1

Firudin Aasolu

III Bitik

AZRBAYCANDA QURULAN QDM

DVLTLR

Bak 2014

Doqqu z BitikAZRBAYCAN TRKLRININ

SLAMAQDR TARIXI

2

Elmi redaktor: Prof. Dr. Yusif Yusifov, Dos. Dr. Mirheydr Mirzyev Redaktor: Prof. Dr. Ramiz skr, Hlim Rzaquliyeva

Firudin Aasolu. Azrbaycan trklrinin slamaqdrki tarixi. (Doqquz Bitik); III Bitik: Azrbaycanda qurulan qdim dvltlr. Bak, 2014, Arda nriyat, 310 s.

Altay nzriysinin ksin olaraq, Urmu teoriyas bax il trk etnosunun mnyini n Asiyada myynldirn 9 cildlik Azrbaycan trklrinin slamaqdrki tarixi (9 Bitik) adl sr mllifin bu sahd apard 30 illik tdqiqatn ntcsi kimi ortaya xmdr. Btovlkd trk xalqlarnn tarixini yeni kon-sepsiya il ortaya qoyan bu sr tarixi qaynaqlar, tarixi corafiya, Azrbaycanda qurulan qdim dvltlr, tarixi onomastika, tarixi etnoqrafiya, hminin folklor v mifologiyada tarix, azr trkc-sinin tarixi v azr trklrinin soykk kimi ayr-ayr cildlrd veriln mvzular hat edir. Azrbaycann n qdim dvltlrindn bhs olunan III cildd slamaqdr n Asiyada, o cmldn Azrbaycanda quralan trk dvltlri, trk dvltilik glnyi, ordu v dvlt msllri yer almdr. Bu cildd trkologiyada ilk df olaraq, bir ne trk dvltinin varl ortaya xarlmdr.

(Mllif hquqlar agentliyi. hadtnam 5797)

Aasolu Arda. nriyat, 2014

3

BALIQLAR

1. Dvlt qurumlar . M.. III-II minillrdki qurumlar.... M.. I minildn slamaqdrki qurumlar...

2. Trklrin dvlt qurumu..... Dvlt dzni v atributlar. Dvltilik glnyi..

3. Ordu v dvlt. Trklrin ordu sistemi.. Sava taktikas. Atl trklr v svari dylr

4. slamaqdr n Asiyada qurulan trk dvltlri ..... Subar eli (lksi).... Subar byliyi....... Dou Subar byliklri....... Aratta eli... Lulu eli..... Qut eli.......... Turuk (Trk) byliyi...... Kuman byliyi.... Azrbaycanda kiik byliklr (m.. IX-VII srlr)...... Mana eli... Qamr byliyi. Saqa eli. Mada eli...

Azrbiqan eli (Kiik Mada, Atropaten) ..... Alban (Aran) eli......

dbiyat..

4 12 16

22 25 61

76 85 103107

111120 126 133 151 161 173 198 204 214269286 301 344 367 400

480

4

1. DVLT QURUMLARI

Trk dvltlri haqqnda yazlan srlrd dvlti quran, onun ya-

ranmasnda sas qvv olub, arl iynind dayan xalqn tarixi deyil, hakimiyti yntn slal-xandanlarn, onlarn idarsi altnda olan lk v blglrin tarixi verilir. Bel tarix kitablar dvlti quran trk boylarn, dvltin etnik zyini gzard edib, arxa plana keirir. Trk mdniytini drindn duya bilmyn yaban alimlrin bu mnasibtini siyasi bax kimi d dnmk olar, lakin bir-iki alimi xmaq rtil, trk xalqlarnn z iindn xan v zllikl azr tarixilrinin bu mnasibtini anlamaq olmur. Trk xalqlarnn tarixin eyni mnasibti qdrtli Osmanl impe-riyasnn varisi olan Trkiyd d grmk olur. Bel ki, trk boylarnn bugn qdr qurduu v adna 16 imperiya, 50-dn artq dvlt, 50-dn artq ahlq-bylik, bir ne atabylik, 20-dn artq xanlq, 10-dan artq sultanlq v 15-dn artq respublika (cmhuriyt) sz qoulan 150-dn yuxar dvlt qurumu bllidir. Lakin bu dvltlrin ksriytinin adn kn ada Trkiy tarixilri Dou v Gney-Dou Anadolu, kiaya-ras v Azrbaycanda m.. III minildn zbri trk, protoazr v azr boy-larnn qurduu Aratta dvlti, bir ne Subar byliyi, Qut imperiyas, Lulu dvlti, Turuk (Trk) v Kuman byliyi, Mana dvlti, Mada imperiyas, Saqa, Alban-Aran dvltlri v onlarla bylik, xanlq, sultanlq qurumla-rnn v htta Sfvi dvltinin adn bel kmirlr.1

Burada qdim dnya dvltlri srasnda trk dvlt qurumlarnn nmli yeri v zlliyi haqqnda bilgi vermk nzrd tutulduundan, ilk dvlt qurumlarnn yaranma sbblri v yaranma raiti fonunda qdim trk dvltlrinin etnik dayaqlar, corafiyas, baqa dvltlrl oxar v frqli chtlrinin mqayissi, siyasi hakimiyt nvlri, dvlt atributlar, dvlt-xalq, dvlt-ordu anlamlar, trk dvltilik glnklri kimi bzi msllr zrind dayanmaq v lk, hali, hakimiyt atributlar il ortaya xan Dvltin inzibati v etnik corafi snrlar, etnik demoqrafiyas, mo-narx, oliqarx v ya demokratik mahiytli siyasi hakimiyti, unitar, fede-rativ v ya konfederativ quruluu, bylik, xanlq, ahlq v imperiya tu-tumlu llrini diqqt almaq lazm glckdir.

1 Halbuki, tannm trk tarixisi F. Smerin szlri il desk, Sfvi dvlti Slcuq v Orta Asiya trk dvltlrindn daha trk idi.

5

n Asiyada neolitin son alar v eneolit boyunca ibtidai icma quruluunun dalmas prosesi gerkldikc sosial durumda istehsal v mlkiyt diferensiallamas ba verirdi; ilkl toplum n xarakterik olan kollektiv mkl yalnz ehtiyac tmin etmk hddind mumi bln-mz qida mhsulunun ld olunmas prinsiplri pozulurdu.2 Artq tbii corafi raitdn asl olaraq, kinilik v maldarln yaranmas, pe v sntlrin ayrlmas, demoqrafik v sosial sbblr, dini-ritual tdbirlr dvlt qurumlarnn yaranmasna sbb olurdu.

Hl erkn eneolit anda birinin baqas hesabna yaamas mm-kn deyildi, nki eyni Ata kultuna tapnan soy-uruq sosial qurumunda kollektiv mkl ld olunan hr ey mumi mlkiyt saylrd. Htta iki v daha artq soyun siyasi quruma evriln razi birliyi d hl ilkin dv-lt formas ala bilmmidi. Gndlik tlbatdan artq mhsul ym v istehsal il ortaya xan sosial tbqlm, qohum v qonu soylarn qovumasndan yaranm razi birliyinin sosial-iqtisadi problemlrini nizamlamaq n soy, dini v hrbi balara veriln grvlr get-ged siyasi mahiyt qazanb, dvltin yaranmasna tkan vermidir.

Qdim dvlt qurumlarnn yaranmas sivilizasiyann inkiaf mrh-llril bal olmudur. Masir Nepal, Banqlade, Hindistan v Pakistan lklrini hat edn Hind yarmadasnda mdniyt Sumer v Misirdn sonra yaransa da, III minilin ortalarna aid Harappa v Moxenco-Daro -hrlrinin nmunsind grnn qdim Harappa mdniyti indn n az minil nc balanmd.3 Batda Misir, douda Hind-in mdniytl-rindn xeyli frqlnn n Asiya mdniyti il bal olan ilk trk dvlt-lrinin yaranmas is daha qdim idi, nki prototrklr kiayaras, Azr-baycan, Gney-Dou Anadolu razilrind yaayrdlar.

lk siyasi qurumlar mhz mdni inkiaf yoluna xan blglrd grnmy balayr. Dalq blglrdn frqli olaraq, toplumda varl v yoxsul tbqlmsi zn Sumer v Misir kimi lklrd daha qabarq gstrirdi, nki sl gerk mdniyt IV-III minillrd daha ox byk aylarn yaxasnda yaranrd. Bel ki, Elam mdniyti Kerxe v Karun aylar, Sumer mdniyti kiayaras (Mesopotamiya) adlanan Dcl-Frat aylar arasnda, Misir mdniyti Nil ay v Pakistan mdniyti Hind ay yaxasnda ortaya xm, in mdniyti is II minilin ortasnda Xuanxe ay yaxasnda inkiaf etmidir.

2 , 1988. 3 , I, 169.

6

Misird Nilin stabil dama dvr olmas suvarma iini yax tkil etmy imkan verirdi, kiayarasnda is Frat v Dcl stabil olmayan daqnlar il vaxtar kanal v bndlri datd n insan myin burada daha byk tlbat vard. kiayarasnda ilk mskunlama VI-V minillrd balansa da, artq IV minild burada byk arx v kanallarn kilmsil mayit olunan mdniyt formalard. Kanal kmk bir soyun gc daxilind deyildi, bunun n qonu qbillrin birliyi v yaxn blglrdn sir alnm adamlarn qul myi lazm idi.4 Bu is siyasi qurumun yaranmasna aparan tkilatlanma, tkilat zmrnin ortaya xmas klind gerklirdi.

Qdim dvltlrin yaranmas n toplumun mifoloji dnyagr-nd tanrya v ya tanrlara inamla bal din, toplumun mdni-iqtisadi sviysi v doal durumu il bal etnik razi olan lk v real gc kimi ordu faktoru nmli rol oynayrd. Trk etnosunun dvltilik glnyi baqa xalqlarn dvlt qurma prinsiplrindn frqlnir, nki sadalanan hr faktorun trklrd znmxsus zlliyi vard. stlik, sosial qu-rum tmli zrind formalaan daltli trk dvlt qurumunun sasnda yazlmam qanunlar, toplumun inamla qoruduu tr dururdu.

Bir ox xalqlarda dini inanc, mifik dnyagr tanrlarn vziflri, iyerarxiyas fonunda Kosmik dvlt inam yaratmdr. Bel dvltlr mkan baxmndan Gyd v ya tanrlarn yurdu saylan Asr lksind, Baqastan, Sumeru, Olimp kimi yksk yerlrd olsa da, tanrlar buradan insanlarn gndlik yaamna mdaxil edirdi. Yerd z dvltini quran xalqlarn oxu Kosmik dvlt modelindn istifad etmi v mxtlif lk-lrd teokratik dvlt sistemlri yaranmdr. Misir nisbtn astrologiya il daha ox ilgilnn Sumerd uzmanlarn Kosmik dvlt adlandrd ilk Sumer dvltilik glnyi mbd hakimiytini n xarmdr.5

Frd tanrsal gerkliyi ks etdirn doal evr iind yer alm cmiytin bir hisssidir. Lakin bu iyerarxiya hlqlri arasnda mvcud

4 Minlrl sir v qul myil yaranan tarixi abidlr corafi durumdan v istifad olu-nan materialdan asl olaraq, uzun v ya qsa mrl olur. Bel ki, da v ya dalaan zl mhluldan qurulan Piramidalar gnmz qdr qald, kiayarasnda gn altnda qurudulmu krpicdn tikiln mbdlr (zikkurat) is dald. 5 Btn dyrlrin yalnz tanrnn keyfiyti olduunu dnn yhudilrd is tanrnn (Yahve) zl ad yoxdur, nki onlarn inancnda kosmos tanrda deyil, tanr kosmosda ks olunur. Musa tanrdan soruur: srailoullar mndn sorusa ki, tanrnn ad ndir, n deyim? Tanr Musaya deyir: -Varlq Mnm (x, 3.13-14).

7

laq-mnasibt etnosdan-etnosa frqlnir v bu frq hkmdar il xalq arasnda olan mnasibtd v dvlt dznind zn gstrir:

oxtanrl Sumerd ensi xalqn oban (toplumun sahibi) idi. oxtanrl Misird fironun z tanr idi. Tktanrl Trklrd is by (elby) azad frdlrin bas idi.

Sumer inanna gr, yerdki dvlt glnyi gydki tanrlarn siyasi qurumunu ks etdirir v tanr insanlar yaradb ki, onlara qulluq et-sin. Srasna gr, tanrlar iyerarxiyasnda gy tanrs Anu, sonra ildrm v tufan tanrs Enlil, sonra yer, su tanrs Enki glir, yksk uraya da-xil olan yeddi tanr toplanb, hr hans bir msly aid qrar qbul edir v onun icrasna nzart Enlil taprlr. Anu tanrnn tsvirind ar atri-butlarnn hams vardr; lind sa, oban oma, banda tac grkmi onun tanrlarn ar olduunu bildirir. Sumerlr yerd, gyd, btv kos-mosda hr eyin zl tanrs olduuna inanrdlar; Kosmosdak btn canl v canszlar ba tanr Anunun iradsi il tbit qanunlar dznind idar olunur. Msln, qam adi bitki olsa da, gz gr-gr byyr; qam ttkdn xo musiqi xr; ondan dzln qlml hikmtli yazlar yazlr v lbtt, btn bu olaylar qam tanrs Nidaba trfindn tn-zimlnir.

Tanrlar yncanda protokol qaydalarna ml olunur, burada q-bul olunmu qrarlarn icras Yerdki hr-mbd tanrlarna taprlrd. Bu mbudlarn heyklciklri d adtn ar qiyafsind olurdu. Bel ki, tac, skipetr, oban oma, ba almas kimi ar atributlarnn ksri DApi adl mbudun grkmind vard.6

Hr yeni il balananda tanrlar ylb, insanlarn bu il n taleyini myynldirir, qrar qbul edirdilr, nki zn qulluq etmk n tanr bu insanlar yaratmd. Bu, mbd hakimiytinin devizi idi: tanr insan yaradb ki, ona qulluq etsin.7

6 ,133. 7 Sumer inancnda drd sas tanr bunlar idi: 1. Anu ba tanr (ata) saylrd. Sumer di-lind An sznn gy anlam olduu kimi, qdim trklr d tanr sznn kknd duran Tan sz gy anlam dayrd; 2. Enlin (Anunun olu) ba tanrnn qrarlarn icra edn v tufan aas saylrd. Epitetlri bel idi: byk hkmdar, Gydki tanrlarn maviri, Yerd tanrlara yol gstrn, rifah dnn by, dediyi sz he bir tanr qar xa bilmz v sair; 3. Enki Yerin tanrs saylrd, epiteti is Ninmax ulu xatun idi; 4. Ninxursaq Ana Torpaq erkk olub, Nin-tu doan epiteti il ilnirdi. Trk inan cnda is Ana torpaq Yer-Sub ad il verilirdi.

8

Misird stabilliyin tminats kimi firon tanrnn olu saylrd. Sumerd is ensi (ar) tanrlarn qrar il tyin olunmu sad adam idi, lin oban oma, hakimiyt simvolu (skipetr) veriln bu adam istni-ln vaxt dyidiril bilirdi. Ensi tanrlarn qulu saylan xalq (srn) saxlamaq n tyin edilmi tanr oban idi. Misird astrologiya uz-manlar fironun qrarn yerin yetirirdi, Sumerd is ensi astroloji fala baxmaq il hrkt edirdi. zn tanr sayan Misir fironlarndan frqli olaraq, Sumerd tanrnn yerd tyin etdiyi ba kahin, ba nazir, ba ko-mandan vziflrini dayan ensi (ar) hr addmn tanrlarla mslht-lirdi.

Sumerlrin Kosmik dvlt modelindn frqlnn trk dvltinin dnyvi modeli sosial-siyasi quruma kklndiyi n burada tanr il insa-nolu arasndak mnasibtlr d frqlidir. Bel ki, Gy tk tanr sayan trklr digr varlqlarn tanrs yox, iysi (yiysi) hami ruhu olduunu dnmlr. Dorudur, vaxtil kiayaras mdniytil sx laqd ol-mu bzi trk boyunda sumer teonimlri il myyn paralellik grnr, lakin bunlar lokal xarakter dad n mumtrk mahiyti qazana bil-mmidir.8 Gy (=tanr) yalnz dvlt bas seimind insanlarn iin qarr, hmin vzify layiq olana qut verir.

Qdim trklr teokratik dvlt deyil, dnyvi (sivil) dvlt qurmu-lar, nki kosmik dvlt dznini yerd ttbiq edn sumerlrdn frqli olaraq, trklr sosial qurumdak dzni siyasi quruma transfer etmilr. Dalardan enib Sumer lksin gln trklr (qutlar) sumerlrin gznd dindar deyildi. Ona gr d, sumer yazsnda qutlar ibadt yrnm-mi, dini qayda-qanunlara dzgn ml etmyi bilmyn adamlar ki-mi verilir.9

8 Bel ki, Arattada tanrca nanna tapna, V sr yazar Pomponi Melann qeyd etdiyi gnaykokratumen (Gn-Ay-Gk yaratu men) boyad, hun elbyi (anyu) mktubunun Gy-Yer doan, Gn-Ay hunlara anyu sen szlril balamas v ya Gytrk yaz-larnda lk iysi anlamnda ilnn Yer-Sub kultu kimi tanr v iy adlar haqqnda V Bitikd geni bilgi verilmidir. 9 Mirzyev, 2003, 7.

9

Ouz xann Ay-kaandan doulmas motivi, onun 6 olunun (3+3) Ay, Gn, Ulduz v Gy, Dniz, Da adlar damas diqqti kir.10 Trk dvlt sistemind 12 say myyn iz buraxmdr.11 Bel ki, n Asiyada 12 boydan tkil olunmu dvlt motivinin douya getmi trklrd artq ouz-trkman boylarnn 12 sa v 12 sol qollara ayrlmas v Ouzun 24 nvsi (6 x 4) il ikiqat artm, slind ilkin motiv pozulmudur. Grnr, Mete anda hunlarn 24 byliy ayrlmas fikri d bununla baldr. l-btt, bu rqm qdim mifoloji inama kklndiyi n gerkliyi tam ks etdirmir.12

Misird olduu kimi, Sumer, Bizans dvltlrind hkmdar=tanr modeli mqbul saylrd, trklrds bu mmkn deyildi. Bel ki, 448-d Atillann elilri Bizans imperatoru Theodorosun tanr sayldn ei-dnd glm v bir insan nec tanr saymaq olar? demidilr. Baqa xalqlarn qurduu dvltd hakimiyt simvolu hkmdara veriln oban oma skipetr idis, trk hkmdarnn hakimiyt-erklik simvolu yay idi.

Trk dvltlri tarixind yurda, vtn ballq v torpaq sevgisi byk nm dayan lk mfhumu il bal idi. Dilimizd toparlanmaq sz il eyni kkdn olan torpaq (< topraq) sz el v elatn toparlan-d mkanda qiymtli olurdu, yer v torpaq szlri yurd, oba, lk v el trkibind qutsallq qazanrd, istr dada, yaylaqda, istrs hr-knd, aranda torpaa (Yer-Sub) ballq trkn yaam atributu idi.

Trklrin etnik tarixindn danarkn onlarn yaam trzi diqqt alnmaldr. Trk tarixi yalnz gb gvmlrin tarixi olmayb, n fal nsr gblr olmaqla brabr, bu tarix gb, yaryerlik v yerlik gvmlrin mnasibtlri tarixidir.13 Grkmli tarixi Z.V.Toann bu szlrin lav etmk lazmdr ki, trk tarixi kri v oturaq boylarn

10 Ouzun ikinci arvadnn gldki aacda olduunu v Gy (Gk) sznn burada Kl (gl) olmas ehtimaln irli srn . Kafesolu 6 oulun adndak semantik sistemi gz nn alr (Kafesolu, 1989, 242); Dd-Qorqud abidsind alt blk, alt ba v Gytrk yazlarnda alt ba (blk) budun deyimlri, 6 boy blgs Ouzoullarnn say il baldr (, 1991). 11 Qdim n Asiyada 12 boydan tkil olunmu dvlt motivi trk (hminin etrusk), yhudi v baqa xalqlarda grnr. Bir ilin 12 aya v 365/366 gn blnmsi il bal Dd-Qorqud eposunun 12 qola (boya) ayrlmas v burada 366 alp deyiminin iln-msi diqqti kir. Sinoloq E. avan (Chavannes) d inlilrin 12 heyvan tqvimini trklrdn aldn qeyd etmidir. 12 , 1976, 45. 13 Togan, 1981, 299.

10

mnasibtindn lav, hm d oturaq trklrin tarixidir. Azr trklrinin ksri n qdim alardan oturaq idi. lkin Atayurddan xb quzey v dou lklrd zlrin ikinci Atayurd quran digr trklrin d ksri yeni yurdda oturaq, uzaqba, yarmoturaq yaam trzin nm vermidir.

Atl trklr Avrasiyann mxtlif blglrind oturaq yaama ken yatuq, tat, oturaq, aran dediklri soydalarna nisbtn otlaqdan-otlaa kerk bozqr yaamna stnlk verirdilr.14 Bzn bu bozqrn snrlar bir ne lknin hdudlarn aan byk mkan, bzn d yaxn yurdlar hat edn blglr olurdu. Oturaq v ya bozqr yaamndan asl olmaya-raq, torpaa mnasibt v yurd sevgisi trkn cannda idi.

Bat Hun v Dou Hun dvltlrind olduu kimi, ayr-ayr razid eyni xalq eyni vaxtda iki dvlt qura bilr, yaxud Aqoyunlu v Qaraqo-yunlu dvltind olduu kimi, eyni xalqn qurduu dvltd siyasi iqtidar evrili, hakim soyun dyimsi, sui-qsd v sair sbblrl dyi bilr. kinci halda shbt yeni dvltin yaranmasndan deyil, bir xalqn qurduu dvltd hakimiyt dyimsindn ged bilr. Bel ki, lk daxilind ba vern hakimiyt dyimlri dvltin davam etmsini dayandrmrsa, bu dyim hmin dvltin tarixind filan slalnin hakimiyt illri k-lind tsbit edilir. ksr lk v xalqlarn tarixind bunun rnyi vardr.

Dvltin qurulmas n vacib olan rtlrdn biri d gc, qvvy dayanan ordu amilidir. Ordu mharib (sava) n lazm idi, savalarsa mxtlif mqsd v sbbdn yaranrd. Bel ki, qonu dvltlr, siyasi qurumlar arasnda sava ox vaxt hegemoniya urunda olurdu. Msln, Umma v Laqa hr-dvltlri arasnda hegemonluq zr mnaqi iki sr davam etmidi.15 Hegemoniya urunda savada bir trfin qalib gl-msi is mrkzlmi dvltin yaranmasna sbb olurdu. Bzi savalar is razi konfliktindn v bzilri d yama mqsdil ba verirdi. Tarix boyu savadan-savaa brkiyn trk sgri, zllikl, bozqr atl trklrin dylri bacarql hrbii kimi yetiirdi. Trklrd formalaan sava boylar qurumu birlikd byk dvlt v imperiyalar qura bilirdi. Sumer hr-dvltlrind sas qvvlri tmsil edn xalq ktlsi (qara camaat) deyil, luqal v ona tabe olan qoun, kahinlr, mmurlar v oliqarxlar idi-s, trk toplumunda qvv xalq-ordu-dvlt birliyind idi. 14 Bozqr trk dvlti hr hans bir ailnin qlnc zoru il meydana gtirdiyi ynlar top-luluu deyil, fqt idarilrl ibirliyi yapan geni xalq ktllrinin (sosio-politik km-lrin) qeyrtlri, itirak il gerkln bir siyasi tkkldr (Kafesolu, 1989, 233). 15 Cooper, 1983. 48-49.

11

Mxtlif xalqlarn qurduu dvltlrd hakimiytl xalq arasnda olan mnasibtin xarakteri, dvltin demokratiya v ya monarxiya insti-tutlar il idar olunmas, hakimiytin yntim sulu da dvltilik tarixi baxmndan diqqt alnmaldr. Bel ki, bir ne uruun razi birliyini tmin etmk n mumi yncaqda hrbi v dini bann seilmsi il formalaan ilk dvlt qurumlar ona gr hrbi demokratiya adlanr ki, burada savalar v savaa hazrlq xalqn yaamnda davaml funksiyaya evrilir. Hrbi demokratiyan sava boylar qurumu formasnda yaayan qdim trk boylarnn oxu hl m.. III minilin ortalarnda demokrati-yann bsit formasn salam demokratiyaya evir bilmidilr.Tarixd mvcud olmu dvltlr baxsaq, grrik ki, bzilri varllarla kasblar arasnda bitrf mvqe tutan monarxiya dvlti idi, bzilri is Afina, Roma v orta srlrin feodal dvltlrind olduu kimi, varllar kasblar-dan qoruyan dvlt idi. Dnyada ilk df razic n byk sl mrkz-lmi monarxiya dvltini I Sarqon yaratd. Sarqonilr monarxiyas oliqarx hakimiytin byk zrb vurdu. Bu durum Misird d vard.

n Asiyada m.. I minil qdr trklrin monarxiya qurumuna ke-msi haqqnda dqiq blg yoxdur, nki salam demokratik qurumlu Qut elindn sonra Turuk, Kuman v Subar byliklrind dvlt qurumu haqqnda tri v dolay blglr vardr, lakin artq Mana andan monar-xiya sistemil qarlarq. Ancaq sonrak dvrlrd qurulan bzi trk dvltlrind monarxn hakimiyti blglr zr payladn, yni kon-federativ sistemin ttbiq olunduunu grrk. Turklrd seimli monarx qurumu olduunu nzr alanda onun etrusklarn 12 bylik sasnda quru-lan monarxiya il eyni xarakterd olduunu dnmk olur.

Dvltin millt n olduunu sylyn mhafizkar, sosial rifah dstklyn sosialist, insan azadln n kn liberal yanamalardan frqli olaraq, ox vaxt imperialist siyasi ynml ideologiyada fanatizm n xr.16 Dvlt sasn lk, xalq v siyasi hakimiyt il gerkls d, zrind durduu ayaqlardan biri ideologiyadr. Yazlmam xlaq v dvltilik qanunlarna szsz itat etmsi il seiln trk toplumunda hr eydn stn tutulan tr dvltin ideoloji sasn tkil edirdi. Bellikl, qonu xalqlarn dvltilik glnyindn frqlnn etnik zlliyi sasnda xalq, lk, tanr qutu (seim), siyasi hakimiyt, ordu v tr il qurulan trk dvltlri mahiytc baqa dvltlrdn xeyli frqlnirdi. 16 Komunist v ya faist rejimlrind vicdan zab kmdn oul atasnn zn dura bilir, dvlt is bunu hakim ideologiya namin dstklyib tbli edir.

12

Yer zrind 2 milyon illik ya olan nsanolunun bugnk insan grkmini ald alar o qdr d uzaq tarix deyil, insanlarn maaradan xaraq, kin-biin v heyvandarlqla mul olduu dnmdn is aa-yuxar 10 minil vaxt kemidir. lk tayfa-qbil birliyi il qurulan dvlt qurumunun ya cmi 5-6 minildn artq deyildir. Ken bu mddt

rzind mxtlif etnoslar trfindn ayr-ayr blglrd qurulmu dvlt-lrin frqli zlliklri olmasna baxmayaraq, onlarn yaranma sbbi eyni v ya oxar ehtiyacdan domudur. btidai icma quruluunun dalmas il blli razi daxilind yaayan toplum zvlri arasnda iqtisadi, sosial, mnvi mnasibtlri v qonu blg insanlar il bar, ya sava olayla-rn tnzimlmk zrurtindn doan btv siyasi qurum hakimiyt v dvlt anlaylarn ortaya xarmdr.

lk alarda bsit formal bu qurumlar snaqlardan xa-xa gli-mi, zaman kedikc mkmml idaretm tcrbsi ld olunmudur. Mxtlif etnoslarn ayr-ayr blglrd qurduu dvltlrin frqli idar-etm qanunlar v qurumlar (institutlar) formalamdr. cma quruluun-dan sonra ail, nsil, qbil v tayfa birliklri yeni sosial-siyasi formalar alsa da, bu qurumlar minillrl davam edn yaar zlliyini bugncn bzi etnoslarda saxlaya bilmidir. Dnyann ayr-ayr regionunda siyasi-ictimai qurumlarn tkmillm axar zaman frqil getmidir, bel ki, bir sra lkd tayfa-nsil blgs qdim alarda aradan xd halda, bzi lklrd hl d davam edir. zllikl, bel blg yarmkri yaam il seiln boylarda daha qabarq grnr.

Boy qurumunda artq soy-uruq sistemi pozulur; uruqlar, soylar bir-birin qarr; yeni razi birliyi, blg (yerli-zg) sistemi ortaya xr. Soy-uruq sistemindki qanunlar burada ilkliyini itirir, yeni boy qurumu qanunu ilyir; mhariblr, yerdyimlr yeni-yeni qovuma v ayrl-malarla mahid olunur. Sumerd III minil boyu davam edn kosmik dvlt siyasi-iqtisadi baxmdan milli dvlt idi. Yeni yaranmaqda olan hr-dvlt idariliyi yal adamlarn itirak etdiyi mumxalq toplants il idar olunurdu. Gndlik yntim asaqqallar urasna aid idi, kritik dnmd bu ura zvlrindn birin mvqqti ar statusu verilirdi ki, bu da primitiv demokratiyann rnyi idi. 17

17 , 124-125.

M.. III-II

minillrdki qurumlar

13

slamaqdrki alarda Azr trklrinin itirak v ya ndrliyi il qurulan qdim dvltlrin mahiytini anlamaq n protoazr boylarnn v btvlkd Trk etnosunun dvltilik glnyi il tan olmaq lazm glir. III-II minlillrd yaranm trk dvltlrinin mahiyti o alarda mvcud olmu qonu dvltlrl mqayisd ala bilir. Trklrin ilkin Atayurdunu da iin alan n Asiyada ilk dvltlr yaxn yaay mskn-lrini hat edn hr aid olub, hr-dvlt kimi tannrd. Bunun rnyi regionda qonu xalqlarn qurduu Sumer, Akad, Elam, Het v sair dvltlrin ilk mrhlsind aydn grnr. Sonralar yaxn hr-dvlt-lrin birliyi blg dvlti, bunlarn da birliyi lk dvlti, myyn tarixi raitd qonu lklri tutub, z snrna salan dvltin d imperiya atribut-lar yaranrd. Lakin n Asiyada yranan bu sisteml paralel dalq blg v lklrd yaayan yarmkri boylarn qalabylik, drbylik, bylik, ellik v imperiya xarakterli hakimiytlri olmudur.

n Asiyada yaranm hr iki dvlt sisteminin oxar chtlri var: hr-qala, blg-lk halisi ba kahin v hkmdar trfindn idar olu-nur v ox vaxt eyni adam hm ba kahin, hm d hkmdar vzifsini dayrd, blg balarnn da daxil olduu tayfa v soy balarndan ibart asaqqallar uras il birlikd dvlti idar edn hkmdarn xar-d qrar toplumun iradsini ks etdirirdi. slind, uruq-boy birlmsi (ittifaq) il ortaya xan bu qdim siyasi quruma sonralar irokez, german v keltlrin tarixind rast gldiyimiz kimi, ksr xalqlar z tarixind hrbi, daha dorusu, primitiv demokratiya adlanan bu siyasi qurumu yaamdr.

n Asiyada sumerlr siyasi hakimiytd primitiv demokratiya mr-hlsini yaayandan sonra irsi v mrkzlmi dvlt qurumuna kemi-lr. Lakin sumerlrin quzey-dou qonuluunda prototrk boylar irsi v mrkzlmi siyasi hakimiyt gec kediyindn, onlarn qurduu ilkin primitiv demokratiya uzun mddt davam etmi v tkmillrk salam demokratiya halna ata bilmidir. Mhz m.. III v II minillrd yaranan Aratta, Subar, Turuk, Kuman kimi trk dvltlri, zllikl, Qut dvlti (m.. 2200-2109) bu durumu ox aydn srgilyir.

stehsal vasitlrinin btv icmaya, yaxud azad frdlr, feodala, quldara v ya mbd mxsus olmasndan asl olaraq, istehsal gcnn sviysi il ortaya xan frqlrin sosial xarakteri formalar. Toplumda bu xususi mlkiyt formalarnn yaratd sosial xarakterli istehsal tiplri dvlt qurumunda myyn formada ks olunur. in v Hind lklrind III-II minilliy aid yazl blglr olmad n orada dvlt qurumunun

14

kediyi tkaml formalar haqqnda bilgi olduqca azdr.18 Yalnz arxeoloji kultur v mifoloji dbiyatn ver bilcyi mlumatla kifaytlnmk olur ki, bu da qdim dvlt tarixinin hl tam yrnilmmi sahsi kimi qalr. Sumer v Misir dvltlrinin ilkin mrhlsil qdim Trk dvltinin il-kin mrhlsi arasnda is oxar chtlr olsa da, etnik dnyagr, yaam trzil bal yaranan dvlt atributlarnda kkl frqlr vardr. Bel ki, mhtm mbdlri, oxlu qullar v yaz kulturu il seiln Sumer v Misir dvltlrindn frqli olaraq, trklrin qurduu dvltlrd bunlar grnmr v ksin, Trk dvltlrind olan insan azadl, mlkiyt h-ququ, demokratik seim v toplumda frdlrin hquq brabrliyi Sumer v Misir dvltlrind yoxdur.

Hr il eyni vaxtda Nil aynn dab, kin n mnbit rait yarat-mas Misir xalqnn yaamnda stabil rifah durumu, normal inkiaf xtti formaladrmd. III minilliyin son srlrind balanan v m.. II minilin ilk yarsnda n Asiyadan savacl boylarn Misir glii il yerlrd gc-lnn separatizm qdr davam edn dvlt quruculuu mbd v mht-m piramidalarn tikilmsin imkan vermi, burada qul myindn mak-simum istifad olunmudur. Misird mrkzlmi hakimiyt keidin daha tez gerklmsi nticsind fironu tanr sayan misirlilr onun hr bir qrarn icra etmyi qutsal vzif hesab edir v yerlrd fironu vz edn mmurlar onun adyla i grrdlr.19 nki toplumda hkm-dar (firon) Ra tanrnn olu v mqdds varlq saylrd.

Misir dvltind xeyli mmur vard v bunlarn oxu mirzlr idi. Sonrak brokratik aparatn xarakterik chtlri o alardan formalama-a balamd. Htta mmura tvsiy xarakterli bir yazda bel deyilir: Ris il bir stol arxasnda oturanda siftin tvazkar grkm vermli, yalnz ona tklif olunan gtrmli, ancaq ris glnd glmlidir, onda ris mmnun olub, onu qiymtlndirr v yaxud: ikaytini dinlyr-kn mmur sakit v tmkinl dinlmlidir, nki ikayt gln istdiyi mslnin dzlmsindn daha ox z szlrin diqqtl qulaq aslmas-na nm verir.20

18 , I. 44. 19 oxtanrl Misird tanrlar onlarn mbdd qoyulan tapnaq simvolu qu, ink, kz, adam v sair fiqurlar tmsil edirs, sosiumda firon vz edir. nki fironun anas adi insan olsa da, o, Ra tanrnn olu saylr. Tanrnn yerd ba kahini olan firona hakimi-yt simvolu skipetr verilmi v o, Misir xalqnn zrind oban tyin edilmidir. 20 , 102

15

Trklrd is sosial tbqlm III-II minillrd frqli idi. gr qonu xalqlarn ksrind yksk mnsb ld etmk n blli soydan olma rti vardsa, trk toplumunda hr ks xidmt v bacarna gr cmiytd mvqe qazana bilirdi. Bunun rnyi Kutadu Bilik abid-sind aydn ks olunmudur.21 Bel ki, azad frdlrdn ibart olan trk toplumunda sad xalqn hams (trk kara kamu budun) brabrhqqlu idi.22 Qara budunun myi byk kanal kiliin, mbdlrin salnmasna deyil, boy daxilind frdlrin tsrrfatna ynlik idi. li silah tutan hr bir frd hm sgr, hm d heyvandar v ya kini, sntkar idi. Bel mk blgs ayrca mmurlar ordusunun yaranmasna imkan vermirdi.

Misir, Sumer v Elam dvltlrindn frqli olaraq, III-II minillr boyu Gney-Dou Anadolu v Azrbaycanda qurulan dvltlr daha ox hrbi birlmlr klind ortaya xr v myyn mddtdn sonra bel birliklr dalrd. Qonu lklrdn bac-xrac v ya vergi almaq trklr n byk nm dayrd v bu, bzi yarmkri trk boylarnn hyat amalna evrilmidi. Qonu xalq bac-xrac vaxtnda vermynd, yaxud vermk istmynd bel boylar yama suluna l atrdlar, sosial quru-mun verdiyi tpr gr is onlarn gc qarsnda he kim dayana bil-mirdi. II minilin balarnda Turuk byliyinin, ortalarnda is subar (mitan) v qafqazdilli hurri boylarnn hrbi ittifaq il qurulmu Mitan dvlti-nin rnyind bunu aq grmk olur. Bu glnyi Altaya kn saqa v hun boylar da saxlamd.

n Asiyada II minilin ortalarnda Elam, Babil-Kassi, Hurri, Het v Misir dvltlri z qdrtin gr seilirdis, artq hmin minilin sonunda bunlardan yalnz Misir dvlti gcn bir mddt saxlaya bilmidi, o bi-rilri is dalb siyasi meydandan xmd. n Asiyada I minilin vv-lind Asur, Urartu, Friqiya kimi dvltlr, Azaq dnizi yaxalarnda is Saqa boylar konfederasiyas yeni gc mrkzin evrilmkd idilr.

21 KB, Metin, 1991, 408-410; , 1994, 302-304: tapu tetig erse qlq btn tgke yarar bu qopar terk qutun Xidmti all v drst tbitli olsa, hkmdara rzi-hal olar (4045); atm ersiq erse bolur oq ya kni erse qlq bolur tamas Yax nian v csur is ox-yay olar, doru tbitli is dama olar (4046); bitig bilse saq a bolur Yaz v hesab bils, xzindar olar (4048); qayuqa gelik tegir g bolur qayu kk ayuqluq ze at alur Kimi al il gliy ykslir, kimi gk-ayuqluq il hrt tapr (4067); qayu yawu yuru bolur ilbegi qayu at tesiz bolur er gi Kimi yabqu, kimi yuru, elbyi, kimi d nvannn tay-brabri olmayan r-gi olur (4069). 22 , 1963, 113.

16

I minilin vvlind n Asiya dvltlrinin iqtisadi ykslii dmirin ortaya xmas il balayr. lk-lraras siyasi, diplomatik laqlrin genilnmsi, karvan yollar ilkliyinin artmas il ticartin nm qazanmas yeni geosiyasi durumlarn yaranmasna sbb olurdu. gr I minil qdr qurulmu trk dvltlrinin zlliyini Sumer, Akad-Asur, Elam,

Kassi v Hurri kimi qonu dvltlr v trklrin tmasda olduu uzaq Misir dvlti il mqayis etmk lazm glirs, artq sonrak slamaqdr alar hat edn dvrd trafda mvcud olan Asur, Urartu, hmni, Yunan, Roma, Bizans, Selevki, Sasani v in dvltlri v yaranmaqda olan Xilaft il mqayis etmk lazm glir. Hm d diqqt alnmaldr ki, atl trk dvr II minilin ortalarndan balansa da, bozqr atl trklri yalnz I minilin balarndan Avrasiyann hegemon xalqna evrilmilr.

I minilin balarnda kiayarasnn quzeyind qurulmu Subar by-liyi, Azrbaycann bat blgsi Mosuldan quzeyd davam edn Kuman byliyi v mrkz blglrd ortaya xan oxlu kiik byliklr, Mana, Mada dvltlri, hmin minilliyin ortalarndan sonra yaranan Azrbiqan (Atropaten) v slamaqdr davam edn Alban (Aran) dvltlri yerli oturaq trklrin qurduu siyasi qurumlar idi. Azrbaycanda yarmkri bozqr atl trklrin m..VII srd qurduu dvlt yalnz sonrak rvan xanlnn razilrini v Boraln hat edib, Alazan (Ala-zn) ay yaxalarna qdr uzanan Saqa arl idi.

nsanolunun kemi mnasibti indi v o vaxtlar deyimi il hr zaman qarladrlmdr v hmi kemi daha daltli durumu il dyrlndirilmidir. lbtt, btn insanla xas olan bu hal kerkliyi ks etdirmir, sadc, nsillr arasnda nostalgiya hissi yallara mxsus olduu kimi, btvlkd kemii idealladrmaq hissi d insanolu n xarakterikdir. Mifoloji baxmdan, kemi zamann z d dvrlr bl-nur. Qdim hind dncsin gr, insanlar drd dvrd yaamlar. Gya brabrlik, xobxtlik v dvltsiz olub, mkmml saylan ilk dvrdn frqlnn sonrak dvrlrd insanlarn rifah get-ged pislir, nhayt gnahl, qaranlq dvr (m.. I minilin vvli) adlanan a balayr.23 Bu dvrlr yunan mifologiyasnda qzl, gm, mis v dmir dvr kimi yer alr.

23 Hind mifologiyasnda bu dvrlr Krita, Treta, Dvapara, Kali adlanr (, I. 337).

M.. I minildn slamaqdrki

qurumlar

17

Atl trklr kimi saqa boylarnn ilk klri II minilin ortalarndan balansa da, onlarn aktiv siyasi tarix shnsin xmas, szn hrfi m-nasnda, dmir dvr il balanr. Konkret bir dvr deyil, III minildn slamaqdrki alar hat edn Ouz zamannda deyimi hr df i-lndiyi konteksd myyn tarixi dvr aid olur. Trklrd Ouz xann brahim peymbr anda yaamas inanc vard.24 Lakin Ouz obraz bir mqamda Ayn olu (onu Ay-kaan dodu) kimi verilib, III minilin ilk yarsnda yaam kuz (oquz) epitetli Bilqams il eyni (Zlqrneyn) obrazdrsa, baqa bir konteksd Kara-xann olu kimi, ouz boylarnn soybabasdr. Bu baxmdan, Dd Qorqud hekaylrind ouzlar dvr anlamnda ilnn ol zaman deyimind arxaik qat II minilin ortalarna, sonrak qatlar is bir-birini vz edn Saqa, Hun, Xzr v Slcuqlar a-n hat edir v Korolu eposunda olduu kimi, Ouznamlr d bu mxtlif tarixi qatlara aid olaylar eyni tarixi mstvid tqdim edir. Ona gr d, eyni ouz bahadr hm arxaik qatda, hm d islamlama a olaylarnda itirak etmli olur.

Trklrin dvltilik tarixind nmli rolu olmu mxtlif eidli dini inanclarn da ayr-ayr zamanlarda ortaya xdn grmk olur. Bel ki, III minildn slamaqdr davam edn bir tanr inaml Tanrlq il yana, bzi blglr baqa etnoslarn gtirdiyi zrdti, mzdki, mani, musvi (yhudi) v xristian dinlri d olmudur.25 Azrbaycanda bir ox trk boyu sas trk dini olan Tanrl (Gk-Tanr) saxlasa da, bzi trk boylarnn, daha dorusu, hun, alban, aran, ermn, xzr, qpaq boylar iind bzi ail v soylarn m.s. I minild musvi, xristian dinlrini qbul etmsi bllidir, lakin azr trklrinin zrdti, mzdki v mani dinin ta-pnmas haqqnda tarixi blg yoxdur.26 slamlama anda ulu peymb-rimiz Mhmmdin (s..s.) dinini qbul etmi trklr tanr, musvi v xristian trklrl i-i dini tolerantlq mhitind yaamlar. Xzr dvl-

24 KCN, I. 11; B grn arxeoloji blgsi kimi, II minilin ortalarnda meqalit tikililr, Ouz qalaalar diqqti kir. 25 Dd Qorqud hekaylrind tkur (xan) v mlik (by) titullar il ad ken Qara-Tikan, Sunu-Sandal, Qpaq, kl, Qara-Aslan, Qara-Tkur, Buacq, Baybecan by v onlarn boyu xristianl qbul etmidilr. 26 Yerli Od kultu v Asar tanrya inama dayanan, lakin pers mhitind formalad n trk glnyindn frqlnn zrdtilik, zrdtiliy dayanb, atprstliyi n xaran v mal-mlk brabrliyi, htta arvadlar bldrmk adtini tbli edn mzdki dini d trklr n yad idi. nki etnik kk baxmndan, Mzdk fars (cm) idi v bunu Nizamlmlk xsusi qeyd edir: Mzdk cmdir (Siyastnam, 158).

18

tind drd din tapnan ayr-ayr trk boylarnn bir yerd yaamas bunun bariz nmunsidir. Tolerantlq din ayr qarda deyimind d qalmdr.

vvlki minilllrd daha sad grkmi olan Misir mbdlri artq m.. I minildn balayaraq mhtmliyi il seilir v idarilikd onun funksiyasnn genilnmsi grnr. Artq hr be adamdan biri, kiln torpan is d biri mbd aid idi. oxtanrl Roma-Yunan tapnaq v mbdlri d byk imtiyaza malik idi. Bu durum xristianlq anda Bizans dvltinin mbdlr verdiyi byk nml daha da artmd. Trk toplumundan frqli olaraq, bu dvltlrd dini institutlar baqa dinlr qar barmaz mvqe tutur v sad xalq yox, oliqarx v hakim zmrni mdafi edirdi. Trklrin yeni-yeni lklr fth etmsind baqa etnik boylara v baqa dinlr tolerant mnasibti d z bhrsini verirdi, htta 475-d rumlu inovnik v feodallarn talan xisltinin artq dzlmz hal almasndan bhs edn yepiskop Salvian Marselli qeyd edirdi ki, rumlular bel varvarlarn (trklrin) zbt etdiyi torpaqlara qar.

Dvltilik baxmndan n Asiya xalqlarndan xeyli gerid qalan Avropa xalqlarnda boy-soy qurumundan dvlt qurumuna keid v haki-miytin irsi trlmsi m.. I minild gerkldi. Aqressivliyil seiln Asur, aqressiv olsa da, ial etdiyi lklrd tikinti aparb, kanallar kn Urartu v hmin minilliyin ortalarna qdr mdniyt mrkzi saylan Babil dvltindn uyun blmlrd bilgi verilmi v bu dvltlrd irsi hakimiyt olmas gstrilmidir. Ar ovinizmi il seiln hmnilr v bir ne sr sonra onu tqlid etmy alan Sasanilr d hakimiyti seiml deyil, irsi yolla varis verirdi: rdir Babkandan balam cm ahlarnn axrncs olan Yzdgrdn dvrn qdr ah olu ah ola bildiyi kimi, vzir olu da vzir olmal idi.27 Sosial qurumu dvlt quruluuna transfer edrk insan azadlna nm vern trklrin dvlt-ilik flsfsinin sasnda seim dururdusa, Yunan-Roma dvltlrinin yaranmasnda da ail (klan) v boy qurumlar nm dam v Bizans anda bu glnk hakimiytin irsi trlmsi klind davam etmidir.

Masir genetika, geneologiya terminlrinin kknd dayanan soy anlaml genos (yunan), gens (latn) sz qadn anlam il baldr.28 Ol-sun ki, qdim trkcnin kn (xalq) szn bnzs d, german dillrin-

27 Siyastnam, 142; Bu szlri yazan Nizamlmlk hmin glnyin trk dvltiliyin gtirilmsind hm d xsi mara vard: z bir ne trk hkmdarnn ba vziri ol-mudu v zndn sonra bu vzifnin oluna kemsi n alrd. 28 Mqayis et: gine (yunan), gin (hay), jena (rus), znn (fars).

19

dki knne, kuni (qotlarda), kona/kuna (qdim skandinavlarda) formalar da *gen kk il baldr v ba anlaml kniq sz d bu yuvaya girir. Lakin burqund, lanqobard german boylarnda soy fara, soy zv is fara-manni adlanrd. Diqqti kn mqamlardan biri d budur ki, hmin fara sz getmk, kmk anlaml bara (fara

20

Afinada ura yaranandan sonra soy-uruq qurumu boy tkilatnda pozuldu. vvlki qonu boylarn ittifaq indi mrkzi ura il idar olu-nurdu. Grnr, bu alarda aparc mvqey Afina halisi xb ba el olmudur v latnlarn reks szndn frqlnn el-ba anlamndak basil (basiley) sz patrike szn vz etmidir. Soylu, kini, sntkar v sgr kimi mxtlif tbqy ayrlan cmiytd yalnz soylular hakimi-yt iddia ed bilrdi.

Avropa xalqlar mrkzlmi dvlt yaradana qdr boylar birliyi (Confederation de tribus) mrhlsini yaamlar. Bel ki, Sezarn german-lar boy-soy blgs il mskunladrmas bllidir. Boy blgs otlandi-yada XVIII srin ortalarna qdr davam etmidir. Avropada dvltilik boy qurumu > razi tkilat > dvlt mrhllrini ayr-ayr blglrd mxtlif alarda keirmidir.

Yunan toplumunda boy qurumunun dalmasna sbb olan dvlt qurumunun yaranmas il kndlinin z torpanda arendatora evrilmsi prosesini dqiq rh edn F. Engels yazr: vllr, soy-uruq qurumlu toplumda bel evrili mmkn deyildi.31 Yunanstanda m.. VI srd myyn reformalar hyata keirildi v varl-kasb qardurmas bir az sngidi.32 ntellekt dvr adlanan bu alarda xeyli alim, yazar, filosof yetidi, 7 mdrikdn biri d atas trk (saqa), anas yunan olan Anaxars idi.33 Yunanstanda dvlt qullar mxtlif razilrd yerldirilir v on-lara xsusi tsrrfat yaratmaa imkan verilirdi. Bu nv qullarn istehsal dvltd hakim tbqnin mhsulla tmin olunmasna ynlmidi. Bel tsrrfatla mul olanlar ilot adlanrd.34 Bu termin, yqin ki, trklrin elat sz il baldr.

gr Afina dvltinin yarand alardan balayaraq davam edn varl-kasb qardurmasna sbb aa tbqnin mflislmsi il mlki-yt hququnu itirmk idis, trk toplumunda istehsal z istehsal etdiyi mhsulun sahibi idi. Boy qurumu bu adil dzni yaadrd. rokez toplu- 31 , 1982, 126. 32 Afinada m..594-d Solonun reformas il torpa icary gtrnlrin borcu lv olundu, 509-da is zadganlara byk tpki gstrildi. 4 boylu Afina dvltind 400 nfrdn ibart ura yarand (4x100). hali varna-mlkn (glir!) gr gliri ox, orta, az olanlar v kasblar zr 4 nv blnd v 3 blgy ayrlm Yunanstann (Attika) ayrca bas (demarx), hesabdar, 30 hakimi v kahini olan hr blgsind znidar sulu ttbiq edildi. 33 Azr xalq, 2000, 98-102. 34 , , 41.

21

munu yrnn etnoqraflar da bunu boy qurumu il izah edir. Tarixd blli trk dvltlrinin oxu mhz boyad il tannr.

Dvltin xarakterik chtlrin tsir edn boy-soy qurumlar kimi, ail, evlnm v toplumda qadnn statusu v ona mnasibt msllri, hminin irsi hakimiyt glnyi olan dvltlrd kimin varis ola bilmsi d dvlt qurumunda myyn rol oynayr. Etnik mentalitet il bal olan bu msllr ayr-ayr xalqlarda mxtlif xarakter dayr. Msln, trk xalqlarnda olduu kimi, germanlar da qadna hrmt edirdilr, lakin in, yunan v semit xalqlarnda qadna bel mnasibt yox idi. Soylu, snt-kar, kini v ya oban olmasndan asl olmayaraq, hr bir trk potensial sgr idi v orduda zl yeri vard. Qazand nfuz v bacarna gr hr ksin hakimiyt iddial ola bildiyi trk toplumuna irsi hakimiyt yad idi. Mana dvlti anda is artq bu glnk pozulmudu.

Dmir dvr dvltlrind pulun ortaya xmas da xarakterik haldr. Yunan v Kiik Asiya hrlrind qzl v gmdn ksilmi sikklr m.. VII srdn i dr. kiayarasnda pul (sikk) Selevki andan ilndi. vvllr is mbadil v dni n mxtlif hcmli qlibdn xm gm ilnirdi. Bzi alarda gml brabr, qzl v quru-undan da istifad olunurdu.35

IV-II minillrd ticart al-verii mal mbadilsi (barter sulu) il aparlrd. vvllr mt mbadilsi xrdabuynuzlu heyvan, davar say il tnzimlnirdis, sonralar mal dyim ticarti pulu ortaya xard, ilk pul tacirin silah idi. Pul istehsalnn istehsal etdiyi maln, mumiytl istehsaln aas oldu. Pulu icad ednlr dnmrd ki, pul kulta ev-rilck. Kaz puldan nc trklrd ek ilndiyini qeyd edn Z.V. To-gan, mumiytl ticartd ilnn mxtlif ll metal kl, sonralar is pul-sikk l vahidlrinin n Asiyadan Hind v in lklrin ke-diyini yazr.36 lk sikk Lidiyada Krez (m.. 560-546) anda baslmdr.

Mxtlif dillrd pul anlaml szlrin heyvan drisi il bal olmas anlalr. Bel ki, latn dilind pekus qaramal, pekuniya pul; qdim hindc rupa qaramal, rupi pul mnal szlrdir. Trkcnin dri sz qdim pers pulu darik (yunanca draxm) sznd grnrs, davar//tavar v tnq szlri rus dilind tovar, denqi szlrind tkrar olunur. Tnq szn Persopol yazlarnda da danaka klind rast glmk olur.37 35 , 1990, 69. 36 Togan, 1981, 121-123; 37 til bulqarlarnda bel l vahidi tiyin (sincab drisi) olmudur.

22

2. TRKLRN DVLT QURUMU

Mxtlif lklrd dvlt qurumlar sasn oxar sbbdn ortaya xsa da, dvlt qurma yolunu zaman frqi il ken lklrd formalaan qurumlarn yerli glnk cizgisi d zn gstrir. Bu xsusiyti nzr almadan qdim mtnlrdki mlumat dzgn rh etmk mmkn deyil-dir. Tekstoloji aradrman haqqnda danlan etnosun zaman-mkan m-hiti prizmasndan baxmaqla aparmaq v irli srln fikirlri onun dili, folkloru, dnyagr v etnik glnklri szgcindn keirmk lazm glir. Bu baxmdan qdim Azrbaycanda siyasi qurumlarn yaradclar olan prototrklrin tarixi onlarn yaadqlar zaman ksiyi, traf mhit, hyat trzi, qonularla laqsi v sonrak durumlarn retrospektiv proyek-siyasnda aydn seiln tarixi glnklri kontekstind z xr.

lkl toplum (ibtidai icma) quruluunda qohum ou (ail) birliklri klind formalaan soylar (nsillr) toplumu olaraq uruq (qbil) ayrca soyad, bas, blli razisi, inanc v tapnaq trni, trsi olan qurumlar idi. Burada soy byklri mhm msllri zmk n ba il gn-irdilr. Yurd yerlrini nadir hallarda trk edn uruqlar qapal mhitd yaayrdlar, evlnm il qohumlaan yaxn uruqlar arasnda trn, k, mdafi msllri v digr problemlr mtrk hll edilirdi.

Vahid etnoqrafik mhitd yaayb, eyni dialektd danan bir ne uruun birliyi boy (tayfa) qurumunu formaladrrd. Boylarn birliyi is budun (< bodun) adlanrd. Buduna daxil olan uruqlara ayrlqda ok, razi-lri il birlikd is boy deyilirdi. Boyun damas, onqonu, gnm yeri (drnk), soylu bylrdn seiln bas (by), inanc v trnl mul olan kahini (qam), yaylaq-qlaq yerlri, yurd v obalar, byk v kiik kndlri, qalalar olurdu. Budun qurumunda is inanc glnyin v tap-naqlara byk qam (baqam, qamata) nzart edirdi, boy asaqqallar v soylu bylr, alp-rnlr (bahadrlar) mhm msllr bard gnib qrar qbul etmk n qurultay formasnda toy adlanan toplantya y-lrdlar.

lk dvlt zyi olan budunun banda seki il boy bylrindn biri dururdu. Lakin seilmi bykby hakimi-mtlq deyildi, mhm qrar-lar yalnz boylar tmsil edn bylrin, kahinlrin rhbri byk qamn, asaqqallar urasnn, rn balar v digr dvlt adamlarnn razln toyda alandan sonra qbul ed bilirdi. Myyn mddt seiln byk-by hrbi-demokratik qurumun bu trsini pozanda drhal hakimiytdn

23

uzaqladrlrd. Bu sbbdn, elitadan tutmu qara camaata qdr btv halinin nzarti altnda olan bykby fikrini srbst dey biln byl-rin, xalq tmsililrinin (toyqularn) istyin uyun hrkt etmy mc-bur idi. 38

Sonrak mrhld ellik v el adlanan bodunlar birliyi artq klassik anlamda dvlt quruluu olub, vvlki qurumlardan kkl kild frql-nirdi. Elin banda hamnn hrmt v itat etdiyi qanuna (tr) sasn, cmiyt trfindn dstklnib, myyn mddt seiln elbyi dururdu. All vzir olan bilginlrin dad bilg titulu rfli sayldndan bu nvan layiqli hkmdarlara da verirdilr. Dini msllr baqam v ya qamata rhbrlik edirdi. Elin dvlt atributlarndan saylan tu, yay, gerb sviyli dama, ordu v myyn alarda keiriln toy qurumu, asaq-qallar mclisi olurdu. Elbydn (kaandan) sonra myyn hakimiyt g-rvlisi v sava vaxt ordu hisslrin balq edn yabqu, ad, tarxan, eltbr titullu dvlt adamlar v ayqui, eli, tudun, inancu, buyuruq v sair nvanl dvlt mmurlarnn varl el qurumunun xarakterik ch-tidir. Bu qurumda elbyin xatunu yincu da dvlt ilrind itirak edir, olu tegin bir boya v ya qouna rhbr tyin olunanda ona ad nvan verilirdi. Dvlt trnlrind hr ksin protokola uyun z yeri, hkmdarn hzurunda sa, sol, qar, arxa durularn sralanma protokolu vard.

Grndy kimi, sl dvlt quruluu El qurumunda zn gstrir ki, bu da salam demokratiya prinsipin saslanan oliqarxiya v monar-xiya ynml iki sas nv ayrlr. Hr nvn z stn v zif chtlri vard. Bel ki, slamaqdrki alarda trk xalqlar Avrasiyann mxtlif gulrind dflrl hr iki el nvn snaqdan keirmilr. Azrbay-canda is qdim qut, saqa boy v bodunlarnn qurduu el mana, mada, alban bodunlarnn qurduu eldn frqlnmidir.

Deyilnlrdn aydn olur ki, qdim alara aid iltdiyimiz dvlt sz bir-birindn qabarq kild frqlnn anlamlar bildirir. Ona gr d onun mumi anlamn znd saxlamaqla, digr mna alarlarn v mumiytl, dvlt qurumu il bal terminologiyan uyun szlrl ifad etmk lazm glir. nki dvltin zyi saylan ail qurmundan dvlt

38 Qdim trk dvlt adlarnn sasnda qut-i, man-a, mad-a, saq-a, xz-r (azr), sub-ar, hun (kun), tur-uk (trk) v sair bu kimi boy adlarnn durmas da gstrir ki, ayr-ayr boylar birlib dvlt quranda dvltin ad konfederasiyaya ndrlik edn boyun ad il adlanrd. Diqqti kn msllrdn biri d budur ki, in qaynaqlar hun dv-ltiliyind grnn lulu, kti szlrini titul kimi tqdim edir.

24

quruluunacan mvcud olmu tarixi-siyasi qurumlarn hquqi-idar for-malar, corafiyas, etnik bazas v digr ictimai-inzibati atributlar bir ox halda bir-birindn frqli zlliy malik olur, lakin ada dvltilik terminologiyas ninki bunu dqiq ks etdir bilmir, htta bzi hallarda yanl tsvvr yaradr. Bunu aq grmk n rb dilindn alb ilt-diyimiz tayfa v qbil szlrinin Azrbaycan dilinin izahl ltind verilmi rhin baxmaq kifaytdir:

Tayfa - 1. Sinifli cmiytdn vvlki birlik; qvm; 2. Xalq, millt; 3. Qohum, qbil, qohum-qrba; 4. Danqda tacir, ofer tayfas kimi ilnn qrup, dst;

Qbil - 1. btidai cmiytd: bir soydan trmi v bir risin idarsi al-tnda birlikd yaayan kri tayfa, nsil, irt, oymaq;

2. Mcazi mnada: tayfa, xalq, millt.

Veriln rnk ox aydn gstrir ki, bel alnma terminlrin ksri turk dvlt qurumunun zlliyini ifad etmk gcnd deyildir. Qdim trk dvltilik terminlri is hm iar etdiyi mfhumun qavranlmas n anlaql, hm d leksik anlam baxmndan ox aydndr. Ona gr d, ail, nsil, qbil, tayfa, xalq, millt, hr, vilayt, mmlkt, hkmdar, ah, ar, caniin, satrap, vali, srkrd, dvlt, hakimiyt v sair bu kimi alnma szlrl yana, burada ocaq, otaq, soy, bod (boy), bodun, el, ellik, oba, yurd, blg, lk, eli, elby, by, qalabyi, bylrbyi, xan, xaqan, xatun, tegin, ad, yabqu, tarxan, buyruk, tr, tu, bitiki v sair qdim trk szlrinin d ilnmsin geni yer verilmidir.

Trklrin dvltilik glnyind ilk olmu terminologiyann, he olmasa, imkan daxilind yrnilmsi bir sra msllr aydnlq gtirr. Bel ki, dvltilik kontekstind tkc el sznn dad xalq, lk v dvlt mnalar qdim trk dvltilik glnyinin baqa xalqlarn dvlt sistemindn kkl kild frqlndiyini aydn gstrir. Ona gr d el sznn terminoloji tutumunu baqa dillr bir szl trcm etmk tinlik yaradr. Eyni durum ata, baba, dd v bu qbildn olan qan qohumluu il yaranb sonralar sosial v dvlt qurumlarnn ortaya x-mas il yeni mnalar qazanm szlrd d zn gstrir. Nec ki, ilkin anlam il ail basn bildirn ata sz sonralar Qorqut-ata, Qam-ata, ata-man v ata-by szlrind vliya, ba kahin, komandan, trbiyi anlam il ilnmidir. xs adlarndasa bu szn sadalanan mnalar yoxdur: Ata, Atakii, Ataxan v sair.

25

Trk dvltilik sistemind termin v titul (nvan) mslsi haqqnda trkologiyada myyn aradr-malar vardr, lakin bunlarda trk termin v titullar m.. III srdn (Mete andan) balanaraq tdqiq olunur.39 Halbuki bu dvltilik terminlrinin oxu hl dvlt yaranmamdan xeyli vvl sosial ter-

min kimi ilnmi v m.. III srd yox, III minilliyin ortalarndan sonra yaranmaqda olan trk dvltlrind ikinci anlam qazanmdr. Htta qan qohumluu il bal bzi terminlrd, yuxarda ata szl laqdar qeyd etdiyimiz kimi, dini inanc kontekstind nc bir dini anlam alar da formalamdr.

Dvltin tkil olunmas n vacib olan rtlr srasnda nc xalq, razi, gc faktoru nm dayr v bunlar siyasi tkilatlanma il birlikd dvltin sasn tkil edir. Gc (erklik) haqqnda ordu il bal blmd danacaq, lakin nzr almaq lazmdr ki, bu klassik ayaq zrind duran trk dvlt dznind ordu il xalq ayrlmaz bir btvlk mahiy-tinddir.

Trk dvlt dznind siyasi qurumun sosial quruma dayandn sylmidik. Buna gr siyasi qurumun (dvltin) sosial bazasn tkil edn insan v aildn tutmu, xalq v millt qdr mxtlif varl bildi-rn terminlri nzr almaq lazm glir. Trk dillrind ilnn minlrl qohumluq termini zrind tdqiqat aparan Yong-Sng Li bunu zllikl vurulayr ki, qohumluq terminlrinin znginliyil trk dillri baqa dil-lrdn frqlnir.40 Hr trk z soykknd yeddiarxa dnni tanmal, 7-ci babasnacan adlarn bilmli idi. Azr trklri nv-ntic sistemind 7-ci nsili tmsil edn qdrki trmlri d frqlndirmilr.41

Dvlt dzninin yarand mkan (lk) v bu dzni gerkl-dirn siyasi tkilatlanma, hakimiyt seimi v brokratiya msllril bal trk dvltilik tarixind ilnmi terminologiya olduqca zngindir. slamaqdr bu terminlrin ksri trkcdir v htta bunlardan bzisi q- 39 Donuk, 1988; Kafesolu, 1989; gel, VII, 1991; -, 1996; sgr, 2003. 40 qrbalk adlar baxmndan trk dillri dnyann n zngin dillrindn biridir. Bir ox dillrd, rnyin hindavropa dillrind iki, htta qrbalk ad tk bir szckl ifad edildiyi halda, ski v orta trkcd v gnmz trk dillrind hr trl qrbalk n ayr terminlr qullanlm v qullanlmaqdadr (Li, 1999, 319). 41 Bel ki, azr dilind 2-ci nv (torun), 3-c ntic v 4-c il 7-ci nsil arasnda ktc (ktkc), yadca, yetic, xdic, ccxc, tc terminlrinin ilnmsi qeyd olunmudur (, 1971, 38-40).

Dvlt dzni v atributlar

26

dim alarda baqa xalqlarn dilin d kemidir. Lakin Azrbaycanda dvltilik terminlrinin bir qismi rsaq, Sasani v Slcuq dvltlri anda fars, islamlama dvrnd is rb szlri il vz olundu.

Bellikl, trk dvlt dznini tkil edn drd sas nsr - sosial, inzibati, siyasi v hrbi qurumlardr. El sznn bildirdiyi qurumu rti olaraq el1 (xalq), el2 (lk), el3 (dvlt) klind nmrlyib, sxeml gstrsk, qurumlarn bir-biril bal olduunu grrik:

Buradak hr qurumun znmxsus zl atributlar vardr ki, on-lar qurumun frqlndirici v ya tkiledici lamtlri saymaq olar. Ms-ln, trk dvltilik trsin gr el3 qurumunun lamtlri beldir:

1) Sosial qurum nsan (adam) v apa, ata, dd, baba, ka, qaa, ana, oul, qz kimi

ail daxilind qan qohumluu il seiln qandalar v ou, soy, oq, uruq, boy, budun v el qurumlar il bal terminlrin hamsndan geni dan-maq imkan olmasa da, hr halda, bzilrini burada gzdn keirmk mmkndr.

27

Kii (insan). Trkc cins frqi qoymadan, hr frdin, insanolunun kii adlanmas bllidir. Baqa trk dillrindn frqli olaraq, azr dilind bu szn ilkin anlamndan uzaqlab yalnz r (erkk) bildirmsin baxma-yaraq, bzi dialekt v yazl abidlrd ilkin anlamn saxlamdr. Bel ki, Dd Qorqud boylarnda qz kii, xatun kii deyimlri vardr.42

Kii sznn insan anlam v boyadna qoula bilmsi (ku-kii, az-kii, altay-kii) onun prototrk anda yaranm szlrdn olduunu gstrir. Sumerc titul bildirn luqal-kii dqiq trcm olunmasa da, onun akad dilin kemi arkiatum (insanlarn ar) formas toplumun ar anlamnda ilnir.43 Hl nr olunmam Enki v Ninxursaq mifind is Turki lksi deyimi vardr.44

Apa. Prototrk andan ilnn apa//aba sznn soydaxili termin kimi, aild byklr mracit bildirn qohumluq termini olmas bh dourmur. . sgr v M. Qpaq bu terminin byk anlam dadn qeyd etmilr.45 Mxtlif trk dillrind xeyli fonetik formalar yaranm bu termin hl d aild byklr amil edilir v qdim getdikc onun hm baba, hm d nn anlam bildirmsi aydnlar.46 Gytrk yaz-larnda ecm-apam deyimi cdad anlamn aydn gstrir.47

Sumer yazsnda da aba sz cdad, ata, qoca anlamnda i-lnmidir.48 Bu szn sumer-akad dillrind ilnmsi gstrir ki, aba qdim n Asiya izoqlosudur.49 frasiyab adnda olduu kimi, bzi qut elbylrinin (nim-aba-ke, Yarlaq-ab) adnda da grnn -aba, -ab mor-femi ox gman ki, hmin aba szdr, nki qohumluq bildirn apa/aba sz mifoloji kontektsd yeni alar qazand kimi, sonralar trk dvlt qurumunda da titul kimi ilnmidir.

42 KDQ, 1962, 59, 115. 43 , 1983, 241. 44 2002, 310; Ola bilr ki, bu Turki ad sonralar Tukri formas almdr. 45 -, 1996, 55; Vedid bzi soylar b szn ata anlamnda ildirdi. 46 Rsnen, 1969, 1; , I. 1974, 54-57; , 1, 47. 47 Saqa soykk fsansini qlm alan Herodot qeyd edir ki, saqalar (skitlr) Papayn (Babann) arvadna ulu ana anlamnda Api deyir. 48 , 1967, 430. 49 Sumer dilindn akad dilin ken abkallu mdrik sz il yana, akad dilind abu cdad, ata v abi baba szlri d vardr (, , 1957, 14); d Enlil luqal kur-kura aba dingirneke4 (Tanrlarn abas, lklrin aas Enlil) sumer cmlsind aba predok kimi verilir (, 1967, 429); Akad hrinin mbudu da dAba idi.

28

Ncati Gltpe doru olaraq, trklrd ail tkilat il ilgili apa sznn dvltd nvan klind ilnmsini n ski nmun kimi qeyd edir.50 Apa tarkan (ba komandan) titulunu Tonyukuk, ni l kaan, Klte-gin kimi tarixi xslr damlar. Gytrk yazsndak Apa tarkann in qaynanda (Apa ta-kan) ba komandan kimi verilmsi diqqti kir.51

Ata. Qanda terminlri srasnda ata sznn zl yeri vardr. Bel ki, hl ilkl toplumda ail basnn hr hans bir adla frqlndirilmsi lazm idi v ox gman ki, bu anlamda el ata sz ilnmidir. Sonralar inancla bal try nzart, dini trn balq ednlrin d ata termini il bildirilmsi bllidir: mada boylarnda Qam-ata, hunlarda is Ata-qam adlar ilnirdi. Karaim mifologiyasnda is Karal-ata ad teonimdir.52

n qdim alardan ilnib, forma v mnasna gr adam szn v Adm adna bnzyn Ada //Ata sz n Asiyada bir ne hkmdarn adnda grnr. Bunun trkc qanda ata sz olub, sonralar ba titulu kimi ilnmsin bh yoxdur. Htta lulu boylarnn Arzizu blgsind ad kiln balarn m.. IX srin vvlind Ata, VIII srin sonuna ya-xn Dada (Dd) adlanmas bllidir.53 Saqa trklrinin d m.. IV srd Ata (yunanca Atey) adl hkmdar vard.

Bellikl, qan qohumluu il bal ilnn qdim apa v ata ter-minlrinin sonralar dvlt qurumunda titul anlam il ilndiyini grmk olur v bu prinsip tkc hmin szlrd deyil, baba, dd, qaqa szl-rind d zn gstrir. Qan qohumluu (qanda) terminologiyasndan Tanrlq dinind qam inancna transfer olunan ata, dd szlri Qorqud Ata v Dd Qorqud deyimlrind grndy kimi, baba sz d Baban yeri umaq olsun (KDQ) alq-duasnda v Baba-da kimi qutsal dala-rn adnda ks olunmudur. Bu qanda szlrin blg-lk balarnn ad kimi ilnmsi is artq onun dvltilik nvan (termini) olduunu gstrir. Bel ki, m.. II-I minilliklrd subar boylarnn yayld blg-lrd Dd (Dada) adnn ilnmsini diqqt alan yazarlar onun subar sz olduunu yazmlar.54 Eyni durumu bir ne blg byinin adnda grnn Kaka//Kaki adna da aid etmk olar. Bel xs adnn Mada lk-

50 Gltepe, 2002, 896. 51 Donuk, 1988, 2. 52 Azr xalq, 2000, 135-143. 53 , 1970, 124. 54 , 1954, 92.

29

sind yaylmas da bllidir: Ka-ki-ia LUma-da-a.55 Sonralar kaka (qaa) sz qarda, day, mi anlam il fars, fqan dillrin kemidir.

Ou (ail, soy). Qdim trk dvltind toplumun zyi saylan v ilk sosial birlik olan ail qurumunun nmli yeri vardr. Ail tipinin dyi-msi sosial modelin dyimsin sbb olduu kimi, bel dyim dvlt yapsnda da myyn frq yarada bilir.

Gytrk yazlarnda soy, ail anlamnda ilnn ou sznd grdymz o (oq) kknn oul evlad sznd d tkrar olunmas onun prototrk dilind ail anlam damasna bh yeri qoymur. Bel ki, hmin kkdn oqu (ail) sz yaranana qdr oq sz ail anlam bildirmi, sonralar is mumildirici termin kimi soy, qbil anlam damdr.56 Daha sonralar is bir siyasi tkilata bal olan qbily oq deyilmidir. Qeyd edk ki, sumer dilind d sz qbil anlamnda ilnmidir.57 Olan sz d etrusklardan klan (oklan) klind latn dilin, oradan da baqa Avropa dillrin kemidir.

Ou qurumunda evlnm olay nm dayr, bel ki, evlnmnin dvltilik glnyin zl tsiri vardr. gr qdim fars hkmdar z ana-bacs il evln bilirdis, trklrd bel adt yox idi. Trk ailsind boyk oul evlnib aildn xr (ev-ln-ir), ata evi kiik oula qalr. Qz-glin is r evin krlr. Qohumlaan valideyinlrin quda adlanmas glnyi azrlrd olduu kimi, bzi dou trklrd d grnr. Soylarn qohumlamas xaotik deyil, myyn nny dayanrd. Msln, Xzr xaqannn arvad (xatun) barsil boyundan olurdu.58 Demli, xaqan xzr, xatun is barsil soyundan olanda bunlarn olu xaqan seil bilrdi.

qtisadi v demoqrafik amillrdn asl olaraq, bzi xalqlarda tk r-arvad (monoqami), oxarvadlq (poligine) v ya oxrlik glnyi yaran-mdr. Trk trsi daltsiz sosial quruma yol vermdiyi n toplumda ctlk sasna dayanan aillr mvcud olmudur. Ouz a glnyini srgilyn Dd Qorqud boylar bunu aydn ks etdirir. Yalnz sonralar

55 , 1970, 130-131. 56 Nallarda ilnn az getdi, uz getdi deyimind grnn uz sznn us//u variant-lar da ox anlamnda ulus//l szlrind vardr. Bu baxmdan, ou sznn eti-mologiyas oq ail + us ox, yni qanda aillrin soyu, klan kimi yozula bilr. Grnr, fonetik chtdn oq szndn frqlnn v g ana, gey (ata-ana), g zv szlrindki *g kk is knardan ail zvlrin qatlanlar bildirmidir. 57 , 1967, 50. 58 Krzolu, 1992, 42.

30

varl bylr, feodallar, xan v xaqanlar oxarvadl ola bilirdi. Bu haldasa varis sas xanmn byk olu olurdu.59

Elam, Misir, Het dvltlrind hakimiyt varisi arn olu yox, qz nvsi (qznn olu) olurdu. Bu is bac-qarda, htta ata-qz evlnmsi olayn ortaya xarmd. Hetlr bu glnyi yalnz m..1500-c illrd dyidi, yeni qanuna gr, arn olu onun yerini tuta bilrdi. hmni anda farslar arasnda olan analoji evlnm is etnik zlliy dayanrd.

Soy. Oularn bymsi v nsillrin dyimsil qandalarn da say artr. Bel qandalar bir-birin balayan xtt onlarn kty saylan ulu babann ad olur. Bel ki, kililmi szlr familiya bildirn xs adna qoulub, Teymurlu, Teymurgil, Teymurua, Teymurolu klind iln bildiyi kimi, soy szcy d hmin funksiyan (Teymursoy) daya bilir. Azr dilind eyni soydan tryn qandalarn toxum adlanmas v toxumlarn toplumuna uruq-turuq deyilmsi bllidir.

Uruq. Gytrk yazsnda uruqsrat, azr dilind uruq-turuq deyi-mind qalan uruq (ur-uq) sz n qdim prototrk leksemi kimi diqqti kir. Trk dillrind soy, nsil, tayfa v qbil anlamnda ilnn uruq sz ilkl sosial qurumda ularn (soylarn) birliyi klind ortaya x-mdr. Bel ki, qanda anlamnda yaranan bu sz hamil olmaq, do-maq, trmk anlam bildirn ur- feilindn yaranm v yaxn anlamlar il bir ox trk dilind saxlanmdr.60 Sumer dilind kr tkmk, art-maq, qohumluq anlamnda ilnn ur sz d qdim sumer-trk leksik paralellrindndir.61 Sumer dilind uru sznn d icma, knd//hr anlamnda ilnmsi diqqti kir.62 Bu dildki dumu-uru (oul-icma) deyimi icma olu anlamnda ilnir.

Bod // Boy. Uruqlarn birlmsi il ortaya xan bod sosial qurumu hm d ilk siyasi qurum idi.63 Boy qurumunda bann byk imtiyazlar yox idi, lakin toplumda ona olan sayq byk idi. Mdni lkd adi bir polisin avtoriteti boy qurumundak btn yetkililrdn ox olsa da, indi 59 Ola bilsin ki, bzi bozqr trk boylarnda iqtisadi ndnl leviratus (dul qalan gey ana, qardaarvad il evlnm olmudur (Kafesolu, 1989, 216). Lakin sasn oturaq olan azr trklrind bu durum olmayb. Ouz toplumunda dlalma olayna da pis ba-xrdlar, htta dlalman sy, thqir kimi ildirdilr (KDQ, 1962, 39). 60 , , 1974, 605. 61 , 1983, 9. 62 , 1983, 171. 63 . Kafesoluna gr, siyasi birliy girn boylar ok adlanrm (Kafesolu, 1989, 215).

31

n byk dvlt xadimi, n qdrtli monarx boy qurumunda baya olan hrMete, sayqya hsd apara bilr. Hl prototrk alarndan bod//bud klind ilnn bu szn d~y v d~t dialekt frqlrin uyun boy//but fonetik variantlar yaranmdr.64

Qdim alardan etnonim yaradan kiliy (-but, -pt, -bit) evriln bud szcy bzi etnotoponimlrd donuq kild qalmdr. Bel ki, m.. I minild Xzr axan Qzlbud ayadnda v ada Culfadak Soltanbud daadnda qalm bud szcy Acabdi adnda -bdi klini almdr. Halbuki Klavdi Ptolemey (II sr) Azaq yaxalarnda Azar hri il yana, aca boyu adn ks etdirn toponimi Aksabit (aca-bit) k-lind vermidir.65 Qrzlarn krkoul boylar iind uzunbut boyadnda but fonetik variant ilnirs, Qarabada Qasapet (qas boyu) kndinin adnda -pet fonetik variant grnr.66

Akad-asur mixi yazlarnda bod sznn bat klind verilmsi tbiidir: Saqbat, Bit-Saqbat.67 Lakin hmin yazlarda bzi blgadnn bit formant il (Saqbit, Bit-Saqbit) ilnmsinin mxtlif sbblri ola bilr. Bel ki, bu szcy trklrdn alb, filan boyun evi, yurdu anla-mnda boyadlarnn vvlin Bit klind qoan (Bit-Sangi) akad-asur samilri yerli trklrd boyadlarnn sonuna qoulan but szcyn d avtomatik olaraq, bit klind yazmlar v yaxud bit formasnn z el bzi trk blglrinin barsbit, saqbit klind ilnn dialekt xsusiyti imi.

Bod szndn sonralar -un kilisil daha byk sosial-siyasi qu-rumu bildirn bodun//budun termini yarand kimi, boy variantna da xalq anlamna yaxn olan kun sz qoulub bokun (*boy-kun) szn yaratmdr. Bzi uzmanlar boqun//bukun sznn soy, nsil v ya ulusu, oyma olan adam anlam dadn yazr.68 A. S. Amanjalov m.. V sr aid runik yazdan danarkn budun sznn boqun variantn da qeyd

64 oxmnal bud sznn anlamlarndan biri d bdn zvn (qol-bud) aid bud mna-sdr ki, bu da altay dilind but klind da qollarnn v tatar dilind bot klind ay qollarnn adna qoulur: Kk-but, Sar-but, Kaynqdu-but (, 1979, 33); Karaylqa-bot, Xsn-bot, Akba-bot (, 1991, 50). 65 , 1990, 149. 66 Olsun ki, Lerik blgsind Girvud, Cngvud adlarndak vud elementi d bud sz-nn fonetik variantdr. Etnonim yaradan bu szck qdim trk xs adlarna da qoulub onun hans soydan olduunu ks etdirmidir: saqa byi Sparqapit, xzr xatunu Parspit. 67 , 1972, 183. 68 Hassan, 2000, 36.

32

etmidir.69 Bellikl, qdim bod szndn sonralar dvltilik termino-logiyasnda ilnn boy, bat, but kimi fonetik variantlar, bukun v budun szlri trmidir.

Bodun. Qdim trklrd boylarn birliyi bodun (budun) adlanrd. Bu terminin mnasnda btn (btv) alar vardr. Hindavropa xalqla-rnn dou qolunda da analoji durum vardr. Bel ki, bu qanunauyunluq qdim fars dilind patriarx, boy v blg bas anlamnda vis-pati v soy anlamnda vis (Avesta) klind ilnn terminlrin rus dilindki ves btn sz il eyniliyind aydn grnr.

Antik dvr qaynaqlarnda bodun//budun sz ayrca boyad kimi d verilmidir. Mada boylar srasnda ayrca budi (bud) boyunun adn kn Herodot saqalarn qonuluunda, Tanais ayndan douda is ayrca budin boyunu qeyd edir.70 Tanais ay yaxasnda boylar sadalayan K. Ptolemey d hunlarla qonuluqda bodin boyunun adn kir.71 Gytrk yazlarnda bu sz NduB z (az budun) NduB Xrt (trk budun), NuDuB sgrt (trgi budun), kimi etnonimlr qoulub xalq anlamnda geni i-lnir.72

Kn // kun. Trk dvltilik terminologiyasnda kn sznn d xalq, millt anlam vardr. ndi azr dilind bu sz ayrlqda iln-ms d, el-gn deyiminin trkibind qalmdr. in qayna (m..176) mxtlif boylar toparlayan Metey aid bir deyimi bel verir: Ox v yay k biln bir ail kimi birldir bildim. ndi onlar kun (hun) oldular.73 Sonralar xun//hun kimi xatrlanan bu boylar bzi qaynaqlarda orta srlr-cn kun adlanmdr: trklrdn digr bir qismin kun deyilir (Mrvzi).

El. Yuxarda bu szn sosial qurumda dad anlam el1 il qeyd etmidik. Sosial qurum sistemind hmin szdn tryn elat, ellik, el-gn kimi szlr d itirak edir.74 El sosial qurumu il yaranan trk dvlt quruluu boy v budun il yaranan siyasi quruludan razi v hakimiyt strukturlarna gr, daha hatli v byk olur. El sznn sonrak inzi-

69 , 1978, 83. 70 Herodot, I. 101; IV. 21. 71 , 1990, 148. 72 Orkun, 1994. 73 De Groot, 1921, 76. 74 Sosial qurum mstvisind ilnn Elin sz dz olar, Palaza brn, elnn srn, El gc, sel gc kimi xalq deyimlri el sznn geni mna tutumunu srgilyir.

33

bati qurum (el2) v siyasi qurum (el3) anlamlar el1 anlamndan yaranm v el sz frqli anlam dayan termin klind formalamdr.

2) nzibati-razi qurumu razisinin byk v ya kiik olmasndan asl olmayaraq, hr hans

bir dvltin formalad mkan onun ayrlmaz atributuna evrilir. Dvl-tin mvcud snrlar bzn genilnib, bzn darala bilr, lakin dvltin inzibati-razi qurumlar knd-hrdn tutmu, blg, vilayt, lk, htta tabe lklr d dvltin torpa saylr. Dvltlr arasnda mhariblrin oxu qdim alardan (el indi d) mhz torpaq iddias il balanrd.75 mumiytl, hl dvltncsi alardan qutsal saylan Yerin (torpan) yaam n grkliyi dvlt qurumunda daha byk nm dayrd.

Yer-Sub. Qdim trklr yaadqlar corafi evrd bslndiklri da, ay, r-otlaq, yaylaq-qlaq yerlrini qutsalladrbYer-Sub deyimi il bildirmilr. nc iy ad (Yerin, suyun iysi) kimi formalaan bu sz Gytrk anda hm d lk anlamnn epiteti kimi ilnmidir.

Ou, oq, uruq, boy, budun v el sosial qurumlarnda ocaq, otaq, ev, oba, yurd, yaylaq, qlaq, blg, lk kimi razilr dvltd zl status qazanr, hakimiyt bu mkanlarn qorunmasnda sorumlu olurdu. Dvltd nm dayan torpaqlarn snr (srhdi) mfhumuna da lav msuliyt yklnirdi. ox vaxt snr mfhumu az, yaxa, uc szlri il d bildirilir v Uc byliyi, snr blglr tprli bkilr (Bkil - KDQ) taprlrd.

Sasani v Xilaft alarnda hr, vilayt, vtn tipli onlarla szn azr dilin kemsi bllidir, lakin daha qdim alarda ev, oba v ur//or kkl szlrin (uru, urban, orbis, ordu) sumer, akad, urartu, latn, yunan, rb, fars v trklrl kontakt olan baqa xalqlarn dilin kediyini d grmk olur.76 Ordu-Balq, Altun Ordu, Ordubad adlarnda ilnn ordu sz uram, yurd szlri kimi ur//or kkndn yaranmdr v ilk alarda hrbi qarnizonun oturduu yer, yerldiyi qala anlamn damdr. Hrbi qarnizon n Urartu ar Sardurinin Gney Azrbaycanda tikdirdiyi qala-nn adna (Sardurix-urda) yerli azrlr mhz ordu szn hl m..VIII

75 Mnc, trk dillrind torpaq//toprak klind ilnn bu szn qdim formas *top-ur-aq trkibil yaranmdr: yuxarda uruq szndn danarkn qeyd etdiyimiz ur- feili topa, toplu szlril eyni kkdn olan *top szn qoulub, artmaq anlamna yaxn *topur- szn yaratm, buradan da feildn isim dzldn -aq kilisil *topuraq sz yaranmdr. Bu halda, topoqraf, toponim kimi szlrin kk d (*topo-) trkizm sayla bilr. 76 Olsun ki, dilimizdki koma v dam sz qdimd hindavropa xalqlarndan alnmdr.

34

srd qomudu. Bellikl, ordu sznn trk dvltilik tarixind hm razi-inzibati qurum, hm d hrbi qurum (qoun) anlamlar yaranmdr.

Qdim alarda ocaq evin iind olurdu. Bu baxmdan, otaq v ocaq szlrinin kknd od (ot) sznn durmas (*od-aq) mmkndr. Bu szlrdn sonralar ocaq inanc, otaq is dvltilik terminlri srasnda yer tutmudur. Bir yer a otaq, bir yer qzl otaq, bir yer qara otaq qurdurmudu (KDQ).

Akad, sumer, elam dvltilik glnyind m.. III minilin son srlrindn balayaraq ortaya xan dnyann drd trfinin hkmdar nvan-titulu hmin alarda (arxaik Ouz zaman) trk hkmdarlarnn da acun (cahan) dvltini qurmaq istyin tkan vermidir. Bu istyi ilk df Akad, Sumer v Elam dvltlrini d idarsi altna alan qut elbyi Elolmu (m.. 2179-2174) gerkldir bilmidir.77 Sonralar Ouz-xan, frasiyab, Atilla, daha sonralar is mir Teymur acun byi sann almaq n saysz lklr fth etmilr.

Dvltilik terminologiyasnda nc trt bulunq adlanan 4 bucaq, sonralar is 8 bucaq atributlar dvltin razi tutumluluuna iar edir v Gn xan yerdn batan yer qdr hkm ken Ouz-xann Gn bayramz, Gy z otamzdr demsi, Bat Gytrk xaqannn 598-d Bizansa gndrdiyi mktubunu 7 iqlimin, 7 irqin hkmdarndan Roma imperatoruna szlril balamas imperiyann razi geniliyin iardir. nc 4 blgdn tkil olunan Hun dvltinin Mete anda 8 blgy ayrlmas v yaxud 24 sancaq byi (KDQ) deyimi trk boy qurumunun inzibati-razi blglri zr tkilatlanmasdr.78

Ev. Qdim trkc *eb formasnda ilnn bu sz ilkin alarda bir ouun (ailnin) yaad mkandr. Ev sznn sumer dilind qarl E szdr: E-qal byk ev (mbd, saray). Mnc, eb il eyni kkdn olan oba sz sonralar oularn mumi yurdu anlam il ilnmidir. Bu baxmdan, urartu dilin ken eb//oba sz blg anlamnda ilnn ebani (eba-ni) sznn kknd durur.

Oba. nc bir ouun, soyun, uruun yaam msknini bildirn v trk inanc sistemind atalarn ruhu dolaan mkan kimi qbul olunan oba

77 AT, 1994, 70-71; Azr xalq, 2000, 127. 78 Ouz-xan soyunun Gn-Ay-Yldz v Gk-Da-Dniz adl olanlarnn bozok v ok qollar il ikiy ayrlmas 12+12 (6 oul x 4 torun =24 boy) sistemini ortaya xarmdr. taliyaya kn etrusklar is bu mifik blgnn 12 boy sistemini saxlamd.

35

sz hm d qbil, boy anlamnda ilnmidir.79 Upa (Oba) adnda mskn yerlri qdim alardan ilnir. Ola bilr ki, ova v yuva szlri d bu kkdndir. Kumanova (kuman-oba), Kemerova (qamr-oba) kimi yer adlar btv Avrasiyada grnr. Yunan dilind m.. I minild uruq, boy v knd anlamnda ilnn oba sz vard v Sparta 5 obadan ibart idi. 80

Ulus. Qdim trkc torpaq pay anlamnda ilnn l sz razi il baldr. 81 Monqol dilin keib, ulus klini alan bu sz trk dillrin yeni anlamda (xalq, vtn) qaytmdr. Htta ada Anadolu trkcsind millt mnasnda ilnn ulus sz artq azr trkcsind d gndliy glmkddir.

lk. Bzi yazarlar bu szn monqol mnli olduunu sylslr d, inandrc arqument gtirmirlr. Szn morfoloji quruluu v monqol dilindn nc saqa boylar iind Olkabas (lk-bas) kimi xsadlarnn trkibind ilnmsi szn trkmnli olduunu gstrir. Burada lk szn dvltin hat etdiyi razi anlamnda, bzi mqamlarda region anlamnda istifad olunan blg szn is sasn rayon anlamnda ildirik. Nzr almaq lazmdr ki, blg sznn inzibati-razi (rayon) anlamnda dvltilik termini kimi ilnmsi son illrd gerklib.

El. Yuxarda el2 klind ayrdmz bu szd lk anlam qdim dvlt qurumu il bal ortaya xmdr. Dvlti dalm xalqn//lknin yenidn dvlt qurmas Tonyukuk yazsndak El yen el oldu (D. 56) deyimind aydn ks olunmudur. gr xaqanlara veriln nvanlar sra-snda xalq toplayan anlamnda ltris ad ilnirs, Elalm, Eltutmu titullarndak el sz d razi qurumu il bal lk anlamna dayanr.

3) Siyasi qurum Sosial v razi qurumlarna aid szlrin dvlt qurumunda siyasi

tkilatlanma il yaranan yeni mna tutumu formalar. Bel ki, dvlt qurumunda artq ordu sznn grargah, paytaxt anlam il yana, qoun anlam da i ddy kimi, siyasi tkilatlanmada inanc, tr, gnm qurumlar, seim qaydalar, ba statusu yeni llrl gerk-lir, hakimiyt v brokratiya atributlar ortaya xr.

79 Orkun, 1994, 820. 80 , 1948, 151; Oliva, 1971, 78; , 1990, 11. 81 Z. V. Toan l termini altnda ayr-ayr boylarn yurdu, hakim slal zvlrin ayrlb incu adlanan torpaq pay, ayr-ayr mmur v bylr veriln razi, orduya veri-ln erig yurdu anlamlarnn olduunu qeyd edir (Togan, 1981, 285).

36

Hr hans bir blg v ya lkd boy v budunlarn siyasi tkilat-lanmas sosial qurumlarn siyasi yk altna girmsi il gerklir v bu prosesd dvltiliy xas olan tr, seim, hakimiyt, brokratiya, proto-kol kimi elementlr hrkt glir. Ayrlqda oq sosial qurumu siyasi t-kilata evril bilmir, yalnz boy qurumu daxilind asl trf statusunda itirak edir. Gytrk yazlarnda tkilatsz anlamnda oqsz sznn ilnmsi d gstrir ki, -oq, boz-oq kimi deyimlr artq dvltdaxili siyasi qurumlardr. Boy qurumu il yaranan dvlt tbii ki, blg byliyi klind olub, budun qurumu il yaranan byk dvltdn frqlnirdi. Budun qurumlu dvlt ski alardan el adlanm v bu termin ilndiyi kontekstdn asl olaraq, bylik, xanlq, xaqanlq kimi dvlt v imperiya tutumlu anlamlar damdr.

El. Qdim trk dilind el~il dialekt frqi il grnn el3 sz trk dvltilik sistemind geni ilndiyindn myyn mna alarlar qazan-mdr. mumiytl, el sznn dad mnalarda xalq-lk-dvlt sintezi (el1- el2- el3) tkc trk dvltilik glnyind deyil, dnya dv-ltilik tarixind unikal haldr.

Bugn azr dilind el-oba, el-gn deyimlri ilndiyi kimi, kemi alara aid yazlarda da el-bodun, el-kn, el-kn bodun, el tr ifadlrin rast glmk olur. mumiytl, el sz hr mnas il trk dvltilik terminologiyasnda geni ilnir. Bel ki, mxtlif ranql hkmdarlar (elby, elbyi, eliq, eli), yksk rtbli mmurlar (elad, elxan, eltbr) v mxtlif qurumlar (elat, eltut, eltz, el-ulu, ellig) bildirn szlrin kknd el sz durur v bu szn dad anlamlara sevgisi olan trk-lr uaqlarna Elsevr, Elxan, Elin, Elad, Elby, Gnel, Elgn adlarn qoyur.82 Gytrk elind dvlti itirib, elsiz olmaq - ilsirmk n byk bdbxtlik saylrd.

Tr. Trk inanc, sosial v razi qurumlarnda formalam xlaq normalar, qanun v qaydalar dvlt qurumuna transfer olunmudur. Tr (el-tr, tr) adlanan bu yazlmam qanunlar qdim trk dvltilik glnyinin zyini tkil edirdi. Trk trlrinin myyn alarda yazya krl bilmsini d istisna etmk olmaz. Bel ki, Qut elbyi Kurum il ada olan bulqar hkmdar Kurum xan trlri yazya alm, Bizansl

82 ox gman ki, m.. I minilin ilk yarsnda Asur qaynaqlarnn Mana lksinin gne-yind qeyd etdiyi Ellipi byliyinin adnda siyasi tkilat olan anlamnda elli sz v lulu-bi, kas-pi adlarnda olduu kimi, cmlik bildirn -pi kilisi vard.

37

tarixinin dediyi kimi, ortaya yazl qanunlar xarmdr.83 Myyn alarda iqtisadi, sosial-siyasi v corafi durumla bal trd bzi dyi-ikliklr zn gstrs d, etnik dyrlrdn yorulmu qanunlar dyi-mmidir. Bu durumu dyrlndirn M. Kaari yazrd: Dvlt dalsa da, tr qalar.84

Hr bir frdin inanc, iqtisadi, sosial v siyasi hquqlarn cmiyt v dvlt daxilind qoruyan tr trk etnosunun mentalitetind qabarq grnn dalt prinsiplrin syknir. Bu sbbdndir ki, qaynaqlar tr szndki dalt v qanun anlamn n kir (Kutadu Bilig). Tr il yana, trk dillrind yasa sz d vardr. Bzi uzmanlar yasa szn monqol dilindn trklr XIII srdn kediyini yazrlar.85 slind is, bu sz trklrdn alan monqollar onu asa klind iltmilr.86

Hakimiyt. ox vaxt dvlt anlay il hakimiyt anlay qarq salnr. Halbuki hakimiyti tmsil edn hkumt dvlti yntn siyasi iqtidar kimi, dvltd mvcud olan oxsayl atributlardan biridir. Siyasi tkilat saylan hakimiyt hkm ednl itat edn arasndak mnasibtd zn gstrir. Bu mnasibt is hr iki trfin try uyun qarlql anlama raitind mmkn olur.

Try gr, hkmdara tanr trfindn veriln qut (kut) qutsal sa-ylm v ba seimind siyasi hakimiyt simvolu olan qut tanr vergisi kimi dyrlndirilmidir. Bu baxmdan, szn qutsal anlam onun qdim alarda teonim kimi ilndiyini ortaya xardr ki, bu da qdim trk yaz-snda zn gstrir.87 Qut teoniminin (iyad) qud, quday, xuda fonetik variantlar da vardr. 88 Bu szn qdimliyi onun hat dilind ilnmsind grnr. Bel ki, Qut eli anda Orta Anadoluda yaayan hatlarn dilin-

83 Moravik, 1983, I. 320. 84 MK, II. 25. 85 Kafesolu, 1989, 234 (175-ci qeyd). 86 Trkc yasaq sz, yasavul termini, aln yazs, yazya pozu yoxdur kimi deyim-lrd yasaq anlam Kltegin yazsndak tengri yasar, kii olu kop lili tremis deyimind ks olunmu, burada insanolu lmk zr trmidir deyimi tanr yasas, tanr yazs kimi verilmidr. Bel tanr yasasn airimiz d lm haqdr, xmaq olmaz mrdn misras il ifad etmidir. 87 Orkun, 1994, I. D. 29. 88 KDQ-da qoca sz titul bildirn termin kimi ilnir. Grnr, sonralar sosial-siyasi qurumlarda terminoloji sciy dayan qoca//xoca sz d qod kkndndir. Bu szn trkmnli olduunu zllikl vurulayan F. Ridddin yazr: Trkc yallara xoca deyirlr, bu sz fars v rbc deyil, trkcdir (, 1992,15).

38

d ruh anlamnda ilnn qut sz qdim qaynaqda ks olunmudur.89 Abidlrd seim il bal geni ilnn tanr qutu deyiminin ilkin sim-volik hakimiyt anlam sonralar gerklik kimi qbul edilmidir.

Hakimiytin qutlu saylmas tanr sznn ilkin anlam il baldr. Bel ki, trklrd gy//sma anlam ta (te, dan, tanq) sz il, gyn sahibi, iysi is *ta-eri (tanqeri, tenqer, tanr) deyimi il bildirilmidir. Bu trk sz sumer dilind dingir, in dilind tien klind ilnmidir. Etrusklar is bunu Tin teonimi formasnda taliyaya aparmlar.

Qut (kut). Gydn tanrnn iq (nur) vasitsil insanlara gndrdiyi uurlu ruha (cana) inanan qdim trklr bu olay qut (kut) adlandrmlar. Qutlu soydan birinin ba seilmsi il gerkln seimi xalq ets d, bu, toyda seiln xaqann tanr qutu almas kimi dyrlndirilirdi. Sonralar qut sz ruh anlamnda amanizm termini kimi ilnmidir

Qut sz trk onomastikas n d domadr.90 Bel ki, Kut Tnri xatun, Kutan, Kutlu, Qutqan, Kutlu//Qutlu, Kutadm, Qutalm kimi trk xs adlarnda grnn bu szn ruh, can, uur, mqdds anlamlar trk dillrind bugn d ilnir. Azr dilind qut sz mat-qutu qurudu, ye, ryind qutun olsun deyimlrind qalmdr. KDQ-da Bu ad, bu yigid qutlu olsun v Manas eposunda Kuyruuna kut dm, kutlu kula at kiminki deyimlri qut sznn qutsal anlamn yaadr. Gney Azr-baycanda qutlarn birbaa davams olan qaqaylar iind qutlu boyu var-dr.91 Tsadfi deyil ki, ilk trk dvltlrindn biri Qut (Quti) adlanr.

in yazlarnda quduxeu klind veriln hun titulunun btvlkd forma v mnas blli olmasa da, onun kknd qut sznn durmas b-h dourmur, nki qutluq titulu da inc qu-du-lu klind verilir.92 in

89 , 1985, 44. 90 Qut szn Xotan, Kotanl tipli toponimlrl; dou-german boyad qot il; trk-ger-man Qut/Qud/Qod v trk-iran Kuday/Xudu teonim paralellri il; qohumluq termini quda v ya armaq n oxunan Qodu-Qodu nmsil d mqayis edib, myyn yozum vermk olar. Lakin bunlarn bir qismi osetlr ken Kutiyev soyad kimi, yuxa-rda gstriln qutsal anlaml qut sz il baldr. Osmanl dnmi arxivlrind Kutlu, Kutlubyli, Kutlucal, Kutlulu, Kutluoba, Kutluyurd (, 556-557) etnonim v topo-nimlri aydn gstrir ki, qut sz boyad kimi geni ilnmidir. 91 , 1988, 42; Qdim trk inanc sistemind yaranm qut sz vaxtil trk-lrl kontaktda olmu hat v hetlrin (kut), sami xalqlardan yhudilrin (qod, qode), arameylrin (qodh), rblrin (qds, qdrt), germanlarn (qod, qud) dilin kemidir. 92 -, 1996, 59.

39

qaynanda qut titul kimi qeyd olunub.93 Hkmdarlar iqtidar tanrdan alrlar deyimini biz atdran Kutadu Bilig abidsinin adnda ilnn kutadu sznn z d hakimiyt, iqtidar anlam il baldr.

Seim. Qut alb ba seiln xs danq boylar toplayb xalqn gcn artrmal, ac doyurub, lpa geyindirmli, xalqn iqtisadi duru-munu yksltmli, dalti, trni, asayii tmin etmli idi. ks tqdird, baya veriln tanr qutu geri alnrd. Grndy kimi, oxlu problem zr sorumlu olan ba (by, elby, xaqan) vzifsinin msuliyti byk idi, stlik, ba onu sen xalq qarsnda hesabat vermy borclu idi. Bu sbbl, trklr hr ksi deyil, problemlri zmy qadir olan tcr-bli kiilrdn ba seirdilr, nki Tcrbli insan elin-gnn iini bilir (Kutadu Bilig). Bellikl, trk dvltilik glnyind qut o ks verilir ki, o, daltli, csur v all olsun, toplumun qbul etdiyi try uyun glnksl dyrlri, qanunlar qoruya bilsin, bir szl, tanr vern qdrtl baqalarndan frqlnn xarizmatik tip olsun. 94

in salnamlrind hun hkmdarlarnn epiteti Gn v Ayn verdiyi Gy (tanr) qutu ifadlri il verilmsi v bara kaann mktubundak Atam kaan il anam xatunu Tanr taxta oturtdu deyimi aydn gstrir ki, trklr xaqan seimini tanr qutu saymlar. Trk toplumunda hr ks bacarna gr nvan alr: Qayusi alur xil bolur xilba, qayusi at-adr ze ilba kimisi manqa alb manqaba olur, kimisi at-ayqr st elba.95 Dou trklrl i-i yaayan bzi monqol uruq v boylarnda da ba seimi irsi olmamdr. 96

93 in dilind ilnn trkizmlrdn biri d hun mmur titulu olan kti terminidir (HWC, 1984, 122); Qutadu Biligd qut sz n bax: skr, 2003, 34-41. 94 Qdim trk tarixindn danan bzi ada tarixilr dvltin banda iki hkmdarn bulunduunu yazrlar. Trkiy tarixilri buna cifte krallq deyir. Lakin diqqt almaq lazmdr ki, Xzr elind olduu kimi, qdim trklrd dvlt bas ulu xaqan tr v dini msllr zr sorumlu olub, hkumt ilrin qarmrd, xaqan is dvltin deyil, hkumtin bas idi; bugnk terminlrl desk, biri prezident, digri ba nazir idi. Drudur, taliyada reks (ar) vzifsini tkhakimiytli duruma evirn uzurpator Mrur Tarkvini qovulduqdan sonra reks vzifsi iki brabrhquqlu konsulla vz edil-midir. rokez toplumunda da iki ba olmudur. Qdim yunan v latn dvltlrinin tarixind bel ikihakimiytlik grns d, bunu trklr amil etmy sas yoxdur. Dv-lt bas seimindn frqlnn dini rhbr seimindn is V Bitikd bilgi verilir. 95 KB (Metin), 1991, 410; , 1994, 303. 96 Miladdan ncki srd hunlara tabe olan tatar-xan soyundan uxuan uruqlarnn ba seimi haqqnda in qayna yazr: Kim gcl, csurdursa, mbahisli problemlri hll ed bilirs, onu ba seirlr; onlarda irsi vzlnm yoxdur (, 1950, I. 142).

40

Ba. Trk dvltilik tarixind by, elby, yabu, tanhu//any, yanzi, xaqan, xan, sultan v sair ba nvanlar vardr. Bu srada geni yer tutan ba // ba szlri daha ox dini v hrbi rtblrl bal termin-lrd grnr: ba-qam, ba-qan, ba-bu, on/yz/min-ba v sair. Son vaxtlar Turkmn elinin bas anlamnda trkmnba nvannn rsmn ilnmsi ba sznn yenidn turk dvltilik terminologiyasna qaytma-sn srgilyir. KDQ-da alt ba, doqquz qoca ba nvan vardr.

Ba sznn leksik anlam v fonetik variantlar bir ne tarixi bl-gnin yozulmasna yardm edir. Bel ki, azr dilind balq sz bad klind tlffz oluna bildiyi kimi, balaq, baluq szlrinin d badaq (madak), baduq (maduk) deyimlri mmkndr. Bu baxmdan, Mana anda bzi blgbyi adnn mixi yazda Madaku v Maduku klind yazlmas tbiidir.97 Burada asur dilindki adlq hal -u kilisini xanda yerd madak (balaq) v maduk (baluq) szlri aydn grnr.

Rus dilin keib baka (ba) klind ilnn ba sz yunanlara da kemidir. Avestada ev, ail, uruq v boy balarn bildirn szlrin sonuna pati sz qoulduu kimi, hindavropa dillrind ba anlamnda pater, patrik szlrinin ilndiyi bllidir. Mtxssislrin yazdna gr, basileus yunan dilin baqa xalqlarn dilindn kemidir.98 Qdim trk dvltilik terminologiyasna aid olan elba (il-ba) nvan yunan dilind bas-il (ba-il) formasnda ortaya xm, ba anlamnda basileus k-lind ilnmidir. Basileus yunan xalq v ya xalqn sediyi bir qurum trfindn seilirdi.99 F. Engels qeyd edir ki, basil ilkin tutumunu dvlt qurulandan sonra itirdi, dvlt bana soylu arxontlar seildi.100

Baa. Gytrk yazlarnda kanm baqa tenrikn deyimi v yazl bng dalarn baa zrind dikldilmsi, Azrbaycanda is basrqlara

97 , 1956, 221. 98 Gman ki, Asur arlar adtn yunan dilindki basileus kimi, akad dili n yad sz olan arru terminini knlsz qbul edirdilr (, 1960, 79). 99 Basiley szn patri adlandran Fukidid onun soy qurumunda yarandn v bu titu-lu dayann snrl imtiyazlar olduunu qeyd edir. Aristotel gr, alplq (bahadrlq) alarnda basileya azad insanlarn ndrliyi idi, basiley is hrbi ba, hakim v ba kahin idi; bu szd sonrak hakimiyt alar hl yox idi. Herodot Saqa arln quran boyu (bas-il saqalar) adlandrr. 100 F. Engels alman dilind uruq bas anlamn bildirn kniq (kuninq) termininin kuni//knne szndn trdiyini v ada kniq szndki korol (kral) anlamnn qdim yunanlarda ilnn basiley (basil) il uyun glmdiyini vurulasa da, basiley sznn kniq il trcmsini mmkn sayr (, 120, 125).

41

baa (tsbaa) qoyulmas, m.. I minilin balarndan yazl qaynaqlar baq v baqa szn teonim (Baq-Matu, Baq-Bartu) kimi qeyd etmsi, burada Arbaq (r-baq) v Subar byliyind Baq-Teub (m..VII sr) adlar, tanr yurdu anlamnda ilnn Baqa daad (Baqastan >Bisutun) aydn gstrir ki, nc teonim (iyad), totem, kahin, etnonim v etnotoponim kimi il-nn baq // baqa sz sonradan titula evrilmidir. Gytrklrd Kutluq baa tarkan, Tonyukuk boyla baa tarkan, uyurlarda xaqan olan Tun baa tarkan (779-789), trkilrd baa tarkan, bulqarlarda baqan titulu vard. Bellikl, dvlt adamlarnn nvannda baqa tarkan deyimi-nin ilnmsi dvltilikd baa sannn nm dadn gstrir.

Qdim trk yazlarndak baa titulu qdim trk inanc sistemindn qalma sz idi.101 Sonralar onun bayat variant da trk yazlarnda teonim anlamnda ilnmidir. n Asiyadan baqa teonimini dou v quzey yn-lr aparan trk boylarndan bu sz alan slavlar onu boq (tanr) klind iltdiyi kimi, bu szdn tryn baqatur (bahadr), bayan, boyla, boyar (bayr), boyarin szlri d bir ox xalqn dilin kemidir.

By. Ba nvanlar srasnda by sznn zl yeri vardr. Bel ki, prototrk andan *baq sz il homogen olan beq sznn sonralar dialektlr zr bay, by, bey, biy fonetik variantlar v ba, varl, kbar anlamlar ortaya xmdr. Grnr, bu szn ilk ba anlam boy (bod) sosial qurumunda yaranmdr.

Trk dvltilik terminologiyasnda by sznn itirak il elbyi (elbeq), ataby, bylrbyi kimi xeyli ba titulu bildirn sz yaranm-dr. KDQ-da Qazan xan bylrbyi, Yegnk is bylrba titulu il verilir. Elxanilr dvltind bylrbyi n byk vzir rtbsi idi. uz, Alp r Tunqa kimi trk byklri acun byi (dnya hkmdar) titulu il yaddalarda yaayrd. Bykby, kiikby, qalabyi kimi titullarda da grnn by sz hm d siyasi qurumun adnda (bylik) itirak edir, he kim tabe olmayan siyasi qurumsuz blg is drbylik adlanr.

101 lk formas baq olan bu sz nc teonim (baqa), totem (baa), kahin (ba, maq), etnonim (baq//maq) kimi ilnmi, sonralar onun bayat, bax, bahadr, baxc, ma, bg, kimi oxlu fonetik v semantik variantlar yaranmdr (Azr xalq, 2000, 241-242). rannas E. A. Qrantovski yazr: (mumiytl) tanrlar anlamn vern qdim fars for-mulu baqaha idi. Lakin daha qdim ada yaranan baqa- sz (irandilli) midiyallarn v perslrin rana gliindn nc ilnmidir (, 1970, 156).

42

M. Kaari bekec sznn anlamn xan olunun san kimi izah edir.102 Bu baxmdan, Herodotun qlm ald saqa soykk mifindki qardalarn adn vaxtil Elbkc v rbkc klind brpa etmyimiz bir daha z tsdiqini tapr. Elbk ad yayn olduu kimi, qdim yazlar Arbak//rbk adn da qeyd edir. in qaynanda rbk ad ad vardr.

Byk. Bzn danqda ilnn lin byklrin tyinddir v yaxud ironiya il n byk adamsan? deyimlrind donuq kild olsa da, byk sz qdim nvan (vzif) anlamn saxlamdr. Bykkii, Bykaa kimi xsadlar vardr, lakin N. A. Baskakovun Xzr xaqannn ad kimi verdiyi Byk, slind, xaqann zl ad deyil, onun tituludur.103 bn Fdlan bunu bel izah edir: Xzrlrin hkmdar Xaqan adlanr. G-zinti n ancaq drd ayda bir dar xr. Buna Byk Xaqan, vkilin is Xaqan By deyirlr.104

Ba titulunda iln bilmsi n byk sznn leksik anlamnda potensial imkan vardr. Sumer dilind d ar anlamnda lu-qal deyimi ilnir ki, bunun hrfi trcmsi byk adam demkdir. Bu baxmdan, m..714-d Mana lksind blg bylrindn birinin Byk adlanmas diqqti kir. E. A. Qrantovski mixi yazda bir ne fonetik variantla ks olunmu bu titulu, doru olaraq, *Pyuka formasnda brpa etmidir.105 Qdim Azrbaycanda tkc byk sz deyil, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, blg balarnn adnda grnn dd, ata, kaka (qaa), aqa sz-lri d titul kimi ilnmidir.

Tanhu // an-y. in yazlarnda hun elbyinin titulu kimi veriln tanhu//any nvan vard. Hun dilind imperator anlam il ilnn bu szn genilik, ucalq, ululuq bildirmsi v onu iar edn in heroqlifinin tanhu, taniu, jenuye, anu, anyu, any variantlar il oxunmas bllidir.106 Hr halda, bu nvann leksik mna alarlarn diqqt alanda onun tanr szl eyni kkdn (*ta) ola bilmsi ehtimaln istisna etmk olmaz.

Yanzi // yanzu. III-II minillrd subar boylarnn yaad razilrd sonralar (m.. I minilin vvli) yaranm Allabria, Namru, Xubukia kimi blglrd blgbyi vzifsini dayanlar asur qaynaqlarnda yanzi titulu il yad olunur. Bu titul Kassi slalsinin hakimiyti anda da ilk olmu- 102 MK, I. 357. 103 , 1985, 44. 104 bn Fadlan, 1975, 76. 105 , 1970, 259. 106 Kafesolu, 1989, 59.

43

dur.107 Morfoloji quruluuna gr, tanhu, yabu, yincu kimi trk titullarna bnzyn yanzi, ola bilsin ki, caniin anlaml *yan-c szdr.

Yabqu. Gytrk elind xaqandan sonra ikinci rtb saylan yabqu titulu vard v adtn, yabqular xaqann qandalar olan Aina soyundan seilir v Bat-Gytrk elini yabqu idar edirdi. Bugnk terminologiya il desk, try gr, xaqan taxtna oturmaa hququ olmayan yabu vitse-prezident idi. Lakin Gytrklrdn nc Kuan hkmdar Kud-zulu Kadfiz yavuga titulu dayrd. Xzr elind is bu titul cabqu-xan (yabu-xan) klind ilnmidir.

G. Klauson yabqu soznn trkmnli (yabqu

44

Monqol alimi T. A. Bertaqayev yazr ki, xan sz kaqan terminin-dn kaqan//kaan > kaan > kan/xan fonetik dyimsi il yaranmdr.111 Dorudur, bel fonetik dyim mmkndr, lakin Monqollarn gizli tarixi adl srin el znd hr iki terminin yana ilnmsi (ingiz kaqan kan boldu) bu yozumun yanl olduunu gstrir. Hm d diqqt almaq lazmdr ki, qan//kan sznn ilnm tarixi ox qdim yazlarda ks olunmudur: qut elbyi Tirikan (m..XXII), etrusk teonimi Tarkan.

slind, xan sz xaqan sanndan daha qdimdir v onun qdim so-sial qurumda ata-baba anlam il qam-qan (qam-ata) inanc terminind ilnmsi (Qamqan olu Bayndr xan) bunu aydn gstrir.112 lkin rb qaynaqlar brahim peymbrin Kan-tura soyundan olan arvadndan tr-ynlri trk saydndan azr trklrin bni-qantura demilr. Bu baxm-dan, ilkin praformas *qa klind brpa olunan bu sz xaqan (ka-qan) san trkibind d grnr. Kore dilind kan v kaqan szlri kwan v ke-kwan klind ilnir.113 Gman etmk olar ki, xaqan san redublika-siya il xan sannndan yaranmdr: *qa-qa > *qaga > qagan//kagan.

Kaqan (xaqan // kaan). Trklr xan sanndan yuxar olan kaqan sann imperator anlamnda iltmilr. Kaan sann in qaynaqlar kexan klind verir.114 Bu titulun hunlarda m.. ilnmsi bllidir.115 K. iratori bu sann 394-402-ci illr arasnda yarandn yazr.116 Halbuki xaqan titulu 293-c il aid phlvi yazsnda qeyd olunmudur: Trk xaqan v baqa lklrin balar ehtiraml salamlarla onun sarayna gldilr.117

Xaqan san hun boylar vasitsil indn tutmu Skandinav lkl-rin qdr yaylmdr. Bel ki, Skandinav saqalarnda xakon formasnda ilnn bu titul Xakon olu Xakon haqqnda saqa epik srinin adnda da ks olunmu, htta, Xakon Maqnussonun adnda olduu kimi, XIV sr qdr davam etmidir.118 lk rus hkmdar (839-da) kaqan nvan dayrd.

111 , 1976, 45. 112 Bu, qut adlarnda da grnr: Ulu-kan (hu-lu-uk-ka-an), Tiri/Tirig-qan (Balkan, 1992). 113 Togan, 1981, 16. 114 , I. XLVIII-L. 115 Kafesolu, 1989, 255. 116 Shiratori 1945, 504. 117 Turk () xkn ud abrg gil-xwadyn kustag kustag pad drd () rnag dar mad hnd (Karnamak, XVIII, 22). 118 , 1986, 89-92, 147.

45

. Hassan yazr ki, xan sznn ilndiyi n ski deyimlr inanc sistemin ilikin blglrdir.119 Yazarn bu doru mahidsi kan szl yaranan ka-qan sannn tarixini d m.. XIII-XII srlr, yni frasiyab ana qdr qdim kir. Trklrin n byk san xan olduunu yazan M. Kaari lav edir: frasiyab oullarna da xan deyilir; frasiyab is Xakan'dr. Bu adn verilmsi tarixin aid uzunca bir hekay vardr.120

Katun (xatun). Trk dillrind qadn sznn titula evrilmsi qut alb ba seiln kaann xanm il bal ortaya xmdr. Try gr, xatun blli soydan olmal idi. O, dvlt mclisind itirak edir v xarici elilri ayrlqda qbul ed bilirdi. Bu glnk slamdan sonrak alarda da grnr. Qaraxanl lig xann nvsi v Sultan Mlikahn (1072-1092) xanm olan Trkan xatun dvltd byk nfuz sahibi olan vzir Nizam-lmlk vzifdn saldra bilmidi. Sultan Torul byin (1040-1063) xanm Altuntac xatun is Slcuqlu dvltini xilas etmk n doma olunu zncir vurdurmudu.

Grnr, trk elind ba lrkn yeni ba seiln qdr xatunu bir mddt onun yerini tuta bilirdi. Alban eli anda (527-d) sasanilr yardm etmk istyn i hun boyundan 20 minlik qounu Azrbaycanda mhv edn kii kimi tprli v all Buarq//Boarq () xatun Balaq () adl subar babuu lndn sonra onun dul qalm xanm idi. Buarq xatundan minil nc massaqet (basaqet) arnn dul qalm xanm Tomiris d m.. 530-da Pers ah Kuruu (Kiri) ldrmd.121

Qdim Azrbaycanda yayn olan Araz, Kur, Qut ( Xutu-ini), Turan iy adlar Urartu yazlarnda teonim (dingir) determinatvil verildiyi kimi, Aruban ad da teonim kimi tqdim olunmudur. Burada tmiz-saf xanm anlam aru-ban trkibi il verilmidir. Grnr, xanm adlarnn trkibind ilnn banu sz qdim inancla bal termin olmudur, lakin katun titulu il paralel ilnn yincu sannn inci szndn yaranmas mmkndr. Bzi boylarda xatunlarla bal el-bilg v trkn san da ilnmidir.122

nal. M. Kaarinin yazdna gr, anas xatun soyundan, atas is adi adam