AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

368
АЗЯРБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ПРЕЗИДЕНТИ ЙАНЫНДА ГЕЙРИ-ЩЮКУМЯТ ТЯШКИЛАТЛАРЫНА ДЮВЛЯТ ДЯСТЯЙИ ШУРАСЫ "Еффектив Тяшяббцсляр Мяркязи" демократик дяйярлярин юйрянилмяси вя тяблиьи Иътимаи Бирлийи АЗЯРБАЙЪАН ТАРИХИ ЭЦНБЯЭЦН (китаб-тягвим) Бакы - 2008

TAGS:

description

AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜNXocalı Soyqırımı http://xocali.biz

Transcript of AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

Page 1: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

АЗЯРБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ПРЕЗИДЕНТИЙАНЫНДА ГЕЙРИ-ЩЮКУМЯТ ТЯШКИЛАТЛАРЫНА

ДЮВЛЯТ ДЯСТЯЙИ ШУРАСЫ

"Еффектив Тяшяббцсляр Мяркязи"демократик дяйярлярин юйрянилмяси вя тяблиьи

Иътимаи Бирлийи

АЗЯРБАЙЪАНТАРИХИ ЭЦНБЯЭЦН

(китаб-тягвим)

Бакы - 2008

Page 2: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

"Тарихи олдуьу кими гябул етмяк,дярк етмяк вя гиймятляндирмяк лазымдыр"

Щейдяр Ялийев

"Азярбайъан тарихи эцнбяэцн".-Бакы,"Тякнур" няшриййаты, 2008.-368 с.

Китаб Азярбайъан Республикасынын Президенти йанында Гейри-Щюку-мят Тяшкилатларына Дювлят Дястяйи Шурасынын малиййя дястяйи иля няшр едил-мишдир.

Тяртиб едяни: Вцгар Ялийев

Чапа имзаланмышдыр - 19.12.2008Каьыз форматы - 84х60 1/16

Чап вяряги -24Тиражы - 200

"Тякнур" ММЪ - нинмятбяясиндя чап олунмушдур.

Бакы, Щ. Чавид пр. 31

ISBN 448-9952-445-04-4

©"В.Ялийев"©"Тякнур"

Редактор: Ханлар МяммядовМяслящятчи: Фирдовси Исмайылов (БДУ-нун Тарих факцлтясинин баш мцяллими)Корректор : Гурбан НурийевДизайнер: Елчин Ящмядоьлу

Охуъулара тягдим олунан китаб "Еффектив Тяшяббцсляр Мяркязи" демократикдяйярлярин юйрянилмяси вя тяблиьи Иътимаи Бирлийинин Азярбайъан РеспубликасынынПрезиденти йанында Гейри-Щюкумят Тяшкилатларына Дювлят Дястяйи Шурасынын гран-ты щесабына щяйата кечирдийи "Азярбайъанчылыг - милли ейниййятдян глобал дцнйайапянъяря" тядгигат вя тяблиьат платформу лайищяси чярчивясиндя щазырланыб. "Тарихэцндялийи" шяклиндя тяртиб едилян китаб Азярбайъанын гядим дюврдян бу эцнядяккечдийи дювлятчилик тарихи, иътимаи-сийаси, мядяни щяйатынын юнямли щадисяляри, шях-сиййятляри щаггында йыьъам билэиляри ящатя едир. Цмидварыг ки, китаб тарихимизи юй-рянмяк, тяблиь етмяк истяйянляр цчцн йарарлы мянбя, бизляри тягвимин щяр йениэцнцнц Азярбайъан тарихиня нязяр йетиряряк башламаьа сювг едяъяк билэи гайнаьыолаъаг. Китабын електрон (мцнтязям йениляшян) варианты иля www.azerbaycanli.orgсайтында таныш олмаг олар. Ряй вя тяклифляринизи бу цнвана эюндяря билярсиниз: Бакы,Т.Шащбази, 101. тел: 497 74 31; 497 74 32

Page 3: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

1 йанвар

1813 - Русийа-Иран мцщарибяси (1804-1813) эедишиндя рус го-шунлары Лянкяран галасыны алыблар. Талыш ханлыьы Русийа тяряфин-дян ишьал едилиб. Эцлцстан мцгавиляси (12 октйабр 1813) иля буишьал рясмиляшдирилди, 1826-ъы илдя ися Русийа чары Ы Николайын фяр-маны иля Талыш ханлыьы ляьв едилди.

1841 - Чар Ы Николайын имзаладыьы инзибати ислащат ганунуна(10.04.1840) ясясян, Ъянуби Гафгаз пайтахты Тифлис олмаглаИмерети губернийасына вя пайтахты Шамахы олмагла Каспи (Хя-зяр) вилайятиня болцндц. Каспи вилайятиня Шамахы, Шуша, Нуха,Лянкяран, Бакы, Губа, Дярбянд гязалары дахил иди. Азярбайъа-нын Йелизаветпол (Эянъя), Газах, Балакян вя Нахчыван бюлэяля-ри Имерети губернийасынын тяркибиня дахил едилди.

1929 - Азярбайъанда яряб ялифбасындан латын графикалы ялиф-байа кечид башланыб. Бу бярядя сийаси гярар 1926-ъы илдя Бакыдакечирилмиш Цмумиттифаг тцрколожи гурултайын тювсийясиня ясасянгябул олунмушду. Лакин ортаг ялифба сайясиндя Азярбайъан-Тцркийя ялагяляринин эцълянмясиндян ещтийат едян ССРИ рящбяр-лийи чох кечмядян ону арадан галдырды.

1940 - Азярбайъан ССР-дя латын графикалы ялифбадан кирил (рус)графикалы ялифбайа кечид эерчякляшиб. Бу барядя эюстяриш 1939-ъу ил-дя ССРИ рящбяри Сталин тяряфиндян верилмишди, щямин ил ийулун 11-дяАзярбайъан ССР Али Совети бунунла баьлы ганун гябул етмишди.

1997 - АТЯТ-ин Минск групунда щямсядр юлкя олан Финлан-дийаны Франса (икинъи щямсядр юлкя Русийа иди) явяз едиб. РясмиБакы онунла разылашдырылмамыш бу дяйишиклийя етираз едиб вяАБШ-ын щямсядрлийини иряли сцрцб. Нятиъядя Минск групундацчлц щямсядрлик (Русийа, АБШ, Франса) формалашды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

3

Page 4: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

2 йанвар

1897 - Эюркямли алим вя иътимаи хадим Язиз Ялийев (1897-1962) анадан олмушдур. Профессор Я.Ялийев 1930-ъу иллярдяАзярбайъан Тибб Институтунун вя Азярбайъан Дювлят Универ-ситетинин ректору ишляйиб, республиканын сящиййя назири (халг ко-миссары) олуб. 1940-ъы иллярдя Даьыстан (Русийа) вилайятиня рящ-бярлик едиб, 1950-ъи иллярдя Азярбайъан ССР Али Совети РяйасятЩейятинин катиби олуб.

1920 - Совет (болшевик) Русийасынын хариъи ишляр комиссары Чи-черинин Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин хариъи ишляр назириФятяли хан Хойскийя биринъи нотасы эюндярилиб. Болшевикляр Азяр-байъандан Русийадакы вятяндаш мцщарибясиня тяряф олараг го-шулмаьы вя эенерал Деникиня гаршы саваш елан етмяйи тяляб едир-диляр. Ъцмщуриййят щюкумяти бу тяляби рядд етди.

1945 - Танынмыш актйор, театр вя кинода йаддагалан образ-лар йаратмыш Сямяндяр Рзайев (1945-1986) анадан олуб.

1992 - Еквадор Азярбайъанын дювлят мцстягиллийини таныйыб.Ики юлкя арасында дипломатик мцнасибятляр ися хейли сонра,2004-ъи ил мартын 22-дя гурулду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

4

Page 5: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

3 йанвар

1804 - Эянъя ханы Ъавад хан оьлу иля бирликдя эенерал Па-вел Сисиановун башчылыг етдийи рус гошунлары иля дюйцшдя гящ-ряманъасына щялак олуб. Ъавад Шащверди хан оьлу 19 ил(1785-1804) Эянъянин ханы олмуш, Азярбайъанын тарихиндявятянпярвяр, мярд вя ъясур сяркярдя кими галмышдыр. Чар Ру-сийасынын Эянъя ханлыьыны ишьал етмяси иля Азярбайъанын диэярханлыгларынын ишьалына да йол ачылмыш олду.

1909 - Азярбайъан тясвири сянятинин эюркямли нцмайяндя-си, дцнйа шющрятли бойакар, халг ряссамы Сяттар Бящлулзадя(1909-1974) анадан олмушдур.

1955 - Иътимаи-сийаси хадим Огтай Ясядов анадан олуб.2000 вя 2005-ъи иллярдя Милли Мяълисин депутаты сечилиб, 2005-ъи илин декабрындан парламентин сядридир.

1990 - ССРИ рящбярлийинин гярары иля Совет Ордусунун щис-сяляри "ермяни ящалисинин мцдафияси мягсядиля" Азярбайъаняразисиня йеридилмяйя башлайыб. Бу, "20 Йанвар" гырьынынащазырлыг иди.

2004 - Бакыда Азярбайъан Республикасынын Назирляр Ка-бинети вя АБШ-ын Мцдафия Назирлийи арасында "Кцтляви гырьынсилащларынын йайылмасынын гаршысынын алынмасында ямякдашлыгщаггында сазиш" имзаланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

5

Page 6: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

4 йанвар

1878 - Танынмыш сатирик шаир, "Молла Нясряддин" ядяби мяк-тябинин эюркямли нцмайяндяляриндян бири Яли Нязми (1878-1946) анадан олуб.

1963 - Азярбайъан ССР Али Совети Рейасят Щяйятинин фярма-ны иля республиканын ярази-инзибати системиндя нювбяти дяйишиклик-ляр едилиб. Фярмана ясасян, Аэъабяди, Яли Байрамлы (индики Шир-ван), Аьсу, Балакян, Дашкясян, Ъябрайыл, Дявячи, Йевлах, Жда-нов (Бейляган), Зярдаб, Гах, Губадлы, Гутгашен (Гябяля),Мирбяшир (Тяртяр), Нуха (Шяки), Пушкин (Билясувар), Саатлы, То-вуз, Хачмаз районлары, Нахчыван МССР-дя Ордубад вя Шащ-буз районлары, ДГМВ-дя Шуша району ляьв едилиб. Лакин бир илсонра, 1964-ъц илин ийулунда Ъябрайыл, Губадлы, Пушкин районла-ры, 1965-ъи илин йанварында ися диэяр районлар бярпа олунуб.

2003 - Президент Щейдяр Ялийевин фярманы иля тясдиглянян"Азярбайъан Республикасынын дювлят дили щаггында" ганун ряс-ми мятбуатда дяръ олунараг гцввяйя миниб. Ганун юлкя Кон-ститусийасына уйьун олараг Азярбайъан дилинин дювлят дили кимищцгуги статусуну тянзимляйир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

6

Page 7: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

5 йанвар

1930 - Совет Иттифагында коллективляшмя вя колхоз гуруъу-луьуна йардым щаггында гярар гябул едилиб. Колхоз гуруъу-луьу ССРИ-дя, о ъцмлядян Азярбайъанда дящшятли репрессийа-ларла, 1 милйона йахын адамын голчомаг ады иля дамьаланарагсцрэцн едилмяси иля мцшайият олунду. Кцтляви колхозлашманыннятиъяси олараг 1931-1933-ъц иллярдя ССРИ-ни дящшятли аълыгбцрцдц, милйонларла инсан юлдц.

1991 - Бакынын Даьцстц мядяниййят вя истиращят паркында(индики "Шящидляр Хийабаны") 20-ъи иллярдя Азярбайъана рящбяр-лик етмиш С.М. Кировун нящянэ щейкяли сюкцлцб. Йарым ясря йа-хын Бакынын ян уъа зирвясиндя "гярар тутан" абидя Азярбайъан-да сосиализмин тянтянясинин тяъяссцмц иди. Щейкялин эютцрцлмя-си иля баьлы рясми мялуматда ясас кими "техники сябяб" - ярази-нин сцрцшмя зонасында олмасы эюстярилирди. Эерчякдя ися бу,Азярбайъанын совет системи вя онун символлары иля видалашмасы-на ишаря иди.

1992 -Азярбайъан Республикасынын Мцдафия Шурасы ляьв еди-либ. Щакимиййят вя мухалифят рящбярляринин иштиракы иля юлкядяэуйа орду гуруъулуьуна кюмяк мягсядиля йарадылан (сентйабр1991) Мцдафия Шурасы яслиндя сийаси мцбаризя вя интрига мяркя-зиня чеврилмишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

7

Page 8: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

6 йанвар

1733 - Сяфяви ордусу Баьдад йахынлыьында баш веряндюйцшдя Османлы гошунларыны мяьлуб едиб. Тяряфляр арасындаимзаланан Баьдад сцлщ мцгавилясиня ясасян, Османлы дювляти1723-1724-ъц иллярдян башлайараг яля кечирдийи бцтцн Сяфяви тор-пагларыны эери гайтармаьа разылыг вериб. Османлы дювляти щяминдюврдя Шимали Азярбайъанын бюйцк щиссясини (Хязярйаны ярази-лярдян савайы), щабеля Тябриз, Ярдябил, Мараьа, Хой вя диэярЪянуби Азярбайъан яразилярини нязарятя эютцрмцшдц. 1732-ъи ил-дя баьланан Кирманшащ мцгавиляси иля Сяфявиляр Ъянуби Азяр-байъан яразилярини эери ала билмишди.

1907 - Танынмыш актйор, халг артисти Исмайыл Даьыстанлы(1907-1980) анадан олмушдур.

1994 - Гарабаьда Ермянистан ишьалчы гошунлары иля мцщари-бядя якс-щцъума кечян Азярбайъан Милли Ордусунун бирляш-мяляри 1993-ъц илин аьыр мяьлубиййятляриндян сонра илк щярби уь-уруну газаныб. Азярбайъан Силащлы Гцввяляринин щиссяляриФцзули районунун Ашаьы Йаьлывянд, Кяримбяйли вя Шцкцрбяйликяндлярини ермяни ишьалындан азад едиб, бюлэядя стратежи ящя-миййят дашыйан Щорадиз гясябяси нязарят алтына алыныб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

8

Page 9: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

7 йанвар

1907 - Азярбайъанын танынмыш геологу, профессор МирялиГашгай (1907-1977) анадан олмушдур.

1992 - Бирляшмиш Штатларын президенти Ъоръ (ата) Буш Азяр-байъан Республикасынын дювлят мцстягиллийинин танынмасы баря-дя Бакыйа мяктуб эюндяриб. О вахтадяк Азярбайъанын мцстя-гиллийини дцнйанын 50-дяк дювляти танымышды. Щямин ил февралын28-дя Азярбайъанла АБШ арасында дипломатик мцнасибятляргурулду.

2001 - Азярбайъанда 2000-ъи илин 5 нойабр парламент сечки-ляриндян сонра нятиъяляри ляьв олунмуш 11 сечки даирясиндя Мил-ли Мяълися тякрар сечкиляр кечирилиб. Щямин даирялярдя сечкиляриннятиъяляри баш вермиш ганун позунтуларына эюря ляьв едилмишди.Тякрар сечкилярин йекунлашмасы иля икинъи чаьырыш Милли Мяълисин124 депутатдан (Ханкянди даираси истисна олмагла) ибарят тамтяркиби формалашды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

9

Page 10: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

8 йанвар

1607 - Сяфявилярля Османлы арасында нювбяти мцщарибя (1603-1612) эедишиндя тцрк гошунларынын ялиндя олан Бакыда халгцсйаны башлайыб. Сяфяви гошунлары шящяря дахил олараг Османлыгцввялярини орадан вуруб чыхарыблар. Бакы, Азярбайъан диэяряразиляри иля бярабяр, тяряфляр арасында бундан юнъяки (1578-1590) мцщарибядя Османлынын нязарятиня кечмишди. Сяфяви дюв-ляти Бакыны эери алмагла мцщарибянин эедишини тамамиля юз хей-риня дяйишмяйя мцвяффяг олду.

1920 - Азярбайъанын халг артисти, театр вя кинода бир чохйаддагалан образлар йаратмыш эюркямли сяняткар Лейла Бядир-бяйли (1920-2000) анадан олмушдур.

1992 - Ермяни тяхрибатчы дястяляри Азярбайъана гаршы дащабир террор ямяли щяйата кечирибляр. Тцркмянистандан Красно-водск (Тцркмянбашы) -Бакы маршуруту иля щярякят едян дянизбярясиндя тюрядилян террор акты нятиъясиндя 25 няфяр щялак олуб,88 няфяр йараланыб.

1995 - Азярбайъан Гайана Республикасы иля дипломатикмцнасибятляр гуруб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

10

Page 11: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

9 йанвар

1903 - Азярбайъан театрынын танынмыш сималарындан оланЦлвц Ряъяб (1903-1938) анадан олмушдур. Сталин репрессийала-рынын гурбаны олуб.

1990 - Ермянистан ССР Али Совети Даьлыг Гарабаьын Азяр-байъандан гопарылмасыны щядяфляйян даща бир сяняд- "ДГМВ-нин сосиал-игтисади инкишаф планынын Ермянистан ССР-ин дювлят пла-нына дахил едилмяси щаггында" гярар гябул едиб. Азярбайъан ССРАли Советинин Ряйасят Щейяти гярары республиканын суверенлийинягясд олараг гиймятляндириб вя ССРИ Али Советинин Ряйасят Щейя-тиня мцраъият едиб. ССРИ Али Советинин Ряйасят Щейяти ися Ермя-нистанын аддымыны писляйян гярар гябул етмякля кифайятляниб.

1991 - Ермяни террору Азярбайъан яразисиндя нювбяти аксийащяйата кечириб. Лачын-Йевлах йолунда Совет Ордусуна мяхсус"УАЗ-469" маркалы щярби машынын эцллябаран едилмяси нятиъя-синдя 4 няфяр, о ъцмлядян "Молодйож Азербайджана" гязетининхцсуси мцхбири Салатын Ясэярова вя бюлэядяки щярби комен-дантлыьын 3 рус забити гятля йетирилиб.

1994 - Азярбайъанла Ватикан дювляти (юлкямизин мцстягилли-йини 1992-ъи ил майын 23-дя таныйыб) арасында дипломатик мцна-сибятляр гурулуб.

2001 - Русийа президенти Владимир Путин Бакыйа рясми сяфяряэялиб. Бу, Русийа рящбяринин Азярбайъана илк рясми сяфяри иди. Ся-фяр Азярбайъан-Русийа ялагяляриндя етимад щавасынын ясасыныгойуб. Щейдяр Ялийев-Владимир Путин данышыгларынын йекунуолараг ики юлкя арасында бир сыра мцщцм сянядляр, о ъцмлядянХязярин секторлара бюлцнмясини якс етдирян Бирэя бяйаннамяимзаланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

11

Page 12: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

10 йанвар

1838 - Бакы милйончусу, бюйцк хейриййячи Щаъы Зейналаб-дин Таьыйев (1838-1924) анадан олуб. Таэыйевин ады Азяр-байъан тарихиня халгынын маарифлянмяси, мядяни инкишафы цчцнэюрдцйц няъиб ишлярля щякк олунуб. Бакыда илк театр бинасы, Ъя-нуби Гафгаз цзря мцсялман гызлар цчцн илк мяктяб, бу эцнпайтахтын архитектурасына йарашыг верян онларла тикили онун адыиля баьлыдыр. ХХ ясрин яввялиндя Бакыда бир чох хейриййя тяшки-латлары ("Мцсялман хейриййя ъямиййяти", "Няшр вя маариф","Ниъат" вя с.) онун кюмяйи сайясиндя фяалиййят эюстяриб.Дюврцн танынмыш зийалылары, Халг Ъцмщуриййятинин гуруъуларыТаьыйевин кюмяйи иля Русийада, Авропада тящсил алмышды.

1994 - НАТО-нун Брцсселдя кечирилян саммитиндя "СцлщЩаминя Тяряфдашлыг" програмы гябул олунуб. НАТО-нун ке-чмиш сосиалист юлкяляри ямякдашлыьыны тянзимляйян програма го-шулмаг цчцн 20-дян чох дювлятя, о ъцмлядян Азярбайъана (юл-кямиз щямин илин майында СНТ програмына гошулду) дявятэюндярилиб. Брцссел саммитинин йекун бяйанатында (11 йанвар1994) НАТО-нун Ъянуби Гафгаз юлкяляри иля баьлы сийасятинядаир айрыъа бянд йер алмышды. Сяняд НАТО-нун Ъянуби Гафга-зын щяр цч республикасынын ярази бцтювлцйцнц таныдыьыны вя эцъишлятмякля яразилярин яля кечирилмясини пислядийини бяйан едирди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

12

Page 13: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

11 йанвар

1920 - Ы Дцнйа мцщарибясинин йекунларына щяср олунмуш Вер-сал (Парис) сцлщ конфрансынын Али Шурасында Бюйцк Британийанынхариъи ишляр назири Керзонун тяклифи иля Азярбайъан ХалгЪцмщуриййятинин танынмасы барядя гярар гябул олунуб. Яли-мярдан бяй Топчубашовун башчылыг етдийи Азярбайъан нцма-йяндя щейяти Гярб даиряляри иля апарылан бириллик эярэин данышыг-лардан сонра буна наил олмушду. Парис сцлщ конфрансынын рясмигярарын йанварын 15-дя Азярбайъан нцмайяндя щейятиня тяг-дим олунду.

1994 - Азярбайъан Латвийа вя Словакийа иля дипломатикмцнасибятляр гуруб. Щяр ики юлкя Азярбайъанын мцстягиллийини1991-ъи ил декабрын 8-дя танымышды.

2003 - Президент Щейдяр Ялийевя "АНС" Мцстягил Йайым вяМедиа Ширкятинин вя "Чинэиз Мустафайев Фонду"нун тясис ет-дийи "2002-ъи илин адамы" мцкафаты тягдим едилиб. Дювлят башчы-сы бу мцкафата 2002-ъи ил ярзиндя Азярбайъанын хариъи сийасятин-дя ялдя олунмуш мцщцм нятиъяляря: Русийа иля Гябяля РЛС-инстатусу вя Хязярин дибинин бюлцнмяси цзря сазишлярин имзалан-масы, Азярбайъан-Тцркийя-Эцръцстан тящлцкясизлик сазишининимзаланмасы, Азярбайъан-Иран мцнасибятляринин сащманлан-масына эюря лайиг эюрцлмцшдц.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

13

Page 14: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

12 йанвар

1908 - Бюйцк бястякар Цзейир Щаъыбяйовун мцяллифи олдуьуилк Азярбайъан операсы "Лейли вя Мяънун" тамашайа гойулуб.Бу, мцсялман Шяргиндя илк опера ясяри иди. Премйера юнъяси Ба-кы кцчяляриня вурулан илк афиша бу мязмунда иди: "Мцсялман ди-линдя яввялинъи дяфя опера. "Лейли вя Мяънун". Шянбя эцнц, ах-шам, йанварын 12-си (йени тягвимля 25-и) "Ниъат" маариф ъямийй-ятинин драм щейяти тяряфиндян мювге-тамашайа гойулаъаг".

1989 - ССРИ Али Советинин Ряйасят Щейяти "АзярбайъанССР-ин Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятиндя хцсуси идаря фор-масынын тятбиг едилмяси щаггында" фярман вериб. Фярмана яса-сян, Даьлыг Гарабаьын Азярбайъан тяркибиндя мухтар вилайятстатусу сахланылмагла бюлэядя бирбаша Москвайа табе олан"Хцсуси Идаря Комитяси" йарадылды. Москванын гярары эуйамцнагишянин сянэимясиня йюнялмишди. Эерчякдя ися АркадиВолскинин рящбярлик етдийи "комитя" Даьлыг Гарабаьын Азяр-байъанын суверенлийиндян чыхарылмасына хидмят едирди. Ящали-нин эениш етираз чыхышларындан сонра "Хцсуси Идаря Комитяси"щямин илин нойабрында Бакынын формал табечилийиндя олан Тяш-килат Комитяси иля явязлянди.

1995 - Азярбайъанла Уругвай арасында дипломатик мцнаси-бятляр гурулуб.

2004 - Президент Илщам Ялийев Азярбайъан Милли Енсиклопе-дийасынын няшри щаггында вя Азярбайъан дилиндя латын графикасыиля кцтляви няшрлярин щяйата кечирилмяси щаггында сярянъамларимзалайыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

14

Page 15: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

13 йанвар

1990 - Бакынын "Азадлыг" мейданындакы издищамлы митингдяАзярбайъан Халг Ъябщяси тяряфиндян "Милли Мцдафия Шура-сы"нын йарадылдыьы елан олунуб. Бу, фактики олараг мцхалифятинщакимиййяти яля кечирмяйя щазырлашдыьыны бяйан етмяси иди. Елящямин эцн совет хцсуси хидмят органларынын эизли ямякдашлары-нын тящрики иля Бакыда йашайан ермяниляря гаршы таланлар башла-ныб. ССРИ КГБ-синин ссенариси цзря башланан бу мягсядли тях-рибат Бакыйа орду бирляшмяляринин йеридилмясини (20 Йанвар гыр-ьыны) ясасландырмалы иди. Цч эцн сцрян таланлардан сонра ермяни-лярин Бакыдан кцтляви кючц (тяхминян 200 мин няфяр) башланды.

1991 - Азярбайъан ССР Али Совети Ряйасят Щейятинин фяр-маны иля Шаумйан (кянд) району инзибати-ярази ващиди кими ляьведилиб вя онун яразиси Эоранбой районуна бирляшдирилиб.

1997 - Президент Щейдяр Ялийев Франса президенти Жак Шира-кын дявятиля Парися рясми сяфяря эедиб. Сяфяр эедишиндя (13-17йанвар) икитяряфли сазишляр, о ъцмлядян Хязярин Азярбайъан сек-торундакы "Лянкяран-дяниз" вя "Талыш-дяниз" йатагларынынФрансанын "Елф-Акитен" вя "Тотал" ширкятляри иля бирэя ишлянмяси-ня даир мцгавиляляр имзаланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

15

Page 16: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

14 йанвар

1911 - Танынмыш рийазиййатчы алим, "Бакы функсионал анализмяктяби"нин баниси Защид Хялилов (1911-1974) анадан олуб.З.Хялилов илк азярбайъанлы физика-рийазиййат елмляри доктору иди.

1992 - Азярбайъанла Тцркийя арасында дипломатик ялагялярингурулмасына даир протокол имзаланыб. Бу, Азярбайъанын хариъиюлкя иля имзаладыьы илк дипломатик сяняд иди. 1991-ъи ил нойабрын9-да Азярбайъанын мцстягиллийини илк таныйан Тцркийя олмушду.1992-ъи илин йанварында Бакыда биринъи олараг Тцркийя бюйцкел-чилийи фяалиййятя башлады, щямин илин августунда ися Азярбайъанхариъдяки илк сяфирлийини Анкарада ачды.

1992 - "Азярбайъан Республикасынын дювлят сярщяди щаггын-да" ганун гцввяйя миниб. Ганунда Азярбайъан Республика-сынын сярщядляринин дювлятин юз гцввяляри тяряфиндян горунмасыбашлыъа шярт кими вурьуланмышды. Ганунун тялябиня ясасян,1992-ъи илин августунда илк дяфя Русийа (кечмиш ССРИ) сярщяд-чиляри Нахчыван Мухтар Республикасындан чыхарылды, сярщяд щис-сяси Азярбайъан Республикасы Сярщяд Гошунларынын там няза-рятиня кечди. Бу тарихи щадисядя Нахчыван МР Али Мяълисининсядри Щейдяр Ялийевин хцсуси ролу олмушду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

16

Page 17: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

15 йанвар

1906 - Санкт-Петербургда Цмумрусийа мцсялманларынын ЫЫгурултайы (15-23 йанвар) ишя башлайыб. Гурултайда РусийаМцсялман Иттифагынын ("Иттифаги-мцслимин", 1905-ъи илин авгус-тунда Цмумрусийа мцсялманларынын гурултайында тясис олун-мушду) биринъи Дювлят Думасына сечкилярля баэлы тактикасымцзакиря едилиб, йени програм гябул олунуб.

1990 - Даьлыг Гарабаьда эярэинляшян мцнагишянин гаршысын-да аъиз галан Азярбайъан ССР-ин рящбярлийи Даьлыг ГарабаьМухтар Вилайятиндя вя она битишик районларда фювгяладя вя-зиййятин тятбиг олунмасы цчцн Москвайа мцраъият едиб. Еля щя-мин эцн ССРИ Али Совети Ряйасят Щейяти Азярбайъанын ДаьлыгГарабаь Мухтар Вилайятиндя вя она битишик районларында, ща-беля Ермянистанын Эорус районунда вя Иран-Азярбайъан(ССРИ) сярщяди бойунъа фювгяладя вязиййят елан едилмяси баря-дя гярар гябул едиб. Фювгяладя вязиййят елан едилян яразиляряСовет Ордусунун бирляшмяляри йеридилиб, йерли щакимиййят щярб-чиляря верилиб.

1992 - Австрийа Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Ики юл-кя арасында дипломатик мцнасибятляр щямин ил февралын 20-дягурулду.

1997 - Азярбайъан Коста Рика (юлкямизин мцстягиллийини1991-ъи ил декабрын 28-дя таныйыб) иля дипломатик ялагяляр гу-руб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

17

Page 18: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

16 йанвар

1453 - Узун Щясян Дийарбякиря дахил олуб вя Аьгойунлутайфа бирляшмяляриня рящбярлийи яля алыб. Бир гядяр сонра Азяр-байъанын бюйцк дювлятляриндян бири - Аьгойунлу дювляти тарихсящнясиня чыхды. Узун Щясянин рящбярлийи алтында (1468-1478)Аьгойунлу дювляти Йахын вя Орта Шяргдя гцдрятли щярби-сийасиамиля чеврилди. Узун Щясян бцтцн Азярбайъан торпагларыныящатя едян эцълц мяркязляшдирилмиш дювлят йаратмаг сийасяти йе-ридирди, бу мягсядля хцсуси "Гануннамя" щазырлатмышды. Онунбашладыьы иши нявяси Шащ Исмайыл Хятаи баша чатдырды, шималлы-ъя-нублу бцтцн Азярбайъан торпагларыны юз щакимиййяти алтындабирляшдирди.

1732 - Сяфяви дювляти иля Османлы императорлуглары арасындаГафгаза нязарят уьрунда нювбяти мцщарибянин йекуну оларагКирманшащ сцлщ мцгавиляси баьланыб. Мцгавилянин шяртляриняясасян, Азярбайъанын Иряван, Нахчыван, Эянъя, Шамахы вя Шир-ван бюлэяляри Османлы императорлуьунун, Кирманшащ, Ярдябилвя Тябриз бюлэяляри ися Сяфяви дювлятинин нязарятиня кечиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

18

Page 19: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

17 йанвар

1915 - Ы Дцнйа мцщарибяси эедишиндя Гафгаз ъябщясиндяТцркийя (Османлы) гошунларыны мяьлуб едян Русийа гошунларыорадан Ирана (Ъянуби Азярбайъана) кечяряк Тябризя йахынла-шыблар. Цч эцндян сонра (йанварын 20-си) Тябриз рус гошунларытяряфиндян ишьал олунду.

1926 - Танынмыш шаиря Мядиня Эцлэцн (1926-1991) анаданолмушдур.

1992 - Али Советин Милли Шурасы (1991-1992-ъи иллярдя ганун-вериъи орган функсийасыны йериня йетирян орган) 20 Йанварын"Шящидляр эцнц" елан олунмасы щаггында" ганун гябул едиб.Гануна ясасян, йанварын 20-си юлкя яразисиндя гейри-иш эцнцелан олунуб.

1994 - Азярбайъан Милли Ордусунун бирляшмяляри Гарабаьъябщясинин Фцзули истигамятиндя Ермянистан силащлы гцввяляри-нин йенидян щцъума кечмяк ъящдинин гаршысыны алыблар. Бунданюнъя Азярбайъан Силащли Гцввяляринин щиссяляри Фцзули району-нун Щорадиз гясябясини, бир сыра Аразбойу кяндляри ишьалданазад етмишдиляр. Ермяниляр бу яразиляри йенидян яля кечирмякцчцн арамсыз щцъумлара кечсяляр дя, бюйцк иткиляр веряряк эеричякилмяли олдулар.

2001 - Авропа Шурасы Назирляр Комитяси Азярбайъанын тяш-килата тамщцгуглу цзв гябул олунмасы щаггында гярар гябуледиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

19

Page 20: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

18 йанвар

1903 - Танынмыш педагог, алим вя маарифчи Мещди Мещди-задя (1903-1984) Ъябрайыл районунда анадан олмушдур. ССРИПедагожи Елмляр Академийасынын щягиги цзвц олуб, узун иллярАзярбайъанын Тящсил (Маариф) Назирлийиня рящбярлик едиб.

1941 - Кинорежиссор, республиканын халг артисти Елдар Гулий-ев анадан олуб. "Бир ъянуб шящяриндя", "Севинъ бухтасы", "Ба-бяк", "Низами" вя с. филмлярин режиссорудур.

1947 - Халг артисти, танынмыш ряггася, Азярбайъан ДювлятМащны вя Рягс Ансамблынын бядии рящбяри Афаг Мяликова ана-дан олуб.

1992 - Али Советин Милли Шурасында 1990-ъы илин 20 Йанварщадисяляри иля баьлы йарадылмыш парламент комиссийасынын (сядракадемик Митяд Аббасов, мцавин витсе-спикер Тамерлан Га-райев иди) щесабаты динлянилиб. Парламентин гябул етдийи гярарда20 Йанвар фаъияси ССРИ-нин али щакимиййят органларынын Азяр-байъан халгына вя инсанлыьа гаршы аьыр ъинайяти кими гиймятлян-дирилирди. 20 Йанвар щадисяляриня тарихи вя щцгуги нюгтейи-ня-зярдян щяртяряфли гиймят Щейдяр Ялийев Азярбайъанын рящбяр-лийиня эяляндян сонра, 1994-ъц илдя верилди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

20

Page 21: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

19 йанвар

1873 - Азярбайъанын илк маарифчи гадынларындан бири,Ъ.Мяммядгулузадянин щяйат йолдашы Щямидя ханым Мям-мядгулузадя-Ъаваншир (1873-1955) анадан олуб.

1990 - Нахчыван МССР Али Совети мухтар республиканынССРИ тяркибиндян чыхмасы барядя гярар гябул едиб. Бу, ССРИ-дямухтар гурум тяряфиндян гябул едилян илк беля гярар иди. Нахчы-ванын Ермянистан тяряфиндян блокадайа алынмасына вя бюлэяйяедилян силащлы щцъумлара гаршы ССРИ рящбярлийинин тядбир эюрмя-мясиня ъаваб олараг беля бир гярар гябул олунмушду. НахчыванАли Совети Гарс мцгавилясинин (1921) тяляблярини ясас тутараг кю-мяк цчцн Тцркийяйя, еляъя дя БМТ-йя мцраъият едиб.

- Щямин эцн Ермянистан силащлы гцввяляри мухтар республи-канын Кярки кяндини ишьал едибляр.

1992 - Ермяни силащлы гцввяляри Шуша районунун Кяркиъащанкяндини ишьал едибляр. Стратежи яразидя йерляшян кянди яля кечирян-дян сонра ермяниляр Шуша цзяриня арамсыз ракет щцъумларынабашладылар.

1993 - Азярбайъан парламенти "Дювлят эерби щаггында"Конститусийа Гануну гябул едиб. Халг Ъцмщуриййяти дюврцндяДювлят эерби щаггында мцсабигя елан едился дя (йанвар 1920),ону баша чатдырмаг мцмкцн олмамышды. 1991-ъи илдя Али Сове-тин гярары иля йени мцсабигя елан олунду вя Ъцмщуриййятдюврцндя щазырланмыш лайищялярдян бири ъцзи дяйишикликлярля Дюв-лят эерби кими тясдиг едилди. Дювлят эерби палыд будагларындан вясцнбцллярдян ибарят гювсцн цзяриндя йерляшян галхан тясвириндянибарятдир. Галханын цстцндя Азярбайъан байраьынын рянэляри фо-нунда сяккизэушяли улдуз, улдузун мяркязиндя алов тясвири вар.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

21

Page 22: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

20 йанвар

1902 - Тцрк шаири, юмрцнцн бир щиссясини Азярбайъанда йаша-мыш Назим Щикмят (1902-1963) анадан олуб. Сийаси бахышлары-на эюря коммунист олан шаир 1938-ъи илдя Тцркийядя щябся мящ-кум едилмиш, 1951-ъи илдя она ССРИ-йя мцщаъирят етмяйя иъазяверилмишди. Тцркийя вятяндашлыьындан мящрум едилян Н.Щикмятюмрцнцн ахырынадяк ССРИ-дя йашады.

1990 - Совет Ордусу Бакыда "Ганлы Йанвар" гырьыныны щяйа-та кечириб. ССРИ Али Совети Ряйасят Щейятинин сядри МихаилГорбачовун Бакыда фювгяладя вязиййятин тятбиг едилмяси баря-дя 19 йанвар тарихли фярманы гырьына ясас йаратмышды. Фярманйанварын 20-дя сящяр, йяни гошун щиссяляри шящярдя гырьын тюря-дяндян сонра елан едилмишди. Азярбайъанын о вахткы сябатсызрящбярлийинин фактики разылыьы ясасында республикада милли-азад-лыг щярякатыны боьмаг мягсядиля Бакыйа бюйцк бир орду (рясмирягямляря эюря, 35 мин няфяр) йеридилмишди. ССРИ Мцдафия На-зирлийи, ДИН вя ДТК-нын щазырлайыб щяйата кечирдийи "Удар"адлы ямялиййатда ясас ролу хцсуси тяйинатлы "Алфа" вя ДТК-нын"А" тяхрибат груплары ойнамышды. Совет гошунларынын тяъавцзцнятиъясиндя 134 няфяр юлдцрцлмцш, 600-дян чох адам йаралан-мышды. Юлдцрцлянляр арасында беш миллятин нцмайяндяси, 20-дянчох гадын вя ушаг вар иди.

1998 - Президент Щейдяр Ялийев "Азярбайъан Республикасыиля Авропа Шурасы арасында ямякдашлыьын дяринляшдирилмяси вяАзярбайъан Республикасынын Авропада мянафеляринин мцдафияедилмяси сащясиндя тядбирляр щаггында" сярянъам имзалайыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

22

Page 23: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

21 йанвар

1732 - Сяфяви дювляти иля Русийа арасында Ряшт мцгавилясибаьланыб. Мцгавиляйя ясасян, Русийа Ы Пйотрун вахтында ишьалетдийи Хязярйаны яразиляри - Кцр чайындан шималда йерляшян Азяр-байъан торпагларыны Сяфяви дювлятиня гайтарыб. Юз нювбясиндяСяфяви дювляти Османлы дювлятини бу яразиляря бурахмамаг баря-дя ющдялик эютцрцб. Мцгавиляйя ясасян, Русийа таъирляри Сяфявидювляти яразисиндя рцсумсуз тиъарят етмяк щцгугу ялдя етдиляр.

1893 - Дцнйа шющрятли тцрколог алим, шаир Бякир Чобанзадя(1893-1938) Крымын Симферопол гязасынын Гарасубазар кян-диндя анадан олуб. Азярбайъанда дилчилик елми вя тцрколоэийа-нын тяшяккцлц вя инкишафында бюйцк рол ойнайыб. Сталин репрес-сийаларынын гурбаны олуб.

1908 - Мяшщур физик Лев Давыдович Ландау (1908-1968) Бакы-да анадан олуб. 1962-ъи илдя физика цзря Нобел мцкафатына лайигэюрцлцб. Щямин ил аьыр автомобил гязасына дцшцб вя сящщятининписляшмяси цзцндян бир даща елми йарадыъылыьа гайыда билмяйиб.

1990 - Щейдяр Ялийев Москвада мятбуат конфрансы кечиря-ряк Совет Ордусунун Бакыда тюрятдийи 20 Йанвар гырьыныны пис-ляйян бяйанат вериб, щадисянин ССРИ рящбярлийинин Азярбайъанхалгына гаршы тяъавцз акты олдуьуну билдириб. Щямин вахт хястя-ханада мцалиъя олунан Щ.Ялийев Азярбайъан ССР-ин Москва-дакы даими нцмайяндялийиня эяляряк аьыр эцндя юз халгы иля щя-мряй олдуьуну нцмайиш етдириб.

1992 - Азярбайъан Исвечря Конфедерасийасы вя Лихтенштейн-ля дипломатик мцнасибятляр гуруб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

23

Page 24: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

22 йанвар

1892 - Азярбайъан тясвири сянятинин эюркямли нцмайяндяси,танынмыш бойакар вя графика устасы Бящруз Кянэярли (1892-1922) анадан олмушдур.

1990 - Бакыда "Ганлы Йанвар" тяъавцзцнцн гурбанлары дяфнедилиб. 20 Йанвар шящидляри Бакыда о вахт С.М.Кировун адыныдашыйан Даьцстц мядяниййят вя истиращят паркында торпаьатапшырылыб. Щямин вахтдан парк "Шящидляр Хийабаны" адлан-маьа башланды.

- Щямин эцн Азярбайъан ССР Али Советинин фювгяладя сес-сийасы кечирилиб. Республиканын яксяр рящбяр шяхсляринин (Азяр-байъан КП МР катиби Щясян Щясянов истисна олмагла) иштиракетмядийи иъласда 20 Йанвар щадисяляри иля баьлы дцнйа халглары-на вя парламентляриня мцраъият гябул едилиб. Сессийанын гябулетдийи гярарда Азярбайъанын ССРИ-дя галыб-галмамасы мяся-лясинин цмумхалг референдумуна чыхарылмасы барядя маддя дяварды. Лакин чох кеъмяди ки, Азярбайъанын йени рящбярлийи(Айаз Мцтяллибов) щямин маддяни унутду.

1992 - Филиппин Азярбайъанын дювлят мцстягиллийини таныйыб.Ики юлкя арасында дипломатик ялагяляр щямин ил мартын 27-дя гу-рулуб.

1993 - Нахчыванда Тцркийя Ъцмщуриййятинин баш консул-луьу ачылыб. Бу, мухтар республикада фяалиййятя башлайан илкхариъи юлкя дипломатик нцмайяндялийи иди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

24

Page 25: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

23 йанвар

1920 - РСФСР-ин хариъи ишляр назири Чичерин АзярбайъанХалг Ъцмщуриййяти щюкумятиндян эенерал Деникиня гаршымцщарибяйя гошулмаьы тяляб едян икинъи нотаны Бакыйа эюндя-риб. Азярбайъан болшевик Русийасынын тялябини нювбяти дяфярядд етди.

1945 - Азярбайъан ССР Елмляр Академийасынын йарадылма-сы барядя гярар верилиб. 1920-ъи иллярдя республикада елми тядги-гатлар Бакы Дювлят Университетиндя мяркязляшмишди. 1925-ъи ил-дя Азярбайъанын Тядгиг вя Тятяббю Ъямиййяти йаранмыш,1929-ъу илдя онун ясасында Азярбайъан Дювлят Елми-ТядгигатИнституту тяшкил едилмишди. 1932-ъи илдя институтун базасындаССРИ Елмляр Академийасы Загафгазийа Филиалынын АзярбайъанШюбяси тяшкил едилиб, 1936-ъы илдя гурум ССРИ ЕА-нын Азяр-байъан Филиалына чеврилиб. ССРИ Халг Комиссарлары Советинин 23йанвар 1945-ъи ил тарихли гярары иля ССРИ ЕА-нын Азярбайъан Фи-лиалынын базасында Азярбайъан Елмляр Академийасы йарадылды.Щямин илин мартында Академийайа илк цзвляр сечилди, академикщейят вя рящбярлик формалашды. 2001-ъи ил майын 15-дя президентЩейдяр Ялийевин имзаладыьы фярмана ясасян, республиканын янбюйцк елм мцяссисяси Азярбайъан Милли Елмляр Академийасыадланыр.

1992 - Чехийа Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Ики юлкяарасындан дипломатик ялагяляр 1993-ъц ил йанварын 29-да гуру-луб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

25

Page 26: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

24 йанвар

1945 - Ики дяфя Совет Иттифагы Гящряманы, танк гошунлары эе-нерал-майору Щязи Асланов Латвийанын Лиепай районунда ал-ман фашистляри иля дюйцшдя щялак олуб. Щ.Асланов 1910-ъу ил йан-варын 22-дя Лянкяранда анадан олуб, Бакы вя Ленинградда щяр-би мяктяблярдя охуйуб. 1942-ъи илин декабрында Сталинград дюйц-шляриндя эюстярдийи иэидлийя эюря 55-ъи танк бригадасынын команди-ри полковник Щ.Асланова Совет Иттифагы Гящряманы ады верилиб.1944-ъц илдя эенерал-майор Щ.Асланов Белорусийа ъябщясиндякишцъаятиня эюря икинъи дяфя йцксяк ада тягдим едился дя, ССРИ щяр-би рящбярлийиндя тямсил олунан ермяни эенералы И.Баграмйан бу-на манечик тюрядиб. 1991-ъи илдя Щ.Асланова юлцмцндян сонраикинъи дяфя Совет Иттифагы Гящряманы ады верилиб.

1992 - Азярбайъан парламенти "хцсуси дявят едилмиш гонаг"статусу алмаг цчцн Авропа Шурасына мцраъият едиб. АвропаШурасы Парламент Ассамблейасы 1996-ъы илдя Азярбайъана"хцсуси дявят едилмиш гонаг" статусу верди.

2002 - Президент Щейдяр Ялийевин Русийайа дювлят сяфяри заманыГябяля РЛС-ин статусуна даир сазиш имзаланыб. Гябяля РЛС ("Дарйал"Аналитик-Информасийа Мяркязи) Азярбайъанын мцлкиййяти кими тясбитля-ниб вя Русийайа 10 иллийя (щяр ил цчцн 7 млн. доллар) иъаряйя верилиб. Сяфярэедишиндя ики юлкя арасында 2002-2010-ъу илляр цзря игтисади тяряфдашлыгмцгавиляси дя имзаланыб.

2005 - Президент Илщам Ялийев Иран Ислам Республикасынарясми сяфяря эедиб. Сяфяр чярчивясиндя Азярбайъан президентиилк дяфя Ъянуби Азярбайъанын мяркязиня - Тябризя эедяряк бу-рада йениъя ачылмыш Азярбайъан консуллуьуна баш чякиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

26

Page 27: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

25 йанвар

1899 - Азярбайъанын илк щцгуг профессору, иътимаи хадимМустафа Вякилов (1899-1943) анадан олуб. 1919-ъу илдя ХалгЪцмщуриййяти щюкумятинин эюндяришиля Сорбонна (Парис) Уни-верситетиня дахил олуб, тящсилини битирдикдян сонра Азярбайъанагайыдыб, щцгуг сащяси цзря кадрларын щазырланмасында фяал ролойнайыб. Сталин репрессийаларынын гурбаны олуб.

1988 - Ермянистан ССР-дя йашайан азярбайъанлы ящалининкцтляви депортасийасы башланыб. Азярбайъанлы гачгынларын илкдястяси республикамыза пянащ эятириб. 1988-1989-ъу иллядя цму-миликдя 230 миня йахын азярбайъанлы Ермянистан яразисиндякитарихи ата-баба йурдларындан зорла говулду.

2001 - Азярбайъан Авропа Шурасына тамщцгуглу цзв олуб.Страсбургда, Авропа Шурасынын мянзил-гярарэащынын гаршысын-дакы флагштока Азярбайъанын байраьы галдырылыб. МярасимдяАзярбайъан президенти Щейдяр Ялийев иштирак едиб.

2005 - Авропа Шурасы Парламент Ассамблейасында Гарабаьмцнагишяси цзря мярузячи Девид Аткинсонун (Британийа) щазыр-ладыьы мярузя цзря гятнамя гябул олунуб. "АТЯТ-ин МинскКонфрансынын мяшьул олдуьу Даьлыг Гарабаь бюлэяси цзяриндямцнагишя" адлы 1416 (2005) сайлы гятнамядя ЕрмянистанынАзярбайъан торпагларыны ишьал алтында сахладыьы гейд олунуб.Гятнамядя Ермянистана БМТ Тящлцкясизлик Шурасынын гятна-мялярини (1993) йериня йетирмяк вя силащлы гцввяляри ишьал олун-муш яразилярдян чыхармаг чаьырышы йер алыб. Бу, ЕрмянистанынАзярбайъана гаршы щярби тяъавцзц иля баьлы Авропа Шурасындагябул едилян илк бейнялхалг ящямиййятли сяняд иди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

27

Page 28: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

26 йанвар

1863 - Маарифзи, ядябиййатшцнас вя публисист Фирудин бяйКючярли (1863-1920) анадан олуб. Загафгазийа Мцяллимляр Се-минарийасынын (Гори, Эцръцстан) Азярбайъан бюлмясиндя дярсдейиб, 1906-ъы илдя Азярбайъан бюлмясинин Газаха кючцрцлмя-синя наил олуб вя юмрцнцн сонунадяк она рящбярлик едиб. ХалгЪцмщуриййяти Милли Шурасынын цзвц олуб. 1920-ъи илдя Эянъядяболшевик ермяниляр тяряфиндян эцлляляниб.

1992 - Азярбайъан Милли Ордусунун Даьлыг Гарабаьдакыилк бюйцк ямялиййаты уьурсузлуьа дцчар олуб. Мцдафия назириТаъяддин Мещдийевин рящбярлик етдийи баталйонун Шушанын Да-шалты кяндиндя пусгуйа дцшмяси нятиъясиндя 70-я йахын щярбчи-миз щялак олмушду.

2002 - АБШ президенти Ъоръ Буш Азярбайъана гаршы тятбигедилян гадаьынын - "Азадлыьа Дястяк Акты"на 907 сайлы дцзяли-шин гцввясинин дайандырылмасы барядя сяняди имзалайыб. 1992-ъиилин октйабрында Конгресдяки ермяни лоббисинин тяшяббцсц илягябул едилян сяняд Азярбайъана Америка йардымыны гадаьанедирди. Азярбайъан узун мцддят гадаьанын ляьвиня чалышса да,АБШ администрасийасы йалныз 2001-ъи илин сонунда, Яфганыстан-дакы антитеррор кампанийасында Азярбайъаны юзцня мцттяфигэюряндян сонра 907-нин гцввясинин дайандырылмасы цчцн прак-тик аддымлар атды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

28

Page 29: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

27 йанвар

1906 - Танынмыш тарихчи алим Сара Ашурбяйли (1906-2001)анадан олуб. Орта ясрляр Азярбайъан шящярляринин тарихиня даирдяйярли арашдырмалар апарыб, ясярляри инэилис, франсыз дилляриндячап едилиб. Азярбайъан Ряссамлар Иттифагынын цзвц олуб, бойа-карлыг ясярляринин мцяллифидир.

1912 - Эюркямли нефтчи, профессор Еййуб Таьыйев (1912-1967) анадан олмушдур. Сибирдяки зянэин нефт йатагларынынкяшфиндя иштирак едиб, Арэентина вя Бразилийада чалышыб. Цч дяфяСталин мцкафатына лайиг эюрцлмцш йеэаня азярбайъанлыдыр.

1995 - Азярбайъан президенти Щейдяр Ялийев илк дяфя ДцнйаИгтисади Форумунда (Давос Форуму) иштирак етмяк цчцн Исве-чряйя эедиб. Сяфяр эедишиндя Азярбайъан рящбяри чохсайлы эюрц-шляр кечирмиш, енерэетика иля баьлы сессийасында чыхыш етмишди.

2003 - Азярбайъанын АШПА-дакы нцмайяндя щейятинин башчы-сы Илщам Ялийев Авропа Шурасы Парламент Ассамблейасынын вит-се-президенти вя Бцро цзвц сечилиб. Илк дяфя олараг Азярбайъаныннцмайяндяси мютябяр бейнялхалг гурумун рящбярлийиндя тямсилолунуб. Бу щадися Азярбайъанын Авропа Шурасында уьуру ол-магла йанашы, Щейдяр Ялийев сийаси мяктябинин лайигли давамчы-сы кими Илщам Ялийевин бейнялхалг мцстявидя газандыьы нцфузунэюстяриъиси иди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

29

Page 30: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

28 йанвар

1828 - Чар Русийасынын гошунлары Иранла мцщарибя (1826-1828) эедишиндя Ъянуби Азярбайъанын Урмийа шящярини ишьаледибляр. Бунун ардынъа эенерал Иван Паскевичин башчылыг етдийирус гошунлары Ярдябили дя яля кечирди вя февралда Иран Русийаиля тяслимчи сцлщ (Тцркмянчай мцгавиляси) имзаламаьа мяъбуролду.

1919 - Ермяни-дашнак гулдур дястяляри Эянъя губернийасы-нын Загалы кяндини йандырыблар. Кяндин 15 сакини (ясасян га-дынлар вя ушаглар) вящшиъясиня гятля йетирилиб.

1923 - Азярбайъанын иътимаи-сийаси вя ядяби фикир тарихин-дя мцщцм йер тутан "Азярбайъан" журналынын илк сайы чап-дан чыхыб.

1992 - Гарабаь мцщарибяси эедишиндя ермяни силащлы гцввяля-ри Азярбайъанын динъ ящалисиня гаршы даща бир дящшятли терроракты щяйата кечирибляр. Аьдам-Шуша маршруту иля учан "МИ-8"сярнишин вертолйоту Ханкяндиндян атылмыш "йер-щава" типли ра-кетля вурулуб. Вертолйотдакы 44 няфярин щамысы щялак олуб. Бу,дцнйа авиасийа тарихиндя ян бюйцк мцлки вертолйот гязаларын-дан сайылыр.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

30

Page 31: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

29 йанвар

1927 - Азярбайъанын халг артисти, мяшщур балерина Лейла Вя-килова (1927-1999) анадан олмушдур.

1942 - Совет Иттифагы, Бюйцк Британийа вя Иран арасында фа-шист Алманийасына гаршы бирэя алйанс барядя сазиш имзаланыб.Сазишя ясасян, Иран яразисиндя - Ъянуби Азярбайъанда ССРИ-нин щярби континэенти йерляшдирилди вя мцщарибянин сонунадяк(1945) совет гошунлары орада галды.

1991 - Тцркийя иля Азярбайъан арасында илк щюкумятлярарасыямякдашлыг сазиши имзаланыб. Няглиййат сащясиндя имзаланансазишя ясасян, Нахчыван Мухтар Республикасынын Сядяряк ра-йонунда Араз чайы цзяриндя (о вахткы Тцркийя-ССРИ сярщядин-дя) кюрпц тикилмяли иди. "Цмид кюрпцсц"нцн тянтяняли ачылышы1992-ъи ил майын 28-дя кечирилди.

2004 - Президент Щейдяр Ялийевин вяфатындан сонра АНСШиркятляр Групу вя Чинэиз Мустафайев адына Фонд тяряфиндян"2003-ъц илин адамы" мцкафатына лайиг эюрцлмяси иля баьлы тяг-димат мярасими кечирилиб. Мярасимдя мцкафат Азярбайъанпрезиденти Илщам Ялийевя тягдим олунуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

31

Page 32: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

30 йанвар

1992 - Прагада Авропада Тящлцкясизлик вя ЯмякдашлыгМцшавирясинин (1995-ъи ил йанварын 1-дян АТЯТ) цзвц олан юл-кялярин Хариъи Ишляр Назирляри Шурасынын топлантысы кечирилиб. То-плантыда Азярбайъан вя Ермянистан АТЯМ цзвлцйцня гябулолунуб. Тяшкилат Даьлыг Гарабаь мцнагишясинин щялли иля мяшь-ул олмаг цчцн реэиона миссийа эюндярмяк барядя гярар гябуледиб. АТЯМ Азярбайъанын дахил олдуьу илк Авропа тяшкилатыолмушдур.

- Щямин эцн Азярбайъан вя Корейа Халг Демократик Рес-публикасы (Шимали Корейа) арасында дипломатик ялагяляр гурулуб.

1998 - Президент Щейдяр Ялийев Азярбайъан Халг Ъумщу-риййятинин йарадылмасынын 80 иллийинин кечирилмяси щаггында ся-рянъам имзалайыб.

2002 - Президент Щейдяр Ялийев Дцнйа Игтисади Форумунуниллик топлантысында иштирак етмяк цчцн Нйу-Йорка эедиб. 1960-ъы илдян етибарян щяр ил Исвечрянин Давос шящяриндя кечирилянДцнйа Игтисади Форумунун Нйу-Йоркда тяшкил едилмяси 2001-ъи илин 11 сентйабр террорундан сонра бейнялхалг бирлийин Аме-рика иля щямряйлик жести иди. Азярбайъан президенти 11 сентйабртеррору гурбанларынын хатиря мемориалыны зийарят едиб.

2003 - Бакыда Азярбайъан вя Украйна арасында щярбиямякдашлыг сазиши имзаланыб. Украйнанын мцдафия назири Влади-мир Шкидченко юлкясинин Ермянистанла щярби ялагяляр гураркянДаьлыг Гарабаь мцнагишясини диггятя алдыьыны билдириб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

32

Page 33: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

31 йанвар

1884 - Халг Ъцмщуриййятинин гуруъуларындан бири, эюркям-ли иътимаи-сийаси хадим Мящяммядямин Рясулзадя (1884-1955)Бакынын Новханы кяндиндя анадан олуб. 1904-ъи илдя сосиал-де-мократ "Щцммят" тяшкилатынын гуруъуларындан олуб. 1908-ъи ил-дя Ирана эедяряк Мяшрутя ингилабында иштирак едиб, сонраТцркийяйя эедиб. 1913-ъц илдя чарын елан етдийи амнистийадансонра Бакыйа гайыдыб вя "Щцммят"ин ясасында йарадылан"Мцсават" партийасына рящбярлик едиб. 1918-ъи илдя ЗагафгазийаСейминдя Азярбайъан фраксийасына рящбярлик едиб, щямин илмайын 27-дя Сеймин азярбайъанлы депутатлары Рясулзадянинсядрлийи иля Азярбайъан Милли Шурасыны йарадыблар, 28 майдаХалг Ъцмщуриййяти елан олунуб. Ъцмщуриййятин сцгутундансонра Рясулзадя Москвайа апарылыб, орадан мцщаъирятя эедиб.1922-ъи илдян Тцркийядя, 30-40-ъы иллярдя Авропада Азярбайъансийаси мцщаъирятиня рящбярлик едиб. 1947-ъи илдя Тцркийяйя га-йыдыб вя 1955-ъи илдя Анкарада вяфат едиб.

1902 - Шамахы шящяриндя эцълц зялзяля бюйцк даьынты вя тяля-фат тюрядиб, ящалинин яксяриййяти шящяри тярк едиб. Шамахыда1856, 1861 вя 1872-ъи иллярдя дя даьыдыъы зялзяляляр баш вериб.

1992 - Азярбайъанла Украйна арасында дипломатик мцнаси-бятляр гурулуб.

2006 - Чинэиз Мустафайев Фонду вя АНС Ширкятляр Групу-нун "2005-ъи илин адамы" мцкафаты Щейдяр Ялийев Фондунунпрезиденти, УНЕСЪО-нун Хошмярамлы сяфири, Милли Мяълисиндепутаты Мещрибан Ялийевайа тягдим олунуб. М.Ялийева тящсилсистеминин инкишафында хидмятляриня, мядяни ирсимизин дцнйадатяблиьи цчцн эюрдцйц ишляря, хейриййячилик фяалиййятиня эюря бумцкафата лайиг эюрцлмцшдц.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

33

Page 34: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

1 феврал

1930 - Совет щюкумяти (ССРИ Халг Комиссарлары Совети)"Кцтляви коллективляшмянин сцрятляндирилмяси вя голчомагларламцбаризя щаггында" гярар гябул едиб. Колхоз гуруъулуьу илябаьлы эенишмигйаслы репрессийа машыны Азярбайъанда да ишядцшцб. Колхоза гаршы чыханлар йа мящв едилир, йа да сцрэцняэюндярилирди.

1949 - Тцркийянин пайтахты Анкарада "Азярбайъан КцлтцрДярняйи"нин тясис едилмяси дцнйада азярбайъанлы диаспорунунтяшкилатланмасы сащясиндя илк аддым олуб. Бундан сонра, 1956-ъы илдя Халг Ъцмщуриййятинин милли тящлцкясизлик назири Наьы бяйШейхзаманлынын оьлу Салещ бяй Шейхзаманлы АБШ-да "Амери-канын Азярбайъан Ъямиййяти"ни тясис етди. Щазырда бу гурумаН.Шейхзаманлынын нявяси Томрис Азяри рящбярлик едир.

1994 - Бакы дямир йолу ваьзалында Кисловодск-Бакы сярнишингатарында партлайыш баш вериб. Террор акты нятиъясиндя 3 няфярщялак олмуш, 20 няфяр йараланмышды. 90-ъы иллярин яввялиндя ер-мяни тяхрибатчылары тяряфиндян Азярбайъана гаршы онларла терроракты щяйата кечирилиб, бу ганлы олайларда 2 миндян чох инсан щя-лак олуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

34

Page 35: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

2 феврал

1920 - Ермяни гулдур дястяляри Гярби Азярбайъандакы (инди-ки Ермянистан) Шураэел кяндиндя дящшятли гырьын тюрядибляр.Кянд ящалисинин бюйцк щиссяси - яксяриййяти гадын, гоъа вяушаглар олмагла минядяк инсан гятля йетирилиб.

1935 - Иътимаи-сийаси хадим Артур Расизадя Эянъя шящярин-дя анадан олуб. 1980-ъи иллярдя Азярбайъан ССР-дя рящбяр вя-зифялярдя тямсил олунуб. 1996-ъы илдя Азярбайъан Республикасы-нын баш назири тяйин олунуб. Дювлят гуллуьунда хидмятлятиняэюря "Истиглал" ордени иля тялтиф олунуб.

1996 - Азярбайъан эянъляринин илк цмумреспублика форумукечирилиб. Форумда президент Щейдяр Ялийев иштирак едиб. Прези-дент Щейдяр Ялийевин фярманы иля 1998-ъи илдян етибарян 2 фев-рал Азярбайъанда Эянъляр эцнц кими гейд едилир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

35

Page 36: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

3 феврал

1993 - Азярбайъанла Эцръцстан арасында стратежи тяряфдашлыгйюнцндя илк сяняд - "Достлуг, ямякдашлыг вя гаршылыглы тящлцкя-сизлик щаггында" мцгавиля имзаланыб. Мцгавиля Эцръцстан рящ-бяри Едуард Шеварднадзенин Бакыда президент Ябцлфяз Елчи-бяйля эюрцшцнцн йекуну олараг имзаланыб.

1995 - Авропа Шурасы Парламент Ассамблейасынын БцросуАзярбайъанын тяшкилатда "хцсуси дявят едилмиш гонаг" статусуалмаг барядя мцраъиятинин нязярдян кечирилмяси тяшяббцсц илячыхыш едиб. Азярбайъан бунунла баьлы тяшкилата 1992-ъи илдямцраъият етмиш, 1994-ъц илдя АШПА цч Ъянуби Гафгаз респуб-ликасынын мцраъиятиня бахылмасы барядя 1247 сайлы тювсийя гяраргябул етмишди. АШПА 1996-ъы илдя Азярбайъана "хцсуси дявятедилмиш гонаг" статусунун верилмяси барядя гярар гябул етди.

2004 - Президент Илщам Ялийевин иштиракы иля "Эцлцстан" са-райында Бакы-Тбилиси-Ъейщан лайищясинин малиййяляшдирилмясицзря сон сянядлярин тянтяняли имзаланма мярасими кечирилиб.Азярбайъан, Эцръцстан вя Тцркийя щюкумятляринин, БТЪ-нинкредиторлар групунун нцмайяндяляри тяряфиндян имзалананмалиййяляшмя пакети 78 мцхтялиф тяряфин 17 миндян артыг имза-сы олан 208 малиййя сянядиндян ибарят иди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

36

Page 37: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

4 феврал

1921 - Дцнйа шющрятли азярбайъанлы алим Лцтфи Задя Бакыдаанадан олуб. 1930-ъу илдя аиляси иля Ирана кючцб. Тещран Уни-верситетини битирдикдян сонра 1944-ъц илдя АБШ-а эедиб, тящсили-ни Массачусетс Технолоэийа Университетиндя давам етдириб,Колумбийа Университетиндя електрон мцщяндислийи цзря профес-сор елми дяряъяси алыб. 60-ъы иллярдян Беркли Университетиндя (Ка-лифорнийа) ишлямяйя башлайыб. Лцтфи Задяйя шющрят эятирян гейри-сялис мянтиг нязяриййяси 80-ъи иллярдян дцнйанын ян апарыъы тех-нолоэийа ширкятляриндя, Америка Милли Аерокосмик Аэентлийин-дя (НАЪА) истифадя олунур.

1945 - Танынмыш мцьянни вя бястякар, халг артисти ПоладБцлбцлоьлу анадан олуб. 1988-2006-ъы иллярдя Азярбайъанынмядяниййят назири олуб, 2006-ъы илдя Азярбайъанын Русийадасяфири тяйин едилиб.

1954 - Азярбайъанда ян ири су електрик стансийасы - Минэяче-вир СЕС истифадяйя верилиб. Иншасы 1945-ъи илдя башлайан стансийа-нын ишя салынмасы иля республиканын йени сянайе мяркязинин -енерэетикляр шящяри Минэячевирин тямяли гойулуб.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев "Азярбайъанын дяниз нефт вягаз йатагларынын ишлянмясинин сцрятляндирилмяси щаггында" ся-рянъам имзалайыб. Сярянъамын практик нятиъяси кими щямин илсентйабрын 20-дя хариъи нефт ширкятляри иля илк сазиш - "Ясринмцгавиляси" баьланды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

37

Page 38: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

5 феврал

1918 - Бюйцк бястякар, ССРИ халг артисти Гара Гарайев(1918-1982) анадан олуб. Дцнйа мцсиги хязинясиня дахил олан"Йедди эюзял", "Илдырымлы йолларла" балетлярини йазыб.

1939 - Танынмыш йазычы, драматург, ссенарист вя режиссорРцстям Ибращимбяйов Бакыда анадан олуб. Ясярляри ясасында30-дан чох филм чякилиб, дцнйанын бир сыра театрларында сящня-ляшдирилян пйеслярин мцяллифидир.

1991 - 12-ъи чаьырыш Али Советин илк иъласында АзярбайъанССР-ин Азярбайъан Республикасы адландырылмасы щаггында гя-рар гябул олунуб, Халг Ъцмщуриййятинин цчрянэли байраьыАзярбайъанын Дювлят байраьы кими тясдиг едилиб. Бундан юнъя,1990-ъы илин нойабрында Азярбайъанын байраьы Нахчыван АлиМяълисиндя гябул олунмушду. Дювлят байраьы бярабяр енли цчцфцги (мави, гырмызы, йашыл) золагдан ибарятдир. Мави рянэ -Азярбайъан халгынын тцрк мяншяли олмасыны, гырмызы рянэ -мцасир ъямиййят гурмаг истяйини, йашыл рянэ - Ислам дининямянсублуьуну ифадя едир. Гырмызы золаьын ортасында аь рянэлиайпара иля сяккизэушяли улдуз тясвир едилиб.

2008 - АНС Ширкятляр Групу вя Чинэиз Мустафайев адынаФондун 2007-ъи ил цзря "Илин адамы" мцкафаты президент ИлщамЯлийевя тягдим едилиб. Илщам Ялийев бу мцкафата 2007-ъи илдяБакы-Тбилиси-Гарс дямирйолу хяттинин тямялинин гойулмасы,Азярбайъан газынын Авропа базарына чыхмасы, юлкядя инфраст-руктур лайищяляринин щяйата кечирилмяси, мяъбури кючкцнляринчадыр дцшярэяляринин ляьв олунмасы, орду гуруъулуьу вя мятбу-атын инкишафына вердийи тющфяляря эюря лайиг эюрцлмцшдц.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

38

Page 39: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

6 феврал

1905 - Бакыда ермяни дашнак гцввяляринин мцсялман (тцрк)ящалийя гаршы кцтляви гырьынлары башлайыб. Чар Русийасы щакимдаиряляринин юлкядяки ингилаб дальасындан диггяти йайындырмагцчцн тящрик етдикляри тоггушмалар февралын 9-дяк сцрдц вя ер-мяни силащлы дястяляри миндян чох мцсялман-тцркц гятля йетирди.Ермяниляр арасында да юлянляр варды. Бакыда бир мцддят щярбивязиййят елан едилди, лакин ермяни гцввяляринин мцсялман яща-лийя гаршы щцъумлары аралыгларла сонракы дюврдя дя (1907-ъи иля-дяк) давам етди.

1992 - Азярбайъанла Украйна арасында дипломатик мцнаси-бятляр гурулуб.

1995 - Президент Щейдяр Ялийевин фярманы иля Сяфяр ЯбийевАзярбайъанын мцдафия назири тяйин едилиб. Дювлят башчысынын ди-эяр фярманы иля Мяммядряфи Мяммядов (1993-ъц илин пайызын-да назир тяйин олунмушду) мцдафия назири вязифясиндян азадедилиб.

2004 - Президент Илщам Ялийевин Русийайа илк рясми сяфярибашлайыб. Ики эцн сцрян сяфяр эедишиндя Азярбайъан президентиРусийа рящбярлийи иля икитяряфли мцнасибятлярин эениш спектринимцзакиря едиб, бир сыра сянядляр имзаланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

39

Page 40: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

7 феврал

1919 - Халг артисти, кинорежиссор Тофиг Таьызадя (1919-1998)анадан олуб. "Узаг сащиллярдя", "Йедди оьул истярям", "ДядяГоргуд" вя с. филмляри иля милли киномуза дяйярли тющфяляр вериб.

1991 - Азярбайъан Республикасы Али Советинин гярары иля Ша-умйан (кянд) району ляьв едилиб, районун яразиси Эоранбойрайону иля бирляшдирилиб. Мирбяшир району Тяртяр, Шамхор исяШямкир адландырылыб.

1992 - Ермяни силащлы гцввяляри 1991-ъи илин декабрынданмцщасирядя сахладыглары стратежи ящямиййятли Сырхавянд кяндини(Аьдяря району) ишьал едиб. 1992-ъи илин йайында Милли ОрдунунГарабаэын шималында апардыьы ямялиййат заманы Аьдяря райо-нунун бюйцк щиссяси, о ъцмлядян Сырхавянд ишьалчылардан тя-мизлянмишди. 1993-ъц илин февралында бу яразиляр хяйанят нятиъя-синдя йенидян ермянилярин ялиня кечди.

2005 - Президент Илщам Ялийев манатын деноминасийасы щаг-гында фярман имзалайыб. Фярмана ясасян, 2006-ъы ил йанварын 1-дян дювриййяйя йени яскинаслар (1 йени манат (АЗН) - 5000 кющ-ня манат нисбятиндя) бурахылды. 1992-ъи илдян дювриййядя оланкющня манатлар 2006-ъы ил декабрын 31-дя тядавцлдян чыхарылды.

2007 - Тбилисидя Азярбайъан президенти Илщам Ялийев,Эцръцстан президенти Михаил Саакашвили, Тцркийя баш назириРяъяб Таййиб Ярдоьанын иштиракы иля Бакы-Тбилиси-Гарс дямирйолу лайищяси иля баьлы сянядляр, реэионал ямякдашлыг щаггында"Тбилиси бяйаннамяси" имзаланыб. Лайищянин Эцръцстан щиссяси-нин малиййяси цчцн кредити Азярбайъан айырыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

40

Page 41: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

8 феврал

1806 - Русийанын Гафгаздакы ишьалчы гошунларынын коман-даны, Азярбайъан торпагларынын истиласында хцсуси амансызлыгэюстярмиш эенерал Павел Сисианов Бакынын Гала гапысы йанындагятля йетирилиб. Сисианов шящярин тяслим едилмяси барядя Бакы ха-ны Щцсейнгулу ханла данышыглар апараркян ханын гардашы оьлуАслан бяй тяряфиндян юлдцрцлмцшдц. Сисиановун юлцмцндян со-нра рус гошунларынын щцъумлары хцсусиля амансызлашды. 1806-ъыилин октйабрында Бакы ишьал едилди, 1813-ъц илдя (Эцлцстан мцга-виляси) Бакы ханлыьынын Русийайа бирляшдирилмяси рясмиляшди.

1828 - Иранла нювбяти мцщарибя (1826-1828) эедишиндя Ъяну-би Азярбайъан торпагларыны истила едян Русийа гошунлары Ярдя-бил шящярини яля кечирибляр. Ишьал нятиъясиндя шящярин бир чох тари-хи-мядяни инъиляри йаьмаланмыш, о ъцмлядян Шейх Сяфи мцгбя-рясиндян 166 гядим ялйазма Санкт-Петербурга апарылмышды.

1907 - Тябриздя шащ режиминя гаршы силащлы цсйан башланыб.Иран ингилабынын (1905-1911) мяркязи Ъянуби Азярбайъана, Тя-бризя кечиб. Бир гядяр сонра Сяттярханын фядаи дястяляри бцтцнЪянуби Азярбайъанда ингилаб щакимиййятини бяргярар етдиляр.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев Тцркийяйя илк рясми сяфяря эе-диб. Сяфяр эедишиндя икитяряфли сазишляр имзаланмыш, АзярбайъанаТцркийя бизнесинин ъялб едилмяси йюнцндя разылашмалар ялдя едил-мишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

41

Page 42: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

9 феврал

1924 - Азярбайъанын тяркибиндя Нахчыван Мухтар Респуб-ликасы йараныб. Нахчыванын мухтариййяти илк дяфя 1918-ъи илиннойабрында, ермянилярин бюлэяйя щцъумлары заманы елан олун-мушду. Халг Ъцмщуриййяти бюлэяйя кюмяк етмяк имканындадейилди вя Нахчыванда Араз Тцрк Ъцмщуриййяти елан олунмуш-ду. Советляшмядян сонра Тцркийянин дястяйи иля Нахчыванынмухтариййяти сахланылды. 1921-ъи илин Москва вя Гарс мцгавиля-ляри бюлэянин Азярбайъанын айрылмаз щиссяси (Нахчыван ССР)олдуьуну тясбитляди. 1923-ъи илдя Нахчыван Мухтар Дийары ад-ланыб, 1924-ъц ил февралын 9-да мухтар республика (НахчыванМССР) статусу алыб. 1990-ъы илин 17 нойабрындан НахчыванМухтар Республикасы адланыр. Советляшмядян сонра Нахчываняразисинин бир гисми (о ъцмлядян Шярур-Дяряляйяз бюлэяси) Ер-мянистана верилиб. Щазырда Нахчыван МР-ин яразиси (5,5 минкв км) Нахчыван шящяри вя 7 инзибати райондан (Бабяк, Кянэ-ярли, Ъулфа, Ордубад, Сядяряк, Шащбуз, Шярур) ибарятдир.

1993 - Азярбайъан Ордусунун Даьлыг Гарабаьын шималын-дакы бирляшмяляри хяйанят нятиъясиндя мцщцм стратежи мювгеля-ри итирибляр. Корпус командири, Гарабаь цзря президентин сяла-щиййятли нцмайяндяси Сурят Щцсейновун ямри иля гошун бирляш-мяляри Аьдяря районундакы мювгелярдян эери чякилмяйя баш-лайыб. Февралын 10-да юлкя рящбярлийи С.Щцсейнову тутдуьу вя-зифялярдян азад едиб.

1995 - Азярбайъан Боснийа вя Щерсеговина иля дипломатикмцнасибятляр гуруб.

2007 - Президент Илщам Ялийев 2007-ъи илин Азярбайъанда"Эянъляр или" елан едилмяси щаггында сярянъам имзалайыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

42

Page 43: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

10 феврал

1828 - Русийа иля Иран арасында икинъи мцщарибянин (1826-1828) йекунларына ясасян, Тцркмянчай сцлщ мцгавиляси баьла-ныб. Тябризин 50 км-дяки Тцркмянчай кяндиндя Русийа эене-ралы Иван Паскевич вя Иран шащзадяси Аббас Мирзянин имзала-дыьы мцгавиляйя ясасян, Иряван вя Нахчыван ханлыглары Русий-айа бирляшдирилиб. Тцркмянчай мцгавиляси иля Азярбайъан тор-пагларынын Русийа вя Иран арасында Араз чайы бойунъабюлцшдцрцлмяси баша чатыб. Мцгавилядя Ирандан ермяни ящалиси-нин Русийа империйасынын йени торпагларына (Иряван, Нахчыван,Гарабаь вя с.) кючмяси, Иранын Русийайа тязминат (20млн.рубл) юдямяси, Русийа донанмасынын Хязярдя шяриксиз ща-ким олмасы вя рус таъирлярин Иранда тиъарят эцзяштляри ялдя етмя-си барядя маддяляр дя варды.

1992 - Азярбайъанла Мексика (юлкямизин мцстягиллийини1991-ъи ил декабрын 25-дя таныйыб) арасында дипломатик мцнаси-бятляр гурулуб.

1998 - Милли Мяълис президент Щейдяр Ялийевин ганунвериъи-лик тяшяббцсц иля Азярбайъанда юлцм щюкмцнцн ляьв едилмясищаггында ганун гябул едиб. Щейдяр Ялийев 1993-ъц илдя щаки-миййятя эяляндян сонра юлцм щюкмляринин иърасына мораториумгойулмушду. Азярбайъан мцсялман юлкяляри арасында биринъиолараг юлцм щюкмцнц ляьв етди.

2006 - Парис йахынлыьындакы Рамбуйе гясриндя Азярбайъанвя Ермянистан президентляри арасында Даьлыг Гарабаь мцнаги-шясинин низамланмасы иля баьлы нювбяти данышыглар раунду баш-лайыб. Франса президенти Жак Ширакын васитячилийи иля ики эцн сцрянданышыглар ермяни тяряфин гейри-конструктивлийи цзцндян мцсбятнятиъя вермяди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

43

Page 44: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

11 феврал

1725 - Русийа Хариъи Ишляр Коллеэийасы ишьал олунмуш Хязяр-ятрафы яразилярдя ермяни ящалисинин йерляшдирилмяси барядя фярманвериб. Бу, чар Русийасынын ермяниляр васитясиля Ъянуби Гафгаз-да мющкямлянмяк сийасятинин илк практик аддымы иди. Чар ЫПйотр сяляфляриня мящз бу сийасяти вясиййят етмишди.

1829 - Русийанын Тещрандакы сяфири, шаир Александр Грибойе-дов гятля йетирилиб. Тцркмянчай мцгавилясиндян сонра Иранданермяни ящалисинин Азярбайъана кючцрцлмясиндя иштирак едянГрибойедов мцгавилянин биринъи илдюнцмцндя бир груп диндарынРусийа сяфирлийиня басгыны заманы юлдцрцлмцшдц. Бу щадисядянсонра Иран шащы Русийа иля мцнасибятляри сащманламаг цчцн Пе-тербурга бюйцк мигдарда гызыл вя даш-гаш эюндярди.

1992 - Ермяни силащлы гцввяляри Шуша районунун Малыбяйли вяГушчулар кяндлярини ишьал едибляр.

2000 - Президент Щейдяр Ялийев Баш Дювлят Верэи Мцфяттиш-лийинин ляьв едилмяси, онун базасында Верэиляр Назирлийинин йа-радылмасы барядя фярман вериб. 11 феврал верэи хидмяти ишчиляри-нин пешя байрамы эцнц кими гейд олунур.

2004 - Президент Илщам Ялийев "Азярбайъан Республикасынынреэионларынын сосиал-игтисади инкишафы Дювлят Програмынын (2004-2008-ъи илляр) тясдиг едилмяси щаггында" фярман имзалайыб. Дюв-лят Програмынын уьурла щяйата кечирилмяси нятиъясиндя республи-канын бюлэяляринин игтисади мянзяряси кюклц шякилдя йахшылашмыш,эениш аграр-сянайе, сосиал, енерэетика вя коммуникасийа инфра-структуру йаранмыш, 700 миндян чох йени иш йерляри ачылмышдыр.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

44

Page 45: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

12 феврал

1911 - Мящшур тарзян, халг артисти Бящрам Мянсуров (1911-1985) анадан олуб. 1932-ъи илдян юмрцнцн ахырынадяк ДювлятОпера вя Балет Театрынын солисти вя консертмейстри олуб.

1920 - Азярбайъан Коммунист (болшевикляр) Партийасы йара-ныб. Партийанын тясис гурултайында (11-12 феврал) гябул олунанпрограмда Халг Ъцмщуриййяти щюкумятини йыхмаг цчцн силащ-лы цсйан хятти иряли сцрцлцб. Болшевик Русийасынын сийасятини щяй-ата кечирян АК(б)П-нин рящбяри ися Азярбайъан халгынын гатыдцшмяни, ермяни миллятчиси Анастас Микойан иди.

1988 - Азярбайъанын Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятиндя(ДГМВ) ермянилярин илк сепаратчылыг чыхышлары башлайыб.ДГМВ-нин мяркязи Степанакерт (Ханкянди) шящяриндя вилайятпартийа комитясинин бинасы гаршысында "миатсум" (Ермянистана"бирляшмя") шцары алтында митинг кечирилиб. Бу щадисяляря фактикищазыр олмайан Азярбайъанын о вахткы рящбярлийи ися Бакыда йа-шайан ермяниляри телеефиря чыхарараг онларын сепаратчыларла щям-ряй олмадыглары барядя бяйанатларыны сясляндирди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

45

Page 46: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

13 феврал

1990 - Ермянистан ССР Али Совети Русийа К(б)П МК-нынГафгаз Бцросунун Даьлыг Гарабаьы Азярбайъанын тяркиб щис-сяси кими гейд едян гярарынын (5 ийул 1921-ъи ил тарихли) гейри-га-нуни олмасы барядя гярар гябул едиб. Бу, ермяни тяряфин Гара-баьла баьлы тарихи тяфтиш етмяк ъящдляринин бир нцмуняси иди.

1992 - Даьлыг Гарабаь мцнагишяси иля баьлы реэиона АТЯТ-ин (о вахт АТЯМ адланырды) илк миссийасынын сяфяри башлайыб.Чехословакийа (АТЯТ-я сядрлик едирди) президенти администра-сийасынын рящбяри Карел фон Швартсенбергин башчылыг етдийи щей-ят бир щяфтя ярзиндя Бакы, Йереван вя Ханкяндидя олмушду. Бумиссийанын нятиъяси олараг АТЯТ-ин Минск групу йаранды.

1993 - Йени Азярбайъан Партийасынын сядри Щейдяр ЯлийевинБакыда партийанын цзвляри вя тяяссцбкешляри иля илк эюрцшц олуб.Партийанын тясис конфрансы 1992-ъи илин нойабрында Нахчывандакечирилмишди. Нахчыван Али Мяълисинин сядри сечиляндян (сентйабр1991) сонра илк дяфя Бакыйа эялян Щейдяр Ялийевин республикарящбярлийи (президент Ябцлфяз Елчибяй) иля дя эюрцшц олмушду.

- Щямин эцн Азярбайъанла Иорданийа (юлкямизин мцстягил-лийини 1991-ъи ил декабрын 28-дя таныйыб) арасында дипломатикмцнасибятляр гурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

46

Page 47: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

14 феврал

1918 - Ъянуби Гафгаздан Цмумрусийа парламентиня -Мцяссисляр Мяълисиня сечилмиш азярбайъанлы (мцсялман), эцръцвя ермяни депутатлар Тифлисдя топлашараг Ъянуби Гафгаз (За-гафгазийа) Сеймини йарадыблар. Цмумрусийа Мцяссисляр Мяъли-синя сечкиляр 1917-ъи илин нойабрында, болшевик чеврилишиндян со-нра кечирилмишди. Лакин болшевикляр бу сечкилярдя фактики оларагудуздуглары цчцн (о ъцмлядян Ъянуби Гафгазда) МцяссислярМяълисинин фяалиййятя башламасына имкан вермядиляр. Бундансонра Ъянуби Гафгаздан сечилмиш депутатлар реэионал парла-мент (Сейм) йаратмаг гярарына эялдиляр. Сеймин 44 няфярликмцсялман фраксийасы Загафгазийа мцсялман парламенти функ-сийасыны (Ъянуби Гафгаз цзря 1 милйон мцсялман сечиъини тям-сил едирди) йериня йетирирди.

1956 - Азярбайъан телевизийасынын йарандыьы эцндцр. Щяминэцн Бакы телевизийа студийасы йайыма башлайыб. Бакы студийасыяввялъя щяфтядя 3 дяфя, 1957-ъи илдян 5 дяфя 2 саатлыг програмлаефиря чыхырды. 1962-ъи илдя эцндялик ефиря чыхан програмларын щяъ-ми 7 саатадяк артырылды. 70-ъи иллярдя эцндялик верилишлярин йайымщяъми 10, 80-ъи иллярдя 18 саата чатдырылды.

1992 - Азярбайъан Ордусунда Щярби Щава Гцввяляринин илкбюлмяси формалашыб. 1992-ъи илин сентйабрында верилян президентфярманы иля 14 феврал - Азярбайъан Щярби Щава Гцввяляри эцнцкими гейд олунур.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

47

Page 48: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

15 феврал

1934 - Академик, Азярбайъан Милли Авиасийа Академийасы-нын ректору, физика-рийазиййат елмляри доктору Ариф Пашайеванадан олмушдур.

1997 - Америка Бирляшмиш Штатлары АТЯТ-ин Минск групунацчцнъц (Русийа вя Франсадан сонра) щямсядр олараг гябулолунуб. Ермяни тяряфин Франсанын Минск групунда икинъищямсядр олмасында исрарыны давам етдиряндян сонра Азярбайъ-ан да юз нювбясиндя АБШ-ын намизядлийини иряли сцрмцшдц. Ня-тиъядя компромис вариант кими цчлц щямсядрлик форматы гябулолунду. О вахтдан Гарабаь мцнагишясинин низамланмасы цзрябейнялхалг васитячилик бу форматда фяалиййят эюстярир.

2008 - Президент Илщам Ялийев "Азярбайъан Халг Ъцмщу-риййятинин 90 иллик йубилейи щаггында" сярянъам имзалайыб. Ся-рянъама ясасян, тарихи йубилей республикада эениш шякилдя гейдолунду, Халг Ъцмщуриййяти парламентинин 90 иллийи мцнасибяти-ля чохсайлы хариъи юлкя нцмайяндя щейятляринин иштиракы иля МиллиМяълисин хцсуси иъласы кечирилди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

48

Page 49: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

16 феврал

1916 - Ы Дцнйа мцщарибяси эедишиндя Гафгаз ъябщясиндящцъуму (1915-ъи илин декабрындан) давам етдирян чар Русийа-сынын гошунлары Тцркийянин Ярзурум бюлэясини ишьал едибляр.Русийа бунадяк Тцркийянин Гарс вя Ярдящан бюлэяляриня дянязарят едирди (Османлы бу яразиляри 1877-1878-ъи илляр мцщари-бясиндя итирмишди) вя Ярзурумун ишьалы иля бюлэядяки ермянигцввяляри юзлярини даща да архалы щисс етмяйя вя тцрк ящалисиня(о ъцмлядян азярбайъанлы тцркляря) гаршы щцъумлары эениш-ляндирмяйя башладылар. Тцркийя 1918-ъи илдя щяр цч бюлэяни Ру-сийадан эери ала билди.

1993 - Азярбайъанла Судан (юлкямизин мцстягиллийини 1991-ъи ил декабрын 28-дя таныйыб) арасында дипломатик мцнасибятлярйарадылыб.

2001 - Азярбайъан БМТ-нин "Тящлцкяли (радиоактив) туллан-тыларын сярщядлярарасы дашынмасына вя кянарлашдырылмасына няза-рят щаггында Базел Конвенсийасы"на (1989-ъу ил мартын 22-дягябул олунуб) гошулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

49

Page 50: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

17 феврал

1988 - Ермянистан яразисиндяки тарихи ата-баба йурдларындандидярэин салынан азярбайъанлы ящалинин нювбяти дястяси - Гафанрайонундан депортасийа едилян 4 миня йахын сойдашымыз Азяр-байъана пянащ эятириб. Ермянистан ССР рящбярлийинин азяр-байъанлылара гаршы етник тямизлямя сийасяти артыг там эцъц иляишя дцшмцшдц.

1992 - Ермяни силащлы гцввяляри Даьлыг Гарабаьын Хоъавянд(Мартуни) районунда азярбайъанлыларын йашадыьы Гарадаьлыкяндини ишьал едибляр. Бунадяк кянд дяфялярля ермяни гцввяля-ринин щцъумларына мяруз галмышды. Ишьал заманы кяндин онлар-ла сакини юлдцрцлцб вя йараланыб.

- Щямин эцн Азярбайъанын Мцдафия Назирлийинин рящбярлий-индя нювбяти дяйишиклик олуб, Дашалты (26 йанвар) фаъиясинин эц-нащкары щесаб едилян Тяъяддин Мещдийев мцдафия назири вязи-фясиндян азад едилиб, бу вязифянин мцвяггяти иърасы назирин 1-ъимцавини, Баш Гярарэащ ряиси Шащин Мусайевя тапшырылыб. Азяр-байъанын Гарабаьдакы иткиляриндя хцсуси "ролу" олан эенералШ.Мусайев 1992-ъи илин майында Шушанын ишьалындан сонра юл-кядян гачды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

50

Page 51: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

18 феврал

1201 - Дцнйа шющрятли азярбайъанлы алим, рийазийатчы, астро-ном вя философ Нясиряддин Туси (1201-1274) анадан олмушдур.Тусинин йаратдыьы Мараьа рясядханасы узун илляр Асийанын янмютябяр елм мяркязляриндян бири олуб.

1925 - Танынмыш журналист вя иътимаи хадим Щаъы Щаъыйев(1925-2007) анадан олмушдур. Узун мцддят Азярбайъан Жур-налистляр Бирлийиня рящбярилик едиб, бядии тяръцмя (рус дилиндян)иля мяшьул олуб.

1931 - Эюркямли шаир, драматург Няриман Щясянзадянинанадан олдуьу эцндцр. Чохсайлы поетик топлулары, драм ясярля-ри иля мцасир Азярбайъан ядябиййатына бюйцк тющфяляр вериб.

1997 - Эцръцстан президенти Едуард Шеварднадзенин Азяр-байъана илк рясми сяфяри эедишиндя ики юлкя арасында стратежи тя-ряфдашлыг щаггында сийаси сазиш вя бир сыра игтисади мцгавиляляримзаланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

51

Page 52: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

19 феврал

1988 - Азярбайъанлы ящалинин Ермянистандан депортасийасы-на, Ермянистанын Азярбайъана гаршы ярази иддиаларына, ДаьлыгГарабаьда башланан сепаратчылыг щярякятляриня етираз оларагБакыда илк митинг - кцтляви чыхыш олуб.

1993 - Милли Мяълисин гапалы иъласында юлкядяки щярби-сийасибющран мцзакиря едилиб. Щярби рящбярликдяки бющранын ясас эц-нащкарларындан олан мцдафия назири Рящим Газыйев истефа вер-мяйя мяъбур олуб.

2004 - Азярбайъан Ордусунун баш лейтенанты Рамил СяфяровБудапештдя ермяни забитини юлдцрмякдя иттищам олунараг щябседилиб. НАТО-нун "Сцлщ Наминя Тяряфдашлыг" програмы чярчи-вясиндя тялимлярдя иштирак едян азярбайъанлы забит ермяни щярб-чисинин тящгирамиз щярякятляриня дюзмяйяряк бу гятли тюрятмиш-ди. 2006-ъы илин апрелиндя Будапешт мящкямясинин гярары иляР.Сяфяров юмцрлцк щябс ъязасына мящкум едилди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

52

Page 53: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

20 феврал

1832 - Чар ордусунун Гафгаз корпусунда гуллуг едян Аббасгу-лу аьа Бакыханов мцсялман мяктябляри барядя лайищя щазырлайарагРусийасынын Гафгаз щакими барон Розеня тягдим едиб. Лайищямцсялман ушаглары цчцн дцнйяви мяктяблярин ачылмасыны нязярдя ту-турду. Гафгаз щакиминин диггятя алмадыьы лайищя бир яср сонра, 1957-ъи илдя Тбилиси архивиндя ашкарланыб.

1907 - Чар Русийасынын икинъи Дювлят Думасы фяалиййятя башлайыб.Биринъи Думада (1906) олдуьу кими, икинъи Думанын тяркибиндя дя 5азярбайъанлы депутат (Фятяли хан Хойски, Хялил бяй Хасмяммядов,Мустафа Мащмудов, Мящяммяд аьа Шащтахтински вя Зейнал Зей-налов) варды. Икинъи Думанын юмрц даща гыса олду вя ийунда чар ЫЫ Ни-колайын фярманы иля бурахылды.

1928 - Танынмыш шаир, драматург Ялиаьа Кцрчайлы (1928-1980)анадан олуб.

1938 - Халг артисти Ариф Бабайев анадан олуб. Азярбайъан муь-ам сянятинин инкишафындакы хидмятляриня эюря 2008-ъи илдя "Истиглал"ордени иля тялтиф олунуб.

1988 - Азярбайъан ССР-ин Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятинин(ДГМВ) Халг Депутатлары Советинин ермяни депутатлары гейри-леэи-тим нювбядянкянар сессийа чаьырараг "Даьлыг Гарабаьын Азярбайъ-анын тяркибиндян чыхарылыб Ермянистана верилмяси щаггында" гярар гя-бул едибляр. Бу барядя ССРИ Али Советиня мцраъият гябул олунуб.ДГМВ-нин Халг Депутатлары Советинин мандаты 1988-ъи илин йанва-рында битмишди вя ермянилярин гябул етдийи гярар гейри-леэитим иди. Бущадися Гарабаь конфликтинин рясми тарихинин башланьыъы щесаб олунур.

1992 - Азярбайъанла Алманийа арасында (юлкямизин мцстягиллийини1992-ъи ил йанварын 12-дя таныйыб) дипломатик мцнасибятляр гурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

53

Page 54: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

21 феврал

1921 - Мцасир Азярбайъан тясвири сянятинин эюркямлинцмайяндяси, халг ряссамы Бюйцкаьа Мирзязадя (1921-2007)анадан олмушдур.

1992 - Азярбайъан Франса вя Полша иля дипломатик ялагяляргурмушдур. Полша Азярбайъанын мцстягиллийини 1991-ъи ил дека-брын 27-дя, Франса ися 1992-ъи ил йанварын 3-дя танымышды. Фран-са Тцркийядян сонра Азярбайъанда сяфирлик ачан икинъи юлкя олду.

1994 - Азярбайаъан Республикасынын Президенти йанындаУНЕСЪО цзря Азярбайъанын Милли Комиссийасы йарадылыб. Ко-миссийайа Азярбайъанын хариъи ишляр назири сядрлик едир.

1996 - Президент Щейдяр Ялийевин сярянъамы иля Азярбайъан-да Щцгуг Ислащатлары Комиссийасы йарадылыб. Комиссийада гысамцддятдя юлкя щяйатынын мцхтялиф сащяляри цзря йени ганун лай-ищяляри ишляниб щазырланды вя парламентдя гябул олунду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

54

Page 55: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

22 феврал

1866 - Бюйцк йазычы, журналист, иътимаи хадим Ъялил Мяммяд-гулузадя (1866-1932) анадан олуб. Бир чох щекайя вя повест-ляри, драм ясярляри, мяшщур "Юлцляр" комедийасы иля Азярбайъанядябиййатына мисилсиз тющфяляр вериб. Илк нюмряси 1906-ъы ил апре-лин 7-дя чыхан "Молла Нясряддин" журналынын няшриня башламаг-ла Азярбайъанда сатирик журналистиканын ясасыны гойуб.

1988 - Даьлыг Гарабаь мцнагишясиндя илк ганлы тоггушмаолуб. Ермяни миллятчиляри Ясэяран гясябяси йахынлыьында Аь-дам районундан олан ики азярбайъанлы эянъи гятля йетирибляр.Рясми органлар азярбайъанлы ящалинин ермяни шовинистляриняадекват ъаваб вермясиня имкан вермядиляр. Щямин эцн Бакы-да ермянилярин Гарабаьа иддиаларына етираз олараг митинг кечи-рилиб. Бу арада Ермянистанын Гафан районундан азярбайъанлы-ларын кцтляви депортасийасы башланыб.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев Бюйцк Британийа вя ШималиИрландийа Бирляшмиш Краллыьына илк рясми сяфяря эедиб. Сяфяр эе-дишиндя дювлятлярарасы сянядляр имзаланмыш, "Ясрин мцгавиляси"иля баьлы данышыглар апарылмышды.

2001 - Азярбайъан ХИН Даьлыг Гарабаь мцнагишясинин тян-зимлянмяси иля баьлы АТЯТ-ин Минск групунун 1997-1998-ъииллярдя тяряфляря рясмян тяклиф етдийи цч низамлама планыны ("па-кет щялл", "мярщяляли щялл", "цмуми дювлят") илк дяфя мятбуат ся-щифяляриндя эениш иътимаиййятин мцзакирясиня чыхарыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

55

Page 56: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

23 феврал

1909 - Азярбайъан ядябиййаты тарихинин эюркямли тядгигатчы-сы, академик Щямид Араслы (1909-1983) Эянъя шящяриндя ана-дан олмушдур.

1911 - Халг артисти, режиссор Шямси Бядялбяйли (1911-1986) Шу-шада анадан олуб.

1918 - Тифлисдя Загафгазийа Сейминин илк иъласы кечирилиб. Сейм-дяки цч ясас партийа - эцръц сосиал-демократлар (меншевикляр) 32,"Мцсават" партийасы 30, ермянилярин "Дашнаксцтйун" партийасы 27депутатла тямсил олунмушду. Бундан савайы, Сеймдя эцръц вя ер-мянилярин бир нечя кичик партийасы, щямзинин азярбайъанлы (мцсял-ман) депутатларын "Иттищад", "Щцммят", мцсялман сосиалистляргруплары (14 няфяр) йер алмышды. Азярбайъанлы депутат фраксийасына(44 няфяр) "Мцсават"ын лидери М.Рясулзадя башчылыг едирди.

1990 - Ермянистан ССР-ин Мяркязи Сечки Комиссийасы рес-публика Али Советиня сечкилярля баьлы Даьлыг Гарабаьда сечкидаиряляринин йарадылмасы барядя гярар гябул едиб. ССРИ-нин бирмцттяфиг республикасынын диэяринин суверенлийиня бу ъцр кобудмцдахиляси Москва тяряфиндян эюзарды едилди. Бундан рущлананермяниляр щямин илин сентйабрында Даьлыг Гарабаьда Азярбай-ъан парламентиня сечкилярин кезирилмясиня имкан вермядиляр.

2001 - Милли Мяълисдя юлкя рящбярлийинин, сийаси гцввялярин,политологларын иштиракы иля Даьлыг Гарабаь мцнагишясиня даирачыг мцзакиряляр башланыб. Ики эцн сцрян мцзакирялярин йекунуолараг Гарабаь мцнагишясинин Азярбайъанын ярази бцтювлцйцн-дян кянарда щялл йолунун олмадыьы бир даща вурьуланыб. Мцха-лифят тяряфиндян юлкя рящбярлийинин апардыьы данышыглар курсунаалтернатив олараг щеч ня тяклиф едилмяйиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

56

Page 57: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

24 феврал

1830 - Ъар-Балакян бюлэясиндяки цсйаны йатырмаг цчцн Русийаордусунун Гафгаз корпусунун щиссяляри яразийя йеридилиб. ЭенералИван Паскевичин рящбярлик етдийи гошунлар цсйаны йатырмаьа мцвяф-фяг олса да, бир нечя айдан сонра бюлэядя йени цсйан башланды.

1864 - Йазычы, тяръцмячи, иътимаи хадим Ялибяй Щцсейнзадя (1864-1940) Салйанда анадан олуб. Петербург вя Истанбулда али тящсил алыб,Бакыда "Щяйат" гязетинин, даща сонра "Каспи" гязети вя "Фцйузат"журналынын редактору олуб. 1910-ъу илдян юмрцнцн сонунадякТцркийядя йашайыб, Истанбул Университетиндя дярс дейиб. Я.Щцсейнза-дянин ясярляриндя тяблиь етдийи "тцркчцлцк, чаьдашлыг вя исламиййят" фял-сяфяси цчрянэли байраьымызын идеоложи ясасыны тяшкил етмишдир.

1928 - Ъоьрафийашцнас алим, академик Будаг Будагов ана-дан олуб. Ландшафтшцнаслыг, топонимика вя с. сащяляр цзря тядги-гатлар апарыб, елми кадрларын щазырланмасында бюйцк хидмяти вар.

1991 - Гарабаь мцнагишяси эедишиндя ермяниляр нювбяти террораксийасы щяйата кечирибляр. Лачын-Йевлах йолунда сярнишин авто-бусунун партладылмасы нятиъясиндя 7 азярбайъанлы щялак олуб.

1992 - Иранын хариъи ишляр назири Яли Якбяр Вилайяти Гарабаьмцнагишясиндя илк васитячилик тяшяббцсц иля Бакыйа сяфяря эялиб.

1994 - Милли Мяълис "Хоъалы сойгырымы эцнц щаггында" гяраргябул едиб. Гярарда щяр ил февралын 26-нын Хоъалы сойгырымы эцнцкими гейд едилмяси, бу барядя бейнялхалг тяшкилатлара мялуматверилмяси нязярдя тутулмушду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

57

Page 58: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

25 феврал

1910 - Академик Имам Мустафайев (1910-1997) анаданолуб. Азярбайъанда аграр елмин (тахылчылыг) инкишафында, елмикадрларын щазырланмасында хидмятляр эюстяриб, совет Азярбай-ъанынын рящбярляриндян бири, 1954-1959-ъу иллярдя АзярбайъанКП МК-нын 1-ъи катиби олуб.

1910 - Танынмыш ряссам, милли театр-декорасийа сянятинин йа-радыъыларындан бири Рцстям Мустафайев (1910-1970) анаданолуб. Азярбайъан Дювлят Инъясянят Музейи онун адыны дашыйыр.

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин парламентиндя йаранмыш нюв-бяти бющран нятиъясиндя Фятяли хан Хойскинин башчылыг етдийицчцнъц щюкумят кабинети фяалиййятини дайандырыб. Аййарымсцрян эярэин мцзакирялярдян сонра Нясиб бяй Йусифбяйлининбашчылыьы иля дюрдцнъц щюкумят тяшкил едилиб.

1988 - Ермянистанын Азярбайъана гаршы ярази иддиалары илябашланан Даьлыг Гарабаь мцнагишясиндя йени тоггушма башвериб. Ермяни миллятчиляри Ясэяранда даща ики азярбайъанлыныгятля йетирибляр.

1992 - Азярбайъанла Йямян Яряб Республикасы (юлкямизинмцстягиллийини 1991-ъи ил декабрын 30-да таныйыб) арасында дип-ломатик мцнасибятляр гурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

58

Page 59: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

26 феврал

1905 - Русийа чары ЫЫ Николай Гафгазда вязиййятя нязарятиэцъляндирмяк цчцн бирбаша идарячилик - ъанишинлик системини бяр-па едиб. Гафгаз ъанишинлийи 1844-ъц илдя йарадылмышды. Бюлэядящакимиййят ъанишиня мяхсус иди, о йалныз чарын гаршысында щеса-бат верирди. Сонрадан реэионун губернийалара бюлцнмяси иля ъа-нишинлик идарячилийи тядриъян арадан галхмышды.

1921 - Совет Русийасы иля Иран арасында дипломатик мцнаси-бятляр щаггында мцгавиля имзаланыб. Мцгавилядя Хязярдян ис-тифадя щаггында бянд йер алмышды вя дянизин Астара (Азярбайъ-ан) - Щясянгулу (Тцркмянистан) хятти бойунъа бюлцнмяси якси-ни тапмышды.

1992 - Ермянистанын Азярбайъана гаршы щярби тяъавцзц эеди-шиндя тарихин дящшятли гятлиамларындан бири баш вериб. Февралын25-дян 26-на кечян эеъя ермяни силащлы гцввяляри Ханкянди(Степанакерт) шящяриндяки кечмиш совет ордусунун 366-ъыалайынын ермяни забитляринин (онлардан бири - Сейран Ощанйансонрадан Ермянистанын мцдафия назири олду) билаваситя рящбяр-лийи иля Хоъалы шящяриня щцъум едибляр. Динъ ящалийя гаршы щяйа-та кечирилян гятлиам нятиъясиндя 613 няфяр, о ъцмлядян 63 ушаг,106 гадын вя 70 гоъа вящшиликля гятля йетирилиб. Шящярин 1275 са-кини ясирлик дящшятини йашадыгдан сонра азадлыьа бурахылыб. 150няфярин агибяти намялум олараг галыб. 130 ушаг йетим галыб, 8аилянин бцтцн цзвляри юлдцрцлцб. Хоъалы гятлиамы бяшяриййят ялей-щиня ян аьыр ъинайятлярля бир сырада дайаныр.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

59

Page 60: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

27 феврал

1988 - Сумгайытда ермяни екстремистлярин тяшкилатшылыьы вябир груп криминал елементин иштиракы иля кцтляви тяхрибат - ермя-ни ящалинин евляриня басгынлар тюрядилиб. Едуард Григорйанынбашчылыг етдийи басгын вя иьтишашларда, рясми мялуматлара эюря,32 няфяр юлдцрьлмцшдц. Онларын бир нечясини Григорйан цзь гят-ля йетирмишди. Лакын мящкямя она 12 ил иш верди вя о, ССРИ даь-ыландан сонра азадлыьа чыхды. Дястянин азярбайъанлы цзвлярин-дян бир няфяря (Ящмяд Ящмядов) юлцм щюкмц кясилди. Моск-вадан эялян истинтаг групу щадисянин мащиййятини юрт-басдыретди. "Сумгайыт щадисяси" ССРИ хцсуси хидмят органларындакыермяниляр тяряфиндян щазырланмышды вя дцнйайа азярбайъанлыла-рын вандализми кими таныдылды. Бу тяхрибатдан сонра ермяниляразярбайъанлыларла бир йердя йашамаьын гейри-мцмкцн олдуьу-ну бяйан етмяйя вя Гарабаьдакы сепаратчылыьа щагг газандыр-маьа башладылар.

1998 - Азярбайъанла Исландийа (цлкямизин мцстягиллийини1992-ъи ил йанварын 19-да таныйыб) арасында дипломатик мцнаси-бятляр гурулуб.

2003 - Вашингтонда АБШ президенти Ъоръ Буш вя Азярбай-ъан президенти Щейдяр Ялийевин эюрцшцндя ики юлкя арасындаенержи вя тящлцкясизлик сащясиндя ямякдашлыг мясяляляри, Гара-баь мцнагишясинин низамланмасы мцзакиря едилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

60

Page 61: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

28 феврал

1894 - Халг артисти, кинода вя театр тамашаларында унудул-маз образлар йаратмыш Мустафа Мярданов (1894-1968) ана-дан олуб.

1990 - ССРИ Халг Депутатларынын Гурултайы аграр сащядяюзял тясяррцфатларын йарадылмасына иъазя верян ганун гябуледиб. Азярбайъанда илк кяндли-фермер тясяррцфатлары бу тарихдянсонра йаранмаьа башланыб.

1992 - Азярбайъанын Гарабаь бюлэясиндяки силащлы гцввяля-ринин ващид команданлыг алтында бирляшдирилмяси барядя фярманверилиб. Бу иш мцдафия назиринин 1-ъи мцавини, эенерал-майорДадаш Рзайевя щяваля олунуб. Президент А.Мцтяллибов Хоъа-лынын ишьалындан сонра бу эеъикмиш аддымы атмышды.

- Щямин эцн Азярбайъан Америка Бирляшмиш Штатлары вяЩиндистанла (бу юлкяляр Азярбайъанын мцстягиллийини 1991-ъи илдекабрын 25-дя вя 26-да танымышды) дипломатик мцнасибятляргуруб.

1993 - Ермяни террор групунун Русийанын Шимали Гафгазяразисиндя Гудермес стансийасы йахынлыьында Кисловодск-Бакысярнишин гатарыны партлатмасы нятиъясиндя 11 няфяр щялак олуб,18 няфяр йараланыб.

1995 - Азярбайъанла Непал арасында дипломатик ялагяляргурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

61

Page 62: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

29 феврал

1716 - Чар Ы Пйотрун эюстяриши иля Хязяр дянизиня Русийанынилк експедисийасы эюндярилиб. Капитан Белович-Черкаскинин рящ-бярлик етдийи експедисийанын мцшащидяляри нятиъясиндя Хязяринилк хяритяси щазырланыб. Бунун ардынъа рус гошунларынын Хязяр-ятрафы Азярбайъан торпагларына щярби йцрцшляри башланды.

1913 - Халг йазычысы, ссенарист вя драматург Янвяр Мям-мядханлы (1913-1990) Эюйчай шящяриндя анадан олуб. Ясярля-ринин бюйцк гисми Азярбайъанда сосиалист ъямиййяти гуруъулу-ьуна щяср олунуб, "Фятяли хан", "Бяхтийар", "Бабяк" филмлярининссенарисини йазыб.

1992 - Ермянистанын силащлы гцввяляри Русийанын (кечмишССРИ-нин) республика яразисиндяки 7-ъи ордусунун кюмяйи иляЛачын районуна илк дяфя эенишмигйаслы щцъум едибляр. Щцъу-мун гаршысы алыныб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

62

Page 63: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

1 март

1992 - МДБ-нин Бирляшмиш Силащлы Гцввяляринин баш коман-даны, маршал Йевэени Шапошниковун ямри иля кечмиш Совет Ор-дусунун 366-ъы мотоатыъы алайынын Ханкянди (Степанакерт) шя-щяриндян чыхарылмасына башланыб. Хоъалы гятлиамында иштирак ет-миш алайын яслиндя бцтцн щярби техникасы бундан юнъя ермяниля-рин ялиня кечмишди. Алайын ермяни ясилли щярби гуллугчулары (тях-минян 100 няфяр) дя Ханкяндидя галды, галан шяхси щейят Тбили-сийя кючцрцлдц вя бундан сонра алай рясмян ляьв едилди.

1992 - Авропада Тящлцкясизлик вя Ямякдашлыг Мцшавиряси-нин Прагадакы рящбяр топлантысында тяшкилатын 1992-ъи илин фев-ралында реэионда сяфярдя олмуш илк миссийанын щазырладыьы щеса-бат ясасында Даьлыг Гарабаь мцнагишяси иля баьлы бяйанат гя-бул олунуб. АТЯМ-ин (1994-дян АТЯТ) Гарабаь мцнагишясииля баьлы илк сянядиндян айдын олду ки, бу тяшкилат проблемя ре-ал вя обйектив йанашмадан узагдыр.

2004 - Президент Илщам Ялийев Газахыстана илк рясми сяфяряэедиб. Сяфяр эедишиндя икитяряфли сянядляр, о ъцмлядян президент-ляр тяряфиндян "Азярбайъан Республикасы иля Газахыстан Рес-публикасы арасында достлуг мцнасибятляри вя стратежи тяряфдашлыгщаггында Бяйаннамя" имзаланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

63

Page 64: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

2 март

1992 - Азярбайъан Бирляшмиш Миллятляр Тяшкилатына цзв гябулолунуб. Кечмиш ССРИ республикаларынын тяшкилата гябулу щяля1991-ъи илин декабрында БМТ Баш Ассамблейасынын 46-ъы сес-сийасында эцндямя эялмишди. Щямин вахт Балтикйаны республи-калар (Литва, Латвийа, Естонийа) БМТ-йя гябул едилмиш, галан9 мцттяфиг республика (Русийа, Украйна вя Беларус щяля ССРИдюврцндян формал олараг БМТ-нин цзвц иди) барясиндя гярарися сонрайа сахланылмышды. 1992-ъи ил мартын 2-дя Баш Ассамб-лейа кечмиш ССРИ-нин 8 республикасыны (Азярбайъан, Ермянис-тан, Газахыстан, Гырьызыстан, Юзбякистан, Тцркмянистан, Таъи-кистан вя Молдова) БМТ-йя гябул етди. Эцръцстанда Гамса-хурдиа игтидарынын деврилмясиндян сонра леэитим щакимиййятбяргярар олмадыьы цчцн Баш Ассамблейа бу республика баря-синдя гярары бир гядяр сонра, 1992-ъи илин ийулунда гябул етди.

2005 - Танынмыш журналист, "Монитор" журналынын баш редак-тору Елмар Щцсейнов Бакыда гятля йетирилиб. Щадися эениш иъти-маи резонанс доьурду. Президент Илщам Ялийев журналистин гят-лини юлкядя иътимаи-сийаси сабитлийя вя сюз азадлыьына гаршы йюнял-миш аддым, демократик инкишафа вурулмуш зярбя кими гиймят-ляндирди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

64

Page 65: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

3 март

1830 - Ъар-Балакян бюлэясиндяки Русийа ишьалына гаршыцсйан йатырылыб. Бюлэянин Русийайа бирляшдирилмясиндян сонрамухтар ярази ващиди кими мювъуд олан Ъар-Балакян ъамаатлыьыляьв олунуб вя яразидя рус ордусунун Гафгаз команданлыьы-нын бирбаша идарячилийи тятбиг едилиб.

1875 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин гуруъуларынданМяммядщясян Щаъински (1875-1931) анадан олмушдур.Ъцмщуриййят щюкумятляриндя хариъи ишляр вя дахили ишляр назирля-ри постуну тутуб. 1920-ъи илин апрелиндя йени (бешинъи) щюкумя-ти гурмаг Щаъинскийя тапшырылыб. Лакин о, щюкумяти гура бил-мяйиб вя болшевик ишьалы юнъяси "Мцсават"дан чыхараг Азяр-байъан коммунистляринин сырасына гошулуб. Ихтисасъа мемаролан Щаъински советляшмядян сонра халг тясяррцфатында мцхтя-лиф вязифяляр тутуб, 1931-ъи илдя Загафгазийа Дийар Партийа Ко-митясинин рящбяри Л.Берийанын эюстяриши иля щябс едилиб вя Тифлисщябсханасында юлдцрцлцб.

1912 - Йазычы Манаф Сцлейманов (1912-2002) анадан олуб.Кющня Бакы щаггында "Ешитдиклярим, охудугларым вяэюрдцклярим" адлы тарихи-енсиклопедик китабын, Бакы нефтчиляри-нин щяйатындан бящс едян ясярлярин мцяллифидир.

1937 - Йазычы Фярман Кяримзадя (1937-1989) Гярби Азяр-байъанын Бюйцк Веди кяндиндя (Ермянистан ССР Веди району)анадан олуб. "Чалдыран дюйцшц", "Худафярин кюрпцсц", "Гарлыашырым", "Тябриз намусу" вя с. ясярлярин мцяллифидир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

65

Page 66: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

4 март

1460 - Шейх Ъцнейдин башчылыг етдийи Сяфяви гошунлары иля Шир-ваншащ Ы Хялилуллащын гошунлары арасында Самур чайы сащилиндядюйцш баш вериб. Дюйцшдя Сяфяви гошунлары мяьлуб олуб вяШейх Ъцнейд юлдцрцлцб. Ондан сонра оьлу Шейх Щейдяр Ширва-ны вя диэяр Азярбайъан торпагларыны Сяфяви щакимиййятиня табеетдирмяйя чалышса да, о да 1488-ъи илдя Ширваншащ ордусу илядюйцшдя щялак олуб. Нящайят, 1501-ъи илдя щакимиййятя эялянШащ Исмайыл (Хятаи) Азярбайъан торпагларыны бирляшдирмяйя вягцдрятли Сяфяви дювлятини гурмаьа мцвяффяг олду.

1842 - Мяшщур Бакы милйончусу, месенат Аьамуса Наьый-ев (1842-1919) анадан олуб. Бакыда 100-я йахын мцхтялиф тяйи-натлы бина инша етдириб, онларын бир гисми бу эцн дя пайтахта эю-зяллик вермякля йанашы, елм, тящсил, сосиал, мядяни тяйинатлы обй-ектляр олараг ("Исмаилиййя" бинасы - МЕА-нын Ряйасят Щейяти,Мяркязи Клиник Хястяхана вя с.) фяалиййят эюстярир. Наьыйев 77йашында, юзцнцн доьум эцнцндя (4 март) вяфат едиб.

2001 - Парисдя Франса президенти Жак Ширакын васитячилийи иляАзярбайъан вя Ермянистан президентляринин Гарабаь мцнаги-шясинин низамланмасы цзря нювбяти данышыглары башлайыб. Ики эцндавам едян данышыглар Ермянистанын компромиссиз мювгейицзцндян нятиъясиз битиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

66

Page 67: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

5 март

1831 - Лянкяранда Русийа ишьалы ялейщиня цсйан башлайыб.Деврилдикдян сонра Ирана гачан Талыш ханы Мирщясян хан Лян-кярана эяляряк цсйана башчылыг едиб. Талыш ханлыьы Эцлцстанмцгавиляси иля (1813) Русийайа бирляшдирилдикдян сонра 1826-ъыилдя ляьв едилмишди. Лянкяран цсйаны ханлыьын бцтцн яразисиняйайылды вя ики ай сцрдц.

1990 - ССРИ Али Совети "Азярбайъан ССР вя ЕрмянистанССР-дя вязиййяти сащманламаг тядбирляри щаггында" гярар гя-бул едиб. Москванын нювбяти "икибашлы" тювсийя сяняди Ермяни-станын тяъавцзкар щярякятляриня даща да вцсят верди.

1992 - Азярбайъан Али Советинин фювгяладя сессийасындаХоъалы фаъияси иля баьлы эярэин мцзакиряляр башлайыб. Парламентбинасыны мцщасиряйя алмыш халг кцтляляринин етиразы вя мцхалифя-тин тязйиги алтында Али Советин сядри Елмира Гафарова истефа ве-риб. Онун йериня Тибб Университетинин ректору, депутат ЙагубМяммядов Али Советин сядри сечилиб.

- Щямин эцн ермяни силащлы гцввяляри Аьдамын Сырхавяндкяндини эцълц атяшя тутублар. Кяндин 10 сакини щялак олуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

67

Page 68: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

6 март

1917 - Бакыда ясэяр, забит вя фящля депутатлары советляри йара-дылмаьа башлайыб. Бу, Феврал буржуа ингилабы (27 феврал 1917) вячаризмин сцгутундан сонра болшевиклярин Бакыда щакимиййятяэялмяк йюнцндя илк аддымы иди.

1955 - Халг Ъцмщуриййятинин гуруъуларындан бири, Азяр-байъан Милли Шурасынын сядри Мящяммядямин Рясулзадя Анка-рада 71 йашында вяфат едиб. Рясулзадя Ъцмщуриййятин сцгутун-дан сонра мцщаъирятя эетмиш, Тцркийядя, щямчинин 30-40-ъы ил-лярдя Авропада Азярбайъан сийаси мцщаъирятиня рящбярлик ет-миш, Анкарада "Азярбайъан" дярэисини няшр етдирмишди. Анка-рада Ясри гябристанлыьында дяфн едилиб.

1990 - Азярбайъан ССР Али Советинин Ряйасят Щейяти "Ер-мянистан ССР-ин ярази иддиаларынын йолверилмязлийи щаггында"гярар гябул едиб. Лакин бу ъцр формал гярарларла ЕрмянистанынАзярбайъана гаршы ишьалчылыг ниййятляринин гаршысыны алмагмцмкцн дейилди.

1992 - Али Советин фювгяладя сессийасында щакимиййят дяйи-шиклийи давам едиб. Али Совет сядринин ардынъа президент АйазМцтяллибов да истефа вермяйя мяъбур олуб. Али Советин сядриЙагуб Мяммядов, ейни заманда, президент сялащиййятляринииъра етмяйя башлайыб.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев Чин Халг Республикасына ря-сми сяфяря эедиб. Сяфяр эедишиндя икитяряфли сазишляр имзаланды,Чин рящбярлийи Даьлыг Гарабаь мцнагишясиня мцнасибятдяАзярбайъанын ярази бцтювлцйцнц дястяклядийини бяйан етди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

68

Page 69: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

7 март

1911 - Совет дювлят хадими Николай Байбаков (1911-2008)Бакыда анадан олмушдур. Сабунчу кяндиндя нефтчи аилясиндядоьулан Байбаков 40-50-ъи иллярдя ССРИ-нин нефт сянайеси на-зири олуб, узун мцддят (1965-1985) ССРИ Назирляр Совети сяд-ринин мцавини ишляйиб.

1918 - Болшевик Русийасынын хариъи ишляр назири Чичерин Азяр-байъан Халг Ъцмщуриййятиндян эенерал Деникинля мцщарибяйягошулмаьы тяляб едян цчцнъц нотаны Бакыйа эюндяриб. Бунданюнъяки ики нотайа ъаваб олараг (йанвар-феврал) Ъцмщуриййятщюкумяти бяйан етмишди ки, беля бир тяряфдашлыг цчцн яввялъяболшевик Русийасы Азярбайъанын мцстягиллийини танымалыдыр.

1990 - ССРИ Али Совети "Азярбайъан ССР вя ЕрмянистанССР-дя вязиййят вя реэионда шяраитин нормаллашдырылмасы тяд-бирляри щаггында" гярар гябул едиб.

1991 - Азярбайъанын Али Совети ССРИ-нин сахланылыб-сахла-нылмамасы барядя референдумда (17 март 1991) иштирак мясяля-сини мцзакиря едиб. Парламентин коммунист чохлуьу (сясвер-мядя иштирак едян 303 депутатдан 254-ц) референдумун лещинясяс вериб. Бу гярарын ялейщиня 43 депутат (онларын арасындаНахчыван Али Мяълисинин сядри Щейдяр Ялийев дя варды) сяс вер-миш, 6 няфяр битяряф галмышды. Сахталашдырылмыш референдумдансонра Мцтяллибов игтидары Азярбайъан халгынын 90 фаизининССРИ-нин сахланылмасына тяряфдар олдуьу барядя Москвайащесабат верди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

69

Page 70: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

8 март

1338 - Азярбайъан философу, шаир, Орта Ясрляр мцсялман Шяр-гинин эюркямли мцтяфяккири Явщади Мараьаи (Рущняддин) вя-фат едиб. Суфилик фялсяфясиня ясасланан поетик ясярлярин, шеир вяпоемаларын (ян мяшщуру "Ъямшид пийаляси") мцяллифидир. Дягигтявяллцдц мялум дейил, 1274-ъц илдя Мараьада доьулдуьу тях-мин едилир.

1911 - Халг артисти Аьададаш Гурбанов (1911-1965) анаданолуб. 1927-ъи илдян Дювлят Эянъ Тамашачылар Театрында, 1952-ъи илдян Дювлят Драм Театрында чыхыш едиб.

1996 - Президент Щейдяр Ялийев Эцръцстана илк рясми сяфяряэедиб. Сяфяр эедишиндя ики юлкя арасында тяряфдашлыг вя гаршылыглытящлцкясизлик йардымы щаггында сазиш вя диэяр мцгавиляляр им-заланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

70

Page 71: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

9 март

1917 - Русийа империйасынын Мцвяггяти Щюкумяти Гафгаз-да чар идарячилик системинин - ъанишинлийин ляьв едилмяси барядягярар вериб. Бунун явязиндя Ъянуби Гафгаздан Русийа ДювлятДумасына сечилмиш депутатлардан ибарят йени гурум - Загаф-газийа Хцсуси Комитяси йарадылыб. Чар ЫЫ Николайын тахт-таъ-дан ял чякмясиндян (Феврал ингилабы) сонра игтидара эялянМцвяггяти Щюкумят империйанын яйалятляриндя нисбятян демо-кратик цсул-идаря тятбиг етмякля мяркяздянгачма мейлляриниюнлямяйя чалышырды.

1992 - Арэентина Азярбайъанын дювлят мцстягиллийини таны-маг барядя бяйанат вериб. Ики юлкя арасында дипломатик мцна-сибятляр 1993-ъц ил нойабрын 8-дя гурулуб.

2007 - Бакыда Азярбайъан вя Тцркийя диаспор тяшкилатларырящбярляринин Ы форуму кечирилиб. Президент Илщам Ялийевин тя-шяббцсц иля кечирилян форумда Тцркийянин баш назири РяъябТаййиб Ярдоьан, Шимали Кипр Тцрк Ъцмщуриййятинин президен-ти Мещмет Яли Тялят, тцркдилли юлкялярин рясмиляри - цмумиликдя48 юлкядян 500-дян чох нцмайяндя вя гонаг иштирак едиб. Фо-румда хариъдяки азярбайъанлы вя тцрк диаспор тяшкилатларынынямякдашлыьынын эцъляндирилмяси, Азярбайъан вя Тцркийянинбейнялхалг аренадакы марагларынын бирэя мцдафияси, тарихи щя-гигятлярин дцнйа бирлийиня чатдырылмасы йюнцндя мцштяряк ад-дымлара даир гярарлар гябул олунуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

71

Page 72: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

10 март

1735 - Сяфяви дювляти вя Русийа арасында Эянъя мцгавилясибаьланыб. Сяфяви ордусунун команданы Надир хан вя кнйазГолитсын тяряфиндян имзаланан мцгавиляйя эюря, рус гошунларыХязярйаны Азярбайъан торпагларыны (Бакы, Салйан, Дярбянд)тярк етдиляр. Бунун мцгабилиндя Сяфяви дювляти рус таъирляриняэцзяштли тиъарят шяраити йаратмаг, Османлы иля мцщарибядя Ру-сийайа йардым етмяк барядя ющдялик эютцрдц.

1873 - Бакыда Азярбайъанын илк милли театр тамашасы эюстяри-либ. Щ.Б.Зярдабинин тяшяббцсц, Н.Б.Вязиров вя Я.Адыэюзяло-вун (Эорани) фяал иштиракы иля М.Ф.Ахундовун "Вязири-хани-Лянкяран" комедийасы сящняляшдирилиб. Бир гядяр сонра (17 ап-рел 1873) Ахундовун "Щаъы Гара" комедийасы сящняйя гойул-ду. 10 март Азярбайъанда Милли театр эцнц кими гейд олунур.

1915 - Илк азярбайъанлы балерина, ССРИ халг артисти, педагог,профессор Гямяр Алмасзадя (1915-2006) анадан олуб.

1948 - ССРИ Назирляр Совети Ермянистандакы азярбайъанлыящалинин Азярбайъана депортасийасы щаггында икинъи гярар гябуледиб. Бунунла баьлы ССРИ Назирляр Советинин илк гярары 1947-ъи илдекабрын 23-дя гябул олунмушду. Гярара эюря, азярбайъанлы кол-хозчуларын бошалтдыьы яразиляря хариъдян ермяниляр кючцрцлмялиидиляр. Азярбайъанын рящбяри М.Баьыровун Сталиня мцраъиятиндянсонра гярарын сярт шяртляри гисмян йумшалдылды. 100 миня йахыназярбайъанлынын тарихи торпагларындан депортасийасыны щяйата ке-чирян бу гярарларын тяшяббцскары ССРИ Назирляр Совети сядрининмцавини Анастас Микойан иди. 1948-1953-ъц илляр депортасийасынятиъясиндя Ермянистанда 476 азярбайъанлы кянди бошалдылмышды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

72

Page 73: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

11 март

1925 - Халг артисти Бяшир Сяфяроьлу (1925-1969) анадан олуб.1942-ъи илдян юмрцнцн сонунадяк Азярбайъан Мусигили Ко-медийа Театрында ишляйиб.

1992 - Авропа Шурасы Назирляр Комитяси ермяни гцввяляри-нин Даьлыг Гарабаьын азярбайъанлы ящалисиня гаршы зоракылыг вящцъумларыны писляйян бяйанат гябул едиб.

- Щямин эцн Азярбайъан Бюйцк Британийа вя Гвинейа Рес-публикасы иля ди-пломатик мцнасибятляр гуруб.

1999 - Авропа Парламенти "Гафгазда сцлщ просесиня дястяк"адлы гятнамя гябул едиб. Сяняддя АТЯТ-ин Минск групунунГарабаь мцнагишясинин низамланмасы иля баьлы 1998-ъи илиннойабрында тяряфляря тягдим етдийи "цмуми дювлят" планына дяс-тяк ифадя олунуб, Азярбайъанын бу планы рядд етмяси тянгид еди-либ. Милли Мяълис гятнамянин гярязли мягамларына етираз оларагАвропа Парламентиня мцраъият (19 март) эюндяриб.

2005 - Милли Тящлцкясизлик Назирлийи вя Баш Прокурорлугузун мцддят юлкядя адам оьурлуьу вя диэяр аьыр ъинайятляр тю-рятмиш криминал дястянин ифша олунмасы барядя мялумат йайыб.МТН-ин мартын 10-да щяйата кечирдийи "Гара кямяр" ямялий-йаты нятиъясиндя ъинайяткар дястянин башчысы, ДИН-ин Ъинайят-Ахтарыш Баш Идарясинин баш ямялиййат мцвяккили, полис полков-ник-лейтенанты Щаъы Мяммядов вя дястянин цзвляри щябс олу-нуб. "Гара кямяр" ямялиййаты узун мцддят баьлы галмыш бир сы-ра аьыр ъинайятлярин ачылмасына кюмяк етди. Президент ИлщамЯлийевин сярянъамы иля мцтяшяккил ъинайяткар дястянин зярярсиз-ляшдирилмясиндя пешякарлыг эюстярдикляриня эюря МТН-ин биргруп ямякдашы дювлят тялтифляриня лайиг эюрцлдц.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

73

Page 74: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

12 март

1906 - Халг шаири Сцлейман Рцстям (1906-1989) анадан ол-мушдур. Бюйцк Вятян мцщарибяси (1941-1945), Ъянуби Азяр-байъан мювзусунда ясярляри хцсусиля мящшурлуг газаныб.

1922 - Болшевик Русийасы эяляъяк ССРИ-нин тямяли кими цчЪянуби Гафгаз республикасынын (Азярбайъан, Эцръцстан, Ер-мянистан) иттифагыны - Загафгазийа Совет Сосиалист Республика-лары Федератив Иттифагыны тяшкил едиб. 9 ай сонра, 1922-ъи илин де-кабрында Загфедерасийа ССРИ-нин гуруъу субйектляриндян бириолду.

1933 - Халг шаири Ъабир Новруз (1933-2002) анадан олуб.Ясярляриндя йцксяк лирика иля бярабяр вятяндаш мювгейи даимапарыъы хятт тяшкил едиб. 1995-2000-ъи иллярдя Милли Мяълисин де-путаты олуб.

1992 - Азярбайъан Республикасы Дахили Гошунларынын йаран-дыьы эцндцр. Дахили Гошунлар ДИН-ин тяркибиндя структур кими1991-ъи илин сонунда формалашыб, Ермянистанын юлкямизя гаршыщярби тяъавцзцня гаршы илк дюйцшдя 1992-ъи ил мартын 12-дя ишти-рак едиб. Президент Щейдяр Ялийевин 9 март 1995-ъи ил тарихлифярманы иля 12 март Дахили Гошунлар эцнц елан едилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

74

Page 75: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

13 март

1938 - ССРИ щюкумяти бцтцн мцттяфиг республикаларын мяк-тябляриндя рус дилинин иъбари тядрис олунмасы барядя гярар вериб.Милли дилин мящдудлашдырылмасы вя руслашдырма сийасяти репрес-сийаларла мцшайият олунурду.

1991 - Азярбайъан ССР Назирляр Советинин гярары иля "Степа-накерт" аеропортунун Хоъалы району яразисиндя йерляшдийи ня-зяря алынараг онун ады дяйишдирилиб вя "Хоъалы" аеропорту ад-ландырылыб. Даьлыг Гарабаьдакы йеэаня щава лиманы бир ил сонра,Хоъалынын ишьалы нятиъясиндя ермянилярин нязарятиня кечди.

1992 - Щелсинкидя АТЯМ-ин (1995-ъи илдян АТЯТ) рящбяркомитясинин Даьлыг Гарабаь мцнагишяси иля баьлы илк тяъили иъла-сы чаьырылыб. Иъласын йекуну кими АТЯТ-ин Минск групу тяшкиледилди.

1995 - ДИН-ин Хцсуси Тяйинатлы Полис Дястясинин (кечмиш"ОМОН") Газах районундакы бюлмяси Газах вя Аьстафа рай-онунун инзибати идаря биналарына, бюлэядяки щярби щиссяйя бас-гын едяряк онларын фяалиййятини ифлиъ едиб. Щяр ики районда факти-ки олараг дювлят ялейщиня гийам баш вермишди, юлян вя йарала-нанлар варды. Бу щадисяляр дювлят чеврилишиня ъящдин ("ОМОНгийамы") башланьыъы иди.

2002 - Президент Щейдяр Ялийевин имзаладыьы яфв фярманынаясасян, 81 мящбус азадлыьа бурахылыб. Онларын бюйцк яксярий-йяти (75 няфяр) Азярбайъанын мцстягиллийиня, дювлятчилийиня вяярази бцтювлцйцня гаршы тюрядилмиш ъинайятлярдя иштирак етмишшяхсляр иди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

75

Page 76: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

14 март

838 - Азярбайъанда яряб истиласына гаршы 20 ил мцбаризяапармыш Бабяк Хцррями Самиря шящяриндя (индики Ираг) хялифяМцтясимин сарайында едам едилиб. Бабяк 795-ъи илдя (бязи мя-луматлара эюря, 798-ъи илдя) Ярдябил йахынлыьындакы Билалабадкяндиндя анадан олуб. 816-ъы илдян хцррямиляр щярякатынын рящ-бяри олуб, Хилафятин алты ордусуну мяьлуб едиб. 837-ъи илин йай-ында хцррямилярин Бязз галасы сцгут етдикдян сонра Бабяк ер-мяни ясилли Сящл ибн Сумбатын хяйаняти нятиъясиндя ясирэютцрцлмцшдц.

1937 - ЫХ Цмумазярбайъан советляр гурултайында Азяр-байъан ССР-ин цчцнъц Конститусийасы гябул едилиб. Совет Азяр-байъанынын илк Конститусийасы 1921-ъи илдя, икинъиси 1927-ъи илдягябул олунмушду. 1936-ъы илин ССРИ (Сталин) Конститусийасынынясасында щазырланан йени Ясас Ганунда Азярбайъанын мцття-фиг республика кими щцгуглары даща да мящдудлашдырылмыш, русдили дювлят дили кими тясбит олунмушду.

1938 - Халг йазычысы Анар (Рзайев) анадан олуб. Зянэин йа-радыъылыьы роман вя повестляр, пйесляр, ссенариляр (10-дяк филм),шеир вя тяръцмяляри ящатя едир, бир нечя филмя гурулуш вериб.1991-ъи илдян Азярбайъан Йазычылар Бирлийинин сядридир, 1995-2005-ъи иллярдя Милли Мяълисин депутаты олуб.

2008 - БМТ Баш Ассамблейасынын 62-ъи сессийасында "Азяр-байъанын ишьал олунмуш яразиляриндя вязиййят щаггында" гятна-мя гябул олунуб. 39 сяс лещиня, 7 ялейщиня вя 100 битяряф ол-магла гябул едилян гятнамядя Азярбайъанын ярази бцтювлц-йцня дястяк верилир, Eрмянистан гцввяляринин ишьал олунмуш яра-зилярдян чыхарылмасы тяляб едилир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

76

Page 77: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

15 март

1897 - Халг артисти Аьасадыг Эярайбяйли (1897-1988) Шамахы-да анадан олуб.

1899 - Халг артисти Мяммядяли Вялиханлы (1899-1969) БакынынФатмайы кяндиндя анадан олуб.

1991 - ССРИ-дя рясми сяфярдя олан Тцркийя президенти ТургутЮзал Бакыйа эялиб. Бу, Тцркийянин дювлят башчысынын Азярбайъа-на илк сяфяри иди.

1995 - Бакыда Хцсуси Тяйиатлы Полис Дястясинин гийамы башланыб.ХТПД гцввяляри Бакынын 8-ъи км гясябясиндяки гярарэащда истещкамгурараг юлкя рящбярлийинин истефасыны тяляб едибляр. ГийамчылараХТПД-нин рящбяри, дахили ишляр назиринин мцавини Рювшян Ъавадов вягардашы Мащир Ъавадов (Хятаи районунун кечмиш прокурору) башчы-лыг едибляр. Президент Щейдяр Ялийев мясяляни динъ йолла сащманла-маьа чалышса да, якс тяряф диалог тяклифини рядд едиб. Бундан сонраР.Ъавадов дахили ишляр назиринин мцавини вязифясиндян азад едилиб.

1997 - Милли Мяълис Русйианын Ермянистана эизли силащ сатма-сы иля баьлы бу юлкянин рящбярлийиня етираз бяйанаты эюндяриб. Ру-сийанын 1994-1997-ъи иллярдя Ермянистана 1 млрд. доллар дяйярин-дя силащ сатмасы барядя фактлар Русийа Дювлят Думасынын депу-таты Лев Рохлин тяряфиндян ачыгланмышды.

2001 - АБШ дювлят катиби Колин Пауелл Азярбайъан вя Ермя-нистан президентляринин нювбяти данышыглар раундуну Флорида шта-тынын Ки Вест шящяриндя кечирмяк тяшяббцсц иля чыхыш едиб. Даны-шыглар апрелин яввялиндя кечирилди.

2003 - Азярбайъанда Мятбуат Шурасы йарадылыб. 170-я йахынКИВ вя журналист тяшкилатыны тямсил едян 400-я йахын нцмайяндя-нин иштирак етдийи гурултайда Шуранын рящбяр щейяти сечилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

77

Page 78: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

16 март

1921 - Русийа иля Тцркийя арасында достлуг вя гардашлыг щаг-гында Москва мцгавиляси баьланыб. Мцгавилядя Нахчыван Азяр-байъанын яразиси кими тясдиглянир вя Тцркийя онун гаранты кимичыхыш едирди. Москва мцгавилясинин мцддяалары ясасында 1921-ъиил октйабрын 13-дя Гарс мцгавиляси (Русийа, Тцркийя, Азярбай-ъан, Ермянистан вя Эцръцстан) имзаланды.

1940 - Мяшщур ъазмен, бястякар Вагиф Мустафазадя (1940-1979) анадан олуб.

1948 - Азярбайъанын гярбиндя "металлурглар шящяри" Дашкяся-нин ясасы гойулуб. Дашкясян бюлэядя дямир филизи йатагларынын ис-тифадяйя верилмяси иля ялагядар олараг салыныб. 1956-ъы илдян шящя-рин дахил олдуьу Дястяфур районунун ады дяйишдириляряк Дашкя-сян району адландырылыб.

1992 - Азярбайъанын Мцдафия Назирлийиндя рящбяр дяйишиклик-ляри давам едиб. Президент сялащиййятляринин иърачысы ЙагубМяммядовун сярянъамы иля Шушанын щярби коменданты РящимГазыйев мцдафия назири тяйин едилиб.

1995 - Президент Щейдяр Ялийев ХТПД гийамыны динъ йоллаарадан галдырмаг цчцн даща бир аддым атараг гийамчыларын сила-щы кюнцллц тящвил веряъякляри тягдирдя ъинайят мясулиййятиня ъялболунмайаъаглары барядя фярман имзалайыб.

2006 - Бакыда дцнйа азярбайъанлыларынын ЫЫ гурултайы кечири-либ. Форумда 49 юлкядян азярбайъанлы диаспор тяшкилатларынын600-дян чох нцмайяндяси, 300-дяк гонаг иштирак едиб. Гурултайдцнйа азярбайъанлыларына, Азярбайъан вя Тцрк диаспор тяшкилат-ларына, Гарабаь мцнагишяси иля баьлы дцнйа иътимаиййятинямцраъиятляр гябул едиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

78

Page 79: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

17 март

1918 - Ъянуби Азярбайъанын Урмийа шящяриндя хариъи юлкядипломатларын (Британийа, АБШ, Франса, Русийа консуллары)эюзц гаршысында ермяни гулдур дястяляри азярбайъанлы ящалийядиван тутублар, миндян чох мцсялман-тцрк гятля йетирилиб.

1920 - Болшевик Русийасынын рящбяри Ленин Бакыны ишьал ет-мяк барядя Гафгаз Ъябщяси Щярби Ингилаб Шурасына телеграмэюндяриб. Ингилаб Шурасынын цзвляри Смилга вя Оръеникидзейяэюндярилян телеграмда дейилирди: "Бакыны зябт етмяк бизя ол-дугъа зяруридир, бцтцн сяйляринизи буна верин". Бир ай сонра (28апрел) Бакы нефти болшевиклярин ялиня кечди.

1991 - ССРИ-дя иттифагын сахланылмасы мясяляси иля баьлы рефе-рендум кечирилиб. Рясми мялуматлара ясасян, референдумдаящалинин 76 фаизи ССРИ-нин сахланылмасына сяс вермишди. Алты рес-публиканда (Латвийа, Естонийа, Литва, Ермянистан, Эцръцстан,Молдова), щямчинин Азярбайъанын Нахчыван Мухтар Респуб-ликасында референдум кечирилмямишди. Азярбайъанда референ-думун рясми нятиъяляриня эюря, ящалинин 75 фаизинин ССРИ-нинсахланылмасына тяряфдар олдуьу елан едилди.

1995 - Бакыда Хцсуси Тяйиатлы Полис Дястясинин галдырдыьыгийам зярури эцъ тятбиг едилмяси иля йатырылыб. Эцъ структурлары-нын кечирдийи ямялиййатдан сонра президент Щейдяр Ялийевинйанында кечирилян мцшавирядя дювлят чеврилишиня ъящдин тяфяррца-ты эениш мцзакиря олунуб.

2004 - Президент Илщам Ялийевин имзаладыьы яфв фярманынаясасян, 129 мящкум, о ъцмлядян дювляти ъинайятляря эюря мящ-кум едилмиш 42 няфяр азадлыьа чыхыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

79

Page 80: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

18 март

1901 - Русийа щюкумяти империйанын мяркязи вилайятляриндянАзярбайъан яразисиня - Мил вя Муьан дцзляриня 40 мин кяндлининкючцрцлмяси барядя гярар гябул едиб. Бу, империйанын милли яйа-лятлярдя щяйата кечирдийи руслашдырма сийасятинин тяркиб щиссясииди. Кючцрцлмя нятиъясиндя Азярбайъанын сюзцэедян бюлэяляриндяонларла рус йашайыш мянтягяси йаранды.

1918 - Ермяни гулдур дястяляри Шамахыда азярбайъанлы ящалийягаршы кцтляви гырьынлар щяйата кечирибляр. Юлдцрцлянляр арасындаРусийа Ы Дювлят Думасынын (1906-1907) депутаты МяммядтаьыЯлийев дя варды. Бир нечя эцндян сонра азярбайъанлы ящалийя гар-шы гятлиамлар Ирявандан Бакыйадяк яксяр бюлэяляри ящатя етди.

1927 - В Цмумазярбайъан советляр гурултайында совет Азяр-байъанынын икинъи Конститусийасы гябул едилиб. Щямин вахтадякреспубликанын сийаси, игтисади гурулушунда зоракы методларлащяйата кечирилмиш дяйишикликляр йени Конститусийайа салынды.

1943 - Халг йазычысы Мювлуд Сцлейманлы Гярби АзярбайъанынГызыл Шяфяг кяндиндя (Ермянистан ССР Калинино району) ана-дан олуб. "Кюч" романынын, повест, пйес вя ссенарилярин мцялли-фидир. Узун илляр Азярбайъан дювлят радиосуна рящбярлик едиб.

1992 - БМТ баш катибинин хцсуси нцмайяндяси Сайрус ВенсДаьлыг Гарабаь мцнагишяси иля баьлы вязиййятля таныш олмаг цчцнБакыйа эялиб. БМТ рясмиси Бакыдан сонра Йереван вя Ханкян-дийя сяфяр едиб.

1994 - Ермяни силащлы дястяляри Ханкянди сямасында Иранын"Щеркулес" тяййарясини ракетля вурублар. Тяййарядя олан 34 иран-лы дипломат вя аиля цзвляри щялак олублар.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

80

Page 81: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

19 март

1910 - Сяттярханын рящбярлийи иля Ирандакы шащ режиминя гаршыингилаб (1905-1911-ъи илляр Иран ингилабы) Ъянуби Азярбайъандагялябя чалдыгдан сонра Тещрана йцрцш башланыб. Сяттархан вяБаьырханын фядаи дястяляри Тябриздян Тещрана йола дцшцбляр.Лакин Иран монархийасынын Русийаны кюмяйя чаьырмасы иля ин-гилаб сцгут (1911) етди. Тябризя дахил олан рус гошунлары инги-лабчылара диван тутдулар.

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин парламенти юлкядя фящлялярин ишвя мяишят шяраитинин йахшылашдырылмасы мягсядиля йарадылан Фящ-ля мясяляси цзря Хцсуси Мцшавирянин статусуну тясдиг едиб.Фящля вя сащибкарларын нцмайяндяляриндян ибарят гурум дя-ринляшян игтисади бющранда щюкумятин фящлялярля баьлы сийасятинитянзимлямяли иди.

1994 - Ермяни хцсуси хидмят органларынын тяшкилатчылыьы иляБакы метрополитенинин "20 Йанвар" стансийасында террор актытюрядилиб. Партлайыш нятиъясиндя 14 няфяр щялак олуб, 49 няфяр йа-раланыб. Террор актынын Ермянистан хцсуси хидмят органларындатялимляр кечмиш сепаратчы "Садвал" лязэи тяшкилатынын цзвляри тя-ряфиндян щяйата кечирилдийи мцяййян едилиб, групун цзвляри ъи-найят мясулиййятиня ъялб едилиб.

2004 - Президент Илщам Ялийев Братиславада (Словакийа)"Даща эениш Авропайа истигамят: йени эцндялик" адлы бейнял-халг конфрансда иштирак едиб. Авропа Бирлийи цзвлцйцня нами-зяд вя АБ иля тяряфдаш юлкялярин иштирак етдийи конфрансда Азяр-байъан президенти "Авропанын Гара дяниз вя Гафгаз гоншу-луьу" мювзусунда мцзакирялярдя чыхыш едиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

81

Page 82: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

20 март

20 март Новрузун илк эцнцдцр. Гядим дюврлярдян бяри хал-гымыз Новрузу бярякят вя фираванлыьын язяли кими рямзляшдирмишвя онун эялишини байрам етмишдир. Совет дюврцндя Новруз бай-рамынын цзяриня гойулмуш гадаьалар Азярбайъан мцстягилликялдя едяндян сонра арадан галдырлыб, 1992-ъи ил 27 октйабр та-рихли "Азярбайъан Республикасынын байрамлары щаггында" га-нунла Новруз дювлят байрамы кими тясбит едилиб.

1828 - Чар Ы Николай Тцркмянчай мцгавилясини (10 феврал1828) тясдиг едиб вя Русийайа бирляшдирилмиш Иряван вя Нахчы-ван ханлыгларынын яразисиндя "Ермяни вилайяти"нин йарадылмасыбарядя фярман вериб. Бундан сонра Русийанын Гафгаз щакимиграф Паскевичин тапшырыьы иля "Ермяни вилайяти"ндя апарылан си -йащыйаалмада 1828-ъи илин сонунда яразидя 81749 мцсялман вя25131 ермяни гейдя алынмышды. Бу арада Ирандан вя Тцркийя-дян бюлэяйя ермяни ящалисинин кючцрцлмяси башланмышды. "Ер-мяни вилайяти" 1840-ъы илдя Иряван гязасы адландырылараг Тифлис-Имерети губернийасынын тяркибиня дахил едилди. 1849-ъу илдя исяИряван губернийасы (1917-ъи илядяк) тяшкил едилди.

1879 - Халг артисти, танынмыш актйор Щцсейнгулу Сарабски(1879-1945) анадан олмушдур.

1920 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти иля Иран арасында"Сцлщ вя достлуг щаггында" мцгавиля имзаланыб. Мцгавиляйяясасян, Иран Азярбайъанын истиглалыны вя Халг Ъцмщуриййятинирясмян танымыш олду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

82

Page 83: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

21 март

1735 - Сяфяви дювляти иля Русийа арасында Эянъя мцгавилясибаьланыб. Мцгавиляйя ясасян, рус гошунларынын Хязярйаны Азяр-байъан торпагларындан чыхмасы баша чатыб. Сяфявиляр 1723-ъц ил-дя Османлы иля мцщарибядя Русийанын дястяйини газанмаг цчцнДярбянддян Янзялийядяк Хязярйаны яразиляри русларын мцвяггя-ти нязарятиня вермишди.

1747 - Тябриздя вя Ярдябилдя ЫЫЫ Сам Мирзянин башчылыьы ал-тында Надир шащ ялейщиня цсйан башланыб. Сяфяви дювлятинин (Аб-басиляр сцлаляси) фактики сцгутундан сонра Иран тахтына сащиболан (1736) Надир шащ Яфшар тцрк сойлу олса да, онун Азярбай-ъан торпагларыны Иран дювляти тяркибиндя бирляшдирмяк сийасятийерлярдя етираз доьурурду. 1738, 1741-1744-ъц иллярдя ШирванданТябризядяк мцхтялиф бюлэяляриндя Надир шащ ялейщиня цсйанларолмушду. 1747-ъи илин йайында Надир шащ юлдцрцлдц.

1864 - Халг Ъцмщуриййятинин гуруъуларындан бири, советляш-мядян сонра Азярбайъанда сящиййя системинин тяшкилатчысы ол-муш Мяммядрза Вякилов (1864-1944) анадан олуб.

1906 - Бюйцк шаир, драматург Сямяд Вурьун (Сямяд Вякилов)Газахын Йухары Салащлы кяндиндя анадан олмушдур. Азярбайъанынилк Халг шаиридир, 1945-ъи илдя тяшкил олунан Азярбайъан ЕА-нын илкакадемикляриндян бири олуб. 1956-ъы ил майын 27-дя вяфат едиб.

1920 - Гарабаьда вя Эянъябасарда ермяни силащлыларынынХалг Ъцмщуриййятиня гаршы гийамы башланыб. Ъцмщуриййят щю-кумяти щямин бюлэяляря ялавя гцввяляр эюндяриб. Пайтахт фактикимцдафиясиз галмышды вя бу, ХЫ рус ордусунун Бакыйа манеясиздахил олмасына имкан верди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

83

Page 84: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

22 март

1752 - Эцръц чарлары - Картли щакими Теймураз вя онун оьлу,Кахети щакими ЫЫ Иракли Шяки ханлыьына гаршы иттифаг гурмаг цчцнГарабаь, Нахчыван, Иряван вя Эянъя ханларыны, Борчалы вя Газахсултанларыны Гызылгайа эюрцшцня (Эянъя йахынлыьында) дявят едяряксонрадан онлары ясир эютцрцбляр. Бу щадися тарихя "Гызылгайа хяйа-няти" ады иля дцшцб. Азярбайъан ханларыны ясирликдян Шяки щакимиЩаъы Чяляби хан хилас едиб. О, эцръц гошунлары мяьлуб едяряк Га-зах вя Борчалыны Шяки ханлыьына бирляшдириб.

1893 - Халг артисти Аббасмирзя Шярифзадя (1893-1938) анаданолуб. Сталин репрессийаларынын гурбаны олуб.

1899 - Бюйцк йазычы-драматург Ъяфяр Ъаббарлы (1899-1934) Хызыкяндиндя анадан олуб. Азярбайъан драматурэийасында реализминясасыны гойуб, киноссенарилярин, шеир вя щекайялярин дя мцяллифидир.

1909 - Халг йазычысы Мещди Щцсейн (1909-1965) Газахын Шыхлыкяндиндя анадан олуб. "Сящяр", "Абшерон", "Гара дашлар" роман-лары, "Алов" пйеси вя с. ясярлярин мцяллифидир.

1913 - Халг артисти Ялаьа Аьайев (1913-1983) анадан олуб.

1914 - Халг артисти Лцтфяли Абдуллайев (1914-1973) анадан олуб.

1919 - Халг йазычысы Исмайыл Шыхлы (1919-1995) анадан олуб."Дяли Кцр" романынын, повест вя щекайялярин мцяллифидир. Йазычы-лар Бирлийинин сядри, Милли Мяълисин депутаты олуб.

1933 - Халг артисти Рцбабя Мурадова (1933-1983) анадан олуб.

2002 - Президент Щейдяр Ялийевя "Мятбуатын досту" мцкафатытягдим едилиб. Дювлят башчысы "РУЩ" Журналистлярин ЩцгугларыныМцдафия Комитясинин 2001-ъи илин йекунлары цзря кечирдийи сорьу-нун нятиъяляриня ясасян бу мцкафата лайиг эюрцлмцшдц.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

84

Page 85: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

23 март

1920 - Халг Ъцмщуриййятинин коалисийа щюкумятиндя (1919-ъу илин декабрында гурулмуш 5-ъи щюкумят) нювбяти ихтилаф баш-ланыб. Сосиалист Ящмяд бяй Пепинов (ямяк вя торпаг ишляри на-зири) щюкумятдян истефа вериб. Онун ардынъа партийадашы ЪамоЩаъински (почт-телеграф назири) истефа вериб вя сосиалист фраксий-асы коалисийаны тярк едиб. Бу "Иттищад" фраксийасы (ики назир) дакоалисийаны тярк етдийини бяйан едиб.

1992 - Азярбайъанын Корейа Республикасы, Салвадор вя Со-мали дювлятляри иля дипломатик мцнасибятляри гурулуб.

2000 - Президент Щейдяр Ялийевин Эцръцстана сяфяри эедишин-дя Бакы-Тбилиси-Ъейщан нефт кямяринин транзит мясяляси иля баь-лы Эцръцстанла йаранмыш проблем чюзцлцб. Азярбайъан лайищя-нин реаллашмасы наминя бору хяттиндян юз пайына дцшяъяк няглтарифи щаггындан Эцръцстанын хейриня имтина етди.

2004 - Президент Илщам Ялийевин Юзбякистана дювлят сяфяриэедишиндя икитяряфли сянядляр, о ъцмлядян "Стратежи тяряфдашлыьындаща да мющкямляндирилмяси щаггында Бяйаннамя" имзала-ныб. Дашкянддя Азярбайъан сяфирлийинин йени бинасынын, НизамиЭянъявинин абидясинин, Азярбайъан Мядяниййят Мяркязинин,Щейдяр Ялийев адына кцчянин ачылышы кечирилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

85

Page 86: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

24 март

1872 - Эюркямли йазычы Мяммяд Сяид Ордубади (1872-1950) анадан олуб. "Думанлы Тябриз", "Гылынъ вя гялям","Дюйцшян шящяр", "Эизли Бакы" романлары иля Азярбайъан ядя-биййатында тарихи роман жанрынын баниси сайылыр.

1988 - Сов.ИКП МК вя ССРИ Назирляр Совети "1988-1995-ъи иллярдя Азярбайъан ССР Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятининсосиал-игтисади инкишафыны сцрятляндирмяк тядбирляри щаггында"гярар гябул едиб. Гярара ясасян, Даьлыг Гарабаьын сосиал-игти-сади мясяляляри Азярбайъанын сялащиййятиндян алынараг иттифагщюкумятиня верилиб. О вахткы республика рящбярлийи ися буна ня-инки етираз етмямиш, яксиня, гярары тягдирля гаршыламышды.

1990 - Ермяни силащлы дястяляри Газах районунун щямсярщядкяндляриня щцъум едибляр. Басгын нятиъясиндя районун ЙухарыЯскипара, Ашаьы Яскипара, Мязям, Даш Салащлы вя с. кяндля-риндя онларла динъ сакин юлдцрцлцб вя йараланыб.

1992 - АТЯМ (1995-ъи илдян АТЯТ) Шурасынын Щелсинкидякечирилян топлантысында Гарабаь мцнагишясинин низамланмасыцзря Минскдя конфранс кечирмяк барядя гярар гябул едилиб.Минск конфрансы иля баьлы Азярбайъан, Ермянистан, евсащибиюлкя Беларус, щабеля Чехословакийа (1993-дян Чехийа вя Слова-кийа), Франса, Алманийа, Италийа, Русийа, Исвеч, Тцркийя вяАБШ-ын (ъямиси 12 юлкя) иштиракы иля ишчи формат - Минск групуйаранды. Сонракы мцддятдя Минск конфрансы чаьырылмаса да,Минск групу Гарабаь мцнагишясиндя васитячилик тясисаты кимиформалашды. 1997-ъи илдян групда АБШ, Русийа вя Франсанын иш-тиракы иля цчлц щямсядрлик институту фяалиййят эюстярир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

86

Page 87: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

25 март

1992 - Али Советин фювгяладя сессийасында Азярбайъанданювбядянкянар президент сечкиляринин кечирилмяси щаггында гя-рар гябул едилиб. Гярара ясасян, сечки 1992-ъи ил ийунун 7-ня тяй-ин олунуб.

1994 - Ермянистан силащлы гцввяляри Газах районунун Баьа-ныс Айрым кяндиня басгын едяряк бир нечя кянд сакинини гятляйетириб, кяндя ися од вурараг йандырыблар.

1997 - Президент Щейдяр Ялийевин Украйнайа рясми сяфяриэедишиндя икитяряфли сянядляр, о ъцмлядян достлуг, стратежи тяряф-дашлыг вя гаршылыглы йардым щаггында мцгавиля имзаланыб. Азяр-байъан президенти Украйнанын али дювлят мцкафаты, "ЙарославМудры" ордени иля тялтиф едилиб.

2000 - Парламентдя Азярбайъанын Авропа Шурасына тамщцгуглу цзв гябул олундугдан сонра йериня йетирмяли олдуьующдяликляр сяняди гябул олунуб. Авропа Шурасы Парламент Ас-самблейасынын Сийаси Комитясинин тяртиб етдийи ющдяликляр сийа-щысы Милли Мяълисдя тямсил олунмуш сийаси партийаларын нцмай-яндяляри тяряфиндян имзаланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

87

Page 88: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

26 март

1910 - Танынмыш актйор, ССРИ халг артисти Ялясэяр Ялякбяров(1910-1963) анадан олуб.

1989 - ССРИ-дя илк алтернатив сечкиляр кечирилиб. ССРИ ХалгДепутатлары Гурултайынын 2250 депутат (ярази, милли-ярази сечкидаиряляри вя иътимаи тяшкилатлар цзря 750 няфяр) йери уьрунда 10мин намизяд мцбаризя апарыб. Бу, Азярбайъанда да илк алтер-натив ясаслы сечки иди. Буна гядяр сечкиляр "1 мандат - 1 нами-зяд" принсипи иля кечирилирди.

1998 - Президент Щейдяр Ялийев "Азярбайъанлыларын сойгырымыщаггында" фярман имзалайыб. Фярманда ХЫХ ясрин яввялиндян ер-мянилярин Азярбайъан торпагларына кючцрцлмяси, азярбайъанлыла-ра гаршы щяйата кечирилмиш сойгырымы сийасятиня тарихи-сийаси гиймятверилиб, 1905-1907, 1918-ъи иллярдя баш вермиш гятлиамлар, 1948-1953-ъц иллярин депортасийасы, 1988-ъи илдя Ермянистанда азярбайъ-анлылара гаршы етник тямизлямянин апарылмасы, бу просесин Гара-баьда вя Ермянистанын ишьал етдийи диэяр яразилярдя давам етмяситящлил олунуб. Фярмана ясасян, 1918-ъи ил март гырьынларынын тарихи- 31 март Азярбайъанлыларын сойгырымы эцнц елан едилиб.

2000 - Азярбайъанда 1999-ъу ил декабрын 12-дя кечирилмиш бя-лядиййя сечкиляринин давамы олараг тякрар сечкиляр кечирилиб. Щя-мин сечкилярдя нятиъяляри ляьв едилмиш 75 бялядиййя цзря 500-я йа-хын бялядиййя цзвц сечилиб.

2005 - Йени Азярбайъан Партийасынын ЫЫЫ гурултайында прези-дент Илщам Ялийев тяшкилатын сядри сечилиб. И.Ялийев 1999-ъу илиндекабрында ЙАП сядринин мцавини, 2001-ъи илин нойабрында сяд-рин 1-ъи мцавини сечилмишди. Щейдяр Ялийевин вяфатындан сонрапартийайа рящбярлик едирди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

88

Page 89: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

27 март

1917 - Бакыда Мцсялман Милли Шурасынын Мцвяггяти Иъра-иййя Комитяси сечилиб. Гурума М.Я.Рясулзадя, Я.М.Топчу-башов, М.Щ.Щаъынски, Ф.Х.Хойски, М.Ясядуллайев вя диэярзийалылар, милли буржуазийа нцмайяндяляри дахил иди. 1917-ъи илинФеврал ингилабындан сонра, бцтцн Русийа империйасында ол-дуьу кими, Азярбайъанда да икищакимиййятлик варды. Болшевик-ляр "Бакы Совети"ни йаратмыш, Русийа Мцвяггяти Щюкумятининйерли щакимиййят органы кими ися Иътимаи Тяшкилатларын ИъраиййяКомитяси йарадылмышды. Комитянин апарыъы тяшкилаты МцсялманМилли Шурасы иди.

1927 - Дцнйа шющрятли мусигичи, дирижор Мстислав Ростропо-вич (1927-2007) Бакыда анадан олмушдур.

1945 - Азярбайъан ССР Елмляр Академийасы фяалиййятя ба-шлайыб. Академийа ССРИ Халг Комиссарлары Советинин 23 йан-вар 1945-ъи ил тарихли гярары иля ССРИ ЕА Азярбайъан Филиалынынбазасында тяшкил олунмушду. ССРИ-нин мцсялман республика-лары арасында илк Елмляр Академийасы Азярбайъанда йаранмыш-ды вя республика цзря 400 алимин чалышдыьы 16 елми идаряни ящатяедирди. Танынмыш алим, ъярращ Мирясядулла Миргасымов Азяр-байъан ЕА-нын илк президенти сечилиб.

1993 - Ермянистан силащлы гцввяляринин Кялбяъяр районунащцъуму башлайыб. Бир щяфтя сцрян щцъум районун там ишьалы илянятиъялянди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

89

Page 90: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

28 март

1886 - Азярбайъан театрынын эюркямли сималарындан бири,ССРИ халг артисти Сидги Рущулла (Рущулла Ахундов, 1886-1959)анадан олмушдур.

1919 - Азярбайъанда илк милли тящлцкясизлик органы йарадылыб.Халг Ъцмщуриййятинин щярби назири Сямяд бяй Мещмандаро-вун ямри иля назирлик тяркибиндя кяшфиййат вя якс-кяшфиййат бюл-мяси (квартирмейстер) тяшкил едилиб. Гурумун илк рящбяри Мям-мядбаьыр Шейхзаманлы, сонра онун гардашы Наьы Шейхзаманлытяйин едилиб. Советляшмядян сонра тяшкилатын цзвляри репрессийа-лара мяруз галиб, М.Шейхзаманлы башда олмагла яксяр рящбярщейят эцлляляниб, Н.Шейхзаманлы Тцркийяйя мцщаъирят едиб. Со-вет дюврцндя гурум яввялъя Фювгяладя Комиссийа ("ЧК") ад-ланыб, бир мцддят Дахили Ишляр Халг Комиссарлыьынын ("НКВД")тяркибиндя фяалиййят эюстяриб, сонра Дювлят Тящлцкясизлик Ко-митяси тяшкил олунуб. 1967-ъи илядяк республиканын тящлцкясизликорганларына гейри-азярбайъанлылар рящбярлик едибляр. Щямин илэенерал Щейдяр Ялийев Азярбайъан ДТК-нын сядри тяйин олу-нуб. Азярбайъан мцстягиллийини бярпа етдикдян сонра, 1991-ъиил нойабрын 1-дя Милли Тящлцкясизлик Назирлийи йараныб. Прези-дент Щейдяр Ялийевин 1997-ъи ил 23 март тарихли фярманы иля 28март - Милли тящлцкясизлик органлары ишчиляринин пешя байрамыэцнц елан олунуб.

1992 - Азярбайъан Сурийа Яряб Республикасы иля дипломатикмцнасибятляр гуруб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

90

Page 91: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

29 март

1555 - Сяфяви дювляти иля Османлы императорлуьу арасындаАмасйа сцлщ мцгавиляси баьланыб. Мцгавиля ики дювлят арасын-да Чалдыран дюйцшц (1514) иля башлайан узунмцддятли мцщари-бялярин биринъи щиссясини йекунлашдырыб. Сцлщ разылашмасына яса-сян, Гярби Эцръцстан - Имеретийа, Мегрелийа вя Гурийа чарлыг-лары, индики Ермянистанын гярб щиссяси Османлынын, ШяргиЭцръцстан - Месхийа, Картли, Кахети, Гярби Азярбайъан (инди-ки Ермянистанын ясас щиссяси) Сяфявилярин ихтийарына кечиб. Ос-манлы султаны Ы Сцлейман вя Сяфяви шащы Ы Тящмасиб арасында ял-дя олунан сцлщ узун сцрмяди вя 1578-ъи илдя йени мцщарибя(1590-ъы ил Истанбул сцлщцнядяк) башланды.

1803 - Эцръц чарлыгларыны яля кечирян Русийа гошунлары Азяр-байъанын шимал-гярбиня - Ъар-Бялакяня щцъум едибляр. Бир айсонра Ъар-Балакян Русийанын табечилийиня кечмяйя мяъбуредилди. Бу, чар Русийасы тяряфиндян Азярбайъан торпагларынынишьалынын башланьыъы иди.

1994 - Милли Мяълисдя 1990-ъы ил 20 Йанвар щадисяляри иля баь-лы ики айа йахын сцрян мцзакиряляр йекунлашыб. Мцзакиряляр пре-зидент Щейдяр Ялийевин тяшяббцсц иля башланмышды. Парламент20 Йанвара эениш щцгуги-сийаси гиймят верян гярар гябул едиб.

2001 - Президент Щейдяр Ялийев ЫЫ Юзялляшдирмя Програмынаясасян, рабитя, няглиййат, балыгчылыг, няшриййат-полиграфийа вя ди-эяр сащяляр цзря дювлят мцяссисяляринин юзялляшдирилмясиня даирсянядляр пакетини (10-дяк сярянъам) имзалайыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

91

Page 92: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

30 март

1918 - Бакыда ермяни-дашнак вя рус-болшевик дястлярининазярбайъанлы ящалийя гаршы кцтляви гырьынлары башлайыб. Ермяни-ляр гырьына яввялъядян щазырлашмышдылар. Брест-Литовск сцлщмцгавилясиня (3 март 1918) ясасян, Тцркийя ъябщясиндян эеридюнян рус ясэярляр Шаумйанын башчылыг етдийи "Бакы Совети"нинсярянъамында идиляр. Дцнйа мцщарибясиндян гайыдан азяр-байъанлыларын яксяриййяти ися Шаумйанын эюстяриши иля Бакы йа-хынлыьында тярксилащ едилмишди. Азярбайъанлы щярбчилярин бунагаршы чыхмасы ермяниляря гырьына башламаг бящаняси верди. Ша-умйан 1918-ъи ил апрелин 13-дя Москвайа эюндярдийи телеграм-да йазмышды: "Бизим дястяйя едилян щцъумдан бир бящаня кимиистифадя етдик вя парлаг гялябя газандыг".

1920 - Халг Ъцмщуриййятиндя нювбяти щюкумят бющраны йа-раныб. Нясиб бяй Йусифбяйлинин башчылыг етдийи бешинъи щюкумяткабинети истефа вериб. Йени щюкумяти гурмаг ися артыг мцмкцнолмады. Щюкумяти гурмаг тапшырылмыш Мяммядщясян Щаъын-ски (бешинъи щюкумятдя дахили ишляр назири) болшевиклярля ямяк-дашлыьын тяряфдары иди. Щаъынскийя эюря, совет Русийасына эенишэцзяштляр вермякля Азярбайъанын истиглалыны горумаг мцмкцниди. Апрелин орталарында о, "Мцсават"дан истефа веряряк Азяр-байъан К(б)П-йя дахил олду.

1992 - Азярбайъанла Ираг (юлкямизин мцстягиллийини 1992-ъи илйанварын 2-дя таныйыб) арасында дипломатик мцнасибятляр гурулуб.

2004 - Милли Мяълисин гябул етдийи хцсуси ганунла Азярбай-ъанда йени ярази-инзибати ващиди - Нахчыван Мухтар Республи-касында Кянэярли району йарадылыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

92

Page 93: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

31 март

1918 - Ермяни силащлы дястяляринин Бакыда азярбайъанлы яща-лийя гаршы башладыьы гырьынлар дящшятли щяддя чатыб. Шаумйанын("Бакы Совети") табечилийиндяки дашнак-болшевик щярби гцввяляри(10 мин силащлы, Бакы бухтасындакы щярби эямиляр) шящярдя вя ят-раф кяндлярдя кцтляви гятлиам вя даьынтылар тюрядибляр. Тякъямартын 31-дя 8 миня йахын азярбайъанлы юлдцрцлцб, цмумиликдямартын 30-31-и вя апрелин 1-дя Бакыда 12 мин няфяр гятля йетирил-мишди. Ермяни дястяляри бир чох тикилиляря, "Исмаилиййя" бинасына,Тязяпир мясъидиня од вурмушдулар. Кцтляви гырьынлар Гарабаь-ын азярбайъанлы кяндляриндя, Шушада, еляъя дя апрел-май айла-рында Шамахыда, Губада, Лянкяранда, Эянъябасарда вя башгабюлэялярдя давам едиб, 30 миндян чох мцсялман-тцрк, щабелядиэяр гейри-ермяни миллятиндян оланлар - лязэиляр, талышлар, йящу-диляр (Губа), алманлар (Эянъябасар бюлэяси) гятля йетирилибляр.

1936 - Танынмыш бястякар вя мусигишцнас Рафик Бабайев(1936-1994) анадан олмушдур. 1994-ъц илин мартында Бакы метро-сунда тюрядилмиш террорун гурбанларындан биридир.

1992 - Даьлыг Гарабаь ятрафында ишьалчы щцъумларыны эениш-ляндирян ермяни силащлы гцввяляри Фцзули районунун Щоьа кян-дини ишьал едибляр.

2002 - АБШ Азярбайъан вя Ермянистана силащ сатышына гой-дуьу гадаьаны (1993-ъц илдян) ляьв едиб. Вашингтон гадаьанынляьвинин Гарабаь мцнагишяси тяряфляри арасында узунмцддятлиатяшкяс режиминин давам етмяси сайясиндя мцмкцн олдуьунубяйан едиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

93

Page 94: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

1 апрел

1854 - Йазычы, драматург, публисист Няъяф бяй Вязиров (1854-1926) Шушада анадан олмушдур. "Мцсибяти-Фяхряддин" драмыиля Азярбайъан ядябиййатында фаъия жанрынын ясасыны гойуб.

1992 - Азярбайъанла Нидерланд Краллыьы арасында диплома-тик мцнасибятляр гурулуб. Нидерланд Азярбайъанын мцстягил-лийини 1991-ъи ил декабрын 31-дя танымышды.

1994 - Мцстягил Дювлятляр Бирлийи Парламентлярарасы Ассам-блейасынын нцмайяндя щейяти Ермянистан-Азярбайъан ъябщя-синдя атяшкяся наил олмаг тяшяббцсц иля Бакыйа эялиб. Гырьызыс-тан парламентинин спикери М.Шеримкуловун башчылыг етдийи щей-ятин Азярбайъан вя Ермянистанда апардыьы мцзакирялярин ня-тиъясиндя тяряфлярин узунмцддятли атяшкяс режими барядя илкин ра-зылыьы ялдя олунду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

94

Page 95: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

2 апрел

1992 - Азярбайъан Чин Халг Республикасы (юлкямизинмцстягиллийини 1991-ъи ил декабрын 27-дя таныйыб), Данимаркавя Йунаныстанла (щяр икиси цлкямизин мцстягиллийини 1991-ъи илдекабрын 31-дя таныйыб) дипломатик мцнасибятляр гуруб.

1993 - Ермянистан силащлы гцввяляри бир щяфтя (мартын 27-дян)сцрян эенишмигйаслы щцъумдан сонра Кялбяъяр районуну ишьа-лы едибляр. Кялбяъяр (яразиси 3 мин кв км) Азярбайъанын ДаьлыгГарабаьдан кянарда ишьал олунмуш икинъи району (1992-ъи илинмайында ишьал олунмуш Лачындан сонра), Даьлыг ГарабаьлаЕрмянистан арасында мцщцм стратежи бюлэя иди. Ишьал нятиъясин-дя районун 61 мин сакини дидярэин дцшдц, район мяркязи, 150-йя йахын кянд, онларла тарихи-мядяниййят абидяси, музей, "Исти-су" санаторийасы Ермянистан силащлы гцввяляри тяряфиндян хара-базара чеврилди. Кялбяъярин ишьалы заманы 458 няфяр щялак ол-муш, районун йцзлярля сакини, о ъцмлядян гадын, ушаг вя гоъаясир эютцрцлмцшдц.

1997 - Русийа Дювлят Думасынын Мцдафия мясяляляри комис-сийасынын сядри Лев Рохлин Русийадан Ермянистана эизли силащсатышы (1 млрд. доллар мябляьиндя) барядя щесабаты ачыглайыб.Щесабат Русийанын сийаси даиряляриндя бюйцк галмагал доьур-ду. Азярбайъан Ермянистана эизли силащ сатышы иля баьлы Русийа-дан изащат истяди, ики юлкянин мцнасибятляри кяскинляшди. Бир гя-дяр сонра ися эенерал Рохлин юз евиндя мцяммалы шякилдя гятляйетирилди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

95

Page 96: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

3 апрел

628 - Шимали Азярбайъан торпаглары (Албанийа) уьрунда узунмцщарибя апаран Сасани вя Бизанс императорлуглары арасындасцлщ баьланыб. Сцлщцн шяртляриня эюря, Албанийа йенидян Сасани-лярин щакимиййяти алтына гайыдыб. ЫЫЫ ясрин яввялиндя йаранан Са-сани (фарс) дювляти яввялъя Ъянуби Азярбайъаны - Атропатенаны,сонра ися Албанийаны юзцня табе етдирмишди. Сасанилярля БизансынАзярбайъан торпаглары уьрунда мцбаризяси щям дя бурада атя-шпярястликля христианлыьы йаймаг уьрунда мцбаризя иди.

1908 - Танынмыш алим, Азярбайъанын илк академик-философуЩейдяр Щцсейнов (1908-1950) анадан олуб. Азярбайъан фялся-фи вя ядяби фикир тарихиня щяср олунмуш ясярляри ики дяфя Сталинмцкафатына (1949-1950) лайиг эюрцлся дя, ялейщдарлары ону мил-лятчиликдя иттищам едяряк ялейщиня кампанийа башладыблар.1950-ъи илин йайында интищар едиб.

2001 - АБШ-ын Флорида штатынын Ки Вест шящяриндя Азярбай-ъан-Ермянистан данышыглары юнъяси Дювлят Департаменти Даь-лыг Гарабаь мцнагишясинин тарихи иля баьлы рясми бяйанат йайыб.Сяняддя илк дяфя олараг Ермянистанын Азярбайъан торпаглары-ны ишьал етмяси факты гейд олунурду. Ки Вест саммити АБШ дюв-лят катиби Колин Пауеллин тяшяббцсц иля кечирилирди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

96

Page 97: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

4 апрел

1913 - Эюркямли актйор, халг артисти Яли Зейналов (1913-1988) анадан олуб.

1920 - Халг артисти, тарзян Щаъы Мяммядов (1920-1981)анадан олуб.

1992 - Азярбайъанла Русийа Федерасийасы арасында дипло-матик мцнасибятлярин гурулмасына даир протокол имзаланыб. Ши-мал гоншумуз Азярбайъанын мцстягиллийини бир чох юлкялярдянсонра танымышды. Русийа юлкямизля дипломатик ялагя гурмуш32-ъи юлкя олду.

- Щямин эцн Азярбайъан Мисир Яряб Республикасы иля дядипломатик ялагяляр йарадыб.

1997 - Милли Мяълис Русийанын Ермянистана эизли силащ сатышыиля баьлы президент Борис Йелтсиня, Дювлят Думасынын сядриЭеннади Селезнйова вя Федерасийа Шурасынын сядри ЙегорСтройевя мцраъият едяряк мясяляйя айдынлыг эятирилмясини тялябедиб. Азярбайъан парламентинин нцмайяндя щейяти мясялянимцзакиря етмяк цчцн Москвайа эедиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

97

Page 98: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

5 апрел

1905 - Танынмыш ряссам, Азярбайъан Ряссамлар Иттифагынынилк сядри Исмайыл Ахундов (1905-1969) анадан олмушдур.

1909 - Эюркямли бястякар Асяф Зейналлы (1909-1932) Шушадаанадан олуб. Азярбайъан мусиги мядяниййяти тарихиндя бир сы-ра йени жанрын йарадыъысы кими таныныб, симфоник, камера-вокалвя инструментал ясярляр бястяляйиб.

1993 - Азярбайъан Республикасы иля Малайзийа (юлкямизинмцстягиллийини 1991-ъи ил декабрын 31-дя таныйыб) арасында дипло-матик ялагяляр гурулуб.

2004 - Азярбайъан Чад вя Шярги Тимор дювлятляри иля дипло-матик мцнасибятляр гуруб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

98

Page 99: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

6 апрел

1717 - Эюркямли шаир, дювлят хадими Молла Пянащ Вагиф(1717-1797) Газах мащалынын Гыраг Салащлы кяндиндя анаданолуб. Гарабаь щакими Ибращим ханын вязири олмушдур. Йара-дыъылыьы Азярбайъан поезийасы тарихиндя мцщцм мярщялялярдянбиридир.

1993 - БМТ Тящлцкясизлик Шурасынын иъласында Ермянистан-Азярбайъан мцнагишяси зонасында вязиййятин кяскинляшмяси илябаьлы (Кялбяъярин ишьалындан сонра) Тящлцкясизлик Шурасынын ся-дринин бяйанаты гябул олунуб. Бу, Азярбайъанын ишьал олунмушторпаглары иля баьлы БМТ чярчивясиндя гябул едилмиш илк сянядиди.

1995 - Азярбайъанла Панама (юлкямизин мцстягиллийини1992-ъи ил йанварын 3-дя таныйыб) арасында дипломатик мцнаси-бятляр гурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

99

Page 100: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

7 апрел

1906 - Азярбайъанын илк сатирик журналы олан "Молла Нясряд-дин"ин биринъи сайы чапдан чыхыб. Ъ.Мяммядгулузадянин редакто-ру олдуьу журнал 1906-1918-ъи иллярдя Тифлисдя, 1921-ъи илдя Тябриздя,1922-1931-ъи иллярдя Бакыда няшр едилиб. Журналда дюврцн мцтяряггизийалылары Ю.Ф.Неманзадя, М.Я.Сабир, Я.Щагвердийев, Я.Нязми,Я.Язимзадя вя башгалары фяалиййят эюстярирдиляр.

1920 - Тябриздя Шейх Мящяммяд Хийабанинин башчылыьы иляцсйан башланыб. Шящярдя кцтляви чыхышлар щяля 1919-ъу илин августун-да Британийа-Иран сазишиня етираз олараг башламышды. Сазишя ясасян,Ъянуби Азярбайъандакы инэилис щярби гцввяляриня эениш щюкмранлыгверилмишди. Тябриз цсйаны ган тюкцлмядян галиб эялди, Тещранданэюндярилмиш гцввяляр щадисяляря мцдахиля етмяйя ъясарят эюстярмя-диляр. Ийунда Тябриздя милли щюкумят гурулду. Лакин онун юмрц азолду вя сентйабрда Хийабанинин гятля йетирилмяси иля сцгут етди.

1930 - Танынмыш журналист Азад Шяриф анадан олуб. "Азярин-форм"а (АзярТАъ) рящбярлик едиб, "Молодйож Азербайджана" гя-зетинин редактору олуб.

1959 - Халг йазычысы Чинэиз Абдуллайев анадан олуб. Детективжанрында ясярляри дцнйада мяшщурлуг газаныб.

1992 - Азярбайъанла Исраил дювляти арасында дипломатик ялага-ляр гурулуб.

2001 - Ки Вестдя (АБШ) Азярбайъан вя Ермянистан президент-ляри Щейдяр Ялийев вя Роберт Кочарйан арасында дюрд эцн сцрянданышыглар нятиъясиз баша чатыб. Васитячиляр нювбяти данышыгларын ий-унда Ъеневрядя кечириляъяйини бяйан етсяляр дя, бу тяшяббцс реал-лашмады.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

100

Page 101: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

8 апрел

1929 - ВЫ Цмумазярбайъан Советляр гурултайынын гярары иляАзярбайъанда йени ярази-инзибати ващидляр - даиряляр йараныб.Республика яразиси Бакы, Губа, Лянкяран, Ширван, Эянъя, Га-рабаь, Загатала-Нуха вя Муэан даиряляриня бюлцнцб. Бунданюнъя, 1921-ъи илдя Азярбайъан ССР-дя ярази-инзибати бюлэцсцолараг 17 гяза (Бакы, Эянъя, Аэдаш, Эюйчай, Ъябрайил-Гарйа-эин, Товуз, Газах, Загатала, Губа, Лянкяран, Нуха, Салйан,Шуша, Шамахы, Шамхор, Губадлы, Зянэязур) тяшкил олунмушду.

1992 - Президент сялащиййятляринин иърачысы Йагуб Мяммя-довун фярманы иля Азярбайъанын Даьлыг Гарабаь ятрафындакырайонларында вя Ермянистанла сярщяд бюлэялярдя бирбаша прези-дент цсул-идаряси тятбиг едилиб.

2000 - Бакыда тцркдилли дювлят башчыларынын 6-ъы зирвя эюрцшцкечирилиб. 1992-ъи илдян кечирилян тцркдилли юлкяляр саммити илк дя-фя Азярбайъан пайтахтында топланмышды. Зирвя топлантысы "Ки-таби Дядя Горгуд"ун 1300 иллик йубилейиня щяср олунмушду.Саммитдя дюрд юлкянин - Азярбайъан, Тцркийя, Газахыстан вяГырьызыстанын президенляри иштирак едирди, Юзбякистан вяТцркмянистан парламент сядрляри иля тямсил олунурду.

2003 - Бакы-Тбилиси-Ъейщан ясас ихраъ бору кямяринин Азяр-байъан щиссясинин чякилишиня башланылыб. Кямярин рясми тямялат-ма мярасими 2002-ъи илин сентйабрында (Бакы йахынлыьындакы Ся-нэячал терминалында) кечирилмишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

101

Page 102: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

9 апрел

1126 - Классик Азярбайъан ядябиййатынын эюркямли нцмай-яндяси, шаир Яфзяляддин Хагани (1126-1199) Шамахыда анаданолуб. 17 мин бейтлик диванын, Азярбайъан ядябиййатында илкпоеманын ("Тющфятцл-Ирагейн"), "Мядаин хярабяляри" гясидяси-нин, бядии няср нцмуняляринин мцяллифидир.

1920 - Ермяни силащлы дястяляри дашнак Дронун командан-лыьы алтында Газах бюлэясиндя (Яскипара, Фярящли, Баьаныс Ай-рым вя диэяр кяндлярдя) азярбайъанлы ящалийя гаршы гырьынлар тю-рядибляр.

1994 - Ермянистан силащлы гцввяляри Эоранбой, Аьдам вяАьдяря истигамятиндя нювбяти щцъума башлайыблар. Ганлыдюйцшлярдя Азярбайъан Ордусу чохлу иткиляр верся дя, дцшмя-нин щцъумунун гаршысы алыныб. Ъябщя бюлэясиня эедян президентЩейдяр Ялийев щярби ямялиййатлара билаваситя рящбярлик едиб.

2001 - Ки Вест (Флорида) данышыглары баша чатдыгдан сонраВашингтона эялян Азярбайъан вя Ермянистан президентлярининАБШ президенти Ъоръ Бушла айры-айрылыгда эюрцшляри олуб. АБШрящбяри Гарабаь мцнагишясиндя сцлщя наил олмаг цчцн васитячи-лийин давам етдириляъяйини бяйан едиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

102

Page 103: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

10 апрел

1918 - Загафгазийа Сейминин щейяти Тцркийя (Османлы) иляТрабзонда апарылан данышыгларда Брест-Литовск мцгавилясининшяртлярини гисмян гябул етмяйя разылыг вериб. Болшевик Русийасыиля Алманийа (Тцркийянин мцттяфиги) арасында баьланмыш сепа-рат сцлщ мцгавилясиня эюря, чар Русийасынын Османлы иля мцща-рибядя (1877-1878) яля кечирдийи Гарс, Ярдящан вя Батум тцрктяряфиня гайтарылмалы иди. Загафгазийа Сейми Гарс вя Ярдаща-на разылыг верся дя (щярчянд ермяни депутатлар буна гаршы иди),Батуму Тцркийяйя вермякдян имтина едирди. Сеймин азярбай-ъанлы фраксийасында да бу мясялядя йекдиллик йох иди, йалнызмцсаватчылар Тцркийянин тяляблярини гябул етмяйин тяряфдары иди-ляр. Трабзон данышыглары нятиъясиз битди.

1997 - Азярбайъан Республикасынын Президенти йанындаТящлцкясизлик Шурасы йарадылыб. Тящлцкясизлик Шурасы Президен-тин йанында мяшвярятчи органдыр. Шурайа Милли Мяълисин сядри,баш назир, Президентин Иъра Апаратынын рящбяри, дювлят мцшавир-ляри, баш прокурор, хариъи ишляр назири, мцдафия назири, миллитящлцкясизлик назири, дахили ишляр назирляри дахилдир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

103

Page 104: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

11 апрел

1635 - Нювбяти Сяфяви-Османлы мцщарибяси (1623-1639) эе-дишиндя тцрк гошунлары Иряван галасыны эери алыблар. Иряван гала-сы 1604-ъц илдя Сяфяви-Османлы мцщарибяси (1603-1612) заманыЫ шащ Аббас тяряфиндян тутулмуш вя Иряванын идарячилийи Ями-рэцн хан Гаъара верилмишди. Сонракы ики ясрдя Иряван бюлэяси(ханлыьы) даща бир нечя дяфя Сяфявилярля Османлылар арасында ял-дян-яля кечиб вя нящайят, 1827-ъи илдя чар Русийасы тяряфиндян ишь-ал едиляряк тядриъян ермянилярин нязарятиня верилмяйя башланды.

1840 - Чар Ы Николай "Ъянуби Гафгаз дийарынын идаряси цчцнтясисатлар щаггында" ганун имзалайыб. Гануна ясасян, Русий-айа бирляшдирилмиш Азярбайъан бюлэяляриндя щярби комендант-лыг идаряси ляьв олунуб вя 1841-ъи илдян Цмумрусийа идаря сис-теми тятбиг едилиб.

2002 - Азярбайъанла Эцръцстан арасында щярби ямякдашлыгбарядя протокол имзаланыб. Бакыда ики юлкянин мцдафия назир-ляринин (Сяфяр Ябийев-Давид Тевзадзе) тяряфиндян имзаланансяняд реэионал тящлцкясизлик, терроризм вя сепаратизмля бирэямцбаризя вя орду гуруъулуьунда ямякдашлыг мясялялярини ящя-тя едирди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

104

Page 105: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

12 апрел

1803 - Тифлисдя Ъар-Балакянин Русийа тяркибиня гатылмасышяртляри вя "Андлы ющдялик щаггында" сазиш имзаланыб. Бундан биргядяр яввял (1801) чар Ы Александр Шярги Эцръцстанын - Азяр-байъанын Газах, Шямсяддил, Борчалы яразиляринин Русийайа гатыл-масы барядя манифест имзаламышды. Ъар-Балакянин яля кечирилмя-си иля Русийанын Азярбайъан торпагларыны истиласы эенишлянди. Ру-сийа юнъя Ъар-Балакяня нисби мухтар идарячилик (ъамаатлыг) вер-ся дя, сонрадан ишьалчы сийасятиня уйьун олараг ону ляьв етди.

1889 - Халг артисти, мяшщур ханяндя Сейид Шушински (1889-1965) анадан олуб. 1930-1960-ъы иллярдя Дювлят Филармонийасы-нын солисти олуб, педагожи фяалиййят эюстяриб.

1903 - Азярбайъан мятбуатынын, иътимаи-сийаси фикринин инки-шафында мцщцм рол ойнамыш "Шярги-Рус" гязети Тифлисдя няшрябашлайыб. Шяргшцнас-алим, иътимаи хадим (ЫЫ Русийа Думасынындепутаты) Мяммядаьа Шащтахтинскинин редактору олдуьу гя-зет танынмыш йазарлары ятрафында бирляшдирмишди. М.Рясулзадя-нин илк мятбу йазысы да бурада дяръ олунуб.

1907 - Танынмыш фолклоршцнас, драматург МяммядщцсейнТящмасиб (1907-1982) анадан олуб. "Китаби Дядя Горгуд"епосунун, дастанларын, наьылларын топланмасы вя тядгигиндямцщцм хидмяти вар. Ссенариляри ясасында "Бир галанын сирри","Ону баьышламаг олармы?" филмляри чякилиб.

1995 - Тцркийя баш назири Тансу Чилляр Бакыйа сяфяри эедишин-дя Азярбайъанын "Ясрин мцгавиляси"ндяки пайындан 5 фаизинТцркийяйя (ТПАО ширкяти) верилмяси барядя сазиш имзаланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

105

Page 106: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

13 апрел

1918 - Трабзон конфрансы нятиъясиз битдикдян сонра Загаф-газийа Сейми тцрк гошунларынын йцрцшцнц дайандырмаг цчцнОсманлыйа мцщарибя елан етмяк барядя гярар гябул едиб.Азярбайъанлы фраксийасы гярара гошулмамышды. Гярар формалхарактер дашыйырды, чцнки Сеймин реал орду гцввяси йох иди. Бу-на ъаваб олараг тцрк гошунлары Гарс вя Ярдящанын ардынъа Ба-туму тутду вя Ермянистан (Эцмрц) истигамятиндя ирялилямяйябашлады. Майын яввялиндя Загафгазийа щюкумяти Тцркийя иляйени данышыглара (Батумда) разылыг верди.

1993 - АБШ Дювлят Департаменти илк эяфя олараг Даьлыг Га-рабаь мцнагишяси иля баьлы Вашингтонун рясми мювгейини ачыг-лайыб. Бяйанатда АБШ-ын Ермянистан-Азярбайъан мцщарибяси-нин дайандырылмасы вя АТЯТ-ин Минск конфрансы чярчивясиндяданышыгларын башланмасына наил олмаг язми вурьуланырды.

1994 - Ермяни терроризми Азярбайъана гаршы даща бир аксий-айа "имза атыб". Москва-Бакы сярнишин гатарынын Даьыстан яра-зисиндя партладылмасы нятиъясиндя 6 няфяр щялак олуб.

2004 - Президент Илщам Ялийев Тцркийяйя илк рясми сяфяря эе-диб. Сяфяр эедишиндя Азярбайъанла Тцркийя арасында узун-мцддятли игтисади ямякдашлыг сазиши" вя диэяр сянядляр имзала-ныб, Азярбайъан президентиня Билкянд Университетинин (Анка-ра) "Фяхри доктору" ады тягдим едилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

106

Page 107: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

14 апрел

1870 - Дювлят хадими, йазычы-публисист, маарифчи НяриманНяриманов (1870-1925) анадан олуб. 1894-ъц илдя Бакыдамцсялман ящали цчцн илк китабхананы тяшкил едиб. Сийаси фяалийй-ятя 1905-ъи илдя сосиал-демократ "Щцммят" тяшкилатында баш-лайыб. Октйабр ингилабындан (1917) сонра Москвада болшевикщюкумятиндя ишляйиб. Азярбайъанын советляшмясиндян сонрареспублика щюкумятинин - Халг Комиссарлары Шурасынын сядрыолуб.1922-ъи илдян мяркязи щюкумятдя (ССРИ МИК) ишляйиб вяМосквада мцяммалы шякилдя вяфат едиб. "Наданлыг", "Надиршащ" вя с. ясярлярин мцяллифидир.

1907 - Халг артисти Фатма Гядри (1907-1968) анадан олуб.Бакы Рус Драм Театрында, Дювлят Драм Театрында чыхыш едиб,педагожи фяалиййят эюстяриб.

1919 - Нясиб бяй Усуббяйлинин башчылыьы иля Халг Ъцмщу-риййятинин 4-ъц щюкумяти тяшкил едилиб. Юнъяки щюкумятлярдяндаща эениш тяркибдя олан йени кабинетдя "Мцсават"ла йанашы,"Ящрар", сосиалистляр, битяряфляр, Рус-Славйан Ъямиййяти, щяттаермяни назир ("Дашнаксцтйун") дя йер алмышды. 4-ъц щюкумятяввялки кабинетляря нисбятян даща узунюмцрлц - 1919-ъу илин де-кабрынадяк - олду.

1993 - Бюйцк Британийа, Пакистан вя Мисир адындан ермянигцввяляринин Кялбяъярин ишьалыны писляйян вя Гарабаьдакымцщарибяни дайандырмаьа чаьыран бяйанат йайылыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

107

Page 108: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

15 апрел

1395 - Терек чайынын сащилиндя (Даьыстан) ямир Теймурунгошунлары иля Гызыл Орда щюкмдары Тохтамышын гошунлары арасын-да дюйцш биринъинин гялябяси иля баша чатыб. Бу зяфярин ялдя олун-масында Теймуриляр дювлятинин мцттяфиги олан Ширваншащ Ы Ибра-щимин вя Шяки щакими Сейид Ялинин гошунлары да иштирак едибляр.

1905 - Танынмыш мемар, мемарлыг тарихчиси Садиг Дадашов(1905-1946) анадан олуб.

1917 - Бакыда Гафгаз мцсялманларынын гурултайы ишя башлай-ыб. Гурултай Русийада чаризмин сцгутундан (Феврал ингилабы)сонра азярбайъанлыларын милли истиглал мярамынын бяйан олун-масы йюнцндя илк ъящд иди. Гурултайда М.Рясулзадя ("Мцса-ват"), щцммятчи-болшевиклярдян Н.Няриманов, М.Язизбяйов,Щ.Султанов мярузялярля чыхыш едибляр. Гурултай ПетербургдакыМцвяггяти Щюкумятин танынмасы, Русийанын демократик вяфедератив ясасда йенидян гурулмасы, Гафгаз мцсялманларынынмухтариййятинин тямин олунмасы барядя гярар гябул едиб.

1920 - Халг Ъцмщуриййятинин хариъи ишляр назири Фятяли ханХойски ХЫ рус ордусунун Азярбайъан сярщядляри йахынлыьында(Дярбянд) топланмасына айдынлыг эятирилмяси тялябиля Русийа ХИНбашчысы Чичериня нота эюндяриб. Лакин Чичерин бу нотайа ящя-миййят вермяди. Бу арада Ъцмщуриййят щюкумятиндя ихтилаф дя-ринляшмякдя иди. Щюкумяти тярк етмиш "Иттищад" вя сосиалистляринардынъа апрелин 15-дя "Ящрар" партийасы да коалисийадан чыхыб.

1993 - Азярбайъанын АБШ-дакы сяфирлийи фяалиййятя башлайыб.Сяфир Щафиз Пашайев дипломатик етимаднамясини пезидент БиллКлинтона тягдим едиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

108

Page 109: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

16 апрел

1906 - "Дябистан" маарифчи журналы Бакыда няшря башлайыб.1908-ъи илин мартынадяк няшр олунан журналда педагожи мясяля-ляр, ушагларын тялим-тярбийясиня даир бядии ясярляр, елм-техникайениликляри дяръ едилирди. Журналын фяалиййятиндя Н.Няриманов,Щ.Б.Зярдаби, М.Я.Сабир, М.Щади, А.Шаиг, дюврцн диэяр танын-мыш зийалылары иштирак едибляр.

1992 - Азярбайъанла Монголустан (юлкямизин мцстягиллийи-ни 1991-ъи ил декабрын 20-дя танымышды) арасында дипломатикмцнасибятляр гурулуб.

1993 - Кялбяъярин ишьалы иля баьлы республикада щярби вя иъти-маи-сийаси вязиййят эярэинляшиб. Щакимиййятдахили ихтилаф зями-ниндя Исэяндяр Щямидов дахили ишляр назири вязифясиндян истефавериб, бу поста Абдулла Аллащвердийев тяйин олунуб.

2003 - Истанбулдакы йунан-православ килсясинин (Бизансдюврцндя дцнйа православлыьынын мяркязи) рящбяри, патриарх ЫВарфоломей Азярбайъана сяфяря эялиб. Патриарх президент Щей-дяр Ялийевля эюрцшдя Азярбайъанда дини толерантлыгла баьлы шя-раитя щейран олдуьуну билдириб. Дини лидер Ермянистанын ишьалынятиъясиндя йурд-йувасындан дидярэин душмуш мяъбурикючкцнляря дя баш чякиб.

2004 - Прагада (Чехийа) АТЯТ-ин Минск Групунун щям-сядрляринин иштиракы иля Азярбайъан вя Ермянистан хариъи ишлярназирляринин эюрцшц кечирилиб. Бунун ардынъа ики юлкя ХИН баш-чыларынын Прагада даща бир нечя эюрцшц олду. Бу эюрцшлярдянсонра Гарабаь данышыгларында йени мярщяля сайылан "Прагапросеси" старт эютцрдц.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

109

Page 110: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

17 апрел

1884 - Бястякар Зцлфцгар Щаъыбяйов (1884-1950) анадан олуб."Ашыг Гяриб" операсынын, мусигили комедийаларын мцяллифидир.

1899 - Мяшщур тцрколог, шяргшцнас Ящмяд Ъяфяроьлу (1899-1976) Эянъядя анадан олуб. Азярбайъанын советляшмясиндянсонра Бакы Университетиндя тящсилини йарымчыг гойараг Тцркий-яйя эедиб. Истанбул Университетиндя чалышыб, Тцркийядя азяр-байъанлы диаспорунун танынмыш сималарындан олуб, "Азярбай-ъан йурд билэиси" дярэисини няшр етдириб.

1928 - ССРИ халг артисти Лцтфийар Иманов (1928-2008) анаданолуб. Опера вя Балет Театрынын солисти кими бир чох операларда башпартийалары ифа едиб, Бакы Мусиги Академийасынын профессору олуб.

1938 - Дювлят хадими, фялсяфя елмляри доктору, академик Ра-миз Мещдийев Бакыда анадан олуб. Азярбайъан КП МК-нын ка-тиби, Али Советин, Милли Мяълисин депутаты олуб. 1995-ъи илдян Азяр-байъан Республикасы Президентинин Иъра Апаратынын рящбяридир.

1994 - Ъябщядя йаранмыш критик вязиййятля баьлы президент Щей-дяр Ялийевин сядрлийи иля фювгяладя цмумреспублика мцшавиряси ке-чирилиб. Президент МДБ-нин Москва саммитиндя (14-15 апрел) Ер-мянистан рящбяри Л.Тер-Петросйанла эюрцш барядя мялумат вериб,атяшкясин ялдя олунмасы цчцн данышыгларын давам етдийини билдириб.

1999 - Бакы-Супса нефт кямяри истисмара верилиб. 827 км узун-луьунда олан вя суткалыг нягл щяъми 105 мин баррел (илдя 5 милйонтон) олан кямяр Азярбайъанда "Ясрин мцгавиляси" чярчивясиндя ис-тещсал олунан "илкин нефтин" дцнйа базарына чыхарылмасы цчцн нязяр-дя тутулмушду. Кямярин тикинтиси 590 милйон доллара баша эялмишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

110

Page 111: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

18 апрел

1897 - Азярбайъанын илк профессионал гадын мцьянниси,ССРИ Халг артисти Шювкят Мяммядова (1897-1981) Тифлисдяанадан олуб. Милан Консерваторийасында тящсил алыб. 1923-ъцилдя Бакы Али Театр мяктябини (индики Мядяниййят вя ИнъясянятУниверситети) йарадыб. Узун илляр Азярбайъан Дювлят Консер-ваторийасында дярс дейиб.

2001 - Президент Щейдяр Ялийев дювлят идарячилийиндя струк-тур ислащатлары иля баьлы сярянъамлар имзалайыб. Сярянъамлараясасян, бир сыра гурумлар (НК йанында Хариъи Туризм Шурасы,Дювлят Сыьорта Нязаряти) ляьв едилди, Торпаг Комитяси вя Эео-дезийа-Хяритячякмя Комитяси бир гурумда бирляшдирилди. Бун-дан ялавя, йени структурлар - Йанаъаг-Енерэетика Назирлийи(2004-ъц илдян Сянайе-Енерэетика Назирлийи), Эянъляр, Идманвя Туризм Назирлийи (2006-ъы илдян Эянъляр вя Идман Назирлийи)йарадылыб.

2003 - Президент Щейдяр Ялийев АБШ-ын НАТО Комитясининщямсядри Брцс Ъексонла эюрцшдя илк дяфя олараг бяйан едиб ки,Азярбайъан эяляъякдя Шимали Атлантика Алйансына цзв олмагниййятиндядир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

111

Page 112: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

19 апрел

1905 - Мяшщур мемар Микайыл Щцсейнов (1905-1989) Бакы-да анадан олуб. Бакынын архитекрутасына эюзяллик верян онлар-ла тикилинин (Низами адына Ядябиййат Музейи, М.Ф.Ахундовадына Дювлят Китабханасы, МЕА-нын бинасы, Мусиги Акаде-мийасы, "Азярбайъан" мещманханасы вя с.) мцяллифидир.

1907 - Халг артисти, бястякар, мусигишцнас Яфрасийаб Бядял-бяйли анадан олуб. Илк Азярбайъан балетинин ("Гыз галасы",1940), Азярбайъан мусиги тарихиня даир китабларын, "Мусиги тер-минляринин лцьяти"нин мцяллифидир.

- Халг шаири Мяммяд Ращим (1907-1977) анадан олуб. "Ле-нинград эюйляриндя", "Абшерон торпаьында" поеамаларынын,"Азярбайъан кантатасы" шеирляр топлусунун мцяллифидир.

1919 - Танынмыш кинорежиссор Яждяр Ибращимов (1919-1993)анадан олуб. Бакы киностудийасында, "Мосфилм"дя ишляйиб."Онун бюйцк цряйи", "Улдузлар сюнмцр", Мящяббятим мяним,кядярим мяним" вя с. филмляря гурулуш вериб.

1991 - Бакы шящяриндя 1990-ъы илин 20 йанварындан гцввядяолан гадаьан (комендант) сааты режими ляьв едилиб.

1995 - "Эцлцстан" Сарайында Азярбайъанын "Ясрин мцгави-ляси"ндяки (1994) пайындан 5 фаизин АБШ-ын "Ексон" ширкятиняверилмяси щаггында сянядляр имзаланыб. Азярбайъан "Ясринмцгавиляси" ятрафында эеоигтисади балансын тямин олунмасыцчцн юзцнцн 30 фаизлик пайындан 10 фаиз Русийанын "ЛУКойл"ширкятиня, 5 фаиз дя Тцркийянин ТПАО ширкятиня вермишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

112

Page 113: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

20 апрел

1827 - Иранла мцщарибя (1826-1828) эедишиндя Азярбайъанынъянубуна доьру ирялиляйян рус гошунлары Араз чайы цзяриндякиХудяфярин кюрпцсцнц (Ъябрайыл району яразисиндя) тутублар.Стратежи ящямиййятли кюрпцнцн яля кечирилмяси рус гошунларынынъянубдан Нахчыван ханлыьына щцъумларына имкан йаратды.Май айында Нахчыван ишьал олунду.

1885 - Танынмыш педиатр, Азярбайъан сящиййя системиндямцщцм хидмятляри олмуш профессор Ябцлфяз Гарайев (1885-1952) анадан олуб.

1894 - Халг артисти, актйор вя режиссор Рза Тящмасиб (1894-1980) анадан олуб. Бир чох тамашалара, "Сябущи", "Бяхтийар","Ону баьышламаг олармы?" вя с. филмляря гурулуш вериб.

1916 - Халг артисти, милли театр сянятимизин эюркямли нцмай-яндяси Нясибя Зейналова (1917-2004) анадан олуб.

1991 - Али Советин депутатлары, танынмыш алимляр Айдын Мяммя-дов вя Диларя Ялийева сечиъилярля эюрцшдян гайыдаркян Гах районуяразисиндя автомобил гязасында щялак олублар. Щяр ики депутат пар-ламентдя "Демократик Азярбайъан" блокунун актив цзвляри идиляр.

1992 - Азярбайъанла Естонийа арасында дипломатик ялагялярйарадылыб.

1997 - Президент Щейдяр Ялийев "Китаби Дядя Горгуд"ун 1300 ил-лийинин эениш шякилдя гейд олунмасы щаггында фярман имзалайыб. Тари-хи йубилей 2000-ъи илин апрелиндя УНЕСЪО сявиййясиндя гейд олунду.

2004 - Азярбайъанла Парагвай арасында дипломатик мцна-сибятляр гурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

113

Page 114: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

21 апрел

1408 - Сярдруд дюйцшцндя (Тябризин йахынлыьында кянд) Га-рагойунлу дювлятинин башчысы Гара Йусифин гошунлары Теймур-лянэин оьлу Мираншащын гошунларыны мяьлуб едиб, Мираншащюзц ися юлдцрцлцб. Азярбайъан торпагларында Теймурилярин(Теймур юзц 1405-дя вяфат етмишди) щюкмранлыьына сон гойу-луб. Бир гядяр сонра Ширваншащлар истисна олмагла бцтцн Азяр-байъан торпаглары Гарагойунлу дювляти тяркибиня дахил едилди.

1978 - ЫХ чаьырыш Азярбайъан ССР Али Советинин ВЫЫ нювбя-дянкянар сессийасында Азярбайъанын йени Конститусийасы гя-бул едилиб. Конститусийада ян ящямиййятли мягамлардан бириАзярбайъан дилинин дювлят дили елан олунмасы (маддя 73) иди.ССРИ-дя рус дилинин щюкмран олдуьу бир шяраитдя бу маддянинЯсас Гануна салынмасы Азярбайъан КП МК-нын 1-ъи катибиЩейдяр Ялийевин сийаси ирадяси сайясиндя мцмкцн олмушду.

1995 - АТЯТ-ин Минск групунда щямсядр Исвечи Финландийаявяз едиб. Икинъи щямсядр юлкя - Русийа ися бу форматда явязсиз(дяйишмяз) олараг галырды. Минск групунда бу вязиййят 1996-ъыилин сонунадяк (АТЯТ-ин Лиссабон саммити) давам етди, 1997-ъи илдян цчлц щямсядр (Русийа, АБШ, Франса) институту йарадылды.

2003 - "Республика" сарайында (индики Щейдяр Ялийев Са-райы) Ъ.Нахчывански адына щярби лисейин 30 иллик йубилейиня щясролунмуш тянтяняли мярасимдя чыхышы заманы президент ЩейдярЯлийев артериал ган тязйигинин ани олараг кяскин сурятдя ашаьыдцшмяси нятиъясиндя мцвазинятини итириб. Щямин щадисядян со-нра президентин саьлыг дурумунда ъидди проблемляр йаранды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

114

Page 115: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

22 апрел

1831 - Талыш (Лянкяран) ханлыьы яразисиндя чар мцстямлякя-чилийи ялейщиня цсйан мяьлуб олуб. Цсйан март айында кечмишТалыш ханы (ханлыг 1826-ъы илдя ляьв олунмушду) Мир Щясян ха-нын рящбярлийи иля башланмышды.

1905 - Азярбайъанын мятбуат вя иътимаи-сийаси тарихиндямцщцм рол ойнамыш "Щяйат" гязети няшря башлайыб. Гязетин на-шири Ялимярдан бяй Топчубашов, редакторлары Ящмяд бяй Аьа-оьлу (Аьайев) вя Ялибяй Щцсейнзадя иди.

1911 - Азярбайъан тясвири сянятинин эюркямли нцмайяндяси,халг ряссамы Щцсейн Ялийев (1911-1991) анадан олуб.

1918 - Загафазийа Сейминин азярбайъанлы, ермяни вя эцръцдепутатлары пайтахты Тифлис олмагла Загафгазийа ДемократикФедератив Республикасынын йарандыьыны елан едибляр. Сеймдяазярбайъанлы депутатларын (44 няфяр) фраксийасына М.Рясулзадярящбярлик едирди. Эцръц А.Чхенэелинин башшылыг етдийи щюкумя-тя Азярбайъандан Ф.Хойски, К.Мялик-Асланов, Н.Усуббяй-ов, М.Щ.Щаъински вя М.Щейдяров дахил идиляр. Федерасийа бирай сонра даьылды.

1920 - Халг Ъцмщуриййятинин сайъа алтынъы щюкумят кабине-тинин тяшкили ифласа уьрайыб. Парламентдяки фраксийалар арасындаъидди фикир айрылыьы сябябиндян Мяммядщясян Щаъински("Мцсават") йени кабинетя рящбярлик етмякдян имтина едиб вяболшевиклярин сырасына (Азярбайъан К(б)П) кечиб.

1996 - Президент Щейдяр Ялийевин Брцсселя сяфяри эедишиндяАзярбайъан Республикасы иля Авропа Бирлийи арасында тяряфдаш-лыг вя ямякдашлыг щаггында сазиш имзаланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

115

Page 116: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

23 апрел

1865 - Эюркямли щярби хадим, артиллерийа эенерал-лейтенанты Яли-аьа Шихлински (1865-1943) Газах гязасынн Газахлы кяндиндя ана-дан олуб. 1904-1905-ъи илляр рус-йапон мцщарибясиндя мяшщурлуггазаныб. Ы Дцнйа мцщарибясиндя Русийанын 10-ъу орду команда-ны олуб. 1918-ъи илдя Бакыйа гайыдараг Халг Ъцмщуриййяти мцда-фия назиринин (эенерал С.Мещмандаров) мцавини ишляйиб. Советдюврцндя Бакы Щярби Команда Мяктябинин ряис мцавини олуб.

1996 - Президент Щейдяр Ялийев Брцсселдя АзярбайъанынНАТО-нун "Сцлщ наминя тяряфдашлыг" програмына гошулмасыбарядя тягдимат сянядини имзалайыб.

2002 - Тцркмянистанын пайтахты Ашгабадда Хязярин щцгугистатусунун мцяййянляшмяси иля баьлы сащилйаны дювлят башчылары-нын илк саммити ишя башлайыб. Тцркмянистан, Азярбайъан, Газа-хыстан, Иран вя Русийа президентляринин эюрцшцндя Хязяринщцгуги статусунун щазырланмасы эениш мцзакиря едился дя, ишчигрупу тяряфиндян щазырланан йекун Бяйаннамя лайищяси дювлятбашчылары тяряфиндян биткин сайылмадыьындан имзаланмайыб.

2007 - Азярбайъан ХИН АБШ Дювлят Департаментинин ин-сан щаглары цзря щесабатында Гарабаьа даир бюлмянин тяфтишедилмясиня етираз олараг бяйанат вериб. Щесабатын илкин вариан-тындакы "ермяни гцввяляри Даьлыг Гарабаь вя Азярбайъанындаща йедди районуну ишьал алтында сахлайыр" ифадяси сонраданермянилярин сяйи иля дяйишдирилмишди. Азярбайъанын етиразындансонра Дювлят Департаменти сяняддя яввялки мятни бярпа етдивя икитяряфли мцнасибятляр нормал мяърайа дцшдц.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

116

Page 117: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

24 апрел

1877 - Чар Русийасы Гафгаз вя Балканларда мювгеляринимющкямлятмяк мягсядиля Османлы иля нювбяти мцщарибяйя ба-шлайыб. Бир ил сцрян мцщарибя Османлынын мяьлубиййяти иля нятиъ-ялянди. Сан-Стефано сцлщ мцгавилясиня (1878) ясасян, РусийаТцркийянин ермяниляр йашайан бир нечя бюлэясини (индики Ермя-нистан-Тцркийя сярщяди) бирляшдирди. Тцркийя щямин яразиляри(Гарс, Ярдящан вя с.) йалныз 1918-ъи илдя эери ала билди. Бу ара-да ермянилярин Тцркийядян Ъянуби Гафгаза, о ъцмлядян Азяр-байъана ахыны да давам етмякдя иди.

1938 - Халг артисти Щясянаьа Турабов (1938-2003) анаданолмушдур. 1960-ъы илдян юмрцнцн сонуна гядяр АзярбайъанДрам Театрында чалышыб, 1987-2001-ъи иллярдя театра рящбярликедиб. Бир чох филмлярдя ("Йедди оэул истярям", "Бабяк", "Гямпянъяряси" вя с.) унудулмаз образлар йарадыб, режиссор кими"Гачаг Няби" филмини чякиб.

1999 - Вашингтонда НАТО-нун 50 иллик йубилейи мцнасибя-тиля кечирилян саммитдя иштирак едян Азярбайъан вя Ермянистанпрезидентляри Щейдяр Ялийев вя Роберт Кочарйан АБШ-ын дюв-лят катиби Мадлен Олбрайтын васитячилийи иля эюрцшцбляр. Буэюрцшдян сонра Азярбайъан вя Ермянистан рящбярляринин Гара-баь низамланмасы иля баьлы чохсайлы эюрцшляр серийасы башланды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

117

Page 118: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

25 апрел

1841 - Чар Русийасынын Гафгаз Баш Идаря Шурасынын гярарыиля Газах, Шямсяддил вя Борчалыда азярбайъанлы бяй вя аьаларторпаг сащиблийиндян мящрум едилиб, мцлкляри мцсадиря едилиб.Ейни гярар щямин илин майында Хязярйаны бюлэяляр цчцн дя ве-рилди. Бунун ардынъа бюлэялярдя кяндли чыхышлары башланды вя1842-ъи илдя аьа вя бяй торпагларынын мцсадиряси дайандырылды.

1918 - Бакыда щакимиййяти яля алмыш "Бакы Совети"нин щюку-мяти - Степан Шаумйанын сядрлийи иля Халг Комиссарлары Советийарадылыб. Тарихя "26 Бакы комиссары" ады илы дцшян гурум Ле-нинин тапшырыьы иля Азярбайъаны советляшдирмяк язминдя иди."Бакы Коммунасы"нда апарыъы вязифяляри ермяниляр тутурдулар,щюкумятдя йеэаня азярбайъанлы Мяшяди Язизбяйов иди. БакыКоммунасы Тифлисдя фяалиййят эюстярян Загафгазийа Сейминягаршы йарадылмышды. Щяр ики гурумда тямсил олунан ермянилярися яслиндя ялбир фяалиййят эюстярирдиляр.

1919 - Азярбайъанын ъянуб бюлэясиндя болшевикляр тяряфиндянгызышдырылан рус ящалисинин Халг Ъцмщуриййятиня гаршы гийамы баш-ланыб. Гийамчылар бюлэяни "Муьан Совет Республикасы" елан едиб-ляр. Гийам ийулун сонунда щюкумят гцввяляри тяряфиндян йатырылды.

1997 - Азярбайъан Авропа Мядяниййят Конвенсийасына го-шулмушдур.

1999 - Вашингтонда НАТО саммити чярчивясиндя Азярбай-ъан, Украйна, Эцръцстан, Молдова вя Юзбякистан президентля-ринин эюрцшц кечирилиб, Юзбякистан ЭУАМ ямякдашлыг групунагябул олунуб. Юзбякистан 2002-ъи илдя ЭУАМ-да фяалиййятинидайандырды, 2005-ъи илдя гуруму тярк етди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

118

Page 119: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

26 апрел

1828 - Иранла мцщарибядян галиб чыхараг Азярбайъанын ши-малыны юзцня бирляшдирян Русийа Гафгаздакы икинъи рягибиня -Османлы дювлятиня саваш елан едиб. Мцщарибя бир ил сонра (Ядир-ня сцлщц, 1829) Русийанын нисби цстцнлцйц иля баша чатды. Мцща-рибянин нятиъяси кими Шярги Анадолудакы ермянилярин бир щиссясиЪянуби Гафгаза - Иряван ханлыьына вя Эцръцстана кючцрцлдц.

1908 - Эюркямли йазычы, ядябиййатшцнас алим Мир Ъялал Па-шайев (1908-1978) Ярдябилдя анадан олуб. Кичик йашларында аи-лясиля Эянъяйя кючцб. Эянъя Мцялимляр Институтуну, КазанШярг Педагожи Институтуну битириб, Азярбайъан Дювлят Универ-ситетиндя профессору олуб. "Бир эянъин манифести" романынын,повест вя щекайялярин мцяллифидир.

2001 - Истанбулда тцркдилли дювлят (Тцркийя, Азярбайъан, Га-захыстан, Гырьызыстан, Юзбякистан, Тцркмянистан) башчыларынын7-ъи зирвя эюрцшц (1992-ъи илдян етибарян) кечирилиб. Азярбайъантяряфи саммитин йекун сянядиня Ермянистанын ишьалчылыьын писляй-ян бянд тяклиф ется дя, Орта Асийа лидерляри сяняди сийасиляшдир-мяк истямядиклярини ясас эятиряряк ону гябул етмяйибляр.

2006 - Президент Илщам Ялийевин Бирляшмиш Штатлара рясми ся-фяри башлайыб. Сяфяр эедишиндя Аь евдя АБШ вя Азярбайъан пре-зидентляринин эюрцшцндя (28 апрел) икитяряфли стратежи тяряфдашлыь-ын эениш спектри мцзакиря олунуб. Азярбайъан рящбяри Конгре-сдя, Америка ишэцзар даиряляриндя эюрцшляр кечириб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

119

Page 120: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

27 апрел

1906 - Санкт-Петербургда Русийа империйасынын парламенти- Ы Дювлят Думасы фяалиййятя башлайыб. Азярбайъанда сечкилярбир гядяр эеъ, май айында кечирилдийи цчцн азярбайъанлы депу-татлар Думанын ишиня сонрадан гошулдулар. Думайа беш азяр-байъанлы депутат - Ялимярдан бяй Топчубашов, Исмайыл ханЗийадханов, Ябдцррящим бяй Щагвердийев, МяммядтаьыЯлийев вя Ясядулла бяй Мурадханов сечилмишди. 448 няфярликДумада 36 мцсялман депутат варды вя мцсялман фраксийасынаЯ. Топчубашов рящбярлик едирди.

1920 - Болшевик Русийасынын 11-ъи ордусу Бакыйа дахил олуб.Бу вахт Халг Ъцмщуриййятинин орду щиссяляри Гарабаьда вяЭянъябасарда гийамчы ермяни гцввяляри иля дюйцшдя иди, азсай-лы сярщяд гошунлары ися рус ордусуна мцгавимят эюстяря билмя-мишди. Болшевик рящбярлийи - Азярбайъан К(б)П МК вя РусийаК(б)П Гафгаз Дийар Комитясинин Бакы Бцросу щакимиййятитящвил вермяк барядя Халг Ъцмщуриййятинин парламентиня улти-матум вериб. Вязиййяти реал дяйярляндирян парламент эярэинмцзакирялярдян сонра ултиматумла разылашыб вя ахшам саат23.45-дя щакимиййятин коммунистляря верилмяси барядя гяраргябул едилиб. Парламентин гярарында Азярбайъанын истиглалынынвя ярази бцтювлцйцнцн горунмасы, Милли Ордунун сахланылмасы,сийаси партийалара фяалиййят азадлыьы, Ъцмщуриййятин дювлят ха-димляриня тягиблярин олмамасы барядя шяртляр йер алмышды. Лакинболшевикляр бу шяртлярин щеч бирини сайа салмады.

1992 - Азярбайъанла Маъарыстан арасында дипломатик ялагя-ляр гурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

120

Page 121: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

28 апрел

1920 - Азярбайъанда совет щакимиййятинин гурулдуьу,Азярбайъан Совет Сосиалист Республикасынын йарадылдыьы еланедилиб. Юлкядя щакимиййят Мцвяггяти Ингилаб Комитясиня(МИК) верилиб. Ганунвериъилик функсийаларыны щяйата кечирянМИК-я йалныз азярбайъанлы коммунистлярин (Няриман Няри-манов (сядр), Ялищейдяр Гарайев, Гязянфяр Мусабяйов, Щя-мид Султанов вя с.) дахил едилмяси Русийанын ишьалы пярдялямякъящди иди. Республикада реал щакимиййят Москвайа табе оланАК(б)П МК-йа мяхсус иди.

1923 - Эюркямли офталмолог, академик, бюйцк юндяр Щей-дяр Ялийевин юмцр-эцн йолдашы Зярифя Ялийева (1923-1985) Шя-рур районунун Шащтахты кяндиндя анадан олуб. АзярбайъанДювлят Тибб Институтуну, Цмумиттифаг Мяркязи ЩякимляриТякмилляшдирмя Институтуну битириб, Азярбайъан Елми-Тядги-гат Эюз Хястяликляри Институтунда ишляйиб. 1960-ъы илдя намизяд-лик, 1977-ъи илдя докторлуг диссертасийасы мцдафия едиб, Щяким-ляри Тякмилляшдирмя Институтунун офталмолоэийа кафедрасынынпрофессору олуб. 1983-ъц илдя Азярбайъан Елмляр Академийа-сынын академики сечилиб. 1985-ъи ил апрелин 15-дя вяфат едиб.

1998 - Милли Мяълисдя Нахчыван Мухтар Республикасынын йе-ни Конститусийасы гябул едилиб. Сяняд Азярбайъан Республика-сынын 1995-ъи илдя гябул едилмиш йени Конститусийасы ясасындащазырланмышды.

2004 - Президент Илщам Ялийев Варшавада (Полша) кечирилянАвропа игтисади саммитиндя иштирак едиб. Саммит чярчивясиндяАзярбайъан вя Ермянистан президентляринин нювбяти эюрцшц олуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

121

Page 122: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

29 апрел

1918 - Ермяни-дашнак гулдур дястяляри Эцмрц (о вахткыАлександропол) шящяри йахынлыьында азярбайъанлы тцркляря гаршыкцтляви гятлиам щяйата кечирибляр. Яксяриййяти гадын вя ушагларолмагла 3 мин няфяр гятля йетирилиб. Ики эцн сонра (1 май) ермя-ни дястяляри Гарс йахынлыьындакы Шиштяпя вя Дцзкянд кяндлярин-дя 600 азярбайъанлыны юлдцрцбляр.

1992 - Азярбайъан Ъянуби Африка Республикасы иля диплома-тик ялагяляр гуруб.

1993 -Ислам Конфрансы Тяшкилаты Ермянистанын Азярбайъанащярби тяъавцзцнц вя Азярбайъан торпагларынын ишьалыны писляйянгятнамя гябул едиб.

2002 - Трабзон шящяриндя Тцркийя, Азярбайъан вяЭцръцстан президентляри Ящмяд Неъдят Сезяр, Щейдяр Ялийеввя Едуард Шеварднадзенин иштиракы иля тящлцкясизлик мясяляляри-ня щяср олунмуш зирвя эюрцшц кечирилиб. Саммитин йекуну ола-раг цч юлкянин дахили ишляр назирляри "Терроризмин вя екстремиз-мин диэяр тязащцрляри иля мцбаризя сащясиндя ямякдашлыг щаг-гында" сазиш имзалайыблар.

2004 - Президент Илщам Ялийев Страсбургда Авропа ШурасыПарламент Ассамблейасынын йаз сессийасында чыхыш едиб. Дювлятбашчысы АШПА-нын фяхри цзвц диплому вя хатиря медалы иля тялтифолунуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

122

Page 123: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

30 апрел

1918 - Шаумйанын башчылыг етдийи Бакы Коммунасы шящярдябцтцн леэитим дювлят гурумларыны, о ъцмлядян Бакы Шящяр Ду-масыны девириб.

1937 - Опера вя Балет Театрында Цзейир Щаъыбяйовун шащясяри олан "Короьлу" операсынын (либреттонун мцяллифляри Г.Ис-майылов вя М.С Ордубади) илк тамашасы кечирилиб.

1991 - Даьлыг Гарабаьда вя ятраф районларда ганунсуз силащ-лы бирляшмялярин тярксилащ едилмяси иля баьлы ямялиййат башланыб.ССРИ Дахили Гошунларынын иштиракы иля кечирилян ямялиййатын мягся-ди Азярбайъаны ССРИ-нин тяркибиндя сахламаг, иттифаг референду-муну (17 март 1991) бойкот етмиш Ермянистана ися эюздаьы вер-мяк иди. Ямялиййат нятиъясиндя Ханлар (Эюйэюл) районунун Чай-кянд гясябяси, Щадрут (Хоъавянд) районунун кяндляри ермяни си-лащлы гцввяляриндян тямизляниб. Лакин Москванын Азярбайъана"цзэюрянлийи" чох чякмяди вя 1991-ъи илин пайызында Даьлыг Гара-баьда азярбайъанлы ящалийя гаршы етник тямизлямя башланды.

1993 - БМТ Тящлцкясизлик Шурасы (ТШ) Азярбайъанла Ермя-нистан арасында мцнасибятляря даир 822 сайлы гятнамя гябуледиб. Гятнамя бир гядяр яввял (6 апрел 1993) гябул олунмуш"Ермянистан Республикасы иля Азярбайъан Республикасы арасын-да мцнасибятлярин писляшмяси барядя" ТШ сядринин бяйанатынаясасланмышды. Сяняддя Кялбяъярин "йерли ермяни гцввяляри" тяря-финдян ишьал едилдийи вурьуланырды. БМТ ТШ-нин Даьлыг Гара-баь мцнагишясиня даир сонракы гятнамяляри (853, 874, 884) дябу сянядин фялсяфясиня кюкляниб вя Ермянистанын Азярбайъанагаршы щярби тяъавцз фактыны диггятдянкянар гойур.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

123

Page 124: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

1 май

1494 - Дащи Азярбайъан шаири, бюйцк мцтяфяккир МящяммядФцзули (1494-1556) Ирагын Кярбяла шящяриндя анадан олуб. Щя-мин дюврдя Ираг Сяфяви дювлятинин тяркибиня дахил иди, тцрк Бай-ат тайфасындан олан Фцзулинин аиляси бурайа Азярбайъанданкючмцшдц. Фцзули Азярбайъан тцркъясиндя, яряб вя фарс диллярин-дя йазыб. Ана дилиндя йаздыьы "Лейли вя Мяънун" поемасы дцнйаядябиййатынын инъиляри сырасына дахилдир. Шаир Кярбялада вяфатедиб вя Имам Щцсейнин мягбярясинин йанында дяфн олунуб.

1900 - Чар Русийасы щюкумяти "Ъянуби Гафгазда дювляткяндлиляринин торпаг гурулушу щаггында" ганун вериб. Бу га-нун ясасында Ъянуби Гафгаз губернийаларында пай торпаглары-ны мцяййянляшдирмяк вя торпаг гурулушу ишини апармаг гайда-ларына даир Ясаснамя верилди.

1909 - Ядябиййатшцнас алим, академик Мяммяд Ъяфяр(1909-1992) анадан олуб. Ядябиййат тарихи вя нязяриййясиня да-ир ясярлярин, дярсликлярин мцяллифидир.

1918 - "Бакы Комиссарлары Совети"нин гошунлары Губайащцъум едибляр. Дашнак Амазаспын башчылыг етдийи гошун щисся-ляри шящярдя вящшиъясиня гырьын тюрядибляр, 200-дян чох еви, мя-съидляри йандырмыш, 3 минядяк инсаны гятля йетирмишдиляр. Сонра-кы эцнляр Амазаспын гулдур дястяляри Губа бюлэясинин 120-дянчох кяндиндя, о ъцмлядян даь йящудиляри арасында кцтляви гят-лиамлар щяйата кечирибляр.

1920 - Бакыда Халг Ъцмщуриййяти щюкумятини девирян ХЫ ор-дунун щиссяляри Шамахы вя Аьсудан мцгавимятсиз кечяряк Эянъ-яйя йахынлашыблар вя гыса дюйцшдян сонра шящяри яля кечирибляр.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

124

Page 125: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

2 май

1992 - Тцркийянин баш назири Сцлейман Дямирял Азярбайъа-на илк сяфяря эялиб. Орта Асийа республикаларына сяфярдян сонраБакыйа эялян Дямирял бурада республика рящбярлийи иля (прези-дент сялащиййятляринин иърачысы Йагуб Мяммядов) эюрцшмцш,щямчинин Нахчывана телефон едяряк мухтар республика АлиМяълисинин сядри Щейдяр Ялийевля фикир мцбадиляси апармышды.

1995 - Милли Мяълис президентин тягдиматына ясасян, баш нази-рин мцавини Фуад Гулийеви баш назир вязифясиня тясдиг едиб.Ф.Гулийев 1994-ъц илин октйабрындан баш назир сялащиййятляринииъра едирди. 1996-ъы илдя сящщятиля баьлы вязифясиндян истефа вердивя ону бу вязифядя Артур Расизадя явязляди.

- Щямин эцн Милли Мяълисин гярары иля йени Конститусийа лай-ищясинин щазырланмасы цзря комиссийанын тяркиби тясдиг едилиб.Президент Щейдяр Ялийевин сядрлик етдийи комиссийанын тяркибинятанынмыш иътимаи хадимляр, алимляр, щцгугшцнаслар дахил олду.

2003 - Президент Щейдяр Ялийев фашизм цзяриндя Гялябянин58-ъи илдюнцмц мцнасибятиля амнистийа тяшяббцсц иля чыхыш едиб.Амнистийа акты цмумиликдя 14 мин няфяря шамил едилди, оъцмлядян 3400 мящбус азадлыьа чыхды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

125

Page 126: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

3 май

1857 - Эюркямли йазычы-публисист, театр хадими Ясэяр Адыэю-зялов (Эорани) (1857-1910) анадан олмушдур.

1920 - Совет щакимиййяти Азярбайъанын бцтцн яразисиня йай-ылмаьа башлайыб. Мцвяггяти Ингилаб Комитяси йерлярдя гяза,мащал вя кянд ингилаб комитяляринин йарадылмасы барядя декретвериб. Бу арада болшевиклярин Бакы бухтасындакы щярби-дянизгцввяляри ъянуба доьру щярякят едяряк Лянкярана вя Астарайадесант чыхардыб. Халг Ъцмщуриййятинин азсайлы орду щиссялярийалныз Гарабаьда галмышды вя ермяни гцввяляри иля дюйцшцрдц.

1995 - Тцркийя ХИН башчысы Ярдал Инюнцнцн Бакыйа сяфяриэедишиндя гардаш юлкянин йардымы иля Азярбайъан Милли ЕлмлярАкадемийасында илк интернет шябякяси истифадяйя верилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

126

Page 127: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

4 май

1994 - Бишкекдя МДБ Парламентлярарасы Ассамблейасыныниъласы чярчивясиндя Гарабаь мцнагишясиндя атяшкясля баьлы да-нышыглар башланыб. Русийанын васитячилийи иля апарылан данышыглар-да Азярбайъаны витсе-спикер Афийяддин Ъялилов, Ермянистаныпарламентин сядри Бабкен Арарксйан тямсил едирди. Русийа тя-ряфиндян (Минск групунда нцмайяндя Владимир Казимиров)щазырланмыш атяшкяс сянядиндя Даьлыг Гарабаьын ермяни иъма-сынын айрыъа тяряф кими йер алмасына етираз едян Азярбайъан тя-ряфи ону имзаламагдан имтина едиб.

- Щямин эцн президент Щейдяр Ялийев Брцсселя (Белчика) ся-фяри эедишиндя НАТО-нун мянзил-гярарэащында Азярбайъаныналйансын "Сцлщ наминя тяряфдашлыг" програмына гошулмасынадаир чярчивя сянядини имзалайыб. Постсовет вя постсосиалист юлкя-ляри цчцн нязярдя тутулмуш програм НАТО тяряфиндян 1994-ъцилин йанварында елан едилмишди. Азярбайъан НАТО иля эениш-мигйаслы ямякдашлыьы нязярдя тутан СНТ програмыны имзала-мыш 15-ъи дювлят олду.

1995 - Президент Щейдяр Ялийевин иштиракы иля Америка Бирляш-миш Штатларынын Бакыдакы сяфирлийинин бинасынын (Азадлыг кцч,83) ачылышы кечирилиб. Сяфирлик бинайа 1993-ъц илдя кючся дя, онунрясми ачылышы олмамышды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

127

Page 128: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

5 май

1892 - Истиглал шаири Ящмяд Ъавад (Ъавад Ахундзадя) Шям-кир бюлэясинин Сейфяли кяндиндя анадан олуб. 1918-ъи илдя йаз-дыьы “Азярбайъан маршы” шеири Ц.Щаъыбяйлинин мусигиси иляАзярбайъанын щимни олмушдур. Я.Ъавад щямчинин эюркямли фи-лолог вя тяръцмячи (В.Шекспирин «Отелло», «Ромео вя Ъцлйет-та», С.Руставелинин «Пялянэ дяриси эеймиш пящляван» вя с.)олуб. 1937-ъи илдя антисовет фяалиййятиндя иттищамы олунарагэцлляляниб.

1910 - ССРИ халг артисти Адил Исэяндяров (1910-1978) ана-дан олуб. Милли Драм Театрынын баш режиссору ишляйиб, Азяр-байъан киносунда йаддагалан образлар йарадыб, бир сыра филм-ляря (“Ахырынъы ашырым”, “Ящмяд щарададыр?” ) гурулуш вериб,Азярбайъан Мядяниййят вя Инъясянят Университетинин профессо-ру олуб.

1920 - Азярбайъан Мцвяггяти Ингилаби Комитяси республикадабцтцн хан, бяй вя вягф торпагларынын мцсадиря олунараг явязиюдянилмядян кяндлилярин истифадясиня верилмяси барядя гярар гябуледиб. Цстцндян бир нечя ил ютяндян сонра щямин торпаглар кянд-лилярдян зорла эери алынараг колхоз тясяррцфатларына верилди.

2006 - Бакыда Игтисади Ямякдашлыг Тяшкилаты (ЕЪО) дювлятбашчыларынын 9-ъу саммити кечирилиб. 10 мцсялман юлкясини бир-ляшдирян ЕЪО 1985-ъи илдя Тцркийя, Иран вя Пакистан тяряфиндянтясис едилиб, Азярбайъан кечмиш ССРИ-нин мцсялман республи-калары иля бирликдя 1992-ъи илдя гурума цзв олуб, сон олараг тяш-килата Яфганыстан гябул едилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

128

Page 129: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

6 май

1856 - Азярбайъанын илк маарифчи гадынларындан бири, Щясянбяй Зярдабинин ханымы Щянифя Мяликова (1856-1929) анаданолуб. Бакыда "Ниъат" хейриййя ъямиййятинин гадынлар шюбясинигуруб, Щ.З.Таьыйевин инша етдирдийи Мцсялман Гызлар Мяктя-бинин директору олуб.

1921 - Ы Цмумазярбайъан советляр гурултайы (6-19 май) ишябашлайыб. Гурултайда Азярбайъан ССР-ин илк Конститусийасыгябул олунуб. Мцвяггяти Ингилаб Комитяси вя йерлярдяки инги-лаб вя йохсул комитяляри ляьв едилиб, али ганунвериъи орган ола-раг Мяркязи Иъраиййя Комитяси (МИК, илк сядри Мухтар Щаъый-ев) вя йерли советляр йарадылыб. Азярбайъан Мяркязи ИъраиййяКомитясинин (75 цзв вя 25 намизяд) рящбяр органы ися респуб-лика партийа (Азярбайъан КП) рящбярлийинин дя дахил олдуьуРяйасят Щейяти (13 няфярдян ибарят) иди. Республикада 30 миндепутаты олан 1400 йерли кянд совети тяшкил едилиб. 1921-1937-ъииллярдя Цмумазярбайъан советляринин 9 гурултайы кечирилди вя1938-ъи илдя бу гуруму Али Совет явязляди.

1991 - Азярбайъан Али Советинин Ряйасят Щейяти Ермянис-тан парламентинин Даьлыг Гарабаь мцнагишясини ССРИ халг де-путатларынын нювбядянкянар гурултайынын мцзакирясиня чыхар-маг ъящдиня етираз олараг Москвайа, ССРИ Али Советинямцраъият гябул едиб. Мцраъиятдя нязяря чатдырылырды ки, Ермяни-станын щярякяти Азярбайъанын мцттяфиг республика кими суве-ренлийиня кобуд мцдахилядир. Майын 7-дя ССРИ Али Совети Ер-мянистанын тяшяббцсцнц рядд етди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

129

Page 130: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

7 май

1880 - Азярбайъан ряссамлыг сянятинин эюркямли нцмайяндясиЯзим Язимзадя (1880-1943) анадан олуб. 1906-ъы илдян “МоллаНясряддин” журналында дяръ олунмаьа башлайан ряссам Азярбай-ъанда карикатура жанрынын баниляриндян сайылыр.

1920 - Азярбайъанын болшевик щюкумяти ордунун вя донанма-нын йенидян тяшкил едилмяси барядя декрет вериб. Гярарын иърасы мил-ли забит кадрларына гаршы репрессийаларла мцшайият олунурду. Совет-ляшмиш Азярбайъанын орду вя донанмасы ися формал олараг 1922-ъи илядяк мювъуд олду вя ССРИ-нин йаранмасы иля Совет Ордусу-нун Гафгаз щярби даирясинин тяркибиня гатылды.

1938 - Азярбайъан ССР Али Совети йерли ящалинин етиразына бах-майараг Лачын, Губадлы, Кялбяъяр вя Газах бюлэяляриндян 2 минщектар торпаг сащясинин Ермянистан ССР-я верилмяси щаггында гя-рар гябул едиб. Бунунла беля, гярар щяйата кечмямиш галды. 31 ил со-нра, 1969-ъу ил майын 7-дя Азярбайъан ССР Али Советинин РяйасятЩейяти ону йенидян тясдиг ется дя, тезликля республика рящбярлийиняэялян Щейдяр Ялийев гярарын иърасынын гаршысыны алды.

1992 - Тещранда Азярбайъан вя Ермянистан рящбярляринин (Йа-губ Мяммядов вя Левон Тер-Петросйан) эюрцшц олуб. Икиэцнлцкмцзакирялярин йекуну олараг Гарабаь мцнагишясинин сцлщ йолу илящяллиня даир бирэя бяйанат гябул олунуб. Тещранда данышыгларын эет-дийи вахтда ермяни щярби гцввяляринин Шушайа щцъуму башламышды.

2003 - Милли Мяълис Азярбайъанын 150 няфярлик щярби континэ-ентинин Ирагдакы сцлщйаратма ямялиййатларында иштиракына разылыгвериб. Сцлщмярамлы континэент Ирага августда йола дцшдц. Бу,Азярбайъан щярбчиляринин иштирак етдийи цчцнъц (Косово вя Яфга-ныстандан сонра) бейнялхалг сцлщйаратма миссийасы иди вя 2008-ъиилин сонунадяк давам етди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

130

Page 131: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

8 май

1883 - Бакы-Тифлис дямир йолу хятти фяалиййятя башлайыб. Дя-мир йолу щяр шейдян юнъя Бакы нефтинин Авропайа дашынмасынатякан верди. Щямин дюврдя гатарлар Бакыдан Тифлися 550 км-ликйолу 18-20 саата гят едирдиляр.

1919 - Танынмыш бястякар вя педагог Солтан Щаъыбяйов(1919-1974) Шушада анадан олуб. Вятянпярвярлик мювзусундасимфоник ясярлярин мцяллифидир, Азярбайъан Дювлят Консервато-рийасынын ректору олуб.

1992 - Ермянистан силащлы гцввяляри Азярбайъанын ДаьлыгГарабаьдакы ян бюйцк йашайыш мянтягяси олан Шуша шящяриниишьал едибляр. Шушанын ишьалы щямин дюврдя республикадакы фак-тики щакимиййятсизлийин, орду щиссяляринин сийаси ойунлара ъялбедилмясинин нятиъяси иди. Ермяниляр Шушанын ишьалы иля Даьлыг Га-рабаьа нязаряти тамамиля яля кечирдиляр. Районун 20 миня йа-хын ящалиси дидярэин дцшдц. Бу итки иля Азярбайъан мядяниййяти-ня дя аьыр зярбя дяйди. Тякъя Шуша шящяриндя 8 музей, 31 китаб-хана, 17 клуб, 8 мядяниййят еви талан едилмишди.

- Щямин эцн Азярбайъанын Исвеч вя Италийа иля дипломатикялагяляр йаратмасы барядя протоколлар имзаланыб.

1994 - Русийанын АТЯТ-ин Минск групундакы тямсилчисиВ.Казимировун Бакыйа эятирдийи "Бишкек протоколу" Азяр-байъан тяряфиндян имзаланыб. Сянядя Али Советин сядри РясулГулийев вя Даьлыг Гарабаьын азярбайъанлы иъмасынын рящбяри,Шуша району ИЩ башчысы Низами Бящмянов, ермяни тяряфдян Ер-мянистан парламентинин сядри Бабкен Арарксйан вя "ДГРпарламентинин сядри" Карен Бабурйан имза атмышды. Сянядмайын 12-дя гцввяйя минди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

131

Page 132: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

9 май

1994 - Фашизм цзяриндя Гялябя эцнц бир нечя иллик фасилядян со-нра Азярбайъанда рясми шякилдя гейд едилиб. ССРИ даьыландансонра бу тарихи эцн республикада гейд олунмамышды. ПрезидентЩейдяр Ялийевин эюстяриши иля фашизм цзяриндя Гялябянин гейдолунмасы Икинъи Дцнйа мцщарибясиндя щялак олмуш 300 миндянчох азярбайъанлынын хатирясиня щюрмят вя ещтирам яламяти иди.

1995 - Президент Щейдяр Ялийев Москвада дцнйа лидерляри-нин иштиракы иля фашизм цзяриндя Гялябянин 50 иллик йубилей тядбир-ляриндя иштирак едиб. Президент бундан юнъя (7-8 май) аналожитядбирлярдя иштирак етмяк цчцн Лондон вя Парися сяфяр етмишди.Азярбайъан рящбяри сяфяр эедишиндя дцнйанын бир сыра юлкяляри-нин рящбярляри иля эюрцшляр кечириб.

2003 - Азярбайъанла Щаити дювляти арасында дипломатикмцнасибятляр гурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

132

Page 133: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

10 май

1923 - Азярбайъанын цмцммилли лидери, эюркямли сийасятчи вядювлят хадими Щейдяр Ялийев (1923-2003) Нахчыванда анаданолуб. Нахчыван Педагожи Техникумуну битириб, Азярбайъан Ся-найе Институтунда (индики АДНА) тящсил алыб. 1944-ъц илдян дюв-лят тящлцкясизлийи органларында ишляйиб. Ленинградда (Санкт-Петер-бург) ССРИ ДТК-нын мяктябини, АДУ-нун тарих факцлтясини би-тириб. 1967-ъц илдя республика ДТК-нын сядри тяйин олунуб. 1969-ъу ил ийулун 14-дя Азярбайъан КП МК-нын 1-ъи катиби сечилярякреспубликанын рящбяри олуб. 1982-ъи илин нойабрында Сов.ИКПМК Сийаси Бцросунун цзвц сечилиб, ССРИ Назирляр Совети сядринин1-ъи мцавини тяйин едилиб. 1987-ъи илин октйабрында ССРИ рящбяриМ.Горбачовун тязйиги иля вязифяляриндян истефа вериб.

1990-ъы илдя Москвадан Вятяня гайыдыб, Азярбайъан АлиСоветиня вя Нахчыван Али Мяълисиня депутат сечилиб. 1991-1993-ъц иллярдя Нахчыван Али Мяълисинин сядри олуб, 1992-ъи илдяЙАП-ын тясис конфрансында партийанын сядри сечилиб. 1993-ъц илийунунда Азярбайъанда дярин бющран щюкм сцрдцйц дюврдяАли Советин сядри сечилиб, парламентин гярары иля юлкяйя рящбяр-лик мясулиййятини цзяриня эютцрцб. 1993-ъц ил октйабрын 3-дяАзярбайъанын президенти сечилиб. 1998-ъи ил октйабрын 11-дяикинъи дяфя дювлят башчысы сечилиб. Щейдяр Ялийев республикайарящбярлик етдийи бцтцн дюврлярдя Азярбайъанын инкишафы вя эцъ-лянмяси, халгын рифащы, юлкямизин дцнйада йцксяк нцфуз газан-масы цчцн тарихи хидмятляр эюстярмишдир.

2004 - Бюйцк юндярин азярбайъанчылыг фялсяфясинин, дювлятчи-лик ирсинин юйрянилмяси вя тяблиьи, онун адына вя ирсиня лайиг хей-риййя вя маарифчилик лайищяляринин щяйата кечирилмяси мягсядиляйарадылан Щейдяр Ялийев Фонду фяалиййятя башлайыб. ФондаАзярбайъанын биринъи ханымы Мещрибан Ялийева рящбярлик едир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

133

Page 134: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

11 май

1915 - Мяшщур щейкялтяраш, халг ряссамы Фуад Ябдцррящма-нов (1915-1971) анадан олуб. Азярбайъанын мядяниййят хадимля-ринин бцст-портретлярини, Фцзулинин монументал щейкялини йарадыб.

1917 - Москвада Цмумрусийа мцсялманларынын 1-ъи гурул-тайында (1-11 май) М.Рясулзадянин щазырладыьы гятнамя лайи-щяси гябул олунуб. Гятнамядя Русийанын демократик федера-тив республикайа чеврилмяси, милли бюлэяляря мухтариййятин верил-мяси яксини тапмышды. Империйанын бцтцн бюлэялярини тямсиледян 800-дяк нцмайяндя иштирак етдийи гурултайын ряйасят щей-ятиня азярбайъанлы Я.Топчубашов да дахил иди.

1918 - Батумда Загафгазийа Сейми иля Османлы арасында йе-ни данышыглар башланыб. Загафгазийа щейяти тяркибиня Азярбай -ъандан М.Рясулзадя вя М.Щаъынски дахил иди. Мартда Траб-зонда нятиъясиз галмыш данышыгларын давамы олан Батум кон-франсынын мягсяди тяряфлярин гаршылыглы ярази бюлэцсцнц разылашдыр-маг иди. Дцнйа мцщарибясиндя Алманийанын мцттяфиги олан Ос-манлы алманларла болшевик Русийасы арасында баьланмыш сцлщя(Брест-Литовск) ясасян, Гарс, Ярдящан вя Батуму нязарятяэютцрмцшдц, щямчинин Ахалкяляк вя Эцмрцйя иддиа едирди.

1935 - Халг йазычысы Магсуд Ибращимбяйов анадан олуб.Мяняви-яхлаги проблемлярдян бящс едян повест, щекайя вяпйеслярин, ссенариляринин мцяллифидир. 1995, 2000, 2005-ъи иллярдяМилли Мяълисин депутаты сечилиб.

2007 - Президент Илщам Ялийев Полшанын Краков шящяриндякечирилян енержи саммитиндя иштирак едиб. Саммитдя Хязяр дяни-зи-Гара дяниз-Балтик дянизи ъоьрафийасыны ящатя едян йени енер-жи дящлизинин йарадылмасы барядя бяйаннамя имзаланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

134

Page 135: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

12 май

1907 - Халг артисти, бястякар вя педагог Сяид Рцстямов(1907-1983) Иряванда анадан олуб, 1919-ъу илдя ермяни гырьын-лары заманы аилясиля Бакыйа кючцб. Азярбайъанын илк халг чальыалятляри оркестринин йарадыъысыдыр.

1920 - Азярбайъан Мцвяггяти Ингилаб Комитяси республика-да халг мящкямяляринин йарадылмасы щаггында декрет вериб.Яксингилаб вя тяхрибатчылыьа гаршы мцбаризя цчцн ФювгяладяКомиссийа вя Али Ингилаби Трибунал тясис едилиб, щямчинин силкивя мцлки рцтбялярин ляьв едилмяси барядя декрет верилиб.

1992 - Тцркийянин баш назири Сцлейман Дямирял Шушанын ишь-алы иля баьлы бяйанат вериб. О, Ермянистанын тяъавцзцнцн эениш-ляняъяйи щалда Тцркийянин Азярбайъана щярби йардым эюстярябиляъяйини билдириб.

1994 - Ермянистанла Азярбайъан арасында атяшкяс щаггындасазиш - "Бишкек протоколу" гцввяйя миниб. Сянядя Ермянистан вяАзярбайъанын парламент сядрляри, щямчинин Даьлыг Гарабаьынермяни вя азярбайъанлы иъмаларынын рящбярляри имза атмышдылар.Азярбайъан тяряфи сянядя ики ялавя иля имза атмышды. Протоколун5-ъи абзасында "тутулмуш яразиляр" сюзц "ишьал олунмуш ярази-ляр"ля явязлянмиш вя атяшкясдян сонра ъябщя хяттиндя йерляшдири-ляъяк мцшащидячилярин ися "бейнялхалг мцшащидячиляр миссийасы"олмасы гейд олунмушду. Сянядя ясасян, тяряфляр тезликля бейнял-халг васитячилик сайясиндя "Бюйцк сцлщ сазиши" имзаламалы идиляр.

1995 - Азярбайъанла Венесуела (юлкямизин мцстягиллийини1992-ъи ил йанварын 9-да таныйыб) арасында дипломатик мцнаси-бятляр гурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

135

Page 136: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

13 май

1943 - Халг йазычысы, драматург, дювлят хадими Елчин (Яфян-дийев) анадан олуб. 1993-ъц илдян Азярбайъан Республикасыбаш назиринин мцавинидир.

2003 - Азярбайъан, Газахыстан вя Русийа арасында "Хязярдянизинин дибинин щямщцдуд сащяляринин бюлэц хятляринин кясиш-мя нюгтяси щаггында" сазиш имзаланыб. Алматыда Хязяринщцгуги статусу иля баьлы бештяряфли ишчи групун иъласында ялдяолунан разылашма дянизин секторлара бюлцнмясиня даир Азяр-байъан, Русийа вя Газахыстан президентляри сявиййясиндя имза-ланмыш сазишлярин давамы иди. Сяняддя Азярбайъан вя Русийа-нын Хязярдя 19, Газахыстанын 29 фаиз пайы нязярдя тутулуб.

2004 - Авропа Комиссийасынын (Авропа Бирлийинин али иъра ор-ганы) Авропа Гоншулуг Сийасятиня даир стратеэийа сянядини гя-бул етдийи елан олунуб. Сяняддя Азярбайъан, Ермянистан вяЭцръцстанын бу сийасятя дахил едилмяси тювсийя олунуб. Щяминтювсийяйя ясасян, Авропа Бирлийинин саммитиндя (17-18 ийун2004) цч Ъянуби Гафгаз республикасынын гейд олунан програмадахил едилмяси гярара алыныб. Азярбайъан АБ иля "гоншулуг сийа-сяти" цзря ямякдашлыг сазишини 2006-ъы илин нойабрында имзалайыб.

2006 - Азярбайъанда 10 сечки даиряси цзря тякрар парламентсечкиляри кечирилиб. 2005-ъи илин 6 нойабр сечкиляриндян сонра щя-мин даирялярдя сясвермянин нятиъяляри Мяркязи Сечки Комиссий-асы вя Конститусийа Мящкямяси тяряфиндян ляьв олунмушду. Тя-крар сечкилярдя 10 депутат йериндян 5-ни ЙАП-ын нцмайяндяля-ри, 2-ни мцхалифят, 3-нц битяряф намизядляр газанды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

136

Page 137: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

14 май

1805 - Русийа-Иран мцщарибясинин (1804-1813) илкин йекуну-на ясасян, биринъи Кцрякчай (индики Эоранбой району яразиси)мцгавиляси баьланыб. Икинъи мцгавиля майын 21-дя имзаланды.Кцрякчай мцгавиляляриня ясасян, Гарабаь вя Шяки ханлыгларыРусийа империйасына бирляшдирилиб. Чар Русийасынын Гафгаз го-шунларынын команданы эенерал Павел Сисианов вя Гарабаь ханыИбращимхялил хан тяряфиндян имзаланан мцгавилядя руслар ханаилясиня варислик ясасында Гарабаьда мухтар щакимиййят вядетмишдиляр. Лакин бир ил сонра (1806) Ибращимхялил хан аиляси илябирликдя рус щярбчиляри тяряфиндян вящшиъясиня гятля йетирилди, Га-рабаь ханлыьы ися 1822-ъи илядяк формал мювъуд олдугдан сонраляьв едилди.

1991 - Президент йанында Милли Тящлцкясизлик Шурасы тясис еди-либ. Шурайа баш назир, Даьлыг Гарабаь цзря Тяшкилат Комитяси-нин сядри (В.Полйаничко), эцъ структурларынын рящбярляри дахилиди. Щямин илин сентйабрында гурум ляьв едилди, онун явязиндямцхалифят тямсилчиляринин дя иштиракы иля Мцдафия Шурасы йарадыл-ды. Лакин бир нечя ай сонра о да фяалиййятинин дайандырды.

1992 - Али Советин нювбядянкянар сессийасында ики ай юнъяпрезидентликдян истефа вермиш Айаз Мцтяллибов щакимиййятя"гайыдыб". Хоъалы щадисялярини арашдыран депутат комиссийасыА.Мцтяллибовун эцнащкар олмадыьыны елан едяндян сонра пар-ламент 6 март 1992-ъи ил тарихли гярарыны ляьв едяряк онун пре-зидент вязифясиня гайтарылмасы барядя гярар гябул едиб. Лакинбу гярарын юмрц ъямиси бир эцн чякди вя сящяриси Халг Ъябщясищакимиййяти яля кечирди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

137

Page 138: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

15 май

1920 - Азярбайъан Халг Маариф Комиссарлыьы республикадавиъдан азадлыьынын елан едилмяси, динин дювлятдян вя мяктябдянайрылмасы барядя декрет вериб.

1922 - ССРИ-нин халг артисти, бястякар Рауф Щаъыйев (1922-1995) анадан олуб. Популйар мащныларын, оперетталарын мцяллифи-дир. 60-ъы иллярдя Азярбайъанын мядяниййят назири ишляйиб.

1992 - Азярбайъанда нювбяти "конститусион" чеврилиш баш ве-риб. Али Советин А.Мцтяллибову президент постунда бярпа етмякбарядя гярарына (14 май) етираз олараг "Конститусийанын мцда-фиясиня" галхан Халг Ъябщяси юлкядя щакимиййяти яля алыб.А.Мцтяллибов Москвайа гачыб.

- Щямин эцн МДБ юлкяляринин Дашкянддя кечирилян самми-тиндя "Авропада ади силащлы гцввяляр щаггында" мцгавиля (1990)цзря кечмиш ССРИ-нин щярби арсеналынын бюлцшдцрцлмясиня даирпротокол имзаланыб. Сяняддя МДБ юлкяляринин силащ квоталарымцяййянляшиб. Ъцръцстан вя Ермянистандан ящали вя яразисиняэюря бюйцк олмасына ряьмян Азярбайъана гоншулары иля ейнимигдарда силащ айрылыб. Бу, Азярбайъандакы щакимиййятсизлийинаъы нятиъяси иди.

2000 - АШПА-нын Сийаси Комитясинин Дублиндя кечирилмиш иъ-ласында Азярбайъан цзря мярузячи Жак Бомелин (Франса) щесаба-ты динлянилиб вя юлкямизин Авропа Шурасына тамщцгуглу цзв гя-бул едилмяси иля баьлы илкин мцсбят ряй верилиб.

2005 - Авропа Шурасынын Варшавада кечирилян саммити чярчи-вясиндя Азярбайъан вя Ермянистан президентляри Илщам Ялийев вяРоберт Кочарйан арасында Гарабаь низамланмасына даир нюв-бяти эюрцш олуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

138

Page 139: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

16 май

1812 - Русийа-Османлы мцщарибясинин (1806-1812) йекунла-рына даир Бухарест сцлщ мцгавиляси имзаланыб. Сцлщцн шяртляриняэюря, Османлынын нязарятиндяки Бессарабийа (индики Молдова-нын бир щиссяси) Русийайа бирляшдирилиб. Сянядя ясасян, Османлыдювляти Ъянуби Гафгазын чар Русийасы тяряфиндян ишьалы иля разы-лашдыьыны тясдигляйиб.

1907 - Танынмыш щяким, сящиййя тяшкилатчысы Кубра Фяряъова(1907-1988) анадан олмушдур. Азярбайъан ССР-ин сящиййя на-зири, Али Советин Ряйасят Щейятинин катиби олуб.

1992 - Азярбайъанда баш вермиш щакимиййят чеврилиши парла-мент мцстявисиндя рясмиляшиб. Али Совет А.Мцтяллибову прези-дент постуна бярпа етмяк барядя 14 май тарихли гярарыны ляьведиб. Щакимиййяти яля алмыш Халг Ъябщясинин тязйиги иля Али Со-вет сядринин 1-ъи мцавини Зийад Сямядзадя истефа вериб. Ики эцнсонра Али Советин сядри вя президент сялащиййятляринин иърачысыЙагуб Мяммядов да вязифясини тярк етди.

1997 - Милли Мяълис "Авропада ади силащлы гцввяляр щаггын-да" мцгавилянин Ъинащ Сазишини ратификасийа едиб. 1990-ъы илдя"Варшава блоку" (ССРИ вя мцттяфигляри) вя НАТО арасындабаьланмыш мцгавилянин Ъинащ Сазиши кечмиш ССРИ-нин щярби ар-сеналынын (ракет вя нцвя силащы истисна олмагла) йени мцстягилдювлятляр арасында квота бюлэцсцнц тясбитляйирди. Бюлэцйя яса-сян, Азярбайъан, Ермянистан вя Эцръцстан ейни мигдарда си-лащ квотасы (220 танк, 220 зирещли техника, 285 артиллерийа гурь-усу, 100 щярби тяййаря вя 50 вертолйот) нязярдя тутулмушду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

139

Page 140: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

17 май

1639 - Сяфяви вя Османлы императорлуглары арасында нювбятимцщарибянин (1623-1639) йекунларына ясасян, Гясри-Ширин сцлщмцгавиляси баьланыб. Мцгавилядя ики дювлят арасында 1555-ъи илдябаьланмыш Амасйа сцлщцнцн шяртляри тясдигляниб. Щямин шяртляряэюря, Гярби Эцръцстан Османлынын, Эцръцстанын шярг вилайятляривя Гярби Азярбайъан (индики Ермянистан), еляъя дя шималлы-ъя-нублу Азярбайъан торпаглары Сяфявилярин нязарятиня кечмишди.

1870 - Йазычы-драматург Ябдцррящим бяй Щагвердийев(1870-1933) Шушада анадан олуб. "Даьылан тифаг", "Бяхтсиз ъа-ван" вя с. пйеслярин, бир чох щекайялярин мцяллифидир. РусийаДювлят Думасынын (1906-1907) депутаты олуб.

1921 - Азярбайъан Мцвяггяти Ингилаб Комитясинин декретииля республикада "ярзаг сапалаьы" ляьв олунуб. "Ярзаг сапа-лаьы"на ясасян, кяндлиляр тядарцк етдикляри мящсулун артыг щис-сясини щюкумятин мцяййян етдийи гиймятя дювлятя сатмалы идиляр.1919-ъу илдя Русийада тятбиг едилян систем советляшмядян со-нра Азярбайъанда да щяйата кечирилирди. 1921-ъи илдя гисмянйцнэцл системля - ярзаг верэиси иля явяз олунду.

1992 - Ермянистан силащлы гцввяляри майын 15-дян давамедян эцълц щцъумлардан сонра Лачын районуну (яразиси 1835кв км, ящалиси 63 мин няфяр) ишьал олунуб. Ишьал заманы 300-дянчох адам щялак олмуш вя иткин дцшмцшдц. Район яразисиндя 9миня йахын тикили, йцзлярля тарих-мядяниййят абидяси талан едилиб.Лачынын ишьалы иля Ермянистанын Азярбайъана щярби тяъавцзцДаьлыг Гарабаьын щцдцдларындан кянара чыхды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

140

Page 141: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

18 май

1927 - Танынмыш ъярращ-уролог, академик Мирмяммяд Ъа-вадзадя (1927-2008) анадан олуб.

1988 - Ермянистандан азярбайъанлы ящалинин зорла депорта-сийасына вя ермянилярин Гарабаь иддиаларына етираз олараг Бакы-да илк издищамлы митинг кечирилиб.

1990 - Азярбайъан Республикасы Али Советинин гярары иля ру-спубликада йени ярази-инзибати ващидляри - Гобустан, Хызы, Щаъ-ыгабул, Самух, Сийязян районлары йарадылыб.

1992 - Лачынын ермяниляр тяряфиндян ишьал едилдийи бир вахтдаБакыда щакимиййят мясяляси щялл едилиб. Али Советин нювбядян-кянар сессийасында Йагуб Мяммядов парламентин сядри вяпрезидент сялащиййятляринин иърачысы вязифясиндян истефа вериб. Бувязифяйя Халг Ъябщяси сядринин мцавини Иса Гямбяр сечилиб.

- Щямин эцн Азярбайъанла Молдова арасында дипломатикмцнасибятлярин гурулмасы барядя протокол имзаланыб.

1994 - Милли Мяълис Ермянистанла ялдя олунмуш атяшкяс сази-ши (12 май 1994) иля баьлы ъямиййятдя сяслянян мцхтялиф фикирляринязяря алараг Азярбайъан халгына мцраъият едиб. Мцраъиятдя"Бишкек протоколу"нун мяьлубиййят акты олмасы барядя иддиа-ларын ясассыз олдуьу, Азярбайъан рящбярлийинин Гарабаь мяся-лясиндя щяр щансы тяслимчи аддым атмайаъаьы вурьуланырды.

2002 - Президент Щейдяр Ялийев Иран Ислам Республикасынынпрезиденти Мящяммяд Хатяминин дявяти иля бу юлкяйя рясми сяфяряэедиб. Сяфяр заманы ики юлкя арасында 11 сяняд, о ъцмлядян "Дост-луг вя ямякдашлыг принсипляри щаггында" сийаси мцгавиля имзаланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

141

Page 142: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

19 май

1910 - Халг шаири Рясул Рза (1910-1981) Эюйчайда анаданолуб. Вятянпярвярлик, щуманизм цзяриндя кюклянян, фялсяфирущлу шеир вя поемаларын мцяллифидир. Рус вя Авропа шаирлярининясярлярини дилимизя тяръцмя едиб. Узун мцддят Азярбайъан Йа-зычылар Иттифагынын сядри олуб.

1990 - Али Советин сессийасында Азярбайъан Республикасынынпрезиденти вязифяси тясис едилиб. Сессийада Азярбайъан КП МК-нын 1-ъи катиби Айаз Мцтяллибов президент сечилиб. Сов. ИКПМК-нын баш катиби М.Горбачовун ССРИ президенти сечилмясин-дян сонра мцттяфиг республикаларын рящбярляри дя ейниля щярякятетмяйя башламышдылар.

1992 - Тцркийя щюкумяти Ермянистанын Азярбайъана гаршыартан щярби тяъавцзц иля баьлы йени бяйанат вериб. Бяйанатда бил-дирилирди ки, Шуша вя Лачынын ишьалы, Ермянистанын Нахчыван цзяри-ня щцъумларынын эенишлянмяси Тцркийяни щадисяляря сейрчи гойабилмяз. Тцркийя 1921-ъи ил Гарс мцгавилясиня ясасян, Нахчыванынтящлцкясизлийи иля баьлы мясулиййят дашыдыьыны нязяря чатдырыб.

2000 - Президент Щейдяр Ялийевин имзаладыьы яфв фярманынаясасян, 91 мящбус, о ъцмлядян 1994 (октйабр) вя 1995-ъи ил(март) дювлят чеврилиши ъящдляриня эюря мящкум олунмуш 12 ня-фяр азадлыьа чыхыб.

2004 - Президент Илщам Ялийев Брцсселя сяфяри эедишиндя Ав-ропа Комиссийасынын сядри Романо Проди, НАТО-нун баш ка-тиби Йаап де Щооп Схефферля эюрцшцб, Азярбайъанын НАТО иляФярди Тяряфдашлыг цзря Фяалиййят Планыны алйанс рящбярлийинятягдим едиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

142

Page 143: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

20 май

1907 - Милли сящнямиздя чыхыш едян илк азярбайъанлы гадынмцьяннилярдян бири, халг артисти Щягигят Рзайева (1907-1969)анадан олуб. Узун илляр Опера вя Балет Театрынын солисти олуб,муьам вя халг мащныларымызын мащир ифачысы кими таныныб.

1992 - Ермянистан силащлы гцввяляри Шуша вя Лачынын ишьалын-дан сонра Азярбайъанын бцтцн сярщядбойу йашайыш мянтягяля-риня щцъумлары эенишляндирибляр. Зянэилан районунун Гаранчыкянди йахынлыьында "УАЗ-469" маркалы автомашынын ермяниляртяряфиндян силащлы басгына мяруз галмасы нятиъясиндя 2 азяр-байъанлы щялак олуб, 2 няфяр йараланыб.

2004 - Азярбайъан Республикасы вя Малави дювляти арасындадипломатик мцнасибятляр гурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

143

Page 144: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

21 май

1805 - Русийа-Иран мцщарибяси (1804-1813) эедишиндя Шякиханлыьынын Русийайа бирляшдирилмясиня даир икинъи Кцрякчаймцгавиляси баьланыб. Майын 14-дя баьланан биринъи мцгавиляиля Гарабаь ханлыьы Русийайа бирляшдирилмишди. Шяки ханы Сялимханла Русийанын Гафгаз гошунларынын команданы эенерал Сиси-анов тяряфиндян имзаланан мцгавиляйя ясасян, Шяки ханлыьымцстягил хариъи сийасятдян имтина етмиш, яразисиндя рус гошунла-рыны йерляшдирмяйя разылыг вермишди. Русийа ися ханлыьын дахили иш-ляриня гарышмамаг барядя ющдялик эютцрмцшдц. Лакин бу, ишь-ал цчцн, садяъя, эюрцнтц иди. Ъар-Балакян (1803), Эянъя (1804),Гарабаь вя Шяки ханлыгларынын (1805) яля кечирилмяси иля Русий-анын Азярбайъанын торпагларыны истиласы эенишлянди.

1988 - ССРИ рящбярлийи Азярбайъан вя Ермянистан арасындамцнагишяни сащманламаг цчцн щяр ики мцттяфиг республиканынрящбярлярини дяйишдириб. Ермянистан КП МК-нын пленумунда1-ъи катиб Карен Дямирчйан, Азярбайъан КП МК-нын плену-мунда ися Камран Баьыров (1983-ъц илдян республикайа рящ-бярлик едирди) вязифяляриндян кянарлашдырылыб. Азярбайъан КПМК-нын 1-ъи катиби постуна М.Горбачовун ялалтысы Ядбцррящ-ман Вязиров сечилиб.

1990 - 28 майын "Азярбайъан дювлятчилийинин бярпасы эцнц"елан едилмяси барядя президент фярманы елан едилиб. 1992-ъи ил-дян 28 май Республика эцнц кими гейд олунур.

1992 - Азярбайъанла Шри-Ланка дювляти (юлкямизин мцстягил-лийини 1992-ъи ил февралын 12-дя танымышды) арасында дипломатикмцнасибятляр гурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

144

Page 145: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

22 май

1918 - ССРИ халг артисти, эюркямли актйор, режиссор, педагогМещди Мяммядов (1918-1984) анадан олуб. Милли Драм Те-атрында 1946-ъы илдян режиссор вя актйор кими фяалиййят эюстяриб.Гурулуш вердийи тамашалар милли театр тарихимиздя ящямиййятлийер тутур.

1990 - Даьлыг Гарабаьда Ермянистан ССР парламентинясечкиляр кечирилмяси ъящди баш тутмайыб. Бундан бир гядяр яввялЕрмянистан парламенти Даьлыг Гарабаь цзря сечки даирялярининйарадылмасы барядя гярар вермиш, Азярбайъан Али Совети ися бугярарын гейри-гануни, ССРИ вя Азярбайъан ССР конститусийа-ларына зидд олдуьуну бяйан етмишди.

1995 - Азярбайъанла Лаос Демократик Республикасы (юлкя-мизин мцстягиллийини 1992-ъи ил йанварын 2-дя таныйыб) арасындадипломатик ялагяляр гурулуб.

2002 - Ватикан дювлятинин башчысы, Рома Папасы Икинъи Ио-щанн Павел Азярбайъан президенти Щейдяр Ялийевин дявятиляБакыйа рясми сяфяря эялиб. Бу, дунйа католикляри лидеринин тарих-дя Азярбайъана илк эялиши, мцсялман юлкяляриня етдийи азсайлысяфярлярдян бири иди. Сяфяр бейнялхалг алямдя бюйцк резонансдоьурмушдуы. Папа Бакыдакы католик килсясиндя ибадят етмиш,Азярбайъандакы дини конфессийаларын рящбярляриля эюрцшмцш, ре-спубликамызда дини толерантлыьын йцксяк сявиййядя тямин олун-масыны тягдирля гейд етмишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

145

Page 146: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

23 май

1040 - Султан Тоьрул бяйин башчылыг етдийи Сялъуг ордусуДандянякан йахынлыьында Гязнявиляр дювлятинин гошунларынымяьлуб едиб. 1038-ъи илдя пайтахты Нишапур шящяри олмагла яса-сы гойулан Сялъуг дювляти бу дюйцшдян сонра эцълц император-луьа чеврилмяйя башлайыб. 1043-ъц илдя дювлятин пайтахты Тещранйахынлыьындакы Рей шящяриня кючцрцлцб, 1048-ъи илдя Сялъуг ор-дусу Бизанс императорлуьу, ермяни вя эцръц феодалларынын бир-ляшмиш гошунларыны мяьлуб едиб. 1050-60-ъы иллярдя Сялъуг импе-раторлуьу индики Иран вя Ирагын бюйцк щиссясини, Ъянуби Гафга-зы ящатя едирди.

2006 - Кийевдя ЭУАМ (Эцръцстан, Азярбайъан, Украйна,Молдова) юлкяляри башчыларынын саммитиндя ЭУАМ-ын тяшкилатиясасынын йенидян гурулмасы барядя гярарлар гябул едилиб. Дюв-лят башчылары "Демократийа вя игтисади инкишаф уьрунда тяшкилат- ЭУАМ" щаггында Кийев бяйаннамясини, тяшкилатын Низам-намясини имзалайыблар.

2008 - Азярбайъан президенти Илщам Ялийев Кийевдя бейнял-халг енержи саммитиндя иштирак едиб. 2007-ъи илдя Краков (май)вя Вилнцсдя (октйабр) кечирилмиш енержи саммитляринин давамыолан Кийев саммитинин ясас мювзусу Хязяр-Гара дяниз-Балтикдянизи енержи дящлизинин йарадылмасы вя Одесса-Броды-Гданскнефт кямяри лайищяси олуб. Саммитдя Азярбайъан, Украйна,Эцръцстан, Литва, Латвийа, Полша, Естонийанын президентляри,цмумиликдя 30-дан чох юлкянин нцмайяндя щейяти иштирак едиб.Балтик-Гара дяниз-Хязяр енержи транзити мяканынын формалашдырыл-масы цзря ишчи групунун йарадылмасы барядя гярар гябул олунуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

146

Page 147: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

24 май

1388 - Гара Мящяммядин башчылыг етдийи Гарагойунлу тай-фасынын гошунлары Теймурун мцттяфиги олан Ъялаири ямирлярининмцгавимятини гырараг Тябризя дахил олублар. Бу, Гарагойунлугцввяляринин Теймурун щюкмранлыьына гаршы илк уьурлу дюйцшциди. 1408-ъи илдя Теймуриляр Азярбайъандан говулду, 1410-ъуилдя ися Азярбайъанын бюйцк дювлятляриндян олан Гарагойунлудювлятинин йарандыьы елан едилди. Ширван истисна олмагла бцтцнАзярбайъан, индики Ермянистан яразиси, Эцръцстанын бир щиссяси,Гярби Иран вя Ираг бу дювлятин тяркибиня дахил иди.

1920 - Азярбайъан Мцвяггяти Ингилаб Комитяси нефт сянай-есинин миллиляшдирилмяси щаггында декрет вериб. Яслиндя ися нефтРусийанын нязарятиня верилмишди. Бу мягсядля АзярбайъанНефт Комитяси йарадылмыш вя комитяйя рящбярлик В.Ленин тяря-финдян Бакыйа эюндярилян А.Серебровскийя тапшырылмышды. Нефтсянайесинин ардынъа Хязяр тиъарят донанмасы, юлкядя фяалиййятэюстярян банклар миллиляшдирилди.

1925 - Мяшщур азярбайъанлы кардиолог, иътимаи хадим Ъа-вад Щейят Тябриздя анадан олуб. Щяким кими шющрят газан-магла йанашы, ейни заманда, танынмыш тцркологдур. Узун иллярТещранда Азярбайъан дилиндя няшр олунан "Варлыг" журналынарящбярлик едиб, дцнйа азярбайъанлы диаспорунун эюркямлинцмайяндяляриндян биридир.

1994 - Бакыда Ы бейнялхалг "Хязярнефтгаз" сярэи-конфрансыачылыб. Бу, Азярбайъан мцстягиллик газанандан сонра юлкямиз-дя кечирилян илк беля мютябяр форум иди. Сярэидя 30-а йахын юлкятямсил олунурду. О вахтдан Бакыда "Хязярнефтгаз" бейнялхалгсярэи-конфранслары щяр ил кечирилир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

147

Page 148: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

25 май

1918 - Нуру пашанын башчылыг етдийи Османлы щярби щейяти Эянъ-яйя эялиб. Мягсяд болшевик-дашнак "Бакы Коммунасы" гошунлары-нын Эянъяйя эюзлянилян щцъумуна гаршы щазырлыг эюрмяк иди.

1920 - Эянъядя Азярбайъанын советляшмясиня етираз яламятиолараг цсйан башланыб. Цсйана Ъавад бяй Шыхлински, Мирзя Мя-щяммяд Гаъар вя Ъащанэир бяй Казымбяйов рящбярлик едирди.Болшевикляр цсйанын йатырылмасы цчцн шящяря ялавя орду щиссяля-ри йеридибляр. Эянъядя йашайан ермяниляр русларын ордусуна кю-мяк едирдиляр. Цсйан майын 31-дя бюйцк гяддарлыгла йатырылды.

1992 - Москвада Русийа президенти Борис Йелтсин вя Тцркий-янин баш назири Сцлейман Дямирялин эюрцшцндя Ермянистан вяАзярбайъаны сцлщ данышыгларына чаьыран бирэя бяйанат верилиб.

1993 - Азярбайъандан Русийа (кечмиш ССРИ) гошунларынынчыхарылмасы баша чатыб. Эянъядяки сонунъу Русийа щярби конти-нэенти шящяри тярк едиб. Азярбайъандакы Русийа (совет) щярбищиссяляринин чыхарылмасы илкин олараг 1992-ъи илин августундаНахчыван Мухтар Республикасындан башламышды.

2005 - Бакы йахынлыьындакы Сянэячал терминалында Бакы-Тби-лиси-Ъейщан бору кямяринин Азярбайъан щиссясиня нефтин вурул-масы иля баьлы мярасим кечирилиб. Мярасимдя Азярбайъан,Эцръцстан, Тцркийя, Газахыстан президентляри, АБШ-ын енерэе-тика назири, цмумиликдя 30-дан чох юлкянин вя ширкятин тямсил-чиляри иштирак едирди. Щямин илин октйабрында кямярин Эцръцстанщиссяси ишя салынды, 2006-ъы илин майында нефт Тцркийянин Ъейщанлиманына йетишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

148

Page 149: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

26 май

1827 - Русийа-Иран мцщарибяси (1826-1828) эедишиндя русгошунлары Ъянуби Азярбайъан торпагларына доьру ирялиляйярякНахчываны ишьал едибляр. Бундан сонра Русийа ордусу Иряванханлыьыны, ардынъа ися Тябриз, Урмийа вя Ярдябили дя яля кечирди.Мцщарибя Азярбайъанын Нахчыван вя Иряван ханлыгларынын Ру-сийайа бирляшдирилмяси иля баша чатды.

1877 - Азярбайъанын маарифчи-алими Мящяммядяли Тярбийят(1877-1940) Тябриздя анадан олуб. Тябриздя йени типли "Тярбий-ят" мядрясяси вя китабхана ачыб, Тябризин бялядиййя ряиси олуб.Гядим дюврлярдян ХХ ясрядяк Азярбайъан мядяниййяти щаггын-да "Данишмяндани-Азярбайъан" енсиклопедик ясярин мцяллифидир.

1914 - Эюркямли йазычы-драматург Илйас Яфяндийев (1914-1996) анадан олуб. "Сюйцдлц арх", "Кюрпцсаланлар", "Даьларархасында цч дост" вя с. романларын, Азярбайъан драматурэ-ийасында йени мярщяля тяшкил едян пйеслярин мцяллифидир.

1918 - Тифлисдя Загафгазийа Сейминин сон иъласы кечирилиб.Эцръц щейяти Загафгазийаны ващид дювлятдя бирляшдирмяйингейри-мцмкцн олдуьуну билдиряряк федерасийадан чыхдыгларыныелан едибляр. Азярбайъан щейяти буна етираз етмяйиб вя Сейминбурахылмасы, Загафгазийа Федератив Республикасынын ляьви ба-рядя гярар гябул олунуб. Загафгазийа Федерасийасынын ъями бирай мювъуд олмасынын ясас сябябляриндян бири дя ермяни тяряфинщям Азярбайъана, щям дя Эцръцстана ярази иддиалары иди. Май-ын 26-да Эцръцстанын, ики эцн сонра ися Азярбайъан вя Ермяни-станын мцстягиллийи елан едилди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

149

Page 150: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

27 май

1918 - Загафгазийа Сейминин сцгутундан сонра гурумуназярбайъанлы депутатлары Тифлисдя фювгяладя иълас кечирярякАзярбайъанын мцвяггяти Милли Шурасыны йарадыблар. Азярбай -ъанын илк парламенти кими фяалиййятя башлайан 44 няфярлик МиллиШуранын сядри Мящяммядямин Рясулзадя ("Мцсават"), мцави-ни Ящмяд бяй Аьайев, Иъраиййя Комитясинин (щюкумятин) сяд-ри ися Фятяли хан Хойски (битяряф) сечилиб.

1992 - Азярбайъан парламенти "Азярбайъан РеспубликасынынДювлят щимни щаггында" ганун гябул едиб. Гануна ясасян, 1919-ъу илдя бястякар Цзейир Щаъыбяйов вя шаир Ящмяд Ъавад тяряфин-дян йазылмыш "Азярбайъан маршы" Дювлят щимни кими тясдиг едилиб.Азярбайъанын щимнинин щазырланмасы щаггында гярар щяля 1920-ъиилин йанварында Халг Ъцмщуриййятинин щюкумяти тяряфиндян гябуледился дя, 1920-ъи ил 28 апрел ишьалы онун иърасына имкан вермямиш-ди.

- Щямин эцн БМТ Тящлцкясизлик Шурасынын тапшырыьы иля тяшкила-тын нцмайяндя щейяти Нахчывана эялиб вя Ермянистан силащлыгцввяляринин бюлэяйя щцъумларындан сонракы вязиййятля таныш олуб.

2002 - Президент Щейдяр Ялийевин имзаладыьы яфв фярманынаясасян, 73 мящбус азадлыьа чыхыб. Онларын бюйцк яксяриййяти (65няфяр) Азярбайъанын мцстягиллийиня, дювлятчилийиня вя яразибцтювлцйцня гаршы тюрядилмиш ъинайятлярдя иштирак етмиш шяхсляр иди.

2008 - "Эцлцстан" сарайында Азярбайъан Халг Ъцмщурийй-ятинин 90 иллик йубилейиня щяср олунмуш тянтяняли мярасим кечи-рилиб. Президент Илщам Ялийев мярасимдя нитг сюйляйиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

150

Page 151: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

28 май

1918 - Тифлисдя Азярбайъан Милли Шурасынын иъласында Азярбай -ъан Халг Ъцмщуриййятинин йарадылдыьы елан олунуб. Ящмяд бяй Аь-айевин сядрлийи иля (Милли Шуранын сядри М.Рясулзадя Батумда Ос-манлы иля данышыгларда иди) кечян иъласда иштирак едян 26 депутатынйекдил сяси иля "Истиглал Бяйаннамяси" гябул олунуб. Фятяли хан Хой-скинин башчылыьы иля илк щюкумят тясдигляниб. Щюкумятдя "Мцсават"3, мцсялман сосиалистляр 2, "Щцммят" вя "Иттищад" щяряйя 1 йер ал-мышды, 2 няфяр битяряф назир (о ъцмлядян Ф.Хойски) варды. Щюкумятийунун 16-дяк Тифлисдя фяалиййят эюстярди. Ъцмщуриййятин 23 айлыгтарихиндя беш щюкумят гурулмуш, онлардан цчцня Ф.Хойски, икисиняися Н.Йусифбяйли башчылыг етмишди.

1919 - Ялимярдан бяй Топчубашовун башчылыг етдийи Азяр-байъан нцмайяндя щейяти Парис сцлщ конфрансында АБШ прези-денти Вудро Вилсонла эюрцшяряк Халг Ъцмщуриййятинин танынма-сыны хащиш едиб. Антитцрк вя ермянипяряст мювгейи иля сечилян Вил-сон бу хащиши рядд едиб.

1992 - Сядярякдя Нахчываны Тцркийя иля бирляшдирян кюрпцнцн("Цмид кюрпцсц") ачылышы олуб. Мярасимдя Нахчыван Али Мяълиси-нин сядри Щейдяр Ялийев, Азярбайъан Али Советинин сядри ИсаГямбяр, Тцркийянин баш назири Сцлейман Дямирял иштирак едиб.

2004 - Азярбайъанла Кенийа арасында дипломатик мцнасибят-ляр гурулуб.

2006 - Бакы-Тбилиси-Ъейщан кямяри иля нягл олунан Азярбайъ-ан нефти Тцркийянин Аралыг дянизи сащилиндяки Ъейщан лиманыначатыб. Кямярин нефтля долдурулмасына 2005-ъи ил майын 25-дя ба-шланмыш, нефт кямярин Эцръцстан щиссясиня 2005-ъи ил августун 10-да, Тцркийя щиссясиня 2005-ъи ил нойабрын 18-дя дахил олмушду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

151

Page 152: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

29 май

1555 - Сяфяви дювляти иля Османлы императорлуьу арасындаАмасйа сцлщ мцгавиляси имзаланыб. Сяфяви-Османлы мцщарибя-синин (1514-1555) биринъи мярщяляси баша чатыб. Сцлщ мцгавиляси-ня ясасян, Гярби Эцръцстан - Имеретийа, Мегрелийа вя Гурийачарлыглары - Османлынын, Эцръцстанын шярг вилайятляри вя ГярбиАзярбайъан (индики Ермянистан), еляъя дя шималлы-ъянублубцтцн Азярбайъан торпаглары Сяфяви дювлятинин тяркибиня кеч-мишди. Бир гядяр сонра тяряфляр арасында йени мцщарибя башлан-ды вя 1590-ъы илин Истанбул мцгавилясиня эюря, Ширвандан Тябри-зядяк Азярбайъанын бюйцк бир щиссяси Османлынын нязарятинякечди.

1929 - Халг артисти, танынмыш каманча устасы Щабил Ялийеванадан олуб. Узун илляр Азярбайъан Дювлят Филармонийасынынсолисти олуб, муьамларын, халг мащнылары вя тяснифлярин, бястя-кар ясярляринин мащир ифачысы кими шющрят газаныб.

1992 - Азярбайъанла Таъикистан арасында дипломатик мцна-сибятлярин гурулмасына даир протокол имзаланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

152

Page 153: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

30 май

1862 - Бюйцк сатирик шаир, маарифчи вя мцтяфяккир МирзяЯлякбяр Сабир (1862-1911) Шамахыда анадан олуб. "Молла Ня-сряддин" журналында фяалиййяти Сабирин йарадыъылыьынын ян йеткин,мящсулдар дюврцдцр. Юлцмцндян сонра (1912) шеирляри "Щоп-щопнамя" ады иля няшр олунуб.

1918 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин йаранмасы щаг-гында дцнйа дювлятляриня радиотелеграмлар эюндярилиб. Дцнйа-нын апарыъы дювлятляринин хариъи ишляр назирликляри Азярбайъандамцстягил республиканын йарадылмасы щаггында информасийа ал-дылар. Радиотелеграмлар Истанбула, Берлиня, Вйанайа, Парися,Лондона, Ромайа, Вашингтона, Софийайа, Бухарестя, Тещра-на, Мадридя, Москвайа, Стокщолма, Токиойа вя диэяр пай-тахтлара эюндярилмишди.

1991 - Ермяни тяхрибатчыларынын Азярбайъана гаршы нювбятитеррор акты баш вериб. Русийа Федерасийасы Даьыстан Республи-касынын Хасавйурд стансийасы йахынлыьында Москва-Бакы сярни-шин гатары партладылмасы нятиъясиндя 11 няфяр щялак олуб, 22 ня-фяр йараланыб.

2003 - Президент Владимир Путин Русийа-Азярбайъан мцна-сибятляриндяки стратежи тяряфдашлыьын инкишафындакы тарихи хидмят-ляриня эюря президент Щейдяр Ялийевин Русийанын ян йцксякмцкафаты - Мцгяддяс Апостол Андрей Первозванны ордени илятялтиф едилмяси барядя фярман имзалайыб. Хариъи дювлят башчыларыарасында илк дяфя Щейдяр Ялийев Русийанын али мцкафатына лай-иг эюрцлмцшдц.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

153

Page 154: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

31 май

1568 - Классик Азярбайъан поезийасынын эюркямли нцмайян-дяси, шаир Гювси Тябризи (1568-1640) анадан олуб. Фцзули ядябимяктябинин давамчысы кими Азярбайъан шеиринин инкишафындамцщцм рол ойнайыб. Диванынын ики гядим нцсхяси Лондон вяТбилиси музейляриндя сахланылыр.

1906 - Ъянуби Гафгазын мцсялман-азярбайъанлы ящалиси ара-сында Русийа империйасынын Ы Дювлят Думасына сечкиляр кечири-либ. Илк дяфя олараг империйанын мцсялман ящалиси сечки просе-синя ъялб едилиб. Бакы, Эянъя, Иряван, Тифлис губернийаларыныящатя едян сечкидя Думайа беш азярбайъанлы депутат (Ялимяр-дан бяй Топчубашов, Исмайыл хан Зийадханов, Ябдцррящимбяй Щагвердийев, Мяммядтаьы Ялийев вя Ясядулла бяй Му-радханов) сечилмишди.

1912 - Азярбайъанын нефт-газ сянайеси сащясиндя танынмышалими, профессор Сабит Оруъов (1912-1981) анадан олмушдур. Си-бирдя вя Орта Асийада йени газ йатагларынын кяшфи вя истисмарынарящбярлик едиб, ССРИ-нин газ сянайеси назири (1972-1981) олуб.

1922 - Халг артисти Сара Гядимова (1922-2005) анаданолуб. Узун илляр Азярбайъан Дювлят Филармонийасынын, Операвя Балет Театрынын солисти олуб, Азярбайъан мцсигисинин хариъдятяблиьиня бюйцк тющфя вериб.

2001 - МДБ дювлят башчыларынын Минск саммитиндя Азяр-байъан, Ермянистан вя Русийа президентляри Щейдяр Ялийев,Роберт Кочарйан вя Владимир Путун арасында кечирилянэюрцшдя Гарабаь проблеми мцзакиря олунуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

154

Page 155: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

1 ийун

1992 - Рома шящяриндя АТЯМ-ин (1995-ъи илдян АТЯТ) щи-майяси алтында Гарабаь низамланмасы цзря илк данышыглар баш-ланыб. Мцзакирялярдя Азярбайъан вя Ермянистанла йанашы,Минск групунда тямсил олунан юлкялярин (Русийа, АБШ, Ита-лийа, Алманийа, Чехословакийа, Исвеч, Франса, Тцркийя, Бела-рус) нцмайяндяляри иштирак едирдиляр. Бу формат барядя разылыгщямин илин мартында АТЯМ рящбярлийинин Щелсинки топлантысын-да ялдя олунмушду.

- Щямин эцн Азярбайъанла Лцксембург (юлкямизин мцстя-гиллийини 1991-ъи ил декабрын 31-дя таныйыб) арасында дипломатикмцнасибятляр гурулуб.

1997 - АТЯТ-ин Минск групунун щямсядрляри (Русийа, АБШ,Франса) Гарабаь мцнагишясинин щялли иля баьлы Азярбайъан вяЕрмянистана комплекс план тяклиф етдиляр. Бу, бейнялхалг васи-тячилярин Гарабаь низамланмасына даир тяряфляря рясмян тяг-дим етдикляри илк план иди. Тяклифин башлыъа идейасы ики ясас мяся-ля иля баьлы паралел данышыгларын апарылмасындан ибарят иди: ишьалолунмуш яразилярдян силащлы гцввялярин чыхарылмасы вя ДаьлыгГарабаьын статусунун мцяййянляшдирилмяси. Азярбайъан "па-кет щялл" планыны бязи истисналарла гябул етди, Ермянистан ися он-дан имтина етди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

155

Page 156: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

2 ийун

1938 - Азярбайъанда илк мцлки авиасийа дястяси тяшкил олу-нуб. Бакыда илк авиасийа мяктяби 1915-ъи илдя йарадылмыш, 1923-ъц илдя Бакы-Тбилиси маршруту иля илк мцлки авиасийа хятти ачылмыш-ды. 1933-ъц илдя Бинядя илк щава лиманы истифадяйя верилиб. 1938-ъи илдя ися илк мцлки авиасийа дястяси учушлара башлайыб. ПрезидентИлщам Ялийевин 2006-ъы ил 18 май тарихли сярянъамы иля 2 ийунАзярбайъанда мцлки авиасийа ишчиляринин пешя байрамы эцнцелан олунмушдур.

1989 - Ермянистан рящбярлийи республика яразисиндя азяр-байъанлы ящалийя гаршы етник тямизлямянин щяйата кечирилдийниетираф едиб. Ермянистан КП МК-нын биринъи катиби С.Арутйунй-ан ССРИ Халг депутатларынын 1-ъи гурултайындакы чыхышында бяй-ан едиб ки, "1989-ъу ил ийунун 1-ня олан мялумата эюря, Ермя-нистанда бир дяня дя олсун азярбайъанлы аиляси галмайыб". Ер-мянистандан 220 миндян чох азярбайъанлы ящалинин кцтляви де-портасийасы фактики олараг 1988-ъи илин сонунда баша чатмышды.

1993 - Азярбайъан дямир йолунда ермянилярин нювбяти тяхри-баты щяйата кечирилиб. Бакы дямир йолу ваьзалында тюрядилмишпартлайыш нятиъясиндя дювлятя кцлли мигдарда мадди зийан дяй-иб. Партлайышын иърачысы Русийа вятяндашы Игор Хатковски Ермя-нистан Милли Тящлцкясизлик Баш Идаряси кяшфиййат шюбясинин ъасу-су кими Азярбайъана эюндярилдийини, тяхрибатчы групун Русийаяразисиндян Бакыйа эялян сярнишин гатарларында силсиля партлайыш-лар тюрятдийини етираф едиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

156

Page 157: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

3 ийун

829 - Бабяк Хцрряминин гошунлары Щяшдадсяр даьында башверян дюйцшдя яряблярин ордусу цзяриндя гялябя чалыб. Хилафятин150 минлик ордусу дармадаьын едилмиш, 50 минядяк дюйцшчцмящв едилмишди. Бунун ардынъа (830) хцррямиляр Щямядан йа-хынлыьында дюйцшдя дя галиб эялдиляр.

1920 - Зянэязур вя Гарабаьда болшевик ишьалына мцгавимятэюстярян Нуру пашанын башчылыг етдийи Халг Ъцмщуриййятининорду щиссяляри Шуша шящярини яля кечирибляр. Онларын цзяриня ХЫрус ордусунун ялавя бирляшмяляри эюндярилиб. Сайъа гат-гат чохолан рус гошунлары Левандовскинин команданлыьы алтында ийу-нун 15-дя шящяри йенидян ишьал едибляр. Милли ордунун азсайлы щис-сяляри Ъябрайыл гязасына эери чякилибляр. Ийунун сонунда бу бю-лэя болшевиклярин нязарятиня кечди. Советлямяйя гаршы цсйанларилин сонунадяк Шямкир, Губа вя диэяр бюлэялярдя дя баш верди.

1996 - Азярбайъан, Эцръцстан, Ермянистан вя Русийа прези-дентляри Щ.Ялийев, Е.Шеварднадзе, Л-Т.Петросйан вя Б.ЙелтсинКисловодск шящяриндя "Гафгаз миллятлярарасы барышыг, сцлщ, игти-сади вя мядяни ямякдашлыг уьрунда бяйаннамя" имзалайыблар.Бу сянядля "Гафгаз дюрдлцйц" форматынын ясасы гойулуб.

2006 - Ъейщан лиманындакы Щейдяр Ялийев адына терминал-дан Азярбайъан нефти йцклянмиш илк танкер ("Тще БритисщЩаwтщарне") йола салыныб. Азярбайъан нефтинин илк алыъысы АБШ-ын "Еххон-Мобил" ширкяти олду. БТЪ-нин тянтяняли ачылыш мяра-сими ися 2006-ъы ил ийулун 13-дя кечирилди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

157

Page 158: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

4 ийун

1918 - Батумда апарылан данышыгларын йекуну олараг ХалгЪцмщуриййяти иля Османлы арасында "Сцлщ вя достлуг щаггында"мцгавиля имзаланыб. Мцгавиляни Азярбайъан тяряфдян МиллиШуранын сядри М.Рясулзадя вя хариъи ишляр назири М.Щаъынски ,Османлы тяряфдян ядлиййя назири Хялил бяй вя Гафгаз ъябщясининкоманданы Ващиб паша имзаламышды. Бу мцгавиля иля ХалгЪцмщуриййяти биринъи олараг Османлы тяряфиндян таныныб.Мцгавилядя Османлы дювляти Халг Ъцмщуриййятиня щярби йар-дым эюстярмяк барядя ющдялик эютцрцб.

1993 - Эянъядя Азярбайъан ордусунун кечмиш корпус ко-мандири Сурят Щцсейновун башчылыг етдийи щярби гцввялярля щюку-мят гцввяляри арасында силащлы тоггушма баш вериб. С.Щцсейно-вун нязарятиндя олан 709 сайлы щярби щиссянин тярксилащ едилмясииля баьлы щяйата кечирилян ямялиййат уьурсуз олуб, щяр ики тяряфдян35 няфяр щялак олуб. Эянъяйя эюндярилмиш щюкумят рясмиляриС.Щцсейновун дястяси тяряфиндян эиров эютцрцлцбляр. Бу щадисяАзярбайъанда дяринляшмякдя олан щярби-сийаси бющраны критикщяддя чатдырыб, юлкя вятяндаш мцщарибяси астанасына эялиб.

2004 - Президент Илщам Ялийев Украйнайа рясми сяфяр едиб.Сяфяр эедишиндя ики юлкянин стратежи тяряфдашлыьыны тясдиг едянсийаси бяйаннамя вя щюкумятлярарасы сазишляр имзаланыб.

2006 - Бухарестдя (Румынийа) кечирилян "Гара дяниз диалогвя тяряфдашлыг форуму" саммитиндя Азярбайъан вя Ермянистанпрезидентляри арасында Гарабаь низамаланмасына даир нювбятиданышыглар олуб. Ики эцн сцрян (4-5 ийун) данышыгларда тяряфляринмювгелярини йахынлашдырмаг мцмкцн олмайыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

158

Page 159: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

5 ийун

1863 - Загаталада Щаъы Муртузун башчылыьы иля чар Русийасы-нын цсул-идарясиня гаршы цсйан башланыб. Цсйан бюйцк гяддар-лыгла йатырылыб.

1908 - Эюркямли шаир Микайыл Мцшвиг (1908-1938) анаданолуб. Йенийетмя вахтларындан шеир йазыб вя артыг 18-20 йашла-рында популйарлыг газанмаьа танынмаьа башлайыб. Он ил ярзин-дя 10 шер вя поемалар топлусу няшр етдириб. 1937-ъи илдяпантцркизм вя миллятчилик иттищамы иля щябс олунуб, 1938-ъи илинмартында эцлляляниб.

1939 - Халг шаири, драматург, иътимаи хадим Вагиф Сямядоь-лу анадан олуб. Лирик-фялсяфи поезийасы иля мцасир Азярбайъанядябиййатында юзцнямяхсус йер тутур, актуал мювзулу пйесляринмцяллифидир. 2000, 2005-ъи иллярдя Милли Мяълисин депутаты сечилиб.

1992 - Азярбайъан Норвеч вя Болгарыстанла (щяр икиси юлкя-мизин мцстягиллийини 1992-ъи илин йанварында таныйыб) диплома-тик мцнасибятляр гуруб.

1995 - Президент Щейдяр Ялийевин сядрлийи иля Азярбайъан Ре-спубликасы Конститусийасы лайищясини щазырлайан комиссийанын илкиъласы кечирилиб. Бир нечя айлыг эярэин мцзакирялярдян сонра Кон-ститусийа лайищяси эениш иътимаиййятин мцзакирясиня верилди.

1998 - Президент Щейдяр Ялийев Гара дяниз Игтисади Ямяк-дашлыг Тяшкилатынын Йалтада кечирилян саммитиндя гурумун Ни-замнамясини, диэяр институсионал сянядляри имзалайыб. ГИЯТ ря-смян бейнялхалг тяшкилата чеврилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

159

Page 160: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

6 ийун

1920 - Загаталада совет щакимиййятиня гаршы цсйан башла-ныб. Молла Щафиз Яфяндинин башчылыг етдийи цсйанчылар Загаталагаласыны, Гахы вя ятраф яразиляри яля кечирибляр. Цсйан бцтцн бю-лэяйя йайылыб. Лакин Русийанын ХЫ ордусунун бюлэяйя йеридилянщиссяляри гейри-бярабяр дюйцшдян сонра ийунун 16-да цсйаны йа-тырыблар. Щафиз Яфянди цсйанчыларын дястяси иля Эцръцстан ярази-синя кечиб.

2001 - Президент Щейдяр Ялийев ЭУЮАМ дювлят башчылары-нын Йалта саммитиндя тяшкилатын статусуну вя структурларынымцяййян едян "Йалта Хартийасы"ны имзалайыб. Тяшкилатын катиб-лийинин Кийевдя йерляшдирилмяси гярара алыныб.

2008 - Азярбайъан президенти Илщам Ялийев вя Ермянистанынйени президенти Серж Саркисйанын Гарабаь низамланмасына да-ир илк эюрцшц Санкт-Петербургда, МДБ-нин гейри-формал сам-мити чярчивясиндя эерчякляшиб. Президентляр сцлщ просесини да-вам етдирмяк барядя разылыьа эялибляр.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

160

Page 161: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

7 ийун

1922 - Совет щюкумятинин гярары иля ядябиййат вя няшриййатмясяляляри цзря баш идаря ("Главлит") йарадылыб. ССРИ дюврцндясийаси вя идеоложи сензуранын башында дуран гурум совет шаир-йазычыларына, журналистляриня сосиалист дяйярляриндян сапмаьа им-кан вермирди. "Главлит" 80-ъи иллярин сонунда гисмян ляьв едилди.

1992 - Азярбайъанда нювбядянкянар президент сечкиляри ке-чирилиб. Мяркязи Сечки Комиссийасынын елан етдийи рясми мялу-мата эюря, президентлийя беш намизядин иштирак етдийи сечкидя юл-кя цзря сечиъилярин 76,3 фаизи иштирак етмиш вя Азярбайъан ХалгЪябщясинин сядри Ябцлфяз Елчибяй 59,4 фаиз сясля галиб эялмишди.Ийунун 17-дя Елчибяй андичмя мярасиминдян сонра президентвязифясинин иърасына башлады.

1993 - Эянъядя баш вермиш фаъияли олайларла баьлы ПрезидентАпаратында дювлят вя щюкумят гурумлары рящбярляринин эенишмцшавиряси кечирилиб. Гаршылыглы иттищамларла мцшайият олунан иъ-ласда баш назир Пянащ Щцсейнов вязифясиндян истефа вериб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

161

Page 162: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

8 ийун

1604 - Нювбяти Сяфяви-Османлы мцщарибяси (1603-1612) эеди-шиндя Ы Шащ Аббасын гошунлары Иряван галасыны яля кечирибляр. Ос-манлынын нязарятиндян чыхан Иряванын идарячилийи Ямирэцня ханГаъара верилиб. Бундан бир гядяр яввял Сяфяви гошунлары ТябризиОсманлыдан эери алмышды. 1580-ъи иллярдя тяряфляр арасындакымцщарибядя Азярбайъан, демяк олар ки, бцтцнлцкля (Талыш бюлэ-яси вя Ярдябил истисна олмагла) Османлынын нязарятиня кечмиш вябу, 1590-ъы илдя Истанбул сцлщ мцгавиляси иля тясбитлянмишди.

1993 - Эянъя щадисяляри иля баьлы юлкядя бющран дяринляшиб.Сурят Щцсейновун табечилийиндяки силащлы бирляшмяляр Эянъяба-сар бюлэясиндя йерли щакимиййят структурларыны девиряряк Бакыйадоьру щярякят етмяйя башлайыблар. Бу арада республика рящбяр-лийи вязиййятдян чыхыш йолу ахтармаг цчцн Нахчыван Али Мяъли-синин сядри Щейдяр Ялийеви Бакыйа дявят едиб.

2002 - Президент Щейдяр Ялийев Санкт-Петербургда русийалыщямкары Владимир Путинля бирликдя дащи шаир Низами Эянъяви-нин абидясинин ачылышында иштирак едиб. Президентляр Хязярин сек-торал бюлэцсц вя Гарабаь мясялясини мцзакиря едибляр. Хязярлябаьлы сазишин сентйабрда имзаланмасы гярара алыныб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

162

Page 163: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

9 ийун

1488 - Шащдаь ятяйиндя Ширваншащларын бирляшмиш гцввялярииля гызылбаш (Сяфяви) гошунлары арасында дюйцш олуб. ДюйцшдяШирваншащларын гошунлары галиб эялиб, гызылбашларын рящбяри ШейхЩейдяр щялак олуб. Бир нечя илдян сонра онун оьлу Исмайыл тах-та чыхды вя гцдрятли Азярбайъан Сяфяви дювлятинин ясасыны гойду.

1992 - Азярбайъан Пакистан Ислам Республикасы вя Тцркмя-нистанла дипломатик мцнасибятляр гуруб.

1993 - Нахчыван Али Мяълисинин сядри Щейдяр Ялийев прези-дент Елчибяйин дявяти иля Бакыйа эялиб. Биня щава лиманындаЩ.Ялийеви издищамлы халг кцтляси гаршылайыб. Эянъя щадисяляри иляифлас етмиш Халг Ъябщяси игтидары Щейдяр Ялийевдян С.Щцсейнов-ла данышыглар апармаьы вя бющраны сащманламаьы хащиш едиб.

- Щямин эцн Милли Мяълис Эянъядяки гийамда иштирак етмишшяхсляря амнистийа верилмяси вя Эянъя олайларынын арашдырылмасыцчцн депутат-истинтаг комиссийасынын йарадылмасы щаггында гя-рарлар гябул едиб.

1998 - Президент Щейдяр Ялийев Газахыстанын йени пайтахтыАстанада тцркдилли дювлят башчыларынын 5-ъи зирвя топлантысындаиштирак едиб. Саммит Газахыстанын йени пайтахтынын бейнялхалгтягдиматына щяср олунмуш тянтяняляр чярчивясиндя кечирилирди.

2007 - Даьлыг Гарабаь мцнагишясинин низамланмасы илябаьлы Азярбайъан вя Ермянистан президентляри арасында Санкт-Петербургда кечирилян данышыгларда ирялиляйиш ялдя олунмайыб.Бу, президентляр Илщам Ялийев вя Роберт Кочарйан арасындасайъа 9-ъу (2003-ъц илдян) эюрцш иди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

163

Page 164: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

10 ийун

1918 - Шаумйанын башчылыг етдийи "Бакы Комиссарлары Сове-ти"нин гошунлары Эянъя истигамятиндя йцрцшя башлайыб. МягсядХалг Ъцмщуриййяти щюкумятинин Тифлисдян Эянъяйя кючмясиниянэяллямяк вя шящяри яля кечирмяк иди. "Бакы Совети"нин якся-риййяти ермянилярдян ибарят олан 10-12 минлик гошун бирляшмя-ляри варды. Бу арада Нуру пашанын команданлыьы алтында Эянъя-дя йерляшмяйя башлайан тцрк (Османлы) орду щиссяляри Ъцмщу-риййят щюкумятинин шящяря эялишиня щазырлыг эюрцрдц. Тцрк го-шунларынын дястяйи сайясиндя милли щюкумят ийунун 16-да Эян-ъяйя кючдц.

1993 - НАТО-йа цзв вя тяряфдаш юлкялярин мяшвярят гурумуолан Шимали Атлантика Ямякдашлыг Шурасы БМТ ТящлцкясизликШурасынын 822 сайлы гятнамясини (30 апрел 1993) дястякляйянбяйанат гябул едиб. Бяйанатда дюйцш ямялиййатларынын дярщалдайандырылмасы, ишьалчы гошунларын Кялбяъяр районундан вяАзярбайъанын ишьал олунмуш диэяр районларындан чыхарылмасычаьырышы йер алмышды.

2000 - Президент Щейдяр Ялийев Тещранда кечирилян ИгтисадиЯмякдашлыг Тяшкилаты (ЕЪО) дювлят башчыларынын саммитиндя иш-тирак едиб. Зирвя эедишиндя Пакистан рящбяри Пярвиз МцшярряфЕрмянистаны Азярбайъана гаршы щярби тяъавцзя сон гоймаьачаьыран сярт бяйанат вериб. Пакистан рящбяри зярурят йаранарса,Азярбайъана щярби кюмяк эюстяряъяклярини бяйан едиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

164

Page 165: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

11 ийун

1913 - Халг артисти, бир чох тамаша вя филмлярдя йаддагалан об-разларын йаратмыш Щюкцмя Гурбанова (1913-1987) анадан олуб.

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин баш назири Нясиб бяй Усуб-бяйлинин сядрлийи иля Дювлят Мцдафия Комитяси йарадылыб. Щяминдюврдя юлкянин мцхтялиф бюлэяляриндя баш галдыран гийамлар(Муьан-Лянкяран бюлэясиндя болшевикляр тяряфиндян тяшвиг еди-лян русларын (молоканларын) гийамы, Гарабаь, Нахчыван вя Зя-нэязурда ермянилярин Халг Ъцмщуриййяти ялейщиня силащлы чыхыш-лары) щюкумяти бу аддыма мяъбур етмишди.

1991 - Азярбайъан щюкумяти Ермянистандан говулмушазярбайъанлы ящалинин бир гисминин Ханлар (Эюйэюл) районунунЧайкянд вя Гарабулаг (1991-ъи илядяк ермяниляр йашайан яра-зиляр) кяндляриндя йерляшдирилмяси барядя эеъикмиш гярар гябуледиб. Ермянистандан депортасийа едилмиш азярбайъанлы ящалищяля 1988-ъи илдя Даьлыг Гарабаьда вя ермяниляр йашайан диэяряразилярдя йерляшмяк истяся дя, о вахткы республика рящбярлийибуна имкан вермямишди.

1993 - Азярбайъанла Беларус Республикасы арасында дипло-матик мцнасибятляр гурулуб.

1994 - Русийанын мцдафия назири Павел Грачов Даьлыг Гара-баьда вя Ермянистан-Азярбайъан ъябщя хятти бойунъа руссцлщмярамлы гошунларынын йерляшдирилмяси имканларыны мцзакиряетмяк цчцн Бакыйа сяфяря эялиб. Азярбайъан рящбярлийи Русийатяряфин бу тяклифини рядд етди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

165

Page 166: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

12 ийун

1806 - Шуша йахынлыьындакы Ханбаьында Гарабаь ханы Ибра-щим хан Ъаваншир аиляси иля бирликдя рус щярбчиляри тяряфиндянгятля йетирилиб. Ермяни ясилли майор Лисаневичин дястяси хан ча-дырына басгын едяряк бцтцн аиляни вящшиъясиня юлдцрцбляр. ЧарРусийасы бир ил юнъя (14 май 1805) Ибращим ханла баьладыьыКцрякчай мцгавилясинин шяртляриня беляъя "ямял етди".

1830 - Балакяндя рус ишьалына гаршы йени цсйан башланыб.Цсйана шейх Шабан вя Щямзят бяй башчылыг едибляр. Рус гошун-лары цсйаны ган ичиндя боьублар. Бундан юнъя (феврал 1830),Балакяндя баш вермиш цсйан шяхсян эенерал Паскевичин рящбяр-лийи иля йатырылмышды. 1830-ъу илин сонунда бюлэядя даща бирцсйан аловланды.

1928 - Халг йазычысы, мцасир Азярбайъан ядябиййатынын эюр-кямли нцмайяндяси Иса Щцсейнов (Муьанна) анадан олуб.Тарихи вя фялсяфи романлары ("Мящшяр", "Идеал" вя с.) йазычыйабюйцк шющрят эятириб.

1933 - Халг артисти, танынмыш эцлцш устасы Щаъыбаба Баьыров(1933-2006) анадан олуб. Узун мцддят Мусигили КомедийаТеатрына рящбярлик едиб.

1943 - Танынмыш кинодраматург вя режиссор Огтай Миргасы-мов анадан олмушдур.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

166

Page 167: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

13 ийун

1709 - Классик Азярбайъан поезийасынын эюркямли нцмайян-дяси Молла Вяли Видади (1709-1808) Газахда анадан олуб. Йа-радыъылыьы иля ашыг шеиринин инкишафына бюйцк тющфя вериб.

1796 - Азярбайъанын шимал торпагларына йцрцш едян эенералВ.Зубовун команданлыьы алтындакы рус гошунлары Бакыны яля ке-чирибляр. Рус гошунларынын команданларындан олан эенерал Па-вел Сисианов Бакынын коменданты тяйин олунуб. Бундан бир гя-дяр яввял, 1796-ъы илин йазында рус гошунлары Дярбянди вя Эянъ-яни ишьал етмишдиляр. Русларын бу ишьалы узун чякмяди вя ЫЫ Йе-катеринанын юлцмцндян сонра оьлу Ы Павел Зубову эери чаьырды.Руслар 1797-ъи илин мартында Бакыны тярк етдиляр. Лакин бир нечяилдян сонра (1803) чар Русийасынын Азярбайъан торпагларынанювбяти вя бу дяфя артыг узунмцддятли ишьалчылыг йцрцшц башлады.

1993 - Милли Мяълисдя Эянъя щадисяляри (4 ийун) иля баьлы эя-рэин мцзакиряляр башлайыб. Эянъядяки щярби гийамы йатыртмагцчцн щяйата кечирилян уьурсуз ямялиййата эюря мясулиййят дашый-ан АХЪ игтидарынын икинъи шяхси, парламентин сядри Иса Гямбяристефа вериб. Онун истефасыны Сурят Щцсейновун башчылыг етдийигийамчылар дястяси тяляб едирди. Президент Елчибяй вя диэяр щаки-миййят мянсублары парламент сядри постуну Нахчыван Али Мяъ-лисинин сядри Щейдяр Ялийевя тяклиф етсяляр дя, о, мювъуд вязий -йяти билаваситя юйрянмяк цчцн Эянъяйя эедяъяйини вя йалнызбундан сонра тяклифя ъаваб веряъяйини билдириб. Щейдяр Ялийевбир груп журналистин мцшайияти иля щямин эцн Эянъяйя йоладцшцб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

167

Page 168: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

14 ийун

1794 - Эюркямли шаир, мцтяфяккир Мирзя Шяфи Вазещ (1794-1852) анадан олуб. Вазещин поезийасы юзцнцн хябяри олмаданАвропайа йайылыб вя шющрят газаныб. Алман шяргшцнас-сяййащБоденштедт шаирин гязяллярини тяръцмя едяряк юз имзасы алтынданяшр етдириб. Йалныз хейли сонра о, няшр етдирдийи поетик инъиляринВазещя мяхсус олдуьуну етираф едиб.

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин парламенти юлкядя вязиййятинелан олунмасы барядя гярар гябул едиб. Баш назир Нясиб Усуб-бяйлинин рящбярлик етдийи Дювлят Мцдафия Комитясиня фювгяладясялащиййятляр верилиб. Муьандакы болшевик тямайцллц гийамын,ермянилярин Гарабаь вя Зянэязурдакы силащлы чыхышларынын йаты-рылмасы цчцн бу бюлэяляря орду щиссяляри эюндярилиб.

1946 - Ъянуби Азярбайъанда (Тябриз) Сейид Ъяфяр Пишявяри-нин рящбярлик етдийи Азярбайъан Милли Щюкумяти сцгут едиб.1945-ъи илин 12 декабрында (21 Азяр щярякаты) елан едилян солчутямайцллц Пишявяри щюкумятиня илк мярщялядя бюлэядяки советгошунлары тяряфиндян мцяййян дястяк варды. Лакин ЫЫ Дцнйамцщарибясинин баша чатмасы иля совет гошунлары бюлэяни тярк ет-диляр вя Милли Щюкумятя гаршы Иран шащ режими тяряфиндян эенишрепрессийалар башланды. Бир груп мяслякдашы иля совет Азярбай-ъанына мцщаъирят едян Пишявяри бурада мцяммалы автомобилгязасында щялак олду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

168

Page 169: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

15 ийун

1722 - Чар Ы Пйотр Азярбайъанын Ширван вя Хязярйаны бюлэ-яляринин ящалисиня бяйаннамя цнванлайыб. Бяйаннамядя Хязярреэионуна йцрцш едян рус гошунларынын йерли ящалийя гаршы писниййят эцдмядийи иддиа олунурду. Бунун ардынъа (18 ийун) ЫПйотрун башчылыг етдийи рус гошунларынын Щяштярхандан Азяр-байъан торпагларына йцрцшц башланды.

1988 - Ермянистанын Али Совети "Даьлыг Гарабаь МухтарВилайятинин Ермянистан ССР-ин тяркибиня кечмяси щаггында"гярар гябул едиб. Буна етираз олараг Азярбайъан ССР Али Со-вети ийунун 17-дя бяйанат гябул едяряк ССРИ Али СоветиндянЕрмянистанын щярякятиня мцнасибят билдирмяйи хащиш едиб.

1992 - Азярбайъанын Милли Орду бирляшмяляринин Хоъалы вяЯсэяран истигамятиндя щцъумлары башланыб. Дюйцшляри лентяалан тележурналист Чинэиз Мустафайев Нахчиваник кянди йахын-лыьында щялак олуб. Ч.Мустафайевя юлцмцндян сонра "Азяр-байъанын Милли Гящряманы" ады верилди.

1993 - Милли Мяълисин иъласында тяшкилати мясяляйя бахылыб. Иъ-ласда иштирак едян президент Ябцлфяз Елчибяйин тяклифи иля депу-тат, Нахчыван Али Мяълисинин сядри Щейдяр Ялийев парламентинсядри сечилиб. Парламентдя чыхыш едян Щейдяр Ялийев Азярбайъ-аны аьыр бющрандан чыхармаг цчцн ялиндян эяляни едяъяйини,бцтцн фяалиййятини Азярбайъанын мцстягиллийинин горунмасынасярф едяъяйини билдириб. Щейдяр Ялийевин Азярбайъанын рящбяр-лийиня гайытмасы тарихи зярурят вя заманын тяляби иди. Бу гайыдышАзярбайъан халгынын эюзлядийи сабитлик вя ганунчулуьу, миллидювлятчилийи бяргярар етди. 1997-ъи ил ийунун 27-дя Милли Мяълис15 ийуну Милли гуртулуш эцнц елан етди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

169

Page 170: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

16 ийун

1918 - Халг Ъцмщуриййятинин Милли Шурасы вя мцвяггяти щюку-мяти Тифлисдян Эянъяйя кючцб. Ъцмщуриййятин мцвяггяти пай-тахты елан едилян Эянъя Нуру паша башчылыг етдийи тцрк (Османлы)гошунларынын нязарятиндя иди. Тцрк орду щиссяляри Халг Ъцмщу-риййятинин щярби дястяляриля Гафгаз Ислам Ордусу ады алтында бир-ляшдирилиб вя ващид команданлыг Нуру пашайа щяваля едилиб. Гаф-газ Ислам Ордусунун илк мягсяди "Бакы Совети"нин дашнак-бол-шевик гошунларынын Азярбайъанын гярбиня доьру йцрцшцнцн гаршы-сыны алмаг иди. Ийунун 16-18-дя Кцрдямир ъябщясиндя, ЭюйчайынГарамярйям кянди йахынлыьында илк дюйцш олду.

1919 - Азярбайъанла Эцръцстан арасында щярби мцттяфигликпакты имзаланыб. Разылашмайа ясасян, Азярбайъан эцръц тяряфянефт вермякля явязиндя силащ вя техника алмаьа башлады. Щярбипакта эюря, тяряфляр Русийанын щярби тяъавцзцня гаршы бир-бири-ня дястяк вермяли идиляр. Лакин 1920-ъи илин апрелиндя болшевикРусийасынын Азярбайъана щцъуму заманы Эцръцстан бу ющдя-лийя дейил, юзцнцн мцстягиллийинин танынмасы барядя русларла се-парат данышыглара цстцнлцк верди.

1992 - Азярбайъанла Румынийа (юлкямизин мцстягиллийини1991-ъи ил декабрын 11-дя таныйыб) арасында дипломатик мцнаси-бятляр гурулуб.

2006 - Президент Илщам Ялийевин Газахыстана сяфяри эедишиндябу юлкянин Бакы-Тбилиси-Ъейщан кямяриня гошулмасы барядя ра-зылашма ялдя олунуб. "Газахыстан нефтинин Хязяр дянизи вя Азяр-байъан яразиси иля Бакы-Тбилиси-Ъейщан системи васитясиля бейнял-халг базарлара нягл едилмясиня дястяк верилмяси щаггында"мцгавиляни президентляр И.Ялийев вя Н.Назарбайев имзалайыблар.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

170

Page 171: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

17 ийун

1918 - Эянъядя илк иъласыны кечирян Азярбайъан Милли Шурасы юл-кядя йаранмыш аьыр вязиййяти нязяря алараг юз фяалиййятини дайан-дырмаг вя йени парламент (Мцяссисляр Мяълиси) чаьырыланадякбцтцн щакимиййяти (ганунвериъилик вя иъра) Назирляр Шурасына вер-мяк барядя гярар гябул едиб. Бу аддым Нуру пашанын тювсийясииля Ъцмщуриййятин ясасларыны мющкямляндирмяк, дашнак-болшевикгцввяляри иля мцбаризядя чевик гярарлар гябул етмяк наминя атыл-мышды. Щямин эцн Фятяли хан Хойскинин башчылыг етдийи НазирлярШурасы истефа вериб вя онун рящбярлийи иля икинъи щюкумят гурулуб.

- Халг Ъцмщуриййяти Назирляр Шурасынын тяркибиндя йени струк-тур - Сящиййя Назирлийи тяшкил олунуб, Худадат бяй Ряфибяйли илксящиййя назири тяйин едилиб. Президент Щейдяр Ялийевин 4 ийун2001-ъи ил тарихли сярянъамына ясасян, 17 ийун Сящиййя ишчиляри эцнцкими гейд олунур.

1926 - Халг ряссамы Елбяй Рзагулийев (1926-2008) анаданолуб. Ясярляри дцнйанын онларла юлкясиндя сярэиляниб, бир чохфилмляря бядии тяртибат вериб.

1992 - Азярбайъанла Белчика Краллыьы (юлкямизин мцстягил-лийини 1991-ъи ил декабрын 31-дя таныйыб) арасында дипломатикмцнасибятляр гурулуб.

1993 - Президент Ябцлфяз Елчибяй республика рящбярлийиндянщеч кими хябярдар етмядян эеъя икян бир груп АХЪ фяалы иля Ба-кыны тярк едяряк Нахчыванын Ордубад районунун Кяляки кян-диня эедиб. Бу щярякят юлкядя щакимиййят бющраныны даща дааьырлашдырыб. Ийунун 18-дя телевизийа иля юлкя ящалисиня мцраъиятедян Али Советин сядри Щейдяр Ялийев республикайа рящбярлийиюз цзяриня эютцрмяйя мяъбур олуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

171

Page 172: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

18 ийун

1917 - Халг артисти, танынмыш бястякар Ъювдят Щаъыйев(1917-1994) анадан олуб. Азярбайъанда симфоник мусигининйарадыъыларындан биридир, халг мусигиси елементляринин дя йер ал-дыьы алты симфонийа, оркестр вя хор цчцн ясярляр бястяляйиб.

1998 - Азярбайъан Республикасында инсан щцгуглары сащя-синдя илк фундаментал сяняд - "Инсан щцгугларынын мцдафиясинядаир Дювлят Програмы" гябул олунуб. Президент Илщам Ялийевин18 ийун 2007-ъи ил тарихли сярянъамы иля 18 ийун АзярбайъандаИнсан щцгуглары эцнц кими гейд олунур.

2001 - Президент Щейдяр Ялийев "Дювлят дилинин ишлянмясининтякмилляшдирилмяси щаггында" фярман имзалайыб. Фярмана яса-сян, 2001-ъи ил августун 1-дян етибарян юлкядя Азярбайъан ди-линдя олан бцтцн чап мящсуллары латын графикалы ялифбайа кечиб,республиканын бцтцн идаряляриндя рясми йазышмалар йалныз латынграфикасында апарылмаьа башланыб. Азярбайъанда латын графи-касына кечид барядя гярар щяля 1991-ъи илин декабрында гябуледился дя, бу просес чох лянэ эедирди. Фярман бу просеси бирдя-фялик баша чатдырды вя Азярбайъан ялифбасынын 62 иллик "кирилдюврц" тарихя говушду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

172

Page 173: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

19 ийун

1747 - Тцрк сойлу Иран шащы Надир шащ Яфшар (1688-1747) суи-гясд нятиъясиндя юлдцрцлцб. Надир сонунъу Сяфяви щюкмдары ЫЫЫ шащАббасын орду команданы олуб, 1736-ъы илдя онун юлцмцндян сонраСуговушанда (Сабирабад району) Азярбайъан бяйляринин гурултай-ыны чаьырараг юзцнц шащ елан едиб. Надир шащ Сяфявилярдян сонраэцълц Азярбайъан дювляти гурмаг истяйирди. Лакин онун Азярбай -ъаны Иран тахты ятрафында бирляшдирмяк ниййяти йерлярдя етираз доьу-рурду. Орта Асийанын бир щиссясини, Щиндистанын шималыны яля кечиря-ряк гурдуьу бюйцк императорлуг юлцмцндян сонра даьылды.

1920 - Халг Ъцмщуриййятинин гуруъуларындан Фятяли хан ХойскиТифлисдя ермяни террорчулары Арам Еркайан вя Мисак Григорйан тя-ряфиндян гятля йетирилиб. Террор акты нятиъясиндя Хялил бяй Хасмям-мядов (Ъцмщуриййятин ядлиййя вя дахили ишляр назири) аьыр йараланыб.

1992 - Азярбайъанла Австралийа арасында дипломатик мцнаси-бятляр гурулуб.

1997 - Президент Щейдяр Ялийевин Юзбякистана рясми сяфяри за-маны Азярбайъанын Орта Асийадакы илк сяфирлийи Дашкянддя ачылыб.

2006 - Бакыда Ислам Конфрансы Тяшкилаты хариъи ишляр назирляриШурасынын 32-ъи сессийасы кечирилиб. Азярбайъан илк дяфя ИКТ-нин ил-лик топлантысына евсащиблийи едиб.

2007 - Бакыда Демократийа вя Игтисади Инкишаф Уьрунда Тяш-килат - ЭУАМ юлкяляри дювлят башчыларынын саммити кечирилиб.

2008 - Милли Мяълисдя Халг Ъцмщуриййяти парламентинин 90 ил-лийиня щяср олунмуш тянтяняли йыьынъаг кечирилиб. Йыьынъагда 30-дяк юлкядян нцмайяндя щейятляри, о ъцмлядян 9 юлкянин парла-мент сядри иштирак едиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

173

Page 174: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

20 ийун

1921 - Эюркямли бястякар Ъащанэир Ъащанэиров (1921-1992)анадан олмушдур.

1971 - Азярбайъан КП МК-нын 1-ъи катиби Щейдяр Ялийевин тя-шяббцсц иля республикамызда илк щярби тядрис мцяссисясинин - Ъям-шид Нахчывански адына щярби мяктябин тяшкил олунмасы барядя гя-рар гябул олунуб. 1973-ъц илдя фяалиййятя башлайан щярби мяктябАзярбайъанда милли забит кадрларын щазырланмасында мцстясна ролойнамышдыр. Вахтиля бу мяктябин мцдавимляри олмуш шяхсляр индиАзярбайъан Силащлы Гцввяляринин йцксяк рцтбяли забит щейятининясасыны тяшкил едирляр.

1992 - Азярбайъанла Естонийа (юлкямизин мцстягиллийини 1992-ъи ил февралын 20-дя таныйыб) арасында дипломатик мцнасибятляр гу-рулуб.

1997 - АБШ-ын Денвер шящяриндя кечирилян "Бюйцк 8-лик" сам-митиндя АБШ, Русийа вя Франса президентляри Билл Клинтон, БорисЙелтсин вя Жак Ширак Гарабаь мцнагишясинин низамланмасы баря-дя бирэя бяйанат верибляр. Щяр цч юлкя АТЯТ-ин Минск групунунщямсядляри олараг васитячилик сяйлярины фяаллашдырмаг ниййятини ифа-дя едибляр. Бу арада васитячиляр "пакет щялл" планыны тяряфляря тяг-дим етмишдиляр, "Денвер бяйанаты"ндан сонра "мярщяляли щялл" лай-ищяси щазырланды. Лакин Ермянистан щяр ики лайищядян имтина етди.

2006 - Азярбайъан президентинин сярянъамы (12 ийун 2006) иляАзярбайъанда илк дяфя газ тясяррцфаты ишчиляринин пешя байрамы эцнцгейд олунуб. Президент республикада газ тясяррцфатынын йарадылма-сынын 70 иллийи мцнасибятиля бу барядя сярянъам имзаламышды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

174

Page 175: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

21 ийун

1503 - Шащ Исмайылын башчылыг етдийи Сяфяви гошунлары Алмагу-лаьы дюйцшцндя султан Мурадын ордусуну мяьлуб едиб. 1500-ъцилдя Аьгойунлу дювляти икийя парчаландыгдан сонра онун бир го-луна (Дийарбякир, Азярбайъанын Кцр чайындан ъянубдакы щисся-си) Ялвянд Мирзя, икинъи голуна (Яряб Ирагы, Фарс) ися султан Му-рад башчылыг едирди. Сяфяви гошунлары 1501-ъи илдя Шярур дюйцшцндяЯлвянд Мирзяни мяьлуб етмишдиляр. Аьгойунлунун икинъи голу-нун мящв едилмяси иля Сяфяви дювлятинин эцълянмяси башланды.

1794 - Тарихчи, шаир, маарифчи Аббасгулу аьа Бакыханов(1794-1847) анадан олуб. 1820-30-ъу иллярдя чар Русийасы орду-сунда гуллуг едиб, Тцркмянчай мцгавилясинин (1828) имзалан-масында тяръцмячи кими иштирак едиб. "Эцлцстани-Ирям" ясяри иляАзярбайъан тарихшцнаслыьынын ясасыны гойуб. "Гцдси" тяхяллцсц иляшеирляр йазыб.

1830 - Загатала бюлэясиндя дя чар цсул-идарясиня гаршы цсйаналовланыб. Цсйан дюрд ай давам етди. Азярбайъанда баш галды-ран цсйанлара ъаваб олараг чар щюкумяти бюлэялярдя щярби ко-мендантлыг идаря цсулу йаратмаьа башлайыб.

1933 - Танынмыш алим вя иътимаи хадим Тофиг Исмайылов(1933-1991) анадан олуб. 1991-ъи илдя Азярбайъанын дювлят кати-би тяйин едилиб. Щямин ил нойабрын 20-дя Даьлыг Гарабаьда (Га-ракянд) ермяниляр тяряфиндян вурулан вертолйотда щялак олуб.

2001 - Президент Щейдяр Ялийевин фярманы иля АзярбайъандаДини Гурумларла Иш цзря Дювлят Комитяси йарадылыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

175

Page 176: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

22 ийун

1802 - Эюркямли шяргшцнас алим, маарифчи Мирзя Казымбяй(1802-1870) анадан олмушдур. Петербург Университетини бити-риб, 1839-ъу илдя "Тцрк-татар дилинин грамматикасы" дярслийиничап етдириб, 1853-ъц илдя Петербург Университетиндя Шяргшцнас-лыг факцлтяси ачылыб вя М.Казымбяй онун илк деканы тяйин едилиб.Русийа Елмляр Академийасынын илк азярбайъанлы цзвц олуб.

1806 - Азярбайъан торпагларына йцрцшц давам етдирян чарРусийасынын гошунлары Дярбянди ишьал едибляр. Дярбяндин ялякечирилмяси рус гошунларынын Бакыйа доьру йцрцшцня имкан йа-ратды.

1897 - Азярбайъан классик вокал мяктябинин баниси, эюр-кямли мцьянни Бцлбцл (Муртуза Мяммядов, 1897-1961) Шу-шада анадан олуб. Ясрарянэиз сясиня эюря кичик йашларынданона "Бцлбцл" ады верилиб. Халг мащныларынын, операларын башпартийаларынын унудулмаз ифачысы олуб.

1999 - Авропа Бирлийи (АБ) иля Азярбайъан арасында Тяряф-дашлыг вя Ямякдашлыг Сазиши (1996-ъы ил апрелин 22-дя Лцксем-бургда имзаланыб) гцввяйя миниб. Сазиш Азярбайъанда игтиса-ди инкишаф, демократийанын мющкямлянмяси, сосиал, елми, техни-ки вя мядяни ямякдашлыг сащясиндя АБ-нин дястяк вя йардымы-ны ящатя едир. 2004-ъц илин майында президент Илщам ЯлийевинБрцсселя сяфяри заманы АБ-йя йени цзвлярин гошулмасы иля ялагя-дар олараг ТЯС-я Ялавя Протокол имзаланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

176

Page 177: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

23 ийун

1908 - Тещранда яксингилаби чеврилиш олуб, Конститусийа тя-ряфдарларына диван тутулуб. Иранда 1905-ъи илин сонунда монар-хийа ялейщиня башланан Мяшрутя (Конститусийа) ингилабынын илкмярщяляси 1906-ъы илдя Мцзяфяряддин шащын Конститусийанынгцввяйя минмясини елан етмяси иля баша чатмышды. Тещрандакыяскингилаби чеврилишдян сонра ингилабын икинъи мярщяляси башлан-ды вя фяал просесляр Тещрандан Тябризя, Ъянуби Азярбайъанакечди. Тезликля Сяттярханын башчылыг етдийи фядаиляр дястяси Тяб-ризи яля кечиряряк ону Иран ингилабынын мяркязи елан етдиляр.

1918 - Халг Ъцмщуриййятинин Назирляр Шурасы юлкя яразисин-дя щярби вязиййятин елан олунмасы вя бцтцн гцввялярин дашнак-болшевик "Бакы Коммунасы" иля мцбаризяйя сяфярбяр едилмясибарядя гярар гябул едиб.

1920 - Тябриздя Шейх Мящяммяд Хийабанинин башчылыьы иляАзярбайъан Милли Щюкумяти гурулуб. Хийабанинин лидери ол-дуьу Азярбайъан Демократ Фиргяси щямин илин апрелиндя башверян цсйан нятиъясиндя Тябриздя фактики щакимиййяти яля алмыш-ды. Халг гаршысында чыхыш едян Хийабани Ъянуби Азярбайъанынадынын дяйишдириляряк "Азадыстан" ("Азадлыг юлкяси") адландыры-лаъаьыны бяйан етди. Милли Щюкумят щямин илин сентйабрындаХийабанинин гятля йетирилмяси иля сцгут етди.

2006 - Азярбайъанда илк дяфя дювлят гуллугчуларынын пешябайрамы эцнц гейд олунуб. Президент Илщам Ялийев БМТ-нинБаш Ассамблейасы тяряфиндян ийунун 23-нцн "Дювлят гуллуьуэцнц" елан олунмасыны нязяря алараг бу барядя мцвафиг ся-рянъам (25 май 2006) вермишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

177

Page 178: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

24 ийун

1918 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин илк байраьы гябуледилиб. Щюкумятин гярары иля гырмызы парча цзяриндя аь рянэлиайпара вя сяккизэушяли улдуз тясвир едилмиш байраг Ъцмщурийй-ятин мцвяггяти рямзи елан едилиб. Азярбайъанын индики цчрянэли(мави, гырмызы, йашыл) байраьы ися дювлят рямзи олараг 1918-ъиилин нойабрында гябул едилди.

1920 - Тябриздя Шейх Мящяммяд Хийабанинин башчылыьы иляАзярбайъан Демократик Фиргясинин фяалларындан ибарят МиллиЩюкумят гурулуб. Хийабанинин рящбярлийи иля Тябриз цсйаны1920-ъи илин апрелиндя галиб эялмишди. Милли Щюкумятин гурул-масы иля Ъянуби Азярбайъанда фактики олараг мцстягил дювлят -демократик республика фяалиййятя башламышды. Лакин Милли Щю-кумятин юмрц бир нечя ай олду, щямин илин сентйабрында Хийа-бани гятля йетирилди вя цсйан йатырылды.

1938 - Ы чаьырыш Азярбайъан ССР Али Советиня сечкиляр кечи-рилиб. 310 няфярлик парламентя 107 фящля, 88 колхозчу вя 115 зий-алы-гуллугчу сечилмишди. Халг депутатларынын 72-си гадынлар иди.Коммунист Партийасынын яслиндя бцтцн дювлят функсийаларынымянимсядийи шяраитдя Али Совет формал фяалиййят эюстярирди.

1993 - Милли Мяълисдя юлкядяки аьыр сийаси бющран эенишмцзакиря олунуб. Президент Я.Елчибяйля данышыглар апармагцчцн Кялякийя эетмиш бир груп зийалылынын нятиъясиз эери дюнмя-синдян сонра парламент Конститусийанын тялябини нязяря аларагпрезидент сялащиййятляринин Али Совет сядриня верилмяси барядягярар гябул едиб. Парламентин гярары иля Али Советин сядри Щей-дяр Ялийев президент сялащиййятлярини иъра етмяйя башлайыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

178

Page 179: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

25 ийун

1907 - Азярбайъанын халг артисти Сона Щаъыйева (1907-1979)анадан олмушдур.

1987 - Сов.ИКП МК-нын пленуму "йенидянгурма" ("перест-ройка") щаггында гярар гябул едиб. Баш катиб Михаил Горбачо-вун елан етдийи йениляшмя курсу, илк нювбядя, сосиал-игтисади ис-лащатлары нязярдя тутса да, тезликля сийаси вя идеоложи сащяни дяящатя етди. Совет Иттифагында (о ъцмлядян Азярбайъанда) сюзазадлыьы, ашкарлыг, милли щярякатлар просеси башланды. "Йенидян-гурма" сийасяти дюрд ил сонра ССРИ-нин сцгуту иля нятиъялянди.

1992 - Истанбулда Тцркийя президенти Тургут Юзалын тя-шяббцсц иля кечирилян конфрансда Гара дяниз Игтисади Ямякда-шлыг Тяшкилаты тясис едилиб. Йени реэионал тяшкилатын йарадылмасыбарядя "Истанбул бяйаннамяси"ни 10 юлкянин башчысы, о ъцмля-дян Азярбайъан президенти Ябцлфяз Елчибяй имзалайыб.

1996 - Азярбайъанла Перу арасында дипломатик мцнасибятляргурулуб.

2005 - Щейдяр Ялийев адына Азярбайъан Али Щярби Мяктяби-нин нювбяти бурахылышына щяср олунмуш тянтяняли мярасимдя илкдяфя олараг Азярбайъан Щярби Щава Гцввяляринин тяййаряляриБакы сямасы цзяриндя нцмуняви учушлар вя йцксяк пилотажнцмайиш етдирибляр.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

179

Page 180: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

26 ийун

1917 - Щярби хадим, артиллерийа эенерал-лейтенанты ЩцсейнРясулбяйов (1917-1992) анадан олмушдур. Бакы щярби даиряси-нин щава щцъумундан мцдафия гошунларынын команданы олуб,Азярбайъанда милли забит кадрларынын щазырланмасына мцщцмтющфяляр вериб.

1918 - Халг Ъцмщуриййятинин щюкумяти Азярбайъанын илкМилли Орду щиссясинин - ялащиддя дивизийанын йарадылмасы барядягярар гябул едиб. Щямин дюврдя Ъцмщуриййят щюкумятинин та-белийиндя олан щярби гцввяляр тцрк (Османлы) орду щиссяляри илябирликдя ("Гафгаз Ислам Ордусу") Нуру пашанын команданлыьыалтында "Бакы Коммунасы"нын гошунлары иля гызьын дюйцшлярапарырды. Ъцмщуриййятин Щярби Назирлийинин тяшкили барядя гярарбир гядяр сонра, августун 1-дя верилди. Назирлик юзц ися 1918-ъиилин декабрында фяалиййятя башлады. Кечмиш чар Русийасы ордусу-нун эенералларындан Сямяд бяй Мещмандаров щярби назир, Яли-аьа Шыхлински щярби назирин мцавини тяйин едилдиляр. ПрезидентЩейдяр Ялийевин 1998-ъи илдя имзаладыьы фярманла 26 ийун Азяр-байъан Республикасынын Силащлы Гцввяляр эцнц елан едилиб.

2000 - Президент Щейдяр Ялийевин имзаладыьы яфв фярманы иля87 мящбус, о ъцмлядян дювляти ъинайятляря эюря мящкум олун-муш 68 няфяр азадлыьа чыхыб.

2008 - Азярбайъан Милли Ордусунун 90 иллик йубилейи мцна-сибятиля Бакынын Азадлыг мейданында мющтяшям щярби парадкечирилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

180

Page 181: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

27 ийун

1918 - Азярбайъан вя тцрк (Османлы) щярби гцввяляриндян ибарятГафгаз Ислам Ордусу Эюйчай йахынлыьындакы дюйцшдя "Бакы Сове-ти"нин гошунларыны мяьлуб едиб. Бу зяфярдян сонра Гафгаз ИсламОрдусунун щиссяляри дашнак-болшевик гошунларынын щцъумларыныдайандырараг якс-щцъума кечмяйя башлайыблар.

- Щямин эцн Халг Ъцмщуриййятинин щюкумяти "Дювлят дили щаг-гында" гярар гябул едиб. Азярбайъан (тцрк) дили Ъцмщуриййят ярази-синдя дювлят дили елан олунуб.

1921 - Азярбайъан К(б)П МК Ермянистанын Даьлыг Гарабаьаиддиасыны рядд едиб. МК-нын гярарында Даьлыг Гарабаьын Азяр-байъанын тяркиб щиссяси олдуьу вурьуланырды. Бу, ермянилярин Гара-баь иддиаларына Азярбайъанын болшевик рящбярлийинин илк ъавабы иди.

1924 - Халг артисти Мялик Дадашов (1924-1996) анадан олуб.

1991 -Али Совет Азярбайъанын "Суверен Дювлятляр Иттифагы щаг-гында" мцгавилядя иштирак етмяси барядя гярар гябул едиб. Йени ит-тифаг мцгавилясинин имзаланмасы Москвадакы "Август гийамы" ня-тиъясиндя баш тутмады.

1991 - Ермяни силащлы бирляшмяляри Даьлыг Гарабаьын Мартуни(индики Хоъавянд) районунун азярбайъанлылар йашайан Гарадаьлыкяндиня щцъум едяряк 6 сакини гятля йетирибляр. Бу, Гарабаь мцна-гишяси башлайандан сонра ермянилярин азярбайъанлы йашайыш мянтя-гясиня илк бюйцк щцъуму иди.

1993 - Ермянистан силащлы гцввяляри Даьлыг Гарабаьын шималындаАьдяря (Мардакерт) район мяркязини яля кечирибляр. Аьдяря 1992-ъиилин йайында Азярбайъан орду щиссяляринин нязарятиня кечмишди. Аь-дяря шящяри иля йанашы, районун бир нечя кяндини яля кечирян ермяни-ляр Аьдам шящяринин бир нечя километрлийиня эялиб чыхыблар.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

181

Page 182: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

28 ийун

1842 - Эюркямли Азярбайъан маарифчиси, алим, публисист вяпедагог Щясян бяй Зярдаби (1842-1907) анадан олуб. 1875-ъиилдя "Якинчи" гязетинин няшриня башламагла Азярбайъанда мил-ли мятбуатын ясасыны гойуб.

1926 - Танынмыш дювлят хадими, дахили хидмят эенерал-лейте-нанты Ариф Щейдяров (1926-1978) анадан олмушдур. Азярбай-ъан ССР-ин дахили ишляр назири олуб.

1996 - Авропа Шурасы Парламент Ассамблейасынын (АШПА)Бцросу Азярбайъана "хцсуси дявят едилмиш гонаг" статусунунверилмяси барядя гярар гябул едиб. Азярбайъан парламенти Ав-ропа Шурасында "хцсуси дявят едилмиш гонаг" статусу алмагцчцн гурума 1992-ъи илин йанварында мцраъият етмишди.

2000 - АШПА-нын йай сессийасында Азярбайъанын АвропаШурасына цзвлцйц барядя тювсийя гярары гябул едилиб. АШПА Сий-аси Комитясинин Азярбайъан цзря мярузячи Жак Бомелин (Фран-са) щесабаты цзря кечирилмиш сясвермядя 120 няфяр лещиня, 1 ня-фяр ялейщиня, 5 няфяр битяряф олмагла Азярбайъанын Авропа Шу-расынын тамщцгуглу цзвлцйцня гябул едилмясиня даир мцсбятряй верилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

182

Page 183: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

29 ийун

1913 - Халг шаири Ниэар Ряфибяйли (1913- 1981) Эянъядя ана-дан олуб. Лирик шеирляри иля ХХ яср Азярбайъан поезийасыны зя-нэинляшдириб, хариъи диллярдян бир чох поезийа нцмунялярини дили-мизя чевириб.

1992 - Азярбайъанла Йени Зеландийа арасында дипломатикмцнасибятляр гурулуб.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев Иран Ислам Республикасынаилк рясми сяфяря эедиб. Сяфяр Бакы-Тещран мцнасибятляриндя1992-1993-ъц иллярдя йаранмыш сойуглуьун арадан галдырылмасыцчцн ящямиййятли щадися олуб. Ики юлкя арасында ямякдашлыг са-зишляри имзаланыб. Иран президенти Яли Якбяр Щашими РяфсянъаниАзярбайъан президенти иля имзаладыьы бирэя бяйанатда Ермяни-станын Азярбайъана гаршы щярби тяъавцзцнц писляйиб.

1995 - Президент Щейдяр Ялийев Болгарыстан вя Румынийайарясми сяфяря эедиб. Сяфяр Азярбайъанын бу юлкялярля йцксяк ся-виййяли мцнасибятляринин ясасыны гойуб. Президент Бухарестдякечирилян Гара дяниз Игтисади Ямякдашлыг Тяшкилатынын зирвяэюрцшцндя иштирак едиб.

2004 - Азярбайъан президенти Илщам Ялийев Истанбулда НА-ТО-нун зирвя топлантысында иштирак едиб. Дювлят башчысы ШималиАтлантика Ямякдашлыг Шурасынын топлантысында, "АвроатлантикИттифагы йол айрыъында" мювзусунда конфрансда чыхыш едиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

183

Page 184: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

30 ийун

1625 - Нювбяти Сяфяви-Османлы мцщарибяси (1623-1639) эеди-шиндя Шащ Аббасын гошунлары эцръц чарлыгларынын бирляшмиш гцввя-ляриня галиб эялиб. Эцръцстан уьрунда мцбаризя апаран Османлыгошунлары бюлэяни тярк етмяйя мяъбур олуб. 1639-ъу илдя имзала-нан Гясри-Ширин сцлщ мцгавилясиня эюря, Османлы дювляти ЪянубиГафгазын Сяфявилярин щюкмранлыьына кечмясини гябул етди.

1812 - Эюркямли йазычы, драматург, шаир вя философ Мирзя Фятя-ли Ахундов (1812-1878) Шякидя анадан олуб. Йарадыъылыьа шеирлябашлайыб, "Пушкинин юлцмцня Шярг поемасы" (1837) иля мяшщурлуггазаныб. 1850-ъи иллярдя йаздыьы 6 комедийа иля Азярбайъан дра-матурэийасынын, 1857-ъи илдя гялямя алдыьы "Алданмыш кявакиб"повести иля реалист Азярбайъан нясринин тямялини гойуб. 1873-ъц ил-дя Ахундовун "Лянкяран ханын вязири" комедийасынын сящняляш-дирилмяси иля Азярбайъан театрынын ясасы гойулуб.

1928 - Академик, биолоэийа елмляри доктору, Милли Мяълисиндепутаты Ъялал Ялийев анадан олмушдур.

1993 - Милли Мяълис президент сялащиййятляринин иърачысы ЩейдярЯлийевин тягдиматы ясасында Сурят Щцсейновун баш назир тяйинолунмасыны тясдигляйиб. Бу тяйинат Эянъя щадисяляриндян сонраюлкядя йаранмыш бющраны гисмян арадан галдырмаг, С.Щцсейно-вун архасындакы гийамчы щярби бирляшмяляри нейтраллашдырмагцчцн зярури аддым иди.

1998 - Милли Мяълис Нахчыван Мухтар Республикасынын йениКонститусийасыны гябул едиб. Азярбайъанын Конститусийасы ясасын-да щазырланан Нахчыван МР-ин Ясас Гануну, ганунвериъилийяуйьун олараг, Милли Мяълисдя мцтляг сяс чохлуьу (124 депутат-дан 95 сяс лещиня) иля тясдигляниб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

184

Page 185: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

1 ийул

1858 - Бакыда Хязяр эямичилийи фяалиййятя башлайыб. ПрезидентЩейдяр Ялийевин имзаладыьы фярмана ясасян, 1998-ъи илдян етибарянийулун 1-и Дювлят Хязяр Дяниз Эямичилийи ишчиляринин пешя байрамыэцнц кими гейд олунур.

1903 - Бакыда илк цмуми сийаси башланыб. Ясасян нефт сянайесиниящатя едян тятилин тялябляри фящлялярин иш шяраити, ямякщагларынын арты-рылмасы иля баьлы иди. Ийулун 22-дяк сцрян тятил Бакыда сол тямайцллц(болшевик) тяблиьатын тяшяккцл тапдыьыны эюстярирди.

1909 - Танынмыш кимйачы алим, академик Рцстям Исмайылов(1909-1972) анадан олуб. 1967-1970-ъи иллярдя Азярбайъан ССРЕлмляр Академийасынын президенти олуб.

1996 - Азярбайъан Ирландийа Республикасы иля дипломатик мцна-сибятляр гуруб.

1998 - Азярбайъанла Тунис арасында дипломатик ялагяляр йарадылыб.

2004 - Президент Илщам Ялийев "Гачгынларын вя мяъбурикючкцнлярин йашайыш шяраитинин йахшылашдырылмасы вя мяшьуллуьунунартырылмасы цзря Дювлят Програмы"нын тясдиг едилмяси щаггында ся-рянъам имзалайыб. Програм цзря 2004-2007-ъи иллярдя юлкя яразисин-дя мяъбури кючкцнлярин чадыр дцшярэяляри (5 районда 12 дцшярэя)ляьв олунуб, 17 миня йахын кючкцн аиляси цчцн 56 йени гясябя тики-либ. 2007-ъи илин октйабрында президентин сярянъамы иля Дювлят Про-грамына едилян ялавялярдя (2008-2011-ъи илляр) "фин евляри", мяктяббиналары, щярби щиссялярин яразисиндя мяскунлашмыш 12 мин мяъбурикючкцн аиляси цчцн гясябялярин иншасы нязярдя тутулуб.

2008 - Президент Илщам Ялийев Батумидя (Эцръцстан) Демокра-тийа вя Игтисади Инкишаф Уьрунда Тяшкилат - ЭУАМ юлкяляри лидерля-ринин саммитиндя иштирак едиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

185

Page 186: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

2 ийул

1892 - Азярбайъан йазычысы Таьы Шащбази (1892-1937) анаданолуб. Повест вя щекайяляриндя дини фанатизм, гадын азадлыьы, мя-нявиййат проблемлярини тясвир едиб. Сталин репрессийасынын гурба-ны олуб.

1918 - Халг Ъцмщуриййяти Назирляр Шурасынын сядри вя дахилиишляр назири Фятяли хан Хойски юлкядя илк полис бюлцмцнцн йара-дылмасы барядя ямр вериб. Бунунла Азярбайъан полис органлары-нын ясасы гойулуб. Президент Щейдяр Ялийевин 1998-ъи ил 24 майтарихли фярманы иля щяр ил ийулун 2-си Азярбайъанда Полис эцнц ки-ми гейд олунур.

1921 - Азярбайъанда педагожи кадрлар щазырлайан илк али мяк-тяб - Азярбайъан Киши Педагожи Институту ады иля тясис едилиб. Со-нралар В.И.Ленин адына Азярбайъан Дювлят Педагожи Институтуадланыб, щазырда Азярбайъан Педагожи Университети ады иля фяа-лиййят эюстярир.

1997 - Президент Щейдяр Ялийев Русийа Федерасийасына рясмисяфяря эедиб. Сяфяр эедишиндя ики юлкя арасында "Достлуг, ямяк-дашлыг вя гаршылыглы тящлцкясизлик щаггында" мцгавиля, икитяряфлимцнасибятлярин мцхтялиф сащяляри цзря щюкумятлярарасы сазишляримзаланыб. Бу арада Русийанын Ермянистана 1 милйард долларлыгэизли силащ вермяси фактынын цзя чыхмасы шимал гоншумузун Азяр-байъанла достлуьа неъя "садиг олдуьуну" эюстярди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

186

Page 187: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

3 ийул

1993 - Милли Мяълис Ермянистанын Азярбайъана гаршы ишьалчы-лыг мцщарибясинин эенишлянмяси иля ялагядар бейнялхалг тяшкилат-лара, дцнйа дювлятляриня цнванланан бяйанат гябул едиб. Бяйа-натда дцнйа бирлийиня Ермянистанын щярби тяъавцзцнц дайандыр-маг цчцн тясирли тядбирляр эюрмяк чаьырышы йер алмышды.

1994 - Ермяни терроризми Азярбайъана гаршы нювбяти ъинайя-тини щяйата кечириб. Бакы метросунун "28 Май" вя "Эянълик"стансийалары арасында гатарда тюрядилян партлайыш нятиъясиндя 13няфяр щялак олуб, 42 няфяр йараланыб. Террор акты Азярбайъан вя-тяндашы, Гарабаь мцщарибясиндя ясир дцшмцш вя Ермянистанхцсуси хидмят органлары тяряфиндян мяхфи ямякдашлыьа ъялб едил-миш Азяр Асланов тяряфиндян тюрядилиб. О, аксийаны Ермянистанхцсуси хидмят органларынын тялиматы иля щяйата кечирдийини етирафедиб. Бундан бир гядяр юнъя (19 март 1994) Бакы метросунун"20 Йанвар" стансийасында баш верян партлайыш нятиъясиндя 14 ня-фяр щялак олмушду.

2008 - Бакыда Азярбайъан вя Русийа президентляри ИлщамЯлийев вя Дмитри Медведевин эюрцшцндя ики юлкя арасында тяряф-дашлыьы мющкямляндирмяк барядя Бирэя бяйаннамя имзаланыб.Медведев Русийа Федерасийасынын президенти сечилдикдян сонраЪянуби Гафгаза илк сяфярини Азярбайъана етмишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

187

Page 188: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

4 ийул

1797 - Гарабаь ханлыьынын мяркязи Шушада суи-гясд нятиъясин-дя Иран шащы Аьа Мящяммяд Гаъар юлдцрцлцб. Бундан аз юнъяШушаны ишьал едян Гаъар шащ сарайдахили гясдин гурбаны олмуш-ду. Тцрк ясилли олан Аьа Мящяммяд Гаъар Иран тахт-таъы уьрун-да узун чякишмялярдян сонра 1794-ъц илдя щакимиййятя эялмишди.Аьа Мящяммяд шащ Гаъарын юлцмцндян сонра Иран гошунларыГарабаь ханлыьыны тярк етдиляр. Иран тахтына ися Гаъарлар сцлаля-синдян Фятяли шащ чыхды. Гаъарларын Иранда щакимиййяти 1925-ъиилядяк давам етди.

1992 - Азярбайъанын орду щиссяляри Даьлыг Гарабаьын шима-лында апарылан ямялиййат эедишиндя Мардакерт (Аьдяря) районмяркязини ермяни ишьалчы гцввяляриндян азад едибляр. Районунбюйцк бир щиссясинин нязарятя эютцрцлмяси нятиъясиндя Азярбай-ъан Гарабаь мцщарибясиндя мювге цстцнлцйц ялдя етмишди. Ла-кин щярби-стратежи бахымдан гейри-пешякар вя дармаъалда щазыр-ланыб щяйата кечирилян ямялиййат тезликля якс нятиъя доьурду.1992-ъи илин пайызындан Азярбайъан Гарабаьда иткилярля цзляшди,Аьдяря району ися 1993-ъц илин февралында гисмян, ийунда исябцтцнлцкля ермяни гцввяляринин ялиня кечди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

188

Page 189: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

5 ийул

1921 - Русийа Коммунист (болшевик) Партийасынын ГафгазБцросунун иъласында Даьлыг Гарабаьын Азярбайъан ССР-ин тяр-кибиндя сахланылмасы барядя гярар гябул едилиб. Бир эцн юнъя, ий-улун 4-дя РК(б)П Гафгаз Бцросунун пленумунда ермяни тяря-фи Оръоникидзе вя Кировун дястяйи иля Даьлыг Гарабаьын Ермяни-стана верилмяси барядя гярарын гябулуна наил олмушдулар. ЛакинН.Няриманов башда олмагла Азярбайъанын коммунист рящбяр-лийинин кяскин етиразы вя РК(б)П МК-нын ишя гарышмасы нятиъясин-дя бу гярар ляьв олунду. Бунунла беля, РК(б)П Гафгаз Бцросу-нун 5 ийул тарихли гярарында Даьлыг Гарабаьа Азярбайъанын тяр-кибиндя сахланылмагла вя мяркязи Шуша шящяри олмагла эениш ви-лайят мухтариййяти верилмяси гейд олунмушду. Бунунла да ермя-ниляр ясас мягсядляриня чатмасалар да, мухтариййят газанмыш ол-дулар. 1923-ъц илдя Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайяти тяшкил едилди.

2002 - Президент Щейдяр Ялийевин фярманы иля Азярбайъан дюв-ляти иля хариъдяки сойдашларымызла ялагяляри тянзимляйяъяк гурум -Хариъи Юлкялярдя Йашайан Азярбайъанлыларла Иш цзря Дювлят Ко-митяси йарадылыб. Президент Илщам Ялийевин 2008-ъи ил 19 нойабрфярманы иля Диаспора иля Иш цзря Дювлят Комитясиня чеврилиб.

2008 - Президент Илщам Ялийев Газахыстанын пайтахты Астана-нын 10 иллийи иля ялагядар тянтяняли йубилей тядбирляриндя иштиракедиб, бир сыра икитяряфли эюрцшляр кечириб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

189

Page 190: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

6 ийул

1927 - Щярби хадим, танк гошунлары эенерал-майору ВалещБяршадлы (1927-1998) анадан олуб. Зирещли Танк Гошунлары Щяр-би Академийасыны, ССРИ Силащлы Гцввяляри Баш ГярарэащынынЩярби Академийасыны битириб, Совет Ордусунда командир вязи-фяляриндя чалышыб. 1991-ъи илин сентйабрында Азярбайъанын илкмцдафия назири тяйин едилиб, лакин цч ай сонра мцхалифятин (ХалгЪябщяси) тязйиги алтында истефа вериб. Ъ.Нахчывански адына ЩярбиМяктябин ряиси ишляйиб, милли щярби кадрларын щазырланмасына юзтющфясини вериб.

1993 - Игтисади Ямякдашлыг Тяшкилаты (ЕЪО) дювлят башчылары-нын Истанбулда кечирилян зирвя топлантысында Ермянистанын Азяр-байъана щярби тяъавцзцнц писляйян бяйанат гябул олунуб. Сам-мит иштиракчылары Ермянистаны ишьалчылыг мцщарибясини дайандыр-маьа чаьырыблар. Азярбайъан рящбяри Щейдяр Ялийев юлкядяки аь-ыр вязиййятля ялагядар саммитдя иштирак етмирди. ЕЪО тяшкилатына10 мцсялман юлкяси - Тцркийя, Иран, Пакистан, Яфганыстан, Мяр-кязи Асийанын беш республикасы вя Азярбайъан - дахилдир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

190

Page 191: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

7 ийул

1882 - Ъянуби Азярбайъанда милли щярякат лидерляриндян Сей-ид Ъяфяр Пишявяри (1882-1946) анадан олуб. 1945-ъи илдя ЪянубиАзярбайъан Милли Щюкумятини гуруб. Совет Иттифагы сол тя-майцллц Пишявяри щюкумятиня дястяк вяд ется дя, буну етмяйиб.ЫЫ Дцнйа мцщарибясинин баша чатмасы иля совет гошунлары Ъяну-би Азярбайъаны тярк етдикдян сонра Иран шащ режими Пишявяри щя-рякатыны даьыдыб. Совет Азярбайъанына мцщаъирят едян Пишявярибурада мцяммалы шякилдя щялак олуб.

1923 - Азярбайъан ССР Мяркязи Иъраиййя Комитяси республи-ка яразисиндя Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятинин (ДГМВ) тяш-кил олунмасы барядя декрет вериб. Сяняддя бу гярарын азярбай-ъанлы вя ермяни халглары арасында "бейнялмилял щямряйлийин мющ-кямлянмясиня" хидмят едяъяйи вурьуланырды. Декретя ясасян,"Даьлыг Гарабаьын ермяни щиссясиндя Азярбайъан ССР-ин тяркибщиссяси кими мухтар вилайятин йарадылмасы" нязярдя тутулмушду.Бу барядя тювсийя гярары 1921-ъи илдя Русийа К(б)П-нин ГафгазДийар Бцросу тяряфиндян гябул олунмушду. Щямин гярардамухтариййятин мяркязи Шуша эюстярился дя, Азярбайъан МИК-индекретиндя вилайятин мяркязи кими Ханкянди сечилмишди. Тезликляермянилярин тяшяббцсц иля Ханкянди Степанакерт адландырылды.Ярази-инзибати бюлэцсцндян сонра ДГМВ-нин яразиси 4,4 минкв.км олараг мцяййянляшди.

1992 - Азярбайъанла Таиланд арасында дипломатик мцнаси-бятляр гурулуб.

1994 - Тцркийя Силащлы Гцввяляри Баш Гярарэащынын ряиси, ордуэенералы Доьан Эцряш Азярбайъана сяфяря эялиб. Президент Щей-дяр Ялийевля эюрцшдя ики юлкя арасында щярби ямякдашлыг мцзаки-ря едилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

191

Page 192: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

8 ийул

1909 - Эюркямли дилчи алим, филолоэийа елмляри докторуЯбдцлязял Дямирчизадя (1909-1979) анадан олуб. 1946-ъы илдянюмрцнцн сонунадяк Азярбайъан Педагожи Институтунун Азяр-байъан дилчилийи кафедрасынын мцдири ишляйиб. Азярбайъан дилчиликелминдя фундаментал ясярлярин мцяллифидир.

1992 - АТЯМ-ин (1995-ъи илдян АТЯТ) Щелсинкидя кечирилянзирвя топлантысында иштирак едян президент Ябцлфяз Елчибяй Азяр-байъанын тяшкилата цзвлцйцня даир сянядляри, о ъцмлядян Щелсин-ки Йекун Актыны (1975) имзалайыб. Азярбайъан АТЯМ-я 1992-ъи ил йанварын 30-да гябул олунмушду.

1996 - Азярбайъанла Боливийа арасында дипломатик мцнаси-бятляр гурулуб.

2002 - Тцркмянистанын Тцркмянбашы лиманында Хязяр ДювлятДяниз Эямичилийиня мяхсус "Эенерал Шыхлински" танкериндя йа-ньын баш вериб. Танкердя олан 22 няфярдян 6-сы щялак олуб.

2003 - Президент Щейдяр Ялийев Италийа ХИН башчысынын мца-вини Маргерита Бонивери, Тцркийянин дахили ишляр назири Абдулка-дир Аксуну гябул едиб, Тящлцкясизлик Шурасынын иъласыны кечириб.Бу, Щ.Ялийевин президент постунда Бакыда кечирдийи сон эюрц-шляр иди. Щямин эцн ахшам дювлят башчысы Эцлщаня Щярби ТиббАкадемийасында мцалиъясини давам етдирмяк цчцн Анкарайаэедиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

192

Page 193: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

9 ийул

1821 - Азярбайъан ашыг поезийасынын эюркямли нцмайяндясиАшыг Ялясэяр (1821-1926) Эюйчя мащалынын Аькился кяндиндяанадан олуб. Ашыг Ялясэяр бцтцн Ъянуби Гафгазда, Даьыстан-да, бир сыра тцркдилли халглар арасында шющрят газанмышды. 1918-ъиилдя Андраникин гулдур дястяляринин тюрятдийи гырьынлардан сонрабир мцддят ел-обасындан гачгын дцшмцш, сонра йенидян доьмакяндя гайытмыш вя орада дцнйасыны дяйишмишдир.

1919 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин Хариъи Ишляр Назир-лийи дипломатик фяалиййят щаггында нцмуняви сяняд - ХИН-ин ка-тиблийи щаггында мцвяггяти тялимат гябул едиб. Бу, Азярбайъан-да пешякар дипломатийа фяалиййятини тянзимляйян илк сяняддир.Президент Илщам Ялийевин 24 август 2007-ъи ил сярянъамы иля 9 ий-ул Азярбайъанда дипломатик хидмят органлары ямякдашларынынпешя байрамы эцнц елан едилиб.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев Сяудиййя Ярябистанына рясмисяфяря эедиб. Сяфяр эедишиндя Азярбайъан президенти крал Фящдибн Язиз ял-Сяудла, Сяудиййядя фяалиййят эюстярян йерли вя бейнял-халг бизнес даиряляри иля эюрцшляр кечириб, икитяряфли сянядляр имза-ланыб. Сяудиййя рящбярлийи Ермянистанын Азярбайъана гаршы ишь-алыны писляйян бирэя бяйаната имза атыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

193

Page 194: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

10 ийул

1835 - Эюркямли Азярбайъан шаири вя маарифчиси Сейид ЯзимШирвани (1835-1888) Шамахыда анадан олуб. Азярбайъан лирик вясатирик поезийасыны зянэинляшдириб, "Якинчи", "Зийа" гязетляриндяпублисистик йазылар йазыб. Илк дяфя олараг Азярбайъан шаирляринин(200-дян чох) гыса тяръцмейи-щалыны вя ясярляриндян нцмунялярикитаб шяклиндя ("Тязкиря") няшр етдириб.

1918 - Азярбайъан вя тцрк (Османлы) щярби гцввяляри (ГафгазИслам Ордусу) Кцрдямир йахынлыьындакы дюйцшдя дашнак-болше-вик "Бакы Совети"нин гошунларыны мяьлуб едибляр. Кцрдямир гяся-бяси ишьалчылардан азад олунуб. Бу гялябядян сонра Гафгаз ИсламОрдусунун дашнак-болшевик гцввяляри цзяриня эениш якс-щцъумубашланыб. Ийулун 14-дя азярбайъанлы-тцрк гошун щиссяляри стратежиящямиййятли Кярар дямир йолу стансийасыны яля кечирибляр.

1932 - Академик, физика-рийазиййат елмляри доктору Мящям-мяд Шащтахтински анадан олуб. Бярк ъисимляр (полад) физикасынааид тядгигатлары игтисадиййатда эениш тятбиг олунур, елми наилийй-ятляри иля хариъдя таныныб.

1934 - Рийазиййатчы алим, педагог Защид Гаралов анадан ол-мушдур. 1995-2005-ъи иллярдя Милли Мяълисин депутаты олуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

194

Page 195: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

11 ийул

1918 - Эюркямли шаир, йазычы, маарифчи Аббас Сящщят (Аббас-гулу Мещдизадя, 1874-1918) Шамахыда анадан олуб. Бядии йа-радыъылыгла йанашы, Азярбайъан мяктябляри цчцн илк дярсликлярин("Йени мяктяб", "Тцрк ядябиййатына илк гядям") щазырланмасын-да иштирак едиб. Ушаглар цчцн шеир вя щекайяляри хцсусиля мяшщур-луг газаныб. Ихтисасъа щяким олан А.Сящщят бу сащядя дя халгы-на хидмят эюстяриб, 1918-ъи илдя ермянилярин талан етдийи Шамахы-да щякимлик боръуну йериня йетиряркян вяба хястялийиня дцчаролараг вяфат едиб.

1990 - Ермяни гулдур дястяляри Тяртяр-Кялбяъяр сярнишин авто-бусуну партлатдыгдан сонра динъ инсанлары эцллябаран едибляр.Бу террор акты нятиъясиндя 14 азярбайъанлы юлдцрцлцб, 35 няфяр йа-раланыб.

1991 - Ермяни силащлы дястяляринин Ермянистанда азярбайъан-лыларын сонунъу йашайыш мянтягясиня - Мещри районунун Нцвядикяндиня басгынлары башлайыб. Ермянистан щцгуг-мцщафизя ор-ганлары басгынларын гаршысыны алмаг явязиня кянд сакинляриндянАзярбайъанла бцтцн ялагяляри кясмяйи тяляб едибляр. Бу шантаж-дан бир гядяр сонра (август) Нцвяди ящалиси депортасийа олунду.

2000 - Тцркийя президенти Ящмяд Неъдят Сезяр президент по-стунда илк хариъи сяфярини Азярбайъана едиб. Азярбайъан вяТцркийя рящбярляринин эюрцшцндя икитяряфли мцнасибятляр, о ъцмля-дян Бакы-Тбилиси-Ъейщан лайищяси ятрафында вязиййят эениш мцза-киря олунуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

195

Page 196: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

12 ийул

1724 - Османлы империйасы иля Русийа арасында Истанбул мцга-виляси баьланыб. Сяняддя Русийа иля Сяфяви дювляти арасында 1723-ъц ил Петербург мцгавилясинин шяртляри тясдиг едилиб. Щямин мцга-виляйя ясасян, Сяфявиляр Дярбянддян Янзялийядяк Хязярйаны бюлэ-яляри Русийайа эцзяштя эетмишди. Истанбул мцгавиляси иля Османлыдювляти дя бу бюлэцнц гябул едиб. Мцгавиляйя эюря, Русийа Шима-ли Азярбайъанын Османлынын нязарятиня верилмясиня разылашыб, Шир-ван Османлынын щимайясиндя мцстягил ханлыг статусу алыб.

1953 - Азярбайъан Коммунист Партийасынын Мяркязи Комитя-си вя Бакы шящяр Комитясинин бирэя пленумунда Миръяфяр Баьыро-вун Азярбайъан КП МК-нын 1-ъи катиби вязифясиндян азад олун-масы барядя гярар гябул олунуб. Миръяфяр Баьыров 1930-ъу илдянАзярбайъана рящбярлик етмишди. Сталинин юлцмцндян сонра онунмцттяфиг республикалардакы бцтцн ялалтыларынын, о ъцмлядян Баьы-ровун мцщакимя олунмасы гачылмаз иди. Баьыров 1956-ъы илин ап-релиндя ССРИ Али Мящкямясинин Щярби Коллеэийасы тяряфиндянюлцм ъязасына мящкум едилиб, щямин илин майында эцлляляниб.

1993 - Азярбайъан рящбярлийинин тяляби иля реэиона эялянАТЯМ-ин Минск групунун сядри Марио Раффаелли (Италийа) ер-мяни силащлы гцввяляринин щцъумларына мяруз галан Аьдам рай-онунда вязиййятля таныш олуб. Сонра Ханкянди вя Йеревана эе-дян АТЯМ рясмиси ермянилярин эировлугдан азад етдикляри азяр-байъанлыларла Бакыйа гайыдыб вя Ермянистанын ишьалынын гаршысыныалмаьа сюз вериб. Раффаеллинин сяфяринин "йекуну" олараг ийулун23-дя Аьдам ишьал олунду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

196

Page 197: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

13 ийул

1830 - Русийа чары Ы Николай Азярбайъандан Сибиря вя башгайерляря сцрэцн едилмиш шяхслярин баьышланылмасы, онларын мцсадиряедилмиш торпагларынын юзляриня гайтарылмасы щаггында ганун им-залайыб. Бу гярар ишьал олунмуш Азярбайъан торпагларында русишьалына гаршы кяндли чыхышларыны сянэитмяк ниййяти дашыйырды.

1992 - Азярбайъанла Оман дювляти (юлкямизин мцстягиллийини1991-ъи ил декабрын 30-да таныйыб) арасында дипломатик мцнаси-бятляр гурулуб.

1996 - Президент Щейдяр Ялийев Авропа Шурасы баш катибининадына мяктуб эюндяряряк Азярбайъанын Авропа Шурасынатамщцгуглу цзв гябул олунмаг вя Авропа Инсан Щаглары Кон-венсийасына гошулмаг арзусунда олдуьуну билдириб. Бундан азюнъя (28 ийун 1996) Азярбайъан Авропа Шурасында "хцсуси дя-вят едилмиш гонаг" статусу алмышды.

2006 - Тцркийянин Аралыг дянизи сащилиндяки Ъейщан (Аданавилайяти) лиманында Бакы-Тбилиси-Ъейщан нефт кямяринин тянтяня-ли ачылышы кечирилиб. Мярасимдя Азярбайъан, Тцркийя, Эцръцстанпрезидентляри, лайищядя тямсил олунан нефт ширкятляринин рящбярля-ри, цмумиликдя 30-дяк юлкянин нцмайяндя щейяти иштирак етмишди.БТЪ-нин ачылышы Азярбайъанын мцстягил нефт стратеэийасынын зяфя-ри иди. 1999-ъу илин 18 нойабрында БТЪ-йя даир "Истанбул бяйан-намяси"нин имзаланмасы иля башланан йол уьурла баша чатмышды.БТЪ-нин узунлуьу 1768 км (443 км Азярбайъан, 249 кмЭцръцстан, 1076 км Тцркийя яразисиндя), эцндялик нягл эцъц 1млн. баррелдир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

197

Page 198: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

14 ийул

1969 - Азярбайъан Коммунист Партийасы Мяркязи Комитяси-нин пленумунда тяшкилати мясяляйя бахылыб. КП МК-нын 1-ъи ка-тиби Вяли Ахундовун истефасы гябул олунуб. Пленум йекдил гярар-ла Щейдяр Ялийеви Азярбайъан КП МК-нын 1-ъи катиби сечиб. Бу,Азярбайъанын йени тарихиндя эцълц лидер вя рящбяр кими йер тутаъ-аг, Азярбайъанын инкишафы наминя сайсыз хидмятляр эюстяряъякшяхсиййятин бюйцк сийасятя эялиши иди. 34 ил сийасят сящнясиндя оланЩейдяр Ялийев истяр 1969-1982-ъи иллярдя совет Азярбайъанынарящбярлик етдийи дюврдя, 1983-1987-ъи иллярдя ССРИ рящбярлийиндячалышдыьы заман, истярся дя Азярбайъана рящбярликдян кянардаолдуьу 1988-1993-ъц иллярдя вя 1993-ъц илдя йенидян Азярбайъа-нын рящбярлийиня гайытдыгдан сонра щяр заман юз халгы иля биролуб, она архаланыб.

1989 - Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятинин мяркязи Ханкян-ди (Степаракерт) шящяриндя азярбайъанлы ящалийя гаршы террор актыщяйата кечирилиб. Р.Зорэе кцчяси, 51 цнванында тюрядилян парт-лайыш нятиъясиндя онларла инсан йараланыб, 26 азярбайъанлы аилясиевсиз галараг шящяри тярк етмяли олуб. Ермянилярин Даьлыг Гара-баьдакы азярбайъанлы ящалийя гаршы етник тямизлямя кампанийа-сы эцълянмякдя иди.

1990 - ССРИ президенти М.Горбачов "Телевизийанын демо-кратикляшмяси вя инкишафы щаггында" фярман имзалайыб. Фярман-дан сонра ССРИ яразисиндя сцрятля юзял телеканалларын ачылмасыпросеси башланды. Азярбайъанда фяалиййятя башлайан илк юзял теле-канал АНС олду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

198

Page 199: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

15 ийул

1915 - Танынмыш ряссам вя щейкялтяраш Ъялал Гарйаьды (1915-2001) анадан олуб. Азярбайъанын бир сыра мядяниййят вя иътимаихадимляринин щейкял вя бцстляринин (Н.Няриманов, М.Я.Сабир вяс.) мцяллифидир.

1918 - Халг Ъцмщуриййяти щюкумяти азярбайъанлылара гаршысойгырымы ъинайятляринин арашдырылмасы цчцн Фювгяладя ТящгигатКомиссийасы йарадыб. Комиссийа 1918-ъи илин март гырьынлары иляйанашы, ХХ ясрин яввялиндян ермянилярин азярбайъанлылара гаршытюрятдикляри диэяр гятлиамлар щаггында чохсайлы материаллар топ-ламыш, Ъцмщуриййят щюкумятинин гярары иля 31 март "Сойгырымыэцнц" елан едилмишди. Азярбайъанын советляшмясиндян сонра бутарих эизлядилди.

1925 - Азярбайъанын халг артисти, мцьянни-пианочу, профессорРауф Атакишийев (1925-1994) анадан олуб. 1953-ъц илдян Операвя Балет Театрынын солисти ишляйиб, бир чох хариъи юлкялярдя чыхышедиб.

1926 - Халг артисти, актриса Сядайя Мустафайева (1926-2004)анадан олуб. Шяки, Аьдаш, Эюйчай, Эянъя театрларында чалышыб,бир сыра кинофилмлярдя йаддагалан образлар йарадыб.

1992 - Азярбайъан Республикасынын милли валйутасынын - ма-натын дювриййяйя бурахылмасы барядя президент фярманы верилиб.Фярмана ясасян, Азярбайъан манаты августун 15-дя дювриййяйябурахылды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

199

Page 200: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

16 ийул

919 - Ярдябил йахынлыьында Азярбайъан Саъиляр дювлятинин баш-чысы Йусиф Саъоьлунун гошунлары иля Хилафят ордусу арасындадюйцш олуб. Яряб гошунлары Йусифин ордусуну мяьлуб едибюзцнц ясир эютцрсяляр дя, Саъиляр дювлятини Хилафятя табе етдиря бил-мяйибляр. Яксиня, хялифя Мцктядир Йусифи Азярбайъанын щюкмда-ры кими таныйараг азад етмяли олуб. 901-ъи илдя гардашы Мящям-мядин юлцмцндян сонра Саъиляр дювлятиня башчылыг едян Й.Саъоь-лу ону бюлэядя (индики Ъянуби Азярбайъан) эцълц гцввяйя чевир-мишди. Хилафятя верэи юдямякдян имтина едяндян сонра ярябляронунла бир нечя дяфя дюйцшмцшдцляр. Й.Саъоьлу 927-ъи илдя Куфядюйцшцндя юлдцрцлцб.

1804 - Биринъи Русийа-Иран мцщарибяси (1804-1813) башланыб.Мцщарибянин илкин нятиъяси олараг имзаланан Кцрякчай мцгави-лясиня (1805-ъи ил) ясасян, Азярбайъанын Гарабаь вя Шяки ханлыг-лары Русийайа илщаг едилиб.

1989 - Бакыда йарымэизли шяраитдя Азярбайъан Халг Ъябщяси-нин тясис конфрансы кечирилиб. Бу, Азярбайъанда Гарабаь щадися-ляри иля башланан милли халг щярякатынын гисмян тяшкилатланмасыиди. Ябцлфяз Елчибяй АХЪ-нин сядри сечилиб. АХЪ-нин 16 няфяр-дян ибарят Идаря Щейятиня ися кифайят гядяр фяргли бахышлы шяхслярсечилмишди вя тезликля тяшкилатда парчаланмалар башланды.

1999 - Исвечрянин Ъеневря шящяриндяки Жато гясриндя Азяр-байъан вя Ермянистан президентляри Щейдяр Ялийев вя РобертКочарйан арасында эюрцш кечирилиб. Бу эюрцшля йцксяк сявиййялиГарабаь данышыглары интенсив мярщяляйя гядям гойду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

200

Page 201: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

17 ийул

1487 - Азярбайъан Сяфявиляр дювлятинин баниси, эюркямли сяр-кярдя, шаир Шащ Исмайыл Хятаи (1487-1524) Ярдябилдя анаданолуб. Сяфявиляр дювлятинин тямяли дини-сийаси щярякат олараг шейхСяфи тяряфиндян гойулуб. 1450-1480-ъи иллярдя Аьгойунлущюкмдары Узун Щясянин (Исмайылын ана тяряфдян бабасы), ШейхЪцнейдин (бабасы) вя Шейх Щейдярин (атасы) Азярбайъан торпаг-ларыны бирляшдирмяк уьрунда башладыглары иши Шащ Исмайыл щяйатакечириб. 1501-ъи илдя Тябризи пайтахт елан етмякля Сяфяви дювлятинигуруб. Щакимиййятдя олдуьу гыса дюврдя (1501-1524) онларламямлякяти яля кечиряряк Сяфяви императорлуьуна гатыб, шющрятибцтцн Авропайа йайылыб. Ейни заманда, дюврцн танынмыш шаириолуб, "Хятаи" тяхяллцсц иля ясярляр йазыб. 1524-ъц ил майын 23-дя гя-флятян вяфат едиб, Ярдябилдя Шейх Сяфи мягбярясиндя дяфн олунуб.

1913 - Халг артисти, танынмыш естрада мцьянниси Мирзя Бабай-ев (1913-2002) анадан олуб. Мцьяннилк фяалиййяти иля йанашы,актйор кими бир сыра кинофилмлярдя чякилиб.

1921 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин дахили ишляр назири(ийун 1918 - декабр 1918) Бещбудаьа Ъаваншир (1877-1920)Истанбулда ермяни террорчусу Мисак Топлакйан тяряфиндян гятляйетирилиб.

2006 - "Бюйцк 8-лик" юлкяляри (АБШ, Британийа, Алманийа,Франса, Италийа, Канада, Йапонийа, Русийа) башчыларынын Санкт-Петербургда кечирилян саммитинин йекун бяйаннамясиндя Гара-баь сцлщ просесиня дя йер айрылыб. Дцнйа лидерляри Азярбайъан вяЕрмянистан рящбярлярини сцлщ данышыгларыны сцрятляндирмяйя чаьы-рыблар.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

201

Page 202: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

18 ийул

1908 - Сяттярханын башчылыг етдийи ингилаб (Мяшрутя-Конститу-сийа ингилабы) Тябриздя гялябя чалыб. Сяттярханын фядаиляр дястясишящяри "аь байраглар"дан тямизляйиб, Тябриз Иран ингилабынын(1905-1911) мяркязиня чеврилиб. 1909-ъу илдя Ъянуби Азярбай -ъанда демократик щакимиййят органлары гурулмаьа башланды.1910-ъу илин мартында Сяттярханын фядаиляри Тещрана йцрцшя баш-ладылар, лакин Иран монархийасынын чар Русийасыны кюмяйя чаьыр-масы иля ингилаб сцгут етди. Тябризя дахил олан Русийа гошунларыингилабчылара диван тутдулар.

1927 - Танынмыш щейкялтяраш, халг ряссамы Токай Мяммя-дов анадан олуб. Бакыда Цзейир Щаъыбяйовун, Нясиминин,Фцзулинин щейкялляринин мцяллифидир. Азярбайъан Дювлят Ряс-самлыг Академийасынын мцяллими кими эянъ щейкялтярашларын йе-тишмясиня юз тющфясини вериб.

1988 - ССРИ Али Советинин Ряйасят Щейятинин Даьлыг Гара-баь мцнагишясиня щяср олунмуш эениш иъласы кечирилиб. М.Горба-човун сядрлик етдийи иъласда Азярбайъан вя Ермянистанын сийасирящбярлийи, щяр ики республиканын ССРИ Али Советиндяки депутат-лары иштирак едибляр. Эярэин мцбащисялярля кечян иъласда "ДаьлыгГарабаь барясиндя мясяляйя даир" ССРИ Али Советинин РяйасятЩейятинин гярары гябул олунуб. Сяняддя Ермянистан ССР АлиСоветинин Даьлыг Гарабаьы илщаг етмяк барядя гярарынын йолве-рилмяз олдуьу вя онун ляьв едилмясинин зярурилийи вурьуланса да,Йереван бу чаьырышы сайа салмады.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

202

Page 203: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

19 ийул

1826 - Иран гошунлары Араз чайыны кечяряк Русийанын нязаря-тиндя олан Шимали Азярбайъан торпагларына дахил олуб, икинъиРусийа-Иран мцщарибяси (1826-1828) башланыб. Илк эцнлярдя рус-ларын щярби гярарэащы йерляшян Шуша галасыны мцщасиряйя аланИран (Гаъарлар) тахт-таъынын шащзадяси Аббас Мирзянин гошунла-ры сонрадан эери чякилмяйя башладылар. Иран 1804-1813-ъц иллярмцщарибясинин явязини чыхмаьа чалышса да, йеня мяьлуб олду.Тцркмянчай мцгавилясиня ясасян (10 феврал 1828), Иран юз няза-рятиндяки Иряван вя Нахчыван ханлыгларыны да Русийайа вермяйямяъбур олду.

1915 - Танынмыш опера мцьянниси, халг артисти АьабабаБцнйадзадя (1915-1974) анадан олмушдур.

1920 - Халг Ъцмщуриййятинин гуруъуларындан бири, 1918-1920-ъи иллярдя Азярбайъан парламентинин сядр мцавини олмушЩясян бяй Аьайев Тифлисдя ермяни террорчулары тяряфиндян гятляйетирилиб. Ъцмщуриййятин сцгутундан сонра онун бир сыра хадим-ляри щяля рус ишьалына мяруз галмамыш Эцръцстана мцщаъирят ет-миш вя орада ермяни террору онлары щядяф алмышды. Бир гядяр яв-вял Халг Ъцмщуриййятинин баш назири Ф.Хойски дя Тифлисдя гятляйетирилмишди.

2007 - Ермянистанын Даьлыг Гарабаьда гурдуьу марионетрежимдя нювбяти сийаси эюстяри - "президент сечкиси" кечирилиб. Га-рабаь сепаратчыларынын лидери вязифясиндя Акради Гукасйаны БакоСаакйан явяз едиб. Азярбайъан бу сечкини гейри-гануни еланедиб. Бейнялхалг тяшкилатлар сепаратчыларын "сечкиси"ни танымадыг-ларыны бяйан едибляр.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

203

Page 204: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

20 ийул

1402 - Анкара йахынлыьында Теймурлянэин гошунлары иля Ос-манлы султаны Илдырым Бяйазидин ордусу арасында дюйцш олуб. Овахткы дцнйанын ики бюйцк империйасынын башында дуран тцрк сяр-кярдяляри дюйцш мейданында цз-цзя эялиб. Теймурун ордусуБяйазидин гошунларыны мяьлуб едиб, султанын юзц ися ясирэютцрцлцб. Бундан юнъя, Теймурлянэ Азярбайъан торпаглары,Орта Асийа вя Щиндистан дахил олмагла эениш ъоьрафийаны яля ке-чирмишди.

1918 - Халг Ъцмщуриййяти вя тцрк (Османлы) гцввялярининНуру пашанын команданлыьы алтындакы бирэя Гафгаз Ислам Орду-су дашнак-болшевик "Бакы Коммунасы" гошунларына даща бирзярбя ендиряряк Шамахы шящярини азад едибляр. Бу арада тцрк го-шунлары ъянубдан (индики Нефтчала району яразиси) Бакы истигамя-тиня ирялилямяйя башламышды.

2001 - Президент Щейдяр Ялийев Милли Мятбуат, Телерадио вяИнтернет Шурасынын йарадылмасы барядя фярман имзалайыб. Фяр-мана ясасян, йени тясисат юлкядя кцтляви информасийа фяалиййятиняиътимаи нязаряти тямин етмяли иди. Сонрадан бейнялхалг експерт-лярля (о ъцмлядян Авропа Шурасы) апарылан мяслящятляшмялярдянсонра дювлят тяряфиндян йалныз Телерадио Шурасынын йарадылмасыгярара алынды. Мятбуат Шурасы ися 2003-ъц илдя гейри-щюкумят гу-руму кими тясис едилди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

204

Page 205: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

21 ийул

1920 - Шямкир гязасынын Мцшкцрлц кяндиндя Намазын башчы-лыьы алтында цсйан баш вериб. Цсйан ХЫ рус ордусунун щиссяляри тя-ряфиндян йатырылыб.

1992 - Милли Мяълис Азярбайъанын бир сыра бейнялхалг конвен-сийалара гошулмасы барядя сянядляри тясдигляйиб. Парламентин гя-рарына ясасян, Азярбайъан ашаьыдакы конвенсийалара гошулуб:Консул ялагяляри щаггында Вйана Конвенсийасы (24 апрел 1963-ъц ил тарихдя гябул олунуб); БМТ-нин Мцстясна вя Дипломатикщцгуглары щаггында Конвенсийасы (13 феврал 1946-ъы ил); Игтисади,Сосиал вя Мядяни щцгуглар щаггында Бейнялхалг пакт (19 де-кабр 1966-ъы ил); Мцлки вя Сийаси щцгуглар щаггында БейнялхалгПакт (19 декабр 1966-ъы ил); Дипломатик ялагяляр щаггында Вйа-на Конвенсийасы (18 апрел 1961-ъи ил); БМТ-нин Ушаг щцгугларыщаггында Конвенсийасы (20 нойабр 1989-ъу ил).

2002 - Украйнанын Йалта шящяриндя (Крым) ЭУАМ юлкяляридювлят башчыларынын зирвя эюрцшц кечирилиб. Президентляр ЛеонидКучма (Украйна), Щейдяр Ялийев (Азярбайъан), Едуард Ше-варднадзе (Эцръцстан) вя Владимир Воронинин (Молдова) ишти-рак етдийи саммитдя топлантыда бирэя ямякдашлыьа даир бир сырасянядляр, о ъцмлядян "Реэионал сабитлийин вя тящлцкясизлийин бяр-гярар едилмяси цчцн бирэя сяйлярин эюстярилмясиня даир Бяйанна-мя" имзаланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

205

Page 206: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

22 ийул

1875 - Азярбайъан милли мятбуатынын мцждячиси олан "Якинчи"гязетинин илк сайы чапдан чыхыб. Бу эцн Азярбайъанда Милли мят-буат вя журналистика эцнц кими гейд олунур. Щясян бяй Зярдаби-нин рящбярлийи иля ики ил ярзиндя ъямиси 56 сайы ишыг цзц эюрян"Якинчи" гязети халгымызын милли ойанышында мцщцм рол ойнайыб.Гязетин маарифчи идейалары чар Русийасы щаким даирялярини нара-щат етмиш вя о, 1877-ъи илдя баьланмышдыр. "Якинчи"дян сонраАзярбайъан мятбуатынын йени сящифялярини ачан "Зийа", (1879),"Кяшкцл" (1880), "Каспи" (1890) гязетляри няшря башлады.

1882 - Азярбайъанын истиглал тарихиндя юнямли рол ойнамышэюркямли щярби хадим Казым Карабякир паша (1882-1946) ана-дан олуб. 1919-ъу илдя Нахчыванын ермяни-дашнак ишьалындангорунмасында, бу бюлэянин тарихи Азярбайъан торпаьы олараггалмасында мцстясна хидмятляр эюстяриб.

1990 - Щейдяр Ялийев Москвадан Азярбайъана гайыдыб. Ла-кин республиканын рящбярлийи (президент Айаз Мцтяллибов) онунБакыда йашамасына имкан вермямиш вя о, ийулун 22-дя доьулуббойа-баша чатдыьы Нахчывана эетмишдир. Щ.Ялийев Нахчывандахалг кцтляляринин бюйцк издищамы иля гаршыланыб.

1993 - Ермяни силащлы гцввяляри Гарабаь мцнагишяси зонасын-дан кянарда олан Тяртяр вя Газах район мяркязлярини ракет атя-шиня тутуб. Щяр ики шящярдя цмумиликдя 11 динъ сакин щялак олуб,30-дяк адам йараланыб.

2001 - Президент Щейдяр Ялийевин фярманы иля Азярбайъан Ре-спубликасы Дини Гурумларла Иш цзря Дювлят Комитяси йарадылыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

206

Page 207: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

23 ийул

1916 - Азярбайъан тясвири сянятинин эюркямли нцмайяндяси,халг ряссамы Марал Рящманзадя (1916 - 2008) анадан олмуш-дур. Ясярляри Москвадакы Третйаков галерейасында вя диэяр ха-риъи музейлярдя сахланылыр.

1991 - "Независимайа газета"да (Русийа) Азярбайъан АлиСоветинин вя Нахчыван Али Мяълисинин депутаты Щейдяр ЯлийевинСов.ИКП сыраларыны тярк етмяси барядя бяйанаты дяръ олунуб.Щ.Ялийев партийадан чыхмаг барядя ийулун 19-да бяйанат вер-мишди, лакин Азярбайъанын о вахткы рящбярлийи вя Москва даиря-ляри бяйанатын эениш мятбуата чыхмасына имкан вермядиляр. "Не-зависимайа газета"да дяръ едилян бяйанатында Щ.Ялийев ССРИрящбярлийинин Ермянистанын Азярбайъана гаршы тяъавцзцня сейр-чи галмасына етираз етдийини вя коммунист идеолоэийасына инамы-нын мящв олдуьуну вурьуламышды.

1993 - Ермянистанын силащлы гцввяляри Аьдам истигамятиндяэенишмигйаслы щцъумдан сонра районун Хыдырлы, Сарыъалы, Гийас-лы вя Мурадбяйли кяндлярини ишьал едяряк сящяр еркян Аьдам шя-щяриня дахил олублар. Эцнцн икинъи йарысында шящяр тамамиля ишь-ал олунуб. Сонракы эцнлярдя ермяни гцввяляри Аьдам району-нун цчдя икисини ишьал етди. Аьдамын ишьалы Азярбайъанын ДаьлыгГарабаьын ятрафында Лачын вя Кялбяъярдян сонра цчцнъц бюйцкиткиси иди. Аьдам Даьлыг Гарабаь ятрафында ян бюйцк район(ящалиси 160 мин няфяр) иди вя онун сцгцту Азярбайъанын дащадюрд районунун ишьалыны лабцд етди. Аьдамын ишьалындан дярщалсонра ермянилярин Фцзули-Ъябрайыл истигамятиндя щцъуму баш-ланды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

207

Page 208: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

24 ийул

1993 - Ермяни гцввяляринин Аьдамы ишьал етмяси иля ялагядарРусийа ХИН вя АБШ Дювлят Департаменти бяйанат йайыб. Ру-сийанын бяйанаты тяряфляря атяшкяси дайандырмаг чаьырышынданибарят иди. АБШ даща конкрет мювге билдиряряк Гарабаь ермяни-лярини "дцшмян ниййятли щярби ямялиййатлары дайандырмаьа" чаьыр-мышды. Гарабаь данышыгларына васитячилик едян АТЯМ-ин Минскконфрансынын сядри Марио Раффаеллинин (Италийа) бяйанатында ися"ермяни силащлы гцввяляриндян" ишьал олунмуш яразилярдян чыхмагтяляб олунурду. Лакин бяйанатларын щеч бириндя Азярбайъан тор-пагларынын ишьалынын Ермянистан тяряфиндян щяйата кечирилдийигейд олунмурду.

2001 - Бакы Иран щярби эямиляринин Хязярдя кяшфиййат апаранАзярбайъан эямиляриня щцъум етмяси иля баьлы бу юлкяйя етиразнотасы вериб. Бир эцн юнъя, ийулун 23-дя Хязярин ъянубунда(Иран-Азярбайъан дяниз сярщяди), "Араз-Алов-Шярг" структурун-да бп (Бюйцк Британийа) ширкятинин сифариши иля кяшфиййат ишляри апа-ран "Эеофизик-3" вя "Ялиф Щаъыйев" эямиляри Иранын щярби эямиля-ри тяряфиндян щцъума мяруз галараг яразини тярк етмяйя мяъбуролмушдулар. Щадися Иран-Азярбайъан мцнасибятляриндя кяскинрезонанс доьурду. Мцнасибятлярдяки эярэинлик бир нечя ай сцрдцвя 2002-ъи илдя президент Щейдяр Ялийевин Ирана сяфяриндян сонраарадан галхды. Ейни заманда, Азярбайъан Хязярин статусунадаир мцбащисяляр вя Иранла дяниз сярщяди проблеми чюзцлянядяк"Араз-Алов-Шярг" структурунда кяшфиййат ишлярини дайандырды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

208

Page 209: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

25 ийул

1918 - Гафгаз Ислам Ордусунун Бакыйа доьру истигамят ал-дыьыны эюрян "Бакы Совети" Ирандакы инэилис гошунларыны кюмяйячаьырмаг барядя гярар гябул едиб. "Бакы Совети"нин болшевикфраксийасы гярарын ялейщиня олса да, гурумдакы есер-меншевик-дашнак чохлуьу инэилислярин Бакыйа чаьырылмасына сяс верибляр.Бундан сонра болшевикляр гуруму тярк едяъяклярини билдирибляр.Инэилис гошунлары Бакыйа августун яввялиндя дахил олсалар да,аййарым сонра Гафгаз Ислам Ордусунун щцъумлары алтында шя-щяри тярк етмяйя мяъбур олдулар.

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин орду щиссяляри Муьан-Лянкя-ран бюлэясиндяки цсйаны йатырыблар. 1919-ъу илин майында бюлэя-дяки рус ящалиси (чар Русийасы дюврцндя бурайа кючцрцлмцш мо-локанлар) болшевиклярин тяшвиги иля цсйан галдырмыш вя "МуьанСовет Республикасы"нын йарандыьыны елан етмишдиляр. Цсйанын йа-тырылмасы заманы гондарма "республика"нын рящбярляри (Т.Улй-ансев, И.Коломийсев вя с.) мящв едилмиш, чохлу сайда силащ-сур-сат гянимят эютцрцлмцшдц.

1990 - Сов.ИКП МК Даьлыг Гарабаьдакы ганунсуз силащлыбирляшмялярин тярксилащ едилмяси барядя гярар гябул едиб. Моск-ванын ермяниляря йюнялик бу аддымы 1990-ъы илин майында Ермя-нистандакы парламент сечкиляриндя мцстягиллик тяряфдары ЕрмяниЦмцммилли Щярякатынын галиб эялмяси иля баьлы иди. Сов.ИКПМК-нын гярарына мцвафиг олараг Гарабаьда ермяни силащлы дяс-тяляринин тярксилащ едилмяси иля баьлы бир нечя ямялиййат кечирилсядя, тезликля ермяни миллятчиляри Кремл даиряляри иля дил тапмаьамцвяффяг олдулар.

1992 - Азярбайъан Судан дювляти иля дипломатик мцнасибятляргуруб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

209

Page 210: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

26 ийул

1938 - Азярбайъан ССР-ин йени Конститусийасына уйьун ола-раг республиканын ярази-инзибати бюлэцсцндя районлар шябякясиганунла тясбитляниб. Бир сыра район вя гясябялярин адлары дяйишди-рилиб: Гарадонлу району Имишли, Щил - Гусар, Зуванд - Лерик, Би-лясувар- Пушкин, Няриманов - Ханлар, Вярйадцз - Йардымлы рай-онлары, Зубовка кянди Яли Байрамлы шящяри, Эоранбой кяндиГасым Исмайилов гясябяси, алман иъмасынын йашадыьы Аннино гя-сябяси Шамхор, Йеленендорф гясябяси ися Ханлар гясябяси адлан-дырылыб.

1992 - ССРИ Щярби Дяниз Гцввяляринин Хязярдяки щярби до-нанмасынын Русийа вя Азярбайъан арасында бюлцшдцрцлмяси ба-ша чатыб. Юлкямизин сярянъамына кечян щярби эямилярин цзяриндяАзярбайъанын цчрянэли байраьы галдырылыб. ССРИ даьылдыгдан со-нра Хязярдяки щярби донанманын бюлцшдцрцлмяси цзря данышыглар1992-ъи илин яввялиндя башламышды. Данышыглар Хязяр щярби до-нанмасынын 25 фаизинин вя Бакы Щярби Дянизчилик МяктябининАзярбайъана верилмяси иля йекунлашды. Азярбайъанын Щярби Дя-низ Гцввяляринин тарихи ися 1918-ъи илин 5 августундан щесабланыр.Щямин эцн Хязярдя кечмиш Русийа империйасына мяхсус щярбиэямилярин базасында Халг Ъцмщуриййятинин щярби дяниз донан-масы йарадылыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

210

Page 211: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

27 ийул

1804 - Русийа-Иран мцщарибясиндя (1804-1813) илк тоггушма- Цчмцядзин дюйцшц олуб. Иряван ханлыьы яразисиндя, Цчмцядзинкянди (индики Ермянистанын Ечмиядзин району) йахынлыьында башверян дюйцшдя рус гошунлары мяьлуб олублар. Бунун ардынъа,Гямярли кянди йахынлыьында икинъи дюйцшдя дя мяьлуб олан рус-лар эери чякилибляр. Лакин 1805-ъи илин яввялиндя, Шяки вя Гарабаьханлыглары истигамятиндя йцрцшя башлайан руслар щяр ики ханлыьы ялякечирибляр.

1826 - Эянъядя Русийа мцстямлякячилийи ялейщиня эцълц цсйанбаш вериб. Бу, Эянъя ханлыьынын 1804-ъц илдя Русийа тяряфиндянишьалындан сонра чар цсул-идарясиня гаршы илк кцтляви чыхыш иди.Цсйан рус гошунлары тяряфиндян амансызлыгла йатырылыб.

1997 - Президент Щейдяр Ялийев АБШ-а илк рясми сяфяря эедиб.Августун 6-дяк давам едян сяфяр эедишиндя Азярбайъан прези-денти яввялъя Нйу-Йоркда БМТ-нин баш катиби Коффи Аннан,НАТО-нун баш катиби Хавйер Солана иля, АБШ-ын бизнес даиря-ляри иля эюрцшляр кечирмишди. Августун 1-дя Аь евдя АБШ прези-денти Билл Клинтонла данышыглардан сонра ики юлкя арасында мцна-сибятлярин стратежи тяряфдашлыг сявиййясиня йцксялдийини елан едянБирэя бяйаннамя имзаланыб. Бундан ялавя, Азярбайъанын АБШ-ын "Сщеврон", "Еххон", "Мобил" вя "Амоъо" ширкятляри иля нефтмцгавиляляри дя Аь евдя имзаланыб.

2002 - Президент Щейдяр Ялийев Азярбайъан Али Щярби Тяйй-арячилик Мяктябинин мязунларынын илк бурахылышында иштирак едиб.Али Тяййарячилик Мяктяби 1998-ъи илдя Тцркийя Силащлы Гцввяляри-нин кюмяйи иля йарадылмышды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

211

Page 212: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

28 ийул

1723 - Ы Пйотрун эюндярдийи рус гошунлары Бакыны ишьал едиб.Бакы щакими Мящяммядщцсейн бяй сцрэцня эюндярилиб. Бу, Ру-сийанын Азярбайъан цзяриня биринъи ишьалчылыг йцрцшц иди. 1735-ъиилдя руслар Сяфяви дювляти иля мцгавиляйя эюря, Азярбайъан тор-пагларыны тярк етдиляр. Русийа империйасынын Азярбайъан цзяриняикинъи вя щялледиъи йцрцшц ХЫХ ясрин яввялиндя башланды.

1931 - Мяшщур Азярбайъан нефтчиси, эеолог Фярман Салма-нов (1931-2007) Шямкирдя анадан олуб. 1960-1980-ъи иллярдяГярби Сибирдя 100-дян чох нефт-газ йатаьынын кяшфиндя иштиракедиб, ССРИ Елмляр Академийасынын мцхбир цзвц олуб.

1935 - Эюркямли бястякар, Азярбайъанын халг артисти ВасифАдыэюзялов (1935-2006) анадан олуб.

1990 - Азярбайъанда демократик гцввялярин илк цмумрес-публика форуму кечирилиб. Парламент сечкиляри (сентйабр 1990)яряфясиндя бир арайа эялян 20-дян чох иътимаи тяшкилатын иштиракы иля"Демократик блок" йарадылыб.

2001 - Тцркмянистан Азярбайъанын "Ясрин мцгавиляси" чярчи-вясиндя истисмар етдийи "Азяри" вя "Чыраг" йатагларынын, щямчинин"Кяпяз" нефт-газ структурларынын она мяхсус олмасы барядяАзярбайъана нота эюндяриб. Бакы буна ъаваб олараг илк ики йа-таьын истиснасыз олараг Азярбайъана мяхсус олдуьуну, "Кяпяз"структуру иля баьлы ися конструктив данышыглара щазыр олдуьунубилдириб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

212

Page 213: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

29 ийул

1989 - Азярбайъандан Ермянистана эедян дямир йолу хяттиЕрмянистан яразисиндя гатарлара едилян щцъумлар нятиъясиндябаьланыб. Азярбайъанын Нахчыван Мухтар Республикасынын Ер-мянистан тяряфиндян блокадайа алынмасы башланыб.

1993 - БМТ-нин Тящлцкясизлик Шурасы Ермянистан-Азярбай -ъан мцнагишясинин эенишлянмяси вя Аьдамын ишьалы иля баьлы 853сайлы гятнамя гябул едиб. Гятнамядя ермяни силащлы гцввялярининАьдам районундан вя Азярбайъанын ишьал олунмуш бцтцн яра-зиляриндян чыхарылмасы тяляб олунурду. Лакин сяняддя Ермяниста-нын ады тяъавцзкар кими щалланмырды. Бундан юнъяки 822 сайлы вясонракы 874, 884 сайлы гятнамяляр дя тяхминян ейни мязмундагябул олунмушдур.

2002 - Милли Мяълисин нювбядянкянар сессийасында президентЩейдяр Ялийевин тяклиф етдийи Азярбайъан Конститусийасына дяй-ишикликляр лайищяси бяйянилиб. Конститусийайа дяйишикликлярля баьлыреферендум 2002-ъи ил августун 24-дя кечирилди. Ясас Ганунадяйишикликляр инсан щцгугларынын вя азадлыгларынын горунмасынынялавя тяминатлары, сечки системи, дювлят щакимиййяти органларынынфяалиййятинин тянзимлянмяси, мящкямя щакимиййятинин ролунунартмасыны вя с. нязярдя тутурду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

213

Page 214: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

30 ийул

1435 - Тябриз йахынлыьында Гарагойунлу щюкмдары Исэяндя-рин гошунлары иля Теймуриляр щюкмдары Шащрух вя Ширваншащынбирляшмиш гцввяляри арасында дюйцш олуб. Дюйцш Гарагойунлугошунларынын мяьлубиййяти иля баша чатыб. Атасы Гара Йусифинюлцмцндян сонра тахта чыхан Исэяндяр Гарагойунлу дювлятининяразисини эенишляндирмяк цчцн бир нечя дяфя Ширвана щцъумлар ет-ся дя, истяйиня наил олмамышды. Ондан сонра щакимиййятя эялянЪащан шащын дюняминдя Гарагойунлу дювляти индики Иран вя Ира-гын бюйцк щиссясиндя щаким олду.

1744 - Иран тахт-таъынын азярбайъанлы (тцрк) щюкмдары Надиршащ Яфшар Орта Асийа вя Щиндистан зяфярляриндян сонра Османлыцзяриня йцрцш едиб. Лакин Надир шащын Гарсы яля кечирмяк ъящдиуьурсуз олуб. Бу арада Азярбайъанын шималында Надир шащ ялей-щиня цсйанлар башламышды вя 1744-ъц илдя биринъи олараг ШякидяЩаъы Чялябинин башчылыьы иля мцстягил ханлыг йаранды.

1918 - Халг Ъцмщуриййяти щюкумятинин гярары иля рус ишьалын-дан (1805) сонра Эянъя шящяриня верилмиш Йелизаветпол ады ляьволунуб, шящярин тарихи ады бярпа олунуб. Щюкумятин гярары илячар Русийасы дюврцндя Карйаэин ады верилмиш Ъябрайыл гязасынында тарихи ады бярпа едилиб. 1930-ъу иллярдя Эянъянин ады йенидяндяйишдирилди (Кировабад), 1989-ъу илдя тякрар тарихи ады юзцнягайтарылды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

214

Page 215: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

31 ийул

1918 - Дашнак-болшевик "Бакы Совети"дя парчаланма баш ве-риб. Ермяни дашнаклар есер вя меншевиклярля бирляшяряк болшевикщюкумятини - Шаумйанын башчылыг етдийи Бакы Коммунасыны де-вирибляр. Парчаланма Гафгаз Ислам Ордусунун Бакыйа йцрцшцнцюнлямяк цчцн атылаъаг аддымларла баьлы иди. Дашнак-есер-менше-викляр Ирандакы инэилис гошунларынын кюмяйя чаьырылмасыны истяйир-ди, болшевик Русийасынын планларыны йериня йетирян Шаумйанын ко-мандасы ися буна гаршы иди. Нятиъядя биринъиляр Бакы комиссарла-рыны щакимиййятдян кянарлашдырараг онлары Байыл щябсханасынасалыблар. Сящяриси Бакыда есер-меншевик вя дашнакларын "Сентро-каспи диктатурасы" гурулуб.

1926 - Академик, нефт-газ сащясиндя танынмыш алим, иътимаихадим Митяд Аббасов анадан олуб. ССРИ Елмляр Академийа-сынын мцхбир-цзвц олуб. 1991-1992-ъи иллярдя Азярбайъан Рес-публикасынын дювлят катиби ишляйиб.

1991 - Ермяни терроризми Азярбайъана гаршы нювбяти аксийаныщяйата кечириб. Москва-Бакы маршруту цзря щярякят едян сярни-шин гатарынын Даьыстан Республикасынын Темиртау стансийасы йа-хынлыьында партладылмасы нятиъясиндя 16 няфяр щялак олмуш, 20 ня-фяр йараланмышдыр.

2002 - Президент Щейдяр Ялийев "Азярбайъан РеспубликасынынДювлят Сярщяд Хидмятинин йардылмасы щаггында" фярман имза-лайыб. Фярмана ясасян, Дювлят Сярщяд Хидмяти Милли Тящлцкясизи-лик Щазирлийинин Сярщяд Гошунлары Идарясинин ясасында йарадылыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

215

Page 216: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

1 август

1421 - Гарагойунлу щюкмдары Гара Йусифин оьуллары Исэян-дяр вя Исфяндийарын гошунларлы иля Теймури султаны Шащрухун вяШирваншащын бирляшмиш гцввяляри арасында Алашкерд вадисиндядюйцш олуб. Дюйцш Теймуриляр вя Ширваншащларын гялябяси иля ня-тиъяляниб. Гарагойунлу дювляти иля мцбаризядя Ширваншащ Ы Ибра-щимя дястяк верян Теймури султаны юз нювбясиндя онун кюмяйииля Азярбайъанын диэяр яразилярини яля кечирмяйя чалышырды.

1473 - Узун Щясянин башчылыг етдийи Аьгойунлу дювлятинин(1468-1501) гошунлары иля Османлы ордусу арасында Малатйадюйцшц олуб. Тяряфляр арасында 1472-ъи илдя башланан мцщарибя-нин илк дюйцшц Аьгойунлуларын гялябяси иля нятиъяляниб. Лакин 10эцн сонра Османлы ордусу Аьгойунлу гошунларыны аьыр мяьлу-биййятя уьратды.

1918 - Бакыда есер, меншевик вя дашнаклардан ибарят "Сентро-каспи вя Фящля-ясэяр депутатлары Совети Мцвяггяти Комитясининдиктатурасы" адлы мцртяъе гурум йарадылыб. "Бакы Коммуна-сы"нын сцгутундан сонра йаранан йени гурум да болшевиклярляейни мягсяди - Халг Ъцмщуриййяти щюкумятинин Бакыйа эялишинингаршысыны алмаьы эцдцрдц.

2001 - Азярбайъан яразисиндя бцтцн идаря-мцяссисяляр, дювлятвя гейри-дювлят гурумлары, Азярбайъан дилиндя бцтцн няшрляр ла-тын графикалы ялифбайа кечибляр. Бу тарихи просес президент ЩейдярЯлийевин 18 ийун 2001-ъи ил тарихли фярманына ясасян эерчякляшиб.Латын графикалы ялифбанын тятбигинин Азярбайъанынын тарихиндямцщцм щадися олдуьуну нязяря алан президент 2001-ъи ил авгус-тун 9-да даща бир фярман имзалады вя 1 август Азярбайъан ялиф-басы вя Азярбайъан дили эцнц елан едилди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

216

Page 217: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

2 август

1898 - Азярбайъан милли киносунун йарандыьы эцндцр. Бакыдаилк гысаметражли, сяссиз филм ("Илишдин") нцмайиш олунуб. ПрезидентЩейдяр Ялийевин 2000-ъи ил 18 декабр тарихли сярянъамына ясасян,2 август Милли кино эцнц кими гейд олунур.

1991 - Ермяни тяхрибатчылары Даьлыг Гарабаьын азярбайъанлыящалисиня гаршы даща бир террор акты щяйта кечирибляр. Щадрут(Хоъавянд) районунун Доланлар кяндиндя "ГАЗ-53" маркалыавтомашынын партладылмасы нятиъясиндя 4 няфяр щялак олуб 8 няфярйараланыб.

2001 - Сочидя МДБ саммити чярчивясиндя Азярбайъан, Ру-сийа вя Газахыстан президентляри Щейдяр Ялийев, Владимир Путинвя Нурсултан Назарбайев арасында кечирилян эюрцшдя Хязярлябаьлы мясяляляр мцзакиря едилиб. Президентляр Иран щярби эямиляри-нин Азярбайъанын нефт йатагларында эеофизики кяшфиййат апаранэямисиня щцъумуну (23 ийул) писляйян бирэя бяйанат гябул едиб-ляр. Русийа вя Газахыстан Азярбайъанын Хязярля баьлы конструк-тив, мцбащисяляри динъ йолла низамламаг хяттиня дястяк верибляр.

2003 - Сящщятиндяки проблемлярля баьлы Тцркийядя, ЭцлщаняЩярби Тибб Академийасында (Анкара) мцалиъя олунан прези-дент Щейдяр Ялийев АРДНШ-нин 1-ъи витсе-президенти, миллят вя-кили Илщам Ялийевин Азярбайъанын баш назири тяйин олунмасынаразылыг верилмяси иля баьлы Милли Мяълися тягдимат эюндяриб.

2008 - Бакыда щаким Йени Азярбайъан Партийасынын ЫВ гурул-тайы кечирилиб. Гурултай иштиракчылары партийанын сядри, президентИлщам Ялийевин 2008-ъи ил 15 октйабр президент сечкиляриндя на-мизядлийинин иряли сцрцлмяси барядя йекдил гярар гябул едибляр.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

217

Page 218: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

3 август

1920 - Губа гязасынын Дявячи вя Губа даиряляриндя Щямдул-ла Яфяндинин вя Майылын башчылыьы алтында советляшмя ялейщинякяндли чыхышлары башланыб. Бу цсйанын йатырылмасындан сонраАзярбайъанда болшевик ишьалына гаршы кцтляви чыхышлар нисбятян ся-нэиди. Бундан сонра республикада эцълц антисовет чыхышлары 20-ъииллярин сону-30-ъу иллярин яввялиндя кцтляви колхозлашма заманыюзцнц эюстярди.

1941 - Бюйцк Вятян мцщарибясиндя Совет Ордусу тяркибиндяазярбайъанлылардан ибарят илк гошун бирляшмяси - 402-ъи дивизийатяшкил олунуб.

- Бу арада ССРИ вя Бюйцк Британийа гошунларынын континэен-ти Щитлер Алманийасы гцввяляринин ъянуб ъинащындан (Тцркийя вяИран цзяриндян) Совет Иттифагына мцмкцн щцъумуну юнлямякцчцн Иран (Ъянуби Азярбайъан) яразисиня йеридилмяйя башламыш-ды. Совет гошунлары Ъянуби Азярбайъанда 1945-ъи илядяк галды.

1993 - Бакыда илк бейнялхалг пейк рабитя системинин ачылышыолуб. Америка Бирляшмиш Штатларынын "ЫДБ" ширкятинин гурашдыр-дыьы комплекс Азярбайъаны бейнялхалг телекоммуникасийа сис-теминя гошуб. Ачылыш мярасиминдя Али Советин сядри, президентсялащиййятлярини щяйата кечирян Щейдяр Ялийев иштирак едиб.

1999 - Азярбайъанла Мйанма (Бирма) дювляти арасында дипло-матик мцнасибятлярин гурулмасы щаггында протокол имзаланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

218

Page 219: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

4 август

1783 - Шярги Эцръцстанын (Картли вя Кахетийа чарлыьы) чар Ру-сийасынын щимайясиня кечмяси барядя Эеорэийевск трактаты имза-ланыб. Сянядя ясасян, эцръц чарлыьынын тяркибиндяки Азярбайъанторпаглары (Борчалы, Шямсяддил вя с.) да Русийанын нязарятинякечди. Эцръц чары ЫЫ Иракли иля Русийанын Гафгаз корпусунун рящ-бяри эенерал Потйомкин тяряфиндян имзаланан анлашмайа эюря,Русийа Эцръцстаны Тцркийя (Османлы) вя Иранын щцъумларындангорумаг барядя ющдялик эютцрмцшдц. Эеорэийевск анлашмасы1801-ъи илдя Эцръцстанын Русийайа бирляшдирилмяси цчцн ясас олду.

1918 - Эенерал Денстервилин команданлыг едийи инэилис щярбидястяси Бакыйа эялиб. Бакыдакы "Сентрокаспи" щюкумяти ГафгазИслам Ордусунун шящяря щцъумунун гаршысыны алмаг цчцн Иран-дакы инэилис гошунларыны кюмяйя чаьырмышды. Янзяли лиманынданйола чыхан инэилис десантынын ясас щиссяси августун 9-17-дя Ба-кыйа эялди.

1992 - Азярбайъанла Португалийа (юлкямизин мцстягиллийини1992-ъи ил йанварын 7-дя таныйыб) арасында дипломатик мцнасибят-ляр гурулуб.

2003 - Милли Мяълисин нювбядянкянар сессийасында АРДНШ-ин 1-ъи витсе-президенти, миллят вякили Илщам Ялийевин баш назир вя-зифясиня тяйинатына разылыг верилиб. Гярар сясвермядя иштирак едян101 депутатын йекдил сяси иля гябул едилиб. Щямин эцн дювлят баш-чысы Щейдяр Ялийев Конститусийанын 109-ъу маддясиня ясасян,И.Ялийевин баш назир тяйин олунмасы барядя фярман имзалайыб.Президентин диэяр фярманы иля А.Расизядя баш назир вязифясиндяназад олунараг баш назирин 1-ъи мцавини тяйин едилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

219

Page 220: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

5 август

1895 - Эюркямли алим, ъярращ, иътимаи хадим Мустафа Топчу-башов (1895-1981) анадан олуб. 1930-ъу илдян юмрцнцн сонуна-дяк Азярбайъан Дювлят Тибб Институтунун ъярращлыг кафедрасынарящбярлик едиб. Азярбайъан ССР Елмляр Академийасынын витсе-президенти олуб.

1906 - Иранын Гаъарлар сцлалясиндян олан щюкмдары Мцзяфя-ряддин шащ юлкядя башланан ингилаб даьласыны сянэитмяк цчцнКонститусийанын щазырланмасы барядя фярман вериб. Конститусий-анын гябулу Иранда 1905-ъи илдя башланан вя ясас лидерляриндянбири азярбайъанлы Сяттархан олан ингилабын ясас тялябляриндян иди.Конститусийа 1906-ъы илин декабрында гцввяйя минди вя Иранконститусийалы монархийайа чеврилди.

1918 - Кечмиш Русийа империйасынын Хязярдяки щярби эямиля-ринин базасында Халг Ъцмщуриййятинин щярби донанмасы тяшкилолунуб. Донанма илк мярщялядя 6 гайыг вя эямидян ибарят олуб.Советляшмядян сонра Гырмызы донанма адландырылан щярби-дянизгцввяляри болшевик Русийасынын (даща сонра ССРИ-нин) ХязярЩярби Донанмасынын тяркибиня дахил олуб. ССРИ-нин даьылма-сындан сонра донанма Русийа вя Азярбайъан арасында бюлцнцбвя 1992-ъи илин ийулунда Азярбайъан щярби эямиляри юлкямизинбайраьы алтында рейдя чыхыблар. Президент Щ. Ялийевин 1996-ъы илдявердийи фярманла 5 август Азярбайъанда Щярби донанма эцнцкими гейд олунур.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

220

Page 221: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

6 август

1723 - Русийа чары Ы Пойтр Хязяр дянизини вя Азярбайъаны ялякечирмяк планларыны реаллашдырмаьа башлайыб. Русийа експедисий-асынын Хязяр йцрцшц заманы Азярбайъанын сащил яразиляри, оъцмлядян Бакы ишьал олунуб. Лакин Русийа гошунлары аз сайдаолдуьундан бурада чох дуруш эятиря билмяйяряк эери гайытдылар.Бу йцрцшдян сонра Ы Пойтр Азярбайъан торпагларынын(бцтювлцкдя Ъянуби Гафгазын) яля кечирилмяси иля баьлы мяшщур"Вясиййятнамя"сини елан етди.

1832 - Азярбайъанын эюркямли шаиряси Хуршидбану Натяван(1832-1897) Шушада анадан олуб. Сонунъу Гарабаь ханы Мещ-дигулу ханын гызы, Ибращимхялил ханын нявяси олан вя халг арасын-да "Хан гызы" дейя чаьырылан Натяван истедадлы шаиря олмагла йа-нашы, хейриййячилийи иля дя таныныб, имкансызлара ял тутуб, Шушайасу кямяри чякдириб.

1993 - Ермянистан силащлы гцввяляринин Фцзули району истига-мятиндя эениш щцъуму башланыб. Ермяни гошунларынын щиссяляриМянэяляната йцксяклийини яля кечиряряк Фцзули шящяриня йахынла-шыблар. Азярбайъан Милли Ордусунун щиссяляри щцъуму, чятинликлядя олса дяф едяряк ермяни гцввялярини стратежи ящямиййятлийцксякликлярдян вуруб чыхарыблар. Лакин ики щяфтя сонра ермянигцввяляринин йени щцъцмц Фцзули шящяри вя районун бюйцк щисся-синин ишьалы иля нятиъялянди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

221

Page 222: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

7 август

1930 - Эюркямли ряссам Тоьрул Няриманбяйов анадан олуб.Дцнйанын мцхтялиф мцзейляриндя сярэилянян натцрморт, портрет,мянзяря вя с. жанрларда йаратдыьы ясярлярля йанашы, диварцстц мо-нументал фрескалары иля дя таныныб. Бир сыра филмляря, театр тамаша-ларына бядии тяртибат вериб.

1932 - Совет щюкумятинин "Дювлят мцяссисяляри, колхоз вя ко-оперативлярин ямлакынын горунмасы щаггында" гярары иля халг тя-сяррцфатында сярт ъяза тядбирляринин ясасы гойулуб. Гярара эюря,дювлят ямлакындан щятта хырда оьурлуг эцллялянмя, ян йахшы щал-да 10 ил щябсля ъязаландырылырды. Совет тарихиня "Беш сцнбцл щаггын-да ганун" ады иля дцшян сяняд Азярбайъанда да кянд тясяррцфа-тында репрессийалара зямин йарадыб.

1992 - Азярбайъанда "Ярази мцдафия гярарэащларынын йарадыл-масы щаггында" фярман верилиб. Гярар сярщяд бюлэяляриндя вяДаьлыг Гарабаьда ермяни гцввяляринин щцъумларынын гаршысыныалмаг цчцн йерли ящалинин сяфярбяр олунмасыны нязярдя тутурду.Лакин нятиъя етибариля бу аддым щярби юзбашыналыьа, ващид коман-данлыьа табе олмайан силащлы дястялярин йаранмасына ряваъ верди.

1993 - Ъянуб бюлэясиндя Ялякрам Щцмбятовун башчылыьы ал-тында гондарма гурум - "Талыш-Муьан Республикасы" елан олу-нуб. Халг Ъябщяси игтидары дюврцндя Мцдафия Назирлийиндяйцксяк постлар тутан (бир мцддят назир мцавини) полковникЯ.Щцмбятовун авантцрасы Щейдяр Ялийевин Азярбайъанын рящ-бярлийиня гайыдышы иля барышмайан гцввяляр тяряфиндян тяшвиг олу-нурду. Йерли ящали арасында ися бу сепаратчылыьын дястяйи йох иди вяЩ.Ялийевин гятиййятли тядбирляри нятиъясиндя она сон гойулду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

222

Page 223: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

8 август

1948 - Танынмыш актйор, халг артисти Расим Балайев Аьсудаанадан олуб. Кинодакы илк баш ролу ("Нясими" филми, 1974) онашющрят эятириб, бундан сонра онларла филмдя мцхтялиф образлар йа-радыб. Азярбайъан Кинематографчылар Иттифагынын катибидир.

1991 - Ермянистан яразисиндяки сонунъу азярбайъанлы йашайышмянтягяси - Мещри районунун Нцвяди кянди ермяни силащлыгцввяляринин щцъуму нятиъясиндя талан едилиб. Ермяни гцввялярикяндин бцтцн ящалисини зорла депортасийа едибляр. 1988-ъи илдя Ер-мянистанда азярбайъанлы ящалийя гаршы башланан етник тямизлямясона чатыб.

1998 - Президент Щейдяр Ялийев "Азярбайъан Республикасын-да сюз, фикир вя мялумат азадлыьынын тямин едилмяси сащясиндяялавя тядбирляр щаггында" фярман имзалайыб. Фярмана ясасян,Азярбайъанда мятбуат цзяриндя сензурайа сон гойулуб, Щазир-ляр Кабинети йанында мятбуатда вя диэяр кцтляви информасийа ва-ситяляриндя дювлят сирлярини мцщафизя едян баш идаря - "Главлит"ляьв едилиб.

2008 - Чин Халг Республикасынын пайтахты Пекин шящяриндяХХЫХ Йай Олимпийа Ойунларына старт верилиб. Азярбайъан ид-манчылары бу мютябяр йарышларда уьурла чыхыш едяряк цмумиликдя7 медал (1 гызыл, 2 эцмцш, 4 бцрцнъ) газаныблар.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

223

Page 224: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

9 август

1919 - Бюйцк Британийа иля Иран арасында баьланан сазишя яса-сян, Иран Британийадан асылы дювлятя чеврилиб, юлкядяки инэилис щяр-би гцввяляриня эениш сялащиййятляр верилиб. Разылашма ЪянубиАзярбайъанда халг щярякатыны аловландырыб, Тябриздя инэилисщюкмранлыьына гаршы чыхышлар башланыб, Иран шащынын валиси шящяр-дян говулуб. Бундан сонра инэилис щярби бирляшмяляри Тябриздянчыхарылыб.

Инэилислярля Иран арасындакы сазиш, Ъянуби Азярбайъандан фяр-гли олараг, Шимали Азярбайъан цчцн мцсбят ъящятя малик иди. Ся-няддя Иран тяряфи Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятиня гаршы щярщансы ярази иддиасы олмадыьыны билдирмишди.

1920 - Болшевик Русийасынын ХЫ орду щиссяляри Азярбайъанынардынъа Ермянистаны да советляшдирмяк цчцн Сисийан, Гафан вяЭорус истигамятиндя щцъума кечяряк Дро вя Нижденин дашнакгцввялярини орадан вуруб чыхарыблар. Болшевиклярин эялиши дашнак-ларын Зянэязур бюлэясиндяки азярбайъанлы ящалийя гаршы гырьынла-рынын гаршысыны, гисмян дя олса, алды. Лакин чох кечмямиш бу "хи-ласкарлыг" якс цзцнц эюстярди вя Зянэязур совет Ермянистанынаверилди.

1993 - Али Советин сядри, президент сялащиййятлярини щяйата ке-чирян Щейдяр Ялийев хариъи нефт ширкятляринин нцмайяндяляри иляэюрцшцб. Азярбайъан щюкумяти иля нефт ширкятляри арасында даны-шыгларын бярпасы барядя разылыг ялдя олунуб. Щейдяр Ялийев щаки-миййятя эяляндян сонра Халг Ъябщяси игтидары дюврцндя хариъиширкятлярля башланмыш данышыгларын дайандырылмасы, щазырлананмцгавилянин Азярбайъанын мараглары бахымындан йенидян ишля-нилмяси барядя щюкумятя эюстяриш вермишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

224

Page 225: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

10 август

1895 - Щярби хадим, эенерал Ъямшид Нахчывански (1895-1938)анадан олуб. Ы Дцнйа мцщарибясиндя Русийа ордусунда гуллугедиб. 1918-ъи илдя Азярбайъана гайыдыб, Бакынын азад олунмасын-да иштирак едиб. Советляшмядян сонра дивизийа командири олуб,Москвада Фрунзе адына Щярби Академийаны битириб вя орада дярсдейиб. Сталин репрессийасынын гурбаны олуб.

1920 - Русийа К(б)П-нин Гафгаз Бцросу Азярбайъанын разылыьыолмадан Нахчыванын Шярур-Дяряляйяз бюлэясини Ермянистана вер-мяк бярядя гярар чыхарыб, Гарабаь вя Зянэязур "мцбащисяли ярази-ляр" елан олунуб. Болшевик Русийасы Азярбайъан торпаглары щесабы-на Ермянистаны ширникляндирмяк вя советляшдирмяк сийасятиэцдцрдц. Азярбайъан Мцвяггяти Ингилаб Комитясинин сядри Н.Ня-риманов буна гаршы чыхса да, нятиъяси олмады. Щямин илин декабрын-да Зянэязур Ермянистана бирляшдирилди. Сонракы иллярдя Газахындаьлыг щиссяси - Дилиъан яразиси, 1927-ъи илдя Мещри-Ъябрайыл гязала-рындан 24 кянд, 1929-ъу илдя ашаьы Зянэязурдан Нцвяди, Туьут вяЙернязир кяндляри, Нахчывандан 9 кянд Ермянистана верилди.

1990 - Ермяни терроризми Азярбайъана гаршы нювбяти ганлы ак-сийалары щяйата кечириб. Тбилиси-Аьдам маршруту иля ишляйян сярнишинавтобусунун партладылмасы нятиъясиндя 20 няфяр щялак олуб, 30 ня-фяр йараланыб.

- Щямин эцн Шямкир-Эянъя автомобил йолунда Ханлар району-нун Надел кянди йахынлыьында "ЛАЗ" маркалы автобус партладылыб:17 няфяр щялак олуб, 26 няфяр йараланыб.

1995 - Азярбайъанла Канада (юлкямизин мцстягиллийини 1991-ъиил декабрын 25-дя таныйыб) арасында дипломатик мцнасибятляр гуру-луб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

225

Page 226: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

11 август

1473 - Узун Щясянин башчылыг етдийи Аьгойунлу гошунлары иляОсманлы султаны ЫЫ Мещмет Фатещин гошунлары арасында Отлуг-бели (Тяръан) дюйцшц баш вериб. Дюйцш Османлы ордусунун гяля-бяси иля нятиъяляниб. Бунунла тцрк гошунлары бир гядяр яввял (1 ав-густ 1473) Малатйа дюйцшцндя алдыглары мяьлубиййятин явязиничыхыблар. Бу дюйцш Аьгойунлу-Османлы мцщарибясинин (1472-1473) талейини икинъинин хейриня щялл едиб. Узун Щясян мцщарибя-дя Авропа дювлятляриндян йардым вяди алса да, бу, эерчякляшмя-ди. Яслиндя Авропа даиряляри ики эцълц тцрк дювлятинин саваш мей-данында бир-бирини зяиф салмасында мараглы идиляр.

1918 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин щюкумяти юлкядяцмуми щярби сяфярбярлик щаггында гярар гябул едиб. Гярар юлкяцзря 18-45 йашы арасында щярби мцкялляфиййятли бцтцн вятяндашла-ры ящатя едирди. Гярара ясасян, гыса мцддятдя 5 минядяк шяхс ор-ду сыраларына сяфярбяр олду. Бу арада Азярбайъан-тцрк (Осман-лы) бирляшмиш гцввяляри Бакынын азад олунмасы цчцн щялледиъищцъума щазырлашырды.

1992 - Анкарада Тцркийя вя Азярбайъан хариъи ишляр назирляритяряфиндян консуллуг сащясиндя ямякдашлыг щаггында сазиш им-заланыб. Сазиш Тцркийянин Нахчыванда, Азярбайъанын ися Истан-булда баш консуллуьунун ачылмасыны нязярдя тутурду.

2002 - Ермянистанын Даьлыг Гарабаьда гурдуьу марионетрежимдя "президент сечкиси" кечирилиб. Гондарма сечки щеч бирбейнялхалг гурум вя юлкя тяряфиндян танынмады.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

226

Page 227: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

12 август

1805 - Русийа-Иран мцщарибяси (1804-1813) эедишиндя рус го-шунлары Бакы ханлыьынын стратежи мянтягялярини яля кечиряряк шящя-ри мцщасиряйя алыблар. Лакин эенерал Павел Сисиановун башчылыгетдийи гошунлар мцвяффягиййят газанмайараг эери чякилибляр.1806-ъы илин яввялиндя артыг Ширван ханлыьыны да ишьал етмиш эене-рал Сисиановун гошунлары йенидян Бакыйа йахынлашды. Шящяри тяс-лим етмяк щаггында Бакы ханы Щцсейнгулу ханла данышыглар за-маны Сисианов юлдцрцлдц. Рус гошунлары 1806-ъы илин октйабрындаБакыны алдылар.

1926 - Халг шаири Габил (Имамвердийев) (1926-2007) анаданолмушдур. Азярбайъанын али дювлят мцкафатлары - "Шющрят" вя "Ис-тиглал" орденляри иля тялтиф олунуб.

1942 - Тарихчи, журналист вя публисист Шямистан Нязярли анаданолуб. Азярбайъанын щярб тарихи, танынмыш азярбайъанлы эенералла-рын щяйатына даир китабларын мцяллифидир.

1993 - АТЯТ-ин Минск групунун топлантысында БМТТящлцкясизлик Шурасынын Даьлыг Гарабаь мцнагишяси иля баьлы гя-бул етдийи 822 (Кялбяъярин ишьалы иля баьлы) вя 853 (Аьдымын ишьа-лы) сайлы гятнамялярин йериня йетирилмяси цзря "Тяхирясалынмаз тяд-бирляр графики" гябул олунуб. Сяняд ермяни силащлы гцввялярининишьал олунмуш яразилярдян чыхмасыны нязярдя тутурду, лакин каь-ыз цзяриндя галды. Ермяни гцввяляри ися бейнялхалг бирлийин ла-гейдлийи фонунда ишьалын ъоьрафийасыны даща да эенишляндирдиляр.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

227

Page 228: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

13 август

1993 - Ермянистан силащлы гцввяляринин Даьлыг Гарабаьдан ъя-нубда - Фцзули вя Ъябрайыл район мяркязляри истигамятиндя эениш-мигйаслы щцъуму башланыб. Юлкядя йаранмыш аьыр сийаси вя щярбибющран ермянилярин щцъумунун гаршысыны алмаьа имкан вермяди.Щцъумун илк мярщялясиндя щяр ики районун Даьлыг Гарабаьын ин-зибати сярщядляри бойунъа йерляшян кяндляри ишьал олунду.

2001 - Президент Щейдяр Ялийев юлкянин кцтляви информасийаваситялярини милли дяйярляря вя менталитетя сайьылы олмаьа чаьыранбяйанатла чыхыш едиб. Дювлят башчысынын бяйанаты Гафгаз мцсял-манларынын дини рящбяри, Шейхцлислам Щаъы Аллащшцкцр Пашаза-дянин мятбуатда ("Етимад" гязети) тящгир олунмасы иля баьлы ве-рилмишди. Президент бяйанатында кцтляви информасийа васитяляриниюлкядяки сюз вя мятбуат азадлыьындан суи-истифадя етмямяйя, ях-лаг нормаларына риайят етмяйя, тящгирляря йол вермямяйя чаьыр-мышды.

2004 - Азярбайъанын биринъи ханымы, Щейдяр Ялийев Фонду-нун президенти Мещрибан ханым Ялийева Азярбайъанын шифащихалг ядябиййатынын вя мусиги ирсинин горунуб сахланылмасы, инки-шаф етдирилмяси вя тяблиьи сащясиндяки актив фяалиййятиня эюряУНЕСЪО-нун Хошмярамлы сяфири адына лайиг эюрцлцб. М.Ялийе-ва тцркдилли юлкялярин бу ада лайиг эюрцлян илк гадын тямсилчисидир.2006-ъы илдя Азярбайъанын биринъи ханымы Ислам Конфрансы Тяшки-латынын елм, тящсил вя мядяниййят цзря гуруму олан ИСЕСЪО-нунда Хошмярамлы сяфири олду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

228

Page 229: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

14 август

1930 - ССРИ щюкумяти юлкядя иъбари ибтидаи тящсил щаггындагярар гябул едиб. ССРИ Халг Комиссарлары Советинин гярарынаясасян, 1930-1931-ъи тядрис илиндян етибарян 8-10 йашында оланбцтцн ушаглар мяъбури гайдада ибтидаи тящсиля (1-3-ъц синифляр)ъялб едилмяли идиляр. Гярарда щямчинин шящяр вя гясябялярдя 7-ил-лик иъбари (натамам орта) тящсил системиня кечид нязярдя тутул-мушду. Гярарын иърасы Азярбайъанда да савадсызлыьын ляьви сащя-синдя мцщцм мярщяля олду.

1989 - Бакыда Халг Ъябщясинин тяшкилатчылыьы иля ЕрмянистанынАзярбайъана гаршы ярази иддиаларына, азярбайъанлыларын Ермянис-тандакы тарихи торпагларындан етник тямизлянмясиня етираз оларагйени митингляр вя кцтляви тятилляр башланыб. Тятил дальасы тяхминяники ай давам етди. Республиканын коммунист рящбярлийиняцнванланан тяляблярдян бири дя Азярбайъанын суверенлийи щаг-гында ганунун гябул едилмяси барядя иди. Щямин ганун 1989-ъуил сентйабрын 23-дя гябул олунду.

2002 - Нахчыванда, Азярбайъан-Ермянистан сярщядинин Сядя-ряк району яразисиндя президентляр Щейдяр Ялийев вя Роберт Ко-чарйан арасында тякбятяк эюрцш кечирилиб. Бу, Азярбайъан вя Ер-мянистан президентляри арасында 1999-ъу илдя башланан тякбятякэюрцшлярин сайъа 21-ъиси иди. Дюрд саат давам едян эюрцшдян со-нра ачыглама верян президентляр данышыглардан цмумян разылыгифадя етсяляр дя, ортада щеч бир нятиъянин олмадыьыны билдирдиляр.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

229

Page 230: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

15 август

1784 - Эюркямли шаир, Азярбайъанын реалист вя сатирик поезий-асынын баниляриндян бири Гасым бяй Закир (1784-1857) Шушадаанадан олмушдур.

1867 - Ъянуби Азярбайъан тцркляринин мцбариз лидери Сяттяр-хан (1867-1914) анадан олуб. 1905-1911-ъи иллярдя Иранда шащцсул-идарясиня гаршы Мяшрутя (Конститусийа) ингилабына рящбярликедян Сяттярхан тякъя Ъянуби Азярбайанда дейил, бцтцн Ирандаады ещтирамла анылан тарихи шяхсиййятдир. Мяшрутя ингилабында ой-надыьы рола эюря Сяттярхан Иранда шащ режими девриляндян сонра"Милли сярдар" адына лайиг эюрцлцб. 1914-ъц илдя террор нятиъясин-дя гятля йетирилиб.

1905 - Русийанын Нижни-Новгород шящяриндя Цмумрусийамцсялманларынын Ы гурултайы башланыб. Азярбайъанлыларын датямсил олундуьу гурултайын мягсяди Русийа Думасына нцмай-яндялярин сечилмяси иди. Гурултайда "Русийа империйасындамцсялманларын вязиййяти вя проблемляри" мювзусунда ясас мя-рузя иля Ялимярдан бяй Топчубашов чыхыш едиб.

1992 - Азярбайъанда милли валйута - манат дювриййяйя бура-хылыб. Бунунла баьлы президент фярманы 1992-ъи ил ийулун 15-дя ве-рилмишди. Азярбайъан мцстягиллийини 1991-ъи илин октйабрында еланется дя, яксяр республикалар кими, бурада да кечмиш совет рублудювриййядя иди. Милли валйутайа кечид просеси 1992-ъи илин сонуна-дяк давам етди вя 1993-ъц ил йанварын 1-дян манат юлкядя йеэ-аня юдяниш васитяси елан едилди.

1994 - Азярбайъан Сингапурла (юлкямизин мцстягиллийини1992-ъи ил йанварын 2-дя таныйыб) дипломатик мцнасибятляр гуруб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

230

Page 231: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

16 август

1905 - Шушада ермяни-дашнак гулдур дястяляринин азярбайъанлыящалийя гаршы щцъумларынын гаршысы алыныб. Бакыдакы мцсялман гы-рьынларындан сонра ермянилярин ейни ссенарини Гарабаьда щяйатакечирмяк ъящдляри баш тутмайыб, ермяни дястяляри Шуша йахынлыьын-да аьыр мяьлубиййятя уьрайыблар. Бундан аз юнъя дашнакларын си-лащлы дястяляри Гаъар кяндиндяки (Фцзули району) дюйцшдя мяьлубедилмишди.

1906 - Цмумрусийа мцсялманларынын ЫЫЫ гурултайы (Нижни-Нов-город) ишя башлайыб. Августун 20-дяк сцрян гурултайда Цмумру-сийа Мцсялманлары Иттифагынын ("Иттифаги-Мцслимин") програм ся-нядляри, рящбяр структурлары тясдигляниб. Азярбайъанлы Ялимярданбяй Топчубашов Цмумрусийа Мцсялманлары Иттифагынын рящбярисечилиб.

1925 - Мцасир Азярбайъан ядябиййатынын эюркямли нцмайян-дяси, халг шаири, драматург, иътимаи хадим Бяхтийар Ващабзадя(1925) Шякидя анадан олуб. Ыкийя бюлцнмцш Азярбайъанын тарихифаъиясиндян бящс едян "Эцлцстан" поемасы шаиря мяшщурлуг эяти-риб. Йарадыъылыьы бойунъа 20-дяк поема, 10 драм ясяри йазыб.Азярбайъан Али Советинин (1980-1995), Милли Мяълисин (1995-2000)депутаты олуб, "Шющрят" вя "Истиглал" орденляри иля тялтиф олунуб.

1993 - Ермянистан силащлы гцввяляринин Ъябрайыл-Фцзули истига-мятиндя иримигйаслы щцъуму Ъябрайылын Гушчулар, Гышлаг, Дошулу,Яфяндиляр, Гараъаллы, Балйанд, Сцлейманлы кяндляринин ишьалы илянятиъяляниб. Фцзули истигамятиндя Ашаьы Вейсялли, Зярэяр, Ишыглы вя с.кяндляр ермянилярин ялиня кечиб. Ермяни щярби бирляшмяляри щяр икирайон мяркязинин бир нечя километрлийиндя гярар тутублар.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

231

Page 232: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

17 август

1942 - Дцнйа шющрятли мцьянни, ССРИ халг артисти МцслцмМагомайев (1942-2008) Бакыда анадан олуб. АзярбайъанДювлят Консерваторийасыны битириб, узун илляр Азярбайъан ДювлятОпера вя Балет Театрынын солисти, Азярбайъан Дювлят Естрада-Симфоник Оркестринин бядии рящбяри олуб. 2008-ъи ил октйабрын 25-дя Москвада вяфат едиб, Бакыда, "Фяхри Хийабан"да дяфн олунуб.

1993 - Милли Мяълисдя "Азярбайъан Республикасынын Лянкя-ран, Астара, Масаллы, Лерик, Йардымлы, Ъялилабад вя Билясуваррайонларында йаранмыш вязиййят щаггында" гярар гябул едилиб.Гярарда Ялякрам Щцмбятовун гондарма "Талыш-Муьан Рес-публикасы" йаратмаг ъящди дювлятчилик ялейщиня гясд кими гий-мятляндирилиб. Парламент щямчинин Я.Щцмбятовла ишбирлийиндяэцнащландырылан кечмиш мцдафия назири Рящим Газыйеви МиллиМяълис цзвлцйцндян азад едиб вя онун барясиндя ъинайят иши ачылыб.

2002 - Азярбайъан Республикасы Силащлы Гцввяляриня ЙардымФонду йарадылыб. Президент Щейдяр Ялийевин фярманы иля ФондунЯсаснамяси тясдигляниб. Сянядя ясасян, Азярбайъан БейнялхалгБанкында Фондун банк щесаблары ачылыб. Илк дяфя олараг юлкяящалиси Азярбайъан ордусуна билаваситя йардым эюстярмяк имка-ны ялдя едиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

232

Page 233: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

18 август

1912 - Азярбайъанын халг шаири Мирварид Дилбази (1912-2001)анадан олмушдур. Ушаг вя эянъляр цчцн йаздыьы шеирлярля мяш-щурлашыб. Низаминин, Няваинин, еляъя дя бир чох рус вя совет ша-ирляринин ясярлярини Азярбайъан дилиня тяръцмя едиб.

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин парламенти юлкя сярщядлярининмцщафизяси щаггында ганун гябул едиб. Гануна ясасян, ЩярбиНазирлийин тяркибиндя Сярщяд Гошунлары йарадылыб. ПрезидентЩейдяр Ялийевин фярманы (16 август 2000) иля августун 18-и Сяр-щяд гошунлары эцнц кими гейд олунур. Совет дюврцндя СярщядГошунлары Дювлят Тящлцкясизлик Комитясинин структуру кимимювъуд олуб, Азярбайъан мцстягиллийини бярпа едяндян сонрасярщяд хидмяти бир мцддят Милли Тящлцкясизлик Назирлийинин тярки-биндя фяалиййят эюстяриб. Президент Щейдяр Ялийевин 2002-ъи ил 31ийул тарихли сярянъамы иля Дювлят Сярщяд Хидмяти йарадылыб вя Сяр-щяд Гошунлары мцстягил гурум кими фяалиййятя башлайыб.

1993 - БМТ Тящлцкясизлик Шурасынын иъласында ермяни силащлыгцввяляринин Аьдам районундан вя Азярбайъанын ишьал олун-муш диэяр районларындан гейд-шяртсиз чыхарылмасы барядяТящлцкясизлик Шурасы сядринин бяйанаты гябул олунуб. БяйанатАзярбайъан Али Советинин сядри, президент сялащиййятлярини щяйа-та кечирян Щейдяр Ялийевин Ермянистанын щярби тяъавцзцнцн эе-нишлянмяси иля баьлы БМТ рящбярлийиня цнванладыьы мяктуб яса-сында гябул олунмушду. Лакин бяйанатда онун иърасы иля баьлыщяр щансы механизм нязярдя тутулмадыьы цчцн о, декларатив ся-няд олараг галды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

233

Page 234: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

19 август

1634 - Нювбяти Сяфяви-Османлы мцщарибяси (1623-1639) эеди-шиндя султан ЫВ Мурадын башчылыг етдийи тцрк гошунлары Ирявангаласыны яля кечирибляр. Лакин Османлы дювляти Иряваны узунмцддят ялиндя сахлайа билмяди. Мцщарибянин йекунлары иля баьлыимзаланан Гясри-Ширин сцлщ мцгавилясиня эюря, Гярби ЭцръцстанОсманлы императорлуьунун, Иряван дахил олмагла Гярби Азяр-байъан торпаглары вя Шярги Эцръцстан яразиси Сяфяви дювлятининялиндя галды.

1768 - Фятяли хан Губалынын гошунлары иля Шяки щакими Щцсейнханын гошунлары арасында дюйцш баш вериб. Фятяли хан галиб эялибвя Шяки ханлыьынын ихтийарында олан Шамахы торпаглары Губа хан-лыьына бирляшдирилиб. Бундан бир гядяр юнъя (1767) Фятяли хан Ба-кы ханлыьыны да Губа ханлыьына бирляшдирмишди. Лакин онун Азяр-байъан торпагларыны бирляшдирмяк ниййяти диэяр ханлыглар тяряфин-дян гябул олунмайыб. Фятяли хана гаршы бирляшян Азярбайъан вяДаьыстан щакимляринин гцввяляри Худат йахынлыьындакы Эавду-шан дюйцшцндя (1774) ону аьыр мяьлубиййятя уьрадыблар. Бун-дан сонра Фятяли хан Русийа иля мцттяфиглик йаратмаг цчцн зар ЫЫЙекатеринанын йанына елчиляр эюндяриб.

2000 - МДБ дювлят башчыларынын Йалтада (Украйна) кечирилянгейри-формал саммитиндя Азярбайъан президенти Щейдяр Ялийев-ля Ермянистан президенти Роберт Кочарйан арасында Гарабаьнизамланмасына даир нювбяти данышыглар олуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

234

Page 235: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

20 август

1783 - Чар Русийасынын Гафгаз корпусуна башчылыг едян эене-рал Потйомкин Азярбайъан ханларына мцраъият едяряк онлары Ру-сийа империйасы щимайясиня кечмяк барядя Эеорэийевск мцгавиля-синя гошулмаьа чаьырыб. Бундан бир гядяр яввял (4 август) ШяргиЭцръцстан (Картли вя Кахетийа) чары ЫЫ Иракли Эеорэийевск тракта-тыны имзалайараг Русийанын щимайячилийини гябул етмишди. Потйом-кинин мцраъиятиня Азярбайъан ханларындан щеч бири мцсбят ъавабвермяди.

1901 - Мяшщур ханяндя, халг артисти Хан Шушински (ИсфяндийарЪаванширов, 1901-1979) анадан олуб.

1912 - Эюркямли дирижор вя бястякар Нийази (1912-1984) анаданолмушдур.

1918 - Азярбайъанын мяшщур физики, академик Щясян Абдуллай-ев (1918-1993) анадан олуб.

1992 - Азярбайъан яразисиндян совет (Русийа) гошунларынын чы-харылмасы башланыб. Бу просес Нахчывандан башламыш, НахчыванАли Мяълисинин сядри Щейдяр Ялийевин тяшяббцсц иля мухтар респуб-ликадакы 75-ъи мотоатыъы дивизийасынын чыхарылмасы барядя гярар гя-бул едилмишди. Разылашмайа ясасян, дивизийанын ямлакы Азярбай -ъан Ордусунун Нахчывандакы щиссяляриня верилди. АзярбайъанданРусийа гошунларынын чыхарылмасы 1993-ъц илин майында баша чатды.

1997 - Азярбайъан щюкумяти иля АБШ-ын "Р.В.Инвестмент" шир-кяти арасында юлкянин бир нечя районунда гызыл йатагларынын ишлян-мясиня даир мцгавиля имзаланыб. Мцгавиля Азярбайъанын Орду-бад, Эядябяй, еляъя дя Кялбяъяр району яразисиндяки гызыл, эцмцшвя мис йатагларынын ишлянмясини нязярдя тутурду. Америка ширкяти-нин эцнащы цзцндян сазиш щяйата кечирилмяди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

235

Page 236: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

21 август

1930 - Эюркямли ядябиййатшцнас алим, академик Бякир Ня-бийев анадан олуб. Азярбайъан елминин инкишафындакы хидмятля-риня эюря, "Шющрят" вя "Истиглал" орденляри иля тялтиф олунуб.

1991 - Ермяни тяхрибатчы дястяляринин Даьлыг Гарабаьын азяр-байъанлы ящалисиня гаршы террор щцъумлары давам едиб. Щадрутрайонунун Шадахт кянди йахынлыьында сярнишин автобусунунпартладылмасы нятиъясиндя 2 няфяр щялак олуб, 10 няфяр аьыр йара-ланыб.

1992 - Нахчыван Али Мяълисинин сядри Щейдяр Ялийевин Тещра-на сяфяри эедишиндя Иран Ислам Республикасындан Нахчывана еле-ктрик енержиси верилмяси, коммуникасийаларын чякилмяси вя ярзагйардымы эюстярилмяси барядя сазишляр имзаланыб. Сяфяр Милли Мяъ-лисин вя Азярбайъан щюкумятинин Нахчывана йардым эюстярилмя-си барядя гябул етдийи гярарлар чярчивясиндя щяйата кечирилмишди.

1997 - Азярбайъан Республикасы иля Сербийа вя ЧерногорийаИттифагы (2006-ъы илдян Сербийа вя Черногорийа республикаларынаайрылыб) арасында дипломатик мцнасибятляр гурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

236

Page 237: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

22 август

1819 - Азярбайъанда илк алман колонийасы - Щеленендорф (ин-дики Эюйэюл) гясябясинин ясасы гойулуб. Алманларын Гафгазакючц 1817-ъи илдя Русийа чарынын разылыьы иля башланмышды. Щеленен-дорфун ясасы Вцртемберг краллыьындан эялян иъма тяряфиндян гой-улуб. Сонра бюлэядя даща бир нечя алман гясябяси салыныб. 1938-ъиилдя гясябя Ханлар адландырылыб, 1941-ъи илдя ися Сталинин ямри иляалманлар Газахыстана сцрэцн едилиб. 2008-ъи илдя Милли МяълисХанларын Эюйэюл адландырылмасы барядя гярар гябул едиб.

1993 - Лянкяранда Ялякрам Щцмбятовун гондарма режиминя("Талыш-Муьан Республикасы") гаршы халгын кцтляви аксийалары баш-ланыб. Щейдяр Ялийевин телевизийа иля мцраъиятиндян сонра минляр-ля шящяр сакини етираз митингиня чыхыб. Митинг Я.Щцмбятовун дяс-тяси тяряфиндян атяшя тутулуб, 3 няфяр щялак олуб, ъинайяткар дястяися даьлара гачыб. Августун 23-дя Лянкяран вя ятраф районлардагануни щакимиййят бярпа олунду. Я.Щцмбятов вя дястяси щяминилин пайызында яля кечирилди. Щейдяр Ялийевин тямкин вя гятиййятисайясиндя бюлэядя ганунчулуг там бяргярар едилди.

1999 - Ъеневрядя Азярбайъан вя Ермянистан президентляриарасында Гарабаь низамланмасына даир нювбяти эюрцш кечирилиб.

2000 - Екс-президент, Азярбайъан Халг Ъябщясинин сядриЯбцлфяз Елчибяй (1938-2000) Тцркийядя, Эцлщаня Щярби ТиббАкадемийасында (Анкара) вяфат едиб. Президент Щейдяр ЯлийевЕлчибяйин вяфаты иля баьлы телевизийа иля чыхыш едяряк башсаьлыьы вер-миш, дювлят тяряфиндян рясми дяфн комиссийасы тяшкил едилмишди. Пре-зидентин сярянъамы иля Елчибяй Бакыда, Фяхри Хийабанда дяфнолунду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

237

Page 238: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

23 август

1514 - Сяфяви дювлятинин башчысы Шащ Ы Исмайылын гошунлары иляОсманлы султаны Ы Сялимин ордусу арасында Чалдыран дцзцндя(Маку йахынлыьында) дюйцш баш вериб. Дюйцшдя Сяфяви ордусумяьлуб олиб. Османлы ордусу Хой, Мярянд вя Тябризи тутуб.Чалдыранда гялябя сайясиндя Османлы дювляти Ярзурум дахил ол-магла Шярги Анадолуну яля кечириб. Чалдыран мяьлубиййяти Сяфя-виляр дювлятинин щярби сийаси нцфузуна аьыр зярбя вуруб.

1722 - Ы Пйотрун команданлыьы алтындакы рус гошунлары Дяр-бянди яля кечирибляр, Азярбайъанын Хязярсащили бюлэяляринин ишьа-лы башланыб. Бир гядяр сонра Бакыны (1723) яля кечирян рус гошун-лары Лянкяран-Астара, даща сонра ися Янзялийядяк ирялиляйибляр.

1943 - Эюркямли актйор, халг артисти Шащмар Ялякбяров(1943-1992) Эянъядя анадан олуб. Азярбайъан киносунда уну-дулмаз образлар йарадыб, бир нечя филмя гурулуш вериб.

1993 - Азярбайъан Гарабаь ъябщясиндя ики бюйцк иткийя мя-руз галыб. Ермянистан силащлы гцввяляринин щцъуму нятиъясиндяФцзули вя Ъябрайыл районларынын бюйцк щиссяси, о ъцмлядян щяр икирайон мяркязи ишьал олунуб. Ъябрайыл районунун яразиси 1050 квкм, ящалиси тяхминян 57 мин няфяр иди. Щазырда районун бцтцняразиси (96 кянд) ишьал алтындадыр. Фцзули району (яразиси 1386 квкм, ящалиси тяхминян 100 мин няфяр) бцтцнлцкля ишьал олунса да,сонрадан Азярбайъан Ордусу бязи Аразбойу кяндляри, о ъцмля-дян Щорадиз гясябясини дцшмяндян азад етди, йашайыш мянтягя-ляринин йенидян гурулмасындан сонра щямин яразилярдян кючкцндцшмцш ящалинин бюйцк гисми юз торпагларына эери гайытды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

238

Page 239: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

24 август

944 - Рус (славйан) тайфаларынын гошунлары Азярбайъан тор-пагларына дахил олараг Бярдя шящярини яля кечирибляр. Щямин дювр-дя Гафгазда бюйцк тиъарят мяркязи олан шящяр Кийев-рус кнйазыИгорун гулдур дястяляри тяряфиндян талан едилиб, ящалийя диван ту-тулуб. Бундан бир гядяр яввял (914) рус-славйан тайфалары Азяр-байъанын Хязярсащили бюлэяляриня илк истилачы йцрцш етмишдиляр. Щя-мин дюврдя Азярбайъан яразисиндя дювлятчилийин (шималда Шир-ваншащлар, ъянубда Салариляр дювляти) зяиф олмасы хариъи щцъумла-ры дяф етмяйя имкан вермирди.

1578 - Сяфяви-Османлы мцщарибяляринин икинъи мярщяляси (би-ринъи мярщяля 1555-ъи илдя Амасйа сцлщц иля йекунлашмышды) баш-ланыб. Чылдыр дюйцшцндя Сяфяви гошунларына галиб эялян Османлыгцввяляри Тифлиси яля кечирибляр. Лакин бир гядяр сонра (сентйабр)Сяфяви гошунлары мяьлубиййятин явязини чыхыб, Османлы ордусу-нун шимал-гярби Азярбайъан торпагларына доьру ирялилямясинингаршысы алыныб.

2002 - Азярбайъанда Конститусийайа дяйишикликлярля баьлы ре-ферендум кечирилиб. Мяркязи Сечки Комиссийасынын мялуматынаэюря, референдумда юлкя цзря сясвермя щцгугу олан 4 милйон410 мин няфяр ящалинин 88,47 фаизи иштирак едиб. Референдум ак-тында Конститусийанын 24 маддяси цзря 39 дяйишиклик тяклиф олун-мушду. Щямин дяйишикликляр 8 груп цзря бюлцшдцрцлмцшдц. Ряс-ми нятиъяляря ясасян, дяйишикликляр пакетинин лещиня (айры-айрыблоклар цзря) 96-97 фаиз сяс верилмишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

239

Page 240: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

25 август

1721 - Даьыстан щакими Щаъы Давуд хан йерли ящалинин кю-мяйи иля Шамахыны яля кечириб. Шящярдя чохлу сайда рус таъиригятля йетирилиб, маллары гарят едилиб. Бу щадися чар Русийасы иляСяфяви дювлятинин (Ширван бюлэяси онун тяркибиндя иди) мцнаси-бятлярини кяскин шякилдя писляшдириб. Бундан сонра Хязярйаныбюлэяляря йцрцшя башлайан рус гошунлары Дярбянддян Бакыйа-дяк яразиляри, даща сонра ися Астара вя Янзялийядяк бцтцн са-щилйаны яразиляри яля кечирибляр. Руслар йалныз 1732-ъи илдяКцрдян ъянубда олан яразиляри Сяфявиляря гайтардылар.

1992 - Азярбайъанла Мяракеш дювляти (юлкямизин мцстягил-лийини 1991-ъи ил декабрын 30-да таныйыб) арасында дипломатикмцнасибятляр гурулуб.

1993 - АТЯТ-ин фяалиййятдя олан сядри, Исвечин хариъи ишлярназири Маргарета аф Угглас ермяни силащлы гцввяляринин Азяр-байъан яразисиндя ишьалчылыг ямялиййатларынын эенишлянмяси илябаьлы бяйанат вериб. АТЯТ сядри президент Левон Тер-Петросй-ана мцраъият едяряк ермяни гцввялярини Губадлы вя Зянэиланрайонларынын ишьалындан чякинмяйя чаьырыб. Лакин Ермянистанрящбярлийи бу чаьырышы рядд етди вя августун сонунда Губадлырайону ишьал олунду.

2001 - Тцркийя Силащлы Гцввяляри Баш Гярарэащынын ряиси, ор-ду эенералы Щцсейн Гыврыкоьлунун Азярбайъана сяфяри эедишин-дя ики юлкя арасында щярби ямякдашлыг мясяляляри эениш мцзаки-ря олунуб. Тцркийя Силащлы Гцввяляринин али пилотаж ескадрилйасыолан "Тцрк улдузлары" Бакы сямасында нцмуняви цчцшлар кечириб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

240

Page 241: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

26 август

837 - Бязз галасы йахынлыьында Бабяк Хцрряминин гошунлары иляХилафят ордусу арасында сонунъу дюйцш олуб. Хцррямиляр мяьлуболублар. Хилафят гошунлары Бяззи яля кечиряряк йандырыблар. Бабякгаланы тярк ется дя, ермяни Сящл ибн Сумбатын хяйаняти нятиъясин-дя ярябляр тяряфиндян ясир эютцрцляряк Хилафятин пайтахты Самиряшящяриня апарылыб вя 838-ъи илин мартында едам едилиб.

1071 - Султан Алп Арсланын башчылыг етдийи Сялъуг ордусу иляБизанс императору Ромен Диоэенин гошунлары арасында Мялазэ-ирд дюйцшц баш вериб. Алп Арсланын 50 минлик сцвари ордусу бизан-сларын 200 минлик гошуну цзяриндя гялябя чалыб. Бу гялябядян со-нра оьуз (азярбайъанлы) тцрклярин Сялъуг дювляти Гафгаз-ЙахынШярг реэионунун щеэемон эцъцня чеврилиб.

1949 - Гафгаз Мцсялманлары Идарясинин рящбяри, Щаъы Ал-лащшцкцр Пашазадя Лянкяранын Ъил кяндиндя анадан олуб. Буха-ра вя Дашкянддя дини тящсил алыб. 1980-ъи илдя Гафгаз Мцсялман-лары Идарясинин сядри сечилиб, Шейх-цл-ислам дяряъясиня йцксялиб.1992-ъи илдя Гафгаз халгларынын Али Дини Шурасынын сядри сечилиб.

1964 - Азярбайъанын биринъи ханымы, Щейдяр Ялийев Фондунунпрезиденти, миллят вякили Мещрибан ханым Ялийева анадан олуб.2004-ъц илдян УНЕСЪО-нун, 2006-ъы илдян Ислам Конфрансы Тяш-килатынын елм, тящсил вя мядяниййят цзря гуруму олан ИСЕСЪО-нун Хошмярамлы сяфиридир. 2005-ъи илдя Милли Мяълисин депутаты се-чилиб. Азярбайъан Эимнастика Федерасийасына, Азярбайъан Мя-дяниййятинин Достлары Фондуна рящбярлик едир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

241

Page 242: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

27 август

1989 - Азярбайъан ССР Али Советинин Ряйасят Щейяти ДаьлыгГарабаьын ермяни ящалисинин "сялащиййятли нцмайяндяляр гурул-тайы"нын гярарларыны гейри-гануни елан едиб. Ермяни сепаратчыларыавгустун 16-да Степанакертдя (Ханкянди) "гурултай" кечирярякДаьлыг Гарабаьын Азярбайъанын тяркибиндя мухтар вилайят ста-тусундан имтина едилмяси барядя гярар гябул етмишдиляр.

1991 - Нахчыван Али Мяълисинин фювгяладя сессийасында мух-тар республика яразисиндя Сов.ИКП-нин вя комсомол тяшкилатынынфяалиййятинин дайандырылмасы вя онларын ямлакынын миллиляшдирил-мяси щаггында гярар гябул едилиб. Али Мяълис Москвада ком-мунуст-реваншист гцввялярин "август гийамы"ны писляйян бяйанатгябул едиб. Ъямиййятин тялябиня бахмайараг Азярбайъанын овахткы партийа-совет рящбярлийи бу мясялядя щялялик сусмаьацстцнлцк верирди.

- Щямин эцн Бакы Шящяри Халг Депутатлары Советинин гярарыиля шящярин мяркязи мейданында Ленинин щейкяли сюкцлцб вя мей-дана рясмян "Азадлыг" мейданы ады верилиб.

1992 - Азярбайъанла Гвинейа-Бисау дювляти арасында дипло-матик мцнасибятляр гурулмасы барядя протокол имзаланыб.

2005 - МДБ дювлят башчыларынын Казанда (Русийа, Татарыс-тан) кечирилян саммити чярчивясиндя Азярбайъан вя Ермянистанпрезидентляри Илщам Ялийев вя Роберт Кочарйан арасында ДаьлыгГарабаь низамланмасы иля баьлы нювбяти эюрцш кечирилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

242

Page 243: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

28 август

1918 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти Назирляр Шурасы халг ма-арифинин, орта мяктяблярин миллиляшдирилмяси щаггында гярар гябуледиб. Щюкумят щямчинин юлкянин бцтцн мяктябляриндя тцрк (Азяр-байъан) дилинин иъбари гайдада тядрис олунмасы барядя гярар гябуледиб.

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин парламенти Азярбайъан ДювлятБанкынын йарадылмасы барядя ганун гябул едиб. Банк системининмяркязляшдирилмяси барядя мцзакиряляр 1918-ъи илдян эется дя, щюку-мят вя парламент дахилиндя фикир айрылыглары онун реаллашмасына им-кан вермямишди. Дювлят Банкы щямин илин октйабрында фяалиййятябашлады.

1995 - АТЯТ-ин фяалиййятдя олан сядринин Даьлыг Гарабаьмцнагишяси цзря шяхси нцмайяндяси посту тясис олунуб. Шяхси нцмай-яндянин мандатына мцнагишя зонасында атяшкяс режиминя нязярят,гошунларын тямас хяттиндя мониторинглярин кечирилмяси дахилдир.

2000 - Президент Щейдяр Ялийев йени йарадылан Апеллйасийа Мящ-кямясинин цвляринин тяйинаты иля баьлы фярман имзалайыб. Фярманаясасян, ашаьы инстансийа мящкямяляри иля Али Мящкямя арасында 2-ъипилля ролуну ойнайан Апеллйасийа Мящкямясинин 38 щакими тяйинедилиб.

2003 - Президент Щейдяр Ялийевин имзаладыьы яфв фярманына яса-сян, 70 мящбус, о ъцмлядян дювляти ъинайятляря эюря мящкум едил-миш 44 няфяр азадлыьа бурахылыб.

2007 - Бакыда М.Мухтаров кйчяси 185 цнванында инша едилян 16мяртябяли бинанын чюкмяси нятиъясиндя 27 няфяр щялак олуб. Гяза ти-кинтинин мцщяндислик вя техники тящлцкясизлик нормаларына уйьунапарылмамасы нятиъясиндя баш вериб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

243

Page 244: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

29 август

1920 - Азярбайъанын Мцвяггяти Ингилаб Комитяси юлкядя та-хыл тиъарятинин инщисара алынмасы щаггында декрет вериб. Бунунлайанашы, щюкумят юлкядя ярзаг бющраныны арадан галдырмаг цчцн"ярзаг сапалаьы" системинин тятбиги барядя декрет вермишди. "Яр-заг сапалаьы"на ясасян, кяндлиляр тядарцк етдикляри мящсулун ар-тыг щиссясини щюкумятин мцяййян етдийи гиймятя (базар гиймятин-дян уъуз) дювлятя сатмалы идиляр.

1991 - Азярбайъан Республикасы Али Советинин нювбядянкя-нар сессийасы ишя башлайыб. Мцхалифятин вя парламентдяки демо-кратик гцввялярин тяляби иля сессийанын эцндялийиня Азярбайъанындювлят мцстягиллийинин елан олунмасы, Милли Ордунун йарадылма-сы барядя мясяляляр салынса да, о вахткы республика рящбярлийи сий-аси "дарэюзлцк" нцмайиш етдиряряк щяр ики мясяляйя мцгавимятэюстярирди. Сессийада иштирак едян депутат Щейдяр Ялийев Азяр-байъанын мцстягиллийинин эеъикдирилмядян елан олунмасы тяклифииля чыхыш едиб.

1993 - Азярбайъанда "Президент Я.Елчибяйя етимад эюстярил-мяси щаггында" референдум кечирилиб. МСК-нын мялуматына эю-ря, референдумда юлкя цзря сечиъилярин 92 фаизи иштирак едиб. Рефе-рендума чыхарылан "Сиз Азярбайъан Республикасынын президентиЯбцлфяз Елчибяйя етимад эюстярирсинизми?" суалына сясвермядя иш-тирак едянлярин 97,5 фаизи "йох", 2,1 фаизи "щя" ъавабы вермишди.Референдумун нятиъясиня ясасян, Милли Мяълис нювбядянкянарпрезидент сечкиляринин (3 октйабр) кечирилмяси барядя гярар гябулетди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

244

Page 245: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

30 август

1410 - Тябриз йахынлыьында баш верян икинъи Шянби-Газандюйцшцндя Гарагойунлу щюкмдары Гара Йусифин гошунлары Ъя-лаириляр дювлятинин башчысы Султан Ящмядин ордусуну мяьлубедиб. Бу дюйцшдян сонра Ъялаириляр дювлятинин (Ъянуби Азяр-байъан 1359-1410-ъу иллярдя бу дювлятин тяркибиндя олуб) мювъ-удлуьуна сон гойулуб вя йени Азярбайъан-тцрк дювляти - Гара-гойунлу императорлуьу (1410-1468) мейдана чыхыб.

1930 - Азярбайъан Мяркязи Иъраиййя Комитясинин вя ХалгКомиссарлары Советинин гярары иля республика яразиси йени инзибативащидляря - районлара бюлцнцб. Гярара ясасян, 63 район йарады-лыб. Бундан юнъя республикада ярази-инзибати бюлэц системи ола-раг 10 даиря (Бакы, Эянъя, Гарабаь (Аэдам), Губа,Кцрдцстан, Лянкяран, Муьан (Салйан), Ширван (Эюйъай) Нуха,Загатала) вя онларын тяркибиндя гязалар мювъуд иди.

1991 - Али Советин нювбядянкянар сессийасында эярэин мцза-кирялярдян сонра "Азярбайъан Республикасынын дювлят мцстягил-лийини бярпа етмяк щаггында" Бяйаннамя гябул олунуб. Сяняд-дя Азярбайъан Республикасынын 1918-1920-ъи иллярдя мювъуд ол-муш Халг Ъцмщуриййятинин вариси олдуьу вурьуланырды. Бунунлайанашы, парламент Азярбайъанын дювлят мцстягиллийинин конститу-сион ясасларыны йаратмаг цчцн айрыъа ганунун - КонститусийаАктынын щазырланмасы барядя гярар гябул едиб.

1992 - Азярбайъанла Газахыстан арасында дипломатик ялагя-ляр гурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

245

Page 246: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

31 август

1863 - Танынмыш маарифчи, йазычы, драматург Ряшид бяй Яфян-дийев (1863-1942) анадан олуб. Азярбайъанда ибтидаи тящсил цзряилк дярсликлярин - "Ушаг баьчасы" ("Ялифба") вя "Бясирятцлятфал" ад-лы гираят китабынын мцяллифидир.

1991 - Азярбайъанда 1990-ъы илин 20 йанварындан гцввядяолан фювгяладя вязиййят режими, нящайят, ляьв олунуб. Щакимийй-ят бунунла гаршыдакы президент сечкиляриня (8 сентйабр 1991) де-мократик эюрцнтц вермяйя чалышырды.

1993 - Ермянистанын силащлы гцввяляринин давам едян тяъ-авцзц нятиъясиндя Азярбайъанын Даьлыг Гарабаьдан кянардадаща бир району - Губадлы ишьал олунуб. Губадлы районунуняразиси 802 кв км, ящалиси ися ишьал заманы 31 мин няфяр иди. Гу-бадлы шящяри вя районун 90-а йахын кянди бир нечя эцнцн ичиндяЕрмянистан силащлы гцввяляринин ялиня кечиб. Губадлынын ишьалын-дан сонра ермяни гцввяляринин Зянэилан району ятрафында мцща-сиря щалгасы даща да даралыб.

2001 - Президент Щейдяр Ялийев "Ясрин мцгавиляси" ("Азяри-Чыраг-Эцняшли" йатагларынын ишлянмяси) чярчивясиндя "бюйцкнефт"ин щасилатына башланылмасы барядя "Фаза-1" планыны тясдиг-ляйиб. Плана ясасян, 2005-ъи илядяк "Ясрин мцгавиляси" цзря нефтистещсалынын эцндялик 100 мин баррелдян 375 мин барреля чатдырыл-масы нязярдя тутулурду. Плана вахтындан юнъя - 2004-ъц илин ав-густунда ямял едилди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

246

Page 247: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

1 сентйабр

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин парламенти Азярбайъанын илк алитящсил мцяссисясинин - Бакы Дювлят Университетинин йарадылмасыбарядя ганун гябул едиб. Парламент щямчинин щюкумятин тякли-финя ясасян 100 няфяр азярбайъанлы эянъин дювлят щесабына тящсилалмаг цчцн хариъи юлкяляря эюндярилмяси барядя гярар гябул ет-мишди.

1949 - Азярбайъан ССР-дя иъбари 7-иллик тящсиля кечид башлай-ыб. Совет щюкумяти 1931-ъи илдя юлкядя иъбари ибтидаи тящсил (1-3-ъц синиф) барядя гярар гябул етмишди. Щямин гярара ясасян, 30-ъуиллярин сонунда 7-иллик тящсиля кечид щяйата кечирилмяли иди. Лакинмцщарибя (1941-1945) вя сонракы аьыр сосиал-игтисади вязиййят бугярары хейли лянэитмишди. 1959-ъу илдя иъбари 8-иллик тящсиля (ната-мам орта тящсил), 1966-ъы илдя ися иъбари 10-иллик тящсиля (там ортатящсил) кечид тямин олунду.

1992 - Азярбайъан Республикасы иля Бирляшмиш Яряб Ямирлик-ляри (юлкямизин мцстягиллийини 1991-ъи ил декабрын 26-да таныйыб)арасында дипломатик мцнасибятляр гурулуб.

1993 - Президент сялащиййятлярини щяйата кечирян Щейдяр Ялий-ев щюкумятдя бир сыра тяйинатларла баьлы фярманлар имзалайыб:Азярбайъанын БМТ-дяки даими нцмайяндяси Щясян Щясяновхариъи ишляр назири, эенерал-майор Мяммядряфи Мяммядовмцдафия назири, Сямяд Садыгов игтисадиййат назири, Елчин Яфян-дийев баш назирин мцавини, Галиб Аьайев Милли Банкын ИдаряЩейятинин сядри тяйин олунуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

247

Page 248: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

2 сентйабр

1829 - Русийа иля Османлы нювбяти мцщарибянин (1828-1829)йекунларына даир Ядирня мцгавиляси имзаланыб. Сазишя ясасян,Османлы Ащалсых падшащлыьынын (Ащыска тцркляринин йашадыьы яра-зи, индики Эцръцстанын Самтсхе-Ъавахети бюлэяси) бир щиссясиниРусийайа эцзяштя эедиб вя щямин яразийя ъянуб-шярги Анадолу-дан ермяни ящалисинин кючцрцлмясиня разылыг вериб. Кючцрцлян ер-мяниляр сонрадан Ащалсых бюлэяси иля йанашы, Тифлис, Иряван вяНахчыван бюлэяляриндя дя йерляшдирилди. Бундан ялавя, ОсманлыРусийанын Иранла апардыьы мцщарибянин (1826-1828) йекунларыны- Нахчыван вя Иряван ханлыгларынын Русийайа бирляшдирилмясини ря-смян таныйыб.

1991 - Ермянилярин Гарабаь авантцрасы йени мярщяляйя кечиб,гондарма дювлятин - "Даьлыг Гарабаь Республикасы"нын йара-дылдыьы елан олунуб. Гярар "ДГМВ Халг Депутатлары Совети"нин(сялащиййят мцддяти щяля 1988-ъи илин йанварында баша чатмышды)ермяни депутатларынын адындан гябул едилмишди. Гярара ясасян,инзибати бахымдан щеч вахт Даьлыг Гарабаь мухтариййятиня аидолмамыш кечмиш Шаумйан району (1991-ъи илдя Эоранбой райо-нуна бирляшдирилиб) да гондарма "республика"нын яразиси еланедилмишди. Сящяриси эцн (3 сентйабр) Азярбайъан Али СоветининРяйасят Щейяти гярары антиконститусион елан етди.

1994 - АБШ-ын БМТ-дяки даими нцмайяндяси сяфир МадленОлбрайт президент Билл Клинтонун шяхси тямсилчиси сифятиля Бакыйаэялиб. Ханым Олбрайтын президент Щейдяр Ялийевля эюрцшцндяАзярбайъанын хариъи нефт ширкятляри иля имзалайаъаьы контракт("Ясрин мцгавиляси"), Гарабаь низамланмасы мцзакиря олунуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

248

Page 249: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

3 сентйабр

1826 - Русийа-Иран мцщарибясиндя Иран гошунлары артыг илкдюйцшдя уьурсузлуьа дцчар олублар. Шямкир ятрафында баш веряндюйцшдя мяьлубиййятя уьрайан шащзадя Аббас Мирзянин гошун-лары эери чякилмяйя мяъбур олублар. Бунун ардынъа рус гошунла-ры Эянъя йахынлыьында да Иран гошунларыны мяьлуб едибляр. Буарада Эянъядя Русийа ишьалчылыьына гаршы цсйан башласа да, русгошунлары ону йатырмаьа мцвяффяг олублар.

1993 - Милли Мяълисин иъласында Азярбайъанын Мцстягил Дюв-лятляр Бирлийиня цзв олмасы барядя гярар гябул едилиб. Президентсялащиййятлярини щяйата кечирян Щейдяр Ялийев АзярбайъанынМДБ цзвлцйцня гаршы чыхан мцхалифятин етиразларына ъаваб ола-раг бу цзвлцйцн щеч бир щалда Азярбайъанын суверенлийиня хялялэятирмяйяъяйини бяйан едиб. Азярбайъанын МДБ-йя гошулмасысентйабрын 24-дя МДБ-нин Москва саммитиндя рясмиляшди.

2008 - АБШ-ын витсе-президенти Дик Чейни Бакыйа эялиб. Бу,АБШ-Азярбайъан мцнасибятляри тарихиндя Вашингтондан Бакыйаян йцксяк сявиййяли сяфяр иди. Президент Илщам Ялийевин АБШ вит-се-президенти иля эюрцшцндя реэионда вязиййят (РусийанынЭцръцстана щярби мцдахиляси), ики юлкянин енержи тящлцкясизлийи са-щясиндя вя бейнялхалг террорчулуьа гаршы мцбаризядя ямякдаш-лыьы мцзакиря едилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

249

Page 250: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

4 сентйабр

1804 - Иряван ханлыьынын Гямярли кянди (индики ЕрмянистандаАртшат гясябяси) йахынлыьында чар Русийасы вя Иран гошунлары ара-сында дюйцш олуб. Руслар мяьлуб олараг эери чякилибляр. Бу, Ру-сийа-Иран мцщарибясиндя (1804-1813) рус гошунларынын икинъимяьлубиййяти иди. Бундан юнъя руслар Цчмцядзин дюйцшцндя (27ийул) мяьлуб олмушдулар. Бунунла беля, рус гошунлары 1805-ъиилин яввялиндя, бу дяфя Шяки вя Гарабаь ханлыгларына щцъум едя-ряк щяр ики ханлыьы яля кечирибляр.

1918 - Дашнак-есер-меншевик "Сентрокаспи" щюкумятининчаьырышы иля Бакыйа эялмиш инэилис щярби континэенти шящяри тярк ет-мяйя башлайыб. Эенерал Денстервилин башчылыг етдийи инэилис десан-ты августун яввялиндя Янзялидян (Иран) Бакыйа эялмишди. Инэилис-ляр "Сентрокаспи диктатурасы"нын Бакыда реал щакимиййятя маликолмадыьыны вя Азярбайъан-тцрк (Османлы) гцввяляринин щцъумугаршысында дуруш эятиря билмяйяъяклярини гятиляшдирдикдян сонраэери дюндцляр. Инэилислярин сон дястяси Гафгаз Ислам ОрдусунунБакыйа щцъуму (15 сентйабр) юнъяси шящяри тярк етди.

1991 - Нахчыван Али Мяълисинин сентйабрын 3-дя башланан фюв-гяладя сессийасында тяшкилати мясяляйя бахылыб. Депутатларын йек-дил гярары иля халг депутаты Щейдяр Ялийев Нахчыван Али Мяълиси-нин сядри сечилиб. Щейдяр Ялийевин мухтар республикайа рящбяр-лийя башламасы блокада вязиййятиндя олан, Ермянистан тяряфдянарамсыз щцъумлара мяруз галан Нахчыванын хиласы цчцн тарихишанс иди. Щ.Ялийев 1993-ъц илин ийунунадяк мухтар республикайарящбярлик етди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

250

Page 251: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

5 сентйабр

1935 - Азярбайъанын халг артисти, танынмыш эцлцш устасы Сийа-вуш Аслан анадан олмушдур.

1944 - Иътимаи-сийаси хадим, шаир, драматург, публисист Щидай-ят Оруъов Гярби Азярбайъанын Мещри районунда анадан олуб.

1991 - Азярбайъан Республикасынын Мцдафия Назирлийинин йа-радылмасы барядя президент фярманы верилиб. Ъ.Нахчывански адынащярби мяктябин ряиси, эенерал-лейтенант Валещ Бяршадлы юлкянинилк мцдафия назири тяйин едилиб. Лакин мцдафия назири тяйин едилсядя, о вахткы щакимиййятин (президент А.Мцтяллибов) астаэял сийа-сяти цзцндян Азярбайъанда Милли Орду щяля йарадылмамышды.Йалныз бир ай сонра (9 октйабр) Али Совет Силащлы Гцввялярининйарадылмасы щаггында ганун гябул етди.

2002 - Президент Щейдяр Ялийев "Кцтляви информасийа васитя-ляринин инкишафына дювлят гайьысынын артырылмасы сащясиндя ялавятядбирляр щаггында" сярянъам имзалайыб. Сярянъама ясасян,КИВ-ин сярбяст инкишафынын тямин едилмяси, игтисади вя сийаси асы-лылыьынын арадан галдырылмасы, мадди-техиники вя малиййя базасы-нын даща да эцъляндирилмяси мягсядиля малиййя вясаити айрылыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

251

Page 252: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

6 сентйабр

1916 - Илк азярбайъанлы тяййарячи, чар Русийасы ордусунун за-бити Фяррух аьа Гайыбов Ы Дцнйа мцщарибясиндя Вилнцс цзярин-дя илк щава дюйцшундя иштирак едиб. Лакин азярбайъанлы щярбитяййарячинин дюйцш йолу гыса олуб. Сентйабрын 12-дя баш веряндюйцшдя Гайыбов алманларын тяййарясини вурдугдан сонра щялаколуб.

1918 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин нцмайяндя щейятиИстанбулда Османлы дювлятинин рящбярлийи иля эюрцшцб. Милли Шура-нын сядри М.Рясулзадя, "Мцсават" фраксийасынын цзвц Х.Хас-мяммядов вя эенерал С.Сяфикцрдскинин дахил олдуьу щейят Ос-манлынын йени султаны ВЫ Мещмет Ващдеттин тяряфиндян гябуледилиб. Бу, Халг Ъцмщуриййятинин рясми щейятинин илк хариъи сяфя-ри иди. Османлы щярби рящбярлийинин (Янвяр паша) дя иштирак етдийиэюрцшдя Халг Ъцмщуриййятиня щярби йардым вя Бакынын азадолунмасы мясяляси ясас мювзу олуб. Бу эюрцшдян сонра Бакыныназад олунмасы барядя щялледиъи щцъум барядя гярар верилди.

1942 - Бюйцк Вятян мцщарибяси эедишиндя азярбайъанлыларданибарят 416-ъы Таганрог милли дивизийасы тяшкил олунуб. ДивизийаШимали Гафгаздан Берлинядяк шяряфли дюйцш йолу кечиб. Бунданялавя, Совет Ордусу тяркибиндя азярбайъанлылардан ибарят 402-ъи,223-ъц, 77-ъи вя 271-ъи дивизийалар да йарадылмышды. Цмумиликдя1941-1945-ъи иллярдя Азярбайъандан ъябщяйя тяхминян 600 минняфяр йола дцшмцшдц.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

252

Page 253: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

7 сентйабр

1914 - Танынмыш ядябиййатшцнас вя театршцнас, иътимаи хадимЪяфяр Ъяфяров (1914-1973) анадан олмушдур.

1991 - Ермяни тяхрибатчы дястяляри Даьлыг Гарабаьын азяр-байъанлы ящалисиня гаршы нювбяти террор актлары щяйата кечирибляр.Щадрут (Хоъавянд) районунун Туь кяндиня силащлы басгын ня-тиъясиндя кяндин 2 сакини юлдцрцлцб. Ханкянди йахынлыьында сяр-нишин автобусунун атяшя тутулмасы нятиъясиндя ися 3 азярбайъан-лы юлдцрцлцб, 4 няфяр йараланыб.

2000 - Нйу-Йоркда БМТ-нин "Миниллийин саммити"ндя ишти-рак едян президент Щейдяр Ялийев Баш Ассамблейанын тянтянялииъласында чыхыш едиб. Бейнялхалг бирлийин Ермянистанын тяъ-авцзцня сейрчи галдыьыны вурьулайан Азярбайъан рящбяри бу фак-тын ишьалчылыьы тяшвиг етдийини билдириб. Щямин эцн БМТ-нин бина-сында ЭЮУАМ дювлят башчыларынын - Эцръцстан (Е.Шеварднад-зе), Юзбякистан (И.Кяримов), Украйна (Л.Кучма), Азярбайъан(Щ.Ялийев) вя Молдова (П.Лучински) президентляринин саммитикечирилиб.

2006 - БМТ Баш Ассамблейасынын 60-ъы сессийасында Ермяни-станын Азярбайъана гаршы ишьалчылыг мцщарибясинин фясадларын-дан бящс едян йени сяняд гябул олунуб. "Азярбайъанын ишьалолунмуш яразиляриндяки вязиййят щаггында" адлы гятнамядя ер-мянилярин ишьал едилмиш торпагларда йаньынлар тюрятмясиня диггятчякилирди. Гятнамядя мцнагишя зонасында мониторингин щяйатакечирилмяси яксини тапса да, бу, эершякляшмяди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

253

Page 254: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

8 сентйабр

1991 - Азярбайъанда илк президент сечкиляри кечирилиб. Юлкядя-ки яксяр сийаси гцввялярин, о ъцмядян Халг Ъябщясинин бойкотетдийи вя алтернативсизлик шяраитиндя кечирилян сечкилярдя Азяр-байъан КП МК-нын 1-ъи катиби Айаз Мцтяллибов президент сечи-либ. МСК-нын рясми нятиъяляриня эюря, сясвермядя иштирак едян се-чиъилярин 98,5 фаизи онун лещиня сяс вермишди. Мцтяллибов 1990-ъыилин майында Али Совет тяряфиндян формал олараг президент сечил-мишди, йени сечки дя мащиййятъя ондан фярглянмяди.

1992 - Азярбайъанла Йапонийа (юлкямизин мцстягиллийини1991-ъи ил декабрын 28-дя танымышды) арасында дипломатик мцна-сибятляр гурулуб.

1998 - Бакыда тарихи "Бюйцк Ипяк Йолу"нун бярпасы иля баьлыАвропа Бирлийинин ТРАЪЕЪА (Авропа-Асийа няглиййат дящлизи)лайищяси цзря бейнялхалг конфранс кечирилиб. 32 юлкянин (о ъцмля-дян 9 юлкя президентинин), 12 бейнялхалг тяшкилатын иштирак етдийиконфрансда Авропа-Гафгаз-Асийа бейнялхалг няглиййат дящлизи-нин йарадылмасы щаггында мцгавиля вя диэяр сянядляр имзаланыб,"Бакы бяйаннамяси" гябул едилиб. ТРАЪЕЪА лайищясинин ясасиштиракчылары кими мцгавиляйя Азярбайъан, Ермянистан,Эцръцстан, Газахыстан, Гырьызыстан, Таъикистан, Юзбякистан,Тцркийя, Украйна, Молдова, Румынийа вя Болгарыстан имза ат-мышды. Азярбайъан сянядя беля бир гейд ялавя етмишди ки, Ермя-нистан ишьал етдийи яразиляри азад етмяйинъя Азярбайъан бу юлкяиля щяр щансы няглиййат ялагяси гурмайаъаг.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

254

Page 255: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

9 сентйабр

1578 - Сяфяви дювляти иля Османлы императорлуьу арасында чо-хиллик мцщарибялярин икинъи мярщяляси башланыб. Азярбайъанын ши-мал-гярбиндя Ганых (Алазан) чайы сащилиндя (индики Загатала-Балакян яразиси) баш верян дюйцшдя Сяфяви гошунлары галиб эялиб.Лакин мцщарибянин сонракы дюйцшляриндя Османлылар ард-ардагялябялар газандылар вя 1590-ъы илдя баьланан Истанбул сцлщ сази-ши иля ики тцрк дювлятинин ганлы мцщарибяляринин нювбяти мярщяляси-ня йекун вурулду. Сцлщ мцгавилясиня ясасян, Талыш бюлэяси истис-на олмагла бцтцн Шимали Азярбайъан, Гярби Азярбайъан, еляъядя Ъянуби Азярбайъанын бир щиссяси (Ширван вя Гарабаьдан Тя-бриз вя Мараьайадяк яразиляр) Османлынын нязарятиня кечди.

1942 - ССРИ Дювлят Мцдафия Комитясинин (сядр И.Сталин) ям-ри иля Азярбайъан ССР яразисиндя щярби вязиййят елан едилиб. Бувахт фашист Алманийасынын гошун бирляшмяляри артыг Гафгаз даь-ларында иди вя Бакы цзяриня щава рейдляри щяйата кечирилирди.

1991 - Ермяни силащлы дястяляри Даьлыг Гарабаьын азярбайъан-лы ящалисиня гаршы йени террор актлары щяйата кечирибляр. Аьдам-Хоъавянд автобусунун атяшя тутулмасы нятиъясиндя 5 няфяр гят-ля йетирилиб 34 няфяр йараланыб. Аьдам-Гарадаьлы маршруту цзряавтобусун эцллябаран едилмяси нятиъясиндя 8 азярбайъанлы щялаколмуш, 42 няфяр хясарят алмышды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

255

Page 256: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

10 сентйабр

1618 - Сяфяви дювляти иля Османлы императорлуьу арасында нюв-бяти мцщарибянин (1616-1618) нятиъяляриня даир Мярянд сцлщ са-зиши имзаланыб. Ы шащ Аббасла Османлы орду команданы Хялил па-шанын имзаладыьы сазишя ясасян, ики дювлят арасында 1612-ъи илдя ял-дя олунмуш Сараб сцлщцнцн ясас шяртляри бир даща тясдигляниб.Щямин шяртляря ясасян, Сяфяви дювляти ХВЫ ясрин сонунда Осман-лы иля мцщарибядя (1578-1590) итирдийи торпагларын бюйцк щиссясиниэери гайтармышды. Лакин бу сцлщ дя узун сцрмяди вя беш ил сонратяряфляр арасында йени мцщарибя башланды.

1939 - Азярбайъан ССР Али Советинин гярары иля республиканынярази-инзибати бюлэцсцндя бир сыра дяйишикликляр едилиб. Даьлыг Га-рабаь Мухтар Вилайятинин Дизак вя Ъорабярт районлары Щадрутвя Мардакерт районлары адландырылыб. Бундан ялавя, йени Жданов(индики Бейляган) вя Исмайыллы районлары йарадылыб, Щаъигабул гя-сябяси Газымяммяд вя о, ейниадлы районун мяркязи олуб. Щя-мин ил щямчинин Аьстафа вя Уъар районлары йарадылыб.

1993 - АБШ президенти Билл Клинтон Азярбайъан рящбяри Щей-дяр Ялийевя мяктуб эюндяриб. Мяктубда Америка тяряфи Азяр-байъан рящбярлийиндян Бакы-Иъеван вя Бакы-Нахчыван дямир йо-лунун бярпасыны хащиш едирди. Бунун мцгабилиндя ися Азярбай -ъана щуманитар йардымлары гадаьан едян "Азадлыьа Дястяк Ак-ты"на 907-ъи дцзялишин (1992-ъи илдя Конгресдя гябул олунмушду)ляьви вяд едилирди. Азярбайъан рящбярлийи бу тяклифи рядд етди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

256

Page 257: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

11 сентйабр

1795 - Тифлис йахынлыьында эцръц чары ЫЫ Ираклинин гошунлары иляИран шащы Аьа Мящяммяд Гаъарын гошунлары арасында дюйушолуб. Гаъарын гошунлары эцръц гцввялярини мяьлуб едиб вя Тифли-си, еляъя дя бцтцн Шярги Эцръцстаны (о ъцмлядян АзярбайъанынБорчалы мащалыны) яля кечирибляр. Лакин Иран гошунлары бурадачох гала билмяди, илин сонунда Русийа гошунлары онлары бюлэядянсыхышдырыб чыхарды. Бундан сонра ися чар ЫЫ Иракли Русийа империй-асы иля мцгавиля баьлады вя Эцръцстан (Картли-Кахетийа чарлыьы)Русийанын щимайясиня кечди.

1913 - Танынмыш кинорежиссор вя оператор, халг артисти МухтарДадашов (1913-1998) анадан олуб. Азярбайъан киносундаюнямли йер тутан филмляря ("Ганун наминя", "Бакыда кцляклярясир" вя с.) гурулуш вериб.

1996 - Авропа Шурасы Назирляр Комитяси Азярбайъанын Авро-па Шурасына дахил олмасы вя Азярбайъанда демократийайа кечидпросесинин сцрятляндирилмяси мягсядиля Бакы иля данышыгларын ин-тенсивляшдирилмясини нязярдя тутан ( 96) 32 сайлы гятнамя гябуледиб. Бундан бир гядяр яввял (ийун 1996) Авропа Шурасы Парла-мент Ассамблейасы Азярбайъана "хцсуси дявят едилмиш гонаг"статусу вермишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

257

Page 258: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

12 сентйабр

1723 - Чар Русийасы иля Сяфяви дювляти арасында Петербургмцгавиляси имзаланыб. Мцгавиляйя ясасян, Азярбайъанын Хя-зярйаны яразиляри (Дярбянд, Бакы, Салйан, Лянкяран, Ряшт, Янзя-ли) Русийанын нязарятиня верилиб. Щямин дюврдя Османлы илямцщарибя апаран Сяфяви дювляти цчцн бу сазиш тактики сяъиййя да-шыйырды. Сяфявиляр Русийа иля мцттяфиглик щесабына Османлыны ялякечирдийи Шимали вя Гярби Азярбайъандан чыхармаг истяйирди. Ла-кин Русийа Сяфявиляря умдуьу дястяйи вермяди, яксиня, 1724-ъцилдя баьланан Русийа-Османлы мцгавилясиня ясасян, Азярбайъа-нын шимал-гярбини Османлынын нязарятиня кезди. Сяфяви дювятиРусийайа вердийи торпаглары йалныз 1732-1735-ъи иллярдя - Ы Пйот-рун юлцмцндян сонра Русийаныны зяифлямясиндян истифадя едяряк- эери гайтара билди.

1801 - Чар Ы Александр Шярги Эцръцстанын Русийайа бирляшди-рилмяси щаггында манифест имзалайыб. Манифестя ясасян, Азяр-байъанын тарихи торпаглары олан Газах, Шямсяддил, Борчалы вяПямбяк яразиляри дя Русийанын тяркибиня гатылды.

1887 - Эюркямли йазычы, тяръцмячи вя иътимаи-сийаси хадим Йу-сиф Вязир Чямянзяминли (1887-1943) анадан олуб. Халг Ъцмщу-риййятинин Истанбулда сяфири олуб, сонра мцщаъирятдя йашайыб,1926-ъы илдя Азярбайъана гайыдыб. 1940-ъы илдя щябс олунуб,1943-дя щябс дцшярэясиндя вяфат едиб. Йазычынын "Ики од арасын-да" ("Ган ичиндя") романы Азярбайъан тарихи романынын классикнцмунясидир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

258

Page 259: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

13 сентйабр

1826 - Икинъи Русийа-Иран мцщарибясинин (1826-1828) эедишиняящямиййятли дяряъядя тясир едян Эянъя дюйцшц олуб. Иран гошун-ларынын аьыр мяьлубиййятя уьрамасы мцщарибянин талейини фактикиолараг щялл етди. Бундан бир гядяр яввял ися (3 сентйабр) шащзадяАббас Мирзянин гошунлары Шямкир дюйцшцндя руслара мяьлуб ол-мушду. Бу арада Эянъядя Русийа ишьалчылыьы ялейщиня цсйанынбашламасы да Иранын ишиня йарамады, руслар цсйаны йатырдылар. Бу-нун ардынъа руслар Шяки вя Лянкяранда мейдана эялян цсйанла-ры да йатырдылар, щямчинин Лянкяран ханлыьыны ляьв етдиляр. Бун-дан сонра ися Русийа гошунларынын Нахчыван, Иряван ханлыгларыцзяриня вя Араздан ъянубдакы Азярбайъан яразисиня щцъумларыбашланды.

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин баш назири Нясиб бяй Йусифбяй-ли парламентя мцраъият едяряк щюкумятин истефа вердийини билдириб.Н.Йусифбяйлинин рящбярлик етдийи 4-ъц коалисийа щюкумяти щяминилин апрелиндя гурулмушду. Истефайа сябяб ися йеня щюкумятдахи-ли (фраксийаларарасы) ихтилаф, о ъцмлядян игтисади мясялялярля баьлыфикир айрылыглары иди. Парламент йени коалисийа гуруланадяк Назир-ляр Шурасына рящбярлик етмяйи Н.Йусифбяйлийя щяваля етди, онунбашчылыьы иля 5-ъи щюкумят кабинети ися декабрда формалашды.

1933 - Эюркямли бястякар, ССРИ-нин вя Азярбайъанын халгартисти Ариф Мяликов анадан олуб. Назим Щикмятин пйеси ясасын-да йаздыьы "Мящяббят яфсаняси" балети она дцнйа шющряти эятириб,бир чох юлкялярин театрларында сящняйя гойулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

259

Page 260: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

14 сентйабр

1920 - Ъянуби Азярбайъан Милли Щюкумятинин гуруъусу ШейхМящяммяд Хийабани Тябриздя гятля йетирилиб. Хийабанинин баш-чылыьы иля Тябриз цсйаны щямин илин апрелиндя гялябя чалмыш, ийун-да онун рящбярлийи алтында Милли Щюкумят гурулмушду. Бу ара-да Тещран (шащ) режими бир тяряфдян Хийабани иля данышыглар апа-рыр, диэяр тяряфдян, Тябризя щцъум планы щазырлайырды. 1920-ъи илсентйабрын 12-дя иртиъа гцввяляри Тябризя щцъум етдиляр. Тябризцсйанчылары ики эцн гящряманъасына мцгавимят эюстярдиляр.Сентйабрын 14-дя Хийабани юлдцрцлдц вя цсйан ган ичярисиндябоьулду. Ъянуби Азярбайъан тцркляринин истиглал мцбаризясининдаща бир сящифяси фаъияли шякилдя сона чатды.

1991 - Бакыда Азярбайъан Коммунист Партийасынын фювгяла-дя 33-ъц гурултайы кечирилиб. Гурултай Азярбайъан КП-нин юзцнцбурахмасы щаггында гярар гябул едиб. Партийанын ямлакы мяркя-зи вя йерли щакимиййят органларына верилиб. "Август гийамы"нын иф-ласындан сонра артыг коммунист щакимиййятиня сон гойулмуш-ду. Москвада Сов.ИКП-нин юзцнц бурахмасы барядя гярар гя-бул етмясиндян сонра мцттяфиг республикаларын коммунист пар-тийа тяшкилатлары да ейниля щярякят етмяк зорунда идиляр. Беляъя1920-ъи илин йанварында гурулан вя 71 ил республикада щакимгцввя олан Азярбайъан КП тарихин архивиня верилди.

1994 - Азярбайъанла Гятяр дювляти арасында дипломатикмцнасибятляр гурулуб.

1998 - Бакыда Азярбайъан гадынларынын гурултайы башлайыб.Бу, мцстягиллик дюврцндя Азярбайъан гадынларынын илк беля фору-му иди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

260

Page 261: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

15 сентйабр

1918 - Нуру пашанын команданлыьы алтында Азярбайъан-тцрк(Османлы) щярби гцввяляринин Гафгаз Ислам Ордусу Бакынын"Сентрокаспи диктатурасы" щюкумятиндян вя дашнак тюр-тюкцнтцляриндян тямизляйиб. 1918-ъи илин апрел-ийул айларында Ба-кы Шаумйанын башчылыг етдийи "Бакы Коммунасы"нын, августун1-дян ися инэилислярин дястяйи иля гурулмуш есер-меншевик-дашнак"Сентрокаспи" щюкумятинин нязарятиндя иди. Гафгаз Ислам Орду-су щиссяляринин Бакыйа щцъуму юнъяси (14 сентйабр) инэилис щярб-чилярин сон дястяси дя шящяри тярк етмишди. Бакынын азад олунмасыАзярбайъанын истиглал тарихинин шанлы сящифяси олду. Милли щюкумятЭянъядян Бакыйа кючдц вя Бакы Халг Ъцмщуриййятинин пайтах-ты елан едилди.

- Щямин эцн Эянъядя Халг Ъцмщуриййятинин рясми гязети,Ъцмщуриййят парламентинин органы олан "Азярбайъан" гязети-нин илк сайы чапдан чыхыб.

2004 - Президент Илщам Ялийевин фярманы иля (21 август 2004)Азярбайъанда бцтцн тящсил мцяссисяляриндя йени дярс или сентйаб-рын 15-дя башланыб. 15 сентйабр "Билик эцнц" елан едилиб.

- Щямин эцн Астанада МДБ саммити чярчивясиндя Русийапрезиденти Владимир Путинин иштиракы иля Азярбайъан вя Ермянис-тан президентляри Илщам Ялийев вя Роберт Кочарйан арасынданювбяти эюрцш олуб.

2008 - Президент Илщам Ялийев "2008-2015-ъи иллярдя Азяр-байъан Республикасында йохсуллуьун азалдылмасы вя давамлы ин-кишаф Дювлят Програмы"нын тясдиг едилмяси щаггында сярянъамимзалайыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

261

Page 262: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

16 сентйабр

1918 - Халг Ъцмщуриййяти щюкумяти иля Османлы щюкумятиарасында илк тиъарят сазиши баьланыб. Сазиш АзярбайъанданТцркийяйя нефт, памбыг, йун вя диэяр мящсулларын ихраъыны нязяр-дя тутурду. Сазишин илкин мябляьи 3 млн. тцрк лиряси щяъминдя ня-зярдя тутулмушду. Щямин дюврдя хцсусиля нефт тяъщизатында ъид-ди проблемлярля цзляшян Османлы дювляти цчцн бу сазиш олдугъамцщцм иди. Тцркийя тяряфи юз нювбясиндя Азярбайъана техникиаваданлыг вя силащ эюндярирди.

1926 - Азярбайъанын танынмыш нефтчиси Гараш Ямиров (1926-1973) анадан олмушдур.

1989 - Азярбайъан ССР Али Совети Даьлыг Гарабаь МухтарВилайятиндя "Хцсуси Идаря Комитяси"нин ляьв олунмасы иля баьлыССРИ Али Советинин Ряйасят Щейяти гаршысында вясатят галдырыб."Хцсуси Идаря Комитяси" щямин илин йанварында Москва тяряфин-дян йарадылмышды вя юз фяалиййяти иля бюлэядя ермяни сепаратчылыь-ынын эцълянмясиня хидмят едирди. Нойабрда ССРИ Али Советининразылыьы иля Даьлыг Гарабаь цзря йени гурум - формал олараг Ба-кыйа, яслиндя ися йеня Москвайа табе олан Республика ТяшкилатКомитяси йарадылды.

- Щямин эцн ермяни тяхрибатчылары Азярбайъана гаршы дащабир террор акты щяйата кечирибляр. Тбилиси-Бакы маршруту иля щяря-кят едян сярнишин автобусунун партладылмасы нятиъясиндя 5 няфярщялак олуб, 25 няфяр йараланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

262

Page 263: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

17 сентйабр

1885 - Эюркямли бястякар вя дирижор Мцслцм (Ябдцлмцслцм)Магомайев (1885-1937) анадан олмушдур. Азярбайъан профес-сионал мусиги сянятинин инкишафына мцщцм тющфяляр вериб. "Шащ Ис-майыл", "Нярэиз" операларынын, 30-дяк симфоник вя вокал ясяринмцяллифидир.

1918 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин щюкумяти цч ай фя-алиййят эюстярдийи Эянъядян Бакыйа кючцб, Бакы рясмян Ъцмщу-риййятин пайтахты елан едилиб. Фятяли хан Хойскинин рящбярлик ет-дийи Назирляр Шурасы Бакыда вердийи илк бяйанатда болшевиклярин"Бакы Коммунасы"нын вя есер-меншевик-дашнак "Сентрокаспи"щюкумятинин гябул етдийи бцтцн гярар вя декретлярин юз гцввяси-ни итирдийини, Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти щюкумятинин милли,дини айры-сечкилик етмядян юлкянин бцтцн ящалисинин щцгугларыныгоруйаъаьыны бяйан едиб.

1988 - Даьлыг Гарабаьын инзибати мяркязи олан Степанакерт-дя (Ханкянди) ермяни дястяляринин азярбайъанлы ящалинин евляринякцтляви басгынлары башлайыб. Шящярин азярбайъанлы мящяллясиндяонларла ев йандырылыб. Москванын вя Азярбайъанын о вахткы рящ-бярлийи фактики лагейдлийи фонунда азярбайъанлы ящалийя гаршы аш-кар етник тямизлямя щяйата кечирилирди. Сентйабрын 21-дя ССРИрящбярлийи Ханкяндидя хцсуси вязиййят елан етди, лакин бу мцддя-тядяк йцзлярля азярбайъанлы аиля юз ев-ешийиндян дидярэиндцшмцшдц.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

263

Page 264: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

18 сентйабр

1048 - Азярбайъан торпагларында тяшяккцл тапмыш Сялъуг-тцрк дювлятинин ордусу Бизанс, ермяни вя эцръц феодалларынын бир-ляшмиш гошунларыны дармадаьын едиб. Бу гялябядян сонра Сялъугдювлятинин ясаслары даща да мющкямлянди. Султан тоьрул бяйинбашчылыг етдийи Сялъуглар дювляти Иранын бюйцк щиссясини, Ирагы ялякечирмякля бюйцк императорлуг йаратды.

1885 - Дащи бястякар, мусигишцнас алим, публисист, педагогЦзейир Щаъыбяйов (1885-1948) Шушада анадан олуб. Азярбай -ъанда илк операнын, илк мцсиги комедийанын (опереттанын) мцял-лифи, Азярбайъан профессионал мцсигисинин баниси, Милли Консер-ваторийанын гуруъусудур. Бюйцк бястякарын доьум эцнц Миллимусиги эцнц кими гейд олунур.

1988 - Бюйцк шаир, ХХ яср Азярбайъан поезийасынын эюркям-ли нцмайяндяси Мящяммядщцсейн Шящрийар (1905-1988) Тещ-ранда вяфат едиб.

2002 - Сянэячал терминалында Бакы-Тбилиси-Ъейщан нефт кямя-ринин тямялатма мярасими кечирилиб. Мярасимдя Азярбайъан,Тцркийя вя Эцръцстан президентляри Щейдяр Ялийев, Ящмяд Неъ-дят Сезяр вя Едуард Шеварднадзе, АБШ-ын енерэетика назириСпенсер Абращам, БТЪ лайищясиндя йер алан ширкятлярин тямсилчи-ляри иштирак едибляр. Кямярин Азярбайъан щиссясинин иншасы 2005-ъи илин майында, Эцръцстан щиссяси щямин илин октйабрында,Тцркийя щиссяси ися 2006-ъы илин яввялиндя баша чатды, рясми ачылышы2006-ъы илин ийулунда эерчякляшди.

2006 - Азярбайъан президенти Илщам Ялийев Тцркийянин Ан-талйа шящяриндя кечирилян тцрк дювлят вя топлумларынын Х достлуг,гардашлыг вя ямякдашлыг гурултайында иштирак едиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

264

Page 265: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

19 сентйабр

1992 - Сочидя Русийа мцдафия назиринин васитячилийи иля Азяр-байъан вя Ермянистан мцдафия назирляринин эюрцшцндя атяшкясядаир разылыг ялдя олунуб. Тяряфляр щярби ямялиййатларын ики ай яр-зиндя дайандырылмасы барядя анлашма имзалайыблар. Русийанынваситячилийинин архасында сонрадан мцнагишя бюлэясиня руссцлщмярамлыларынын йеридилмяси ниййяти дя варды. Лакин анлашмаермяни тяряфин эцнащы цзцндян тезликля позулду.

1997 - АТЯТ-ин Минск групунун щямсядрляри (Русийа, АБШ,Франса) Даьлыг Гарабаь мцнагишясинин "мярщяляли щялл" планы иляреэиона сяфяря эялибляр. План мцнагишянин икимярщяляли щяллини яксетдирирди: биринъи мярщялядя Лачын истисна олмагла, кечмиш ДаьлыгГарабаь Мухтар Вилайятиндян кянарда йерляшян алты районданермяни силащлы гцввяляринин чыхарылмасы, кючкцнлярин юз торпагла-рына гайтарылмасы вя мцнагишя яразисиндя коммуникасийа ялагя-ляринин бярпа едилмяси, икинъи мярщялядя Лачын вя Шушанын, еляъядя Даьлыг Гарабаьын статусунун мцяййян едилмяси нязярдя ту-тулурду. Плана разылыг верян Ермянистан президенти Л.Тер-Пет-росйан щакимиййятдахили чеврилиш нятиъясиндя вязифясиндян кянар-лашдырылды.

2002 - Азярбайъан Республикасынын Конститусийасына дяйи-шикликляр едилмяси иля баьлы 24 август 2002-ъи ил тарихдя кечирилмишреферендумун йекун нятиъяляри мятбуатда дяръ олунараггцввяйя миниб. МСК-нын йекун мялуматына эюря, референдум-да иштирак етмиш сечиъилярин 96 фаизи Конститусийайа дяйишикликлярин(24 маддя цзря 39 дяйишиклик) лещиня сяс вермишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

265

Page 266: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

20 сентйабр

1827 - Русийа-Иран мцщарибяси эедишиндя рус гошунлары Иряванханлыьынын стратежи ящямиййятли Сярдярабад галасыны яля кечирибляр.Гярби Азярбайъанда гядим тцрк мяскянляриндян олан СярдарабадЕрмянистан советляшяндян сонра ейниадлы районун мяркязи олуб,1935-ъи илдя Октемберйан району адландырылыб.

1907 - Танынмыш рийазиййатчы, академик Яшряф Щцсейнов (1907-1980) анадан олуб.

1918 - Красноводск (индики Тцркмянбашы) йахынлыьындакы Аьъ-агум чюлцндя "26 Бакы комиссарлары" эцлляляниб. "Бакы Комму-насы" сцгут едяндян (31 ийул) сонра онун цзвляри "Сентрокаспи" щю-кумяти тяряфиндян щябс едилмиш, Гафгаз Ислам Ордусунун шящярящцъуму заманы ися Красноводска гаъмышдылар. Орада "26-лар"инэилислярин нязарятиндя олан йерли есер щюкумяти тяряфиндян тутул-муш вя Бакыны ялдян вермякдя иттищам олунараг эцллялянмишдиляр.

1921 - Эюркямли астроном, АМЕА-нын Шамахы АстрофизикаРясядханасынын баниси, академик Щаъыбяй Султанов (1921-2008)анадан олмушдур.

1928 - Иътимаи-сийаси хадым, щцгуг елмляри доктору Муртуз Яля-сэяров анадан олуб. 1996-2005-ъи иллярдя Милли Мяълисин сядри олуб.

1994 - Бакыда, "Эцлцстан" сарайында Хязярин Азярбайъан сек-торундакы "Азяри", "Чыраг" вя "Эцняшли" йатагларынын ишлянмясинядаир бейнялхалг контрактын имзаланма мярасими кечирилиб. "Ясринмцгавиляси"ни АРДНШ вя АБШ, Британийа, Русийа, Норвеч,Тцркийя вя Сяудиййя Ярябистанынын цмумиликдя 11 нефт ширкяти им-зайыб. Бу мцгавиля иля Азярбайъанын йени нефт стратеэийасынын яса-сы гойулуб. Президент Щейдяр Ялийевин фярманы иля 20 сентйабрНефтчиляр эцнц кими гейд олунур.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

266

Page 267: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

21 сентйабр

1493 - Азярбайъан классик тясвири сянятинин эюркямли нцмай-яндяси Низамяддин Султан Мящяммяд (1493-1555) анаданолуб. Шащ Исмайылын, сонра ися онун оьлу шащ Тящмасибин зама-нында Сяфяви сарайынын ряссамы олуб, дцнйа шющрятли Тябриз мини-атцр мяктябинин ясасыны гойуб.

1991 - Русийа президенти Борис Йелтсин вя Газахыстан прези-денти Нурсултан Назарбайев Ермянистан-Азярбайъан мцнаги-шясинин сащманланмасына васитячилик етмяк тяшяббцсц иля Бакыйаэялибляр. Бакыдакы эюрцшлярдян сонра Даьлыг Гарабаьа (Ханкян-дийя), орадан ися Йеревана эедян Русийа вя Газахыстан рящбяр-ляри сентйабрын 23-дя Железноводскда (Русийа) Азярбайъан вяЕрмянистан президентляринин илк эюрцшцнц тяшкил етдиляр.

1992 - Азярбайъанын Нахчыван Мухтар Республикасы ярази-синдяки Русийа (кечмиш ССРИ) Сярщяд Гошунларынын сонунъу щис-сяляри бюлэяни тярк етмяйя башлайыблар. Нахчывандакы 75-ъи мото-атыъы дивизийанын чыхарылмасы барядя Русийа щярбчиляри иля разылаш-ма Нахчыван Али Мяълисинин рящбяри Щейдяр Ялийевин сяйляри иляавгустда ялдя олунмушду.

1993 - Милли Мяълисин гярары иля Азярбайъан яразисиндя 1993-ъц ил апрелин 2-дян (Кялбяъярин ишьалындан сонра Халг Ъябщясищакимиййяти тяряфиндян тятбиг олунмушду) гцввядя олан фювгяла-дя вязиййят режими ляьв олунуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

267

Page 268: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

22 сентйабр

1918 - Халг Ъцмщуриййятинин щюкумяти юлкянин милли валйу-тасынын - манатын (Бакы бонлары) чап олунмасы барядя гярар гя-бул едиб. Щямин вахтадяк дювриййядя бир нечя пул ващиди - чардюврцндян галан рубл ("Николай рублу"), Русийанын "Мцвяг-гяти Щюкумяти" тяряфиндян бурахылмыш рубл ("Керенски рублу"),Тифлисдя Загафгазийа щюкумяти тяряфиндян бурахылан бонлар,еляъя дя тцрк лиряси ишлянилирди. Азярбайъан манаты тцрк лирясиня20:1 нисбятдя дювриййяйя бурахылмышды. Лакин манатын тядавцлябурахылмасындан сонра диэяр валйуталар да дювриййядя галды вябу, юлкянин малиййя системиндя ъидди гарышыглыг йарадырды.

1920 - Азярбайъанын болшевик щюкумяти (Мцвяггяти ИнгилабКомитяси) юлкя яразисиндя мцвяггяти йерли щакимиййят органла-рынын - йохсул комитяляринин йарадылмасы барядя гярар гябуледиб. Бу гярар юлкядя щакимиййятин халга мяхсус олмасыиллцзийасыны йаратмаг ниййяти эцдцрдц. Йохсул комитяляри бир иляйахын фяалиййят эюстярди вя 1921-ъи илдя Ы Цмумазярбайъан со-ветляр гурултайындан сонра йерлярдя фящля-кяндли советляриня илксечкиляр кечирилди.

1990 - ССРИ Али Советинин Азярбайъандан сечилмиш депутат-лары иттифаг парламентиня вя ССРИ рящбярлийиня мцраъият гябуледяряк азярбайъанлы ящалинин Ермянистандан зорла депортасий-асына сийаси гиймят вермяйи тяляб едибляр. Бу заман Ермянис-тан яразисиндя (1991-ъи илдя кючцрцлян Нцвяди кянди истисна ол-магла) азярбайъанлы ящали галмамышды. ССРИ рящбярлийи бумцраъиятя лагейд галды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

268

Page 269: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

23 сентйабр

е.я. 494-ъц ил - Тарихи мянбяляря эюря, Азярбайъанын гядим шя-щяри Эянъянин ясасы гойулуб.

1928 - Танынмыш опера мцьянниси, халг артисти Фирянэиз Ящмя-дова (1928-2002) анадан олуб.

1989 - Азярбайъан ССР Али Совети "Азярбайъан ССР-нин дюв-лят суверенлийи щаггында" Конститусийа гануну гябул едиб. Сяняд-дя илк дяфя беля бир мягам яксини тапмышды ки, иттифаг (ССРИ) ся-виййясиндя гябул олунмуш ганунвериъилик акты Азярбайъанын суве-ренлийиня хялял эятирярся, онун республика яразисиндя гцввяси дай-андырылаъаг. Лакин бу даща чох бяйаннамя сяъиййяли сяняд иди.Аналожи актлар ССРИ-нин диэяр субйектляриндя дя гябул едилмишди.

1991 - Железноводск (Русийа, Шимали Гафгаз) шящяриндя Русийапрезиденти Б.Йелтсин вя Газахыстан президенти Н.Назарбайевин ва-ситячилийи иля Ермянистан вя Азярбайъан рящбярляри А.Мцтяллибов вяЛ.Тер-Петросйан арасында эюрцш кечирилиб. Эюрцшдя Даьлыг Гара-баьын ермяни вя азярбайъанлы иъмаларынын нцмайяндяляри дя ишти-рак едиб. Эюрцш мцнагишянин сцлщ йолу иля щяллиня даир бяйаннамяимзаланыб. Бир нечя эцн сонра ермяни силащлы гцввяляри Даьлыг Га-рабаьын азярбайъанлы ящалисиня гаршы йени щцъумлара башлады.

1992 - Азярбайъанла Вйетнам арасында дипломатик мцнасибят-ляр гурулуб.

2002 - Президент Щейдяр Ялийевин Москвайа сяфяри эедишиндяРусийа иля Азярбайъан арасында Хязярин дибинин бюлцнмясиня даирсазиш имзаланыб. Президентляр В.Путин вя Щ.Ялийев тяряфиндян имза-ланан сазиш Хязярин секторал бюлэцсц истигамятиндя мцщцм щадисяиди. Даща юнъя Русийа иля Газахыстан арасында аналожи сяняд имза-ланмышды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

269

Page 270: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

24 сентйабр

1992 - Азярбайъан Милли Ордусу Ермянистан ишьалчы гцввяля-ри иля апардыьы дюйцшляр нятиъясиндя Даьлыг Гарабаьдакы ири йа-шайыш мянтягялярдян олан Хоъавянд (Мартуни) район мяркязининязарятя эютцрцб. Лакин 1993-ъц илин щярби уьурсузлуглары эеди-шиндя, Гарабаьдакы диэяр яразиляр кими, Хоъавянд дя йенидян ер-мянилярин ялиня кечди.

- Щямин эцн Азярбайъанла Индонезийа арасында дипломатикмцнасибятляр гурулуб.

1993 - Азярбайъан Мцстягил Дювлятляр Бирлийиня дахил олуб.Президент сялащиййятлярини щяйата кечирян Щейдяр Ялийев МДБдювлят башчыларынын Москва саммитиндя юлкямизин гурумацзвлцйц барядя сянядляри имзалайыб.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев телевизийа иля халга мцраъиятедиб. Президент "Ясрин мцгавиляси"нин (20 сентйабр) имзаланма-сына гаршы чыхан гцввяляр тяряфиндян юлкядя вязиййяти эярэинляш-дирмяк ъящдляри едилдийини, лакин бу ъящдлярин гаршысынын гятийй-ятля алынаъаьыны вурьулайыб. Бундан бир эцн юнъя дювляти ъинай-ятляря эюря щябс олунмуш кечмиш мцдафия назири Рящим Газыйев,Азярбайъанын ъянубунда сепаратчылыг ъящдляриня рящбярлик етмишЯлякрям Щцммятов вя мцдафия назиринин мцавини Баба Щязяр-ли МТН-ин тяъридханасындан гачырылмышды.

2003 - Баш назир Илщам Ялийев Нйу-Йоркда БМТ Баш Ас-самблейасынын 58-ъи сессийасында чыхыш едиб. Бейнялхалг бирлийинЕрмянистанын Азярбайъана гаршы тяъавцзцня сейрчи галдыьыны тя-яссцфля гейд едян Илщам Ялийев Азярбайъанын юз ярази бц-тювлцйцнц няйин бащасына олурса-олсун бярпа едяъяйини билдириб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

270

Page 271: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

25 сентйабр

1946 - Мцасир Азярбайъан ядябиййатынын танынмыш сималарын-дан бири, популйар шаир Нцсрят Кясямянли (1946-2003 ) анаданолуб.

1993 - МДБ дювлят башчыларынын Москва саммитиндя Азяр-байъан вя Ермянистан президентляри Щейдяр Ялийев вя ЛевонТер-Петросйан арасында илк тякбятяк данышыглар кечирилиб. Русийапрезиденти Борис Йелтсинин васитячилийи иля баш тутан эюрцшдя ъябщяхяттиндя атяшкяс имканлары мцзакиря олунуб. Лакин ермянигцввяляри гыса фасилядян сонра, октйабрын яввялиндя йенидян Га-рабаьын ъянубунда - Ъябрайыл-Фцзули районлары яразисиндя ишьал-чылыг щцъумларыны давам етдириб.

1997 - Президент Щейдяр Ялийев Италийайа илк рясми сяфяря эе-диб. Сяфяр эедишиндя Азярбайъан президенти Италийа рящбярлийи иляданышыглар апарыб, ики юлкя арасында сазишляр имзаланыб. Азяр-байъан рящбяри Ватиканда Папа ЫЫ Иощанн Павелля эюрцшцб.

1999 - АБШ дювлят катиби Мадлен Олбрайт Азярбайъан прези-денти Щейдяр Ялийевя мяктуб эюндяряряк Гарабаь мцнагишяси-нин щялли цчцн даща ъясарятли аддымлар атмаьы хащиш едиб. Олбрайтейни мязмунлу мяктубу Ермянистан президентиня дя эюндяр-мишди. Щямин дюврдя Ермянистан-Азярбайъан сцлщ данышыглары-нын интенсив дюврц иди вя нойабрда АТЯТ-ин Истанбул саммитин-дя тяряфляр арасында сцлщ разылашмасынын имзаланаъаьы эюзлянилир-ди. Лакин октйабрын 27-дя Ермянистан парламентиндя баш верянолайлардан (баш назир вя спикерин гятля йетирилмяси) сонра сцлщпросеси дайанды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

271

Page 272: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

26 сентйабр

1918 - Азярбайъанын бцтцн яразисиндя Халг Ъцмщуриййяти ща-кимиййятинин бяргярар олунмасы цчцн щярби ямялиййатлары даваметдирян Нуру пашанын команданлыьы алтындакы Гафгаз Ислам Ор-дусу Гарабаьда ермяни-дашнак щярби бирляшмяляриня эцълц зярбяендиряряк Шуша шящяриня дахил олуб. Ящали хиласкар ордуну бюйцктянтяня иля гаршылайыб. Лакин тезликля Османлынын Ы Дцнйа мцща-рибясиндяки мяьлубиййяти сябябиля тцрк щярби континэенти Азяр-байъаны тярк етмяли олду вя бу зяфяр йцрцшц дя йарымчыг галды.

1991 - Ермяни тяхрибатчылары азярбайъанлы ящалийя гаршы нюв-бяти террор акты тюрядибляр. Йевлах-Лачын йолунда миник автома-шынынын партладылмасы нятиъясиндя 2 няфяр щялак олуб, 4 няфяр йа-раланыб.

2002 - Авропа Шурасы Парламент Ассамблейасында (АШПА)Ермянистанын Азярбайъана гаршы тяъавцзц вя апардыьы ишьалчылыгсийасятини нязяря чатдыран илк гятнамя гябул олунуб. Азярбайъ-анын АШПА-дакы нцмайяндя щейятинин рящбяри Илщам Ялийевинтяшяббцсц иля Ермянистанын Авропа Шурасы гаршысындакы ющдялик-ляри иля баьлы гятнамяйя бу юлкянин Азярбайъана гаршы тяъавцзцвя ишьал олунмуш яразиляр щаггында бянд ялавя едилиб.

2008 - Нйу-Йоркда, БМТ Баш Ассамблейасынын 63-ъц сессий-асы эедишиндя Азярбайъан, Тцркийя вя Ермянистанын хариъи ишлярназирляри арасында эюрцш кечирилиб. Тцркийянин тяшяббцсц иля эер-чякляшян эюрцшдя цчтяряфли форматда мцзакирялярин давам етдирил-мяси гярара алыныб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

272

Page 273: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

27 сентйабр

1534 - Султан Ы Сцлейманын башчылыг етдийи Османлы ордусу-нун Азярбайъан торпагларына биринъи йцрцшц олуб. Османлыгцввяляри илк мярщялядя Сяфяви гошунларыны мяьлуб едяряк Ъяну-би Азярбайъанын бир щиссясини, о ъцмлядян Тябризи яля кечирибляр.Лакин йерли ящалинин мцгавимяти, еляъя дя гышын сярт кечмяси вяярзаг чатышмазлыьы Османлы гошунларыны эери дюнмяйя мяъбуредиб. Бунун ардынъа 1535-ъи илдя султан Ы Сцлейман Азярбайъанцзяриня икинъи йцрцшя башлады. Амма бу дяфя дя Османлы гошун-лары яля кечирдикляри яразилярдя дуруш эятиря билмяйяряк эери гайыт-малы олдулар.

1991 - Азярбайъанда Коммунист Партийасынын ардынъа ком-мунист эянъляр тяшкилатынын - комсомолун фяалиййтиня дя хитамверилиб. Цмумиттифаг Коммунист Эянъляр Иттифагынын Москвадакечирилмиш 22-ъи фювгяладя гурултайда юзцнц бурахмасы барядягярар гябул етмясиндян сонра бцтцн мцттяфиг республикаларда, оъцмлядян Азярбайъанда комсомол тяшкилатлары ляьв олунуб.

1994 - БМТ Баш Ассамблейасынын 49-ъу сессийасында иштиракетмяк цчцн Нйу-Йоркда сяфярдя олан президент Щейдяр ЯлийевАБШ президенти Билл Клинтонла эюрцшцб. Клинтон "Ясрин мцгави-ляси"нин имзаланмасы мцнасибятиля Азярбайъан президентини тяб-рик едиб. Азярбайъан рящбяри илк дяфя олараг АБШ рящбяриня Га-рабаь проблеми барядя мцфяссял мялумат вериб. Щямин эцнНйу-Йоркда АБШ-ын БМТ-дяки нцмайяндялийинин башчысы Мад-лен Олбрайтын васитячилийи иля Азярбайъан вя Ермянистан прези-дентляри арасында эюрцш олуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

273

Page 274: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

28 сентйабр

616 - Гядим Азярбайъан дювляти олан Албанийанын (ГафгазАлбанийасы) гцдрятли щюкмдары Ъаваншир анадан олуб. Тямялие.я. ЫВ ясрдя гойулан Албанийада йени еранын ЫЫЫ ясрдян христиан-лыг йайылмаьа башламыш, лакин тезликля дювлят зяифляйяряк атяшпяря-стлийин щаким олдуьу Сасани (фарс) империйасынын тяркибиня гатыл-мышды (262-ъи ил). ВЫ ясрин сонунда Албанийада щакимиййятя эя-лян Мещраниляр сцлаляси дювляти дирчялтмяйя башлады. Мещрани Ъа-ваншир щакимиййяти дюврцндя (642-681) Албанийа Сасаниляринясарятиндян чыхмыш вя реэионун эцълц дювлятиня чеврилмишди.

1912 - Чар Русийасында ЫВ Дювлят Думасына сечкиляр башла-ныб. Илк ики Думадан фяргли олараг, ЫЫЫ Дума сялащиййят мцддя-тини (5 ил) там баша вурмушду. ЫЫЫ Думада олдуьу кими, бу дя-фя дя Ъянуби Гафгаз мцсялманларына (азярбайъанлы ящали) 1 йерайрылмышды вя Думайа йеэаня азярбайъанлы депутат кимищцгугшцнас Мяммядйусиф Ъяфяров сечилди.

2001 - АБШ Конгресиндя Азярбайъана щуманитар йардымыгадаьан едян 907-ъи дцзялишин (1992-ъи илдя гябул олунмушду)ляьви мясяляси эцндямя эялиб. Сенатор Сем Браунбекин щазырла-дыьы лайищядя Азярбайъанын Американын антитеррор кампанийа-сына фяал дястяк вердийи вурьуланыр вя 907-нин там ляьви нязярдятутулурду. Ермяни лоббиси буна шиддятля гаршы чыхды. Нятиъядяузун мцзакиряляр сонрасы Конгрес АБШ администрасийасынын ха-щишиля 2002-ъи илин йанварында 907-ъи гадаьанын гцввясинин дай-андырылмасы барядя гярар гябул етди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

274

Page 275: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

29 сентйабр

1991 - Азярбайъан Республикасынын Мцдафия Шурасынын йара-дылмасы барядя фярман верилиб. Ермянистанын щярби тяъавцзцнцнэенишляндийи бир вахтда орду гуруъулуьуна реал шяраит йаратмай-ан президент А.Мцтяллибов Мцдафия Шурасында мцхалифят тямсил-чиляриня дя йер айырмагла яслиндя сийаси мягсядляр эцдцрдц. Ня-тиъядя орду гуруъулуьуна щеч бир тющфя вермяйян вя игтидарламцхалифятин гаршылыглы интрига мейданына чеврилян гурум бир нечяайдан сонра ляьв едилди.

1994 - Азярбайъан президенти Щейдяр Ялийев илк дяфя БМТБаш Ассамблейасында чыхыш едиб. Президент Ермянистанын Азяр-байъана гаршы ишьалчылыг мцщарибяси барядя дцнйа бирлийиня мялу-мат веряряк БМТ-ни бу ишьалчылыьы дайандырмаьа чаьырыб.

- Щямин эцн Бакыда парламентин витсе-спикери Афийяддин Ъя-лилов вя Президент йанында Хцсуси Идарянин ряиси, полковник Шям-си Рящимов гятля йетирилибляр. Щадися иля баьлы Нйу-Йоркда бяй-анат верян Щейдяр Ялийев террор актынын Азярбайъанын дювлятчи-лийи ялейщиня йюнялдийини, лакин дювлятин бу тящдидлярдян сарсыл-майаъаьыны билдириб.

2001 - Бакыда президентляр Щейдяр Ялийев вя Едуард Шевард-надзенин эюрцшцндя Азярбайъанла Эцръцстан арасында "Шащдя-низ" газынын транзитиня (Бакы-Тбилиси-Ярзурум газ кямяри лайищя-си) даир сазиш имзаланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

275

Page 276: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

30 сентйабр

1139 - Эянъядя дящшятли зялзяля баш вериб. Тябии фялакят мин-лярля инсанын щяйатына сон гойуб. Зялзяля заманы баш верян тор-паг сцрцшмяляри нятиъясиндя Кяпяз даьынын ятяйиндя Эюйэюл йа-раныб.

1920 - Москвада совет Русийсы иля Азярбайъан ССР арасындащярби-игтисади иттифаг щаггында мцгавиля имзаланыб. Мцгавилясовет Азярбайъанынын мцстягиллийинин формал характер дашыдыьы-нын эюстяриъиси иди. Мцгавиляйя ясасян, Азярбайъан щярби мясяля-лярдя бцтцн сялащиййятлярини, игтисадиййатда ися талейцклц гярарла-рын гябулуну, о ъцмлядян нефт сащясинин идаря олунмасыны Русий-айа вериб.

1928 - Дцнйа шющрятли алим, академик Азад Мирзяъанзадя(1928-2006) анадан олуб. Нефтчыхарма технолоэийалары цзря елмийениликлярин мцяллифидир, хариъи елми мяркязляря, Русийа ТябиятЕлмляри Академийасына фяхри цзв сечилиб. Республика Али Аттес-тасийа Комиссийасынын, Дювлят Елм вя Техника Комитясинин сяд-ри олуб.

1990 - Азярбайъан ССР Али Советиня вя йерли халг депутатла-ры советляриня сечкиляр кечирилиб. Сечкилярин илк турунда республикацзря 360 даирядян цчдя икисиндя депутатлар сечилмишди. Галан да-иряляр цзря тякрар сечкиляр елан едилди. Шуша району истисна олмаг-ла Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятиндя сечкиляр кечирилмямишди.Сечкилярдя "Демократик Азярбайъан" блоку цзря иштирак едянмцхалифят цмумиликдя 30 мандат ялдя етди. Сечкилярин биринъи ту-рунда Щейдяр Ялийев 340 сайлы Нещрям сечки даирясиндян Азяр-байъан ССР Али Советинин, 2 сайлы Нахчыван шящяр сечки даирясин-дян ися Нахчыван МССР-ин депутаты сечилмишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

276

Page 277: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

1 октйабр

1827 - Русийа гошунлары Иранла мцщарибя (1826-1828) эедишин-дя Иряван галасыны яля кечирибляр. Эенерал Паскевичин гошунларыбундан аз юнъя (20 сентйабр) бюлэядяки ясас стратежи мянтягяолан Сярдарабад галасыны ишьал едяндян сонра Иряванын мцдафияимканлары зяифлямишди. Иряванын ишьал олунмасында ермяни ящали-си, Ечмиядзин килсяси руслара щяр ъцр йардым эюстярмишди. Иряваныняля кечирилмясиня эюря Русийа чары эенерал Паскевичя "Граф Ери-вански" титулу вермишди. Иряванын сцгуту мцщарибянин мцгяддя-ратыны фактики олараг щялл етди.

1895 - Мяшщур гязялхан шаир Ялаьа Ващид (1895-1965) ана-дан олмушдур.

1918 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин Назирляр ШурасыБакы Даиря Мящкямясинин тяркибиндя прокурорлуг органларынынйарадылмасы барядя гярар гябул едиб. Президент Щейдяр Ялийевин17 ийул 1998-ъи ил тарихли сярянъамына ясасян, 1 октйабр прокурор-луг ишчиляринин пешя байрамы эцнц кими гейд едилир.

1992 - БМТ-нин Нйу-Йоркдакы игамятэащында АзярбайъанРеспубликасынын нцмайяндялийи ачылыб. Бунадяк АзярбайъанынБМТ-дяки нцмайяндялийи Тцркийянин тяшкилатдакы нцмайяндя-лийиндя йерляширди.

2003 - АБШ-ын Кливленд Клиникасында мцалиъя олунан прези-дент Щейдяр Ялийев Азярбайъан халгына мцраъият едиб. Дювлятбашчысы сящщятиндяки проблемляр цзцндян президент сечкиляриндяиштирак едя билмяйяъяйини билдириб вя сечиъиляри баш назир, ЙениАзярбайъан Партийасы сядринин 1-ъи мцавини Илщам Ялийевин на-мизядлийини дястяклямяйя чаьырыб. Бу, Щейдяр Ялийевин Азяр-байъан халгына сон мцраъияти иди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

277

Page 278: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

2 октйабр

1927 - ССРИ иля Иран арасында имзаланан "Гаршылыглы тяминат-лар вя нейтраллыг щаггында" сазишдя ики юлкянин Хязярдяки сярщядиАстара (Азярбайъан)- Щясянгулу (Тцркмянистан) хятти цзрямцяййянляшиб. Бундан юнъя ейни сярщяд хятти 1921-ъи илдя имза-ланмыш мцгавилядя яксини тапмышды. Тяряфляр бир-бириня гаршы сий-аси вя игтисади блокадада иштирак етмяк барядя ющдялик дяэютцрцбляр.

1991 - Иран щюкумяти Бакыдан Нахчывана эедян йцк машын-ларынын юлкя яразисиндян кечмясиня рясмян разылыг вериб. Бакы-Нахчыван йолунун Ермянистан тяряфиндян баьланмасындан со-нра Азярбайъан щюкумяти няглиййат дящлизи айрылмасы хащиши иляИрана мцраъият етмишди.

1992 - Ермянистан силащлы гцввяляри Хоъавянд районуну та-мамиля ишьал едибляр. Хоъавянд району 1991-ъи илин нойабрындаДаьлыг Гарабаь Мухтар Вилайяти ляьв едилдикдян сонра Мартунивя Щадрут районларынын ясасында (яразиси 1458 кв км) йарадыл-мышды. Район бир шящяр (Хоъавянд-Мартуни), ики ири гясябя (Гыр-мызыбазар вя Щадрут), 83 кянддян (30-дяк азярбайъанлылар йа-шайан кянд) ибарятдир. 1992-ъи илин августунда Азярбайъан Ор-дусунун щиссяляри Хоъавянд шящярини вя районун бир сыра кяндля-рини нязарятя эютцрсяляр дя, сонрадан бу мювгеляри итирдиляр.

1995 - Азярбайъанла Юзбякистан арасында дипломатик ялагя-ляр гурулуб. 1992-1993-ъц иллярдя Халг Ъябщяси щакимиййяти дюв-рцндя Юзбякистанла мцнасибятлярдя сойуглуьун йаранмасы икиюлкянин рясми дипломатик ялагяляр гурмасыны хейли лянэитмишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

278

Page 279: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

3 октйабр

1806 - Биринъи Русийа-Иран мцщарибяси (1804-1813) эедишиндярус гошунлары Бакыны ишьал едибляр. Рус ордусу щяля 1806-ъы илинфевралында Бакыны мцщасиряйя алмышды. О заман эенерал Сисиановшящярин тяслим едилмяси иля баьлы Бакы ханы Щцсейнгулу ханла да-нышыглар апаран заман юлдцрцлмцш вя бундан сонра руслар эеридюнмцшдц. Йени щцъумла Бакыны яля кечирян рус гошунлары шящяр-дя бюйцк гырьын вя талан тюрятмишди. Ишьалдан сонра Бакы ханлыьыляьв олунду вя ханлыьын яразисиндя Русийанын Гафгаз щакимлийи-нин Бакы даиряси йарадылды.

1875 - Эюркямли йазычы, драматург Сцлейман Сани Ахундов(1875-1939) анадан олуб. Йазычынын "Горхулу наьыллар" ады ал-тындан топланан щекайяляри Азярбайъан ушаг ядябиййатынын клас-сикасы сайылыр.

1921 - Танынмыш тибб алими, профессор Тамерлан Ялийев (1921-1997) анадан олмушдур.

1993 - Азярбайъанда президент сечкиляри кечирилиб. 1993-ъц илийунун 24-дя Милли Мяълис тяряфиндян Я.Елчибяйин президент сяла-щиййятляриндян мящрум едилмясиндян вя щямин ил августун 29-да бунунла баьлы цмумхалг референдуму кечирилмясиндян сонранювбядянкянар президент сечкиляри елан едилмишди. Сечкилярин ряс-ми нятиъяляриня эюря, сясвермядя иштирак етмиш сечиъилярин 98,8 фа-изи Щейдяр Ялийевин лещиня сяс вермишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

279

Page 280: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

4 октйабр

1895 - Мяшщур совет кяшфиййатчысы, Совет Иттифагы ГящряманыРихард Зорэе (1895-1944 ) Бакыда, алман колонистляринин аиля-синдя анадан олуб. ССРИ иля Алманийа арасында мцщарибя юнъя-си Совет Иттифагы рящбярлийиня ян мяхфи мялуматлары ютцрцб. 1941-ъи илдя Йапонийада щябс олунуб, 1944-ъц илдя юлдцрцлцб.

1991 - Ермяни силащлы дястяляри Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилай-ятинин Мартуни вя Щадрут районларында азярбайъанлы йашайышмянтягяляриня щцъумлара башлайыблар. Щалбуки бундан аз юнъяЕрмянистан вя Азярбайъан рящбярлийи мцнагишянин сцлщ йолу илянизамланмасына даир разылыьа (23 сентйабр, Железноводск) эял-мишди. Ики ай сцрян силащлы басгынлар нятиъясиндя 30-дан чох йа-шайыш мянтягясиндя азярбайъанлы ящалинин етник тямизлянмясищяйата кечирилди. Реэиондакы ССРИ Дахили Гошунларынын бюлмяля-ри баш верянляря сейрчи иди.

1994 - Бакыда вя Эянъядя дювлят чеврилишиня ъящд олуб. Чеври-лишя щазырлыг олараг октйабрын 3-ня кечян эеъя ДИН-ин ХцсусиТяйинатлы Полис Дястясинин рящбяри Рювшян Ъавадов вя гардашы,Бакынын Хятаи районунун прокурору Мащир Ъавадов Республи-ка Прокурорлуьуна басгын етмишдиляр. Сящяриси просеслярин ясасидарячиси олан баш назир Сурят Щцсейновун эюстяриши иля силащлы дя-стяляр Эянъядя щакимиййяти девирмяйя ъящд етдиляр. Щямин критиквахтда президент Щейдяр Ялийевин тядбирли сийасяти вя гятиййятисайясиндя бу ъящдин гаршысы алынды, Эянъядя чеврилиш етмяк истяй-ян гцввяляр зярярсизляшдирилди. Октйабрын 4-ц эеъя Щ.Ялийевинчаьырышы иля Бакыда Президент Апаратынын бинасы юнцня топлананон минлярля инсан дювлят башчысына дястяк верди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

280

Page 281: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

5 октйабр

1901 - Бакыда мцсялман гызлар цчцн илк тящсил оъаьы - ГызларМяктяби ачылыб. Мяктяб танынмыш маарифчи Щясян бяй Зярдабининтяшяббцсц иля бюйцк месенат, Бакы милйончусу Щаъы Зейналаб-дин Таьыйев тяряфидян инша едилмишди. Бу, Ъянуби Гафгаздамцсялман ханымлар цчцн илк али тящсил мцяссисяси иди.

1918 - Халг Ъцмщуриййятинин щюкумяти болшевиклярин ("БакыСовети") нефт сянайесинин миллиляшдирилмяси барядя гярарыны ляьведяряк бу сащянин йенидян юзял сектора гайтарылмасы барядя гя-рар вериб. Щюкумятин декретиня ясасян, нефт мядянляри, заводлар,нефт дашыйан эямиляр яввялки сащибляриня гайтарылды. Бакыдакы гы-самцддятли болшевик щюкумяти дюврцндя юлкядян эетмяйя щазыр-лашан хариъи ширкятляр йенидян фяалиййятлярини эенишляндирдиляр.

1994 - Бакынын "Азадлыг" мейданында юлкянин мцхтялиф йерля-риндян эялмиш йцз минлярля инсанын иштиракы иля цмумхалг митингикечирилиб. Митинг иштиракчылары дювлят чеврилишиня ъящдин гаршысыныгятиййятля алмыш президент Щейдяр Ялийевя дястяк вя етимадыныбилдириб. Митингдя чыхыш едян Щейдяр Ялийев дювлятчилийин мцда-фиясиня галхдыьына эюря Азярбайъан халгына тяшяккцр едиб. Щя-мин эцн президентин фярманы иля 3-4 октйабрда дювлят чеврилишиъящдинин гарышысынын алынмасында фядакарлыг вя баъарыг эюстярмишщярби командирляр - Рювшян Якбяров, Натиг Мяммядов вя Ел-нур Нурийев "Азярбайъанын Милли Гящряманы" адына лайигэюрцлцбляр. Бир груп щярби гуллугчу "Азярбайъан байраьы" орде-ни иля тялтиф едилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

281

Page 282: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

6 октйабр

1923 - Азярбайъанын совет щюкумяти (Мяркязи Иъраиййя Ко-митяси) Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятинин ермяни ящалисининмцраъиятиня ясасян, вилайятин мяркязи Ханкянди гясябясинин ады-ны дяйишдиряряк Степанакерт адландырыб. ХВЫЫЫ ясрин орталарындаГарабаь ханлары тяряфиндян ясасы гойулан Ханкянди бюлэянинчар Русийасы тяряфиндян ишьалындан сонра да юз тарихи адыны сахла-мышды вя Шуша гязасынын тяркибиня дахил иди. 1923-ъц илин ийулундаДаьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятинин йарадылмасындан сонраХанкяндинин адынын дяйишдирилмяси яслиндя бюлэянин ермяниляшди-рилмясинин башланьыъы иди.

1998 - Бакыда Азярбайъан Милли Банкынын йени бинасы истифа-дяйя верилиб. Бу, Азярбайъан мцстягиллик ялдя едяндян сонрапайтахтда йени архитектура цслубунда инша едилян ян бюйцк дюв-лят бинасы иди.

2006 - Азярбайъанда бир сыра бялядиййяляря ялавя вя йени сеч-киляр кечирилиб. 2004-ъц ил бялядиййя сечкиляриндян сонра юлкядя йе-ни бялядиййялярин (йашайыш мянтягяляринин) йаранмасы, йерлярдяярази-инзибати бюлэцсцндя апарылан дяйишикликляр вя с. ялавя сечки-ляри зярури етмишди. Республика цзря 600-дяк бялядиййяйя (цму-миликдя юлкядя 2700-дян чох бялядиййя вар) кечирилян сечкилярдяйерлярин яксяриййятини щаким Йени Азярбайъан Партийасынын тям-силчиляри газаныб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

282

Page 283: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

7 октйабр

1369 - Бюйцк Азярбайъан шаири, философ Сейид Яли ИмаддядинНясими (1369-1417) Шамахыда анадан олуб. Ясярлярини ясасянАзярбайъан тцркъясиндя йазыб, фарс вя яряб дилляриндя дя ясярляривар. Нясими поезийасы Азярбайъан тцркъясиндя ядябиййатымызынинкишафына бюйцк тякан вериб. Щцруфилик тяригятинин ян мяшщурнцмайяндяси кими бцтцн Орта Шяргдя таныныб. Юмрцнцн сон ил-лярини Сурийада йашайыб, 1417-ъи илдя Щяляб шящяриндя щябс олу-нуб, "динсиз" елан едиляряк Мисир султанынын ямри вя рущаниляринфитвасы иля едам едилиб вя орада дяфн олунуб.

1992 - Лачын-Шуша истигамятиндя щярби ямялиййат кечирянАзярбайъан орду щиссяляри мяьлубиййятя уьрайыблар. Буна ряь-мян ямялиййата рящбярлик едян корпус командири Сурят Щцсей-нов президент Я. Елчибяй тяряфиндян "Азярбайъанын Милли Гящря-маны" ады иля тялтиф олунуб. С.Щцсейнов ямялиййат нятиъясиндяЛачынын азад олунаъаьыны вяд етмишди вя онун тялтиф олунмасыбарядя фярман да юнъядян (?) имзаланмышды.

1994 - Президент Щейдяр Ялийевин фярманы иля Фуад Гулийевбаш назир сялащиййятляринин иърачысы тяйин едилиб. Щямин тяйината-дяк Ф.Гулийев баш назирин 1-ъи мцавини иди. Бир эцн юнъя баш на-зир Сурят Щцсейнов дювлят чеврилиши ъящдиндя иштирака эюря вязифя-синдян кянарлашдырылмышды.

2002 - Молдованын пайтахты Кишинйовда кечирилян МДБ сам-мити эедишиндя Азярбайъан вя Ермянистан президентляри ЩейдярЯлийев вя Роберт Кочарйанын нювбяти эюрцшц олуб. Эюрцшц цму-мян мцсбят гиймятляндирян президентляр, бунунла беля, ком-промис разылашма вя йа конкрет нятиъядян данышмаьын щялямцмкцнсцз олдуьуну билдирибляр.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

283

Page 284: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

8 октйабр

1821 - Русийа чары Ы Александр Ъянуби Гафгазда эцзяштли тиъ-арят тарифинин тятбиг едилмяси барядя фярман вериб. Фярмана яса-сян, бюлэяйя эятирилян хариъи малларын йарысы (50 фаизи) эюмрцкрцсумундан азад олунуб. Ъянуби Гафгазын бюйцк щиссясини(Нахчыван вя Иряван ханлыглары истисна олмагла) яля кечирмиш чарРусийасы бу гярарла яразидя хариъи тиъарят (транзит) имканларыныэенишляндирмяк, яъняби таъирлярин бюляйя эялишини тяшвиг етмякмягсяди эцдцрдц.

1991 - Азярбайъан Али Советинин нювбядянкянар сессийасы ишябашлайыб. Иътимаиййятин вя мцхалифят гцввяляринин тялябиндян со-нра чаьрылан сессийанын эцндялийиня Азярбайъан РеспубликасынынКонститусийасына дяйишикликляр едилмяси барядя мясяля салынмышды.Сессийа эедишиндя гызьын мцзакирялярдян сонра Конститусийайадяйишикликляр дейил, мцстягиллик щаггында айрыъа Конститусийа га-нунунун (Конститусийа Акты) гябул едилмяси гярара алынды.

1993 - Москвада Русийа, Азярбайъан, Ермянистан вяЭцръцстанын дювлят башчылары Борис Йелтсин, Щейдяр Ялийев, Ле-вон Тер-Петросйан вя Едуард Шеварднадзе арасында эюрцш олуб.Дювлят башчылары Гафгаздакы вязиййяти мцзакиря едибляр. Бу,"Гафгаз дюрдлцйц" форматында кечирилян илк эюрцш иди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

284

Page 285: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

9 октйабр

1991 - Али Советин нювбядянкянар сессийасында "АзярбайъанРеспубликасынын милли юзцнцмцдафия гцввяляри щаггында" ганунгябул едилиб. Ермянистанда низами орду щяля 1991-ъи илин яввялин-дя йарадылса да, Азярбайъан рящбярлийи орду гуруъулуьуна баш-ламаьа тялясмирди вя узун чяк-чевирдян сонра йалныз бу гану-нун гябулу мцмкцн олмушду. 1998-ъи илядяк 9 октйабр Азяр-байъанда Милли Орду эцнц кими гейд олунурду. Щямин ил прези-дент Щейдяр Ялийевин имзаладыьы фярманла тарихи ядалят бярпаедилди вя Силащлы Гцввяляр эцнц кими Халг Ъцмщуриййяти ордусу-нун йаранма тарихи (26 ийун 1918) гейд олунмаьа башланды.

1992 - Бакынын "Азадлыг" мейданында Азярбайъан Милли Ор-дусунун илк щярби парады кечирилиб. Парадда Азярбайъан СилащлыГцввяляринин мцхтялиф гошун нювляри, о ъцмлядян Гарабаьда Ер-мянистан ишьалчы гцввяляриня гаршы бир сыра уьурлу ямялиййатларкечирмиш орду щиссяляри иштирак едиб.

1997 - Страсбургда Авропа Шурасынын зирвя топлантысы (9-10октйабр) чярчивясиндя Азярбайъан, Эцръцстан, Украйна вяМолдова президентляринин эюрцшц кечирилиб. Эюрцшдя реэионалтящлцкясизлик вя ямякдашлыг сащясиндя йени мяшвярятчи форматын -ЭУАМ групунун йарадылмасы гярара алыныб. Бунунла баьлыдюрд юлкянин адындан бирэя бяйанат гябул олунуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

285

Page 286: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

10 октйабр

1812 - Биринъи Русийа-Иран мцщарибясинин (1804-1813) йеку-нуна ящямиййятли тясир едян Асландцз дюйцшц баш вериб. Русийагошунлары дюйцшдя галиб эялибляр. Бу дюйцшдян сонра руслар Талышханлыьы яразисинин бюйцк щиссясини яля кечирибляр. Щямин илин дека-брында Русийа гошунлары Талыш ханлыьынын ишьалыны баша чатдырды-лар вя Шимали Азярбайъан фактики олараг (Нахчыван вя Ирявандансавайы) русларын нязарятиня кечди.

1939 - Эюркямли шяргшцнас алим, филолоэийа елмляри доктору,профессор Аидя Имамгулийева (1939-1992) анадан олмушдур.

1993 - Азярбайъан президенти Щейдяр Ялийевин тянтяняли анди-чмя мярасими кечирилиб. Октйабрын 3-дя кечирилмиш сечкилярдя се-чиъилярин мцтляг яксяриййяти (98,8) Щейдяр Ялийевя сяс вермишди."Республика" сарайында (индики Щейдяр Ялийев Сарайы) кечирилянмярасимдя юлкя иътимаиййятинин, сийаси партийаларын нцмайяндяля-ри, Бакыда аккредитя олунмуш хариъи дипломатлар иштирак едибляр.

1994 - Азярбайъанла Кцвейт дювляти арасында дипломатикмцнасибятляр гурулуб.

1997 - Страсбургда Азярбайъан вя Ермянистан президентляриЩейдяр Ялийев вя Левон Тер-Петросйан арасында эюрцш кечирилиб.Эюрцшдян сонра президентляр бирэя бяйанатла чыхыш едяряк ДаьлыгГарабаь мцнагишясинин низамланмасына даир АТЯТ Минскгрупу щямсядрляринин щазырладыглары "мярщяляли щялл" планыны гя-булу етдиклярини билдирибляр. Бундан дярщал сонра ЕрмянистандаТер-Петросйан ялейщиня чыхышлар башлады вя о, 1998-ъи илин яввялин-дя истефа вермяйя мяъбур олду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

286

Page 287: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

11 октйабр

1998 - Азярбайъанда нювбяти президент сечкиляри кечирилиб.МСК-нын рясми мялуматына ясасян, сечкилярдя юлкя цзря сечиъиля-рин цмуми сайынын (4,2 милйон няфяр) 79,18 фаизи иштирак етмишди.Дювлят башчысы Щейдяр Ялийев сечиъилярин бюйцк яксяриййятинин(76,11 фаиз) етимадыны газанараг икинъи дяфя президент сечилиб.Цмумиликдя алты намизядин иштирак етдийи сечкилярдя мцхалифятдянАМИП сядри Етибар Мяммядов (14 фаиз) икинъи йери тутмушду.

1999 - Азярбайъан-Ермянистан сярщядинин Сядяряк району(Нахчыхан Мухтар Республикасы) яразисиндя президентляр ЩейдярЯлийев вя Роберт Кочарйан арасында эюрцш кечирилиб. Бу, Азяр-байъан вя Ермянистан президентляринин илк сярщяд эюрцшц иди. Щя-мин эцн, ейни заманда, Азярбайъан вя Ермянистан мцдафия на-зирляринин дя эюрцшц олуб вя тяряфляр атяшкяс режимини мющкямлян-дирмяк барядя разылыьа эялибляр.

2007 - Азярбайъан президенти Илщам Ялийев Вилнцсдя бейнял-халг енержи саммитиндя иштирак едиб. 2007-ъи илин майында Кра-ковда кечирилян саммитин давамы олан топлантыда Азярбайъан,Литва, Эцръцстан, Украйна, Латвийа вя Полша президентляри Хя-зяр-Гара дяниз-Балтик дянизи енержи дящлизинин йарадылмасы, Одес-са-Броды нефт кямяри вя "Набуъъо" газ кямяри (Мяркязи Асийагазынын Азярбайъан цзяриндян Авропайа нягли) лайищяляринин дя-стяклянмяси барядя бяйаннамя гябул едибляр.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

287

Page 288: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

12 октйабр

1813 - Русийа иля Иран арасында мцщарибянин (1804-1813) ба-ша чатмасы иля баьлы Эцлцстан сцлщ мцгавиляси имзаланыб. Гара-баьын шималында (индики Эоранбой району) йерляшян Эцлцстанкяндиндя имзаланан мцгавиляйя ясасян, Азярбайъан торпагларыикийя бюлцнцб. Азярбайъанын Араз чайындан шималдакы торпагла-ры - Эянъя, Гарабаь, Шяки, Шамахы, Губа, Бакы вя Талыш ханлыг-ларынын яразиси, щямчинин Шярги Эцръцстан вя Дярбянд Русийаимперийасынын тяркибиня дахил едилиб. Нахчыван вя Иряван ханлыг-лары Иранын нязарятиндя галыб. Сцлщ сянядини Русийа тяряфдян чар ЫАлександрын хцсуси нцмайяндяси эенерал Николай Ртишшев, Ирантяряфдян Фятяли шащын тямсилчиси Мирзя Ябцлщясян имзаламышды.Мцгавиляйя ясасян, Иран Хязяр дянизиндя щярби донанма сахла-маг щцгугуну итириб, рус таъирляри Иранда эцзяштли тиъарят (5%-ликэюмрцк тарифи) щцгугу ялдя едибляр.

1992 - Москвада Русийа вя Азярбайъан арасында "Достлуг,ямякдашлыг вя гаршылыглы тящлцкясизлик щаггында" мцгавиля имза-ланыб. Президентляр Борис Йелтсин вя Ябцлфяз Елчибяй тяряфиндянимзаланан сяняд ики юлкя арасында мцнасибятлярин сащманлан-масыны вяд ется дя, бу, баш вермяди. Азярбайъан рящбярлийининйеритдийи сябатсыз хариъи сийасят цзцндян Русийа иля мцнасибятляръидди шякилдя позулмушду.

2005 - Эцръцстанын Марнеули районунда Бакы-Тбилиси-Ъей-щан нефт кямяринин Эцръцстан щиссясинин ачылыш мярасими кечири-либ. Мярасимдя Азярбайъан, Эцръцстан вя Тцркийя президентляриИлщам Ялийев, Михаил Саакашвили вя Ящмяд Неъдят Сезяр иштиракедибляр. 1768 км-лик кямярин Эцръцстан щиссяси 249 км тяшкиледир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

288

Page 289: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

13 октйабр

1827 - Русийа-Иран мцщарибяси (1826-1828) эедишиндя ЪянубиАзярбайъан торпагларына дахил олан рус гошунлары Тябризи яля ке-чирибляр. Бунун ардынъа эенерал Иван Паскевичин гошунлары Ярдя-бил вя Урмийаны да ишьал етдиляр. Руслар ишьалын ъоьрафийсыны эени-шляндирмякля эяляъяк сцлщ мцгавилясиндя максимум цстцнлцк ял-дя етмяк ниййяти эцдцрдцляр вя 1828-ъи илин февралында баьлананТцркмянчай мцгавилясинин шяртляри (Нахчыван вя Иряван ханлыг-ларынын ишьалы, Ирандан кцлли мигдарда тязминат алынмасы вя с.)буну тясдигляди.

1880 - Бакы-Сабунчу-Сураханы хяттинин истифадяйя верилмяси иляАзярбайъанда дямир йолу няглиййатынын ясасы гойулуб. Прези-дент Илщам Ялийевин 2005-ъи ил 7 октйабр тарихли сяранъамы иляАзярбайъан дямир йолунун йарандыьы эцн - 13 октйабр дямирйолу ишчиляринин пешя байрамы эцнц елан олунуб.

1921 - Тцркийя, Русийа вя Ъянуби Гафгазын цч совет респуб-ликасы - Азярбайъан, Ермянистан вя Эцръцстан арасында Гарсмцгавиляси имзаланыб. Сяняд щямин илин мартында Русийа иляТцркийя арасында баьланмыш Москва мцгавилясинин давамы иди.Гарс мцгавилясиндя Москва сазишинин Ъянуби Гафгазла баьлымцддяалары дягигляшдирилди, Тцркийянин Азярбайъан, Ермянистанвя Эцръцстанла сярщядляри мцяййянляшди. Мцгавилянин мцщцмбяндляриндян бири Нахчыванла баьлы иди. Сяняддя НахчыванынАзярбайъан яразиси олдуьу вя Тцркийянин разылыьы олмадан Нах-чыванын йурисдиксийасынын дяйишдирилмясинин йолверилмязлийи тяс-битлянмишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

289

Page 290: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

14 октйабр

1933 - Мцасир Азярбайъан поезийасынын эюркямли нцмайян-дяси, халг шаири Мяммяд Араз (1933-2004) Нахчыван МухтарРеспубликасы Шащбуз районунун Нурс кяндиндя анадан олуб.Вятянпярвярлик, торпагсевярлик, милли руща сайьы шаирин ясярлярининапарыъы мювзусудур. Бир сыра рус шаирляринин ясярлярини дилимизятяръцмя едиб.

1993 - БМТ-нин Тящлцкясизлик Шурасы Ермянистан-Азярбай-ъан мцнагишясиня даир 874 сайлы гятнамя гябул едиб. Сянядоктйабрын 8-дя Москвада кечирилмиш йцксяк сявиййяли Азярбайъ-ан-Ермянистан данышыгларынын нятиъяси олараг гябул едилмишди.Бу, Ермянистан-Азярбайъан мцнагишясиня даир БМТ-нин алигуруму тяряфиндян гябул едилян сайъа цчцнъц гятнамя иди. Ся-няд цмуми характерли иди вя тяряфляри мцнагишянин динъ йолла щял-линя чаьырмагла кифайятлянирди.

2004 - Юлкямизин БМТ-дяки даими нцмайяндялийи "Азярбай-ъанын ишьал олунмуш яразиляриндя вязиййят" адлы мясялянин БМТБаш Ассамблейасынын 59-ъу сессийасынын эцндялийиня дахил едил-мяси барядя гурума рясмян мцраъият едиб. Гарабаь низамлан-масына васитячилик едян АТЯТ Минск групунун щямсядр юлкя-ляри (АБШ, Русийа, Франса) Азярбайъаны бу тяшяббцсдян чякин-дирмяйя чалышсалар да, мцсялман юлкяляри вя ЭУАМ юлкялярининдястяйи иля мясяля октйабрын 29-да Баш Ассамблейанын эцндялий-иня салынды вя щямин ил нойабрын 23-дя мцзакиряйя чыхарылды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

290

Page 291: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

15 октйабр

2002 - Президент Щейдяр Ялийев Истанбулда Игтисади Ямякда-шлыг Тяшкилатына (ЕЪО) цзв олан юлкялярин дювлят башчыларынын 7-ъисаммитиндя иштирак едиб. Саммитдя ЕЪО юлкяляри (Азярбайъан,Тцркийя, Иран, Пакистан, Яфганыстан, Газахыстан, Гырьызыстан,Юзбякистан, Тцркмянистан, Таъикистан) арасында реэионал тиъари-игтисади ямякдашлыьын эенишляндирилмяси ясас мювзу олуб.

2003 - Азярбайъанда нювбяти президент сечкиляри кечирилиб.МСК-нын рясми мялуматына эюря, юлкя цзря гейдя алынмыш 4,442млн. сечиъидян 71,23 фаизи сясвермядя иштирак етмишди. Сечиъилярин76,84 фаизи баш назир, Йени Азярбайъан Партийасынын сядр мцави-ни Илщам Ялийевя сяс вериб. Цмумиликдя 8 намизядин иштирак ет-дийи сечкилярдя икинъи йери "Мцсават" партийасынын башганы ИсаГямбяр (12 фаиз) тутуб. Сечкилярин сящяриси нятиъяляря етираз едянрадикал мцхалифят гцввяляри Бакынын мяркязиндя кцтляви иьтишаш-лар, гануназидд ямялляр тюрядибляр. Щцгуг мцщафизя органларыиьтишашлары йатырыб, олайларын тяшкилатчылары вя фяаллары щябс олунуб.

2008 - Азярбайъанда кечирилян нювбяти президент сечкиляриндяюлкя башчысы, Йени Азярбайъан Партийасынын сядри Илщам Ялийевикинъи мцддятя президент сечилиб. Сечкинин рясми нятиъяляриня яса-сян, юлкя цзря сечиъилярин 75,64 фаизи (3,7 млн. няфяр) сясвермядяиштирак едиб вя сечиъилярин 88,73 фаизи Илщам Ялийевя сяс вериб. Сеч-кидя цмумиликдя 7 намизяд иштирак едиб, 2-3-ъц йерляри мцхалифятнцмайяндяляри Игбал Аьазадя (Цмид Партийасы, 2,86 фаиз) вя Фа-зил Гязянфяроьлу (Бюйцк Гурулуш Партийасы, 2,47 фаиз) тутуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

291

Page 292: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

16 октйабр

1855 - Эюркямли щярби хадим, артиллерийа эенерал-лейтенантыСямяд бяй Мещмандаров (1855-1931) Лянкяранда анадан ол-мушдур. Чар Русийасы ордусунда дивизийа командири олуб,1918-1920-ъи иллярдя Халг Ъцмщуриййятинин мцдафия назири ишляй-иб. Советляшмядян сонра Бакыда щярби командирляр мяктябиндядярс дейиб.

1992 - Азярбайъанын бир груп зийалысы Щахчыван Мухтар Рес-публикасы Али Мяълисинин сядри Щейдяр Ялийевя мцраъият едярякондан юлкянин сийаси щяйатында фяал иштирак етмяйи вя йени йара-дылан сийаси тяшкилата лидерлийи цзяриня эютцрмяйи хащиш едиб. "Сяс"гязетиндя дяръ олунан мцраъиятя 91 няфяр имза атмышды. Бу щади-ся Азярбайъанын йени тарихиня "91-лярин тяшяббцсц" кими дцшдц.Щейдяр Ялийев мцраъиятя мцсбят ъаваб верди вя Азярбайъанынсийаси щяйатында йени тяшкилатын, Йени Азярбайъан Партийасынынтяшяббцс групу йаранды.

1996 - Милли Мяълисин иъласында тяшкилати мясяляйя бахылыб. Йе-ни Азярбайъан Партийасы сядринин мцавини, партийанын пропорси-онал сийащысы цзря миллят вякили сечилмиш Муртуз Ялясэяров парла-ментин сядри сечилиб. Бундан юнъя (сентйабр) Милли Мяълисин сяд-ри Рясул Гулийев истефа вермишди.

2007 - Президент Илщам Ялийев Тещранда Хязярйаны юлкялярин(Иран, Азярбайъан, Русийа, Газахыстан вя Тцркмянистан) дювлятбашчыларынын икинъи саммитиндя (илк саммит 2002-ъи илин апрелиндяАшгабадда кечирилмишди) иштирак едиб. Зирвя топлантысында "Хязярдянизинин щцгуги статусуна даир Конвенсийа" лайищяси мцзакиряедилиб, бирэя бяйаннамя гябул олунуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

292

Page 293: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

17 октйабр

1612 - Сяфяви вя Османлы дювлятляри арасында нювбяти мцщари-бянин йекунларына даир Сараб сцлщц имзаланыб. Сазиш ики юлкя ара-сында 1555-ъи илдя баьланмыш Амасйа сцлщцнцн шяртлярини бярпаедиб. Османлы Гярби Эцръцстаны вя Гярби Азярбайъанын бир щис-сясини (индики Ермянистанын гярби) юзцндя сахламгла ШималиАзярбайъаны, Тябриз, Мараьа вя диэяр Ъянуби Азярбайъан тор-пагларыны Сяфявиляря гайтарыб. Бундан юнъя тяряфляр арасында башвермиш мцщарибядя (Истанбул сцлщц, 1590) Османлы ШирванданТябризядяк Азярбайъан торпагларыны яля кечирмишди. Сараб сази-шиня ясасян, Сяфяви дювляти Османлынын Шимали Гафгазда ирялиля-мясиня вя Терек галасыны яля кечирмясиня разылашыб.

1905 - Мяшщур йазычы Мящяммяд Ясяд бяй (Гурбан Сяид,1905-1942) Бакыда анадан олуб. Советляшмядян сонра Алманий-айа мцщаъирят едиб. "Яли вя Нино" романы иля шющрят газаныб, та-рихи мювзуда 20-дяк ясярин мцяллифидир. Италийада вяфат едиб.

2005 - Азярбайъанда парламент сечкиляри (6 нойабр) яряфясин-дя сийаси эярэинлик критик щяддя чатыб. Радикал мцхалифят гцввяля-ринин ("Азадлыг" блоку) юлкядя "нарынъы ингилаба" башламагъящдляри ифласа уьрайыб. "Ингилабын рящбяри" щесаб едилян екс-спи-кер Рясул Гулийев мцхалифятин эюзлянтиляриня ряьмян юлкяйя гай-ытмагдан имтина едиб, бунун ардынъа ися онун щакимиййят дахи-линдяки тяряфдарлары ифша олунуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

293

Page 294: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

18 октйабр

1948 - Академик, Милли Елмляр Академийасынын президентиМащмуд Кяримов анадан олуб. Радиасийа тящлцкясизлийи, радио-еколоэийа сащясиндя фундаментал елми тядгигат ишляринин мцялли-фидир. 2001-ъи илдя АМЕА-нын президенти сечилиб.

1991 - Али Совет "Азярбайъан Республикасынын дювлят мцстя-гиллийи щаггында" Конститусийа Акты гябул едиб. КонститусийаАкты Азярбайъанын мцстягиллийини бярпа етмяси барядя парла-ментин 1991-ъи ил 30 август тарихли Бяйаннамясинин давамы ола-раг гябул олунуб. Республиканын о вахткы рящбярлийи бу просесихейли лянэится дя, нятиъядя Азярбайъанын мцстягиллик тарихи цчцнбюйцк юням кясб едян сяняд гябул едилди. Сясвермядя 360 няфяр-лик Али Советин 258 депутаты иштирак етмиш вя щамысы лещиня сяс вер-мишди. 6 фясил, 32 маддядян ибарят сянядин преамбуласында 1918-1920-ъи илляр Халг Ъцмщуриййятинин сцгутундан сонра Азярбай-ъанын Русийа тяряфиндян илщаг едилдийи гейд олунур, КонститусийаАктынын Азярбайъан Милли Шурасынын 1918-ъи ил 28 май тарихли Ис-тиглал Бяйаннамясиня ясасландыьы вурьуланырды.

- Щямин эцн Азярбайъанын шящяр вя районларында иъра щаки-миййяти башчысы вязифясинин тясис едилмяси барядя фярман верилиб.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев тцркдилли дювлятлярин башчылары-нын Истанбулда кечирилян 2-ъи зирвя топлантысында иштирак едиб.

2002 - НАТО-нун Авропадакы Бирляшмиш Силащлы Гцввяляри-нин рящбяри, АБШ-ын Авропадакы гошунларынын баш команданыЪозеф Ралстонун Бакыйа сяфяри эедишиндя Азярбайъан щярбчиляри-нин Тцркийя континэенти тяркибиндя Яфганыстандакы сцлщмярам-лы ямялиййатда иштиракы мясяляси разылашдырылыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

294

Page 295: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

19 октйабр

1898 - Танынмыш ядябиййатшцнас алим, профессор Фейзулла Га-сымзадя (1898-1976) анадан олуб.

1991 - Ермяни дястяляри Даьлыг Гарабаьын азярбайъанлы яща-лисиня гаршы даща бир террор акты тюрядибляр. Аьдяря (Мардакерт)районунун Сырхавянд кянди йахынлыьында миник автомашынынынпартладылмасы нятиъясиндя 3 няфяр щялак олуб, 2 няфяр йараланыб.

1999 - Милли Мяълис Азярбайъан щярбчиляринин Косоводасцлщйаратма ямялиййатында иштиракына иъазя верян гярар гябуледиб. Сянядя ясасян, 30 няфярлик Азярбайъан тагымы КосоводакыТцркийя континэентинин тяркибиндя хидмятя башлайыб. Бу, юлкями-зин иштирак етдийи илк сцлщйаратма ямялиййаты иди. Азярбайъанщярбчиляринин Косовода хидмяти 2008-ъи илядяк давам етди вя щя-мин илин мартында парламентин гярары иля сцлщмярамлы тагым эеричаьырылды.

2005 - Парламент сечкиляри яряфясиндя радикал мцхалифятля ялбиролараг щакимиййят чеврилиши щяйата кечирмяйя щазырлашан, бу ишякцлли мигдарда малиййя айыран йцксяк вязифяли шяхсляр ифша олунуб.Октйабрын 19-да игтисади инкишаф назири Фярщад Ялийев, ертяси эцнсящиййя назири Яли Инсанов вязифяляриндян кянарлашдырылараг щябсолунублар. Президентин Иъра Апаратынын Ишляр Идарясинин мцдириАкиф Мурадвердийев, "Азяркимйа" Дювлят Ширкятинин президентиФикрят Садыгов вя диэяр шяхсляр мясулиййятя ъялб олунуб. Баш Про-курорлуг, Милли Тящлцкясизлик вя Дахили Ишляр назирликляринин апар-дыьы тящгигат нятиъясиндя онлара гаршы Ъинайят Мяъяллясинин мя-нимсямя вя исраф етмя, вязифя сялащиййятляриндян суи-истифадя, иьти-шаша щазырлыг вя с. маддяляри цзря ъинайят иши ачылыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

295

Page 296: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

20 октйабр

1141 - Дащи Азярбайъан шаири, бюйцк мцтяфяккир НизамиЭянъяви (Илйас Йусиф оьлу Низами, 1141-1209) Эянъядя анаданолмушдур. Низаминин "Хямся"си ("Сирляр хязиняси", "Хосров вяШирин", "Лейли вя Мяънун", "Йедди эюзял", "Исэяндярнамя" по-емалары) дцнйа ядябиййаты хязинясиндя ян мющтяшям йерлярдянбирини тутур.

1913 - Танынмыш шаир Ящмяд Ъямил (1913-1977) анадан олуб.

1940 - Иътимаи-сийаси хадим Щясян Щясянов Тбилиси шящяриндяанадан олуб. 1981-1990-ъы иллярдя Азярбайъан КП МК-нын кати-би ишляйиб. Республиканын баш назири (1990-1992), АзярбайъанынБМТ-дя илк даими нцмайяндяси (1992-1993), хариъи ишляр назири(1993-1998) олуб. 2004-ъц илдя Азярбайъанын Маъарыстанда сяфи-ри тяйин едилиб.

1981 - Минэячевирдя Азярбайъан игтисадиййатынын ян бюйцкмцяссисяляриндян бири, юлкя енерэетикасынын флагманы "Азярбай-ъан" ИЕС истифадяйя верилиб. Иншасы 1974-ъц илдя башланан електрикстансийасы Щейдяр Ялийевин Азярбайъана рящбярлик етдийи дюврцнян мющтяшям тикинтисидир. Гафгазда ян бюйцк истилик електрикстансийасыдыр, Азярбайъанын енержи тялябатынын тяхминян йарысыны(2400 Мвт) тямин едир. Президент Илщам Ялийевин имзаладыьы фяр-мана ясасян, 2004-ъц илдян 20 октйабр Азярбайъанда енерэетик-лярин пешя байрамы эцнц кими гейд олунур.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

296

Page 297: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

21 октйабр

1603 - Тябриздя Османлы щакимиййяти ялейщиня халг цсйаны ба-шлайыб. Цсйандан истифадя едян Сяфяви щюкмдары Ы Шащ Аббас го-шунлары иля Тябризя дахил олараг Османлы гцввялярини шящярдян чы-харыб. Бунунла Сяфяви дювляти иля Османлы арасында нювбятимцщарибя (1603-1612) башланыб. Османлы дювляти бундан юнъякимцщарибядя (1578-1590) Сяфявиляри мяьлуб едяряк Шимали вя Гяр-би Азярбайъаны, щямчинин Ъянуби Азярбайъанын бир щиссясини(Тябриз, Мараьа) яля кечирмишди. Йени мцщарибя Сяфявиляринцстцнлцйц иля кечди вя Ы Шащ Аббас сяляфи Мящяммяд Худабян-дин итирдийи торпаглары эери алды.

1922 - Азярбайъанын халг артисти, мцьянни Шювкят Ялякбяро-ва (1922-1993) анадан олмушдур.

1987 - Щейдяр Ялийев Сов.ИКП МК-нын баш катиби М.Горба-човун тязйиги иля ССРИ рящбярлийиндян истефа вериб. Сов.ИКП МК-нын пленумунда Щейдяр Ялийевин партийанын али органындан -Сов.ИКП МК Сийаси Бцросунун цзвлцйцндян истефасы гябул олу-нуб. Ертяси эцн Щейдяр Ялийев ССРИ Назирляр Совети сядринин 1-ъи мцавини вязифясиндян дя истефа верди вя ССРИ Али СоветининРяйасят Щейяти истефаны гябул етди. Бунунла баьлы гярарда Щей-дяр Ялийевин "сящщятиня эюря пенсийайа чыхмасы иля ялагядар" ис-тефа вердийи гейд едилмишди. Щейдяр Ялийевин ССРИ рящбярлийин-дян кянарлашдырылмасындан дярщал сонра ермяниляр М.Горбачо-вун хейир-дуасы иля Гарабаь авантцрасына старт вердиляр.

1993 - Азярбайъан Республикасы иля Бразилийа (юлкямизинмцстягиллийини 1991-ъи ил декабрын 26-да таныйыб) арасында дипло-матик мцнасибятляр гурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

297

Page 298: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

22 октйабр

1917 - Бакы фящля вя ясэяр депутатлары Советиня сечкиляр кечири-либ. Сечкидя 40 фаиз сяс топлайан "Мцсават" партийасы гялябя га-заныб, икинъи йери есерляр - "ингилабчы сосиалистляр" (30 фаиз) тутуб-лар. Болшевикляр (Русийа К(б)П-нин Бакы комитяси) йалныз цчцнъц(15-16 фаиз) олублар. Шаумйанын башчылыг етдийи болшевикляр сечки-нин нятиъялярини танымадылар. Петроградда 25 октйабр цсйанын-дан (Мцвяггяти Щюкумятин деврилмяси) сонра ися Бакы болшевик-ляри дя рущланараг зоракылыгла Бакы Советинин Иъраиййя Комитя-синдя (щюкумят) йерлярин чохуну яля кечирдиляр. "Мцсават" бунаетираз олараг Бакы Советиня эирмякдян имтина етди вя яслиндя сий-аси мейданы болшевикляря верди. Декабрда Бакы Советиня йенисечкиляр кечирян болшевикляр бу дяфя йерлярин яксяриййятини газан-дылар.

1999 - Авропа Бирлийинин али иъра органы олан Авропа Комис-сийасы Ъянуби Гафгазла баьлы гябул етдийи гярарда АзярбайъаныЕрмянистанла игтисади ямякдашлыьа чаьырыб. Рясми Бакы бу тюв-сийяни рядд едиб.

2002 - Азярбайъанын Хязяр Дяниз Эямичилийи Идарясиня мях-сус "Меркури-2" эями-бяряси Бакынын 130 километрлийиндя гя-зайа уьрайараг батыб. Гяза заманы бярядя олан 51 няфярдян йал-ныз 9 няфярини хилас етмяк мцмкцн олуб. Бу, Азярбайъанын эяминяглиййаты тарихиндя ян бюйцк гяза иди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

298

Page 299: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

23 октйабр

1978 - Азярбайъан ССР Али Совети Ряйасят Щейятинин фярма-ны иля Нахчыван МССР-ин Нахчыван району Бабяк району ад-ландырылыб, мухтар республиканын мяркязи Нахчыван шящяри ися ай-рыъа ярази-инзибати ващид (республика ящямиййятли шящяр) олуб. Биргядяр яввял (май 1978) аналожи гярарла ДГМВ-нин Степанакертрайону Ясэяран району адлындырылмыш, Степанакерт республикаящямиййятли шящяр статусу алмышды.

1991 - ССРИ Дювлят Шурасынын ("Август гийамы"ндан сонраиттифаг парламенти тяряфиндян тясис едилян вя ССРИ-нин "сюкцлмя-си"ни щяйата кечирян мцвяггяти идаряетмя органы) гярары иля ССРИДювлят Тящлцкясизлик Комитяси ляьв едилиб. Бу гярардан сонраАзярбайъан ДТК ляьв олунду вя онун ясасында Милли Тящлцкя-сизлик Назирлийи (1 нойабр 1991) йарадылды.

1998 - Юлкядяки нювбяти президент сечкиляриндян (11 октйабр)сонра Конститусийанын тялябиня уйьун олараг истефайа эетмишНазирляр Кабинетинин йени тяркиби формалашыб. Президентин тягди-маты ясасында Милли Мяълис Артур Расизадяни йенидян баш назирвязифясиня тясдигляйиб. Щюкумятин кечмиш цзвляри яксяриййят ети-бариля йени кабинетдя йер алыблар.

2002 - АРДНШ-ин 1-ъи витсе-президенти, миллят вякили ИлщамЯлийев Вашингтона сяфяря эедиб. Илщам Ялийев АБШ-ын витсе-пре-зиденти Ричард Чейни иля, конгресменлярля, сийаси даирялярля эюрц-шляр кечириб, Ъон Щопкинс Университети Мяркязи Асийа вя ГафгазАрашдырмалары Институтунда мярузя иля чыхыш едиб. Институтун ди-ректору Фред Стар Илщам Ялийеви аудиторийайа Азярбайъанын эя-ляъяк лидери кими тягдим етмишди. Бир ил сонра бу фикир юз тясдигинитапды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

299

Page 300: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

24 октйабр

1882 - Эюркямли шаир, драматург Щцсейн Ъавид (Щцсейн Ра-сизадя, 1882-1941) Нахчыванда анадан олуб. Азярбайъан ядя-биййатында илк мянзум драмларын, тарихи-фялсяфи пйеслярин ("Иб-лис", "Топал Теймур", "Шейх Сянан", "Хяййам" вя с.) мцяллифи-дир. 1938-ъи илдя репрессийа олунуб, 1941-ъи илдя Сибирдя сцрэцндявяфат едиб. 1982-ъи илдя Щейдяр Ялийевин тяшяббцсц иля Ъавидинняши Вятяня эятириляряк Нахчыванда дяфн олунуб.

1919 - АБШ-ын Ъянуби Гафгаздакы щярби нцмайяндяси пол-ковник Гаскел Ермянистанла Азярбайъанын Нахчыван цстцндямцбащисясини чюзмяк цчцн бюлэянин нейтрал зона елан едилмясивя АБШ эенерал-губернаторлуьунун идарячилийиня верилмяси тя-шяббцсц иля чыхыш едиб. АБШ рясмиси бунун мцгабилиндя Гарабаьвя Зянэязурун Азярбайъан яразиси кими танынаъаьыны вяд едиб.Халг Ъцмщуриййятинин рящбярлийи бу тяшяббцсц рядд едиб.

1992 - АБШ Конгресиндя кечмиш совет республикаларына щу-манитар йардымы тянзимляйян гануна - "Азадлыьа Дястяк Ак-ты"на 907 сайлы дцзялиш ялавя едилиб. Ермяни лоббисинин тяшяббцсциля гябул едилян сяняд Азярбайъана АБШ-ын дювлят йардымыны га-даьан едирди. Азярбайъан узун мцддят 907-нин ляьви цчцн сяйэюстярди, йалныз 2001-ъи илин сонунда Конгрес АБШ администра-сийасынын мцраъият ясасында гадаьанын гцввясини дайандырды.

1993 - Ермянистанын ишьалчы гцввяляри Гарабаьын ъянубундайени щцъума кечибляр. Фцзулинин Щорадиз гясябяси ятрафында вяАразбойу кяндляриндя дюйцшляр башланыб.

2008 - Икинъи мцддятя Азярбайъан Республикасынын президен-ти сечилмиш Илщам Ялийевин рясми андичмя (инаугурасийа) мяраси-ми кечирилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

300

Page 301: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

25 октйабр

1883 - Эюркямли актйор, халг артисти Мирзаьа Ялийев (1883-1954) анадан олуб.

1991 - Азярбайъан Республикасынын Дювлят Шурасынын йарадыл-масы вя дювлят катиби постунун тясис едилмяси барядя фярманларверилиб. Йени гурумун агибяти ондан юнъя тясис едилян Тящлцкя-сизлик Шурасы вя Мцдафия Шурасынын агибятиндян фярглянмяди.А.Мцтяллибов мцхалифяти бу мяшвярятчи гурумлара ъялб етмякляюзцнцн зяиф щакимиййятинин юмрцнц узатмаг мягсяди эцдцрдц.Дювлят катиби постуна тяйин едилян академик Тофиг Исмайылов бирай сонра Гаракянд фаъиясиндя (20 нойабр) щялак олду.

1997 - Азярбайъан нефтинин Шимал маршруту - Бакы-Новорос-сийск кямяри иля ихраъы башланыб. Совет дюврцндя инша едилян борухятти Чеченистандакы мцщарибя сябябиндян узун мцддят фяалийй-ятсиз галмышды.

2001 - АБШ Сенатында эярэин мцзакирялярдян сонра Азяр-байъана гаршы дискриминасийа актынын - "Азадлыьа Дястяк Ак-ты"на 907 сайлы дцзялишин гцввясинин дайандырылмасы барядя гяраргябул едилиб. Сенат гярары Азярбайъанын антитеррор коалисийасын-да АБШ-ла мцттяфиг олмасыны вя Аь ев администрасийасынын бу-нунла баьлы мцраъиятини нязяря алараг гябул етмишди. "907"-нингцввясинин дайандырылмасы иля баьлы проседур 2002-ъи илин йанва-рында тамамланды.

2005 - Президент Илщам Ялийев "Милли Мяълися сечкилярин щазыр-ланмасы вя кечирилмяси иля баьлы тяхирясалынмаз тядбирляр щаггын-да" сярянъам имзалайыб. Сярянъама ясасян, Азярбайъанда илкдяфя олараг сечиъилярин сясвермя заманы бармагларынын ишарялян-мяси (эюзля эюрцнмяйян мцряккябля) практикасы тятбиг олунду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

301

Page 302: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

26 октйабр

1880 - Мяшщур тарзян, халг артисти Гурбан Пиримов (1880-1965) Шуша гязасынын Абдал-Эцлаблы кяндиндя анадан олуб.

1917 - Бакыда "Мцсават" партийасынын I гурултайы (26-31октйабр) ишя башлайыб. Гурултайда "Мцсават"ын илк Програмыгябул олунуб, Азярбайъанын мцстягиллийи уьрунда мцбаризя пар-тийанын ясас мярамы елан едилиб. Мящяммядямин Рясулзадяпартийанын сядри сечилиб. "Мцсават"ын ясасы 1911-ъи илдя гойул-мушду вя Рясулзадя щяля Тцркийядя мцщаъирятдя икян партийа-нын лидери сечилмиш, 1913-ъц илдя Бакыйа гайытдыгдан сонра партий-айа билаваситя рящбярлик етмишди. 1917-ъи илин ийунунда "Мцса-ват" "Тцрк Ядями Мяркязиййят" ("тцрк федералистляр") партийасыиля бирляшяряк мцсялман (азярбайъанлы) ящалинин эениш дястяйинямалик тяшкилата чеврилмишди.

1926 - Мяшщур нефтчи Гурбан Аббасов ("Нефтчи Гурбан",1926-1992) анадан олуб.

1999 - АБШ дювлят катибинин мцавини Строуб Телботт Гарабаьданышыгларындакы вязиййяти мцзакиря етмяк цчцн Йеревана, ора-дан Бакыйа эялиб. Щямин дювр сцлщ данышыгларынын интенсив мяр-щяляси иди вя нойабрда АТЯТ-ин Истанбул саммитиндя мцяййянразылашманын имзаланаъаьы эюзлянилирди. Бу арада Азярбайъандахариъи сийасят мясяляляри цзря дювлят мцшавири Вяфа Гулузадя,ХИН башчысы Тофиг Зцлфцгаров, президентин кюмякчиси Елдар На-мазов истефа вермишдиляр вя эюзлянилян сцлщ анлашмасы иля баьлы иъ-тимаи ряйдя эениш ажиотаж варды. Лакин октйабрын 27-дя Ермянис-танда баш верян парламент террору (спикер вя баш назирин гятляйетирилмяси) сцлщ имканларыны тамамиля щечя ендирди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

302

Page 303: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

27 октйабр

1929 - Эцръцстанын азярбайъанлылар йашайан Гарайазы бюлэ-ясинин Дямирчи-Щясянли кяндиндя колхоз гуруъулуьу вя советщакимиййяти ялейщиня цсйан башланыб. Исахан Щаъыбайрамоьлу-нун башчылыг етдийи цсйан тядриъян бцтцн Борчалы мащалыны ящатяедиб. Нятиъядя щюкумят цсйанын йатырылмасы цчцн бюлэяйя чохлусайда щярби гцввяляр йеридиб. Цсйанчылара гаршы щярби ямялийй-ата щямин вахт Загафгазийа (ЗСФСР -Загфедерасийа) тящлцкя-сизлик органларынын рящбярляриндян олан Лаврети Берийа шяхсянкоманданлыг едиб. Цсйан гяддарлыгла йатырылыб вя бцтцн фяалла-ры эцлляляниб.

1993 - Ермяни силащлы гцввяляринин эенишмигйаслы щцъуму ня-тиъясиндя Фцзули районунун Щорадиз гясябяси вя Аразбойукяндляри - Азярбайъан-Иран сярщядинин 40 км-и ишьал олунуб. Ъя-брайыл районунун Аразбойу кяндляри вя Зянэилан району ермя-ни ишьалчы гцввяляринин мцщасирясиня дцшцб.

- Щямин эцн Бакыда сяфярдя олан Иран президенти Яли ЯкбярЩашими-Ряфсянъани Азярбайъан президенти Щейдяр Ялийевляэюрцшдян сонра Ермянистанын тяъавцзцнц писляйян бяйанат ве-риб. Иран президентинин Ермянистан рящбярлийи иля телефон данышыг-ларындан сонра ишьалчы гцввялярин щцъумуна гыса ара верилиб,Аразбойу бюлэялярдя мцщасиряйя алынмыш ящали Иран яразисинякечиб.

- Щямин эцн президент Щейдяр Ялийев БМТ Тящлцкясизлик Шу-расына мцраъият едяряк гуруму Ермянистанын тяъавцзцнц дай-андырмаг цчцн тяъили тядбирляр эюрмяйя чаьырыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

303

Page 304: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

28 октйабр

1911 - XX яср Азярбайъан ядябиййатынын эюркямли нцмайян-дяси, халг йазычысы, драматург, иътимаи хадим Мирзя Ибращимов(1911-1993) анадан олуб. "Эяляъяк эцн", "Бюйцк дайаг" ро-манларынын, повест вя щекайялярин, пйеслярин мцяллифидир. 1950-ъииллярдя Азярбайъан ССР Али Совети Ряйасят Щейятинин сядри,ССРИ-нин Асийа вя Африка халглары иля Щямряйлик Комитясинин ся-дри олуб, узун мцддят республика Йазычылар Бирлийиня рящбярликедиб.

1993 - АБШ Дювлят Департаменти Ермянистан силащлы гцввяля-ринин Азярбайъана гаршы ишьал ямялиййатларынын (Зянэилан, Ъяб-райыл, Фцзули районлары) эенишлянмяси иля баьлы бяйанат вериб. Бяй-анатда ермяни гцввяляриндян БМТ Тящлцкясизлик Шурасынынмцнагишя иля баьлы гятнамяляриня ямял етмяк, гошунлары ишьал ет-дикляри яразилярдян чыхармаг тяляб олунурду. Вашингтонун чаьы-рышы ермяни тяряфдян сайа салынмады.

1995 - Бакы метросунда дящшятли гяза баш вериб. Метронун"Н.Няриманов" вя "Улдуз" стансийалары арасында сярнишин гата-рында йаньынын баш вермяси нятиъясиндя 300-дян чох инсан щялаколуб. Бу, дцнйа тарихиндя ян бюйцк метро гязасы иди. Тяляфатынбюйцк олмасы гатарын тунелдя алышмасы вя хиласетмя ямялиййаты-нын йетярсизлийи иля баьлы иди. Щадисядя террор ямяли ашкарланмадывя о, техники гяза кими гиймятляндирилди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

304

Page 305: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

29 октйабр

1991 - Али Совет Азярбайъанын мцстягиллийинин танынмасы ха-щиши иля БМТ-йя мцраъият гябул едиб. БМТ Баш Ассамблейасысовет республикаларынын тяшкилата гябулу мясялясини декабрдамцзакиряйя чыхарса да, щямин вахт йалныз цч Балтикйаны респуб-лика цзвлцйя гябул едилди. Азярбайъанын вя кечмиш ССРИ-нин ди-эяр республикаларынын БМТ-йя гябулу 1992-ъи ил мартын 2-дя эер-чякляшди.

1993 - Ермянистан силащлы гцввяляринин щцъуму Зянэилан рай-онунун, щабеля Ъябрайыл вя Фцзули районларынын Аразбойу йа-шайыш мянтягяляринин ишьалы ишя баша чатыб. Зянэилан районунунмяркязи вя 93 йашайыш мянтягяси (707 кв км) ермяни гцввяляри-нин ялиня кечиб. Районун 35 мин няфяр ящалиси дидярэин дцшцб.Зянэилан Ермянистанын щярби тяъавцзц заманы Азярбайъанын со-нунъу ишьал едилян районудур. Ермяни тяъавцзц заманы районун200-дяк сакини щялак олуб.

1994 - БМТ-нин баш катиби Бутрос Бутрос Гали Азярбайъанпрезиденти Щейдяр Ялийевин дявятиля Бакыйа сяфяря эялиб. Сяфяр эе-дишиндя БМТ баш катиби Азярбайъан президенти иля данышыгларапармыш, Милли Мяълисдя чыхыш етмиш, мяъбури кючкцнлярляэюрцшмцшдц.

- Щямин эцн Азярбайъанла Мавританийа арасында дипломатикмцнасибятляр гурулуб.

2004 - БМТ Баш Ассамблейасынын 59-ъу сессийасынын иъласын-да "Азярбайъанын ишьал олунмуш яразиляриндя вязиййят" адлы мя-сяля сяс чохлуьу иля сессийанын эцндялийиня дахил едилиб. Сясвермязаманы 43 дювлят лещиня, 1 дювлят (Ермянистан) ялейщиня сяс вер-миш, 99 дювлят битяряф галмышды. Мясялянин мцзакиряси нойабрын23-дя кечирилди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

305

Page 306: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

30 октйабр

1907 - Танынмыш журналист, тяръцмячи вя нашир Адил Яфяндийев(1907-1973) Эцръцстанын Ахалсих районунда анадан олуб."Азярняшр"ин директору, Дювлят Мятбуат Комитяси сядринин мца-вини ишляйиб. Азярбайъан Журналистляр Бирлийинин илк сядри олуб. Ру-съа-азярбайъанъа 4-ъилдлик лцьятин тяртибчиси вя редакторудур, русвя Авропа йазычыларынын ясярлярини дилимизя чевириб.

1918 - I Дцнйа мцщарибясиндя мяьлуб дурума дцшян Ос-манлы дювляти Антанта юлкяляри иля Мудрос сцлщ сазиши имзалайа-раг гошунларыны Азярбайъандан вя бцтцн Ъянуби Гафгаздан чы-хармаг барядя ющдялик эютцрцб. Мудрос сазишиня ясасян, Бакынытярк едяъяк Османлы гошунларынын йериня шящяря инэилис гцввяляридахил олмалы иди. Бу мягам Азярбайъанла разылашдырылмадыьыцчцн Халг Ъцмщуриййятинин щюкумяти Османлы щюкумятиня ети-разыны билдириб. Лакин бунун еля бир нятиъяси олмайыб.

1928 - Эюркямли сянятшцнас алим, АМЕА-нын Мемарлыг вяИнъясянят Институтунун директору, академик Расим Яфяндийеванадан олуб. 200-дян артыг елми мягаля вя 30 китаб мцяллифи оланР.Яфяндийев милли сянятшцнаслыг тарихи мяктябинин баниляриндянбиридир. "Азярбайъан декоратив-тятбиги сяняти", "Азярбайъанынбязяк сяняти", "Азярбайъан даш пластикасы" китаблары хариъи дилля-ря тяръцмя олунуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

306

Page 307: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

31 октйабр

1992 - Анкарада тцркдилли дювлят башчыларынын биринъи зирвя то-плантысы (29-31 октйабр) йекунлашыб. Тцркийя президенти ТургутЮзалын тяшяббцсц иля кечирилян саммитдя Азярбайъан, Тцркмяни-стан, Газахыстан, Гырьызыстан вя Юзбякистанын дювлят башчылары иш-тирак едирди. Бу топланты иля тцркдилли дювлят башчыларынын зирвяэюрцшляринин ясасы гойулуб, нювбяти саммитляр 1994 (Истанбул),1995 (Бишкяк), 1996 (Дашкянд), 1998 (Астана), 2000 (Бакы),2001 (Истанбул) вя 2006-ъы (Анталйа) иллярдя кечирилиб.

2003 - Азярбайъан Республикасынын президенти Илщам Ялийе-вин рясми инаугурасийа (андичмя) мярасими кечирилиб. Мярасим-дя Эцръцстан рящбяри Едуард Шеварднадзе, Русийанын Федера-сийа Шурасынын сядри Серэей Миронов, Украйнанын баш назириВиктор Йанукович, Тцркийя баш назиринин мцавини Ябдцллятиф Ше-нер, Иранын витсе-президенти Мящяммядяли Ябтящи, хариъи дипло-матик корпусун вя бейнялхалг тяшкилатларын тямсилчиляри иштиракедибляр.

2008 - Президент Илщам Ялийевин икинъи сялащиййят мцддятинябашламасындан (24 октйабр) сонра Конститусийанын тялябинямцвафиг олараг истефа вермиш Назирляр Кабинетинин йени тяркибиелан олунуб. Президентин сярянъамына ясасян, игтисади инкишаф на-зири (Щейдяр Бабайев) истисна олмагла щюкумятин бцтцн цзвлярияввялки вязифяляриня тяйин едилибляр. Бундан юнъя (29 октйабр)президент Артур Расизадянин йенидян баш назир тяйин олунмасыщаггында сярянъам имзаламышды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

307

Page 308: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

1 нойабр

1906 - Азярбайъанын иътимаи-сийаси вя ядяби фикир тарихиндяюнямли рол ойнамыш "Фцйузат" (ярябъя "эерчяйи дярк етмяк") жур-налы няшря башлайыб. Щаъы Зейналабдин Таьыйевин малиййя йардымыиля няшр олунан журналын редактору Яли бяй Щцсейнзадя иди. Журнал-да Мящяммяд Щади, Мирзя Ялякбяр Сабир, Щцсейн Ъавид вя диэ-яр габагъыл зийалылар чыхыш едирдиляр.

1907 - Чар Русийасынын III Дювлят Думасы фяалиййятя башлайыб.III Думада Ъянуби Гафгазын мцсялман ящалисини йалныз бир депу-тат, азярбайъанлы Хялил бяй Хасмяммядов тямсил едирди. Юнъякиики Думадан фяргли олараг, III Дума бешиллик сялащиййят мцддяти-ни сонадяк (ийун 1912) ишляди.

1993 - Президент Щейдяр Ялийевин фярманы иля йенидян тяшкиледилмиш Азярбайъан Республикасы Мцдафия Шурасынын илк топланты-сы кечирилиб. Топлантыда Мцдафия Назирлийинин рящбяр структурларын-да кадр дяйишикликляри едилиб, Нуряддин Садыгов мцдафия мясяляля-ри цзря дювлят мцшавири, Няъмяддин Садыгов мцдафия назиринин 1-ъи мцавини вя Баш Гярарэащ ряиси тяйин олунуб.

1994 - Азярбайъанла Гватемала арасында дипломатик мцнаси-бятляр гурулуб.

1999 - Анкарада президент Щейдяр Ялийевя Ататцрк СцлщМцкафатынын тягдиметмя мярасими кечирилиб. Азярбайъан рящбяриТцркийя Ъцмщуриййятинин йцксяк мцкафатына ики юлкя арасында до-стлуг ялагяляринин инкишафы, Ъянуби Гафгазда сцлщ вя сабитлик нами-ня эюстярдийи хидмятляря эюря лайиг эюрцлмцшдц.

2008 - Азярбайъанда илк дяфя "Кянд тясяррцфаты ишчиляри эцнц"гейд олунуб. Аграр сащя ишчиляринин пешя байрамы эцнц президентИлщам Ялийевин сярянъамы (9 октйабр 2008) иля тясис едилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

308

Page 309: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

2 нойабр

1944 - Яфсаняви партизан, Совет Иттифагы Гящряманы МещдиЩцсейнзадя (1919-1944) Словенийанын Витовла кяндиндя алманфашистляри иля дюйцшдя щялак олуб. М.Щцсейнзадя Бакыда (Новха-ны) доьулуб, 1941-ъи илдя ъябщяйя эедиб, 1942-ъи илин декабрындаСталинградда ясир дцшцб. 1944-ъц илин яввялиндя Йугославийадапартизан щярякатына гошулуб. Щяйата кечирдийи тяхрибат ямялийй-атлары нятиъясиндя 1000-дян чох алман щярбчиси щялак олуб, фаши-стлярин онларла щярби тяййаряси, дюйцш техникасы мящв едилиб.

1992 - Азярбайъанла Ефиопийа арасында дипломатик ялагяляргурулуб.

1993 - Президент Щейдяр Ялийев халга мцраъият едяряк юлкяящалисини эениш сяфярбярлийя чаьырыб. Мцраъиятдян сонра минлярляинсан Милли Ордуйа сяфярбяр олунду. Дювлят башчысы ъябщя хятти-ня эедяряк щярби ямялиййатларын щазырланмасына рящбярлик етди.Нойабрын орталарында Ермянистан ордусунун щцъумларынын гар-шысы алынды, декабрда ися Азярбайъан гошунлары Фцзули району-нун Аразбойу кяндляри истигамятиндя якс-щцъума кечди.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев Анкарада Мящяммяд Фцзу-линин 500 иллик йубилей тядбирляриндя иштирак едиб. Президент сяфярэедишиндя Тцркийя рящбярлийи, юлкянин бизнес нцмайяндяляри иляэюрцшляр кечириб.

2008 - Москвада, Русийа дювлят башчысынын "Майн Дорф"игамятэащында президент Дмитри Медведевин васитячилийи иляАзярбайъан вя Ермянистан рящбярляринин нювбяти эюрцшц олуб.Эюрцшдян сонра президентляр Илщам Ялийев, Серж Саркисйан вяДмитри Медведев Гарабаь мцнагишясинин сцлщ йолу иля низам-ланмасына даир Бяйаннамя имзалайыблар.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

309

Page 310: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

3 нойабр

1803 - Чар Русийасы гошунларынын Эянъя ханлыьына ишьалчыйцрцшц башланыб. Эенерал Павел Сисиановун команданлыг етдийигошунлар декабрда Эянъя шящярини мцщасиряйя алыблар, гызьындюйцшлярдян сонра шящяр сцгут едиб, Эянъя ханы Ъавад хан гящ-ряманъасына щялак (3 йанвар 1804) олуб. Бундан юнъя рус го-шунлары Азярбайъанын шимал-гярбиндя Ъар-Балакян бюлэясини ялякечирмишдиляр.

1921 - Русийа К(б)П Мяркязи Комитяси Гафгаз Бцросунунпленуму Ъянуби Гафгазын цч совет республикасынын - Азярбай-ъан, Ермянистан вя Эцръцстанын федерасийасынын йарадылмасы ба-рядя гярар гябул едиб. Загафгазийа Совет Федератив Сосиалист Ре-спубликасы 1922-ъи илдя йарадылды вя Совет Иттифагынын (ССРИ) тяси-счиляриндян бири олду. 1918-ъи илин йазында мювъуд олмуш Загаф-газийа Федерасийасындан фяргли олараг советлярин гурдуьу мяъ-бури федерасийа узунюмцрлц олду. ЗСФСР 1936-ъы илядяк фяалийй-ят эюстярди вя щямин ил гябул едилян ССР-нин йени Конститусийа-сына ясасян, Азярбайъан, Ермянистан вя Эцръцстан Совет Иттифа-гынын мцттяфиг республикаларына чеврилдиляр.

1994 - Азярбайъанла Чили арасында дипломатик мцнасибятляргурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

310

Page 311: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

4 нойабр

1928 - Тцркийя Ъцмщуриййятиндя яряб ялифбасындан латын гра-фикалы ялифбайа кечид барядя гярар верилиб. Бир ил сонра ССРИ-дяАзярбайъан, ардынъа ися Мяркязи Асийанын тцрк республикаларыда латын графикалы ялифбайа кечмяйя гярар вердиляр. Лакин ССРИ-нин тцркдилли республикаларынын Тцркийя иля беля щямряйлийи Сталинигане едя билмязди. 1939-ъу илдя Москва бу республикалары кирилялифбасына кечмяк барядя гярар гябул етмяйя мяъбур етди. 1940-ъы илин йанварындан Азярбайъан кирил ялифбасына кечди.

1997 - Бакыда "Кооператив Деманд" ады алтында НАТО-нункоманда-гярарэащ тялимляринин щазырлыг семинары кечирилиб. Бу,алйансын "Сцлщ наминя тяряфдашлыг" (СНТ) програмы чярчивясин-дя Азярбайъанда кечирилян илк тядбир иди. Азярбайъан 1994-ъц ил-дя СНТ програмына гошулмуш, 1996-ъы илдя бу програм цзря илкфяалиййят планыны алйанса тягдим етмишди. 1997-ъи ил нойабрын 14-дя ися президент Щейдяр Ялийев "Азярбайъан РеспубликасынынНАТО иля ямякдашлыьыны даща да эцъляндирмяк тядбирляри щаг-гында" сярянъам имзалады. Сярянъама ясасян, Азярбайъан Рес-публикасынын Президенти йанында Азярбайъан РеспубликасынынНАТО иля ямякдашлыьы цзря комиссийа (сядр - баш назирин 1-ъимцавини Йагуб Еййубов) йарадылды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

311

Page 312: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

5 нойабр

1992 - Нахчыванда Йени Азярбайъан Партийасынын тяшкилат ко-митясинин илк топлантысы кечирилиб. Нахчыван Мухтар Республика-сы Али Мяълисинин сядри Щейдяр Ялийев тяшкилат комитясинин сядрисечилиб. Бир гядяр яввял (16 октйабр 1992) юлкянин бир груп зийа-лысы Щейдяр Ялийевя мцраъият едяряк ону йени йарадылан партий-айа лидерлик етмяйя чаьырмышдылар. Щейдяр Ялийев бу чаьырышамцсбят ъаваб вермишди. ЙАП-ын тясис конфрансы нойабрын 21-дяНахчыван шящяриндя кечирилди.

2000 - Азярбайъанда Милли Мяълися нювбяти сечкиляр кечирилиб.Сечкиляр мажоритар (100 йер) вя пропорсионал (25 йер) гайдадакечирилиб. Сясвермянин нятиъяляриня ясасян, пропорсионал системцзря ЙАП биринъи (16 йер), АХЪП икинъи (4 йер) олмушду. "Вятян-даш Щямряйлийи" 3, Коммунист Партийасы 2 йер газанмышды.Мцхалифятин диэяр партийаларындан "Мцсават", АМИП вя АДП 6фаизлик кечид щяддини аша билмямишди. Щаким партийанын пропор-сионал сечки сийащысына ЙАП сядринин мцавини Илщам Ялийев баш-чылыг едирди. Мажоритар систем цзря нятиъяляри елан едилян 88 даиря-дян яксяриййятиндя (54 мандат) ЙАП тямсилчиляри галиб эялмишди-ляр. Мажоритар систем цзря парламентя 30-дяк битяряф депутат се-чилмиш, мцхалифят бир нечя йер ялдя етмишди. 11 даирядя тякрар сеч-киляр елан едилди, 1 даирядя ися (Ханкянди) сечки кечирилмяди.2001-ъи илин йанварында кечирилян тякрар сечкилярдян сонра ЙАП-ын парламент фраксийасы цмумиликдя 74 няфяр тяшкил етди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

312

Page 313: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

6 нойабр

1926 - Азярбайъан радиосунун йарандыьы эцндцр. Щямин эцнБакыда илк радиостансийа фяалиййятя башлайыб. Илк дюврдя радио ве-рилишляринин эцндялик ефир вахты 2 саат тяшкил едирди. Сонрадан бувахт 4 саата, даща сонра 6 саата чатды. 1956-ъы ил февралын 14-дяися Азярбайъанда илк телевизийа верилиши ефиря чыхды - Бакы телеви-зийа студийасы фяалиййятя башлады. 6 нойабр Азярбайъан телевизий-асы вя радиосу эцнц кими гейд олунур.

1996 - Азярбайъанла Бящрейн дювляти арасында дипломатикмцнасибятляр гурулуб.

2005 - Цчцнъц чаьырыш Милли Мяълися сечкиляр кечирилиб. 2002-ъиилдя Конститусийайа едилмиш дяйишикликляря ясасян, сечкиляр йалнызмажоритар систем (бирмандатлы даиряляр) цзря кечирилиб. Илк дяфяолараг Ханкянди даиряси цзря дя сечки кечирилмишди. СечкиляринКонститусийа Мящкямяси тяряфиндян тясдиглянян нятиъяляриня эю-ря, 115 даирядя депутатларын сечилдийи елан олунду. Йени Азяр-байъан Партийасы 56 мандат, битяряф намизядляр 40, мцхалифятпартийалары ися цмумиликдя 15 мандат газанмышды. Даща бир не-чя йери игтидарйюнлц партийаларын тямсилчиляри ялдя етмишди. Позун-тулар гейдя алынмыш 10 даиря цзря йени сечкиляр 2006-ъы ил майын13-ня тяйин олунду.

2008 - Азярбайъан президенти Илщам Ялийев Тцркийяйя рясмисяфяри эедишиндя Тцркийя Бюйцк Миллят Мяълисиндя чыхыш едиб. Ил-щам Ялийев икинъи мцддятя президент сечилдикдян сонра хариъяилк рясми сяфярини Тцркийяйя етмишди. Сяфяр ики гардаш юлкя ара-сында мцнасибятлярин ян йцксяк сявиййядя олдуьуну бир дащаэюстярди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

313

Page 314: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

7 нойабр

1908 - Танынмыш азярбайъанлы шаир, педагог Магсуд Шейхза-дя (1908-1967) анадан олуб. Бакыда тящсил алыб, сонра Дашкяндякючцб вя Юзбякистанын мяшщур ядиби олуб, юзбяк дилиндя чохсай-лы ясярляр, ссенариляр йазыб, тяръцмяляр едиб.

1917 - Эюркямли бястякар, халг артисти Тофиг Гулийев (1917-2000) анадан олуб. Чохсайлы популйар мащныларын, филм вя тама-шалара йазылмыш мусиги ясярляринин мцяллифидир.

1918 - Халг Ъцмщуриййяти щюкумятинин гярары иля Щярби На-зирлик йарадылыб. Бу барядя илк гярар октйабрда гябул олунмуш-ду, Османлы ордусунун Азярбайъаны тярк етмяси просеси дащада тезляшдирди. Илк мярщялядя Щярби Назирлийя баш назир Ф.Хойскиюзц рящбярлик едирди, декабрда назир постуна эенерал С.Мещма-надаров, онун мцавини вязифясиня эенерал Я.Шыхлински тяйин едил-ди. Бу арада Бакыйа инэилис гошунлары дахил олдуьундан ЩярбиНазирлик Эянъяйя кючдц вя Гафгаз Ислам Ордусунун базасындаЪцмщуриййятин Силащлы Гцввяляри йаранмаьа башлады.

1949 - Абшерон йарымадасынын 40 км ъянуб-шяргиндя, Хязя-рин Азярбайъан секторундакы "Гара дашлар" адланан йердя илкнефт гуйусу фонтан вуруб. Буруг устасы Михаил Каверочкинингаздыьы гуйуда 940 м дяринликдян илк нефт щасил едилиб. Бу щади-ся Азярбайъан нефт тарихиндя йени еранын башланьыъы олуб. "Гарадашлар"ын фятщи 1947-ъи илдя мяшщур нефтчи, эеолог, "Азнефткяш-фиййат"ын ряиси Сабит Оруъовун рящбярлийи иля башланмыш, 1948-ъиилин нойабрында илк нефт десанты яразидя мяскян салмышды. Сонра-лар бу йердя яфсаняви дяниз шящяри - полад дирякляр цзяриндя (цму-ми узунлуьу 300 км олан естакада) Нефт Дашлары салынды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

314

Page 315: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

8 нойабр

1605 - Сяфяви вя Османлы дювлятляри арасында нювбяти мцщари-бя (1603-1612) эедишиндя Сцфийан дюйцшц (Тябриз йахынлыьында)баш вериб. Дюйцшдя Сяфяви гошунлары галиб эялиб. Бундан бир гя-дяр яввял Тябриздя Османлы щюкмранлыьына гаршы башланмышцсйан нятиъясиндя I Шащ Аббас шящяри яля кечирмишди. Мцщарибя-нин йекунларына даир баьланан Сараб сцлщцня (октйабр 1612) эю-ря, Сяфявиляр бир юнъяки савашда итирдикляри яразиляри - ШирванданТябризядяк бцтцн Азярбайъан торпагларыны эери алдылар.

1967 - Бакы метросу фяалиййятя башлайыб. Пайтахтда 5 йерал-ты стансийа - "Бакы Совети" ("Ичяришящяр")-"26 Бакы комсиссары"-("Сащил")- "28 Апрел" ("28 Май")-"Эянълик"-"Няриманов" хяттиистифадяйя верилиб. Бакыда метро тикинтиси идейасы щяля 1930-ъуиллярдя эцндямя эялся дя, мцщарибя (1941-1945) вя сонракы иг-тисади чятинлик сябябиндян бу иш 60-ъы иллярдя башлады. Бакы мет-росу кечмиш ССРИ-дя бешинъи метро иди. 2008-ъи илдя Бакы мет-рополитенинин 20-ъи стансийасы ("Нясими") истифадяйя верилиб. Пре-зидент Илщам Ялийевин 2006-ъы ил 28 октйабр тарихли сярянъамыиля нойабрын 8-и Бакы метрополитени ишчиляринин пешя байрамыэцнц елан едилиб.

2000 - Авропа Шурасы Назирляр Комитясинин 107-ъи сессийасын-да Азярбайъанын Авропа Шурасына цзв олмаьа дявят едилмясибарядя гятнамя гябул едилиб. Сянядя ясасян, Азярбайъана Ав-ропа Шурасы Парламент Ассамблейасында 6 няфярлик нцмайяндяйери айрылыб. Азярбайъанын тяшкилата рясми гябулу 2001-ъи ил йан-варын 25-дя эерчякляшди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

315

Page 316: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

9 нойабр

1918 - Халг Ъцмщуриййятинин цчрянэли (эюй, гырмызы, йашыл)байраьы гябул едилиб. Юлкямиз мцстягиллийини бярпа едяндян(1991) сонра Ъцмщуриййятин байраьы Азярбайъанын дювлят рям-зи кими гябул олунду.

1991 - Азярбайъанын дювлят мцстягиллийи биринъи оларагТцркийя тяряфиндян таныныб. Тцркийянин баш назири Мясуд Йылмазтарихи гярары телефонла Азярбайъан Назирляр Советинин сядри Щя-сян Щясянова чатдырыб.

1993 - Авропа Бирлийи Гарабаь мцнагишяси барядя бяйанат гя-бул едиб. Бу, тяшкилатын мцнагишяйя илк рясми мцнасибяти иди. Бяй-анатда ермяни гцввяляринин ишьал щярякятинин давам етмяси писля-нилир, ев-ешийиндян дидярэин дцшмцш ящалийя йардым эюстяриляъяйибилдирилирди.

1998 - АТЯТ-ин Минск групунун щямсядрляри Гарабаь мцна-гишясинин щялли иля баьлы "цмуми дювлят" адлы йени планы тяряфляря тяг-дим едибляр. Бундан юнъяки планлардан ("пакет щялл", "мярщялялищялл") фяргли олараг, йени лайищя бейнялхалг щцгуг нормаларына,Азярбайъанын ярази бцтювлцйц вя суверенлийиня зидд иди, ДаьлыгГарабаьын фактики мцстягил дювлятя чеврилмясини юн эюрцрдц. Бакылайищяни бирмяналы шякилдя рядд етди.

2001 - Бакыда дцнйа азярбайъанлыларынын I гурултайы ишя башлай-ыб. Президент Щейдяр Ялийевин 23 май 2001-ъи ил тарихли сярянъамы-на ясасян кечирилян гурултайда Азярбайъан диаспорунун 36 юлкя-дян 1150 нцмайяндяси вя 900-дян чох гонаг иштирак едирди. Икиэцн сцрян гурултайда йекун гятнамя, дцнйа азярбайъанлыларынамцраъият гябул едилди. Форумда гябул едилян гярара мцвафиг ола-раг 2002-ъи илдя Хариъи Юлкялярдя Йашайан Азярбайъанлыларла Ишцзря Дювлят Комитяси йарадылды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

316

Page 317: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

10 нойабр

1724 - Чар I Пйотр ермяни ящалисинин Хязярйаны бюлэялярдяйерляшдирилмяси барядя фярман вериб. Фярмана ясасян, ермяни аи-ляляринин илк дястяси Эилан вя Мазандаран бюлэяляриня, еляъя дярусларын ялиндя олан Бакыйа кючцрцлцб. Азярбайъанын Хязярйаныяразиляри 1723-ъц илдя Русийа иля Сяфяви дювляти арасында баьлан-мыш Петербург мцгавилясиня ясасян, русларын нязарятиня кечмиш-ди. Пйотрун юлцмцндян сонра рус гошунлары бюлэяни (мцвяггяти)тярк етдиляр, ермянилярин Азярбайъан торпагларында йерляшдирил-мяси барядя Пйотрун вясиййяти ися сонракы рус чарлары тяряфиндянардыъыл давам етдирилди.

1918 - Османлы щярби гцввяляри Бакыны тярк етмяйя башлайыб-лар. Османлы иля Антанта юлкяляри (Британийа, АБШ ) арасында баь-ланмыш Мудрос сазишиня (30 октйабр 1918) ясасян, тцрк гошунла-рынын сон щиссяляри нойабрын 16-да Бакыдан чыхды, сящяриси ися шя-щяря эенерал В.Томсонун команданлыьы алтында инэилис щярбиконтинэенти дахил олду. Азярбайъанын истиглалынын ялдя олунма-сында, Бакынын дашнак гцввяляриндян азад олунмасында тарихихидмят эюстярмиш тцрк гошунларынын реэиону тярк етмяси ХалгЪцмщуриййятинин бейнялхалг-сийаси мювгелярини дя зяифлятди.

1991 - Азярбайъан Али Совети Даьлыг Гарабаь вя Азярбай ,-ъан-Ермянистан сярщядиндя ермяни силащлы гцввяляринин щцъумла-рынын эенишлянмяси иля баьлы хариъи дювлятлярин парламентляринямцраъият гябул едиб.

1994 - Авропа Шурасы Парламент Ассамблейасы Азярбайъан-Ермянистан ъябщясиндя атяшкясин давам етмяси иля баьлы мям-нунлуг ифадя едян 1047 сайлы гятнамя гябул етмишдир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

317

Page 318: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

11 нойабр

1467 - Азярбайъан тцркляринин ики эцълц тайфа дювляти - Аьгой-унлуларла Гарагойунлулар арасында Муш дюйцшц баш вериб.Дюйцшдя Гарагойунлунун башчысы Ъащан шащ юлдцрцлцб. Аз со-нра Тябриздя Гарагойунлулара гаршы цсйан баш верди вя 1468-ъиилдя Гарагойунлу дювляти (1410-1468) сцгут етди, онун йериндя(индики Иранын вя Ирагын бюйцк щиссясини ящатя едян) Аьгойунлудювляти йараныб. 1501-ъи илдя о да юз йерини Азярбайъан Сяфявилярдювлятиня верди.

1917 - Русийадакы "Октйабр ингилабы"ндан (25 октйабр чеври-лиши) сонра болшевиклярин Ъянуби Гафгазда щакимиййяти яля алмагъящдляриня гаршы чыхан эцръц, ермяни, азярбайъанлы вя рус миллят-чи партийалары Тифлисдя бирэя фяалиййят барядя гярар гябул едибляр.Эцръц сосиал-демократ (меншевик) партийасы, "Дашнаксцтйун","Мцсават" вя рус миллятчиляри - "есер"ляр Русийадакы болшевик ща-кимиййятини танымадыгларыны вя "Мцстягил Загафгазийа щюкумя-ти" йаратдыгларыны бяйан едибляр. Нойабрын 15-дя сюзцэедян пар-тийаларын иштиракы иля мцштяряк щюкумят - "Загафгазийа Комис-сарлыьы" тяшкил едилди. Эцръц Й.Гегечкоринин сядрлик етдийи "За-гафгазийа Комиссарлыьы"на Азярбайъандан Ф.Хойски, М.Ъяфя-ров, Щ.Мяликасланов дахил иди.

1948 - Енерэетикляр шящяри Минэячевирин тямяли гойулуб. Кцрчайы цзяриндя Ъянуби Гафгазын ян бюйцк су електрик стансийасы-нын вя Минэячевир су анбарынын тикинтисинин башланмасы бюлэядяири сянайе мяркязинин йаранмасына тякан верди. Ютян 60 илдя Ми-нэячевир 100 мин няфяр ящалиси олан бюйцк йашайыш мянтягясинячеврилиб.

2004 - Азярбайъанла Науру дювляти арасында дипломатик яла-гяляр гурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

318

Page 319: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

12 нойабр

1993 - БМТ Тящлцкясизлик Шурасы Ермянистан- Азярбайъанмцнагишяси иля баьлы 884 сайлы гятнамя гябул едиб. Сяняд Ермя-нистан силащлы гцввяляринин щцъумлары (Зянэилан районунун, Ъя-брайыл вя Фцзулинин Аразбойу яразиляринин ишьалы) иля баьлы Азяр-байъан рящбярлийинин БМТ-йя мцраъиятиндян сонра гябул едил-мишди. Бу, Гарабаь мцнагишяси иля баьлы БМТ ТШ-нин сайъа 4-ъцгятнамяси иди. Сяняддя ермяни (Ермянистан дейил) силащлы гцввя-ляринин ишьал олунмуш бцтцн яразилярдян чыхмасы тяляб едилирди.Лакин бу сяняддя дя ишьала сон гоймаг цчцн практик механизмйер алмамышды.

1995 - Азярбайъанда чохпартийалылыг ясасында илк парламентсечкиляри вя йени Конститусийанын гябулу иля баьлы референдум ке-чирилиб. МСК-нын рясми мялуматына эюря, сясвермядя юлкя цзрясечиъилярин 86 фаизи (3,5 млн. няфяр) иштирак етмиш, сечиъилярин 92 фа-изи Конститусийа лайиhясини дястяклямишди. Йени Конститусийа1995-ъи ил нойабрын 27-дя гцввяйя минди. Президентин фярманы иля12 нойабр - Конститусийа эцнц елан едилди.

Сечкилярдя пропорсионал систем цзря 25 йердян 19-ну ЙАП ял-дя етмиш, АХЪП вя АМИП hяряйя 3 мандат газанмышды. Мажо-ритар систем цзря ися 99 даирядян (Ханкянди даирясиндян савайы)71-дя галибляр илк турда мялум олду. 28 даирядя икинъи тур вя йе-ни сечкиляр (26 нойабр вя 6 феврал 1996) кечирилди. Бу сечкилярдянсонра ЙАП Милли Мяълисдя цмумиликдя 54 йер газанды, парла-ментя 55 битяряф депутат сечилмишди.

1997 - Азярбайъанын хариъи нефт ширкятляри иля имзаладыьы "Яс-рин мцгавиляси" (20 сентйабр 1994) чярчивясиндя "Чыраг" йатаьын-дан илк нефт щасил олунуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

319

Page 320: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

13 нойабр

1918 - Болшевик Русийасы "Брест сцлщц"нцн гцввядяндцшдцйцнц елан едибляр. Болшевикляр Русийаны I Дцнйа мцщари-бясиндян чыхармаг цчцн Алманийа, Австрийа-Маъарыстан, Бол-гарыстан вя Османлы иля аьыр шяртляр алтында Брест сцлщцнц баьла-мыш (3 март 1918) вя чар дюврцндя Русийанын тяркибиндя оланПолша, Балтикйаны юлкяляр, Гярби Украйна вя Белорусийадан им-тина етмиш, щямчинин Ъянуби Гафгазы Османлынын нязарятиня вер-мишди. Тцркийянин, ардынъа ися Алманийанын дцнйа мцщарибясин-дя мяьлуб олмасындан сонра Брест сцлщцндян чыхан Русийа итир-дийи яразиляри, о ъцмлядян Ъянуби Гафгазы тякрар яля кечирмякниййятини бяйан етди.

1988 - Ермянистанда азярбайъанлылара гаршы кцтляви гятлиам-ларын даща бири щяйата кечирилиб. Спитак районунун рящбярлийинин(райком катиби, милис ряиси, прокурор вя с.) билаваситя иштиракы иляермяни силащлы дястяляри азярбайъанлы ящалинин евляриня басгынларедибляр. Басгын нятиъясиндя 40-дан чох азярбайъанлы хцсуси вящ-шиликля гятля йетирилиб, йцзлярля аиля ев-ешийиндян чюля атылараг рай-ону тярк етмяйя мяъбур едилиб. Вя буна ряьмян бир ай сонра (7декабр) Спитакда дящшятли зялзяля баш веряндя Азярбайъан Ер-мянистана биринъиляр сырасында йардым ялини узатды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

320

Page 321: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

14 нойабр

1917 - Космик авиасийа эенерал-лейтенанты Кярим Кяримов(1917-2003) анадан олмушдур. Узун илляр совет космонавтика-сынын рящбярляриндян бири, космик учушлар цзря дювлят комиссийа-сынын сядри олуб. Лакин онун фяалиййяти мяхфи гриф алтында олдуьуцчцн эениш иътимаиййят азярбайъанлы эенерал Кяримову йалныз 90-ъы иллярдя таныды.

2006 - Брцсселдя Авропа Бирлийи (АБ) иля Азярбайъан арасын-да Авропа Гоншулуг Сийасяти цзря Фяалиййят Планы имзаланыб.Сяняди Азярбайъан тяряфдян ХИН башчысы Елмар Мяммядйаровимзалайыб. Беш ил мцддятиня нязярдя тутулан сяняд АзярбайъанынАБ иля ямякдашлыьынын бцтцн сащялярини ящатя едир. Авропа Гон-шулуг Сийасяти АБ-нин эенишлянмяси контекстиндя 2003-ъц илдягябул едилмиш Авропа Тящлцкясизлик Стратеэийасы ясасында ща-зырланыб. Сянядя АБ-нин Аралыг дянизиндян Гара дянизядякгоншулары, щямчинин 2004-ъц илдян цч Ъянуби Гафгаз юлкяси да-хил едилиб.

2008 - Бакыда ЫВ Енержи саммити кечирилиб. 2007-ъи илин май вяоктйабрында Краков вя Вилнцсдя, 2008-ъи илин майында Кийевдякечирилмиш саммитлярин давамы олан Бакы топлантысында Хязяр-Гара дяниз-Балтик енержи транзити мяканынын йарадылмасы, бу исти-гамятдя Одесса-Броды нефт кямяринин ишя салынмасы, "Набуъъо"лайищяси (Хязяр вя Мяркязи Асийадан газын Азярбайъан вяТцркийя цзяриндян Авропайа нягли) вя с. мясяляляр мцзакиря олу-нуб. Саммитин йекунларына даир 15 юлкя вя Авропа Комиссийасытяряфиндян Бяйаннамя имзаланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

321

Page 322: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

15 нойабр

1912 - Чар Русийасынын IV Дювлят Думасы фяалиййятя башлай-ыб. Думада Ъянуби Гафгаз мцсялманларынын йеэаня нцмайян-дяси Мяммядйусиф Ъяфяров иди. IV Дювлят Думасы сялащиййятмцддятини ахырадяк ишляди, сонунъу иълас 1917-ъи ил октйабрын 19-да кечирилди. Бир щяфтя сонра Петербургдакы болшевик цсйаны(Октйабр ингилабы) иля Русийа империйасы сцгут етди.

1919 - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин илк али тящсил оъаьы- Бакы Дювлят Университети фяалиййятя башлайыб. Университетин ачыл-масы барядя гярар 1919-ъу ил сентйабрын 1-дя Ъцмщуриййятинпарламенти тяряфиндян гябул едилмишди.

1927 - Халг артисти, ряггася, педагог Хумар Зцлфцгарова(1927) анадан олмушдур.

1991 - Али Советин сессийасында "Азярбайъан Респуликасынындювлят мцстягиллийи щаггында" Конститусийа Акты иля баьлы цмум-халг сясвермясинин кечирилмяси барядя гярар гябул олунуб. Рефе-рендум 1991-ъи ил декабрын 29-на тяйин едилиб.

1994 - Милли Мяълис АРДНШ-ля хариъи ширкятляр консорсиумуарасында баьланмыш "Ясрин мцгавиляси"ни (20 сентйабр 1994) ра-тификасийа едиб. Мцгавилядя Хязярин Азярбайъан секторундакы"Азяри", "Чыраг" вя "Эцняшли" йатагларынын бирэя ишлянмяси вя ща-силатын пай бюлэцсц яксини тапыб.

2002 - Милли Мяълис 91 сяс лещиня, 1 сяс ялейщиня олмагла Азяр-байъан щярбчиляринин Яфганыстандакы сцлщйаратма миссийасында иш-тиракына разылыг вериб. Нойабрын 19-да 30 няфярлик Азярбайъан та-гымы Яфганыстана йола дцшдц вя Тцркийя сцлщмярамлы континэентитяркибиндя фяалиййятя башлады. Бу, Косоводан сонра Азярбайъанщярбчиляринин иштирак етдийи икинъи сцлщмярамлы миссийа иди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

322

Page 323: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

16 нойабр

1603 - Нювбяти Сяфяви-Османлы мцщарибяси (1603-1612) эеди-шиндя Ы Шащ Аббасын гошунлары Иряван галасыны мцщасиряйя алыб-лар. Тяряфляр арасындакы юнъяки мцщарибядя (1558-1590) Азяр-байъанын бюйцк щиссясини, о ъцмлядян Иряван Османлынын няза-рятиня кечмишди. Сяфяви гцввяляри Иряваны узун мцддят мцщасиря-дян сахладыгдан сонра, 1604-ъц илин ийунунда яля кечиря билдиляр.Иряванын идарячилийи Сяфяви щакимиййятинин апарыъы тайфаларынданолан Гаъарларын нцмайяндяси Ямирэцня хан Гаъара верилиб.

1906 - Декоратив сянят устасы, мяшщур халчачы ряссам ЛятифКяримов (1906-1991) анадан олмушдур.

1918 - Халг Ъцмцщриййятинин мцвяггяти парламенти - МиллиШура беш айлыг фасилядян сонра йенидян топланыб. Баш назирФ.Хойскинин тяклифи иля топланан Милли Шура Халг Ъцмщуриййяти-нин йени парламентинин тяшкили барядя гярар гябул едиб. Сечки га-нунунун щазырланмасы вя парламентин чаьырылмасына даир диэярщазырлыг ишляри иля баьлы Милли Шуранын сядри М.Рясулзадянин сядр-лийи иля комиссийа йарадылыб.

1994 - Азярбайъанла Яфганыстан арасында дипломатик мцна-сибятляр гурулуб.

1999 - АТЯТ-ин Даими Шурасында тяшкилатын Бакыда даиминцмайяндялийинин йарадылмасы щаггында 318 сайлы гярар гябулолунуб. АТЯТ-ин Бакы Офиси 2000-ъи ил ийулун 18-дя фяалиййятябашлады.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

323

Page 324: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

17 нойабр

1883 - Эюркямли ъярращ, академик, Азярбайъан Елмляр Акаде-мийасынын илк президенти Мирясядулла Миргасымов (1883-1958)анадан олуб.

1918 - Эенерал В.Томсонун башчылыг етдийи инэилис гошунларыБакыйа дахил олуб. I Дцнйа мцщарибясиндя мяьлуб олмуш Осман-лы иля галиб Антанта дювлятляри (АБШ, Британийа, Франса, Италийа)арасында имзаланан Мудрос сазишиня эюря, Бакы вя Батум шящярля-ри, Ъянуби Гафгазын дямир йолу шябякяси инэилислярин нязарятиня ве-рилмишди. Бакыйа 5 мин инэилис щярбчиси эялмишди. Инэилис щярби кон-тинэенти 1919-ъу илин августунадяк Бакыда галды.

1988 - Бакыдакы Ленин (индики Азадлыг) мейданында ермяниля-рин Гарабаь иддиаларына вя азярбайъанлы ящалинин Ермянистандандепортасийасына етираз олараг фасилясиз митингляр башлайыб. Декаб-рын 4-дяк давам едян митингляря 1 милйонадяк инсан топлашырды.Бу, ССРИ-дя ян бюйцк кцтляви чыхышлар иди вя Азярбайъан тарихинямилли дирчялиш аксийалары кими дцшдц. Илк дяфя щямин митинглярдяАзярбайъанын цчрянэли байраьы галдырылмышды. 1992-ъи илдя 17 ной-абр Милли дирчялиш эцнц елан едилди.

1990 - Нахчыван МССР Али Мяълисинин йени сечилмиш тяркибдяилк иъласы кечирилиб. Мяълисин гоъаман депутаты олан Щейдяр Ялийе-вин сядрлийи иля кечян иъласда тарихи гярарлар гябул едилиб: Али Мяъ-лисдя илк дяфя Халг Ъцмщуриййятинин цчрянэли байраьы галдырылыб,мухтар республиканын адындан "Совет Сосиалист" сюзляри чыхарылыб.

2006 - Президент Илщам Ялийев тцркдилли дювлят башчыларынын Ан-талйада кечирилян 8-ъи саммитиндя иштирак едиб.

2007 - Бакыда тцрк дювлят вя топлумларынын ХЫ достлуг, гарда-шлыг вя ямякдашлыг гурултайы кечирилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

324

Page 325: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

18 нойабр

1910 - Танынмыш нефтчи, дювлят хадими Сцлейман Вязиров (1910-1973) анадан олмушдур. "Азнефт"ин ряиси, ССРИ нефт сянайеси нази-ринин мцавини ишляйиб.

1987 - ССРИ рящбяри М.Горбачовун мцшавирляриндян олан ака-демик А.Аганбекйан Франсанын "Щуманите" гязетиня мцсащибя-синдя Даьлыг Гарабаьын Ермянистана бирляшдирилмяси мясялясинигалдырыб. О, мясяля барядя тяклифини ССРИ рящбярлийиня тягдим ет-дийини вя "йенидянгурма вя демократийа шяраитиндя мясялянинмцсбят щялл олунаъаьына" цмидвар олдуьуну билдириб. Бу бяйанат-дан сонра ермянилярин Гарабаь авантцрасына старт верилди.

1992 - Азярбайъанла Эцръцстан арасында дипломатик мцнаси-бятляр гурулуб.

- Милли Мяълис Азярбайъанын БМТ-нин гачгынларын статусу илябаьлы Конвенсийа вя Протоколуна (28 ийул 1951 вя 18 нойабр1966-ъы ил) гошулмасы барядя гярар гябул едиб.

1999 - Истанбулун "Чыраьан" сарайында Бакы-Тбилиси-Ъейщаннефт кямяри лайищяси иля баьлы тарихи сянядляр имзаланыб. Азярбай -ъан, Эцръцстан, Тцркийя президентляри Щ.Ялийев, Е.Шеварднадзе вяС.Дямирял БТЪ-йя даир щюкумятлярарасы сазиши, цч юлкянин рящбяри,щабеля АБШ президенти Б.Клинтон вя Газахыстан президенти Н.На-зарбайев лайищянин дястяклянмясиня даир "Истанбул бяйаннамя-си"ни имзалайыблар.

2007 - Тцркийянин Ядирня бюлэясиндяки Ипсала сярщяд-кечид мян-тягясиндя Тцркийя-Йунаныстан газ кямяринин ачылыш мярасими кечири-либ. Кямярин ишя салынмасы иля Азярбайъан газынын Тцркийя цзярин-дян Йунаныстана (Авропа Бирлийиня) нягли башлайыб. МярасимдяАзярбайъан президенти И.Ялийев, Тцркийянин баш назири Р.Т.Ярдоь-ан, Йунаныстанын баш назири К.Караманлис иштирак едибляр.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

325

Page 326: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

19 нойабр

1918 - Азярбайъан Милли Шурасынын М.Рясулзадянин сядрлийииля кечирилян иъласында Халг Ъцмщуриййятинин эениш тяркибли парла-ментинин (Мцяссисляр Мяълиси) чаьрылмасы барядя гярар гябул еди-либ. Йени парламентин 120 депутатдан ибарят олмасы гярара алыныб:80 йер мцсялман (азярбайъанлы) ящалийя, 21 йер ермяни ящалисиня,10 йер руслара, 4 йер милли азлыглара (алман, йящуди, эцръц, полй-ак), 5 йер нефт сянайечиляри вя щямкарлар иттифагларына айрылыб. Гя-рара ясасян, мцсялман фраксийасынын 44 няфярини Милли Шуранынцзвляри тяшкил етмяли, 36 депутат ялавя олараг шящяр вя гязалардансечилмяли иди. Парламент Азярбайъан ящалисинин (2,7 млн. няфяр)щяр 24 мин няфяриня 1 няфяр нцмайяндя олмагла формалашмалы иди.

1986 - ССРИ-дя фярди ямяк фяалиййятиня иъазя верян ганун гя-бул олунуб. Гануна ясасян, юлкядя, о ъцмлядян Азярбайъандаилк юзял мцяссисяляр - кооперативляр йаранмаьа башлады.

1999 - Истанбулда АТЯТ цзвц олан дювлят башчыларынын самми-ти (18-19 нойабр) баша чатыб. Саммитин йекунларына даир "Истан-бул бяйаннамяси", "Авропада ади силащлы гцввяляр щаггында"мцгавилянин адаптасийа олунмуш варианты, Авропа ТящлцкясизлийиХартийасы гябул олунуб. Президент Щейдяр Ялийев топлантыда чыхышедиб, саммитин сянядлярини имзалайыб. Саммит чярчивясиндя Азяр-байъан вя Ермянистан президентляринин АТЯТ-ин Минск групу-нун щямсядр юлкяляринин (АБШ, Русийа, Франса) ХИН башчыларыныништиракы иля гыса эюрцшц олуб.

2002 - НАТО Парламент Ассамблейасынын Истанбулда кечири-лян сессийасында Азярбайъан гурума ассосиатив цзв гябул едилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

326

Page 327: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

20 нойабр

1945 - Тябриздя Сейид Ъяфяр Пишявяринин рящбярлийи алтында ба-шланан милли-азадлыг щярякаты щялледиъи мярщяляйя гядям гойуб -Азярбайъан Халг Конгреси йарадылыб. Конгресс Ъянуби Азяр-байъанда парламент сечкиляринин кечирилмяси барядя гярар гябуледиб. Сечкиляр декабрын 1-дя йекунлашды вя Ъянуби Азярбайъанынганунвериъи органы - Милли Мяълис формалашды. Декабрын 12-дя исяпарламентин гярары иля Пишявяринин башчылыьы иля Милли Щюкумят йа-радылды.

1991 - Ермяни силащлы гцввяляри Гарабаь мцнагишяси эедишин-дя Азярбайъана гаршы ян бюйцк террор актыны щяйата кечирибляр.Мартуни (Хоъавянд) районунун Гаракянд кяндинин сямасындаичярисиндя Азярбайъанын дювлят вя щюкумят рящбярляринин олдуьу"Ми-8" вертолйоту ракетля вурулуб. Вертолйотда олан 22 няфяринщамысы, о ъцмлядян дювлят катиби Тофиг Исмайылов, баш прокурорИсмят Гайыбов, дювлят мцшавири Мящяммяд Ясядов, баш назиринмцавини Зцлфц Щаъыйев, ССРИ халг депутатлары Вагиф Ъяфяров,Вяли Мяммядов, Президент Апаратынын шюбя мцдири Осман Мир-зяйев, ДГМВ прокурору В.Плавски, Даьлыг Гарабаь мцнагишя-си реэионунда Русийа вя Газахыстанын мцшащидячиляр групунунрящбярляри, журналистляр вя вертолйотун щейят цзвляри щялак олмуш-ду. Фаъия иля баьлы Азярбайъан яразисиндя цчэцнлцк (21-23 ной-абр) матям елан едилиб. Гаракянд террору Ермянистан-Азяр-байъан мцнагишясинин сцлщ йолу иля щяллиня даир ики ай юнъя Желез-новодскда ялдя едилмиш разылашманын сону олду вя мцнагишятам щярби мцстявийя гядям гойду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

327

Page 328: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

21 нойабр

1992 - Нахчыван шящяриндя Йени Азярбайъан Партийасынын тя-сис конфрансы кечирилиб. Тясис конфрансында партийанын мярамна-мя вя низамнамяси гябул олунуб, рящбяр органлары сечилиб. Нах-чыван Али Мяълисинин сядри Щейдяр Ялийев ачыг сясвермя ясасындайекдилликля партийанын сядри сечилиб. Тясис конфрансында Азяр-байъан халгына мцраъият гябул олунуб. Мцраъиятдя Йени Азяр-байъан Партийасынын халгы вя юлкяни дцшдцйц бющран вязиййятин-дян хилас етмяк язми вурьуланырды. ЙАП Азярбайъанын сийасимцстявисиня дахил олду вя бир ил кечмямиш юлкянин щаким партий-асына чеврилди.

2002 - Прагада кечирилян НАТО саммити чярчивясиндя Азяр-байъан вя Ермянистан президентляринин нювбяти эюрцшц кечирилиб.Бу, Щейдяр Ялийев вя Роберт Кочарйан арасында 1999-ъу илдябашланан эюрцшляр серийасынын сонунъусу (20-ъи) иди. Президентлярэюрцшдя щяр щансы нятиъя ялдя олунмадыьыны билдирибляр. Нойабрын22-дя Авроатлантика Тяряфдашлыг Шурасынын иъласында чыхыш едянпрезидент Щейдяр Ялийев бейнялхалг бирлийи, о ъцмлядян НАТО-ну Азярбайъанын мяруз галдыьы ишьала лагейд мцнасибят эюстяр-мямяйя чаьырыб.

2008 - Истанбулда Тцркийя, Азярбайъан, Газахыстан вя Гырь-ызыстан парламент нцмайяндя щейятляринин икиэцнлцк эюрцшцнцнйекуну олараг Тцркдилли Юлкялярин Парламент Ассамблейасы тясиседилиб. Бунунла баьлы дюрд юлкянин парламент рящбярляри тяряфин-дян Бирэя бяйаннамя имзаланыб. Бяйаннамянин диэяр тцркдиллидювлятляр цчцн ачыг олдуьу елан едилиб. Парламент Ассамблейасы-нын тяшкили иля баьлы мясялялярин 2009-ъу илдя Бакыда кечириляъяктоплантыда щялл олунмасы гярара алыныб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

328

Page 329: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

22 нойабр

1918 - Халг Ъцмщуриййятинин Назирляр Шурасы Ядлиййя Назирлийи-нин Ясаснамясини тясдиг едиб. Бу тарих Азярбайъан ядлиййя ишчилярининпешя байрамы эцнц кими гейд олунур.

1922 - Эюркямли бястякар Фикрят Ямиров (1922-1984) анаданолуб. Бястякарын "Мин бир эеъя" балети дцнйа мусиги хязинясинин инъ-иляри сырасына дахилдир.

1933 - Халг артисти, эюркямли кинорежиссор Расим Оъагов (1933-2006) Шякидя анадан олуб.

1938 - Танынмыш актйор, халг артисти Щясян Мяммядов (1938-2003) Салйан районунда анадан олуб.

1949 - Сумгайыт шящяринин йарандыьы эцндцр. Хязяр сащилиндя йе-ни шящярин салынмасы 1938-ъи илдя ИЕС-ин тикинтиси иля башланыб. Онун ар-дынъа 40-ъы иллярдя кимйа вя металлурэийа заводларынын иншасы башлан-ды. Шящярин тикинтисиндя ССРИ-нин бцтцн республикаларындан иншаатчыдястяляр иштирак едирди. 1949-ъу ил нойабрын 22-дя Азярбайъан ССР АлиСовети Ряйасят Щейятинин фярманы иля Сумгайыта шящяр статусу верилиб.

1982 - Щейдяр Ялийев ССР-нин али рящбярлийиня - Сов.ИКП МКСийаси Бцросуна цзв (1978-ъи илдян Сийаси Бцро цзвлцйцня намизядиди) сечилиб, ейни заманда, ССРИ Назирляр Совети сядринин 1-ъи мцави-ни тяйин едилиб. Совет Иттифагы тарихиндя илк дяфя олараг беля йцксяк по-ста мцсялман-тцрк республикасынын нцмайяндяси йцксялмишди.

1995 - Азярбайъанла Йамайка арасында дипломатик мцнасибят-ляр гурулуб.

2007 - Бакы-Тбилиси-Гарс дямир йолу хяттинин Эцръцстан щиссясинин(Тбилиси-Ахалкалаки-Тцркийя сярщяди) тямялатма мярасими кечирилиб.Мярасимдя Азярбайъан, Эцръцстан вя Тцркийя президентляри ИлщамЯлийев, Михаил Саакашвили вя Абдуллащ Эцл иштирак едибляр.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

329

Page 330: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

23 нойабр

1919 - Азярбайъанла Ермянистан арасында ярази мцбащисяля-ринин сащманланмасы иля баьлы мцвяггяти сазиш имзаланыб. АБШдипломатларынын васитячилийи иля Тифлисдя имзаланан сянядя эюря,тяряфляр арасында мцбащисяли мясяляляр Ермянистан-Азярбайъанконфрансында (декабр 1919) щяллини тапмалы иди. 1918-ъи илин 28майында Азярбайъан Милли Шурасы Иряван вя Ечмиядзин гязалары-ны Ермянистан Республикасына эцзяштя эедяндян сонра ермянилярЗянэязур, Гарабаь вя Нахчывана да ярази иддиасы иряли сцрмяйябашламышдылар. Ъцмщуриййятин баш назири Н.Усуббяйли 1919-ъуилин октйабрында Ермянистанын Бакыдакы дипломатик нцмайян-дяси Г.Бекзадйанла эюрцшдя бу бюлэялярля баьлы щеч бир эцзяштинолмайаъаьыны бяйан етмишди.

1994 - Азярбайъанла Никарагуа арасында дипломатик мцна-сибятляр гурулуб.

2004 - БМТ Баш Ассамблейасынын 59-ъу сессийасында "Азяр-байъанын ишьал едилмиш яразиляриндя вязиййят" адлы мясяля мцзаки-ря олунуб. Иъласда Азярбайъан ХИН башчысы Елмар Мяммядйа-ров Ермянистанын ишьал етдийи яразилярдя щяйата кечирдийи мяс-кунлашдырма сийасяти барядя мялумат вериб. Минск групунунщямсядри олан юлкялярин (АБШ, Русийа, Франса) БМТ-дяки тям-силчиляри Азярбайъанын ирадларыны гябул етсяляр дя, мясяля иля баь-лы гятнамянин гябулунда тялясмямяйи тювсийя едибляр. Нятиъядякомпромис вариант кими ишьал олунмуш яразилярдяки мяскунлаш-дырма фактларыны арашдырмаг цчцн бюлэяйя АТЯТ-ин хцсуси мис-сийасынын эюндярилмяси (феврал 2005) гярара алыныб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

330

Page 331: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

24 нойабр

1988 - Азярбайъанлыларын Ермянистандан депортасийасы вя ер-мянилярин Гарабаь иддиаларына етираз олараг Бакыдан сонра бю-лэялярдя дя аксийалар башланыб. Азярбайъан Али Советинин Ряйа-сят Щейяти аксийаларын гаршысыны алмаг цчцн Бакы, Эянъя вя Нах-чыванда хцсуси вязиййят вя гадаьан сааты тятбиг едиб. Буна бах-майараг Бакыда митингляр декабрын яввялинядяк давам етди.

1993 - Президент Щейдяр Ялийевин сядрлийи иля республиканынсосиал-игтисади проблемляриня щяср олунмуш эениш мцшавиря кечи-рилиб. Президент бющрандан чыхыш йолларынын тапылмасы, хцсусиляенержи вя чюряк гытлыьынын арадан галдырылмасы цчцн тяхирясалынмазтядбирляр барядя щюкумятя тапшырыг вериб.

1995 - Президент Щейдяр Ялийевин иштиракы иля йени Милли Мяъли-син илк иъласы кечирилиб. Иъласда тяшкилати мясяляйя бахылыб: РясулГулийев Милли Мяълисин сядри, Ариф Ряhимзадя сядрин 1-ъи мцави-ни, Йашар Ялийев ися мцавин сечилибляр.

- Щямин эцн Азярбайъан Бруней Султанлыьы иля дипломатикмцнасибятляр гуруб.

2003 - Президент Илщам Ялийев "Азярбайъан Республикасындасосиал-игтисади инкишафын сцрятляндирилмяси тядбирляри щаггында"фярман имзалайыб. Бу, Илщам Ялийевин президент постунда имза-ладыьы илк програм характерли фярман иди.

2006 - Щейдяр Ялийев Фондунун президенти, миллят вякили Мещ-рибан Ялийева сосиал-маарифчилик лайищяляриня, сивилизасийаларарасыдиалога, Ислам аляминдя эюрцлян ишляря вердийи дястяйя эюря ИсламКонфрансы Тяшкилатынын елм, тящсил, мядяниййят гуруму олан ИСЕ-СЪО-нун Хошмярамлы сяфири адына лайиг эюрцлцб. 2004-ъц илдяМ.Ялийевайа УНЕСЪО-нун Хошмярамлы сяфири ады верилмишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

331

Page 332: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

25 нойабр

1893 - Тцрк мядяниййяти тарихиндя яламятдар щадися баш ве-риб. Данимаркалы алим Вилщелм Томсен илк дяфя гядим тцрк мя-дяни абидяси олан Орхон-Йенисей даш китабяляриндяки йазыларынохунмасы барядя мялумат вериб. Илк олараг "Танры" вя "тцрк"сюзлярини охумаьа мцвяффяг олан алим гядим тцрклярин йазы мя-дяниййяти вя ялифбасы барядя кяшфи иля дцнйа елминя вя тцрколоэийатарихиня дяйярли тющфя вериб.

1905 - Бакыда илк фящля депутатлары совети йарадылыб. Чар Русий-асыны бцрцйян ингилаб дальасынын ясас сийаси мяркязляриндян оланБакы сол тямайцллц сийаси ъяряйанларын, о ъцмлядян болшевикляринян актив фяалиййят мейданына чеврилмякдя иди.

1918 - Танынмыш йазычы, драматург Имран Гасымов (1918-1981) анадан олуб. "Узаг сащиллярдя" романынын (Щясян Сейид-бяйли иля бирэя), повест вя щекайялярин, пйеслярин, бир сыра филмлярин("Бизим кцчя", "Инсан мяскян салыр", "Онун бюйцк цряйи" вя с.)ссенариляринин мцяллифидир.

1999 - Азярбайъан Республикасы иля АТЯТ арасында ямякда-шлыьын йени мярщялясиня тякан верян Гаршылыглы Анлашма Мемо-рандуму имзаланыб. Бундан бир гядяр яввял АТЯТ Бакыда да-ими офис ачмаг барядя гярар (16 нойабр 1999) гябул етмишди.

2000 - Бакыда вя Азярбайъанын диэяр бюлэяляриндя 6-6,5 балэцъцндя зялзяля баш вериб. Еписентри Хязяр дянизиндя йерляшян зял-зяля нятиъясиндя Бакыда бир сыра биналар зяряр эюрмцш, нисби даь-ынтылар олмуш, бир нечя няфяр йараланмышды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

332

Page 333: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

26 нойабр

1917 - Цмумрусийа Мцяссисляр Мяълисиня сечкиляр кечирилиб.Ъянуби Гафгазда 15 партийанын гатылдыьы сечкидя ермяниляр ара-сында "Дашнаксцтйцн", Азярбайъанда "Мцсават", Эцръцстандаменшевик партийалары цстцнлцк (цмумиликдя 73 фаиз) газаныблар.Болшевикляр Ъянуби Гафгаз цзря ъямиси 4,4 фаиз, Бакыда 20 фаизсяс топлайыблар. Цмцмрусийа мигйасында да умдуглары нятиъяниялдя едя билмяйян болшевикляр Мцяссисляр Мяълисинин чаьырылмасы-на имкан вермядиляр. Нятиъядя Ъянуби Гафгаздан сечилмиш де-путатлар (о ъцмлядян 44 азярбайъанлы депутат) Загафгазийа Сей-мини (феврал 1918) тяшкил етдиляр.

1991 - Али Советин сессийасында Даьлыг Гарабаь Мухтар Ви-лайятинин ляьв едилмяси барядя гярар гябул олунуб. Гярар ермя-нилярин гондарма дювлят - "Даьлыг Гарбаь Республикасы" йарат-маг гярарына (2 сентйабр 1991) ъаваб олараг гябул едилмишди.Али Совет кечмиш ДГМВ-нин мяркязи Степанакертин адынын дяй-ишдириляряк Ханкянди адынын бярпа олунмасы, щабеля Мардакертвя Мартунинин тарихи адларынын (Аьдяря вя Хоъавянд) бярпасыбарядя ганун гябул едиб. Даьлыг Гарабаьда Щадрут вя Ясэяранрайонлары ляьв едилиб, Щадрутун яразиси Хоъавянд районунунтяркибиня, Ясэяранын яразиси ися йени йарадылан Хоъалы районунунтяркибиня верилиб.

- Али Советин иъласында щямчинин парламентин даими фяалиййятэюстяряъяк органынын - Милли Шуранын йарадылмасы барядя гяраргябул едилиб. 50 няфярлик Милли Шура мцхалифят вя игтидар ("дем-блок" вя "комблок") депутатларындан паритет ясасда (25-25) фор-малашды. 1992-ъи илин майындан Милли Мяълис адланан ганунвериъиорган 1995-ъи илядяк Али Советин функсийасыны йериня йетирди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

333

Page 334: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

27 нойабр

1988 - Ермянистан ССР-ин Гугарк, Спитак вя Степанаван шя-щярляриндя азярбайъанлыларын депортасийасы террор вя гятллярлямцшайият олунуб. Цч эцн (27-29 нойабр) ярзиндя ермяни силащлыдястяляри тяряфиндян 33 азярбайъанлы гятля йетирилиб. Бу щадисядянсонра Ермянистандакы азярбайъанлы ящалинин кцтляви кючц сонмярщяляйя гядям гойуб. Декабрда Ермянистандан Азярбайъа-на 100 миндян чох (цмумиликдя 220 минядяк) сойдашымыз пя-нащ эятирди.

1991 - Даьылмагда олан империйанын сонунъу мяркязи орга-ны - ССРИ Дювлят Шурасы Даьлыг Гарабаь мцнагишясиня даир нюв-бяти декларатив гярар гябул едиб. Гярарын ады онун мащиййятин-дян хябяр верирди: "ДГМВ-дя, Азярбайъан Республикасынын вяЕрмянистан Республикасынын сярщядйаны районларында вязиййятисабитляшдирмяк тядбирляри щаггында". Сяняддя Даьлыг Гарабаьайрыъа ярази субйекти кими эюстярилмиш вя онун Азярбайъаныняразиси олдуьу щеч бир йердя гейд олунмамышды. Бу, 1989-ъу илинйанварындан, йяни Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайяти хцсуси ида-ретмя формасы иля Москванын нязарятиня вериляндян сонра иттифагорганлары тяряфиндян гябул едилян гярарларын давамы иди. ССРИДювлят Шурасы Ермянистандан Даьлыг Гарабаьын илщагы щаггын-да гярары (1 декабр 1989) ляьв етмяйи тяляб ется дя, Йереван бу-ну гулагардына вурду.

1992 - Азярбайъанла Маъарыстан (юлкямизин мцстягиллийини1991-ъи ил декабрын 26-да таныйыб) арасында дипломатик мцнаси-бятляр гурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

334

Page 335: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

28 нойабр

1578 - Аьсу чайы сащилиндя, Моллащясян кянди йахынлыьындаСяфяви гошунлары иля Османлынын мцттяфиги, Крым ханы Адил Эя-райын гошунлары арасында дюйцш олуб. Баба бяй Гараманлынынбашчылыг етдийи Сяфяви гцввяляри галиб эялибляр, Крым ханы йарала-нараг ясир дцшцб, онун гошун щиссяляри ися Османлынын назарятин-дяки Дярбяндя эери чякилибляр. Бундан юнъя (9 сентйабр 1578)Сяфявиляр Ганых (Алазан) чайы сащилиндя Османлыны мяьлуб етмиш-ди. Лакин сонракы щярби ямялиййатлар Османлынын цстцнлцйц илякечди вя мцщарибя Сяфявилярин Шимали Азярбайъаны итирмяси иля(1590) нятиъялянди.

1989 - ССРИ Али Совети "Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятиндявязиййятин нормаллашдырылмасы тядбирляри щаггында" гярар гябуледиб. Сянядя ясасян, Даьлыг Гарабаьда Москванын бирбаша ида-рячилик формасы - Хцсуси Идаря Комитяси (1989-ъу ил йанварын 12-дя йарадылмышды) ляьв олунуб, онун явязиндя Республика Тяшки-лат Комитяси йарадылыб. Бундан ялавя, мухтар вилайятин Халг Де-путатлары Советинин фяалиййяти бярпа олунуб. ДГМВ цзря Тяшки-лат Комитясинин рящбяри вязифясиня Азярбайъан КП МК-нын 2-ъикатиби Виктор Полйаничко тяйин едилди. Бакынын формал табечилий-индя олса да, бу гурум да эерчякдя Москванын нязарятиндя фя-алиййят эюстярирди.

2006 - МДБ дювлят башчыларынын Минскдя кечирилян саммитичярчивясиндя Азярбайъан вя Ермянистан президентляринин эюрцшцолуб. Эюрцшдян сонра президент Илщам Ялийев сцлщ просесинин"щялледиъи мярщяляйя" дахил олдуьуну билдириб. Лакин чох кечмя-дян Ермянистан рящбярлийи парламент сечкилярини (май 2007) бя-щаня едяряк данышыгларда нювбяти фасиля эютцрдц.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

335

Page 336: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

29 нойабр

1744 - Сяфяви дювлятинин сцгутундан сонра Азярбайъан тор-пагларыны Иран тахты ятрафында бирляшдирмяк истяйян Надир шащ Шя-кийя йцрцш едиб. Бундан аз юнъя Шякидя Щаъы Чялябинин башчылыьыиля цсйан баш вермиш вя мцстягил Шяки ханлыьы йаранмышды. Надиршащын Шяки ханлыьыны юзцня табе етдирмяк ъящди уьурсуз олду. Биргядяр сонра (13 феврал 1745) Шякийя йенидян йцрцш едян Надир ша-щын гошунлары йеня уьурсузлугла цзляшди.

1918 - Милли Шуранын сядри М.Рясулзадя Азярбайъан ящалисинямцраъият едиб. О, "милли вя мязщяб фяргляриня бахмайараг"бцтцн ящалини Халг Ъцмщуриййятинин йени парламентиндя тямсилолунмаьа чаьырыб: "Цмуми вятяндя мцштяряк щяйатларыны гур-маг цчцн онлар бир-бирляриня ял узатмалы вя йардым етмялидирляр".Лакин бу чаьырыш ермяни вя руслар тяряфиндян рядд едилди вя онларилк мярщялядя парламентдян кянарда галдылар.

1928 - Азярбайъан тясвири сянятинин эюркямли нцмайяндяси,дцнйа шющрятли ряссам Тащир Салащов анадан олуб. Бюйцк сянят-кар 80 иллик йубилейи яряфясиндя президент Илщам Ялийевин сярянъ-амы иля Азярбайъан мядяниййятинин инкишафында мцстясна хид-мятляриня эюря юлкямизин ян йцксяк мцкафаты - "Щейдяр Ялийев"ордени иля тялтиф олунуб.

1990 - Азярбайъан ССР-ин адынын дяйишдириляряк АзярбайъанРеспубликасы адландырылмасы вя цчрянэли байраьын Азярбайъанындювлят байраьы елан едилмяси барядя фярман верилиб. 1991-ъи илин 5февралында Али Совет бунунла баьлы ганун гябул етди. Диэяр фяр-манла 28 май "Милли истиглал эцнц" елан едилиб. 1994-ъц илдя пре-зидент Щейдяр Ялийевин фярманы иля 28 май Республика эцнц еланолунду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

336

Page 337: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

30 нойабр

1918 - Бакыда фактики щакимиййяти яля алмыш инэилис гошунлары-нын команданы эенерал Томсон Хязяр донанмасынын тиъарят эя-миляринин инэилис команданлыьынын сярянъамына кечмяси барядяямр вериб. Бу мягсядля майор Браунун рящбярлийи иля "Инэилис дя-низ тиъаряти" ширкяти йарадылыб. Бундан юнъя эенерал Томсонюзцнц Бакынын эенерал-губернатору елан етмиш вя Бакы губер-нийасында бцтцн идарячилийин инэилис щярби команданлыьына верил-мяси барядя ямр имзаламышды. Полковник Коккерел мцттяфиг(Антанта) гцввяляринин Бакыдакы полис комиссары тяйин едилмишди.

1990 - Ермяни тяхрибатчы дястяляринин Ханкянди аеропорту(1991-ъи илдя Хоъалы аеропорту адландырылды) йахынлыьында сярнишинавтобусуну партлатмасы нятиъясиндя 2 азярбайъанлы щялак олуб11 няфяр йараланыб.

2001 - Москвада МДБ дювлят башчыларынын саммити чярчивя-синдя Азярбайъанла Газахыстан арасында Хязярин дибинин ортахятт принсипи цзря бюлцнмясиня даир дювлятлярарасы сазиш имзала-ныб. Сяняди президентляр Щейдяр Ялийев вя Нурсултан Назарбай-ев имзалайыблар. 2002-ъи илдя Азярбайъанла Русийа арасында ана-ложи сяняд имзаланды, 2003-ъц илдя ися цч юлкя арасында Хязяринсекторал бюлэцсцня даир йекун разылашма ялдя едилди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

337

Page 338: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

1 декабр

1510 - Сяфявилярля Шейбаниляр (юзбякляр) арасында Мярв дюйцшцолуб. Сяфяви гошунлары галиб эялибляр вя Хорасан вилайяти Сяфявиимператорлуьунун тяркибиня гатылыб. О вахтадяк Шащ ИсмайылХорасан истисна олмагла бцтцн Ираны, Азярбайъаны вя яряб Ирагы-ны юз щакимиййяти алтында бирляшдирмишди.

1920 - Азярбайъанда болшевик щюкумятинин - Мцвяггяти Ин-гилаб Комитясинин рящбяри Няриман Няриманов Ермянистанкоммунистляриня мяктуб эюндяряряк Зянэязурун Ермянистанаверилмясиня разылыьыны билдириб. Нойабрын 29-да Ермянистанда со-вет щакимиййяти гурулмушду вя Азярбайъан болшевикляри советля-рин цмуми гялябяси хатириня Зянэязуру ермяниляри вердиляр. Бун-дан бир гядяр юнъя (10 август 1920) Русийа К(б)П-нин ГафгазБцросу Азярбайъан рящбярлийинин разылыьы олмадан НахчыванынШярур-Дяряляйяз бюлэясини Ермянистана вермяк бярядя гярар гя-бул етмиш, Зянэязур вя Гарабаьы ися "мцбащисяли яразиляр" еланетмишди. Беляъя, Азярбайъан торпагларыны гопармаг щесабынаЕрмянистан ССР (яразиси 29 мин кв км) йаранды.

1989 - Зянэязурун ермяниляря верилмясинин 69-ъу ил-дюнцмцндя Ермянистан ССР-ин Али Совети Даьлыг ГарабаьынЕрмянистана бирляшдирилмяси барядя гярар гябул едиб. О вахткыССРИ Конститусийасыны, еляъя дя бейнялхалг щцгугун ясас нормавя принсиплярини кобуд шякилдя позан бу аддымла ЕрмянистанАзярбайъана гаршы ярази иддиасыны рясмян елан етмиш олду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

338

Page 339: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

2 декабр

1463 - Венесийа Сенатында Османлыйа гаршы мцбаризядя Аь-гойунлу дювляти иля иттифаг мясяляси мцзакиря олунуб. Лакин1472-ъи илдя башланан Аьгойунлу-Османлы мцщарибясиндя Вене-сийа Узун Щясяня кюмяк эюстярмяди. Авропа ики тцрк дювлятининамансыз савашында мараглы иди.

1920 - Тцркийя иля дашнак Ермянистаны арасында Александро-пол (Эцмрц) сазиши имзаланыб. Ермяни тяряф Севр мцгавилясинин(10 август 1920) гцввядян дцшдцйцнц гябул едяряк Тцркийяйяярази иддиасы олмадыьыны билдириб, Нахчыванла баьлы иддиаларынданял чякиб, цстялик Эцмрцнц Тцркийяйя вермяйя разылашыб. Антантаиля Османлы арасында баьланан Севр мцгавилясиндя Гарсын Ер-мянистана верилмясиня даир маддя варды. Ататцрк Тцркийясимцгавиляни рядд етди вя дашнакларын Гарсы истямясиня ъаваб ола-раг Ермянистанла саваша (23 сентйабр) башлады. Ермяниляри мяь-луб едян тцркляр Эцмрцнц яля кечирдиляр вя дашнак щюкумятинитяслимчи сцлщя мяъбур етдиляр. Лакин дашнаклар Эцмрц сазишиниимзалайанда Ермянистанда фактики щакимиййяти итирмишдиляр, Иря-ванда совет щакимиййяти гурулмушду. Совет Ермянистаны Русий-анын дястяйи иля Эцмрц сазишини рядд ется дя, Гарс мцгавиляси(март 1921) иля Тцркийяйя, щабеля Нахчывана иддиаларындан вазкечди, газанъы ися Эцмрцнц ялиндя сахламаг олду.

1937 - Танынмыш бястякар, халг артисти Емин Сабитоьлу (1937-2000) анадан олуб.

2005 - Цчцнъц чаьырыш Милли Мяълисин илк иъласында тяшкилатимясяляйя бахылыб. Щаким партийадан Огтай Ясядов парламентинйени сядри, Зийафят Ясэяров 1-ъи мцавин, Бащар Мурадова мца-вин сечилибляр. Даща бир витсе-спикер постуна битяряф Валещ Ялясэ-яров сечилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

339

Page 340: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

3 декабр

1991 - Али Совет Азярбайъанын мцстягиллийинин танынмасы ха-щиши иля БМТ-йя вя дцнйа дювлятляриня мцраъият гябул едиб.Мцраъиятя илк реаксийа Румынийа (11 декабр) вя Пакистандан(13 декабр) эялди вя онлар Тцркийядян сонра Азярбайъанынмцстягиллийини таныйан 2-ъи вя 3-ъц юлкя олдулар.

1996 - АТЯТ-ин Лиссабонда (Португалийа) кечирилян самми-тиндя (2-3 декабр) Даьлыг Гарабаь мцнагишясинин низамлан-масы барядя бяйанат гябул олунуб. Саммитин йекун сянядиндяГарабаь низамланмасынын цч принсипини якс етдирян бянд йералмышды: Азярбайъанын ярази бцтювлцйц бярпа едилир, Даьлыг Га-рабаьа Азярбайъанын тяркибиндя йцксяк мухтариййят статусуверилир, бюлэянин щяр ики иъмасынын тящлцкясизлийи тямин олунур.Лакин Ермянистан консенсус принсипиндян суи-истифадя едярякщямин маддяйя разылыг вермяди. Президент Щейдяр Ялийев исяъаваб аддымы кими бцтювлцкдя саммитин йекун сянядиня ветогойаъаьыны билдирди. Нятиъядя критик вязиййятдян чыхыш йолу кимиАБШ, Русийа, Франса вя диэяр юлкялярин сяйи иля щямин мцддяа-лар АТЯТ-ин сядри, Исвечря ХИН башчысы Флавио Коттинин хцсусибяйанаты шяклиндя гябул олунду. АТЯТ-ин 53 юлкяси сяняди гя-бул ется дя, Ермянистан онун ялейщиня сяс верди. Лиссабон прин-сипляри индийядяк Гарабаь низамланмасынын башлыъа принсипляриолараг галмагдадыр.

2008 - Бакыда Авропа Шурасы мядяниййят назирляринин "Мя-дянийятлярарасы диалог Авропа вя онун гоншу реэионларындадавамлы инкишафын вя сцлщцн ясасыдыр" мювзусунда конфрансын-да "Бакы бяйаннамяси" гябул олунуб. Илк дяфя олараг Бакыконфрансында Авропа иля йанашы, мцсялман юлкяляри дя иштиракедибляр.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

340

Page 341: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

4 декабр

1929 - Азярбайъанда дювлят ящямиййятли илк горуг - Загаталагоруьу йарадылыб. Загатала вя Балакян районлары яразисиндя 25мин щектардан чох яразини ящатя едян горугда ады "Гырмызы кита-ба" дцшмцш онларла надир битки вя щейван нювц мцщафизя олунур.

1988 - Бакынын Ленин (индики Азадлыг) мейданында нойабрын17-дян давам едян митингляря орду щиссяляринин мцдахиляси илясон гойулуб. 18 эцн давам едян аксийа Ермянистандан азяр-байъанлыларын кцтляви депоратсийасына, Ермянистанын Азярбайъа-на гаршы ярази иддиаларына ССРИ-нин вя о вахткы республика рящ-бярлийинин бяслядийи лагейд мцнасибятя кцтляви халг етиразы иди.Декабрын 4-дя Бакыда фювгяладя вязиййят режими тятбиг едилмиш,эеъя йарысы мейдана ССРИ ДИН-ин Дахили Гошунлары вя щярби тех-ника йеридилмиш, аксийа бюйцк зоракылыгла даьыдылмышды. Йцзлярляинсан щябс олунмуш вя йараланмышды.

1999 - Президент Щейдяр Ялийев амнистийа щаггында фярманимзалайыб. Авропа Шурасынын 50 иллийи мцнасибятиля елан едилянамнистийа акты 11 мин мящбуса шамил едилди, 4 мин няфяр ъяза-чякмя йерляриндян азадлыьа чыхды.

2008 - АТЯТ-ин Хариъи Ишляр Назирляри Шурасынын Щелсинкидякечирилян иллик топлантысында Азярбайъан нцмайяндя щейяти"Даьлыг Гарабаь мцнагишясинин сцлщ йолу иля низамланмасынадаир принсипляр" адлы сяняд йайыб. Сяняддя Азярбайъанын мцна-гишянин сийаси васитялярля щяллиня тяряфдар олдуьу, лакин щеч вахтярази бцтювлцйцнц эцзяштя эетмяйяъяйи вурьуланырды. ЩелсинкидяАзярбайъан вя Ермянистан ХИН рящбярляринин Русийа вя Франсахариъи ишляр назирляри вя АБШ дювлят катиби йардымчысынын иштиракыиля эюрцшц кечирилиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

341

Page 342: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

5 декабр

1906 - Азярбайъанын халг артисти Яшряф Йусифзадя (1906-1963)анадан олмушдур.

1921 - Танынмыш актйор, халг артисти Щясянаьа Салайев (1921-1981) анадан олуб.

1994 - Будапештдя Авропа Тящлцкясизлик вя ЯмякдашлыгМцшавирясинин (АТЯМ) иштиракчысы олан юлкялярин дювлят башчыла-рынын саммити ишя башлайыб. Саммитдя (5-6 декабр) Даьлыг Гара-баь мцнагишясинин щялли сащясиндя АТЯТ-ин фяалиййятинин эцълян-дирилмяси барядя гярар гябул олунуб. Сяняддя мцнагишянин икимярщялядя щялли яксини тапмышды: биринъи мярщяля - ишьал олунмушяразилярин бошалдылмасы вя мяъбури кючкцнлярин юз торпагларынагайытмасынын тямин олунмасы; икинъи мярщяля - мцнагишянин тамвя щяртяряфли щялли цчцн Минск конфрансынын чаьырылмасы. Саммит-дя щямчинин сийаси разылыьын щяйата кечирилмясиндян сонра мцна-гишя бюлэясиня бейнялхалг сцлщмярамлы гцввялярин эюндярилмясибарядя гярар гябул едилиб. Гярара ясасян, сцлщмярамлы континэ-ентдя бир юлкя 30 фаиздян артыг тямсилчилийя малик ола билмязди.Саммитдя Азярбайъан вя Ермянистан президентляри ЩейдярЯлийев вя Левон Тер-Петросйан арасында нювбяти эюрцш кечирилиб.Будапешт саммитинин йекуну олараг АТЯМ-ин АТЯТ адланды-рылмасы барядя гярар гябул олунуб.

2003 - Президент Илщам Ялийевин АТЯТ-ин Минск групунунРусийа, АБШ вя Франсадан олан щямсядрляри иля илк эюрцшц олуб.Бир иллик фасилядян сонра Гарабаь сцлщ просеси бярпа олунуб.Щямсядрлярин Азярбайъан вя Ермянистан рящбярляри иля сонунъуэюрцшц 2002-ъи илин нойабрында олмушду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

342

Page 343: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

6 декабр

1846 - Русийа чары I Николай Ъянуби Гафгазда бяй вя аьала-рын щцгуглары щаггында ганун (рескрипт) имзалайыб. Гафгазын илкъанишини граф С.Воронтсовун тяшяббцсц иля щазырланан сяняд чарРусийасынын ишьал етдийи Азярбайъан торпагларында бяй вя аьала-рын мцлкиййят щцгуглары, онларын кяндлилярля мцнасибятляри вя с.яксини тапмышды. 1841-ъи илдя азярбайъанлы бяй вя аьаларын тор-пагларынын мцсадиря олунмасы барядя ганун верилмяси йерлярдяцсйанлара сябяб олмушду вя онун иърасы дайандырылмышды. Йениганунда илк дяфя олараг бяй вя аьалара мяхсус торпаглар онла-рын ирси мцлкиййяти кими тясдиг олунурду.

1881 - Азярбайъан рабитясинин йарандыьы эцндцр. Бакыда илктелефон рабитя гурьусу истифадяйя верилиб. Президент Илщам Ялийе-вин 2006-ъы илдя щямин тарихин 125 иллийи мцнасибятиля имзаладыьысярянъама ясасян, 6 декабр рабитя вя информасийа технолоэийала-ры сащяси ишчиляринин пешя байрамы эцнц елан едилиб.

1993 - Милли Мяълисин гярары иля Азярбайъанын йени Конститу-сийасынын лайищясинин щазырланмасы иля баьлы илк ишчи груп - мцвяг-гяти комиссийа йарадылыб. Комиссийанын фяалиййяти гейри-гянаят-бяхш олдуьундан 1994-ъц илин майында онун тяркиби йенилянди.Бунунла беля, комиссийа Конститусийа щазырлыьы йюнцндя реал фя-алиййят эюстяря билмяди. Бу арада юлкядя йашанан мцряккяб про-сесляр, дювлят чеврилиши ъящдляри вя с. юлкя рящбярлийинин мясяля илябилаваситя мяшьул олмасыны мцмкцнсцз едирди. Нящайят, 1995-ъиил майын 2-дя президент Щейдяр Ялийевин сядрлийи иля Конститусийакомиссийасы йарадылды вя Ясас Ганунун лайищяси щазырланды.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

343

Page 344: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

7 декабр

1875 - Халг Ъцмщуриййятинин гуруъуларындан олан Фятяли ханХойски (1875-1920) Шякидя анадан олуб. Яслян Ъянуби Азяр-байъанын Хой шящяриндяндир, улу бабалары Хой вя Шякинин ханла-ры, атасы чар Русийасынын эенералы олуб. Ф.Хойски 1906-ъы илдя IIДювлят Думасынын депутаты сечилиб. Ъцмщуриййятин 1-3-ъц щюку-мятляриндя баш назир (май 1918 - март 1919) олуб, бешинъи щюку-мятдя (декабр 1919 - апрел 1920) хариъи ишляр назири ишляйиб. 1920-ъи илин ийунунда Тифлисдя ермяни террорчулары тяряфиндян гятля йети-рилиб.

1918 - Бакыда Щ.З.Таьыйевин Гызлар Мяктябинин бинасында(МЕА-нын Ялйазмалар Институту) Халг Ъцмщуриййятинин парла-менти ишя башлайыб. "Мцсават" фраксийасынын (лидери М.Рясулзадя)тяклифи иля Ялимярдан бяй Топчубашов парламентин сядри, Щясянбяй Аьайев онун мцавини сечилиб. Иъласда мцвяггяти Назирляр Шу-расынын истефасы гябул едилиб вя йени (цчцнъц) щюкумятин тяшкили йе-нидян Ф.Хойскийя тапшырылыб. Парламент юлкя ящалисинин 24 мин ня-фяриня 1 депутат олмагла формалашмышды вя 80 азярбайъанлы, 21 ер-мяни, 10 рус, 1 алман, йящуди, эцръц вя полйак депутат цчцн йерайрылмышды. Щямкарлар вя нефт сянайечиляри цчцн 5 йер нязярдя ту-тулмушду. Бу, мцсялман Шяргиндя демократик ясаслы илк парла-мент иди. Парламентдя 11 фраксийа варды. 17 ай мцддятиндя 145иълас кечирилмиш, 230-дяк ганун гябул олунмушду.

1989 - Азярбайъан ССР Али Советинин Ряйасят Щейяти Ермя-нистан парламентинин Даьлыг Гарабаьын илщаг едилмяси барядя гя-рарына (1 декабр 1989) бир щяфтя сонра мцнасибят билдириб. Али Со-ветин Ряйасят Щейяти гярары "Азярбайъан ССР-ин суверенлийиняйолверилмяз мцдахиля" кими дяйярляндириб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

344

Page 345: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

8 декабр

1901 - Азярбайъан театрынын эюркямли сималарындан бири, халгартисти Мярзийя Давудова (1901-1962) анадан олуб.

1989 - Ермянистанын Азярбайъана гаршы ярази иддиалары силащлыщцъумларла мцшайият олунмаьа башлайыб. Ермяни силащлы дястяля-ринин Азярбайъанын сярщяд бюлэяляриня интенсив басгынлары баш ве-риб. Бу заман азярбайъанлыларын Ермянистандан депортасийасытамамиля баша чатдырылмыш, Даьлыг Гарабаьдакы азярбайъанлыящалийя гаршы етник тямизлямя кампанийасы старт эютцрмцшдц.Декабрын икинъи йарысында ермяни силащлы дястяляринин тяхрибатчыДаьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятиндян кянара чыхыб, Ермянис-тандан эятирилян силащлы дястяляр Ханлар (индики Эюйэюл) вя Ша-умйан (индики Эоранбой районунун яразиси) районларындакы ер-мяни йашайыш мянтягяляриндя йерляшдирилмяйя башлайыб.

1991 - Беларусун Брест шящяри йахынлыьындакы "БеловежскайаПушша" горуьундакы "Вискули" щюкумят игамятэащында Русийа,Украйна вя Беларусун рящбярляри Борис Йелтсин, Леонид Кравчуквя Станислав Шушкевич " Мцстягил Дювлятляр Бирлийинин йарадылма-сы щаггында" бяйанат имзалайыблар. Щямин сянядля ССРИ-нин тяш-килиня даир 1922-ъи ил 30 декабр тарихли иттифаг мцгавилясиня хитамверилиб. Беляъя Совет Иттифагы йаранмасынын 69-ъу илдюнцмцня цчщяфтя галмыш сцгут етди. Славйан цчлцйцнцн гярарына биринъи ола-раг Газахыстан гошулду, декабрын 21-дя ися Азярбайъан да да-хил олмагла кечмиш совет республикаларынын рящбярляри Алматыдатопланараг МДБ-нин тясис олунмасы барядя гярар гябул етдиляр.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

345

Page 346: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

9 декабр

1795 - Эенерал Савелйевин башчылыг етдийи чар Русийасы гошун-лары Дярбянд истигамятиндя Азярбайъан яразисиня сохулублар.Русийа гошунлары бир ай ярзиндя Эянъяйядяк ирялилядикдян сонраэери гайыдыблар. Бунун ардынъа 1796-ъы илин йазында эенералВ.Зубовун башчылыьы алтында рус гошунлары йенидян Азярбайъа-нын шимал торпагларына щцъум едибляр, Дярбянд шящяри руслар тя-ряфиндян ишьал олунуб. Щямин ил чар II Йекатеринанын вяфатындансонра рус гошунлары эери гайытдылар. Бу, Азярбайъан торпаглары-нын Русийа империйасы тяряфиндян ишьалына (1801-1828) щазырлыгйцрцшляри иди.

1897 - Танынмыш алим, Азярбайъанын илк епидемиологу, тиббелмляри доктору Исмайыл Ахундов анадан олуб. Алманийадатящсил алдыгдан вя бир мцддят орада ишлядикдян сонра 1929-ъу ил-дя Азярбайъана гайыдыб вя республикада епидемиолоэийа елмимяктябинин ясасыны гойуб. 1930-1950-ъи иллярдя Азярбайъандамалйарийанын кюкцнцн кясилмяси онун ады иля баьлыдыр.

1991 - Ислам Конфрансы Тяшкилатынын цзвц олан юлкялярин дюв-лят башчыларынын Сенегалын пайтахты Дакарда кечирилян зирвя то-плантысында Азярбайъан Республикасы тяшкилата тамщцгуглу цзвгябул едилиб. Бу, мцстягил Азярбайъанын гябул олундуьу илк бей-нялхалг тяшкилат иди.

1992 - Ермянистан силащлы гцввяляри атяшкяс барядя Сочи разы-лашмасыны (сентйабр) позараг Зянэилан районунун сярщяд кянд-ляриня щцъума башлайыблар. Цч эцн сцрян дюйцшляр нятиъясиндя ер-мяни гцввяляри районун 8 кяндини ишьал едибляр. Ермянилярин буяразидя мющкямлянмяси 1993-ъц илин пайызында Зянэилан райо-нунун ишьалында мцщцм рол ойнады.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

346

Page 347: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

10 декабр

1922 - Ъянуби Гафгазын цч совет республикасынын нцмайяндя-ляринин иштиракы иля Ы Загафгазийа советляр гурултайы ишя башлайыб.Азярбайъандан 175 депутатын иштирак етдийи гурултайын (10-13декабр) йекуну олараг Загафгазийа Совет Сосиалист ФедеративРеспубликасынын йарадылдыьы елан олунуб. "Загфедерасийа"нынясасы 1922-ъи ил мартын 12-дя Русийанын тяшяббцсц иля тясис едилянЗагафгазийа Совет Сосиалист Республикалары Федератив Иттифагы илягойулмушду. Гурултайда федерасийанын рящбяр органы - Загаф-газийа Мяркязи Иъраиййя Комитяси (150 цзв вя 50 намизяд) сечи-либ. ЗСФСР-ин йаранмасы Азярбайъан ССР-и формал мцстягиллик-дян дя мящрум етди. Ейни заманда, бу, ССРИ-нин тяшкилиня илкаддым иди. Декабрын 30-да ЗСФСР, РСФСР, Украйна ССР вяБелорусийа ССР иттифаг дювлятини - ССРИ-ни тясис етдиляр. "Загфе-дерасийа" 1936-ъы илядяк мювъуд олду вя щямин ил Ъянуби Гафга-зын цч республикасы ССРИ-нин мцттяфиг субйектиня чеврилди.

1924 - Халг шаири, драматург, иътиаи хадим Няби Хязри (1924-2007) Бакы Хырдалан кяндиндя анадан олуб. Республика ДювлятТелевизийа вя Радио Верилишляри Комитясинин сядри олуб, ХариъиЮлкялярля Достлуг вя Мядяни Ялагяляр Ъямиййятиня рящбярликедиб, "Шющрят" вя "Истиглал" орденляри иля тялтиф едилиб.

1991 - Даьлыг Гарабаь ермяниляри "мцстягиллик щаггында ре-ферендум" кечирибляр. Бюлэядя азярбайъанлы ящалийя гаршы етниктямизлямянин кечирилдийи бир вахтда тяшкил олунан аксийа щеч бирщцгуги ясаса малик дейилди вя Ермянистандан савайы кимся тяря-финдян танынмады. 15 ил сонра (10 декабр 2006) сепаратчы режимдя"конститусийа" гябулу цзря кечирилян рефередумун да агибяти ей-ни олду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

347

Page 348: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

11 декабр

1905 - Чар ЫЫ Николай Русийа Дювлят Думасына сечкиляр баря-дя фярман вериб. Дума 1906-ъы ил апрелин 27-дя ишя башлады. Азяр-байъанда сечкиляр майын 31-дя кечирилди вя беш азярбайъанлы Дума-нын депутаты сечилди.

1918 - Халг йазычысы, иътимаи хадим Байрам Байрамов (1918-1994)анадан олуб. Гарабаьа Халг Йардымы Комитясиня рящбярлик едиб.

1988 - Ермянистандакы зялзялядян (7 декабр) сонра бу юлкяйя илкйардым едянлярдян бири Азярбайъан олуб. Лакин ермяни тяряфи хисля-тиня садиг галараг Азярбайъан тяййарясини гябул етмяйиб. Ленина-кан (Эцмрц) щава лиманында диспетчерляр тяряфиндян йанлыш истига-мятляндирилян "Ил-76" тяййаряси даьа дяйяряк партлайыб, 63 няфяр хила-седиъи (ещтийатда олан щярбчи) вя 9 екипаж цзвц щялак олуб. Бир няфярхилас олса да, юмцрлцк шикяст галыб. Буна ряьмян АзярбайъанданЕрмянистана гатарла щуманитар йардым вя 150 няфяр иншаатчы эюндя-рилди. Даьыдыъы зялзяля (25 минядяк адам юлмцшдц) иля дцнйанын диг-гятини юзцня ъялб едян Ермянистан азярбайъанлыларын депоратасийа-сыны баша чатдырды, дцнйа ися буну "эюрмяди".

1991 - Халг Ъябщясинин тязйиги иля эенерал-лейтенант Валещ Бяр-шадлы мцдафия назири вязифясиндян азад едилиб, онун йериня республи-канын щярби комиссары Таъяддин Мещдийев тяйин едилиб. Ики айа йа-хын назир олан Т.Мещдийев ися "Дашалты фаъияси" (26 йанвар 1992) иляйадда галды.

- Румынийа Тцркийядян сонра Азярбайъанын мцстягиллийини таныйаникинъи юлкя олуб. Ики юлкянин дипломатик ялагяляри1992-ъи ил ийунун 21-дя гурулду.

2003 - Ъеневрядя кечирилян "Информасийа Ъямиййяти цзря ДцнйаСаммити"ндя Азярбайъан президенти Илщам Ялийевля Ермянистан рящ-бяри Роберт Кочарйан арасында илк эюрцш олуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

348

Page 349: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

12 декабр

1727 - Русийа иля Сяфяви дювляти арасында Щабур сцлщ мцгави-ляси имзаланыб. Мцгавиляйя ясасян, Ъавад, Салйан, Шешпара, Ру-стов, Губа яразиляри Русийанын нязарятиня кечиб. Бундан юнъябаьланан Петербург мцгавиляси иля (12 сентйабр 1723) СяфявилярХязярсащили бюлэяляри Русийайа эцзяштя эетмишди.

1905 - Иранда ингилаб башланыб. Русийадакы 1905-ъи ил ингилабынынтясири алтында башлайан вя тарихя Мяшрутя (Конститусийа) ингилабы адыиля дцшян щадисяляр тядриъян (1908-ъи илдян) Ъянуби Азярбайъандамилли щяряката чеврилиб. Сяттярханын башчылыг етдийи ингилаб 1911-ъиилин декабрында Русийанын Иран режиминя кюмяйи иля йатырылыб. Тябри-зя дахил олан рус гошунлары ингилабчылара диван тутублар.

1945 - Мяшрутя ингилабынын илдюнцмцндя Ъянуби Азярбайъан-да Сейид Ъяфяр Пишявяринин рящбярлийи алтында йени ингилаб гялябячалыб. Ъянуби Азярбайъан Милли Мяълисинин гярары иля Пишявярининбашчылыьы алтында Милли Щюкумят гурулуб. Щяряката дястяк верянсовет гошунлары Ираны тярк едяндян сонра шащ режими Милли Щюку-мят цзяриня щцъума кечди. Пишявяри щяракаты вя 1946-ъы илин дека-брында сцгут етди. Азярбайъан ССР-я мцщаъирят едян Пишявяри1947-ъи илин йайында мцяммалы автомобил гязасында щялак олду.

1999 - Азярбайъанда илк бялядиййя сечкиляри кечирилиб. Сечкилярнятиъясиндя юлкя цзря 2660-дяк бялядиййя (21 миндян чох бяля-диййя цзвц) формалашды. Ян бюйцк бялядиййяйя 19, ян кичик бяля-диййядя 5 цзв сечилмишди.

2003 - Азярбайъан халгынын цмуммилли лидери, екс-президентЩейдяр Ялийев АБШ-ын Кливленд Клиникасында узун сцрян хястялик-дян сонра вяфат едиб. Азярбайъанда 7 эцнлцк матям елан олунуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

349

Page 350: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

13 декабр

1917 - Бакы фящля вя ясэяр депутатлары Советиня икинъи сечкиляркечирилиб. Октйабрын 22-дя кечирилмиш илк сечкилярдя мяьлуб оланболшевикляр нятиъяляри танымайараг Бакы Совети щюкумятини - Иъ-раиййя Комитясини зорла яля кечирмишдиляр. Икинъи сечкини юзлярининтяртиб етдикляри систем цзря кечирян болшевикляр бу дяфя истядикля-рини ялдя етдиляр. Шаумйанын рящбярлик етдийи болшевикляр Бакы Со-ветиндя 51 йер, дашнаклар 41 йер, сол есерляр 38, саь есерляр 28 йергазанмышды. Илк сечкилярин галиби (40 фаиз) олмуш "Мцсават" 21йерля кифайятлянмяли олмушду. Йени Иъраиййя Комитясиндя 18 йер-дян 11-ня сащиб олан болшевикляр (6) вя дашнаклар (5) Бакыда фак-тики щакимиййяти яля алдылар.

1929 - Шяргшцнас алим, тарих елмляри доктору, профессор СалещЯлийев (1929-2006) анадан олмушдур.

1991 - Пакистан Ислам Республикасы Азярбайъанын дювлятмцстягиллийини таныйыб. Бу, Азярбайъанын мцстягиллийини таныйанцчцнъц (Тцркийя вя Румынийадан сонра) дювлят иди. Ики юлкя ара-сында дипломатик ялагяляр 1992-ъи ил ийунун 9-да гурулду.

1994 - Азярбайъан Колумбийа иля дипломатик мцнасибятляргуруб.

2007 - Президент Илщам Ялийев Азярбайъан РеспубликасынынПрезиденти йанында Гейри-щюкумят Тяшкилатларына Дювлят ДястяйиШурасы йарадылмасы щаггында фярман имзалайыб вя Шуранын Ясас-намясини тясдиг едиб. Ясаснамяйя эюря, Шуранын 11 цзвцндян 3-ц дювлят органлары нцмайяндяляриндян, 8-и гейри-щюкумят тяшки-латларынын иряли сцрдцйц намизядлярдян тяшкил олунмалы иди. Прези-дент 2008-ъи ил апрелин 16-да Шуранын цзвляринин тяйин едилмясищаггында сярянъам имзалады вя гурум фяалиййятя башлады.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

350

Page 351: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

14 декабр

1846 - Русийа чары Ы Николай Ъянуби Гафгазын инзибати бю-лэцсцндя дяйишикликляр едилмяси барядя фярман вериб. Фярманаясасян, 1841-ъи илдя йарадылмыш Эцръцстан-Имеретийа губернийасывя Хязяр вилайяти ляьв олунуб, онларын явязиндя 4 губернийа - Ти-флис, Кутаиси, Дярбянд вя Шамахы губернийалары йарадылыб. Азяр-байъан торпаглары Тифлис, Дярбянд вя Шамахы губернийалары ара-сында бюлцнцб.

1915 - Эюркямли мцьянни, ССРИ халг артисти Ряшид Бещбудов(1915-1989) анадан олмушдур. Бакыда Мащны Театрыны йарадыб,Азярбайъан мусигисинин дцнйада тяблиьиня мисилсиз тющфяляр вериб.

1919 - Бакыда Азярбайъан-Ермянистан конфрансы ишя башлай-ыб. Нойабрын 23-дя тяряфляр арасында баьланмыш сазишя уйьун ола-раг кечирилян конфранс ярази мцбащисяляриня щяср олунмушду.Лакин бир щяфтя (декабрын 21-дяк) сцрян конфранс нятиъясиз битди.Азярбайъан щейяти (ХИН башчысы Ф.Хойски, дахили ишляр назириМ.Щаъински) сярщяд мцбащисяляринин щяллиндя исрар ется дя, ермя-ни тяряф мцхтялиф бящанялярля бундан йайыныб, Зянэязур дахил ол-магла щеч бир мясялядя разылыг ялдя олунмайыб. Бундан бир гя-дяр сонра (йанвар 1920) ермяни гцввяляри Зянэязурда 50-дяказярбайъанлы кяндини талан етдиляр.

1927 - Кристаллографийа сащясиндя мяшщур алим, ядябийй-атшцнас, Азярбайъан ЕА-нын мцхбир цзвц Худу Мяммядов(1927-1988) Аьдамын Мярзили кяндиндя анадан олуб. КечмишССРИ-дя илк дяфя "Кристаллографийа вя кристаллофизика" ихтисасы цзрянамизядлик диссертасийасы мцдафия едиб, бу сащядя кяшфляри дцнйаелми мяркязляриндя йцксяк гиймят алыб. "Нахышларын йаддашы","Гоша ганад" кими популйар китабларын мцяллифидир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

351

Page 352: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

15 декабр

1055 - Султан Тоьрул бяйин башчылыг етдийи Сялъуг гошунларыХилафятин пайтахты Баьдада дахил олублар. Баьдад дахил олмаглаиндики Ирагын бцтцн яразиси Сялъугларын нязарятиня кечиб. Хилафят(Аббасиляр сцлаляси) оьуз-тцрк дювляти олан Сялъуг императорлуь-ундан асылылыьы гябул едиб.

1907 - Эюркямли торпагшцнас алим, академик Щясян Ялийев(1907-1993) анадан олмушдур.

1910 - Танынмыш эеолог, академик Шяфайят Мещдийев (1910- 1993) анадан олуб.

1994 - Президент Щейдяр Ялийев Ислам Конфрансы ТяшкилатынынКасабланкада (Мяракеш) кечирилян зирвя топлантысында чыхыш едя-ряк мцсялман юлкялярини Ермянистанын Азярбайъана щярби тяъ-авцзцня гаршы даща тясирли мювге тутмаьа чаьырыб. Саммитин йе-кун сянядляри сырасында Ермянистанын Азярбайъана тяъавцзцнцписляйян гятнамя гябул едилиб.

2001 - АБШ-ын мцдафия назири Доналд Рамсфелд Ъянуби Гаф-газа сяфяри чярчивясиндя Бакыйа эялиб. Бу, Пентагонун шефинин ре-эиона илк сяфяри иди. Рамсфелд Азярбайъанын бейнялхалг антитер-рор кампанийасында фяал иштиракына эюря юлкя рящбярлийиня тя-шяккцр едиб, президент Щейдяр Ялийевля АБШ-Азярбайъан щярбиямякдашлыьыны мцзакиря едиб.

2003 - Азярбайъан халгы Щейдяр Ялийевля видалашыб. Дяфн мя-расиминдя Тцркийя, Русийа, Газахыстан, Украйна президентляри,Эцръцстанын дювлят рящбярлийи, диэяр юлкялярдян йцксяк нцмай-яндя щейятляри иштирак едиб. Бюйцк юндяр Фяхри Хийабанда дяфнолунуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

352

Page 353: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

16 декабр

1898 - Азярбайъанын халг ряссамы Гязянфяр Халигов (1898-1981) анадан олмушдур.

1991 - Нахчыван Мухтар Республикасынын Али МяълисининЩейдяр Ялийевин сядрлийи иля кечян иъласында 31 декабрын дцнйаазярбайъанлыларынын щямряйлик байрамы кими гейд олунмасы ба-рядя гярар гябул едилиб. Али Мяълис бунунла баьлы ганунвериъиликактынын гябул олунмасы цчцн юлкя парламентиня - Али Советямцраъият едиб. Декабрын 25-дя Али Советин Милли Шурасы мцраъи-яти нязяря алараг 31 декабрын Дцнйа азярбайъанлыларынын щям-ряйлийи эцнц елан олунмасы барядя ганун гябул етди.

2005 - Президент Илщам Ялийев Азярбайъан РеспубликасынынМцдафия Сянайеси Назирлийинин йарадылмасы щаггында сярянъамимзалайыб. Сярянъама ясасян, йени назирлик Дювлят Хцсуси Ма-шынгайырма вя Конверсийа Комитясинин базасында йарадылыб.

- Президент Илщам Ялийевин имзаладыьы диэяр сярянъамла Азяр-байъан Республикасынын Фювгяладя Щаллар Назирлийи йарадылыб.Сярянъама ясасян, Дювлят Сянайедя Ишлярин Тящлцкясиз Эюрцлмя-синя Нязарят вя Даь-Мядян Нязаряти Комитяси, Материал Ещтий-атлары Комитяси ляьв едиляряк онларын функсийалары ФювгяладяЩаллар Назирлийиня верилиб. Бундан ялавя, Мцдафия НазирлийининМцлки Мцдафия Идаряси, ДИН-ин Дювлят Йаньындан МцщафизяИдаряси, Дювлят Суларда Хиласетмя Хидмяти, "Изотоп" комбинаты,Дювлят Тикинти вя Архитектура Комитясинин Тикилмякдя оланОбйектлярин Бирляшмиш Мцдириййяти йени назирлийин табелийиня ве-рилиб. Юлкя башчысынын 2006-ъы илдя имзаладыьы сярянъама ясасян,16 декабр Фювгяладя Щаллар Назирлийи ишчиляринин пешя байрамыэцнц кими гейд едилир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

353

Page 354: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

17 декабр

1946 - Ъянуби Азярбайъанда Сейид Ъяфяр Пишявяринин рящбяр-лийи иля гурулмуш Милли Щюкумяти девирян Иран силащлы гцввяляриТябриз, Ярдябил, Урмийа, Мярянд вя диэяр шящярлярдя кцтлявищябсляр вя гырьынлар щяйата кечирибляр. Иран щюкумят гцввялярищяля декабрын 9-да Тябризя дахил олмуш вя декабрын 12-дя Пишя-вяри щюкумятинин цзвляри - Азярбайъан Демократ Фиргясининрящбярляри щябс едилмишди. Бунун ардынъа бцтцн Ъянуби Азяр-байъанда милли щярякат фяалларына диван тутулду, йцзлярля инсанщялак олду, минлярля эцнейли сойдашымыз дидярэин дцшдц. Бу ган-лы аксийанын пик нюгтяси декабрын 17-ня тясадцф етди. ЪянубиАзярбайъан тцркляринин мцщаъир тяшкилатлары 17 декабры "ЭцнейАзярбайъанда милли сойгырым эцнц" кими гейд едирляр.

2002 - Тбилисидя Эцръцстан вя Азярбайъан мцдафия назирляри-нин эюрцшцнцн йекуну олараг ики юлкя арасында щярби-техники са-щядя ямякдашлыг щаггында мцгавиля имзаланыб.

2004 - Азярбайъанда нювбяти бялядиййя сечкиляри кечирилиб. Юл-кя цзря 2730 бялядиййяйя цмумиликдя 21600-дан чох бялядиййяцзвц сечилиб. 1999-ъу ил сечкиляриндян сонра йени йашайыш мянтягя-ляринин йаранмасы, щабеля йерлярдя ярази-инзибати бюлэцсцндя апа-рылмыш дяйишикликляр нятиъясиндя 130-дяк йени бялядиййя йаранмыш-ды. 30-дан чох партийа тямсилчисинин иштирак етдийи сечкилярдя 39минядяк бялядиййя цзвлцйцня намизяд гейдя алынмышды ки, онла-рын да йарыдан чохуну (21 мин няфяр) ЙАП нцмайяндяляри тяш-кил едирди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

354

Page 355: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

18 декабр

1917 - Болшевик Русийасынын рящбяри, РСФСР Халг Комиссар-лары Советинин сядри Владимир Ленин Бакы болшевикляринин лидериСтепан Шаумйаны Гафгаз ишляри цзря фювгяладя комиссар тяйинедиб. Гярара ясасян, Шаумйана Ъянуби Гафгазда советляшмясийасятини щяйата кечирмяк, щямчинин Русийа ордусунун ъянуб(Тцркийя ) ъябщясиндяки гцввяляриня фактики рящбярлик щцгугу ве-рилмишди. Бу тяйинат Шаумйан вя онун дашнак-болшевик ялалтыла-рына Бакыда вя бцтювлцкдя Ъянуби Гафгазда тцрк-мцсялманящалийя гаршы кцтляви гырьынлар щяйата кечирмяк цчцн мцстяснаимканлар верирди вя ермянилярин 1918-ъи илин мартында щяйата ке-чирдийи сойгырымы буну бариз шякилдя эюстярди.

1997 - Президент Щейдяр Ялийев "1948-1953-ъц иллярдя азяр-байъанлыларын Ермянистан ССР яразисиндяки тарихи-етник торпаг-ларындан кцтляви сурятдя депортасийасы щаггында" фярман имза-лайыб. Фярманда 100 миня йахын азярбайъанлынын ата-баба йурд-ларындан депортасийасына даир ССРИ Назирляр Советинин 1947-ъи ил23 декабр вя 1948-ъи ил 10 март тарихли гярарларына сийаси гиймятверилир, бу депортасийа актларынын XIX ясрин яввялиндян башлайа-раг азярбайъанлылара гаршы щяйата кечирилмиш тягиб, террор вя сой-гырымы сийасятинин тяркиб щиссяси олдуьу вурьуланырды.

2008 - Бакыда Дцнйа Азярбайъанлыларыны Ялагяляндирмя Шу-расынын Дцнйа азярбайъанлыларынын щямряйлийи эцнц мцнасибятиля"Азярбайъан - Шяргин дцнйайа ачылан гапысы" мювзусунда иъласыкечирилиб. Иъласын йекунунда "Дцнйа Азярбайъанлыларынын щям-ряйлик хартийасы"нын лайищяси ясас кими гябул олунуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

355

Page 356: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

19 декабр

1921 - Азярбайъан тясвири сянятинин эюркямли нцмайяндяси,халг ряссамы Микайыл Абдуллайев (1921-2002) анадан олуб.Ряссамын мцхтялиф жанрларда йаратдыьы сянят ясярляри дцнйанынбир сыра музей вя бядии галерейаларында нцмайиш олунур.

1991 - Азярбайъанла Ермянистан арасында дямир йолу няг-лиййаты тамамиля дайандырылыб. Азярбайъан бу мяъбури аддымыЕрмянистан тяряфин Мещри району яразисиндя гатарлара мцтяма-ди щцъумларын едилмясиня ъаваб олараг атмышды. Бу яразидя Ба-кы-Нахчыван маршруту иля щярякят едян гатарлара басгынлар щяля1989-ъу илдя башламыш вя о вахтдан дямир йолунда щярякят дяфя-лярля кясилмишди. Яслиндя ермяниляр бунда мараглы идиляр, чцнкиАзярбайъан-Ермянистан дямир йолу ялагясинин дайандырылмасынятиъя етибариля Нахчываны аьыр игтисади блокадайа салды. Ейни за-манда, ермяниляр бу фактдан суи-истифадя едяряк 1992-ъи илдяАБШ Конгресиндя Азярбайъана гаршы 907 сайлы гадаьанын гябу-луна наил олдулар.

1993 - Щейдяр Ялийев Азярбайъан президенти постунда илк ря-сми сяфярини Франсайа едиб. Сяфяр АХЪ игтидары дюврцндя сойуг-лашмыш Азярбайъан-Франса мцнасибятляринин сащманланмасыцчцн бюйцк юням кясб едирди. Щейдяр Ялийев сяфяр эедишиндяФрансада йашайан азярбайъанлы иъмасынын нцмайяндяляри иля дяэюрцшмцш, Парисдяки Сен-Клу гябирстанлыьында Азярбайъан хал-гынын эюркямли оьулларынын - Ялимярдан бяй Топчубашовун вяЦ.Щаъыбяйовун гардашы Ъейщун Щаъыбяйлинин мязарларыны зийа-рят етмишди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

356

Page 357: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

20 декабр

1991 - Али Советин Милли Шурасы "Азярбайъан РеспубликасынынМцстягил Дювлятляр Бирлийиня мцнасибяти щаггында" гярар гябуледиб. Гярарда билдирилирди ки, Азярбайъан Республикасынын "инди-ки вязиййятдя МДБ-йя гошулмасы" мягсядяуйьун сайылмыр. Бу-нунла беля, президент А.Мцтяллибов декабрын 21-дя Алматыда ке-чирилян саммитдя МДБ-нин тясис олунмасы барядя сазишя имза ат-мышды. Сяняд Милли Шура тяряфиндян ратификасийа олунмады вя йал-ныз 1993-ъц илин сентйабрында парламент Азярбайъанын МДБ-йяцзвлцйцня разылыг верди.

- Щямин эцн кечмиш ССРИ республикаларындан биринъи оларагЛитва Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Ики юлкя арсында дип-ломатик мцнасибятляр ися хейли сонра, 1995-ъи ил нойабрын 20-дягурулду

1993 - Парисдя рясми сяфярдя олан президент Щейдяр ЯлийевАзярбайъанын АТЯМ-ин (1995-ъи илядяк АТЯТ беля адланырды)ясас сянядляриндян олан "Йени Авропа цчцн Парис Хартийасы"нагошулмасы барядя сяняди имзалайыб. Авропада йени эеосийаси ре-аллыглары якс етдирян сяняд 1990-ъы илдя АТЯМ-ин Парис саммитин-дя гябул олунмушду.

1994 - АТЯТ-ин Будапешт саммитинин (5-6 декабр 1994) ня-тиъяляриня ясасян, Вйанада Ермянистан-Азярбайъан, Даьлыг Га-рабаь мцнагишяси цзря тяшкилатын Йцксяк Сявиййяли ПланлашдырмаГрупу тясис олунуб. АТЯТ-я цзв юлкялярин тяйин етдийи щярбинцмайяндялярдян ибарят олан бу тясисат Ермянистан-Азярбайъанмцнагишяси реэионунда атяшкяся риайят олунмасына нязарят едир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

357

Page 358: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

21 декабр

1923 - Эюркямли тарихчи вя шяргшцнас, академик, Совет Иттифа-гы Гящряманы Зийа Бцнйадов (1923-1997) Астарада анаданолуб. II Дцнйа мцщарибясиндя Берлинядяк дюйцш йолу кечянЗ.Бцнйадов елмдя дя шяряфли юмцр йашайыб. 1973-ъц илдя Азяр-байъан ЕА-нын академики, 1990-ъы илдя витсе-президенти сечилиб.Узун илляр ЕА-нын Шяргшцнаслыг Институтуна рящбярлик едиб.ЙАП-ын сядр мцавини олуб, 1995-ъи ил партийанын пропорсионалсийащысы цзря (1-ъи) Милли Мяълисин депутаты сечилиб. 1997-ъи ил фев-ралында террор акты нятиъясиндя гятля йетирилиб.

1927 - Танынмыш щейкялтяраш, иътимаи хадим Юмяр Елдарованадан олуб. Азярбайъанын бир чох эюркямли шяхсиййятлярининщейкялляринин мцяллифидир. Ряссамлыг Академийасына рящбярликедир, Милли Мяълисин депутаты (1995-2000) олуб.

1991 - Гырьызыстан Республикасы Азярбайъанын мцстягиллийинитаныйыб. Ики юлкя арасында дипломатик мцнасибятляр 1993-ъц илйанварын 19-да гурулуб.

1999 - Йени Азярбайъан Партийасынын Ы гурултайында миллятвякили, АРДНШ-нин 1-ъи витсе-президенти Илщам Ялийев ЙАП сяд-ринин мцавини сечилиб. 2001-ъи илин нойабрында партийанын нювбятигурултайында Илщам Ялийев ЙАП сядринин 1-ъи мцавини сечилди.2005-ъи илдян партийанын сядридир.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

358

Page 359: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

22 декабр

1919 - Халг Ъцмщуриййятинин сонунъу, бешинъи щюкумят каби-нети парламентдя тясдигляниб. 12 няфярлик Назирляр Шурасына Нясиббяй Йусифбяйли башчылыг едирди.

1920 - Танынмыш кинодраматург, йазычы, режиссор Щясян Сейид-бяйли (1920-1980) анадан олмушдур. "Узаг сащиллярдя" (И.Гасы-мовла бирэя), "Ъябщядян ъябщяйя" романларынын, пйеслярин, бир чохфилмлярин ссенариляринин мцяллифидир. Бир нечя филмя гурулуш вериб.

1942 - Эюркямли щярби хадим Щязи Асланова биринъи дяфя СоветИттифагы Гящряманы ады верилиб. 55-ъи танк бригадасынын командириполковник Щ.Асланов бу ада Сталинград дюйцшляриндя эюстярдийииэидлийя эюря лайиг эюрцлмцшдц. 1944-ъц илдя эенерал-майор Щ.Ас-ланов икинъи дяфя йцксяк ада тягдим едился дя, тарихи ядалят узун ил-ляр сонра, 1991-ъи илдя юз йерини тапды.

1992 - Али Советин Милли Шурасы "Азярбайъан Республикасынындювлят дили щаггында" ганун гябул едиб. Гызьын мцбащисяляр сонра-сы, 50 депутатдан 34-нцн сяси иля гябул едилян ганунда дювлят дили-нин "тцрк дили" кими тясбитлянмяси дилчи алимляр арасында вя цмумянъямиййятдя зиддиййят доьурмуш, сийаси спекулйасийа предметинячеврилмишди. 1995-ъи илдя гябул едилян Конститусийада бу проблемарадан галдырылды, Азярбайъан дили дювлят дили олараг тясбитлянди.

1993 - Ермянистанын ишьалчы гцввяляринин щцъцмларыны дяф едянАзярбайъан Милли Ордусунун щиссяляри Физцли районунун Араз-бойу йашайыш мянтягяляри истигамятиндя якс-щцъума кечибляр. Уь-урлу ямялиййат нятиъясиндя районун бир сыра кяндляри вя Щорадизгясябяси ишьалдан азад едилди.

1994 - Азярбайъан Щондурасла дипломатик мцнасибятляр гуруб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

359

Page 360: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

23 декабр

1947 - ССРИ Назирляр Совети "Ермянистан ССР-дя йашайаназярбайъанлыларын Азярбайъан ССР-ин Кцр-Араз овалыьынакючцрцлмяси щаггында" 4083 сайлы гярар гябул едиб. Гярарын тя-шяббцскары ССРИ Назирляр Совети сядринин мцавини, И.Сталинин"саь яли" А. Микойан иди. Гярара эюря, азярбайъанлы ящалинин йе-риня хариъдян ермяниляр кючцрцлмяли вя онлар совет дювлятинин ри-фащы цчцн чалышмалы идиляр. Гярар сярт шяртлярля щазырланмышды, тари-хи йурдуну, ев-ешийини атыб кючмяйя мяъбур едилян инсанлара аи-ля башына ъями 2 тон йцк (мал-гара, йатаг вя с.) эютцрмяйя иъазяверилирди. Азярбайъан ССР-ин рящбяри М.Баьыровун И.Сталинямцраъиятиндян сонра бу шяртляри гисмян йумшалдан икинъи гярар(10 март 1948) верилди. 1948-1953-ъц иллярдя 100 миня йахын азяр-байъанлы Ермянистандан депортасийа едилди, Сталинин юлцмцндянсонра онларын бир гисми эери гайытса да, 1988-ъи илин депортасийа-сы азярбайъанлылара гаршы етник тямизлямяни баша чатдырды.

1991 - Исвечря Конфедерасийасы Азярбайъанын дювлят мцстя-гиллийини таныйыб. Ики юлкя арасында дипломатик мцнасибятляр 1992-ъи ил йанварын 21-дя гурулду.

2005 - Бакы-Актау (Газахыстан) рейсини йериня йетирян АН-140 сярнишин тяййаряси Щейдяр Ялийев адына бейнялхалг щава ли-манында щавайа галхдыгдан бир нечя дягигя сонра гязайа уь-райараг Нардаран гясябяси йахынлыьында, Хязяр сащилиндя йерядцшцб. Тяййарядя олан 18 сярнишин вя 5 щейят цзвц щялак олуб.Онларын 15-и Азярбайъан, 8-и хариъи юлкя вятяндашлары иди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

360

Page 361: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

24 декабр

1961 - Азярбайъан Республикасынын президенти Илщам Щейдяроьлу Ялийев Бакы шящяриндя анадан олуб. 1982-ъи илдя МоскваДювлят Бейнялхалг Мцнасибятляр Институтуну, 1985-ъи илдя онунаспирантурасыны битириб. Тарих елмляри намизядидир. 1985-1990-ъыиллярдя бу тящсил оъаьында дярс дейиб. 1991-1994-ъц иллярдя бизнесфяалиййяти иля мяшьул олуб. 1994-ъц илдя АРДНШ-ин витсе-прези-денти, 1996-ъы илдя 1-ъи витсе-президенти тяйин едилиб. 1995 вя 2000-ъи иллярдя Милли Мяълисин депутаты сечилиб. 1997-ъи илдян Милли Олим-пийа Комитясиня рящбярлик едир. 1999-ъу илдя ЙАП-ын I гурултай-ында партийа сядринин мцавини, 2001-ъи илдя 1-ъи мцавини сечилиб.2001-2003-ъц иллярдя Азярбайъанын АШПА-дакы нцмайяндя щей-ятиня рящбярлик едиб, АШПА-нын витсе-президенти олуб. 2003-ъц илавгустун 4-дя Азярбайъанын баш назири тяйин едилиб. 2003-ъц илин15 октйабр сечкиляриндя президент сечилиб. Биринъи президентликмцддятиндя бир сыра хариъи юлкялярин вя бейнялхалг тяшкилатларынйцксяк тялтиф вя фяхри адларына, АШПА-нын хатиря медалына лайигэюрцлцб. 2008-ъи ил октйабрын 15-дя Азярбайъан халгынын бюйцкдястяйи иля икинъи мцддятя президент сечилиб.

1993 - Президент Щейдяр Ялийев илк дяфя иштирак етдийи МДБсаммитиндя (Ашгабад) бяйанатла чыхыш едяряк Бирлик юлкяляриниЕрмянистанын Азярбайъана гаршы тяъавцзцня мцнасибят билдир-мяйя чаьырыб. Лакин МДБ юлкяляри бу мясялядя обйектив мюв-ге тутмагдан йайыныблар вя ютян мцддятдя гурум Ермянистанынишьалчылыг сийасятиня мцнасибят билдирмяйиб. Ашгабад саммитин-дя Азярбайъан вя Ермянистан президентляринин нювбяти эюрцшц дянятиъясиз битиб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

361

Page 362: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

25 декабр

833 - Бабяк Хцрряминин гошунлары иля Хилафят ордусу арасын-да Щямядан йахынлыьында икинъи дюйцш олуб. Хцррямиляр илк дяфяаьыр мяьлубиййятя уьрайыблар. Бундан юнъя биринъи Щямядандюйцшцндя (830) хцррямиляр зяфяр газанмышдылар. 836-ъы илдя Ба-бяк ярябляр цзяриндя сонунъу дяфя гялябя чалды (икинъи Щяшдадсярдюйцшц) вя бундан сонра хцррями щярякаты зяифлямяйя башлады вя837-ъи илдя мяьлуб олду.

1911 - Танынмыш щярби хадим, эенерал-майор Теймур Бцнйа-дов (1911-1974) анадан олуб.

1991 - "Латын графикалы Азярбайъан ялифбасынын бярпасы щаг-гында" фярман верилиб. Сянядя ясасян, йени ялифбайа кечид бир не-чя иля баша чатмалы иди. Лакин о, эюзлянилдийиндян чох узанды.2001-ъи ил ийунун 18-да президент Щейдяр Ялийев латын графикалыялифбайа кечидин баша чатдырылмасы барядя фярман имзалады вя щя-мин ил августун 1-дян просес там щяйата кечирилди.

- 1992-1993-ъц тядрис илиндян башлайараг Азярбайъанын али вяорта ихтисас мяктябляриня гябул имтащанларынын тест цсулу иля ке-чирилмяси щаггында гярар гябул олунуб.

- Али Советин Милли Шурасы 31 декабрын Дцнйа азярбайъанлыла-рынын щямряйлийи эцнц елан олунмасы барядя гярар гябул едиб.

- Вашингтонда АБШ прездиенти Ъоръ (ата) Буш ССРИ-нинмцттяфиг республикаларынын мцстягиллийинин танынмасы барядя бяй-анат вериб.

- Иран Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Ики юлкя арасындадипломатик мцнасибятляр 1992-ъи ил мартын 12-дя гурулду.

- Исраил дювляти Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Диплома-тик ялагяляр 1992-ъи ил апрелин 7-дя гурулду.

- Ливийа Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Дипломатикмцнасибятляр 1992-ъи ил мартын 16-да гурулду.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

362

Page 363: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

26 декабр

1802 - Шимали Гафгаз щакимляри вя бязи Азярбайъан ханлары Ру-сийанын щимайясиня кечмяк барядя Эеорэийевск анлашмасыны имза-лайыблар. Сяняди Губа (Сейфяли хан) вя Талыш (Мир Мустафа хан) хан-лары имзаламышды. Онлар русларын щярби тящдиди алтында бу анлашмайаэетмишдиляр. Талыш ханлыьы щям дя Иран тяряфдян щцъумлардан горун-маг цчцн бу аддымы атмышды. Эеорэийевск анлашмасы ханлыгларынщяля Русийайа бирляшдирилмяси демяк дейилди. Бир гядяр сонра РусийаАзярбайъан торпагларынын эерчяк ишьалыны щяйата кечирди.

1918 - Ъцмщуриййят парламенти Ф.Хойскинин гурдуьу 3-ъцщюкумяти тясдигляйиб. 14 няфярлик коалисийа щюкумятиндя 3 русназир йер алмышды. Ъцмщуриййят рящбярлийи бунунла щям русларыпарламентдя иштирака (10 йер) тяшвиг етмяк, щям дя демократикясаслы щюкумятля Бакыдакы инэилис команданлыьынын дястяйини га-занмаг ниййяти эцдцрдц.

1919 - Халг артисти Яминя Дилбази (1919) анадан олуб.

1991 - Ханкянди (Степанакерт) шящяриндян сонунъу азяр-байъанлы аиляляр говулуб, 1989-ъу илдян шящярдя азярбайъанлала-ра (7 мин няфяр) гаршы апарылан етник тямизлямя баша чатыб. 26 де-кабр Ханкяндинин ермяниляр тяряфиндян ишьалы эцнцдцр.

- Куба Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Ики юлкянин дип-ломатик ялагяляри 1992-ъи ил мартын 27-дя гурулду.

- Австралийа Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Дипломатикмцнасибятляр 1992-ъи ийунун 19-да гурулду.

2001 - Азярбайъанда коммунал, няглиййат вя диэяр эцзяштля-рин мцавинятлярля явяз олунмасы барядя фярман верилиб. Советдюврцндян галан цмуми имтийазлар системи ляьв олунуб, кон-крет вя цнванлы эцзяштлярин тятбиги башланыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

363

Page 364: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

27 декабр

927 - Азярбайъан Саъиляр дювлятинин (индики Ъянуби Азярбай-ъан яразисиндя) башчысы Йусиф Саъоьлунун гошунлары иля Хилафятордусу арасында Куфя шящяри йахынлыьында дюйцш олуб. Бунданюнъя Хилафятя верэи юдямякдян имтина едян вя яряб гошундларыцзяриндя бир нечя дяфя гялябя чалан Й.Саъоьлу Куфя дюйцшцндяюлдцрцлцб. 941-ъи илдя Саъиляр дювляти сцгут етди. Лакин ярябляринщюкмранлыьы чох чякмяди, бир гядяр сонра бюлэядя йени эцълцАзярбайъан-тцрк дювляти - Сялъуг императорлуьу (Тоьрул бяйСялъуг) йаранды вя Аббасиляр Хилафятини юзцня табе етдирди.

1805 - Гарабаь вя Шяки ханлыгларыны яля кечиряндян (май1805) сонра Ширван ханлыьы цзяриня йцрцшя башлайан рус гошунла-ры Шамахы шящяриня дахил олублар. Ширван ханлыьы чар Русийасынабирляшдирилиб.

1932 - ССРИ-дя мяъбури паспорт системи вя йашайыш йери цзрягейдиййат режиминя кечид елан едилиб. Советляшмядян сонра болше-викляр юлкя дахилиндя паспортлары (паспорт йалныз хариъя сяфярлярцчцн верилирди) чаризмин мцртяъе галыьы елан едяряк ляьв етмишди-ляр. Лакин тезликля инсанларын сярбяст щярякятинин совет идарячиликрежими иля зиддиййят тяшкил етдийи цзя чыхды. ССРИ Халг Комиссар-лары Советинин гябул етдийи гярара ясасян, паспорт вя йашайыш йерицзря мяъбури гейдиййат режимини позанлара гаршы инзибати, щяттаъинайят мясулиййяти тятбиг олунмаьа башланды.

1991 - Камбоъа Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Ики юл-кянин дипломатик ялагяляри 1994-ъц ил декабрын 28-дя гурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

364

Page 365: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

28 декабр

1900 - Танынмыш щцгугшцнас, профессор Ващид Гящряманов(1900-1978) анадан олуб.

1918 - Бакыда инэилис щярби гцввяляринин команданы эенералВ.Томсон Ф.Хойскинин рящбярлик етдийи щюкумяти Азярбайъаняразисиндя йеэаня гануни щакимиййят кими таныдыьыны бяйан едиб.Бу бяйанатдан сонра Ъцмщуриййят парламентини бойкот едянрус вя ермяни депутатлар парламетин ишиндя иштирак етмяк гярары-на эялдиляр. 1919-ъу илин апрелиндя гурулан 4-ъц коалисийа щюку-мятиндя ермяни ("Дашнаксцтйун") назир дя йер алды.

- Щямин эцн Ъцмщуриййят парламенти Ялимярдан бяй Топ-чубашовун рящбярлийи иля Парис сцлщ конфрансына нцмайяндя щей-ятинин эюндярилмяси барядя гярар гябул едиб. Нцмайяндя щейятибир иля йахын эярэин дипломатик иш апарараг Азярбайъан ХалгЪцмщуриййятинин дцнйанын апарыъы дювлятляри тяряфиндян танын-масына (йанвар 1920) наил олду.

1936 - Эюркямли мцьянни, ССРИ халг артисти Зейняб Ханларо-ва анадан олуб. Азярбайъан мусигисинин дцнйада тяблиьи вя та-нынмасына бюйцк тющфяляр вериб.

2006 - Президент Илщам Ялийев "Азярбайъан Республикасындаинсан щцгугларынын мцдафияси цзря Милли Фяалиййят Планынын тяс-диг едилмяси щаггында" сярянъам имзалайыб. Бу, 1998-ъи ил ийу-нун 18-дя гябул олунмуш "Инсан щцгугларынын мцдафиясиня даирДювлят Програмы"ндан сонра щямин сащя цзря икинъи фундамен-тал фяалиййят сяняди иди.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

365

Page 366: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

29 декабр

1921 - Халг йазычысы, публисист Язизя Ъяфярзадя (1921-2003)анадан олуб.

1991 - Азярбайъан Республикасынын дювлят мцстягиллийи щаг-гында Конститусийа Актына мцнасибятля баьлы референдум кечири-либ. Октйабрын 18-дя Али Советдя гябул олунан тарихи сяняд рес-публика рящбярлийи тяряфиндян йалныз ССРИ сцгут едяндян сонрацмумхалг сясвермясиня чыхарылмышды вя артыг референдум сырфформал харакатер дашыйырды.

1998 - Нахчыван Мухтар Республикасынын КонститусийасыМилли Мяълис тяряфиндян тясдиг едиляряк гцввяйя миниб.

2000 - Президент Щейдяр Ялийев 2001-ъи ил, XXI яср вя III ми-ниллийин башламасы мцнасибятиля Азярбайъан халгына мцраъиятедиб. Мцраъиятдя Азярбайъан халгынын гядим дюврлярдян XXясрин сонунадяк кечдийи тарихи йол эениш тяфяррцаты иля тящлил олу-нур вя Азярбайъанын эяляъяк стратежи инкишаф истигамятляри гейдолунур.

- Азярбайъан Республикасы Дювлят Нефт Фондунун Ясасна-мяси президент тяряфиндян тясдиг олунуб. Гурум 2001-ъи илинйанварындан фяалиййятя башлады.

2006 - Президент Илщам Ялийев Бакы шящяриндя Щейдяр ЯлийевМяркязинин йарадылмасы щаггында сярянъам имзалайыб. Мяркя-зин тямялаатма мярасими 2007-ъи илин сентйабрында кечирилди.

- Президент Илщам Ялийевин фярманы иля Азярбайъан Республи-касынын Дювлят Мцлки Авиасийа Администрасийасы йарадылыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

366

Page 367: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

30 декабр

1904 - Бакыда фящлялярин цмуми тятили нефт сянайечиляри иля фящля-ляр арасында "мцштяряк мцгавиля"нин имзаланмасы иля нятиъяляниб.Бакыда фящля щярякатынын бу уьуру сол тямайцллц (болшевик) тяблиь-атын тядриъян юзцня йер етдийини эюстярирди.

1906 - Иран щюкмдары Мцзяфяряддин шащ Конститусийанынгцввяйя минмяси барядя фярман вериб вя Иран конститусийалы мо-нархийайа чеврилиб. Шащ юлкядя ингилаб дальасыны сянэитмяк цчцнКонститусийанын гябулуна разылыг вермишди. Бу, Сяттарханын башчы-лыг етдийи Иран ингилабынын (1905-1911) илк мцщцм уьуру иди.

1922 - Москвада I Цмумиттифаг Советляр гурултайындаРСФСР, Украйна ССР, Белорусийа ССР вя цч Ъянуби Гафгаз рес-публикасынын бирляшдийи ЗСФСР-ин тясисчилийи иля иттифаг дювляти - ССРИйарадылыб. Гурултайда ССРИ-нин илк али идаряетмя органы - 18 няфяр-лик Мяркязи Иъраиййя Комитяси (сядр М.Калинин) сечилиб. "Загфеде-расийа"дан ССРИ рящбярлийиня Няриман Няриманов сечилиб.

1989 - Эянъя шящяринин тарихи ады бярпа едилиб. 1918-ъи илдя ХалгЪцмщуриййятинин щюкумяти Йелизаветпол адыны ляьв едяряк шящяринадыны юзцня гайтарса да, советляшмядян сонра Эянъя Кировабададландырылмышды.

1991 - Сяудиййя Ярябистаны Азярбайъанын мцстягиллийини таный-ыб. Ики юлкянин дипломатик мцнасибятляри 1992-ъи ил февралын 24-дягурулуб.

- Бангладеш Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Дипломатикмцнасибятляр 1992-ъи ил февралын 26-да гурулуб.

- Финландийа Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Дипломатикялагяляр 1992-ъи ил мартын 14-дя йарадылыб.

- Ливан Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Дипломатик мцна-сибятляр 1992-ъи ил сентйабрын 18-дя гурулуб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

367

Page 368: AZƏRBAYCAN TARİXİ GÜNBƏGÜN []

31 декабр

1812 - Русийа-Иран мцщарибяси (1804-1813) эедишиндя ШималиАзярбайъан торпагларында ишьалчылыг йцрцшцнц давам етдирян русгошунлары Талыш ханлыьынын мяркязи олан Лянкяран галасыны ялякечирибляр. Талыш ханлыьынын сцгуту иля мцщарибя фактики баша чат-ды вя Эцлцстан сцлщ мцгавиляси (12 октйабр 1813) иля Шимали Азяр-байъан ханлыглары (Нахчыван вя Иряван истисна олмагла) Русий-айа бирляшдирилди.

1905 - Эюркямли алим, академик, иътимаи хадим Йусиф Мям-мядялийев (1905-1961) анадан олмушдур. Азярбайъан ССРЕлмляр Академийасынын президенти олуб.

1989 - Нахчыван Мухтар Республикасында минлярля инсанССРИ-Иран (Азярбайъан-Иран) сярщядиндя аксийа кечиряряк сяр-щяд диряклярини сюкмяйя башлайыб. Онилликляр ярзиндя бир-бириндянайры дцшмцш шималлы-ъянублу азярбайъанлылар Араз чайы цзяриндяговушублар. Бу щадися Азярбайъан тарихиня щямряйлик аксийасыкими дцшдц. Парламентин гярары (25 декабр 1991) иля 31 декабрДцнйа азярбайъанлыларынын щямряйлийи эцнц елан олунду.

- Щямин тарихи эцндя Истанбулда дцнйа азярбайъанлыларынынилк конгреси ишя башлайыб. Бу, азярбайъанлы диаспорунун тяшяккцлтапмасы истигамятиндя яламятдяр щадися иди.

1991 - Данимарка Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Икиюлкя арасында дипломатик мцнасибятляр 1992-ъи ил апрелин 2-дя гу-рулуб.

- Испанийа Азярбайъанын мцстягиллийини таныйыб. Дипломатикялагяляр 1992-ъи ил февралын 11-дя йарадылыб.

Азярбайъан тарихи эцнбяэцн

368