносиологическая проблема в философии, науке, скусствозанании // Музыкальная композиция 20 века; Диалектика творчества. – М.: Музыка, 1992. – С. 3-25.

13. Философия, социология, психология искусства и музыкальная педагогика: Хрестоматия / Сост.

133

Э.Б.Абдуллин, Б.М.Целковников. – Вып. 1. – Ч. 1. – М., 1991.

14. Целковников Б.М. Мировоззрение педагога – музыканта: В поисках смысла. Исследование. – М., 1999.

Қосымша15. Абдуллин Э.Б. Методологическая подготовка

учителя музыки. М., 1991.16. Дипломные работы: Методическое пособие /

Отв.ред. С.А.Козлова. – М., 1996.17. Методология музыкального образования:

проблемы, направления, концепции / Отв.ред. Э.Б.Абдуллин. – М., 1999.

18. Методология // Музыкальное образование в школе: Учебное пособие / Под ред. Л.В.Школяр. – М., 2001.

19. Сысоева М.Е. Организация научно-исследовательской работы студентов. – М., 2000.

20. Педагог – музыкант в пространстве Мысли и Духа: Хрестоматия / Сост. Б.М.Целковников. – М., 1998.

21. Целковников Б.М. Педагог – музыкант в пространстве Мысли и Духа. Учебное пособие. – М., 1999.

22. Бахтин М.М. К философии поступка // Философия и социология науки и техники: Ежегодник. 1984 – 1985. – М., 1986.

23. Бердяев Н.А. Философия свободы: Смысл творчества. – М., 1989.

24. Гессен С.И. Основы педагогики. Введение в прикладную философию. – М., 1995.

25. Каган М.С. Мир общения: Прблемы мужсубъектных отношенийй. – М., 1988.

26. Куренкова Р.А. Феноменология в практике жудожественного образования // Феноменология исследования: Российско-американский ежегогдник. – 1998. -№ 2.

27. Альшванг А.А. Продлемы жанрового реализма: К 70-летию со дня смерти А.С.Даргомыжского // Избр.соч.: В 2 т.-Т.1.- М., 1964.

134

28. Цуккерман В.А. Музыкальные жанры и основы музыкальных форм. – М., 1964.

29. Конен В.Д. Третий пласт: Новые массовые жанры в музыке 20 века. – М., 1994.

30. Скребкова-Филатова М.С. Некоторые проблемы жанрового анализа в музыке // Продлемы музыкальных жанров: Сб. Трудов ГМПИ им. Гнессиных. – Вып. 54. – М., 1981.

31. Соколов О.В. К проблеме типологии музыкальных жанров // Прблемы музыки 20 века. – Горький, 1977.

32. Сохор А.Н. Эстетическая природа жанра в музыке. – М., 1981.

33. Сохор А.Н. Вопросы социологии и эстетики музыки. – Кн. ІІ. – Л., 1981.

34. Бочкарев Л.Л. Психология музыкальной деятельности. – М., 1997.

35. Петрушин В.И. Музыкальная психология. – М., 1994.

36. Подуровский В.М., Суслова Н.В. Психологическая корреция музыкально-педагогической деятельности. – М., 2001.

37. Старчеус М.С. Музыкальная одаренность // Психология одоренности детей и подростков / Под ред. Н.С.Лейтеса. – М., 1996.

38. Цыпин Г.М. Психология музыкальной деятельности: проблемы, суждения, мнения. – М., 1995.

39. Музыкант – педагог. Спецвыпуск журнала «Преподаватель». - № 4. – 1999. - № 6. – 2001.

40. Н.Дүкенбай, Ә.Әміренов. «Музыкалық білім беру теориясы» Павлодар. С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2006.

41. Н.Дүкенбай. Г.Дүкенбай. «Музыкалық психология, музыкалық білім беру психологиясы, музыкалық іс-әрекет психологиясы». Павлодар. С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2008.

135

Мазмұны Кіріспе 3І тарау. Музыкалық білім беру әдіснамасына кіріспе 41.1 Музыкалық білім беру педагогикасының маңызы

және музыкант - педагогтің әдіснамалық мәдениеті 41.2 Музыкалық-педагогикалық әрекет ізденістерінің түрлері 5ІІ тарау. Музыкалық - педагогикалық ізденісінің әдіснамалық сиаттамасы 282.1 Музыкалық-педагогикалық ізденістің әдіснамалық сипаттамасының негізі 282.1.1 Ізденістің мәселесі 282.1.2 Ізденістің тақырыбы 292.1.3 Ізденіс жұмысының объектісі және пәні 292.1.4 Ізденістің мақсаты мен (міндеттері) талабы 302.1.5 Ғылыми ізденістің гипотезасы 302.1.6 Ізденістің әдіснамалық негізі 312.1.7 Ізденістің ғылымилығы, теориялығы және тәжірибелік - эксперименттік жаңашылдығы 322.2 Дипломдық жұмыстың рәсімдеуі 322.2.1 Библиографиялық хаттауы 362.2.2 Библиографиялық сілтеудің жазу ережесі 362.2.3 Негізгі мәтіннің тәсілі, әдебиет негізімен байланысы 36

136

ІІІ тарау. Музыкалық білім беру, педагогикасының философия және басқадай ғылымдармен байланысы 38

3.1 Музыкалық білім беру педагогикасы және философия 383.2 Музыкатану және музыкалық білім беру педагогикасы 413.3 Музыкалық білім беру педагогикасы және психология 44IV тарау. Музыкалық білім беру педагогика

мәселелерінің әдіснамалық талдауы 504.1 Музыкалық - педагогикалық мәселелерінің

әдіснамалық талдаудың маңыздылығы 504.1.1 Музыкалық - педагогикалық ізденістің теориялық

әдістері 514.1.2 Музыкалық - педагогикалық ізденістің эмпирикалық

әдістері 534.2 Музыкалық - педагогүикалық мәселелерінің

әдіснамалық талдау принциптері 554.2.1 Объективтік және (пен) субъективтік байланысы 554.2.2 Кәсібилік (ық) бағыты 574.2.3 Философиялық, жалпығылымилық және

жекеғылымилық деңгейінің әдіснамалық талдауының бірлігі 58

4.2.4 Студенттің педагогикалық ізденісінің жалпы логикасы және құрылымы 60

4.2.5 Студенттің ғылыми ізденісіндегі дайындық кезеңі 61Қосымша (Түсініктеме, айтқан сөздер, сөздік,

глоссарий және т.б.). 63

Тестілер тапсырмасы 94

Қолданылған және ұсынатын әдебиеттер 114

137

138

Назымбек Дүкенбай Гүлжаннат Дүкенбай

МУЗЫКАНТ-ПЕДАГОГТІҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ МӘДЕНИЕТІ

Оқу құралы

Техникалық редактор Д.Н. АйтжановаЖауапты хатшы Г.Н. Мусина

Редакторы Қоспакова З.А.Басуға 31.08.2010 ж.

Әріп түрі Timas.Пішімі 29,7+421/4 Офсеттік қағаз

Шартты баспа табағы 5,56 Таралымы 50 данаТапсырыс № 1428

«КЕРЕКУ» БаспасыС.Торайғыров атындағы

Павлодар мемлекеттік университеті140008, Павлодар қ., Ломов к-сі, 64

139