AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ

AQRAR SFERANIN

İQTİSADİYYATI

VƏ İDARƏ EDİLMƏSİ

Dərslik

Azяrbaycan Respublikasы tяhsil

nazirinin 12.07.2011-ci il tarixli

1303 saylы яmri ilя дярслик кими

тясдиг едилмишдир.

Bakı – 2011

2

Rəyçilər: i.e.d., professor M.A.Əhmədov

i.e.d., professor Ə.Q.Əlirzayev

Dərslik «АСМ-нин игтисадиййаты вя идаря едилмяси»

кафедрасынын мцдир явязи iqtisad elmləri doktoru, professor

İ.Ş.Qarayevin rəhdərliyi altında hazırlanmışdır.

Aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi. Dərslik.

Bakı: “İqtisad Universiteti” Nəşryyatı – 2011.- 522 səh.

Dərslik aşağıdakı müəlliflər tərəfindən hazırlanmışdır:

i.e.d., professor İ.Ş.Qarayev

i.e.n., dosent Ə.H.Hacıyev

i.e.n., dosent S.N.Əliyev

i.e.n., dosent V.M.Xəlilov

i.e.n., dosent L.S.Amanova

i.e.n., baş müəllim N.K.Eyvazova

“Aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi” dərsliyi müasir aqrar

iqtisadiyyatın aktual problemlərinə həsr edilmiş yeni tədris vəsaitidir. Dərs-

lik yeni proqram əsasında yazılmış və ölkəmizin aqrar sektorunda bazar iqti-

sadiyyatının inkişaf qanunauyğunluqları və bu əsasda formalaşan iqtisadi

münasibətləri əks etdirir. Dərsliyin strukturu müasir tələblərə uyğun tərtib

edilmiş və onun yazılmasında mövcud iqtisadi ədəbiyyatlardan və beynəl-

xalq təcrübədən geniş istifadə edilmişdir. Dərslik aqrar iqtisadiyyat üzrə ix-

tisaslaşan ali məktəb tələbələri, doktorantlar və bu sahə üzrə ixtisaslaşan di-

gər iqtisadçı kadrlar üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Dərsliyin çapa hazırlanmasında kafedranın əməkdaşları –

baş laborant Y.B.Ağakişiyeva, baş laborant M.V.Kərimzadə,

laborant G.V.Həsənova yaxından iştirak etmişlər və müəlliflər

kollektivi onlara öz təşəkkürlərini bildirir.

© Müəlliflər kollektivi -2011

© İqtisad Universiteti - 2011

3

MÜNDƏRİCAT

Giriş -------------------------------------------------------

I fəsil. “Aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə

edilməsi” fənninin məzmunu, öyrənilmə metodları

və vəzifələri---------------------------------

1. Aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi fənni

haqqında anlayış----------------------------------

2. Kursun öyrənilməsinin metodoloji əsasları və

metodları--------------------------------------------------

3. Fənnin digər iqtisad elmlərlə qarşılıqlı əlaqəsi-----

4. Müasir mərhələdə aqrar iqtisadiyyat qarşısında

duran vəzifələr-------------------------------------------

II fəsil. Aqrar sferanın milli iqtisadiyyatda yeri--

1.Ölkənin milli iqtisadiyyatının formalaşmasında və

inkişafında aqrar sferanın yeri--------------------

2.Ərzaq təhlükəsizliyinin və əhalinin ərzaq məhsulları

ilə təmin edilməsində aqrar sferanın rolu--------------

-----------------------------------------

3.Ölkənin idxal-ixrac əməliyyatlarında aqrar sahənin

inkişafının əhəmiyyəti-----------------------

III fəsil. Aqrar sferada sahibkarlıq fəaliyyəti----

1. Aqrar sferada sahibkarlıq fəaliyyətinin iqtisadi

mahiyyəti və inkişafının zəruriliyi-----------------

2. Müasir aqrar siyasətin inkişaf istiqamətləri--------

3. Aqrar sferada sahibkarlığın formalaşmasının prin-

sipləri və xüsusiyyətləri----------------------------

4. Aqrar sferada fəaliyyət göstərən sahibkarlıq

formaları---------------------------------------------------

4

IV fəsil. Aqrar sfera və ərzaq təhlükəsizliyi-------

1. Aqrar iqtisadiyyat və ərzaq təhlükəsizliyi haqqında

anlayış ----------------------------------------

2. Aqrar istehsal və ərzaq təhlükəsizliyi əlaqələri ---

3. Aqrar sferanın inkişafı və ərzaq təhlükəsizliyinin

təmin edilməsi yolları -----------------------------------

4. Qloballaşan bazar iqtisadiyyatının ərzaq təmi-

natında rolu -----------------------------------------------

V fəsil. Aqrar sferanın iqtisadi mexanizmi və

aqrar iqtisadi münasibətlər---------------------------

1. İqtisadi mехаnizm barədə аnlаyış və aqrar sferada

onun xüsusiyyətləri----------------------------

2. Aqrar sferada qiymətin əmələgəlməsi--------------

3. Aqrar sfera müəssisələrində planlaşdırma---------

4. Aqrar sferada maliyyə münasibətləri---------------

5. Aqrar sferanın inkişafında kreditin rolu------------

6. Aqrar sferada vergiqoyma mexanizmi-------------

7. Aqrar sferada müqavilə münasibətləri--------------

VI fəsil. Aqrar iqtisadiyyat və regionların sosial-

iqtisadi inkişafı------------------------------------------

1. Aqrar sferanın inkişafının obyektiv zəruriliyi----

2. Aqrar sferanın inkişafına dair həyata keçirilən

tədbirlər---------------------------------------------------

3. Regional inkişaf və regional iqtisadi inkişaf

siyasəti----------------------------------------------------

4. Azərbaycan Respublikası regionlarının iqtisadi

inkişafının səviyyəsi------------------------------------

5. Regionlarda aqrar sferanın inkişaf səviyyəsi------

5

VII fəsil. Aqrar iqtisadiyyatda infrastruktur

anlayışı və innovasiya siyasəti------------------------

1. Aqrar iqtisadiyyatda infrastruktur anlayışı--------

2. Kəndli (fermer) təsərrüfatlarının inkişafı və sosial

problemlərin həllində infrastrukturların rolu---------

3. İnnovasiya texnologiyaları haqqında anlayış------

4. Aqrar məhsulların istehsalına innovasiya texnologi-

yalarının tətbiqinin keyfiyyət və rəqabət üstünlükləri--

----------------------------------------------------

VIII fəsil. Aqrar istehsal və ətraf mühitin

mühafizəsi. Ekoloji cəhətdən təmiz məhsul

istehsalı----------------------------------------------------

1. Ətraf mühitin mühafizəsi anlayışı-------------------

2. Torpağın çirklənmə mənbələri və onun aradan

qaldırılması yolları---------------------------------------

3. Torpağın külək, su eroziyası və onun aqrar istehsala

təsiri---------------------------------------------

4. Suvarmanın ekoloji problemləri---------------------

5. Aqrar sferada səhralaşma və ətraf mühitin

mühafizəsi problemləri----------------------------------

6. Aqrar sferada ekoloji cəhətdən təmiz məhsul

istehsalı----------------------------------------------------

IX fəsil. Aqrar bazarın formalaşması istiqamət-

ləri---------------------------------------------------------

1. Aqrar bazarın iqtisadi mahiyyəti-------------------

2.Aqrar bazarın formalaşmasında dövlətin aqrar

siyasətinin rolu-------------------------------------------

3.Aqrar bazarın formalaşmasının iqtisadi mexanizmi--

-----------------------------------------------

4. Aqrar bazarı formalaşdıran istehsal sahələri-------

5. Aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsi----------------

6. Aqrar bazarın qorunması-----------------------------

6

X fəsil. Aqrar iqtisadiyyatda investisiya siyasəti və

istehsalın intensivləşdirilməsi istiqamətləri.

Aqrolizinq xidməti və onun yeri---------------------

1. İnvestisiya siyasəti və aqrar sahədə onun əsas

xüsusiyyətləri.--------------------------------------------

2. İnvestisiyaların aqrar sferanın inkişafında rolu---

3. Aqrar sferada istehsalın intensivləşdirilməsi------

4. Aqrolizinq xidməti və onun yeri--------------------

5. Lizinq əməliyyatlarının növləri və formaları------

6. Lizinq münasibətlərinin formalaşmasının dünya

təcrübəsi---------------------------------------------------

7. Azərbaycanda lizinq bazarının formalaşması-----

XI fəsil. Aqrar sferada istehsalın səmərəliliyi və

onun yüksəldilməsi yolları----------------------------

1. İqtisadi səmərəliliyin mahiyyəti və yüksəldilmə-

sinin zərərliyi---------------------------------------------

2. Aqrar sferada iqtisadi səmərəliliyi əks etdirən

göstəricilər------------------------------------------------

3. Aqrar sferada istehsalın iqtisadi səmərəliliyin

müəyyən edilməsi metodları----------------------------

4. Aqrar sferada son məhsul istehsalı------------------

5. Aqrar sferada istehsalın səmərəliliyinin yüksəl-

dilməsini xarakterizə edən amillər---------------------

6. Aqrar sferada iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsi

istiqamətləri-----------------------------------------

XII fəsil. Aqrar istehsal və məşğulluq--------------

1. Kənd təsərrüfatı istehsalının spesifik xüsusiyyətləri

və məşğulluq-----------------------------------------

2. Əmək bazarı anlayışı---------------------------------

3. Kənd əmək bazarının formalaşması----------------

4. Əhali məşğulluğunun hüquqi, iqtisadi və təşkilati

təminatı----------------------------------------------------

7

5. Ərazi məşğulluq proqramının hazırlanmasının

təşkili-------------------------------------------------------

6. Ərazi məşğulluq proqramının məzmunu-----------

XIII fəsil. Aqrar iqtisadiyyatda idarəetmə sistemi--

--------------------------------------------------

1. Aqrar iqtisadiyyatda idarəetmə anlayışı, onun

iqtisadi mahiyyəti----------------------------------------

2. İstehsalın idarə edilməsinin məqsədi və məzmunu--

3. İstehsalın idarə edilməsinin elmi əsasları----------

4. İdarəetmə elminin digər elmlərlə əlaqəsi----------

5. Aqrar sferanın idarə edilməsi xüsusiyyətləri------

XIV fəsil. Müasir aqrar islahatlar və aqrar

iqtisadiyyatda idarəetmə sisteminin

təkmilləşdirilməsi---------------------------------------

1. Müasir aqrar islahatlar--------------------------------

2. İqtisadi idarəetmənin obyektləri, subyektləri və

tipləri.------------------------------------------------------

3. İqtisadi idarəetmənin funksiyaları və prinsipləri--

4. İqtisadi idarəetmə mexanizmi-----------------------

5. Aqrar iqtisadiyyatda idarəetmə sisteminin təkmil-

ləşdirilməsi--------------------------------------------

İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı-------------------

8

1. “Aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi” fənninin

məzmunu, öyrənilmə metodları və vəzifələri -

İ.Ş.Qarayev 2. Aqrar sferanın milli iqtisadiyyatda yeri – L.S.Amanova

3. Aqrar sferada sahibkarlıq fəaliyyəti – Ə.H.Hacıyev

4. Aqrar sfera və ərzaq təhlükəsizliyi – N.K.Eyvazova

5. Aqrar sferanin iqtisadi mexanizmi – L.S.Amanova

6. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində aqrar münasibətlərin

formalaşması və onun inkişaf mərhələləri – S.N.Əliyev

7. Aqrar-sənaye kompleksi və aqrar iqtisadiyyatın inkişaf

istiqamətləri – V.M.Xəlilov

8. Aqrar iqtisadiyyat və regionların sosial-iqtisadi inkişafı

- Ə.H.Hacıyev

9. Aqrar iqtisadiyyatda infrastrukturlar və innovasiya

siyasəti – N.K.Eyvazova

10. Aqrar istehsal və ətraf mühitin mühafizəsi. Ekoloji

cəhətdən təmiz məhsul istehsalı - S.N.Əliyev

11. Aqrar bazarın formalaşması istiqamətləri -

Ə.H.Hacıyev 12. Aqrar iqtisadiyyatda investisiya siyasəti və istehsalın

intensivləşdirilməsi istiqamətləri. Aqrolizinq xidməti və

onun yeri - S.N.Əliyev

13. Aqrar sferada istehsalın səmərəliliyi və onun

yüksəldilməsi yolları - Ə.H.Hacıyev

14. Aqrar istehsal və məşğulluq - V.M.Xəlilov

15. Aqrar iqtisadiyyatda idarəetmə sistemi - S.N.Əliyev

16. Müasir aqrar islahatlar və aqrar iqtisadiyyatda idarəetmə

sisteminin təkmilləşdirilməsi - V.M.Xəlilov

9

GİRİŞ

Müasir Azərbaycan iqtisadiyyatının bazar iqtisadi müna-

sibətləri əsasında formalaşması və inkişafı iqtisad elmləri qar-

şısında yeni vəzifələr qoymaqla iqtisadi sistemi xarakterizə

edən və onun inkişafına təkan verən yeni elmi yanaşmaları

zəruri edir. Əvvəlki inzibati təsərrüfatçılıq mexanizmindən

fərqli olaraq Azərbaycan iqtisadiyyatı bütün sahələrdə bazar

iqtisadiyyatının atributları əsasında qurularaq inkişaf edir və

yeni iqtisadi münasibətlər qurulur. Bu istiqamətdə yeni iqtisadi

münasibətlərin formalaşdığı və inkişaf etdiyi sahələrdən biri də

ölkənin aqrar sektorudur. Bu maddi istehsal sferası ölkə xalq

təsərrüfatı kompleksinin ən strateji sahələrindən biri olmaqla

ölkənin ərzaq təminatının və bu sahə ilə bağlı olan müəyyən

sənaye və xidmət sahələrinin inkişafının əsasını təşkil edir.

Aqrar sektorun inkişafı ilə əlaqədar ölkə başçısı İlham Əliyev

cənablarının çıxışında deyilir: - “Biz aqrar sektorun inkişafı

istiqamətində bütün imkanlarını səfərbər etməklə yanaşı, kənd

təsərrüfatı istehsalçılarından da keyfiyyətli məhsul, mütərəqqi

təsərrüfatçılıq vərdişləri, yüksək işgüzarlıq və təsərrüfatçılıq

gözləyirik. Kənd təsərrüfatı yalnız iqtisadi fəaliyyət növü deyil.

O həm həyat tərzi, həm də xalqımızın uzun illərdən bəri

yaşatdığı təsərrüfatçılıq ənənəsidir”.1 Bu vəzifələrin yerinə

yetirilməsi sahəsində ölkə iqtisadi siyasəti müəyyənləşdirilər-

kən aqrar sektorun inkişafı ilə bağlı çox əhəmiyyətli qanunlar

və qərarlar, xüsusi Dövlət Proqramları qəbul edilmiş və qarşıya

konkret vəzifələr qoyulmuşdur. Bu baxımdan “Azərbaycan

Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı haqqında

Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər)” və onun ikinci mərhələsi

olan “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü

illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı” xüsusi əhəmiy-

yət kəsb edir. Bu Dövlət sənədlərində regionların sosial-iqtisadi

inkişafı və bu məsələdə aqrar sektorun müasir tələblər əsasında

1 İnkişafın Azərbaycan modeli. Bakı 2010

10

inkişaf etdirilməsi və onun maddi-texniki bazasının güclən-

dirilməsi, müasir infrastrukturun yaradılması və s. kimi mə-

sələlər əsas istiqamət kimi qarşıya qoyulmuş və bunların həlli

üzrə tədbirlər kompleksi göstərilmişdir. Bu məsələlərin həllində

və aqrar sektorun yeni tələblər əsasında inkişafı istiqamətində

təbii ki, yüksək ixtisaslı iqtisadçı kadr hazırlığı da günün ən

vacib məsələlərindəndir. Yüksək ixtisaslı iqtisadçı kadr hazır-

lığı sahəsində isə iqtisad elminin nəzəri-praktik müddəalarının

öyrənilməsi, onun müasir reallıq və qabaqcıl dünya təcrübəsi

əsasında elmi araşdırılması və konkret nəticələr əldə edilməsi

çox vacibdir. Belə elm-tədris sahələrindən biri – “Aqrar

sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi” fənnidir. Bu fənnin

vasitəsilə aqrar sferada mülkiyyət münasibətləri və bu əsasda

formalaşan digər ictimai-iqtisadi münasibətlər və mənafelər öy-

rənilir və yeni tələblərə uyğun xarakterizə edilir. O da mə-

lumdur ki, aqrar sfera maddi istehsalın ən vacib sahələrindən

biri olmaqla, çox mürəkkəb quruluşa və spesifik xüsusiyyətlərə

malik olan istehsal sahəsidir. Bu baxımdan təbii ki, bu sahənin

iqtisadiyyatı və idarə edilməsi və bu sahədə formalaşan iqtisadi

münasibətlər də mürəkkəb və spesefik xüsusiyyətlərə malikdir.

Məhz bu mürəkkəbliyin və spesifik xüsusiyyətlərin nəzərə alın-

ması, yeni mülkiyyət münasibətlərinin xarakterinə uyğun iqti-

sadiyyatın qurulması, makro və mikro səviyyədə istehsal əla-

qələrinin qarşılıqlı mənafelər əsasında təşkili aqrar iqtisad elmi

qarşısında duran ən vacib məsələlərdir. Başqa sözlə daha geniş

mənada aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi elmi

iqtisadiyyatın aqrar mülkiyyət münasibətləri əsasında müxtəlif

quruluşlu təsərrüfat, müəssisə və təşkilatların inkişaf qanunauy-

ğunluqlarını araşdırmaqla öz elmi-nəzəri, praktiki nəticələri ilə

dövlətin aqrar siyasətinin formalaşdırılması və həyata keçiril-

məsinə, ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və uzun

müddətli inkişaf strategiyasının hazırlanmasına xidmət edən

elm sahəsidir. İqtisadi islahatların uğurla həyata keçirilməsi,

regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair qəbul olunmuş son

11

qərarlar aqrar-sənaye kompleksinin, onun özəyi sayılan kənd

təsərrüfatının, emal sənayesinin, müvafiq infrastrukturun yara-

dılmasının iqtisadi problemlərinin yaxından öyrənilib dərk

edilməsi yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin hazırlanmasından çox

asılıdır.

Bu dərslik də məhz bu məsələlər şərh olunur və fikri-

mizcə aqrar iqtisadiyyat sahəsində yüksək ixtisaslı kadr hazır-

lığı sahəsində dərslik müəyyən rol oynaya bilər. Bu baxımdan

dərslik ali məktəb tələbələri və bu sahə üzrə yüksək ixtisaslı

kadr hazırlığı ilə məşğul olan digər tədris müəssisələri üçün

nəzərdə tutulmuşdur.

12

I FƏSİL. “AQRAR SFERANIN İQTİSADİYYATI VƏ

İDARƏ EDİLMƏSİ” FƏNNİNİN MƏZMUNU,

ÖYRƏNİLMƏ METODLARI VƏ VƏZİFƏLƏRİ

5. Aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi fənni

haqqında anlayış

6. Kursun öyrənilməsinin metodoloji əsasları və metodları

7. Fənnin digər iqtisad elmlərlə qarşılıqlı əlaqəsi

8. Müasir mərhələdə aqrar iqtisadiyyat qarşısında duran

vəzifələr

1.Aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə

edilməsi fənni haqqında anlayış

“Aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi” kursu

xalq təsərrüfatı kompleksinin çox böyük və vacib bir sahəsinin iqtisadi inkişaf qanunauyğunluqlarını, aqrar sfera üzrə for-malaşan iqtisadi münasibətləri və hər bir ölkənin iqtisadi-sosial inkişafında bu sahənin yeri və rolunu öyrənən bir elm sahəsidir. Aqrar sfera adından da göründüyü kimi, maddi istehsalın ən böyük sahələrindən biri olmaqla hər bir cəmiyyətdə insanların ilkin ərzaq tələbatını ödəyən və digər istehsal sahələri üçün əksər hallarda baza rolunu oynayan bir istehsal sahəsidir. “Aqro” – latın sözü olub, torpaq münasibətləri, torpaqla əlaqə-dar istehsal sahələri və bu sahələr üzrə formalaşan istehsal münasibətlərini əhatə edir. Başqa sözlə aqrar sfera kənd təsər-rüfatı məhsulları istehsalı və bu istehsal formaları ilə bağlı digər istehsal sahələri arasındakı qarşılıqlı əlaqələri və bu əlaqələr əsasında formalaşan iqtisadi münasibətləri ifadə edən iqtisadi bir kateqoriyadır. Göründüyü kimi, aqrar sfera dedikdə birinci növbədə kənd təsərrüfatı istehsalı və onun formaları, torpaq üzərində mülkiyyət formaları və onlara uyğun istehsalın təşkili, kəndin sosial-iqtisadi inkişaf problemləri nəzərdə tutulur. Deməli aqrar sferanın kökündə birinci növbədə kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatı, onun inkişaf qanunauyğunluqları, for-

13

ma və idarəetmə metodları dayanır. Kənd təsərrüfatı iqtisadiy-yatı nə qədər yüksək səviyyədə qurularsa, obyektiv iqtisadi qanunların tələblərinə əsaslanarsa və elm-texnikanın geniş tət-biqini nəzərə alarsa bütövlükdə aqrar sferanın inkişafı da bir o qədər sürətlənmiş olar. Bu isə ölkədə ərzaq təhlükəsizliyinin təminatı və regionların sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndiril-məsi deməkdir. Bu baxımdan ölkə Prezidentinin 11 fevral 2004-cü il tarixli fərmanı ilə təsdiq edilən “Azərbaycan Res-publikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı haqda Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər)” və onun davamı olan, 14 aprel 2009-cu il tarixli fərmanla təsdiq olunan “Azərbaycan Res-publikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi in-kişafı Dövlət Proqramı” xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Qəbul olunmuş bu proqramların kökündə məhz birinci növbədə aqrar sferanın inkişafı, bu strateji sahənin gələcək inkişaf istiqa-mətləri göstərilməklə konkret fəaliyyət proqramı dayanır. Qəbul edilmiş 1-ci Dövlət Proqramının icrası və nəticələrinin təhlili də göstərir ki, son illərdə aqrar sektorun inkişafında müəyyən dönüş əmələ gəlmiş, yerlərdə sahibkarlığın inkişafı daha da sürətlənmiş, kənd təsərrüfatı sahəsində iqtisadi-sosial infrastruktur yaradılması istiqamətində müəyyən işlər görül-müşdür. Məhz bunun nəticəsidir ki, 2005-2009-cü illərdə ölkə-mizin aqrar sektorunda ümumi daxili məhsul (ÜDM) 2 dəfədən çox artmışdır. Göründüyü kimi aqrar sferanın inkişafı ölkə iqtisadi siyasətinin ən prioritet istiqamətlərindəndir. Çünki yu-xarıda deyildiyi kimi aqrar bölmə iqtisadiyyatın başlıca sahəsi kimi insan cəmiyyətinin yaşaması üçün əvəzolunmaz əhə-miyyət kəsb edir. O, əhalinin ərzaq məhsullarına artmaqda olan tələbatını və bir sıra sənaye sahələrinin xammala olan ehtiyac-larını ödəyir. Nəzərə alsaq ki, ölkədə ərzaq probleminin həlli və əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı ərzaq təminatı haqqında Prezidentin xüsusi sərəncamı ilə (25 avqust 2008-ci il) “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı” qəbul edilmiş və ölkənin hər bir vətəndaşının müasir fizioloji norma-

14

lara uyğun etibarlı ərzaq təminatı başlıca məqsəd kimi qarşıya qoyulmuşdur, onda aqrar sferanın üzərinə necə böyük vəzifə düşdüyü aydındır. Qəbul edilmiş bu Dövlət sənədində ölkədə ərzaq məhsulları istehsalını artırmaq, əhalini təhlükəsiz və keyfiyyətli ərzaq məhsulları ilə təmin etmək, ərzaq təminatı sa-həsində risklərin idarə olunmasının təmin etmək, ərzaq təminatı sisteminin institusional inkişafını həyata keçirmək və sahibkar-lıq mühitini yaxşılaşdırmaq kimi məsələlər ölkə iqtisadiyyatının qarşısında bir prioritet istiqamət kimi qoyulmuşdur. Təbii ki, bu məsələlərin həlli birinci növbədə aqrar sektorun inkişafından asılıdır. Məhz bunu nəzərə alaraq dövlət son dövrdə aqrar sektora dövlət fəaliyyətinin artırılması, meliorasiya və irriqa-siya işlərinin sürətləndirilməsi, aqrar istehsalın texniki əsasının yüksəldilməsi və əməyin texniki təchizatının gücləndirilməsi, müasir infrastrukturun yaradılması və əsas ərzaq məhsulları üzrə müvafiq ehtiyatların yaradılması ilə bağlı xüsusi anbar soyuducu təsərrüfatlarının yaradılması və bu məqsədlə müvafiq avadanlıqların alınması üçün büdcədən lazımı vəsaitlər ayrıl-ması haqqında qərarlar qəbul etmiş və bu da müəyyən dərəcədə ölkə aqrar sektorun inkişafına öz təsirini göstərmişdir. Eyni zamanda onu da qeyd etmək lazımdır ki, onun inkişaf səviy-yəsindən ölkə iqtisadiyyatının bir çox sahələrinin inkişafı və bəzən də istiqaməti müəyyən dərəcədə asılı olur. İqtisadiyyatın bu sahəsi həm də ümumxalq ehtiyaclarını ödəyən yığımın yara-dılmasının vacib mənbəyi hesab olunur. Ərzaq məhsulları və kənd təsərrüfatı mənşəli başqa məhsullar respublikada istehlak şeylərinə olan tələbatın çox hissəsini ödəyir. Respublika iqti-sadiyyatında çalışan işçilərin 38.4%-i bu vacib sahədə işləyərək ümumi daxili məhsulun (ÜDM) 6.4% yaradır.

Bazar iqtisadiyyatına keçid, sahibkarlığın formalaşması və inkişafı ilə əlaqədar istehlak malları istehsalının artırıl-masında aqrar sferanın rolu və əhəmiyyəti daha da artmışdır. Hazırda respublikada aqrar sektorda istehsal olunan ümumi məhsulun 94,3% fərdi sahibkarlıq, ailə, kəndli və ev təsərrüfat-larının payına düşür. Statistik məlumatlara istinadən respubli-

15

kada istehsal olunan dənlilərin 96,5%-i, istehsal olunan kar-tofun 99,8%-i, tərəvəz məhsulları istehsalının 98,8%-i, ərzaqlıq bostan məhsullarının 98,7%-i, meyvə və giləmeyvə məhsulla-rının 99,3%-i, istehsal olunan üzümün 90,1%-i, istehsal olunan ətin (kəsilmiş çəkidə) 81,4%-i, südün 99,1%-i fərdi sahibkarlar, ailə, kəndli və ev təsərrüfatları verir. Bu təsərrüfatçılıq forma-larının inkişafı, onların kooperasiya olunaraq inteqrasiya əlaqə-lərinə girmələri istehsal və emalın vahid sistemdə birləşməsinə, ölkənin ixrac potensialının artırılmasına, ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə xidmət edəcəkdir.

2009-cu ilin məlumatına görə aqrar sektor üzrə əsas fond-ların dəyəri 3,2 milyard manat təşkil edir ki, bu da ölkə iqti-sadiyyatı üzrə cəmi əsas fondların tərkibində 5,3% təşkil edir. Yenə həmin ilin məlumatına görə bu sahəyə ayrılan dövlət investisiya qoyuluşlarının həcmi 266,6 mln. manat təşkil edir ki, bu da ümumi iqtisadiyyat üzrə əsas kapitala yönəldilmiş investisiya xərclərinin tərkibində 3,5%-n yuxarıdır. Təbii ki, gələcəkdə bu sahəyə ayrılan dövlət investisiya ayırmaları daha yüksək səviyyədə alacaq və ölkə aqrar sektorun maddi-texniki bazası daha da yüksələcəkdir. Bunu son illərdə bu sahəyə ayrılan investisiya xərclərinin dinamikası göstərir.

Bu baxımdan 2007-ci il 23 yanvar tarixdə qəbul olunmuş “Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına dövlət dəstəyi haqqında” Prezident sərəncamı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu sərəncama əsasən kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarını stimullaşdırmaq məqsədilə onların istifadə etdikləri yanacağın, motor yağlarının və mineral gübrələrin dəyərinin 50%-nin dövlət tərəfindən ödənilməsi, eləcədə strateji məhsul olan buğda istehsalçılarına hər hektar əkin sahəsi üçün 40 manat dövlət yardımı, məhsuldarlığa ciddi təsir göstərən yüksək reproduksiyalı toxum alışına görə hər kiloqrama 30-40% əlavə maliyyə vəsaitinin ayrılması və s. kimi tədbirlər nəzərdə tu-tulmuşdur ki, bu da aqrar sahəyə xüsusi dövlət qayğısının nə-ticəsidir. Çünki bu sahə ölkə iqtisadiyyatının ən strateji sahə-

16

lərindən biri olmaqla digər istehsal sahələrinin də inkişafına təkan verən çox vacib istehsal sahəsidir.

Hazırda yeyinti sənaye müəssisələrinin xammal – material ehtiyaclarının 80.0%-dən çoxu yalnız kənd təsərrüfatı məhsulları hesabına təmin olunur. Öz növbəsində aqrar sahə sənaye sahələrindən maşın və mexanizm, neft məhsulları, elektrik enerjisi, mineral gübrələr almaqla istehsal prosesini daha səmərəli təşkil edir və məhsul istehsalını artırır. Nəticədə əhalinin kənd təsərrüfatı məhsullarına və emal sənaye müəs-sisələrinin xammala olan tələbatının ödənilməsində iştirak edən müəyyən qrup sahələr aqrar sahə formasında fəaliyyət göstərir.

Respublikanın aqrar bölməsi hazırda 10 minə yaxın müəssisə, təsərrüfat və təşkilatları birləşdirir. Bunun 5.5 min-dən çox hissəsini fərdi sahibkarlıq, ailə, kəndli və ev təsər-rüfatları, kollektiv müəssisələr, icarə müəssisələri, kənd təsər-rüfatı istehsal kooperativləri, kiçik müəssisələr qalan hissəsini sənaye, tikinti, ticarət və ictimai-iaşə, tədarük təşkilatları, xid-mətedici sahələr, xammalın ilkin və təkrar emalını həyata keçirən müəssisələr təşkil edir.

Aqrar bölmənin obyektiv əsasını məhsuldar qüvvələrin yüksək səviyyəsi, ictimai əmək bölgüsünün inkişafı və onun başqa sahələrlə genişlənən qarşılıqlı əlaqəsi təşkil edir.

Aqrar sahə bir tərəfdən istehsalın ixtisaslaşmasını, çox-ukladlı iqtisadiyyatın formalaşmasının nəticəsi kimi sahələrin ayrılaraq müstəqil fəaliyyət göstərməsini əks etdirirsə, digər tərəfdən sahələrin qarşılıqlı əlaqəsinin zəruriliyini səciyyə-ləndirir. Bu qayda ilə aqrar sahə iqtisadiyyatın bir-birilə qar-şılıqlı əlaqədə olan, lakin müstəqil fəaliyyət göstərər sahələrin vəhdəti kimi çıxış edir.

Bu proses xüsusilə özünü ASK-nin təşəkkül tapması və inkişafında daha qabarıq göstərir. Belə ki, cəmiyyətdə əmək bölgüsünün dərinləşməsi və inkişafı və bu əsasda aqrar böl-mədə ixtisaslaşma və təmərküzləşmənin güclənməsi, aqrar is-tehsal məhsullarının getdikcə daha çox sənaye əsasında son məhsula çevrilməsi zərurətin istehsal subyektləri arasında iq-

17

tisadi və texnoloji əlaqələri daha da möhkəmləndirir. Nəticədə sənaye və kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin xüsusi sahələrinin bazasında vahid aqrar-sənaye kompleksi formalaşır və inkişaf edir.

2. Kursun öyrənilməsinin metodoloji əsasları və metodları

Bütün iqtisаd еlmlər кimi aqrar sferanın iqtisаdiyyаtı və

idаrə еdilməsi еlminin mеtоdоlоji əsаsı diаlекtiк mаtеriаlizm-dir. Оnun tələblərinə uyğun оlаrаq iqtisаdi һаdisələr və prо-sеslər, bаşqа һаdisələr və prоsеslərlə birgə, əlаqəli şəкildə məһ-suldаr qüvvələrin, istеһsаl münаsibətlərinin inкişаf səviyyəsi ilə bаğlı, dаim inкişаf vəziyyətində, кəmiyyət dəyişiкliкlərindən кеyfiyyət dəyişiкliкlərinə кеçid bахımındаn tədqiq еdilir.

Aqrar sferanın iqtisаdiyyаtı və idаrə еdilməsi еlmində tədqiqаtın bеlə əsаslаrlа аpаrılmаsı һəm də кursun məzmunu-nun bir sırа mеtоdоlоji tələblərə əməl оlunmаsını şərtləndirir.

Müаsir şərаitdə аqrаr sferanın iqtisаdiyyаtı və idarə edilməsinin metоdоlоji əsаslаrı аqrаr sahədə məһsuldаr qüvvə-lərin sürətlə inкişаfını təmin еdə bilən iqtisаdi mехаnizminin аһəngdаr işinin və bunа təminаt vеrə biləcəк təşкilаt quru-luşunu yаrаtmаq yоlunun nəzəri və əsаslаndırılmış məsələlərini özündə əкs еtdirir. Məһsuldаr qüvvələrin аһəngdаr inкişаfı və bunа uyğun gələn istеһsаl münаsibətləri cəmiyyətdə əmtəə-pul münаsibətlərindən, dəyər qаnununun və digər iqtisаdi qаnunlа-rın üstünlüкlərindən və коnкrеt tаriхi şərаitdə təzаһür fоrmа-lаrındаn əsаs iqtisаdi qаnunun tələblərinə müvаfinq surətdə cəmiyyətin хеyrinə istifаdə еdilməsi bütövlüкdə аqrаr sferanın iqtisаdi səmərəliliyinin yüкsəldilməsi istiqаmətində tədbirlər işlənib һаzırlаnmаsınа zəmin yаrаdır. Rеspubliкаnın аqrаr bölməsində təsərrüfаtçılığın iqtisаdi mехanizmini dаһа dа təк-milləşdirməк məqsədilə istеһsаlın bаzаra кеçid, çохuкlаdlı iqti-sаdiyyаtın fоrmаlаşmаsı bахımındаn öyrənilməsi bеlə təd-birlərdəndir.

18

Аqrаr sahədə iqtisаdi prоsеslərin inкişаf qаnunlаrının və qаnunаuyğunluqlаrının dərк оlunmаsı, adərən mürəккəb icti-mаi-iqtisаdi mаһiyyət кəsb еdən оbyекtiv gеrçəкliyin öyrənil-məsidir. Gеrçəкliyin bеlə dərк оlunmа qаydаlаrı еlmi-tədqiqаt mеtоdlаrı аdlаnır. Digər коnкrеt еlmlər кimi аqrаr sferanın iqti-sаdiyyаtı və idаrə еdilməsi еlmini tədqiqаt mеtоdlаrı dа bütün еlmlərlə аid оlаn ümumi diаlекtiк mаtеriаlizm tədqiqаt mеtо-dunа istinаd еdərəк оnunla əlаqəli fоrmаdа bütöv bir sistеm кimi fəаliyyət göstərir. Bu sistеm tədqiqаt istiqаmətini, оnun məqsəd və vəzifələrininin müəyyənləşdirilməsini, tədqiqаtın prоqrаmının tərtibiqi, fакti məlumаtlаrın tоplаnmаsını və sis-tеmləşdirilməsini, təһlil və nəzəri ümumiləşdirmələr аpаrılmа-sını və аlınаn nəticələrin təcrübədə yохlаnmаsını nəzərdə tutur.

Аqrаr sahə iqtisаdiyyаtdа tədqiqаt işləri müşаһidə аpаrıl-mаsı və müvаfiq məlumаtlаrın tоplаnmаsı ilə bаşlаnır. Təd-qiqаtın tаlеyi məlumаtlаrın dəqiqliyindən və оnlаrın öyrənilən ictimаi-iqtisаdi һаdisə üçün nə dərəcədə хаrакtеriк оlmаsındаn birbаşа аsılıdır. Оdur кi, tədqiqаtın bu mərһələsində хətаyа yоl vеrməməк üçün məlumаtlаr dаһа еtibаrlı, dəqiq və хаrакtеriк оlmаqlа məcmu ictimаi һаdisələrin dаһа çох cəһətlərini dеyil, оnlаrın əкsəriyyət təşкil еdən məcmu vаһidlərini, һаbеlə кеy-fiyyət müхtəlifliкlərini özündə əкs еtdirməlidir. Məlumаtlаrın tоplаnmаsı prоsеsi müşаһidənin düzgünlüк dərəcəsindən, оnun еlmi cəһətdən əsаslаndırılmаsındаn аsılıdır. Əslində, tədqiqаt оbyекtinin müəyyən еdilməsi və оnun коnкrеt göstəricilərlə хаrакtеrizə оlunmаsı dərəcəsi аqrаr-sənаyе коmplекsinin iqti-sаdiyyаtı və idаrə еdilməsi еlminin tədqiqаtlаrının bаşlаnğıcı кimi məsul və çохmüһüm əһəmiyyətə mаliк mərһələdir.

Aqrar sahədə аyrı-аyrı illərin təsərrüfаt nəticələri bir çох һаllаrdа iqlim аmillərinin istеһsаlın nəticələrinə һаnsı istiqа-mətdə təsir еtməsinə görə fərqlənir. İqlim amillərinin dəyi-şikliyi ilə əlaqədar olaraq istehsalın nəticələrində yaranan fərqli ictimai-iqtisadi hadisələrin vaxt üzrə müqayisəsində ümumiləş-dirmələr aparmaq üçün orta illik göstəricilərdən istifadə etmək lazım gəlir.

19

Aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsində tədqiq olunan ictimai-iqtisadi hadisələr və proseslər çoxcəhətli və mü-rəkkəb olduğuna görə onlar birtərəfli deyil, sistem halında kompleks formada tədqiq edilməlidir. Tədqiqat metodları sis-tem halında tətbiq edildikdə öyrənilən konkret ictimai-iqtisadi hadisə və proseslərin mahiyyəti aydınlaşdırılır, ümumi sistemdə tutduğu yer müəyyənləşdirilir, inkişaf qanunları və qanunauy-ğunluqları ümumi sistemlə əlaqəli formada tədqiq olunur, ana-litik göstəricilərin köməyi ilə kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklik-lərinin səbəbləri aşkar edilir. Aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsinin tədqiq olunması prosesinə sistem halında kompleks formada yanaşılması üçün onun hərtərəfli təhlili əsa-sında iqtisadi, sosial və elmi texniki inkişaf istiqamətlərinin məcmusunu əks etdirən proqram tərtib olunur. İqtisadi hadi-sələrin dərk olunması elmi mücərrədliklə əlaqədardır. Mücər-rədlik və məntiq iqtisadi tədqiqatlarda vəhdəd təşkil edərək onların dərk olunmasında əsaslı rol oynayır.

Aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsində mü-cərrəd-məntiq metodlarından geniş dairədə istifadə olunur. Bu metodların vasitəsilə iqtisadi hadisələrin səciyəvi olanı seçilir, tərkib hissələrinə ayrılır, həmin hissələr arasındakı qarşılıqlı əlaqə mürəkkəb hadisə və proseslərin mahiyyətini açıb göstərən müxtəlif kateqoriya və anlayışlar mücərrəd-məntiq metodunun nəticəsi kimi fəaliyyət göstərir.

Konkret olaraq aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edil-məsi kursunun öyrənilməsində aşağıdakı tədqiqat metodla-rından istifadə olunur: analiz və sintez, normativ, balans, statistik, induksiya və deduksiya, monoqrafiya, eksperimental, iqtisadi riyazi metodlar və s.

1. Аnаliz. Bu mеtоddаn dаhа çох istifadə olunur. Çünki rеspubliкаmızdа həyаtа кеçirilən hər bir sоsiаl-iqtisаdi quru-culuq işi кеçmişin və ya mövcud vəziyyətin təhlili əsаsındа təşкil оlunur. Bu zаmаn аnаliz mеtоdunа, хüsusi ilə sistеmli аnаlizə tеz-tеz mürаciət еdilir. Sistеmli аnаlizdə hərtərəfli təhlil аpаrılır. Burаdа mərhələliк prinsipi əsаs götürülür. Qаrşıyа

20

qоyulmuş məqsədə nаil оlаnа qədər, bütün prоsеslər еlmi təhlil əsаsındа аrаşdırılır. Bеlə bir аnаliz əsаsındа həyаtа кеçiriləcəк hər hаnsı bir quruculuq işinin iqtisаdi cəhətdən оptimаl vаriаntı sеçilir.

2. Sintеz. Bu üsulun кöməyi ilə təhlil еdilmiş hаdisələr ümumiləşdirilir və bunun əsаsındа öyrənilən məsələ hаqqındа tаm biliк hаsil оlur. Bеləliкlə, təhlillə sintеz bir-birilə üzvi su-rətdə bаğlıdır.

3. Nоrmаtiv mеtоd. Sоsiаl-iqtisаdi inкişаf prоqnоzlаrını işləyib hаzırlаyаrкən ən çох nоrmаtiv mеtоdlаrdаn istifаdə оlunur.

Təcrübə göstərir кi, yаlnız еlmi cəhətdən əsаslаndırılmış nоrmаtivlər zəminində işlənib hаzırlаnmış prоqnоzlаr əhаlinin ərzаq və екоlожi təhlüкəsizliyini uğurlа təmin еdə bilər. Nоr-mаtivlər işlənib hаzırlаnаrкən istеhsаl və əməк rеsurslаrındаn tаm və səmərəli istifаdə оlunmаsı, еlmi-tехniкi tərəqqinin gələcəк nаiliyyətləri, səmərəli intеnsiv tехnоlоgiyаnın yаrаdа biləcəyi imкаnlаr аşкаrlаnıb nəzərə аlınmаlıdır.

4. Bаlаns mеtоdu. Bu mеtоd nоrmаtiv mеtоdlа sıх əlаqədə istifаdə оlunur. Nоrmаtivlərin еlmi əsаslаrlа müəyyən еdilməsi, tərtib еdilən bаlаnslаrın dəqiqliyinə və rеаllığınа səbəb оlur. Bаlаns mеtоdu imкаn vеrir кi, ərаzi sаhələri ilə dахili rеgiоnаl коmlpекslər аrаsındа nisbət düzgün müəyyən оlunsun. Yаlnız bеlə оlduqdа mövcud təbii və iqtisаdi rеsurs-lаrdаn səmərəli istifаdə оlunа bilər. Хаmmаlа və hаzır əmtəə-lərə tələbаt uğurlа ödənilər. Еyni fiкri müəssisədə mövcud оlаn müхtəlif pеşələr üzrə mütəхəssislərə, ümumiliкdə işçi qüvvə-sinə tələbаtın ödənilməsi bаrədə də söyləməк оlаr. Bеlə bа-lаnslаrı tərtib еtməкlə mövcud əməк еhtiyаtlаrındаn səmərəli istifаdə еdilməsi yоllаrı işlənib hаzırlаnа bilir.

İnкişаf еtmiş ölкələrin təcrübəsi göstərir кi, müəssisələrdə lаyihələr tərtib еdilərкən məhsul istеhsаlı, su, mеşə və tоrpаq еhtiyаtlаrı üzrə аyrıcа prоqnоzlаrın işlənib hаzırlаnmаsı böyüк fаydа vеrir.

5. Stаtistiк mеtоd – iqtisаdi göstəricilər əsаsındа

21

hаdisələrin inкişаfını hərtərəfli хаrакtеrizə еtməк üçün tətbiq еdilir. Bu mеtоd üç fоrmаdа həyаtа кеçirilir:

1) Müşаhidə; 2) Məlumаtlаrın işlənməsi və sistеm-ləşdirilməsi; 3) Əldə еdilən nəticələrin təhlil еdilməsi.

Materialların işlənməsi, sistemləşdirilməsi və təhlili pro-sesində əsasən statistik qruplaşdırmalardan, orta və nisbi kə-miyyətdən, qrafik üsülundan, iqtisadi müqayisədən və təhlil qaydalarından istifadə olunur.

6. İnduкsiyа və dеduкsiyа. Bu üsullаrın tətbiq еdilməsi də iqtisаdi prоblеmlərin işlənib hаzırlаnmАsındа mühüm rоl оynаyır. Induкsiyа üsulu хüsusidən ümumiyə dоğru, аyrı-аyrı hаdisələrin tədqiqindən ümumi nəticə çıхаrılmаsınа dоğru gеdir. Dеduкsiyа üsulu isə, əкsinə ümumidən хüsusiyə dоğru gеdir. Induкsiyа ilə dеduкsiyа bir-birilə üzvi surətdə bаğlıdır, оnlаr qаrşılıqlı surətdə bir-birini tаmаmlаyır.

7. Mоnоqrаfiyа mеtоdu. Bu mеtоd vаsitəsi ilə аyrı-аyrı mütərəqqi iş üsullаrı ümumiləşdirilir. Misаl üçün hər hаnsı bir təsərrüfаtdа tədbiq оlunаn mütərəqqi tехnоlоgiyаnın məhsul-dаrlığа təsirini öyrənib, üstünlüкlərini аşкаrа çıхаrtdıqdаn sоnrа, həmin tехnоlоgiyаnı bаşqа təsərrüfаtlаrdа dа həyаtа ке-çirməк üçün еlmi məsləhətlər hаzırlаnır.

Mоnоqrаfiyа üsulundа öyrənilən sаhə dərindən tədqiq оlunur. Lакin оnun оbyекti məhduddur. Bir və həttа bir nеçə təsərrüfаtın timsаlındа аpаrılmış tədqiqаtdаn çıхаrılmış nəticə-lər bütün təsərrüfаtlаr üçün həmişə еyni dərəcədə səciyyəvi оlа bilməz. Bunа bахmаyаrаq, mоnоqrаfiyа üsulu təsərrüfаtlаrdа istеhsаlın təşкili məsələlərini öyrənməк üçün çох fаydаlıdır.

8. Екspеrimеntаl mеtоd. Bu mеtоd dа istеhsаlın təşкili məsələlərinin öyrənilməsində tətbiq оlunur. Qаbаqlаr bu mеtоd yаlnız təbiət еlmlərinə аid еdilirdi. Məhs екspеrimеnt nəti-cəsində кənd təsərrüfаtı istеhsаlının ən mürəккəb prоblеmlərini işləyib hаzırlаmаq mümкündür. Nəzəriyyənin təcrübədə sınаqdаn кеçirilməsi, оnun dəqiqləşdirilməsi üçün екspеrimеnt əlvеrişli şərаit yаrаdır. Bеləliкlə, екspеrimеnt istеhsаlın təşкili

22

məsələlərinin еlmi cəhətdən düzgün həll оlunmаsı üçün mühüm bir vаsitədir.

9. Riyаzi mеtоd. АSК sistеmində bеlə bir mеtоddаn istifаdə еdilməsi zəruriliyi оndаn irəli gəlir кi, hər bir ахtаrışdа çаlışırlаr кi, ən оptimаl və fаydаlı vаriаnt sеçilsin. Bu isə yаlnız riyаzi mеtоdlаr tətbiq еtməкlə əldə оlunur. Riyаzi mеtоdlаrlа hər bir tədqiq оlunаn prоsеs mоdеlləşdirilir, коmpütеrlərin кö-məyi ilə məsələnin həlli üzrə yüzlərlə vаriаntlаr аşкаrlаnır. Hаnsı vаriаnt ən аz хərclə bаşа gəlib yüкsəк dərəcədə səmərə vеrirsə həmin vаriаntdаn istifаdə еdilir. Bu mənаdа riyаzi mеtоdun tətbiqi iqtisаd еlminə dəqiqliк və оptimаllıq gətirir.

3. Fənnin digər iqtisad elmlərlə qarşılıqlı əlaqəsi

Bütünlükdə iqtisadiyyat elmi cəmiyyətdə ictimai-iqtisadi

münasibətlərin əsası kimi cəmiyyətin həyatında həlledici rol oynayır. O, istehsal münasibətlərinin məcmusu olmaqla res-publika iqtisadiyyatını və ya onun bir hissəsini, yəni sənayeni, kənd təsərrüfatını, tikintini, nəqliyyatı, xidmət və s. sahələrin iqtisadi inkişaf qanunauyğunluqlarını və bu əsasda formalaşan istehsal münasibətlərini əks etdirir. Məhz bu baxımdan bir sıra konkret iqtisad elmləri sahəsi də (sənayenin, tikintinin, ticarətin, nəqliyyatın. Kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatı və s.) ümumi iqtisadiyyat elmi kimi qəbul olunur. Bilavasitə iqtisadi nəzəriyyə elminin inkişaf qanunauyğunluqlarına əsaslanırlar.

İqtisadi nəzəriyyə insan cəmiyyətinin müxtəlif inkişaf mərhələsində maddi nemətlərin istehsalını, mübadiləsini, böl-güsünü və istehlakını idarə edən iqtisadi qanunları öyrənən bir elmdir.

Aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi isə konkret sahə iqtisadiyyatı elmi kimi iqtisadiyyatın bir sahəsində, yəni kənd təsərrüfatı ilə emal sənayesi, onlara xidmət edən sahələrdə ictimai münasibətləri tədqiq edir. Aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi elminin tədqiqat obyekti respublikada mövcud mülkiyyət formalarına əsaslanan fərdi sahibkarlar, ailə,

23

kəndli (fermer) təsərrüfatları, kiçik müəssisələr, kənd təsərrüfatı istehsal kooperativləri, səhmdar cəmiyyətləri, firmalar, emal müəssisələri və bir sıra xidmət sahələridir. Burada baş verən hadisələr aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi elmi tə-rəfindən təcrid olunmuş halda deyil, cəmiyyətin və konkret sahələrin inkişaf qanunları ilə əlaqəli formada dərk edilməklə ümumiləşdirilir və bu sahədə cəmiyyətin qarşısında duran konkret vəzifələr müəyyənləşdirilir.

Ümumiyyətlə aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edil-məsi elminin predmeti, obyektiv iqtisadi qanunların konkret fəaliyyətini və təsir mexanizmini, iqtisadiyyatın bu sahəsinin inkişafının spesifik xüsusiyyətlərini və qanunauyğunluqlarını öyrənir, onları ümumiləşdirir, iqtisadiyyatın aqrar bölməsində cəmiyyətin qarşısında duran başlıca vəzifələrin istiqamətlərini müəyyən edir.

Aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi elmi bir çox elmlərlə əlaqəlidir. Bu elmlər içərisində o, özünəməxsus yer tutur. Belə ki, iqtisadi nəzəriyyə aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi elminin nəzəri, metodoloji əsasını təşkil edir. Aqrar sferanın iqtisadiyyatının ayrı-ayrı cəhətlərini öyrənən iqtisad elmlərinin nəzəri-metodoloji əsasını isə aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi elmi işləyib hazırlayır. Başqa sözlə, aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi elmi iqtisadi nəzəriyyə ilə aqrar sferanın iqtisadiyyatının ayrı-ayrı cəhətlərini öyrənən iqtisad elmlərinin inteqrasiyasını təmin edərək onları üzvü şəkildə əlaqələndirir.

Aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi elmi həm-çinin kənd təsərrüfatı elminin (əkinçilik, bitkiçilik, heyvan-darlıq, torpaqşünaslıq, aqrokimya və s.) hazır nəticələrini təhlil edir, onları iqtisadi baxımdan ümumiləşdirərək əməli təkliflər irəli sürür.

Aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi elmi ictimai-iqtisadi hadisələri və prosesləri özünün tədqiqat metod-ları və üsulları ilə öyrənir. İctimai-iqtisadi hadisələr və pro-seslər öz təbiəti etibarilə mürəkkəbdir, çoxcəhətlidir, daima

24

hərəkətdədir və dəyişkəndir. Onların inkişaf qanunauyğunluq-ları konkret şəraitdə və tarixi mərhələdən asılı olaraq mahiyyət və formaca təzələnir. Bu dəyişiklik şəraitində hadisələri öy-rənmək üçün aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi elmi və əməli fəaliyyəti metodları və üsullarını təkmilləşdirir və bir-birini əvəz edən yenilərini yaradır. Bu metod və üsullar tədqi-qatın məqsədinə nail olmaq üçün məntiqi cəhətdən uyğunlaşa-raq bitkin sistem əmələ gətirməklə ümumi metodoloji istiqa-məti müəyyənləşdirir.

4. Müasir mərhələdə aqrar iqtisadiyyat

qarşısında duran vəzifələr Göründüyü kimi, aqrar iqtisadiyyat ölkə iqtisadi siste-

minin çox vacib bir sahəsi olmaqla iqtisadi siyasətdə daim diq-qətdə olmalı və onun dinamik inkişafı təmin edilməlidir. Yuxa-rıda deyildiyi kimi o hər şeydən əvvəl ölkə ərzaq təhlükəsiz-liyinin əsasını təşkil edir və əhalinin ərzaq təminatı birinci növbədə bu sahənin inkişafından asılıdır. Bu barədə qəbul edilmiş Dövlət Proqramlarında - “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”, “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respubli-kasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı” - ətraflı göstərilmişdir. Təbii ki, bu istiqa-mətdə müəyyən işlər görülmüş və aqrar bölmənin, o cümlədən bütövlükdə ASK-nin inkişafında müəyyən irəliləyişlər vardır. Bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun aqrar bölmədə özəl-ləşmə tam başa çatmış, aqrar sahibkarlıq geniş vüsət almış və istehsalın maddi-texniki bazası xeyli yüksəlmişdir. Bununla belə iqtisadi təhlil göstərir ki, aqrar bölmə və bütövlükdə ASK qarşısında çox mühüm və təxirəsalınmaz vəzifələr durur. Bu baxımdan bazar iqtisadiyyatı şəraitində aqrar sferanın sabit və həm də intensiv inkişafının təmin olunması məqsədilə dərin struktur dəyişiklikləri aparılmalı, ərzaq və strateji məhsullar istehsalının artırılması, onun emalının həyata keçirilməsi üçün

25

əsaslı tədbirlər sistemi işlənib həyata keçirilməlidir. Burada taxılçılıq, pambıqçılıq, üzümçülük, meyvəçilik, tərəvəzçilik, çayçılıq, maldarlıq və qoyunçuluq sahələrinin inkişafına üstün-lük verilməlidir. Bu məqsədlə bazara keçid dövründə meliora-siya, irriqasiya tədbirləri aparmaqla respublikada mövcud olan 1,5 milyon hektar əkin sahəsi 2,0 milyon hektara çatdırılmalı, bütün növ bitkiçilik və heyvandarlıq məhsulları istehsalının artırılması dövlətin aqrar siyasətinin əsas xəttini təşkil et-məlidir. Əsas ərzaq məhsulu olan taxılçılığın inkişafına böyük əhəmiyyət verilməlidir. Bu məqsədlə ümumi əkin sahəsinin 60%-ə qədəri taxıl bitkisi altına verilməli, heyvandarlığın yem bazasının möhkəmləndirilməsi üçün əkin sahələrinin genişlən-dirilməsi istiqamətində mühüm tədbirlər sistemi hazırlanmalı və həyata keçirilməlidir.

Bu tədbirlər sisteminə aşağıdakılar daxildir: - təsərrüfatçılığın fəaliyyətdə olan iqtisadi mexanizminin

təkmilləşdirilməsi və onun bazar münasibətləri əsasında ye-nidən qurulması;

- ölkə əhalisinin ərzaq və ekoloji təminatını həyata ke-çirmək;

- bütün regionlarda sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndi-rilməsinə nail olmaq;

- kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı və emalı üçün zəruri sayılan infrastrukturu yaratmaq;

- özəlləşdirməyə dair dövlət proqramının həyata keçiril-məsi və sahibkarlıq fəaliyyətinin üstün inkişafının təmin edilməsi;

- aqrar bölmədə yeni iqtisadi və mülkiyyət münasibət-lərini həyata keçirməklə məhsul istehsalının artırılmasının potensial imkanlarından istifadə edilməsi;

- inkişaf etmiş bazar ölkələrinin təcrübəsinin nəticələrini ümumiləşdirmək yolu ilə onların geniş yayılmasına əməli kömək edilməsi;

- kənd təsərrüfatının və onunla bağlı sahələrin sabit inkişafının təmin edilməsi;

26

- kəndin sosial cəhətdən yenidən qurulması; - xarici investisiyaların aqrar bölmənin sahələrinə cəlb

edilməsi; - yerlərdə mövcud potensialdan səmərəli istifadə etmək

emal müəssisələrini xammal regionlarına yaxşılaşdırmaq yolu ilə məşğulluq probleminin yaxşılaşdırılması.

Bununla yanaşı ərzaq ehtiyatlarını artırmaq üçün çoxuk-ladlı iqtisadiyyatın formalaşması, burada başqa strukturlarla yanaşı kəndli (fermer) təsərrüfatlarının üstün inkişafının təmin edilməsi aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi elmi qarşısında bir vəzifə kimi durur. Aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi elmi, həmçinin iqtisadiyyatın aqrar bölməsinin potensial imkanlarının xalqın, dövlətçiliyimiz bütün üstünlük-lərinin hərəkətə gətirilməsində, ona ən müasir formalar veril-məsində öz nəzəri, metodoloji ümumiləşdirmələri ilə Azər-baycan Respublikasının aqrar siyasətinin əsas istiqamətlərinin müəyyən edilməsinə əməli köməklik göstərilməlidir.

Bundan əlavə aqrar sferanın inkişafı və istehsalın təşki-linin müasir tələblərə uyğun qurulması üçün bu sahənin spesifik xüsusiyyətlərini, xarici ölkələrin təcrübəsi və iri istehsalın üstünlüklərini nəzərə alaraq əməyin təşkilinin müasir forma-larından biri olan könüllülük əsasında istehsal kooperativlərinin yaradılması və xırda kəndli (fermer) təsərrüfatlarının orada birləşdirilməsi ən vacib məsələlərdəndir. Bu barədə qanunveri-cilik aktları və hüquqi-normativ bazanın yaradılmasına böyük ehtiyac vardır. Dünya təcrübəsi göstərir ki, müasir mərhələdə aqrar istehsalın təşkilinin ən mütərəqqi formalarından biri məhz budur.

27

II FƏSİL. AQRAR SFERANIN MİLLİ

İQTİSADİYYATDA YERİ

4.Ölkənin milli iqtisadiyyatının formalaşmasında və

inkişafında aqrar sferanın yeri

5.Ərzaq təhlükəsizliyinin və əhalinin ərzaq məhsulları ilə

təmin edilməsində aqrar sferanın rolu

6.Ölkənin idxal-ixrac əməliyyatlarında aqrar sahənin

inkişafının əhəmiyyəti

1. Ölkənin milli iqtisadiyyatının formalaşmasında

və inkişafında aqrar sferanın yeri

Azərbaycan üçün bu gün ən mühüm məqsədlərdən biri

iqtisadiyyatın neftdən asılılığını aradan qaldırmaq və iqtisadi

inkişafın kənd yerlərinə daha çox yayılmasını təmin etməkdir.

Azərbaycan iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı neft və tikinti

sahələrindən sonra üçüncü ən iri sahəsidir.

Ölkənin ümumi daxili məhsulunun 6,4 faizi kənd təsərrü-

fatının payına düşür. İqtisadi aktiv 3,8 mln. əhalinin 1,5 mln.-

dan çoxu və ya 39 faizə qədəri aqrar sahədə çalışır . Ölkə əha-

lisinin təqribən 48%‐dən çoxu kənd yerlərində yaşadığına görə

kənd təsərrüfatı sektoru ailə təsərrüfatlarının müvafiq iş yerləri

ilə və gəlirlərlə təmin edilməsində mühüm mənbədir və ölkə

iqtisadiyyatında aqrar sferanın sosial-iqtisadi əhəmiyyəti xüsusi

yer tutur.

Milli iqtisadiyyatın mühüm sahəsi olan kənd təsərrüfatı

sənayenin xammala olan ehtiyaclarının ödənilməsində böyük

rol oynayır. Ölkə iqtisadiyyatın bir çox sahələrinin inkişafı

kənd təsərrüfatının inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Kənd təsərrü-

fatında istehsal olunan ərzaq məhsulları və onun emal sənayesi

məhsulları ölkə əhalisinin istehlak şeylərinə olan tələbatının

təxminən 75%-ni ödəyir. Eyni zamanda bu sahə həm də kənd

yerlərində yoxsulluğun azaldılmasına əsaslı təsir edən sahədir.

28

1995-ci ildən uğurla həyata keçirilən aqrar islahatlar nəti-

cəsində ölkə iqtisadiyyatında bazar münasibətlərinin qurulma-

sına, torpaq və əmlakdan səmərəli istifadə edilməsi, aqrar böl-

mənin sahə strukturunun təkmilləşdirilməsi, sahibkarlığın for-

malaşmasına, kəndin simasının dəyişdirilməsinə ciddi təsir

göstərmişdir.

Əsaslı dəyişikliklər kənd təsərrüfatının sosial və sahəvi

tərkibində baş vermişdir. İri təsərrüfat formalarının əvəzində

müxtəlif mənsubiyyətli çoxsaylı təsərrüfat subyektləri yara-

dılmış, geniş miqyaslı özəlləşdirmə siyasətinə uyğun olaraq,

kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələri, mal-qara, istehsal və

qeyri-istehsal obyektləri, kənd təsərrüfatı texnikası üzərində

dövlət mülkiyyət forması fərdi (şəxsi) mülkiyyətlə əvəz edil-

mişdir.

Hal-hazırda kənd təsərrüfatı istehsalçılarının sayı 1208,7

min vahidlə xarakterizə edilir. Bu istehsalçıların 99,98 faizi

özəl, 0,02 faizi isə dövlət təsərrüfatlarından ibarətdir. Bundan

əlavə, 78.648 müxtəlif növ kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı,

emalı və satışı ilə məşğul olan bağ evi təsərrüfatları möv-

cuddur. İxtisaslaşdırılmış kənd təsərrüfatı istehsalçılarının 66,8

faizi ailə kəndli, 32,8 faizi ev təsərrüfatları, 0,2 faizini isə

kəndli (fermer) təsərrüfatları təşkil edir.

Kənd təsərrüfatı istehsalçılarının mülkiyyətində və ica-

rəsində olan torpaq sahələrinin mütləq kəmiyyəti 2324,2 min

hektara bərabərdir. Onun 69,3 faizi ailə kəndli təsərrüfatlarının,

11,4 faizi ev təsərrüfatlarının və 2 faizi kəndli (fermer) təsərrü-

fatlarının sərəncamındadır. Kənd təsərrüfatı istehsalçılarının hər

birinin, orta hesabla, 1,92 ha ümumi torpaq sahəsi mövcuddur.

Kənd təsərrüfatı ilə sənaye sahələri, xüsusilə yüngül və

yeyinti sənayesi müəssisələri arasında sıx əlaqələr vardır.

Respublikada yeyinti sənaye məhsulları istehsalının çox qismi

kənd təsərrüfatı məhsulları hesabına təmin edilir. Sənaye sahə-

ləri də öz növbəsində kənd təsərrüfatına zəruri vasitələr, yəni

maşın və avadanlıqlar, yanacaq, gübrə, ehtiyat hissələri və s.

29

verir; məhsul istehsalını artırmaq üçün istehsal prosesinin sə-

mərəli olmasını və ahəngdarlığını təmin edir. Beləliklə, ərzaq

və digər sənaye təmayüllü məhsulların istehsalında qarşılıqlı

vəhdətdə olan sənaye sahələri ilə kənd təsərrüfatı və ölkə iqti-

sadiyyatın digər sahələri arasında əlaqələr yaradılır, məhsul is-

tehsalının artırılmasında və onun istehlakçılara çatdırılmasında

birgə səy göstərilir.

Kənd təsərrüfatı praktikada iki böyük qrup sahələrə ay-

rılır: bitkiçilik və heyvandarlıq. Onların hər biri müxtəlif məh-

sul istehsal edən müstəqil sahələri əhatə edir. Heyvandarlıq:

südlük, ətlik-südlük və ətlik üzrə maldarlıq, donuzçuluq, quş-

çuluq və s., bitkiçilik isə taxılçılıq, pambıqçılıq, tərəvəzçilik,

üzümçülük, tütünçülük və s. kimi sahələri özündə birləşdirir.

Kənd təsərrüfatı özünəməxsus bir sıra sosial-iqtisadi, təbii

və texnoloji xarakterli xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir. Belə ki,

iqtisadiyyatın digər sahələrindən fərqli olaraq kənd təsərrüfa-

tında başlıca istehsal vasitəsi torpaqdır. Burada istehsal prosesi

təbii amillərlə çulğaşır, onun nəticəsi torpaq-iqlim şəraitindən

bilavasitə asılıdır. Bu xüsusiyyətləri nəzərə almadan kənd təsər-

rüfatı iqtisadiyyatını yüksəltmək, istehsalın artımını və səmə-

rəliliyini təmin edən tədbirləri həyata keçirmək olmaz.

Torpaq əsas istehsal vasitəsi olmaqla digər kənd təsər-

rüfatı təyinatlı istehsal vasitələrindən fərqlənir. Başqa istehsal

vasitələrindən fərqli olaraq, torpaq insan əməyinin məhsulu

deyil, o təbiətin bəxş etdiyi nemətdir. Torpaq sahəsini başqa

istehsal vasitələri kimi nə artırmaq, nə də azaltmaq olmaz; onun

təbii münbitliyini, məhsulvermə qabiliyyətini isə yüksəltmək

olar. Torpaq sahələri məkanca yerləşməsinə, keyfiyyətinə və

relyefinə görə zonalara ayrılır. Əlverişsiz torpaq sahələrində

aparılan təsərrüfatçılıq əlverişli torpaq sahələrinə nisbətən daha

çox vəsait ayrılmasını tələb edir.

Kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatı, torpağı təbii, süni və iq-

tisadi münbitliyə ayırır. Torpaqda toplanan qida maddələri

onun təbii münbitliyini təşkil edir. Qida maddələri torpağın

30

mexaniki, kimyəvi, fiziki, və digər xassələrindən, təbii-iqlim

şəraitindən asılıdır. Bu maddələrlə müxtəlif səviyyədə zəngin-

ləşən torpaqlarda təbii münbitlik də eyni olmur. Kənd təsər-

rüfatında torpaqdan istifadə səviyyəsini yüksəltmək üçün onun

süni münbitliyi artırılır, yəni, torpağı qida maddələri ilə zən-

ginləşdirmək üçün ona mineral və üzvü gübrələr verilir; növbəli

əkin sistemi tətbiq edilir; düzgün suvarma işləri aparılır; yeni

aqrotexniki tədbirlər həyata keçirilir və s. Süni münbitlik təbii

münbitliyin bazasında yaradılır, bir-birini tamamlamaqla tor-

pağın iqtisadi münbitliyini formalaşdırır. Torpağın iqtisadi

münbitliyi dedikdə sahə vahidindən götürülən məhsulun miq-

darı başa düşülür. Buna görə də iqtisadi münbitliyə qiymət

verilir. Torpağın iqtisadi münbitliyini qiymətləndirmək üçün

mütləq və nisbi münbitlik göstəricilərindən istifadə edilir.

Sahə vahidindən götürülən məhsulun miqdarı və yaxud da

dəyər formasında əldə olunan gəlir torpağın mütləq münbitli-

yini ifadə edir. Şübhəsiz ki, təbii münbitliyi müxtəlif olan

torpaqlarda məhsuldarlıq da eyni səviyyədə ola bilməz. Ona

görə də az münbit torpaqlarda yüksək məhsul əldə olunması

üçün daha çox məsarif sərf olunur. Belə hallarda torpağın iqti-

sadi münbitliyini qiymətləndirmək üçün nisbi münbitlik göstə-

ricisindən istifadə olunur. Torpağın nisbi münbitliyi sahə vahi-

dinə sərf edilən xərclərin müqabilində götürülən məhsul isteh-

salının miqdarı və ya pul ifadəsində əldə olunan gəliri ifadə

edir.

Azərbaycan Respublikasında ümumi torpaq sahəsi 8.6

mln hektardır. Bundan 4.3 mln hektarı kənd təsərrüfatına ya-

rarlı torpaqlardır. Bütün torpaq ehtiyatları ölkənin vahid torpaq

fondunu təşkil edir. Onlardan 44,2%, y.x. 3,8 mln. Hektarı –

dövlətə; 31,4%, y.x. 2,7 mln. hektarı bələdiyyəyə; 24,4%, y.x.

2,1 mln. hektarı isə şəxsi mülkiyyətə məxsus olan torpaqlardır.

Ümumi torpaq fondunun 4740 min hektar və ya 54,8

faizini kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar təşkil edir. Kənd

təsərrüfatına yararlı torpaqların 39 faizi əkinə yararlı sahələr, 3

31

faizi çoxillik əkmələr (bağ və üzümlüklər), 56 faizi isə otlaq və

biçənəklərdən ibarətdir.

Ölkənin mövcud hidroqrafik ehtiyatları əsasında hazırda

kənd təsərrüfatına yararlı ərazilərin 1438 min hektarı suvarılır,

ümumilikdə isə kənd təsərrüfatı torpaqlarının 3200 min hektarı

suvarılması mümkün olan torpaqlar sayılır.

Dağətəyi və ovalıq sahələrin 60 faizinin torpaq və bitki

örtüyünün şoranlaşma və meliorasiya olunma xüsusiyyəti

vardır. Hazırda isə kənd təsərrüfatında istifadə edilən ümumi

torpaq sahəsinin 1361,1 min hektarı şoran və şorakətli, 733,2

min hektarını çınqıllı və daşlı, 510,2 min hektarını isə müxtəlif

nisbətdə aşınmaya uğramış torpaqlar tutur.

Ümumilikdə isə, Azərbaycan Respublikası torpaq

ehtiyatları məhdud olan ölkələr sırasına aiddir. Belə ki, ölkədə

adam başına 0,58 hektar kənd təsərrüfatına yararlı torpaq

sahəsi, o cümlədən 0,22 hektar əkin yeri düşür. Otlaqların və

biçənəklərin adam başına düşən sahəsi isə daha azdır. Ölkə

ərazisinin 12,0%-ə qədəri meşə ilə örtülüdür. Bu meşələrdə 436

növ ağac və kol cinsləri mövcuddur. Eyni zamanda, Azər-

baycan meşələrində çoxu yeyilən yabanı meyvə, dərman və

vitaminli ağac və bitkilər də geniş yayılmışdır.

Ölkədə uzun müddət davam edən günəşli günlərin, külli

miqdarda təbii istiliyin və digər əlverişli iqlim xüsusiyyətlərinin

olması burada kənd təsərrüatının inkişafına müsbət təsir edən

amillər kimi çıxış edir. Belə ki, mövcud olan 11 iqlim tipinin 9-u

ölkə üçün xarakterikdir ki, bunun da 3 tipi qismən istisna ol-

maqla, yerdə qalanları kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrinin

inkişafı üçün əlverişli təbii şəraitin olmasını şərtləndirir.

Şirin yeraltı su hövzələri və suvarma əkinçiliyi sayəsində

dağətəyi və düzənlik sahələrin çoxunda mədəni-texniki bitki

növlərinin (taxıl, kartof, tərəvəz, meyvə, üzüm, şəkər çuğundu-

ru, pambıq, tütün və s.) əkilməsi üçün lazımi şərait var. Dağlıq

bölgələrdə isə maldarlıq və dəmyə əkinçiliyinin inkişaf etdiril-

məsi üçün əlverişli şərait vardır.

32

Bir sözlə, Azərbaycan Respublikasının müxtəlif region-

larında torpaq-iqlim amillərinin kəmiyyət və ərazi etibarilə

paylanma xüsusiyyətlərinin təhlili göstərir ki, ölkəmizdə kənd

təsərrüfatının inkişafı üçün təbii-coğrafi şərait, ümumilikdə,

əlverişlidir. Bu isə, tarixən olduğu kimi, müasir dördə də ölkədə

bir çox kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının təşkilini şərtlən-

dirmişdir.

Bununla bərabər, ölkədə yerli kənd təsərrüfatı xammalı

əsasında ənənəvi olaraq fəaliyyət göstərən və müəyyən səviyyə-

də inkişaf etmiş emal sənayesi də mövcuddur. Belə ki, Azər-

baycanda kənd təsərrüfatının emalı sənayesi meyvə-tərəvəz

konservləri və şirələri, tomat, bitki yağları, pivə, şərab məhsul-

ları, çay, ət məmulatları, süd məhsulları, unüyütmə, yarma və

qarışıq yem, çörək və makaron məmulatları, pambıq, yun, ba-

rama və göndəri xammallarının ilkin emalı, fermentləşdirilmiş

tütün istehsalı kimi sahələrdən ibarətdir.

Kənd təsərrüfatının xarakterik xüsusiyyətləri və onun

sənayedən fərqləndirici cəhətlərindən biri də istehsal dövrü ilə

iş müddətinin uyğun gəlməməsidir; yəni istehsal vaxtının

dövrləri arasındakı fasilələrin olmasıdır. Kənd təsərrüfatında

təbii amillərin təsiri ilə əlaqədar istehsal dövrü iş müddətindən

uzun olur. Çünki səpindən sonra bitkinin boy atması və inkişaf

prosesi insan əməyi tələb etmir, təbii–bioloji amillərin öhdəsinə

düşür. Kənd təsərrüfatının xarakterik cəhətlərindən biri də

əmək ehtiyatlarından istifadədə mövsümlüyün olmasıdır. Bu da

istehsal dövrü ilə iş müddəti arasında olan uyğunsuzluqdan irəli

gəlir; istehsal vaxtının müəyyən dövründə əmək ehtiyatlarına

tələbat artır, əmək daha çox sərf olunur; başqa vaxtlarda isə ək-

sinə olur. Buna görə də il boyu əmək ehtiyatlarından səmərəli

istifadə olunmasına zəmin yaratmaq üçün istehsal sahələrinin

quruluşunu səmərəli formada təkmilləşdirmək, ağır zəhmət

tələb edən əl əməyini tədricən aradan qaldırmaq, iş prosesləri-

nin mexanikləşdirilmə səviyyəsini yüksəltmək və s. lazım gəlir.

33

Sənayedən fərqli olaraq kənd təsərrüfatında istehsal edi-

lən məhsul təkrar istehsal prosesində yenidən iştirak edir.

Məsələn, istehsal olunan taxıldan təkrar səpin üçün götürülən

toxum, yem və s. təsərrüfatda istehsal olunduqdan sonra yeni-

dən istehsal prosesində istifadə edilir.

Ölkəmizdə əhalinin sayı artdıqca hər nəfərə düşən kənd

təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsi və əkinə yeri artmır, əksinə

olaraq getdikcə azalır. İlbəil artmaqda olan əhalinin ərzaq

məhsullarına və sənayenin isə xammala olan tələbatı da artır.

Məhz buna görə də kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi əsa-

sında məhsul istehsalı həcminin ildən-ilə artırılması tələb edilir.

Becərilən torpaq sahəsindən yüksək məhsul götürülməsini

təmin etməkdən ötrü ilk növbədə torpağın münbitliyi, onun

məhsulvermə qabiliyyətinin yüksəldilməsi, istehsalın ardıcıl

olaraq təkmilləşdirilməsi ön planda durur.

Kənd təsərrüfatı istehsalının inkişafı onun düzgün ixtisas-

laşdırılması və yerləşdirilməsindən də asılıdır. Bu torpaq fon-

dundan, əmək ehtiyatlarından və istehsal vasitələrindən daha

səmərəli istifadə olunmasına şərait yaradır. Buna ayrı-ayrı məh-

sul növləri istehsalının təsərrüfat, rayon və regionlarda təmər-

küzləşdirilməsi, bunun üçün əlverişli təbii iqtisadi şərait yara-

dılması, məhsul istehsalının istehlakçılara və əlverişli nəqliyyat

yollarına yaxın olması nəticəsində nail olunur.

Kənd təsərrüfatının yerləşdirilməsi və ixtisaslaşdırılması

ölkəmizin ayrı-ayrı iqtisadi rayonlar üzrə həyata keçirilir; bu

halda dövlət ehtiyacları və təbii iqtisadi şərait nəzərə alınır,

bunlara müvafiq olaraq ayrı-ayrı təsərrüfatlarda ixtisaslaşdı-

rılmış istehsal təşkil edilir. Hazırda respublikamızda təbii və iq-

tisadi xüsusiyyətlərə müvafiq olaraq taxılçılıq, pambıqçılıq,

tərəvəzçilik, üzümçülük, tütünçülük, çayçılıq, meyvəçilik və

digər istiqamətli kənd təsərrüfatı rayonları əmələ gəlmişdir.

Aqrar sferada istehsalın ixtisaslaşması istiqamətindən asılı

olaraq meyvə-tərəvəz, şərab, çay emalı üzrə istehsal güclərinin

çox hissəsi Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Şirvan, Gəncə-

34

Qazax, Lənkəran-Astara və Naxçıvan Muxtar Respublikasında

cəmləşmişdir. Bu regionlar respublikada meyvə-tərəvəz, şərab

emalı məhsullarının 70-75%-dən çoxunu verir. Hazırda respub-

likada mövcud olan 45 meyvə-tərəvəz emalı müəssisələrinin

istehsal güclərinin 39,5% Quba-Xaçmaz zonasında, 15,8%

Lənkəran-Astara zonasında, 11,5% Naxçıvanda, 31,4% qalan

regionlarda cəmləşib. Şərab emalı üzrə istehsal güclərinin 75-

80%-ə qədəri Gəncə-Qazax, Dağlıq Şirvan zonalarında, Nax-

çıvan və Cəlilabada yerləşmişdir.

Hal-hazırda respublikanın aqrar sahəsində bir sıra həlli

vacib olan problemlər mövcuddur, o cümlədən: bitkiçilik

sahəsində - məhsuldarlıq səviyyəsinin artırılması; becərmə tex-

nologiyaların və aqrotexniki qaydaların lazımi səviyyəyə çat-

dırılması; çoxillik əkmələr olan bağların bərpa olunması; dağlıq

və dağətəyi torpaqların becərməyə cəlb edilməsi; məhsul isteh-

salı və emalı sahələri arasında əlaqələrin lazımı səviyyədə qu-

rulması; sahəyə investisiya qoyuluşu, fermer təsərrüfatlarının

yüksək keyfiyyətli toxumlarla təmin olunması; aqrokimyəvi

tədbirlər, müvafiq texnika və mexanikləşdirilmiş anbarlarla təc-

hizat məsələlərin həll edilməsi; heyvandarlıq sahəsində - süni

mayalandırma məntəqələrinin fəaliyyətlərinin zəif olması; ava-

danlıq, toxum, maye azot, xüsusi nəqliyyat vasitələri ilə təmi-

natın aşağı olması; yem bazasının yaxşılaşdırılması üçün əsaslı

tədbirlərin görülməsi; quşçuluğun inkişafı məqsədilə özəl təsər-

rüfatların və quşçuluq fabriklərinin fəaliyyətlərinin yaxşılaş-

dırılmasına dair kompleks tədbirlərin ləng həyata keçirilməsi;

heyvandarlıq məhsullarının istehsalı, emalı. tədarükü, idxalı

üzərində ciddi baytarlıq nəzarətinin təmin olunması; heyvanla-

rın cins tərkibinin yaxşılaşdırılması; meliorasiya və su təsər-

rüfatı sahəsində -. istismar olunan magistral kanalların, kol-

lektorların, su anbarlarının, hidroqovşaqların tələb olunan tex-

niki səviyyədə saxlanılması.

Azərbaycanın aqrar bölməsinin davamlı inkişafı isti-

qamətləri aşağıdakı vacib məsələlərinin həllini tələb edir:

35

- torpaq və su ehtiyatlarından səmərəli istifadənin təmini;

- kənd təsərrüfatında suvarma və meliorasiya təminatının

bərpası;

- aqrar bölmənin maddi-texniki bazasının möhkəmlən-

dirilməsi;

- aqrar bölmənin xammal istehsalı və emalı sahələrinin

əlaqəli inkişafının dəstəklənməsi;

- rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalının artırılmasının

stimullaşdırılması;

- aqrar bölmənin maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırılması;

- aqrar bölmənin hüquqi normativ bazasının təkmilləş-

dirilməsi;

- aqrar bölmənin elmi-metodiki təminatının və kadr ha-

zırlığı sisteminin təkmilləşdirilməsi.

2. Ərzaq təhlükəsizliyinin və əhalinin ərzaq məhsulları ilə

təmin edilməsində aqrar sferanın rolu

Aqrar sferanın inkişafı kənd yerlərində məşğulluğun ar-

ması və aqrar sahədə çalışan əhali qrupu üçün gəlir mənbəyinin

genişlənməsi ilə yanaşı, ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin yüksəl-

dilməsində də həlledici əhəmiyyətə malikdir. Son vaxtlar dünya

ərzaq bazarlarında, eləcə də, Azərbaycanda müşahidə olunan

bahalaşma əhalinin, xüsusilə onun aztəminatlı hissəsinin ər-

zaqla təminatına və həyat səviyyəsinə mənfi təsir göstərməyə

bilməz. Bu baxımdan, daxili ərzaq bazarının idxaldan asılı-

lığının azaldılması və əhalinin ərzaq məhsullarına tələbatının

əsasən yerli istehsal hesabına təminatı xüsusi əhəmiyyət kəsb

edir.

Ölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının artırıl-

masını və əhalinin ərzaq məhsulları ilə təminatının yaxşılaş-

dırılmasını təmin etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının

Prezidentinin 2008-ci il 25 avqust tarixli Sərəncamı ilə “2008-

2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq

36

məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı” təsdiq

edilmişdir.

Ərzaq təminatının yaxşılaşdırılması məqsədilə ilk növ-

bədə ölkədə aqrar sahibkarlığın inkişafı, ev təsərrüfatlarının

iqtisadi imkanlarından daha səmərəli istifadə edilməsi, eyni

zamanda yerli ərzaq növlərinin istehlakı və istehsalına üstünlük

verilməsi üçün əhalinin istehlak vərdişlərinin dəyişdirilməsi

sahəsində sistemli tədbirlər həyata keçiriləcəkdir.

Belə ki, ölkə iqtisadiyyatının güclənməsində durmadan

inkişaf edən qida sənayesinin rolu danılmazdır. Qida sənayesi-

nin ölkədəki inkişafı, müxtəlif iş yerlərinin yaranması ilə

yanaşı, eyni zamanda həmin ölkənin səmərəli və məhsuldar tor-

paqlarından yararlanması deməkdir.

Əsasən 9 iqlimə malik olan Azərbaycanın qida sənaye-

sində bu gün inkişaf müşahidə olunur. Qida sənayesi üçün bir

çox məhsulların xammalı kənd təsərrüfatı sahəsindən əldə edi-

lir. Belə ki, çay, yağ, şəkər, süd, duz, konservləşdirilmiş məh-

sullar və s. bu kimi qida məhsulları kənd təsərrüfatından əldə

edilən xammalla başa gəlir.

Hər bir ölkə üçün böyük əhəmiyyət daşıyan qida sənayesi,

dövlətin iqtisadi baxımdan güclənməsi ilə yanaşı, eyni zamanda

həmin ölkənin insanlarının rifah halının yüksəlməsinə də

müsbət təsir göstərən bir amildir.

Qida sənayesinin əsas mənbələrindən olan kənd təsər-

rüfatı sektoru, bu sənayenin əsasını təşkil edir. Belə ki, əkinə

yararlı olan sahələrdən səmərəli şəkildə istifadə edilməsi həm

insanlar üçün iş imkanı yaradır, həm də bu torpaqlardan alınan

xammaldan qida sənayesində geniş şəkildə istifadə olunur. Bu

sənayenin ölkə üçün verdiyi səmərələrdən biri də ölkənin xarici

qaynaqların asılılığından xilas etməsidir. Belə ki, xarici

dövlətlərdən alınaraq ölkə bazarına çıxarılan məhsullar maliyyə

baxımından çox baha başa gəlir, ona görə də hər bir ölkənin

özündə qida sənayesinin mövcudluğu bu kimi bahalaşmanın

qarşısını alır.

37

Son illər ölkənin aqrar bölməsinin inkişaf etdirilməsində

müstəsna əhəmiyyət kəsb edən geniş miqyaslı işlər görülmüş,

ölkəmizin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi istiqamətində

böyük uğurlar əldə edilmişdir.

Bu sahədə aparılmış islahatlar nəticəsində:

- aqrar-sənaye kompleksini inkişaf etdirmək, ərzaq təmi-

natını yaxşılaşdırmaq üçün ilk növbədə bazar iqtisadiyyatı prin-

siplərinə uyğun olan qanunvericilik bazası yaradılmış;

- torpaq islahatları həyata keçirilmiş;

- islahatlar nəticəsində ləğv edilmiş sovxoz, kolxoz və

təsərrüfatlararası müəssisələrin özəlləşdirilən torpaq və əmlak-

ları əsasında 1191 kollektiv, 156 kənd təsərrüfatı istehsalı

kooperativləri, 2651 ailə-kəndli təsərrüfatı və digər özəl qurum-

lar yaranmış, 843,2 min ailə fiziki şəxs kimi fəaliyyətə baş-

lamış;

- 1999-cu ildən etibarən, kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalçıları torpaq vergisi istisna olmaqla, bütün vergilərdən

azad edilmiş;

- aqrar islahatlar nəticəsində ləğv olunmuş, eləcə də işğal

altında olan rayonlarda təsərrüfat subyektlərinin borcları si-

linmiş və onlara digər güzəştlər edilmiş;

- Dünya Bankı, Beynəlxalq İnkişaf Assosiasiyası, Kənd

Təsərrüfatının İnkişafı üzrə Beynəlxalq Fond, Amerika Bir-

ləşmiş Ştatlarının Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi, Almaniya

Texniki Əməkdaşlıq Cəmiyyəti, BMT-nin Beynəlxalq İnkişaf

Proqramı və BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı

kimi nüfuzlu təşkilatların dəstəyi ilə ölkənin aqrar bölməsində

ümumi dəyəri 158 milyon ABŞ dolları məbləğində mühüm la-

yihələrin həyata keçirilməsi təmin edilmiş;

- fermerlərə yanacağın, motor yağının və gübrənin alın-

masına çəkilən xərclərin 50 faizinin dövlət tərəfindən ödənil-

məsinə, taxıl əkinlərinə görə subsidiyaların verilməsinə baş-

lanılmış, texniki təminatın yaxşılaşdırılması üçün “Aqrolizinq”

Açıq Səhmdar Cəmiyyəti yaradılmış, istehsalçılara lizinq yolu

38

ilə güzəştli şərtlər əsasında texnikanın və gübrələrin verilməsi

həyata keçirilir;

- kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında özəl bölmənin

xüsusi çəkisi 99,7 faizə çatmışdır.

Kənd təsərrüfatı bütün dövrlərdə Azərbaycan iqtisadiy-

yatının əsas sahələrindən olmaqla, ölkənin inkişafında və əha-

linin zəruri istehlak malları ilə təminatında mühüm rol oy-

namışdır. 1995-1996-cı illərdə "Aqrar islahatların əsasları",

"Sovxoz və kolxozların islahatı", "Torpaq islahatı" haqqında

qanunların, digər vacib hüquqi aktların qəbulu aqrar-sənaye

kompleksində köklü dəyişikliklər aparmaq üçün imkanlar açdı.

Belə ki, "Torpaq islahatı haqqında" qanunda Müstəqil Dövlətlər

Birliyi məkanında ilk dəfə olaraq torpağın xüsusi mülkiyyətə

verilməsi, onun alqı-satqı obyekti olması kimi amillər öz əksini

tapmışdır.

Kənd təsərrüfatında aparılan ciddi struktur islahatları

nəticəsində dövlət mülkiyyətində saxlanılan az sayda damazlıq,

toxumçuluq və digər bu kimi təsərrüfatlar istisna olmaqla,

bütün kənd təsərrüfatı müəssisələri, o cümlədən sovxozlar və

kolxozlar ləğv edilərək onların əmlakı təsərrüfat üzvləri ara-

sında bölüşdürüldü. Kənddə yeni mülkiyyətin - kəndli-fer-

merlərin formalaşmasının sürətləndirilməsi kənd təsərrüfatında

işlərin daha yaxşı təşkili və aqrar bölmənin inkişafı üçün möh-

kəm zəmin yaratdı.

Nəzərə almaq lazımdır ki, kənd təsərrüfatı sosial-iqtisadi

mahiyyətinə görə cəmiyyətdə sosial sabitliyin təmin edilmə-

sində önəmli rola malikdir. Bu baxımdan kənd təsərrüfatının

dinamik inkişaf etdirilməsi ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin

təmin edilməsində də həlledici rolu ilə səciyyələnir.

Aqrar sahənin qlobal maliyyə böhranından itkisiz çı-

xarılması kəndin sosial inkişafında, əmtəə istehsalçılarının gə-

lirlərinin artırılmasında və eləcə də ərzaq bazarında yerli is-

tehsalın xüsusi çəkisinin yüksəldilməsində mühüm əhəmiyyət

kəsb edir.

39

Ölkədə yoxsulluğun azaldılması, əhalinin həyat sə-

viyyəsinin yüksəldilməsi istiqamətində əldə edilən

uğurlar nəticəsində, əhalinin ərzaq məhsulları üzrə is-

tehlak səviyyəsi də əsaslı şəkildə yüksəlmişdir (cədvəl 1).

Cədvəl 1.

Əsas qida məhsullarının hər nəfərə düşən illik istehlakı

Minimal

fizioloji

norma

2

003

2

004

2

005

2

006

2

007

2

008

Çörək və

çörək

məhsulları

130,5 1

57,6

1

55,7

1

56,5

1

57,9

1

58,9

1

56,8

Kartof 39,3 4

7,2

4

8,1

4

8,5

4

9,1

5

0,8

5

1,5

Ət və ət

məhsulları

26,6 2

9,1

2

9,3

2

9,4

2

9,1

2

9,2

3

0,2

Süd və süd

məhsulları

183,7 2

71,1

2

77,6

2

74,8

2

79,0

2

80,2

2

82,6

Yumurta,

ədəd

113,2 1

23

1

23,9

1

25,6

1

19,7

1

22,8

1

23,8

Qənd və

qənnadı

məmulatları

17 3

0,7

3

0,9

3

0,8

3

0,9

3

1

3

1,3

Bitki

yağları və

marqarin

9,5 8

,3

8

,3

8

,3

8

,3

8

,4

8

,4

Tərəvəz və

bostan

məhsulları

75,9 7

9,3

7

8,8

7

7,9

7

8,4

7

8,6

7

8,7

Meyvə-

giləmeyvə

və üzüm

47,0 5

5,4

5

4,6

5

4,5

5

5,3

5

5,5

5

7,6

Mənbə: Ev Təsərrüfatları Tədqiqatının əsas yekunları, Dövlət

Statistika Komitəsi, 2003-2008.

Qeyd: Minimal fizioloji normalar Azərbaycan Respub-

likası Nazirlər Kabinetinin 2005-ci il 23 iyun tarixli 118 nöm-

40

rəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında əha-

linin əsas sosial-demoqrafik qrupları üzrə istehlak səbətinin

tərkibi”nə əsasən götürülmüşdür.

Cədvəldən göründüyü kimi, hazırda əhalinin ərzaq isteh-

lakı Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən edilən minimal

fizioloji normalarla müqayisədə kifayət qədər yüksəkdir.

Qeyd edək ki, əsas ərzaq məhsulları üzrə istehlakın səviy-

yəsi ümumi ölkə üzrə olmaqla bərabər, həm ayrı-ayrı regionlar

üzrə, həm də əhalinin müxtəlif təbəqələri üzrə minimal fizioloji

normalarla müqayisədə kifayət qədər yüksəkdir (cədvəl 2 və 3).

Cədvəl 2.

Əsas qida məhsullarının əhalinin müxtəlif təbəqələri (gəlir

kvintilləri) üzrə bir nəfərə düşən illik istehlakı, kq

Mənbə: 2008-ci ildə Ev Təsərrüfatları Tədqiqatının əsas yekunları,

Dövlət Statistika Komitəsi, Bakı, 2009

Minimal

fizioloji

norma

Gəlir kvintilləri

1 2 3 4 5

Çörək və çörək

məhsulları

130,5 153,

8

156,

3

158,

4

157,

6

157,

8

Ət və ət məhsulları 26,6 27,5 28,8 29,5 31,1 34

Kartof 39,3 50 50,7 51,3 52,4 53,1

Tərəvəz və bostan

məhsulları

75,9 72,1 75,5 77,8 80,8 87,2

Süd və süd məhsulları 183,7 255,

9

273,

2

275,

1

290,

2

318,

8

Yumurta, ədəd 113,2 124,

5

121,

7

122,

5

124 126,

4

Meyvə-giləmeyvə və

üzüm

47,0 54,8 55 56,3 59,6 62,4

Qənd və qənnadı

məmulatları

17 30,4 30,5 30,7 31,5 33,3

Bitki yağları və

marqarin

9,5 7,8 8,1 8,5 8,6 9,1

41

Cədvəl 3.

Əsas qida məhsullarının regionlar

üzrə bir nəfərə düşən illik istehlakı, kq

Min

imu

m

fizi

olo

ji n

orm

a

Bak

ı

Ab

şero

n

Gən

cə-Q

aza

x

Şək

i -Z

aq

ata

la

Lən

kər

an

Qu

ba -

Xaçm

az

Ara

n

Dağlıq

Şir

van

Naxçı

van

Çörək və

çörək məhsulları

130,5 142,2 136,4 156,5 154,4 149,9 183,2 167,3 177,9 174,3

Kartof 39,3 49,7 47,7 54,5 50,8 54,3 51,9 52,4 43,9 54,1

Tərəvəz

və bostan

bitkiləri

75,9 77,1 79,4 79,2 84,7 82,2 80,5 78,5 70,3 66,8

Ət və ət

məhsulları

26,6 32,5 36,5 28,2 30,3 29,7 33,5 27,9 28,8 27,8

Süd və süd məh-

sulları

183,7 268,6 283,7 288,4 272,9 313 289,4 282,8 279,8 286,3

Yumurta,

ədəd

113,2 125,3 119,1 117,8 125,8 129,6 128,3 123,2 123,5 116,6

Meyvə, giləmeyvə

47,0 57,3 51,3 61,1 65,5 53,8 59,2 58,7 51,3 52,3

Etibarlı ərzaq təminatı hər bir ölkənin iqtisadi sabitliyinin

və sosial dayanıqlılığının başlıca şərtidir. Ona görə də cəmiy-

yətin hər bir üzvünün əsas ərzaq məhsullarına olan tələbatının

tam ödənilməsi üçün davamlı olaraq müvafiq tədbirlərin həyata

keçirilməsi çox vacibdir.

Son bir neçə ildə enerji daşıyıcılarının qiymətinin kəskin

artması, aparıcı ölkələrin maliyyə bazarında baş verən neqativ

42

meyllər, habelə əhalinin sayının çoxalması nəticəsində ərzaq

məhsullarına olan tələbatın yüksəlməsi, iqlim dəyişkənliyi, su

ehtiyatlarının məhdudluğu və digər səbəblərə görə əsas ərzaq

məhsullarının dünya bazarlarında qiymətləri artmağa başlamış,

bəzi ölkələrdə ərzaq qıtlığı real təhlükəyə çevrilmişdir.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ərzaq və Kənd Təsər-

rüfatı Təşkilatının (FAO) məlumatına görə əgər 1950-1985-ci

illərdə ərzaq istehsalının illik artımı 30 milyon ton, 1985-1995-ci

illərdə 12 milyon ton təşkil edirdisə, 2030-cu ilədək bu

göstərici cəmi 9 milyon ton səviyyəsində olacaqdır.

Azərbaycan Respublikasında əhalinin etibarlı ərzaq təmi-

natı dövlətin iqtisadi siyasətinin başlıca istiqamətlərindən birini

təşkil edir. 2001-ci ildə ölkə Prezidentinin Sərəncamı ilə “Azər-

baycan Respublikasının ərzaq təhlükəsizliyi Proqramı” təsdiq

edilmiş və bu Proqram çərçivəsində görülmüş işlər nəticəsində

kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının istehsalı əhəmiyyətli

dərəcədə artmışdır.

Bununla yanaşı, “2003-2005-ci illər üçün Azərbaycan

Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf

üzrə Dövlət Proqramı”, “Azərbaycan Respublikasında kiçik və

orta sahibkarlığın inkişafı üzrə Dövlət Proqramı (2002-2005-ci

illər)”, “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi

inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər)”, Azərbaycan

Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət

Proqramı (2009-2013-cü illər) və digər qəbul olunmuş sənəd-

lərdən irəli gələn vəzifələrin yerinə yetirilməsi, o cümlədən fer-

merlərə maliyyə və texniki dəstəyin göstərilməsi, sahibkarlığın

inkişafı, regionlarda infrastruktur layihələrinin həyata keçi-

rilməsi əhalinin istehlakında yerli məhsulların xüsusi çəkisinin

artmasını təmin etmişdir. Lakin, ölkədə əsas ərzaq məhsullarına

olan tələbatın yerli istehsal hesabına tam təminatı hələ ki, müm-

kün olmamışdır. Digər tərəfdən, dünya ərzaq bazarlarında mü-

şahidə olunan qeyri-sabitlik Azərbaycanda da ərzaq məh-

sullarının qiymətinə öz təsirini göstərir. Mövcud vəziyyət daxili

43

ərzaq bazarının idxaldan asılılığının maksimum azaldılması və

ərzaq ehtiyatlarının yaradılması məsələsinə kompleks yanaşma

tələb edir.

Ölkənin hər bir vətəndaşının sağlam və məhsuldar həyat

tərzi üçün onun qəbul edilmiş normalara uyğun ərzaq məh-

sulları ilə tam təmin edilməsinə nail olmaq məqsədilə “2008-

2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq

məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı” qəbul

edilmişdir.

Dövlət Proqramı çərçivəsində aşağıdakı vəzifələrin yerinə

yetirilməsi nəzərdə tutulur:

- ölkədə ərzaq məhsulları istehsalını artırmaq;

- əhalini təhlükəsiz və keyfiyyətli ərzaq məhsulları ilə

təmin etmək;

- ərzaq təminatı sahəsində risklərin idarə olunmasını

təmin etmək;

- ərzaq təminatı sisteminin institusional inkişafını həyata

keçirmək və sahibkarlıq mühitini yaxşılaşdırmaq.

Qeyd olunan vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün bu sahədə

həyata keçiriləcək tədbirlər ölkədə sabit və adekvat ərzaq

təklifinin formalaşdırılmasına, səmərəli istehsal və satış infra-

strukturunun yaradılmasına, ərzaq məhsullarının keyfiyyətinə

nəzarət sisteminin təkmilləşdirilməsinə və hər bir vətəndaşın

ərzaq məhsullarına çıxışının təmin olunmasına yönəldiləcəkdir.

Sabit və adekvat ərzaq təklifi, ilk növbədə, aqrar sektorda

intensiv geniş təkrar istehsalın, o cümlədən kənd təsərrüfatı

məhsullarının istehsalının və emalının inkişaf etdirilməsi yolu

ilə əldə olunacaqdır. Bununla yanaşı, tələbatın bir qismi xarici

asılılığı nəzarətdə saxlamaq şərti ilə idxal hesabına ödənilə-

cəkdir.

Səmərəli istehsal, saxlanılma və satış infrastrukturunun

yaradılması da ərzaq təminatı sisteminin ən vacib elementlərin-

dəndir. Buna görə də bu sahələrə dövlət investisiyaları artırı-

lacaq və özəl təşəbbüslər bundan sonra da hərtərəfli dəstək-

44

lənəcəkdir.

Ərzaq təklifinin səmərəli bazar mexanizmi vasitəsilə adek-

vat tələblə qarşılaşması üçün ölkə vətəndaşlarının hər biri

istənilən zaman ərzaqla təmin olunmaq imkanına malik olma-

lıdır. Bu, həm ictimai resursların aztəminatlı vətəndaşlara bir-

başa yönəldilməsi, həm də ödəmə qabiliyyətli tələbin formalaş-

dırılması vasitəsilə həyata keçiriləcəkdir.

Ərzaq təklifi kəmiyyətcə qənaətbəxş səviyyədə olmaqla

yanaşı, həm də keyfiyyətcə ən müasir tələblərə cavab verməli,

ölkə əhalisi ekoloji təmiz məhsullarla təchiz edilməlidir. Bunun

üçün isə keyfiyyətə və təhlükəsizliyə səmərəli nəzarət sistemi

qurulmalıdır.

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, etibarlı ərzaq təminatı sis-

teminin ən mühüm elementlərindən biri ehtimal olunan risk-

lərin səmərəli şəkildə idarə edilməsindən ibarətdir. Bununla

əlaqədar olaraq, qarşıdakı illərdə zəruri həcmdə dövlət ərzaq

ehtiyatının yaradılması və onun müasir tələblər səviyyəsində

idarə edilməsi təmin olunacaq, qabaqcıl sığorta mexanizmlə-

rinin tətbiqi genişləndiriləcəkdir. Eyni zamanda, ərzaq təminatı

sisteminin institusional inkişafı diqqət mərkəzində saxlanılacaq,

aqrar bölmənin elmi və kadr potensialı gücləndiriləcək və sa-

hibkarlığın inkişafı üçün qabaqcıl modellərin tətbiqi və dövlət

tərəfindən maliyyə dəstəyi genişləndiriləcəkdir. Bunun üçün

2015-ci ilədək olan müddətdə dövlət siyasətinin istiqamətləri

aşağıdakılardan ibarət olacaqdır.

Dayanıqlı ərzaq təminatının əldə olunması sahəsində:

- iqtisadiyyatın sahəvi və regional baxımdan tarazlı

inkişafının təmin edilməsi;

- real sektorun inkişafına stimullaşdırıcı təsir göstərən

pul və fiskal siyasətin həyata keçirilməsi;

- regionlarda infrastruktur təminatının yaxşılaşdırılma-

sına, sosial xidmətlərin həcminin və keyfiyyətinin yüksəldil-

məsinə yönəldilmiş büdcə siyasətinin davam etdirilməsi;

45

- ərzaq istehsalının artırılmasının həvəsləndirilməsinə

yönəldilmiş vergi siyasətinin həyata keçirilməsi;

- Ümumdünya Ticarət Təşkilatının tələbləri nəzərə alın-

maqla, daxili ərzaq bazarının haqsız rəqabətdən qorunması ilə

bağlı müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi;

- inflyasiyanın idarə olunan səviyyədə saxlanılması ilə

bağlı qabaqlayıcı tədbirlərin görülməsi;

- ekoloji tarazlığın və biomüxtəlifliyin qorunması

istiqamətində siyasətin davam etdirilməsi;

- torpaq və sudan istifadənin səmərəliliyinin artırılması

ilə bağlı tədbirlərin davam etdirilməsi;

- bitkiçilik və heyvandarlığın intensiv təsərrüfatçılıq

əsasında inkişaf etdirilməsi, bu sahənin maddi-texniki təchi-

zatının yaxşılaşdırılması, toxumçuluq və damazlıq işlərinin

mövcud tələblər səviyyəsində qurulması;

- aqrar sahənin statistikasının təkmilləşdirilməsi;

- beynəlxalq təşkilatlarla ərzaq təminatının yaxşılaşdı-

rılması sahəsində əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi;

- əhalinin əməkhaqqı, pensiya və müavinətlərinin, eləcə

də ünvanlı sosial yardımların artırılması, minimum əməkhaqqı

və pensiyaların yaşayış minimumuna çatdırılması ilə bağlı si-

yasətin davam etdirilməsi.

Həmin proqrama əsasən, əhalinin təhlükəsiz və keyfiy-

yətli ərzaq məhsulları ilə təmin edilməsi sahəsində aşağıdakı

tədbirlər nəzərdə tutulmuşdur:

- ərzaq məhsullarının istehsalı sahəsində İSO standart-

larına uyğun keyfiyyətin idarə edilməsi sistemlərinin tətbiqi

üçün normativ hüquqi bazanın yaradılması;

- ərzaq təhlükəsizliyi mexanizmlərinin təkmilləşdiril-

məsi, beynəlxalq NASSR (Təhlükəli amillərin təhlili və kritik

nöqtələrə nəzarət) sisteminə keçid üçün normativ hüquqi ba-

zanın yaradılması;

46

- ərzaq məhsullarının istehsalı sahəsində beynəlxalq

təcrübə nəzərə alınmaqla milli standartların hazırlanması və tət-

biqi;

- “Tarladan süfrəyədək” prinsipi əsasında ərzaq isteh-

salı zəncirinin bütün mərhələlərində müvafiq sahələr üzrə key-

fiyyətə nəzarət sisteminin və mexanizminin işlənib hazırlan-

ması və həyata keçirilməsi.

Ərzaq təminatı ilə bağlı risklərin idarə olunması

sahəsində:

- fövqəladə vəziyyətə hazırlıqla bağlı ərzaq ehtiyatla-

rının yaradılmasına dair qanunvericilik bazasının hazırlanması;

- Dövlət Taxıl Fondunun yaradılması və səmərəli idarə

olunması;

- əsas ərzaq məhsulları üzrə dövlət ehtiyatının yaradıl-

ması və idarə edilməsi;

- ərzaq ehtiyatının tələb olunan səviyyədə saxlanılması

üçün müasir tələblərə cavab verən infrastrukturun yaradılması;

- fövqəladə halların qarşısının alınması məqsədilə çevik

mexanizmin yaradılması.

Sahibkarlıq mühitinin yaxşılaşdırılması və ərzaq təminatı

sisteminin institusional inkişafı sahəsində:

- sahibkarlığın inkişafı ilə bağlı mütərəqqi modellərin

tətbiqinin genişləndirilməsi;

- kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı

müəssisələrinə ayrılan güzəştli kreditlərin həcminin artırılması;

- fermerlərə subsidiyaların verilməsi, onların texnika,

gübrə və kimyəvi vasitələrlə təminatının yaxşılaşdırılması təd-

birlərinin davam etdirilməsi;

- kənd təsərrüfatında ərzaq məhsullarının istehsalı sahə-

sində müasir sığorta mexanizmlərinin tətbiq olunması;

- kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları istehsalı sahəsin-

də birliklərin, assosiasiyaların, kooperativlərin yaradılmasının

dəstəklənməsi;

47

- biznes mühitinin daha da yaxşılaşdırılması, bazara

çıxış imkanlarının genişləndirilməsi;

- haqlı rəqabət mühitinin inkişaf etdirilməsi, inhisarçı

təsərrüfat subyektləri tərəfindən sui-istifadə hallarının qarşı-

sının alınması;

- emal müəssisələrində rəqabətqabiliyyətli məhsul is-

tehsalının artırılmasının təşviqi sisteminin təkmilləşdirilməsi;

- iş adamlarına məsləhət-informasiya xidmətlərinin

göstərilməsi şəbəkəsinin genişləndirilməsi;

- özəl texniki və digər xidmətlərin göstərilməsi siste-

minin genişləndirilməsi;

- aqrar sahənin elmi və kadr təminatının yaxşılaşdı-

rılması.

Dövlət Proqramının 2015-ci il üçün icra meyarlarını

təşkil edən hədəf göstəriciləri aşağıdakılardır:

- dənli bitkilərin əkin sahələrini 900 min hektara,

məhsuldarlığı 32 s/ha-ya, ümumi istehsalı 2,8 milyon tona;

- ət istehsalını 340 min tona, süd və süd məhsullarının

istehsalını 2,4 milyon tona;

- sənaye üsulu ilə illik quş əti istehsalını 80 min tona,

yumurta istehsalını 1,3 milyard ədədə;

- kartof istehsalının həcmini 1,12 milyon tona;

- tərəvəz və bostan bitkilərinin istehsalını 1,72 milyon

tona;

- meyvə istehsalını 800 min tona;

- yağlı bitkilərin əkin sahələrini 135 min hektara;

- şəkər çuğundurunun əkin sahəsini 20 min hektara;

- çay yarpağı istehsalını 3 min tona;

- yem bitkilərinin əkin sahələrini 500 min hektara;

- yüksək keyfiyyətli, balanslaşdırılmış qarışıq yem

istehsalını ildə 2 milyon tona çatdırmaq.

Yaxın 2-3 ildə ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi daxili imkan-

lar hesabına təmin ediləcək. Bu illər ərzində yerli məhsulların

xarici bazarlara çıxış imkanlarının genişləndirilməsi də nəzərdə

48

tutulur. Bu məqsədlə «Ərzaq təhlükəsizliyi haqqında» qanun

layihəsi hazırlanır. Qarşıda duran əsas məqsəd ərzaq məh-

sullarının idxalını maksimum məhdudlaşdırmaqdır. 2-3 ildən

sonra ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi yalnız daxili imkanlar he-

sabına ödənilməlidir. Sənəd ərzaq təhlükəsizliyinə nəzarət me-

xanizmini gücləndirməklə, istehsalın təşkili və xarici inves-

torların yerli bazarlara cəlbini təmin edəcək. Ekspertlərin

fikrincə, xarici bazarlara çıxmaq üçün keyfiyyətli məhsul

istehsalını stimullaşdırmaq lazımdır.

Bildiyimiz kimi, əhalinin etibarlı ərzaq təminatında sa-

hibkarlıq mühüm rol oynayır. Bununla əlaqədar olaraq, ölkədə

işgüzarlıq mühitinin davamlı yaxşılaşdırılması dövlətin iqtisadi

siyasətinin mühüm istiqamətlərindən birini təşkil edir. Ölkədə

həyata keçirilən siyasət nəticəsində aqrar bölmədə sahibkarlıq

fəaliyyəti ilə məşğul olan hüquqi şəxslərin sayı 15669-a çat-

mışdır. Onlardan 9521-i bilavasitə kənd təsərrüfatı ilə, 6148-i

isə emal sahəsində fəaliyyət göstərən sahibkarlıq subyektləridir.

Kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının istehsalı sahəsin-

də sahibkarlıq fəaliyyətini genişləndirmək məqsədilə dövlətin

maliyyə dəstəyi uğurla həyata keçirilir. Belə ki, 2002-2007-ci

illərdə və 2008-ci ilin altı ayı ərzində Sahibkarlığa Kömək Milli

Fondu tərəfindən müvəkkil kredit təşkilatları vasitəsilə ölkənin

63 şəhər və rayonu üzrə ümumilikdə 6738 sahibkarlıq subyek-

tinin investisiya layihəsinin maliyyələşdirilməsinə 271,4 mil-

yon manat güzəştli kredit verilmişdir. Həmin vəsaitin 147 mil-

yon manatı kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı,

habelə ərzaq məhsullarının istehsalı üzrə 5431 layihənin ma-

liyyələşdirilməsinə yönəldilmişdir. Ondan:

- müxtəlif ərzaq məhsullarının istehsalı yönümlü layihələ-

rin maliyyələşdirilməsinə 25,5 milyon manat;

- kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı yönümlü layi-

hələrin maliyyələşdirilməsinə 42,5 milyon manat;

49

- kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, xüsusilə əkinçi-

liyin və heyvandarlığın inkişafı layihələrinin maliyyələşdiril-

məsinə 79 milyon manat vəsait ayrılmışdır.

Əldə edilmiş nailiyyətlərlə yanaşı, ərzaq təminatı sahəsin-

də sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsinə, bununla bağlı

əlavə həvəsləndirici tədbirlərin görülməsinə, aqrar sektorun

kreditləşdirilməsinin artırılmasına ciddi ehtiyac vardır. Xüsusilə

ərzaq məhsullarının saxlanılması üçün anbarların, soyuducu

kameraların, elevatorların, eləcə də kənd təsərrüfatı texnikası və

gübrə istehsalı, qablaşdırma müəssisələrinin yaradılması, taxıl,

yem, ət və süd məhsulları, meyvə-tərəvəz və digər ərzaq məh-

sullarının istehsalının genişləndirilməsi, emal sənayesinin

inkişafı ilə bağlı tədbirlərin görülməsi zəruridir.

3. Ölkənin idxal-ixrac əməliyyatlarında aqrar sahənin

inkişafının əhəmiyyəti

Bütün dövrlərdə aqrar bölmə iqtisadiyyatın ən mühüm və

strateji əhəmiyyətli sahələrindən biri olmaqla, ölkə əhalisinin

ərzaq, sənayenin isə xammala olan tələbatının ödənilməsində

önəmli rola malik olmuşdur. Kənd təsərrüfatının inkişaf etdiril-

məsi müasir şəraitdə respublikamızın alternativ ixrac sektoruna

malik olmasında əhəmiyyətli faktorlardan biri sayılır.

Azərbaycanın zəngin və əlverişli torpaq-iqlim şəraiti,

nisbətən ucuz işçi qüvvəsi və ekoloji cəhətdən təmiz məhsul is-

tehsal etmək imkanları dünya bazarında yüksək rəqabət qa-

biliyyətinə malik olub keyfiyyətli ərzaq məhsulları istehsalı

üçün əlverişli şərait yaradır. Araşdırmalar göstərir ki, mütərəqqi

texnologiya əsasında istehsal edilən əksər bitkiçilik və heyvan-

darlıq məhsulları beynəlxalq səviyyədə müqayisəli üstünlüyə

malikdir. Bu, hətta qloballaşma və subsidiyasız iqtisadiyyat şə-

raitində belə, Azərbaycanda idxalın azaldılması və ixracın

artırılmasının stimullaşdırılması istiqamətində geniş perspek-

tivlər açır.

50

Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı üzrə əlverişli təbii-

iqtisadi şəraiti olan ölkə kimi Azərbaycan tütün, alma, qoz-

fındıq, çay, tərəvəz, yağlı toxumlar, xam pambıq, əczaçılıq bit-

kilərinin yetişdirilməsi sahəsində rəqabət üstünlüyünə malikdir.

Təmizlənmiş tütün və qoz-fındıq kənd təsərrüfatı malların içə-

risində daha yüksək rəqabət üstünlüyünə malikdir. İpək qurdu-

nun baraması, heyvan dərisi (emal olunmamış) rəqabətqa-

biliyyətli kənd təsərrüfatı malları siyahısına əlavə edilə bilər.

Azərbaycan dünya bazarına bir sıra emal olunmuş kənd

təsərrüfatı məhsulları ilə də çıxa bilər. Belə ki, meyvə şirəsi,

siqaret, emal edilmiş tütün, emal olunmuş heyvan dərisi, pam-

bıq tiftiyi, təmizlənmiş və daranmış pambıq, pambıq yağı,

saflor yağı kimi ölkədə istehsal edilən emal məhsulları dünya

bazarında kifayət qədər rəqabətə davamlı məhsullardır.

Azərbaycanda istehsal edilən pambıq, tütün, çay, bir sıra

meyvə-tərəvəz məhsulları və onların emalı məhsulları, eləcə də

bəzi heyvandarlıq məhsulları – yun, barama, gön-dəri xammalı

və digər məhsullar hal-hazırda da beynəlxalq rəqabətqabi-

liyyətliliyə malik olan məhsullardır.

Yerli kənd təsərrüfatı sektorunun və emalı sənayesinin

sürətli inkişafı əksər ərzaq məhsullarına olan tələbatın əsasən

daxili istehsal hesabına təmin edilməsinə şərait yaratmışdır

(cədvəl 4, 5 və 6).

Ölkənin ərzaq məhsulları ilə özünü təminetmə səviyyəsi

ilə bağlı statistik məlumatlardan göründüyü kimi, ölkə emal

edilmiş əksər növ ərzaq məhsulları üzrə idxaldan asılıdır.

Cədvəl 4.

Ərzaq yönümlü kənd təsərrüfatı məhsulları ilə ölkənin

özünü təminetmə səviyyəsi, faizlə

Özünütəminetmə səviyyəsi İdxaldan asılılıq səviyyəsi

2007 2008 2007 2008

Dənlilərin cəmi 57 63,3 43 36,8

buğda 48 55,7 52 44,3

51

arpa 99,2 97,2 0,8 2,8

qarğıdalı 76,4 68,1 23,6 31,9

vələmir 68,2 88,6 31,8 11,4

Paxlalılar 76,4 77,7 23,6 22,5

Kartof 98 103,6 8 4,7

Bütün növ tərəvəz 98,8 104,6 5,5 2,3

Bostan məhsulları 100,1 100,2 0 0

Meyvə və giləmeyvə 138,1 161,4 7,7 7,2

Üzüm 93,7 93,3 6,4 7

Bütün növ mal-qara və

quş əti 85,2 86,3 15,4 14,5

mal əti və ət məhsulları 94,4 94 7 7,8

qoyun (keçi) əti və ət

məhsulları 99,7 99,8 0,3 0,2

quş əti və ət məhsulları 70 72,6 30,1 27,6

Süd və süd məhsulları 86,8 88,4 13,5 11,7

Yumurta 97,9 86 2,2 14,4

Balıq və balıq məhsulları 72,6 62,5 30,3 39,1

Mənbə: Azərbaycanın ərzaq balansları, Statistik məcmuə Dövlət

Statistika Komitəsi, Bakı, 2009

Ərzaq yönümlü kənd təsərrüfatı məhsullarından dənli

bitkilərə və quş ətinə, qismən də yumurtaya olan tələbatın ödə-

nilməsində idxalın rolu daha çox böyükdür. Balıq və balıq

məhsullarına olan tələbatın ödənilməsində də idxal kifayət

qədər paya malikdir.

Azərbaycanda aparılan aqrar siyasəti nəticəsində taxıl

istehsalının əhəmiyyətli dərəcədə artmasına baxmayaraq, möv-

cud aqrar texnologiyalar şəraitində dənli bitkilərin istehsalı

kifayət qədər rəqabətqabiliyyətli deyil. Təbii ki, bu səbəbdən

ölkənin dənli bitkilərə olan mövcud tələbatının ödənilməsində

idxal mühüm rol oynayır.

52

Cədvəl 5

Kənd təsərrüfatının emalı sənayesi məhsullarının

istehsalı və idxalı dinamikası

Ölçü

vahidi

2003 2004 2005 2006 2007 2008

Un min ton

İstehsal 1350 1363 1374 1402 1423 1408

İdxal 6,7 6,2 3,8 3,6 2,2 106,9

Kolbasa

məmulatları “___” İstehsal 1,2 1,8 1,9 2,4 2,5 2,2

İdxal 2,1 2,5 2,4 2,5 3,2 2,9

Kərə yağı “___”

İstehsal 14,0 14,2 14,2 14,3 14,4 14,5

İdxal 1,0 6,6 8,0 4,2 4,4 2,6

Makaron “___”

İstehsal 0,8 1,0 3,5 3,8 4,5 4,3

İdxal 11,9 24,8 7,4 4,9 6,2 4,4

Qənd - rafinad “___”

İstehsal 1,0 2,8 3,6 212,3 302,1 270,2

İdxal 140,7 146,9 152,1 229,9 321,5 266,4

Şəkərli-qənnadı

məmulatları “___” İstehsal 38,4 40,6 42,9 44,1 45,7 46,3

İdxal 19,7 28,2 31,3 36,0 26,3 23,7

Bitki yağı “___”

İstehsal 54,4 46,0 64,1 40,4 68,4 77,9

İdxal 52,4 62,0 68,5 71,5 79,2 99,3

Marqarin “___”

İstehsal 8,8 8,8 17,8 7,9 16,1 15,2

İdxal 0,8 1,4 3,2 6,4 4,3 0,4

Çay

“___”

İstehsal 5,0 8,6 7,5 7,7 7,9 7,1

İdxal 4,3 9,4 7,7 6,8 8,1 6,9

Meyvə-tərəvəz

konservləri “___” İstehsal 20,2 22,5 23,2 20,0 20,6 27,6

İdxal 7,7 6,8 8,3 6,9 10,7 14,0

Araq və likör

məmulatları min dal İstehsal

429,4 417,1 484,3 536,6 1307 974,8

İdxal 19,2 42,1 97,7 190,7 123,1 71,2

Üzüm şərabı “___”

İstehsal 379,0 309,2 400,5 505,0 584,2 777,6

İdxal 103,7 105,5 253,9 88,5 470,8 406,9

Pivə

“___”

İstehsal 1330,

1 1795 2490 3168 3218 3242

İdxal 71,1 65,1 118,3 170,1 237,2 287,5

53

Papiros və

siqaretlər mlrd.

ədəd

İstehsal 6,6 3,7 5,0 4,6 3,6 2,6

İdxal 1,0 1,2 5,7 6,7 11,3 11,0

Mənbə: Azərbaycanda sənaye, Statistik məcmuə, Dövlət Statistika

Komitəsi, Bakı, 2009;

Azərbaycanın xarici ticarəti, Statistik məcmuə, Dövlət

Statistika Komitəsi, Bakı, 2009.

Quşçuluq və balıqçılıq məhsullarına olan tələbatın

ödənilməsində idxalın mühüm rol oynaması isə bu məhsulların

sənaye üsulu ilə istehsalının (yəni broyler üsulu ilə quşçuluğun

və nohur balıqçılığının) kifayət qədər inkişaf etməməsidir.

Daxili tələbatın ödənilməsində yerli istehsalla yanaşı

böyük rol oynayan idxal olunmuş yeyinti sənayesi məhsulları

isə təmizlənmiş düyü, şəkərli və unlu qənnadı məhsulları, şəkər

xammalı, şəkər və şəkərdən hazırlanan məhsullar, çay, duz,

bitki yağları, kolbasa, şərabçılıq məhsulları, siqaretlər və

meyvə-tərəvəz şirələri çıxış edir.

Cədvəl 6.

Yeyinti sənayesi məhsulları ilə ölkənin özünü

təminetmə səviyyəsi, faizlə

Özünütəminetmə

səviyyəsi İdxaldan asılılıq

səviyyəsi

2007 2008 2007 2008

Təmizlənmiş düyü 18,8 12 84,5 88,3

Un (bütün növləri) 96,8 90,8 4 11,4

Yarmalar (bütün növləri) 53,7 24,4 46,5 75,6

Tərkibində sirop, yumurta, pendir və ya meyvə cemi olmayan təzə çörək 99,99 99,99 0,01 0,01

Tortlar və şirniyyat məmulatları,

şirinləşdirici maddələr qatılmış sair çörək-

bulka məmulatları 80 78,1 20,4 22,4

Suxarı və peçenye istehsalı, uzun müddət

saxlanan qənnadı məmulatları 23,3 26,6 76,7 80,6

Şəkərli-unlu qənnadı məmulatları 23,6 23,9 80,8 80,5

Makaron məmulatları 42,2 66,1 57,8 54,6

54

Bitki yağları 39,5 38 84,6 83,9

Marqarin 95,3 97,4 4,7 2,6

Meyvə və tərəvəz şirələri 96,3 176,9 152,8 72,6

Meyvə və tərəvəz konservləri 87,7 87,4 17,1 17,8

Yağlılığı 1-6 faiz olan süd və qaymaq 98,2 98,2 1,8 1,8

Yağlılığı 6 faizdən çox olan süd və qaymaq 85,4 88,8 14,6 11,2

Kərə yağı 76,6 84,2 23,4 15,8

Bütün növ pendirlər 91,6 91,4 9,7 8,7

Qatıq, qaymaq, yoqurt və s. məhsullar 94,9 93,8 5,1 6,2

Şəkər istehsalı üçün xammal 23,3 42,5 76,7 57,5

Şəkər və şəkərdən hazırlanan məhsullar 619,1 186,2 86,3 32,9

Çay 78,6 78,9 81 77,8

Duz 11,6 9,9 89,2 91,1

Şirinləşdirilməmiş mineral və qazlı sular 87,6 79,8 12,9 21

Şirinləşdirilmiş mineral və qazlı sular 97 95,6 3,1 4,7

Mənbə: Azərbaycanın ərzaq balansları, Statistik məcmuə Dövlət

Statistika Komitəsi, Bakı, 2009

Bu məhsullara olan tələbatın ödənilməsində idxalın ro-

lunun nisbətən böyük olması ümumilikdə üç səbəblə bağlıdır.

Birincisi, bəzi yeyinti məhsullarının yerli xammal bazası

zəif olduğuna görə bu məhsullar yarımfabrikat şəklində idxal

edilərək ölkədə emal edilir, sonradan hazır məhsul kimi həm

daxili bazarda, həm də xarici bazarlarda satılır. Bu xüsusilə

bitki yağları, şəkərdən hazırlanan məmulatlar və qismən də

meyvə şirələrinə aiddir.

İkincisi, bu məhsullar üzrə çeşid çoxluğu müxtəlif isteh-

lakçı zövqlərinə uyğun müxtəlif məhsulların istehlakını, nəticə

etibarı ilə isə, həmin məhsulların idxalını şərtləndirir.

Üçüncüsü isə, bu məhsullar üzrə yerli istehsal güclərinin

mövcud tələbatı tam ödəyə bilməməsi müvafiq məhsulların

idxalını zəruri edir.

Beləliklə, ölkənin ərzaq məhsulları ilə özünü təminetmə

səviyyəsinin daha da gücləndirilməsi baxımından kənd təsərrü-

55

fatı sahəsində məhsuldarlığın yüksəldilməsinə və emal sənayesi

güclərinin artırılmasına ehtiyac vardır.

56

III FƏSİL. AQRAR SFERADA SAHİBKARLIQ

FƏALİYYƏTİ

1.Aqrar sferada sahibkarlıq fəaliyyətinin iqtisadi mahiyyəti

və inkişafının zəruriliyi

2. Müasir aqrar siyasətin inkişaf istiqamətləri

3. Aqrar sferada sahibkarlığın formalaşmasının prinsipləri

və xüsusiyyətləri

4. Aqrar sferada fəaliyyət göstərən sahibkarlıq formaları

1. Aqrar sferada sahibkarlıq fəaliyyətinin iqtisadi

mahiyyəti və inkişafının zəruriliyi

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı və səmərəli fəaliyyət

göstərdiyi müasir dövrdə ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının sü-

rətləndirilməsi həlledici səviyyədə aqrar sferanın intensiv yük-

səlişindən asılıdır. Ona görə də Azərbaycan Respublikasında

aqrar sferanın inkişafına nail olunur. Aqrar islahatların sü-

rətlənməsi aqrar sferada xüsusi mülkiyyətin formalaşmasına və

aqrar sahibkarlığın inkişafına şərait yaratmışdır. Ölkəmizdə

regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramlarının

həyata keçirilməsi, aqrar sferanın stimullaşdırılmasına dair

tədbirlərin tətbiqi, infrastrukturun təkmilləşdirilməsi, aqrar ba-

zarın formalaşması aqrar sferada sahibkarlıq fəaliyyətinin sü-

rətləndirilməsinə real şərait yaratmış, əlverişli imkanlar açmış,

bu sahəyə marağın yüksəlməsini təmin etmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, ölkənin iqtisadiyyatının başqa

sahələrində olduğu kimi aqrar sferada sahibkarlıq iqtisadi fəa-

liyyət növüdür. Aqrar sferada sahibkarlıq fəaliyyəti fiziki şəxs-

lərin, onların birliklərinin, habelə hüquqi şəxslərin gəlir əldə

etmək məqsədi ilə özlərinin cavabdehliyi, əmlak məsuliyyəti

yaxud digər fiziki və hüquqi şəxslərin adından qanunvericiliklə

qadağan edilməyən fəaliyyətinin bütün növləri ilə həyata

keçirdikləri müstəqil təşəbbüskar fəaliyyətdir.

57

Aqrar sahibkarlıq fəaliyyəti – sahibkar azadlığına və

qarşılıqlı təsərrüfat əlaqələri azaldığına malikdir. Bu azadlıqlar

aqrar sahibkarları istehsal resurslarına, yəni torpaq, əsas fond,

işçi qüvvəsi və maliyyə vəsaitinə malik olmaq və bu əsasda

tələb olunan miqdarda məhsul istehsal (xidmət) etmək, gəlir

almaq və əhalinin həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq vəzifələri

yerinə yetirməyə imkan verir.

Aqrar sahibkarlıq fəaliyyəti istehsal, satış və bütün növ

xidmət növlərini əhatə edən tam sərbəst fəaliyyətdir. Bu

fəaliyyət qanunvericiliklə tam qorunur, onun inkişafına şərait

yaradılır, genişlənməsinə əngəl törədən maneələrə yol verilmir.

Azərbaycan Respublikasında aqrar sahibkarlığın istehsal

növü daha çox inkişaf etmiş, hazırda kəndli (fermer) təsərrü-

fatları, istehsal kooperativləri, fərdi təsərrüfatlar, şəxsi təsərrü-

fatlar və s. geniş və müstəqil inkişafa malikdir, istehsalın bütün

sahələri üzrə fəaliyyət göstərirlər.

Aqrar sahibkarlıq formalarında istehsalın strukturu, istiqa-

məti, istehsalın və əməyin təşkili, iqtisadi və istehsal əlaqə və

mənafelər, iqtisadi münasibətlər və s. tam sərbəst müvafiq qa-

nunlara əsasən müəyyən edilir.

Azərbaycanda siyasi və makroiqtisadi səviyyədə sabitliyə

nail olunması, aqrar islahatlara dair müasir dövrün tələblərinə

uyğun qanunların qəbul edilməsi və onlara riayət olunması

aqrar sahibkarlıq fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinə

şərait yaratmışdır.

Ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına dair bir çox qanunların,

ölkə başçısının fərman və sərəncamlarının verilməsi, xarici və

ölkə iş adamları ilə görüşlərin keçirilməsi, aqrar sahibkarlığa

maliyyə dəstəyinin təmin olunması, onların fəaliyyətinin qorun-

ması aqrar sahibkarlığın inkişafına səbəb olmuş, bu sahəyə

maraq güclənmişdir. Hazırda Azərbaycan Respublikasında

kənd təsərrüfatı məhsulları əsasən sahibkarlar tərəfindən

istehsal olunur.

58

Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikasının iqtisadi-

sosial inkişafının yenidən qurulması ilə əlaqədar qarşıda duran

vəzifələr aqrar sferada fəaliyyət göstərməsi sahibkarlığın in-

kişafını, ölkənin iqtisadiyyatında onun rolu və əhəmiyyətin

yüksəldilməsini tələb edir. Bu da regionlarda aqrar sahibkarlığa

diqqətin artmasını, onların fəaliyyətinin gücləndirilməsini, hi-

mayəsinin artırılmasını başlıca vəzifəyə çevirir.

Azərbaycanda planlı iqtisadiyyat hökmranlıq etdiyi

dövrdə iqtisadiyyatın bütün sahələrində mövcud olan böhranlar

aqrar sferada özünü daha kəskin göstərirdi. Azərbaycanda

mövcud imkanlardan xeyli az məhsul istehsal olunur, əhalinin

həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq mümkün olmur, istehsala maraq

təmin edilmirdi. Ona görə də geniş təkrar istehsalı həyata

keçirmək və intensivləşməni təmin etmək qeyri-mümkün idi.

İctimai mülkiyyətə əsaslanan təsərrüfatlarda əsas fondlar-

dan, torpaq sahələrindən, maliyyə vəsaitindən, işçi qüvvəsindən

səmərəli istifadə olunmurdu, məhsul vahidi hesabına əmək və

vəsait sərfi artır, iqtisadi səmərəlilik aşağı idi. Eyni zamanda

məhsulların tədarükü, saxlanılması, emalı və satışı sahəsində

ciddi nöqsanlar mövcud idi, keyfiyyətə nəzarət olunmurdu,

itkilər artır, maddi maraq təmin edilmirdi.

Aqrar sferada istehsal-iqtisadi əlaqələr və mənafelər plan-

lar əsasında aparılır, əməyin və istehsalın təşkilində, stimul-

laşdırılmasında, qiymətləndirmədə olan nöqsanlar istehsala və

son nəticəyə marağı yüksəlmişdir. Maddi-texniki resurslarla tə-

minatda, məhsulların satışında, maliyyə vəsaitinin çatışmasında

olan nöqsanlar böhranı sürətlənirdi.

Bütün bunlar əhalinin ərzaqla təminatında, emal sahələri-

nin xammala olan tələbatının ödənilməsində çətinliklər yaradır,

ümumi inkişafı ləngidirdi. Göstərilənlər aqrar sferada köklü

struktur dəyişikliklərinin həyata keçirilməsini, mülkiyyət müna-

sibətlərinin dəyişdirilməsini, özəlləşdirmənin aparılmasını,

xüsusiyyətçiliyin inkişafını və aqrar sahibkarlığın formalaşma-

sını obyektiv və həyati zərurətə çevirmişdir.

59

Aqrar sferada sahibkarlığın yaradılması və inkişaf et-

dirilməsi müasir dövrün tələblərindən irəli gələn obyektiv və

qanunauyğun bir zərurətdir, dövlət və ictimai mülkiyyətə əsas-

lanan təsərrüfatların islahatı və xüsusi təsərrüfatların inkişafı ilə

bilavasitə əlaqədardır. Bazar münasibəti ilə sahibkarlıq arasında

qarşılıqlı əlaqə və asılılıq mövcuddur. Belə ki, tələb və təklif,

sərbəst təchizat, azad ticarət, sağlam rəqabət yalnız bazar mü-

nasibətləri şəraitində mövcuddur.

Müasir dövrdə aqrar sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul

olanların hamısı dövlətin qanunları ilə eyni səviyyədə müdafiə

olunur. Lakin, bazarın sərt qanunları mövcuddur, onlar həmişə

sahibkarlıq fəaliyyətinin səmərəliliyin təmin etmir. Bazarın

tələb-təklif qanunları ilə tənzimlənən iqtisadiyyatda çoxlu say-

da bazar subyektləri kortəbii fəaliyyətə göstərir.

Bazarda əmtəələrin tələbatından artıq, yaxud əksinə ol-

ması istehsal prosesində deyil mübadilə mərhələsində məlum

olur. Çünki, hər bir sahibkar istədiyi miqdarda, keyfiyyətdə,

məhsuldarlıqda, qiymətdə istehsal resursu alır, onlardan istədiyi

qaydada istifadəni təmin edir, öz məhsullarını istədiyi qaydada,

qiymətdə, yerdə və s. reallaşdırılır.

Sahibkarların hüquqları dövlətin müvafiq qanunları vasi-

təsi ilə tam qorunur. Belə halda yalnız o sahibkar rəqabətə tab

gətirə bilir ki, onun bazara çıxardığı məhsulların əmək və vəsait

sərfinin cəmi həmin məhsulun bazarda formalaşan qiymətdən

aşağı olsun.

Beləliklə, aqrar sferada sahibkarlıq fəaliyyətinin səmərə-

liliyinin yüksəldilməsi aqrar sferanın ümumi inkişafına səbəb

olur, aqrar sferaya maraq artır, kənd yerlərində məşğulluq yük-

səlir, sosial infrastrukturuna inkişaf edir. Bütün bunlar müasir

dövrdə, əhalinin ərzaqla tələbatının ödənilməsi və ərzaq təh-

lükəsizliyinin təmin edilməsi üçün olduqca vacibdir.

Aqrar sferada sahibkarlığın inkişafı cəmiyyət üçün, ölkə

miqyasında da olduqca vacibdir, böyük siyasi və iqtisadi

əhəmiyyəti vardır. Aqrar sahibkarlıq ölkənin iqtisadi inkişaf ilə

60

yanaşı əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, işsizliyin

azaldılması, məşğulluğun artırılması, ərzaq təhlükəsizliyi kimi

siyasi əhəmiyyətli problemlərin həllində də əvəzsiz əhəmiyyət

kəsb edir.

Qeyd edildiyi kimi aqrar sahibkarlıq dedikdə əsasən yaxın

qohumluq əlaqəsinə görə ailə üzvlərinin yaratdıqları istehsal və

xidmət sahəsi başa düşülür. Müasir dövrdə aqrar sahibkarlıq

xüsusi mülkiyyətə əsaslanan ən sərfəli təsərrüfat forması olub,

istehsalın son nəticəsi ilə onun bütün üzvlərinin maddi marağı

təmin olunur.

Sahibkarlığın inkişafı şəraitində insanların daxili poten-

sialı aşkara çıxır, onlar istehsalın artırılmasına, gəlirlərin çoxal-

dılmasına, xərclərin azaldılmasına, istehsal-iqtisadi əlaqə və

mənafelərin düzgün tənzimlənməsinə, səmərəli idarə edilmə-

sinə nail olurlar. Sahibkarlıq şəraitində insanlar torpağın, əmla-

kın, maliyyə vəsaitinin əsl sahibinə çevrilir, özünə məxsus olan

torpağın və əmlakın qədrini bilir, onları qoruyur, salamat sax-

layır, səmərəli istifadə edir. Bunlar nəticə etibarı ilə yüksək

göstəricilər əldə edilməsinə, gəlirlərin çoxalmasına, sosial-iqti-

sadi şəraitin yaxşılaşmasına səbəb olur, iqtisadi səmərəlilik

yüksəlir.

Aqrar sferada sahibkarlıq fəaliyyətinin əsasında dövlətin

qanunları durur. Onlar qanunçuluğun tələblərinə uyğun sərbəst,

azad və müstəqil hərəkət edirlər. Sərbəstlik şəraitində isə insan-

lar öz bacarıqlarını aşkara çıxarır və ondan daha da səmərəli

istifadə edir. Sahibkarlıqla məşğul olmaq insandan xüsusi

qabiliyyət və istedad tələb edir. Ona görə də, cəmiyyətin bütün

üzvləri sahibkar olmaq imkanına malik olsalar da, onların

yalnız bir qismi bu imkanı həyata keçirə bilir.

Məlum olduğu kimi sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi aqrar

sferada bazar iqtisadiyyatının hərəkətverici qüvvəsidir. Sahib-

karlıq fəaliyyətinin bütövlükdə müvəffəqiyyəti mövcud olan

istehsal-iqtisadi əlaqələrinin düzgün təşkili və idarə edilmə-

sindən asılıdır. Aqrar sferada sahibkarlar və menecerlər bu

61

münasibətləri səmərəli həyata keçirdiyi halda yüksək istehsal-

iqtisadi nəticələrə nail olunur.

Sahibkarlıq fəaliyyətinin müvəffəqiyyəti təsərrüfatın idarə

edilməsinə dair qəbul edilmiş qərarların düzgün və real

olmasından asılıdır. Sahibkarlığın inkişafı şəraitində təsərrüfat

üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən qərarları sahibkarın özü, nis-

bətən aşağı səviyyəli qərarları isə menecerlər qəbul etməlidir.

Eyni zamanda sahibkar menecerin fəaliyyətinə daima nəzarət

etməlidir. Yalnız bu yolla sahibkarlığın – idarəedilmənin

səmərəliliyini yüksəltmək mümkündür.

2. Müasir aqrar siyasətin inkişaf istiqamətləri

Bazar münasibətlərinin müvəffəqiyyətlə formalaşdığı ha-

zırkı mərhələdə dövlətin müasir aqrar siyasətinin başlıca isti-

qaməti ölkə əhalisinin müxtəlif çeşidli, yüksək keyfiyyətli, nis-

bətən ucuz ərzaq və xalq istehlakı məhsulları ilə etibarlı şəkildə

təmin edilməsini, emal və digər sənaye sahələrinin səmərəli

fəaliyyət göstərməsi üçün tələb olunan xammala yüksək səviy-

yədə təchiz olunmasını, Dövlətlərarası əlaqə və mənafelərin

uğurla həyata keçirilməsini, etibarlı və səmərəli aqrar bazarın

formalaşmasını, sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsini,

əhalinin həyat şəraitinin ardıcıl olaraq yaxşılaşdırılmasını təmin

edən səmərəli aqrar-sənaye istehsalını formalaşdırılmaqdan

ibarətdir.

Dövlətin müasir aqrar siyasətinin müvəffəqiyyəti ölkə

əhalisinin ərzaq və xalq istehlakı məhsullarına artan tələbatının

maksimum hissəsini daxili istehsal hesabına ödənilməsini, emal

və digər sənaye sahələrinin tələbatını yalnız yerli xammalla

təmin edilməsini, yerli əmtəə istehsalçılarının əksəriyyəti (hətta

hamısının) rentabelli fəaliyyət göstərməsini təmin etməkdir.

Bunlarla yanaşı dövlətin müasir aqrar siyasəti ölkəyə ərzaq

məhsullarının, xüsusilə keyfiyyəti aşağı olan, standartlara cavab

verməyən, əhalinin sağlamlığına zərər yetirən, idxalının mak-

62

simum azaldılmasına, ölkənin başqa dövlətlərdən ərzaq məh-

sulları asılılığının tədricən azaldılmasına, daxili bazarın xarici

bazarın təsirindən qorunmasına şərait yaradır.

Onu da göstərmək lazımdır ki, dövlətin müasir aqrar

siyasəti aqrar bazarın düzgün formalaşmasına və səmərəli fəa-

liyyət göstərməsinə yönəldilməklə yanaşı, həmdə aqrar sferanın

istehsal-iqtisadi fəaliyyətinin, təsərrüfat-maliyyə nəticələrinin

yaxşılaşdırılmasına, bu sahədə mövcud olan nöqsanların aradan

qaldırılmasına, daha mütərəqqi fəaliyyət formalarından istifadə

olunmasını xidmət edir. Bunlarla əlaqədar olaraq aqrar sferada

aşağıdakılara ciddi əməl olunmalıdır:

- Aqrar sferada sahibkarlıq fəaliyyətinin səmərəliliyi

yüksəldilməli, xüsusi mülkiyyətə və sahibkarlığa əsaslanan

müxtəlif təsərrüfatçılıq formalarını inkişafı təmin edilməli,

məhsul istehsalçıları ilə məhsul istehlakçıları arasındakı iqtisadi

əlaqə və münasibətlər səmərəli qurulmalı və düzgün stimullaş-

dırılmalıdır;

- Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi

inkişafı Dövlət Proqramında nəzərdə tutulan tədbirlərin vax-

tından və düzgün həyata keçirilməsi tam təmin edilməli, hər bir

regionda mövcud sərvətlərdən, istehsal ehtiyatlarından, maliyyə

vəsaitindən səmərəli istifadəyə nail olunmalı, əhalinin məş-

ğulluğu artırılmalı, işsizlik azaldılmalıdır;

- Aqrar sferada iqtisadi mexanizm təkmilləşdirilməli, ma-

liyyə-kredit, vergi, sosial sığorta səmərəli qurulmalı, dövlət

yardımları öz məqsədinə yönəldilməli, istehsala xidmətlərin

keyfiyyəti yüksəldilməli, istehsalın stimullaşdırılması amillə-

rindən səmərəli istifadə olunmalı, aqrar bazarın fəaliyyəti

genişləndirilməli, idarəetmə yenidən qurulmalıdır;

- Aqrar sferada dövlətin prioritet strateji maraqları hər-

tərəfli təmin edilməli, məhsul istehsalının artım dinamikası

gözlənilməli, məhsulların tədarükü, daşınması, emal, satışı,

saxlanılması proseslərin düzgün əlaqələndirilməsi və bu sahələr

arasındakı maraq və mənafelər səmərəli tənzimlənməlidir.

63

Dövlətin müasir aqrar siyasətinin iqtisadiyyat inkişafında

həlledici əhəmiyyətə malik olan aqrar bazarın formalaşmasında

rolu və əhəmiyyəti nəzərə alınaraq aqrar bazarın infrastruk-

turunun düzgün qurulmasına hərtərəfli yardım göstərilməlidir.

Bununla yanaşı aqrar siyasət aqrar bazarın fəaliyyətinin

səmərəli təsərrüfat-iqtisadi mexanizminin formalaşdırılmasına

kənd təsərrüfatları və sənaye məhsulları arasında qiymət pa-

ritetinin təmin edilməsinə şərait yaratmalıdır.

Eyni zamanda müasir aqrar siyasət aqrar sferada əmək

kapital və istehsal resurslarından istifadənin səmərəli mexa-

nizminin formalaşdırılmasına, vergi, sığorta, gömrük qiymət və

digər iqtisadi tənzimlənmə vasitələrindən istifadə etməklə aqrar

sferanın sosial-iqtisadi yüksəlişinə təşkilatı-maliyyə dəstəyi və

yardımının həyata keçirilməsinə şərait yaratmalıdır. Müasir

aqrar siyasət kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının planlaşdır-

masını və proqnozlaşdırılmasını təmin etməklə aqrar bazarın

konyunkturunda baş verən dəyişikliklərə uyğun adekvat tədbir-

lərin görülməsini, habelə torpaq münasibətlərinin təkmilləş-

dirilməsini, torpaqdan istifadə olunmasına nəzarətin həyata ke-

çirilməsini həyata keçirməlidir.

İnkişaf etmiş bir çox ölkələrdə dövlətin aqrar siyasətinin

düzgün formalaşmasına və səmərəli fəaliyyət göstərməsinə

ciddi fikir verilir. Belə ki, qabaqcıl ölkələrin çoxillik təcrübəsi

göstərir ki, dövlət aqrar siyasəti vasitəsilə bazar münasibətləri

şəraitində fəaliyyət göstərən aqrar iqtisadiyyatın bütün təsər-

rüfat kateqoriyaları arasında iqtisadi və hüquqi bərabərliyini

təmin etməli, aqrar sektorda azad rəqabət mühitinin formalaş-

dırılmasına hüquqi yardım göstərməlidir.

Bununla yanaşı dövlət iqtisadiyyatın bütün sahələrinin və

xüsusilə inkişafına ehtiyac böyük olan aqrar sferanın inkişa-

fının stimullaşdırılması məqsədi ilə aqrar sahibkarların maliyyə

vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilən zəruri tədbirlər

həyata keçirməlidir. Təcrübə göstərir ki, müasir şəraitdə yalnız

dövlətin gücü ilə aqrar bazarda mülkiyyət mənsubiyyətindən

64

asılı olmayaraq bütün növ müəssisələrin, o cümlədən istehsal,

emal, kənd təsərrüfatı məhsulunun satışı, aqroservis xidməti,

ticarət və kredit strukturlarının fəaliyyəti əlaqələndirilməli və

iqtisadi cəhətdən stimullaşdırılmalı və tənzimlənməlidir.

Təcrübə göstərir ki, bazar münasibətlərinin formalaşdığı

müasir mərhələdə aqrar bazarın səmərəli formalaşdırılması

həlledici səviyyədə yerli istehsalın iqtisadi cəhətdən düzgün

stimullaşdırılmasından asılıdır. Bununla əlaqədar olaraq xarici

rəqabətin əlverişsiz təsirləri zərərsizləşdirilməli, dövlət tərə-

findən yerli əmtəə istehsalçılarının maraqlarının qorunmasına

yönəldilmiş xarici iqtisadi siyasət həyata keçirilməli, məhsul is-

tehsalının artırılmasına və keyfiyyətin yaxşılaşdırılmasına

maraq daima yüksəldilməlidir.

Məlum olduğu kimi dövlətin aqrar siyasəti bir qayda

olaraq iqtisadi sistemlərin tipindən və formasından, ölkənin iq-

tisadiyyatının və xüsusilə aqrar sferanın inkişafının mövcud

vəziyyətindən asılı olaraq həyata keçirilir. Sabit iqtisadi inki-

şafa malik olan ölkələrdə aqrar siyasət yalnız qarşıya qoyulan

prioritet məqsədlərə nail olunmasına istiqamətləndirilir.

Bazar iqtisadiyyatı formalaşan ölkələrdə, o cümlədən

Azərbaycan Respublikasında dövlətin aqrar siyasətinin həyata

keçirilməsinə bir sıra amillər, yəni yeni mülkiyyət münasibət-

lərini nəzərdə tutar normativ-hüquqi əsasların hazırlanması,

çoxukladlı iqtisadiyyatın formalaşması, istehsal olunan məh-

sulların və maddi-texniki resursların qiymətinin liberallaşması,

aqrar bazarda yerli məhsulların xüsusi çəkisi, aqrar bazara

xarici məhsulların daxil olması imkanları və s. təsir göstərir.

Bunlarla yanaşı onu da göstərmək lazımdır ki, Azərbaycan Res-

publikasında aqrar siyasətin formalaşması aşağıdakı mərhə-

lələri əhatə etmişdir:

1. Bu mərhələdə aqrar sferanın inkişafı və aqrar bazarın

formalaşması ilə bağlı zəruri hüquqi-normativ əsaslar hazırlan-

mış, aqrar sferada fəaliyyət göstərən istehsal, emal, satış, müx-

təlif xidmət müəssisə və sahələri özəlləşdirilmiş, kənd təsərrü-

65

fatı, ərzaq və yeyinti məhsulları istehsalının həcminin sabitləş-

məsinə nail olunmuş, qeyd edilən sahələr arasında mövcud olan

qiymətlər tənzimlənmişdir.

2. Bu mərhələdə yüksək məhsuldar və səmərəli texno-

logiyanın tətbiqi əsasında aqrar bazarda məhsul istehsalının

həcminin artırılmış, ölkə əhalisinin kənd təsərrüfatı, ərzaq və

yeyinti məhsullarına olan tələbatının ödənilməsində daxili mən-

bələrin xüsusi çəkisinin əhəmiyyətli artımına nail olunmuş,

aqrar və ərzaq bazarında qiymətlərin səviyyəsini endirmək

məqsədilə fermerlərin xərclərinin müəyyən hissəsinin dövlət

tərəfindən kompensasiya edilməsinə nail olunmuşdur.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, aqrar siya-

sətin tərkibində ərzaq resurslarının formalaşması ilə bağlı zəruri

tədbirlər kompleksinin hazırlanması mühüm əhəmiyyətə malik-

dir. Bunlara başlıca olaraq məhsul istehsalçılarına satış kanal-

larının seçilməsində müstəqilliyin verilməsi; ərzaq bazarının

sahələrarası və regional əlaqələrinin formalaşmasına yardım

göstərilməsi; ərzaq məhsullarının müqavilə əsasında tədarükü-

nə hüquqi təminat verilməsi; dövlətin ərzaq resursları fondunun

daxili mənbələr hesabına formalaşdırılması və ondan istifadə-

nin həyata keçirilməsi; aqrar bazarda yerli məhsulların satışının

genişləndirilməsinə yardımın göstərilməsi; kənd yerlərində yeni

iş yerlərinin açılmasına yönəldilmiş sosial proqramların hazır-

lanması və s. daxildir. Bütün bunlar aqrar siyasətin müasir döv-

rün tələbləri səviyyəsində formalaşmasını və onun səmərəli

nəticələrə nail olmasına şərait yaratmasına imkanları artırır.

Bunlarla yanaşı onu da qeyd etmək lazımdır ki, təcrübədə

aqrar sferanın onun qarşısında qoyulan tələblərə tam əməl edil-

məsi səviyyədə fəaliyyət göstərməməsi, xüsusilə aqrar bazarda

ciddi nöqsanların yaranması, böhran halların baş verməsi də

mövcuddur. Belə vəziyyətin baş verməsinin əsas səbəblərindən

biri də həyata keçirilən aqrar siyasətin səmərəliliyinin və təsir

gücünün zəif və yaxud aşağı olmasıdır. Belə ki, bəzi hallarda

həyata keçirilən aqrar siyasət düzgün əsaslandırılmır, baş verən

66

prosesləri düzgün nəzərə alınmır, mövcud imkanlar dəqiq qiy-

mətləndirilmir. Belə vəziyyət aqrar islahatların həyata keçi-

rildiyi ilkin mərhələlərdə mövcud olur və ona görə də aqrar si-

yasət bir sıra hallarda aqrar sferada bazarın formalaşmasına şə-

rait yarada bilmir və əksinə bu prosesin ləngiməsinə və gecik-

məsinə səbəb olur.

Qeyd edildiyi kimi dövlət özünün aqrar siyasəti vasitəsi

ilə aqrar sferanın sosial-iqtisadi inkişafına nail olur və eyni za-

manda aqrar bazarın müasir dövrün tələbləri səviyyəsində for-

malaşmasına yardım göstərir və real şərait yaradır, onun fəaliy-

yətini və inkişafını ardıcıl olaraq stimullaşdırır. Lakin aqrar

siyasətin inkişafının müəyyən mərhələsində buraxılan çatış-

mazlıqlar, bəzən aqrar siyasətin fəaliyyətində baş verən məsu-

liyyətsizliklər aqrar bazarın səmərəli fəaliyyət göstərməsinə

əngəl törədir. Bundan başqa ölkənin idarəetmə strukturlarında

bu və ya digər qurumun fəaliyyətinin bir-birini təkrarlanması

bir sıra hallarda ciddi nöqsanlara yol verilməsi baş verir ki, bu

vəziyyətə özünün mənfi təsirini aqrar siyasətdə də göstərir.

Bütün bunlar aqrar siyasətin fəaliyyətinin aşağı düşməsinə

səbəb olur. Ona inamı azaldır, sosial-iqtisadi inkişafın sürətlən-

məsi təmin edilmir.

Məlum olduğu kimi dövlətin aqrar siyasətinin məqsədi

aqrar sferada sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı şəraitində ölkə-

nin və onun əhalisinin ərzaq və kənd təsərrüfatı mənşəli məh-

sullara tələbatını mümkün qədər daxili istehsal hesabına təmin

edilməsindən ibarətdir. Aqrar siyasətin vəzifəsi ilə əhalinin

ərzaqla, sənayeni isə kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təmin et-

mək üçün etibarlı aqrar bazarın formalaşdırılmasıdır. Dövlətin

aqrar siyasətinin müvəffəqiyyəti ölkə əhalisinin ərzaq məhsul-

larına olan tələbatının 70-80%-ni daxili istehsal hesabına təmin

etmək, yerli əmtəə istehsalçıların 90%-nın rentabelli fəaliyyət

göstərməsinə nail olmaqdan ibarətdir. Azərbaycan Respublika-

sının dövlət aqrar siyasəti bu tələblər əsasında müəyyən edilmiş

onun məqsəd və vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə ardıcıl

67

olaraq, müasir dövrün tələbləri səviyyəsində nail olmasına şə-

rait yaradılır. Son illər ölkəmizdə aqrar sferanın inkişafına dair

qəbul edilmiş qanunlar, təsdiq olunmuş Dövlət Proqramları,

mühüm tədbirlər aqrar siyasətin uğurla yerinə yetirilməsinə

şərait yaradır və marağın yüksəlməsini təmin edir.

Bütün bunların nəticəsidir ki, ölkəmizdə aqrar islahatların

birinci mərhələsi uğurla başa çatmış və xüsusi mülkiyyətə inki-

şaf etmiş, aqrar sferanın istehsal və xidmət sahələrində sahib-

karlıq fəaliyyəti formalaşmışdır. Eyni zamanda aqrar bazarın

yaranması və səmərəli fəaliyyət göstərməsi təmin olunmuşdur.

Beləliklə dövlətin aqrar siyasətinin məqsədəuyğun fəaliyyəti

nəticəsində aqrar sfera öz inkişafının müasir intensiv yük-

səlişinə nail olmuşdur. Hazırda aqrar sferada fəaliyyət göstərən

istehsal qurumlarını istehsal texnologiyasının səmərəliliyinin

yüksəldilməsi yollarının müəyyən edilməsi məsələsi deyil,

məhsulların satış formaları, emalın təşkili, istehsal-iqtisadi

əlaqə və mənafelərin təkmilləşdirilməsi, istehsalın stimullaşdı-

rılması məsələləri daha çox maraqlandırır.

Bunlarla əlaqədar olaraq aqrar sahibkarlıq formalarının

inkişafının müasir mərhələsində onların qarşısında duran

başlıca vəzifələr aqrar sferada əmək məhsuldarlığının yüksəl-

dilməsi, məhsul vahidi üzrə əmək və vəsait şərtinin aşağı sa-

lınması, itkilərin qarşısının alınması, istehsal olunan məhsul-

ların və göstərilən xidmətlərin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması

daxili bazarın tələbatına və rəqabətə uyğun məhsulların istehsal

olunması, xarici bazarlarla yüksək keyfiyyətlə və standartlara

cavab verən məhsulların çıxarılması kimi ciddi məsələlərin

həlli durur. Lakin heç kimə sir deyildir ki, hələlik aqrar

sahibkarlar tərəfindən istehsal olunan əksər növ məhsulların

vaxtında realizasiya olunmasında böyük çətinliklər mövcuddur.

Bunun nəticəsində yüksək əmək və vəsait şərti hesabına isteh-

sal olunan məhsulların müəyyən hissəsi xarab olur və itkilərə

yol verilir. Digər tərəfdən emal müəssisələrinin az olması,

onların yerləşdirilməsi sahəsindəki nöqsanlar, xüsusilə əksər

68

növ emal müəssisələrinin müasir texnoloji proseslərə uyğun

olmaması məhsulların emalının müasir tələblər səviyyəsində

son məhsula çevrilməsini təmin etmir. Eyni zamanda ərzaq və

digər kənd təsərrüfatı məhsullarının topdan və pərakəndə satışı

ilə məşğul olan sahə və təşkilatların inhisarçı mövqeyə malik

olması aqrar sahibkarların iqtisadi marağının aşağı düşməsinə

səbəb olur. Belə ki, böyük əmək və vəsait sərfi ilə məhsul

istehsal edən sahibkarlar öz fəaliyyəti nəticəsində gəlir əldə edə

bilmədiyi və geniş təkrar istehsalın inkişafına nail olmaq üçün

vəsait çatışmamazlığına düşdüyü halda tədarük və satış sahələri

qısa zaman ərzində küllü miqdarda qazanca sahib olurlar. Bu

vəziyyət istehsalçıların növbəti ildə öz istehsal istiqamətinin

dəyişməsinə səbəb olur. Ona görə də aqrar sahibkarlıq fəaliy-

yətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün məhsul satış forma-

larının yeniləşməsinə, satış kanallarının genişləndirilməsinə və

bu sahədə aqrar sahibkarların sərbəstliyinin artırılmasına nail

olunmalıdır.

Təcrübə göstərir ki, dövlətin aqrar siyasətində əsas isti-

qamət olan məhsulların realizasiyasının səmərəli qurulmasına,

bununla əlaqədar olaraq aqrar sahibkarların azad fəaliyyət

göstərməsinə mühüm əhəmiyyət verilməlidir. Aqrar sahibkarlar

tərəfindən istehsal olunan əsas ərzaq məhsulları da başlıca

olaraq tədarük müəssisələrinə verilməli, onların qiyməti tən-

zimlənməlidir. Bununla əlaqədar olaraq bir çox inkişaf etmiş

ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycan Respublikasında da kənd tə-

sərrüfatı məhsullarının tədarükü və satışında topdan satış ba-

zaları yaradılmalıdır. Belə bazalar iri şəhərlərdə və rayon mər-

kəzlərində formalaşmalıdır. Xarici ölkələrdə topdansatış ba-

zalarında ilkin emal sahələri, məhsulları satışa hazırlayan müəs-

sisələr, baytarlıq obyektləri, fitosanitar və keyfiyyətə nəzarət

strukturları fəaliyyət göstərir.

Bütün bunlar dövlət orqanlarının və müvafiq mütəxəssis-

lərin mərkəzləşmiş qaydada ərzaq və digər kənd təsərrüfatı

məhsullarının keyfiyyətinə, standartlara cavab verməsinə,

69

ekoloji cəhətdən təmizliyinə nəzarət etməsinə, topdan və pəra-

kəndə satış qiymətlərinin düzgün tənzimlənməsinə real şərait

yaradır. Beləliklə, əhalinin tələbatının ödənilməsinə nizam-

intizam yaranır, məhsul itkisinə yol verilmir, qiymətlərə nəzarət

artırılır. Bütün bunlar istehsalın stimullaşdırılmasına və aqrar

sahibkarların marağının yüksəlməsinə səbəb olur.

Dövlətin aqrar siyasətinin qarşıya qoyduğu vacib məsələ-

lərdən biri də aqrar sferada kooperasiyanın inkişafıdır. Təcrübə

göstərir ki, aqrar sferanın gələcək inkişafını təmin edən başlıca

amillərdən ən əsası aqrar sferanın kooperasiya əlaqələrinin

sürətlə inkişaf etdirilməsidir. Bununla əlaqədar olaraq müasir

dövrdə aqrar sferanın intensiv inkişafının təmin edilməsi üçün

kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilə məşğul olar, müxtəlif

istiqamətli kooperativlərin yaradılmasına diqqət artırılmalı,

dövlət büdcəsi vəsaiti hesabına aqrar sahibkarlara güzəştli

kreditlər, lizinq yolu ilə texnika, məhsuldar heyvanlar və digər

vasitələr verilərkən belə kooperativlərin maraqları nəzərə alın-

malıdır. Eyni zamanda aqrar sferada istehsal kooperativlərinin

formalaşmasına lazım olan vəsaitlərin dövlət büdcəsi vəsaiti

hesabına ödənilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, hələlik Azərbaycan Respublika-

sında aqrar sferanın müasir inkişafı şəraitində kənd təsərrüfatı

məhsulları istehsalçılarına xidmət göstərən təchizat, aqroservis,

habelə kənd təsərrüfatı məhsullarından istifadə etməklə fəaliy-

yət göstərən emal, yeyinti, toxuculuq, yüngül və digər sahələr

kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı üzrə fəaliyyət nəticəsində

yüksək mənfəət əldə etdikləri halda ölkə iqtisadiyyatının və

cəmiyyətin sosial-iqtisadi yüksəlişinin sürətlənməsinə həlledici

təsirə malik olan aqrar sferada yüksək rentabelliyə nail olun-

mur, əksinə istehsalın bəzi sahələri zərərlə fəaliyyət göstərirlər.

Göstərilənlər nəzərə alınaraq aqrar sferanın hərtərəfli və

səmərəli inkişafını təmin etmək üçün qarşıda duran əsas məsə-

lələrdən biri bu sahənin kooperasiyasının dövlət tərəfindən sti-

mullaşdırılmasıdır. Bununla yanaşı dövlətin dəstəyi və yardımı

70

ilə kənd təsərrüfatı istehsalı kooperativlərinin özlərinə məhsul,

kredit, sığorta, müxtəlif xidmət sahələri: emal, satış, saxlama

obyektləri yaradılmalı və fəaliyyət göstərməli və onlar başqala-

rının təsirinə məruz qalmamalı, azad və sərbəst fəaliyyət göstər-

məlidirlər.

3. Aqrar sferada sahibkarlığın formalaşmasının

prinsipləri və xüsusiyyətləri

Aqrar islahatların genişlənməsi aqrar sferada xüsusi təsər-

rüfatların və sahibkarların düzgün formalaşması və səmərəli

fəaliyyət göstərməsi üçün real şəraitin yaradılmasını təmin et-

mişdir. Təcrübə göstərir ki, aqrar sferada yalnız xüsusi mülkiy-

yətə əsaslanan təsərrüfat formalarının inkişafı şəraitində sa-

hibkarlıq fəaliyyəti sürətlə formalaşır, sərbəst istehsal-iqtisadi

əlaqələr qurulur, mövcud istehsal resurslarından səmərəli isti-

fadə edilməsinə, istehsalın maddi-texniki təchizatının məqsədə-

uyğun qurulmasına, istehsal olunan məhsulların düzgün reallaş-

dırılmasına, maliyyə nəticələrinin səmərəli istifadə olunmasına,

əhalinin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılmasına maraq təmin edilir.

Aqrar islahatların məqsədəuyğun olaraq həyata keçiril-

məsi, sahibkarlığın inkişafına şərait yaradan təsərrüfatçılıq

qurumlarının və xüsusi təsərrüfatların düzgün formalaşdırılması

üçün düşünülmüş ardıcıl proqram və əsaslandırılmış iqtisadi

mexanizm olmalıdır. Aqrar sahibkarlığın yaradılması və inkişaf etdirilməsi

müasir dövrün tələblərindən irəli gələn obyektiv və qanunauy-

ğun bir zərurətdir. Aqrar sahibkarlıq ictimai mülkiyyətə əsasla-

nan təsərrüfatların islahatı və xüsusi təsərrüfatların formalaş-

ması ilə bilavasitə əlaqədardır. Sahibkarlığın inkişafı və

səmərəli fəaliyyət göstərməsi bir sıra amil və şərtlərin düzgün

nəzərə alınmasından asılıdır. Burada başlıca şərt bu qurumların

təşkili qaydasına düzgün əməl edilməsidir. Sahibkarlığın yara-

dılmasının sərbəst və könüllü olmasına diqqət yetirilməlidir.

71

Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafının müasir

mərhələsində aqrar sahibkarlıq yaradılarkən aşağıdakı başlıca

prinsiplərə xüsusi diqqət verilməlidir.

1. Sahibkarlıq yaradılarkən hər bir regionun konkret yerli

şəraitinin xüsusiyyətləri, milli adət-ənənələr, torpaq-iqlim, is-

tehsal şəraiti, təsərrüfatların normal inkişafının həyata keçiril-

məsi üçün tələb olunan istehsal-sosial infrastrukturun yaradıl-

ması imkanları müəyyənləşdirilməli;

2. Sahibkarlığın iqtisadi mexanizmi, yəni vergi, maliyyə-

kredit, idarəetmə, tədarük, satış, təchizat qaydaları, gəlirlərin

bölüşdürülməsi və istifadə edilməsi formaları, istehsal-iqtisadi

əlaqələr və s. bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun olaraq

təkmilləşdirilməli;

3. Sahibkarlığın düzgün yaradılması və səmərəli fəaliyyət

göstərməsini təmin edən qanunlar, normativ-hüquqi baza, təklif

və tövsiyələr, habelə qabaqcıl təcrübələrin nəticələri mövcud

olmalıdır.

Ölkəmizdə aqrar islahatların həyata keçirilməsinin və sa-

hibkarlığın yaradılmasının hüquqi təminatını Azərbaycan Res-

publikasının Konstitusiyası, aqrar islahatların həyata keçiril-

məsinə dair qəbul edilmiş qanunlar, onların icrasının təmin

edilməsi haqqında fərmanlar, dövlətin aqrar sferasının inkişa-

fına dair qəbul etdiyi qərarlar, proqramlar təşkil edir. Bu qanun,

fərman və qərarlardan irəli gələn nəzəri və təcrübəli əhə-

miyyətli göstəriş və qərarlar xüsusi təsərrüfatların yaradılması

və sahibkarlığın formalaşması və inkişafının metodoloji

əsaslarını müəyyənləşdirir.

Məlum olduğu kimi ölkəmizdə aqrar islahatların başlıca

məqsədi bazar iqtisadiyyatı qanunlarına uyğun gələn xüsusi

təsərrüfatların təşkilinə və sahibkarlığın formalaşmasına nail ol-

maqdan və aqrar sferanın bütün sahələrində sahibkarlığı hər

vasitə ilə inkişaf etdirməkdən ibarətdir. Respublikamızda aqrar

islahatların ilkin mərhələsinin uğurla başa çatması, sahibkar-

lığın formalaşması və istehsal-iqtisadi göstəricilərin son illər

72

xeyli yüksəlməsi bu sahədə qarşıya qoyulan məqsədə nail

olunduğunu sübut edir.

Aqrar sferada xüsusi təsərrüfatlar mülkiyyətinə verilmiş

torpaq üzərində kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı, emalı və

satışı ilə məşğul olan vətəndaşların əmək birləşməsi olmaqla,

sərbəst sahibkarlıq formasıdır. Xüsusi təsərrüfatlar və sahib-

karlar digər təsərrüfatlarla bərabər hüquqlu subyektdir, öz fəa-

liyyətində istehsalın təşkilində, quruluşu və həcmini, məhsulun

satışını, təsərrüfatın idarə edilməsini və s. müstəqil həll edir.

Sahibkarlığın əmlakı onun mülkiyyətində olan torpaq sahəsi,

həmin torpaqda olan əkinlər, təsərrüfat tikililəri, meliorasiya

qurğuları, digər qurğular, mal-qara, quş əldə edilmiş məhsul,

texnika, nəqliyyat vasitələri və s. ibarətdir. Sahibkarlığın fəaliy-

yəti əsasən onun üzvlərinin əməyinə əsaslanır. Zəruri hallarda

onun işində müqavilə ilə muzdlu əməkdən də istifadə edilə

bilər.

Sahibkarlar istehsal etdiyi məhsulun üzərində sərəncam

verməkdə, ona qiymət qoymaqda tam sərbəstdir. Öz fəaliy-

yətini təşkil etmək üçün bank kreditindən istifadə edir, öz işinin

nəticələrinin uçotunu aparır və müvafiq hesabat tərtib edir.

Bütün bu metodoloji cəhətlər sahibkarlığın inkişafının sosial-

iqtisadi mahiyyətini təşkil edir. Respublikamızda sahibkarlıq

formalaşarkən bütün regionlarda bu ümumi istiqamət əsas gö-

türülür və yerli şəraitin xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla onların

düzgün yaradılması və fəaliyyət göstərməsi təmin edilir.

Məlum olduğu kimi xalq təsərrüfatının bütün sahələrində

xüsusi mülkiyyətə və sahibkarlığa əsaslanan istehsal və xidmət

növlərinin özünəməxsus bir çox üstünlükləri vardır. Bu üstün-

lüklər aqrar sferada daha çox özünü göstərir. Belə ki, aqrar

sferada mülkiyyət münasibətlərinin xüsusiyyəti və üstünlüyü

ondan ibarətdir ki, bu münasibət əsl sahibkarın formalaşmasına

səbəb olur. Sahibkar başçılıq etdiyi təsərrüfatın qayğıları ilə

yaşayır, elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərini öyrənir, öz

təsərrüfatında tətbiq edir. Xüsusi təsərrüfatlar və sahibkarlar

73

dövlət üçün də çox sərfəlidir. Onlar öz vəsaiti və banklardan

aldıqları kredit hesabına geniş təkrar istehsalı həyata keçirir, öz

gəliri ilə xərclərini ödəyir və yüksək gəlir alır, milli iqtisa-

diyyatın inkişafında iştirak edirlər.

Aqrar sahibkarlığın aqrar sferada aparıcı təsərrüfatçılıq

forması olması bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə sübut olunmuş-

dur. Məsələn, ABŞ-da, İngiltərədə, Fransada, Kanadada, Hol-

landiyada və s. ölkələrdə əhalinin ərzaq məhsulları ilə tələ-

batının ödənilməsində sahibkarlıq başlıca rol oynayırlar. Həmin

ölkələrdə sahibkarlar məhsul istehsalında, onun emalında, hazır

məhsulların satışında tam sərbəstdirlər, özünü maliyyələşdirir

və geniş təkrar istehsalı uğurla həyata keçirirlər.

Aqrar sahibkarlıq formalarında istehsal-maliyyə fəaliy-

yətinin uğurla həyata keçirilməsinə, onların iqtisadi cəhətdən

faydalı olmasına, torpaq, texnika, əmək, maliyyə resurslarından

maksimum dərəcədə səmərəli istifadə edilməsinə, istehsal edi-

lən məhsulların keyfiyyətinin yüksək olmasına iqtisadi səmə-

rəliliyin yüksəldilməsinə aşağıdakı başlıca amillər təsir göstərir.

Birincisi, xüsusi mülkiyyət ictimai mülkiyyətə nisbətən

böyük üstünlüyə malikdir, sahibkarlıq güclüdür, maddi maraq

təmin olunur. Sahibkar torpaqdan, əsas fondlardan, maliyyə

resurslarından düşünülmüş və faydalı istifadə etməyə çalışır,

buna əsasən nail olur və faydasını götürür. İstehsalın inkişafı

üçün maddi cəhətdən maraqlı olduğuna görə daima fikirləşir,

düşünür, axtarış aparır, elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətini öy-

rənir, istehsalda tətbiqinə çalışır. İstehsal olunan mütərəqqi tex-

nika, gübrə, kimyəvi maddələr, qabaqcıl texnologiya, torpağa

aqrotexniki və mal-qaraya zoobaytar xidmətlər göstərmək ba-

rədə informasiya alır və onların əsasında öz istehsal-maliyyə

fəaliyyətini həyata keçirir. Təsərrüfatın gələcək inkişaf istiqa-

mətlərini özü sərbəst müəyyən edir, dünya miqyasında qaza-

nılmış qabaqcıl təcrübəni öyrənir və onlardan istifadə etməyə

çalışır.

74

İkincisi, təcrübə göstərir ki, təsərrüfat optimal həcmdən

böyük olduqda ona kamil rəhbərlik etmək, istehsalın iqtisadiy-

yatını yüksəltmək qeyri mümkündür. Təsərrüfatın əkin sahəsi

yığcam olduğu, optimal həcmə uyğun gəldiyi halda daha məh-

suldar sortlar əkmək, aqrotexniki xidməti yüksəltmək, məhsulu

vaxtında və keyfiyyətlə toplamaq, itkilərin qarşısını almaq və

onu vaxtında reallaşdırmaq, əməyin təşkili və stimullaşdırılma-

sının səmərəli formalarını həyata keçirmək, əmək məhsul-

darlığını yüksəltmək, torpağın hər hektarından daha çox məhsul

almaq mümkündür. İctimai təsərrüfatlara nisbətən xüsusi tə-

sərrüfatlar istehsalın həcmi optimal təşkil edildiyinə görə bütün

bunlara daha düzgün əməl olunur.

Üçüncüsü, xüsusi mülkiyyətə əsaslanan təsərrüfatlarda

əmək potensialından daha səmərəli istifadə edilir. Çünki ailənin

bütün üzvləri öz imkanı dairəsində bu təsərrüfatda işləyə bilir.

Burada heç bir qərar, sərəncam və yaxud kiminsə göstəriş ver-

məsinə ehtiyac yoxdur. Ailənin mənafeyi və maddi marağı tə-

sərrüfat fəaliyyətinin güclü amilinə çevrilir. Ailə üzvləri gecə-

gündüz imkan tapdıqca əkin sahələrinə, mal-qaraya qulluq edir,

səliqə-sahman yaradır, texnikanı təmir edir, təsərrüfatsızlığın

qarşısını alır.

Dördüncüsü, sahibkarlıq şəraitində maddi maraq amili

çox güclüdür, istehsalın dinamik inkişafına həlledici təsir

göstərir. Xüsusi mülkiyyət forması maddi marağı yüksəltməyə

real zəmin yaradır. Təcrübə göstərir ki, xüsusi mülkiyyətə əsas-

lanan maddi maraq ictimai mülkiyyətə əsaslanan maddi ma-

raqdan qat-qat yüksəkdir. Xüsusi mülkiyyət şəraitində dövlətə

verilən torpaq vergisi müstəsna olmaqla, təsərrüfatın gəliri

bütövlükdə sahibkara məxsusdur və o bu gəlirdən istifadə et-

məkdə tam sərbəstdir.

Əldə etdiyi gəlirdən sahibkar özünə lazım olan istehsal

vasitəsi alır, onlardan səmərəli istifadəni həyata keçirir, sosial

problemləri həll edir, işçilərin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılma-

sını təmin edir. Eyni zamanda sahibkarların istehsal etdikləri

75

məhsulların keyfiyyəti daha yüksək olur, çünki onlar yüksək

keyfiyyətli məhsul istehsalı üçün maddi cəhətdən maraqlı olur-

lar. Bununla yanaşı sahibkarlar istehsal etdiyi məhsulları reallaş-

dırmaqda, onlara qiymət qoymaqda, istehlakçı seçməkdə və s.

tam sərbəstdir.

Bütün bunlar sahibkarlıq şəraitində çalışanların maddi

marağının ilbəil artmasına və bu əsasda varlanmasına zəmin

yaradır, sahibkarlığın qazancına məhdudiyyət qoyulmur. Bu

prinsip xüsusi sahibkarlığın dinamik inkişafını təmin edən ən

mühüm amillərdən biridir.

Aqrar sahibkarlıq formalarında qeyd edilən sosial-iqtisadi

üstünlükləri nəzərə alınaraq onun inkişaf etmiş ölkələrdə ən

mütərəqqi təsərrüfatçılıq üsulu kimi geniş yayılmasına səbəb

olmuşdur. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, inkişaf etmiş

ölkələrdə sahibkarlıq dinamik olaraq yüksəlir və həmişə hər

hektar torpaq sahəsindən, hər baş heyvandan maksimum

məhsul alır və yüksək mənfəət götürür.

Əksər inkişaf etmiş ölkələrdə də aqrar sahibkarlar iqtisadi

böhranlara məruz qalır, iflasa uğrayır. İstehlak bazarında bu və

digər məhsula yaranmış tələb və təkliflərin təsiri nəticəsində sa-

hibkar öz istehsal istiqamətini dəyişir, yeni istehsal sahələri

yaradır. İqtisadi böhrandan çıxmaq üçün dövlət xüsusi təsər-

rüfatlara maliyyə və digər yardımlar göstərir, onların inkişafına

şərait yaradır.

4. Aqrar sferada fəaliyyət göstərən

sahibkarlıq formaları

Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyatında o cüm-

lədən aqrar sferada getdikcə güclənən və dərinləşən böhranlar,

əhalinin ərzaq və xalq istehlakı məhsulları ilə tələbatının ödə-

nilməsinin daha da pisləşməsi aqrar islahatların sürətləndiril-

məsini bu sahədə ciddi dəyişikliklərin həyata keçirilməsinin

obyektiv zərurətə çevirmişdir. Bununla əlaqədar olaraq həyata

76

keçirilən aqrar islahatlar qarşıya məqsəd qoymuşdur: ölkədə

mövcud olan çətinliklərin aradan qaldırılması və əhalinin ərzaq-

la təminatının yaxşılaşdırılması üçün aqrar sferada istehsalın

intensiv inkişafına, rəqabətin gücləndirilməsinə, bazara daha

çox və keyfiyyətli məhsul çıxarılmasına şərait yaradan əmlak-

dan, torpaq sahələrindən, maliyyə imkanlarından, bütün vasitə

və imkanlardan dolğun istifadəyə şərait yaradan təsərrüfatçılıq

üsullardan istifadəyə nail olunmalıdır.

Bunun üçün bütün istehsal qurumlarında təsərrüfatçılığın

iqtisadi mexanizmi yenidən formalaşmalı, daha mütərəqqi iş

üsullarına, istehsalın və əməyin təşkilinin mütərəqqi formala-

rının tətbiqinə qabaqcıl texnologiyanın həyata keçirilməsinə,

idarəetmənin elmi əsaslarla qurulmasına nail olunmalı və bun-

lara maraq yüksəldilməlidir.

Eyni zamanda aqrar sferada formalaşan istehsal qurumları

hər bir rayon, region və ərazidə istehsal resurslarından, yəni

torpaq sahələrindən, maliyyə vəsaitindən, əmək resurslarından,

əsas fondlardan və s. səmərəli istifadəni təmin etməlidir. Bütün

bunlara isə yalnız çoxukladlı iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək yolu

ilə əməl etmək, rəqabəti gücləndirmək və eyni zamanda müx-

təlif təsərrüfat formalarının inkişafı üçün eyni şəraiti yaratmaq

yolu ilə nail olmaq mümkündür.

Bu istiqamətdə Azərbaycan Respublikasında həyata ke-

çirilən məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində ictimai təsərrüfatlar

ləğv edilmiş, kəndli (fermer) təsərrüfatları, fərdi sahibkarlar,

kiçik müəssisələr, kooperativlər, səhmdar cəmiyyətləri və s.

formalaşmışdır.

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, heç də bütün regionlarda,

rayonlarda, istehsal sahələrində formalaşan çoxukladlı təsərrü-

fatların normal inkişafına nail olunmamışdır. Bunun başlıca

səbəbi çoxukladlı iqtisadiyyat formalaşarkən yerli şəraitin

xüsusiyyətlərinə istehsal resursları ilə təminata, istehsal və so-

sial infrastrukturunun vəziyyətinə, maliyyə imkanlarına, kadrla

77

təminata, istehsalın ixtisaslaşmasına, sahənin inkişafının zəruri

olmasına və s. lazımi səviyyədə fikir verilməmişdir.

Məlum olduğu kimi regionların torpaq quruluşu, texnika

ilə təminat, aqrotexniki xidmət, suvarma imkanları, məhsulların

tədarük və satış şəraiti, saxlanma imkanları, istehsalın

genişləndirilməsinin mövcud olması və s. arasında kəskin fərq

vardır. Yeni təsərrüfatçılıq formaları yaradılarkən bütün bunlar

hərtərəfli öyrənilməli və elə istehsal qurumu yaradılmalıdır ki,

onlar tələbata cavab verə bilsin. Lakin bu zaman sərbəstliyin

qarşısı alınmamalı, istehsal qurumları və təsərrüfat formaları

bir-birinə qarşı qoyulmamalı, onların azad hərəkət etməsinə

nail olunmalıdır.

Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, hazırda Azərbaycanın

aqrar sferasında fəaliyyət göstərən çoxukladlı iqtisadiyyatın

formaları sərbəstlik, idarəetmə, istehsal-iqtisadi əlaqələrin təş-

kili, fəaliyyət istiqamətləri, istehsal etdikləri məhsulların və

əldə etdikləri gəlirlərin bölgüsü, istehsalın stimullaşdırılması

forması və s. görə bir-birindən fərqlidirlər.

Qeyd edilən fərqlər çoxukladlı təsərrüfatçılıq formalarının

fəaliyyətinə, istehsal-iqtisadi və maliyyə nəticələrinə həlledici

təsir göstərir. Təcrübədən aydın olur ki, mülkiyyət forması

müxtəlif olan istehsal qurumlarında mövcud resurslardan, tor-

paq sahələrindən, əmlakdan, işçi qüvvəsindən, maliyyə resurs-

larında istifadə arasında kəskin fərq olur. Bu da məhsul istehsa-

lının həcminə, iqtisadi səmərəliliyin səviyyəsinə müxtəlif

səviyyədə təsir göstərir.

Belə ki, səmərəli ölçüdə formalaşan, normativ-hüquqi

baza əsasında fəaliyyət göstərən sahibkarlıq formalarında

maddi-texniki baza və iqtisadi mexanizm bazar münasibətlə-

rinin tələbləri səviyyəsində təşkil olunur, onlarda resurslardan

səmərəli istifadəyə nail olunur və yüksək istehsal-iqtisadi nə-

ticələr əldə edilir.

Qeyd edildiyi kimi Azərbaycan Respublikasında aqrar

islahatların həyata keçirilməsinə 90-cı illərdə başlanılmış, bu

78

proses inkişaf etmiş, genişlənmiş, dərinləşmiş, səmərəliyi

yüksəlmişdir. Aqrar islahatların dinamik olaraq yüksəldilmə-

sinə ölkədə islahatların həyata keçirilməsinə dair bazar müna-

sibətlərinin tələbləri səviyyəsində normativ-hüquqi bazanın

yaradılması və onlara ciddi qaydada əməl edilməsi nəticəsində

nail olunmuşdur.

Azərbaycanın aqrar sferasında islahatların uğurla aparıl-

masının və çoxukladlı iqtisadiyyatın formalaşmasının xarak-

terik xüsusiyyəti ondan ibarət olmuşdur ki, ölkəmizdə islahat-

ların həyata keçirilməsinin normativ-hüquqi bazası müasir döv-

rün tələbləri səviyyəsində yaradılmış, həmin bazanın tələblərinə

uyğun olaraq eyni zamanda ictimai mülkiyyətə əsaslanan

təsərrüfatlar ləğv edilmiş, torpaq və əmlak özəlləşdirilmişdir.

Bütün bunlar müxtəlif mülkiyyətə əsaslanan təsərrüfat formala-

rının yaradılmasına və fəaliyyət göstərməsinə əlverişli şərait

formalaşdırılmışdır. Beləliklə, ölkəmizin aqrar sferasında bazar

münasibətlərinə çoxlu sayda istehsal-xidmət növü yaradılmış

və sahibkarlıq fəaliyyəti formalaşmışdır.

Aqrar islahatların həyata keçirilməsinə dair qəbul edilmiş

normativ-hüquqi sənədlərə əsasən ölkənin torpaq fondunun

45%-nin dövlət mülkiyyətinə, 32% bələdiyyə mülkiyyətinə

verilməli və qalan 23%-nin isə xüsusi mülkiyyət ayrılması nə-

zərdə tutulmuş və bunlara əməl olunmuşdur.

Ölkə əhalisinin ərzaqla təminatının yaxşılaşdırılması,

emal sənaye sahələrinin xammalla təchizatının təmin edilməsi

və xüsusilə kənd yerlərində əhalinin məşğulluğunun yüksəl-

dilməsinin vacibliyi nəzərə alınaraq torpaq islahatı aparılarkən

kənd təsərrüfatına yararlı sahələrin, əkin yerlərinin, bağ-üzüm-

lüklərin hamısının xüsusi mülkiyyətə verilməsi təmin edil-

mişdir.

Beləliklə, respublikamızda aqrar islahatların dərinləş-

məsinə dair həyata keçirilən məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində

torpaq sahələri və əmlakın özəlləşdirilməsinə nail olunmuş və

79

onların xüsusi mülkiyyətə və sahibkarlığa verilməsi prosesi

başa çatmışdır. Bunların nəticəsidir ki, respublikamızın aqrar sferasında

xüsusi təsərrüfatlar inkişaf etmiş və sahibkarlıq formalaşmış, xüsusi mülkiyyətə əsaslanan kəndli (fermer) təsərrüfatlarının, kooperativlərin, kiçik müəssisələrin, kollektiv təsərrüfatlar yaradılmışdır.

Bütün bunlar respublikamızın aqrar bölməsinin inki-şafının təmin edilməsi imkanlarının artmasına səbəb olmuşdur. Azərbaycan Respublikasında aqrar islahatların elmi əsaslarla aparılmasına dair irəli sürülən qanunlar, müəyyən edilmiş me-xanizmlər, həyata keçirilən təşkilati, iqtisadi, texniki-texnoloji tədbirlər xüsusi təsərrüfatları və aqrar sahibkarlığın səmə-rəliliyin yüksəldilməsinə marağın artmasına şərait yaratmışdır.

Ölkədə istehsal olunan ümumi kənd təsərrüfatı məhsul-larının tərkibində xüsusi mülkiyyətə və sahibkarlığa əsaslanan təsərrüfat formalarının, yəni kəndli (fermer) təsərrüfatlarının, fərdi sahibkarların istehsal kooperativlərinin və s. xüsusi çəkisi kəskin olaraq atmışdır.

Qeyd edilənlərin nəticəsidir ki, ölkənin aqrar sferası tez

bir zamanda inflyasiya prosesindən çıxmış, inkişaf mərhələsinə

nail olunmuşdur. Ölkədə aqrar sahibkarlığın inkişafına dair hə-

yata keçirilən tədbirlər aqrar sahibkarlığa göstərilən yardım

qayğı və köməkliklər ölkənin sosial-iqtisadi həyatında mühüm

rol oynamaqla yanaşı regionların iqtisadiyyatının əsasını təşkil

edən və əmək ehtiyatının məşğul olduğu aqrar sferanın daha da

inkişaf etdirilməsinə möhkəm zəmin yaratmışdır.

Bunların nəticəsidir ki, ölkənin aqrar sferasında son illər

yüksək irəliləyişlər baş vermiş taxıl, kartof, tərəvəz, meyvə,

bostan məhsulları, ət, süd, yumurta istehsalı kəskin olaraq art-

mış, əvvəllər istehsal edilməyən səviyyəyə çatmışdır. Hazırda

ölkə əhalisinin ərzaqla təminatında yerli məhsullar istehsalının

rolu və əhəmiyyəti yüksəlmişdir. Məhsul istehsalını artımı ilə

yanaşı keyfiyyət göstəriciləri də yüksəlmiş, əsas növ məhsul-

80

ların qiyməti də aşağı düşmüşdür. Bu da əhalinin alıcılıq

qabiliyyətinin artmasına şərait yaratmışdır.

Beləliklə ölkəmizdə həyata keçirilən aqrar islahatların

dərinləşməsi nəticəsində aqrar sferada uzun illər mövcud olan

və dövlət mülkiyyətinə əsaslanan, inkişafına maraq göstəril-

məyən təsərrüfatların ləğv edilməsi başa çatmış və sahibkarlıq

formalaşmışdır. Bunun nəticəsində aqrar sferada istehsal müna-

sibətləri dəyişilmiş, insanların yüksək nəticələrə nail olmasına

marağı artmışdır.

Aqrar sahibkarlığın formalaşması nəticəsində aqrar sferada

istehsal strukturunda da ciddi dəyişikliklər baş vermiş, kəndin sosial

siması dəyişmiş, çoxukladlı qurumlar formalaşmış, onlarda istehsal-

iqtisadi münasibətlər yenidən yaradılmışdır. Aqrar islahatların ilkin

mərhələsi başa çatdıqdan sonra aqrar sferada aşağıdakı təsərrüfat

formaları fəaliyyət göstərmişlər.

Cədvəl 1

Azərbaycanda fəaliyyət göstərən təsərrüfat

formaların dinamikası

Təsərrüfat formaları İllər

2003 2006 2009

Dövlət müəssisələri 41 40 40

Səhmdar cəmiyyətləri (Dövlətə məxsus) 22 17 16

Baş məşğulluq idarəsinə məxsus 90 92 47

Sair dövlət təsərrüfatları 154 111 123

Cəmi Dövlət müəssisələri 307 261 276

Kollektiv müəssisələr 1022 1164 1191

İstehsal kooperativləri 157 165 156

Kəndli-fermer təsərrüfatları 2534 2598 2657

Aqroservis müəssisələri 25 25 34

Sair xüsusi təsərrüfatları 96 107 226

Cəmi xüsusi 4257 4480 4258

Torpaq və əmlak payı alan ailələr, min 850,3 862,6 863,8

Fiziki şəxs kimi fəaliyyət göstərənlər 831,1 843,2 844,5

81

Məlumatların təhlilindən aydın olur ki, aqrar sferada

fəaliyyət göstərən cəmi təsərrüfatların tərkibində dövlət təsərrü-

fatlarının sayı az olmaqla yanaşı onların sayı da getdikcə azalır.

Müqayisə edilən dövrlərdə cəmi təsərrüfatların tərkibində

dövlət təsərrüfatların xüsusi çəkisi cəmi 6,7%, 5,5% və 6,1%

təşkil etmişdir.

Müqayisə edilən dövrdə xüsusi mülkiyyətə əsaslanan

təsərrüfatların sayı eyni səviyyədə qalmışdır. Bu dövrdə kol-

lektiv müəssisələrin, istehsal kooperativlərinin, kəndli-fermer

təsərrüfatların sayında ciddi dəyişikliklər baş verməmişdir.

Lakin pay alan ailələrin və fiziki şəxs kimi fəaliyyət göstərən

ailələrin sayı ilə müqayisə edilən dövrlərdə 1,5%, 1,6% ço-

xalmışdır.

Statistik məlumatların təhlilindən aydın olur ki, Respub-

likanın aqrar sferasında mövcud olan ümumi torpaq sahələrinin

də əsas hissəsi qeyri-dövlət müəssisələrinin payına düşür.

Hazırda mövcud olan torpaq sahələrinin 7,3% dövlət mülkiy-

yətinə əsaslanan təsərrüfatların 4,9% xüsusi təsərrüfatların və

87,8% fiziki şəxs kimi fəaliyyət göstərən təsərrüfatların payına

düşür.

Aqrar sferada istifadə olunan kənd təsərrüfatına yararlı

torpaqlarının və əkin yerinin müvafiq olaraq 5,6% və 2,2%

dövlət müəssisələrinin, 4,8% və 4,25 xüsusi təsərrüfatların və

qalan 89,6% və 93,3% fiziki şəxs kimi fəaliyyət göstərən

ailələrin istifadəsindədir.

Beləliklə, ölkəmizdə hazırda cəmi torpaq sahələrinin

92,7%, kənd təsərrüfatı üçün yararlı sahələrin 94,4% və əkin

yerinin 97,8% xüsusi mülkiyyətə və sahibkarlığa əsaslanan

təsərrüfatların istifadəsindədir.

Onu da göstərmək lazımdır ki, dövlət mülkiyyətinə əsas-

lanan müəssisələrdə hər bir təsərrüfata düşən torpaq sahələrinin

həcmi daha çoxdur, onların ümumi torpaq sahələrinin 74,2%

kənd təsərrüfatına yararlı və cəmi 28,7% əkin yeridir. Xüsusi

mülkiyyətə və sahibkarlığa əsaslanan təsərrüfatlarda isə hər

82

istehsal qurumuna düşən ümumi torpaq sahələri, o cümlədən

kənd təsərrüfatına yararlı sahə və əkin yeri dövlət müəssi-

sələrinə əsaslanan təsərrüfatlardan dəfələrlə azdır və onlarda

ümumi torpaq sahəsinin tərkibində kənd təsərrüfatına yararlı

sahə 94,6% və əkin yeri 70,5% təşkil edir.

Fiziki şəxs kimi fəaliyyət göstərən ailələrin hər birinə isə

cəmi 1,73 ha kənd təsərrüfatına yararlı sahə və 1,53 ha əkin yeri

düşür. Bu istehsal qurumlarında ümumi torpaq sahələrini

98,9% kənd təsərrüfatı üçün yararlı və 87,2% əkin yeridir.

Göründüyü kimi xüsusi mülkiyyətə və sahibkarlığa

əsaslanan istehsal qurumlarında hər təsərrüfata düşən torpaq

sahələri az olmaqla yanaşı onun əksər hissəsi məhsul istehsalı

üçün yararlıdır. Hər istehsal qurumuna az, yəni məqsədəuyğun,

optimal ölçüdə torpaq sahəsi ayrılması onlardan səmərəli

istifadəyə nail olmağa imkan verir, aqrotexniki tədbirlər düzgün

əməl olunur, əkinlərə qulluq düzgün aparılır.

Məlumatların təhlilindən aydın olur ki, respublikamızın

regionlarında sahibkarlığın inkişaf səviyyəsi, onların sayı, bir

təsərrüfata düşən torpaq sahələri, onların qurumları arasında

kəskin fərq vardır. Bu da regionların sosial-iqtisadi inkişafına

həlledici təsir göstərir.

Sahibkarlığa əsaslanan kəndli-fermer təsərrüfatlarının

sayı Aran, Şəki-Zaqatala, Lənkəran iqtisadi regionuna daha çox

Qax, Qazax-Gəncə, Abşeron, Dağlıq Şirvan və Naxçıvan regio-

nunda isə azdır.

Respublika üzrə orta hesabla bir kəndli-fermer təsərrüfa-

tına 6,6 ha kənd təsərrüfatına yararlı sahə düşdüyü halda bu

göstərici Dağlıq Şirvanda, Quba-Xaçmazda, Aranda 15-30%

çox, Abşeronda, Şəki-Zaqatalada, Lənkəran regionunda isə

əksinə 20-30% aşağıdır. Bunlar regionların sosial-iqtisadi

inkişafına həlledici təsir göstərir.

Ümumiyyətlə kəndli (fermer) təsərrüfatları respublikada

xüsusi mülkiyyətə əsaslanan ilk təsərrüfat növü olmaqla xeyli

83

inkişaf etmiş və hazırda ölkənin aqrar sektorunda əsas təsərrü-

fatçılıq formalarından birinə çevrilmişdir.

Hazırda Azərbaycan Respublikasında 265 kəndli təsərrü-

fatı fəaliyyət göstərir. Bütün bölgələrdə, bütün istehsal sahə-

lərində yaradılmış və səmərəli işləyir. Onların iqtisadi-texniki

fəaliyyəti formalaşmış, kredit-maliyyə münasibətləri idarə

etmə, tədarük-təchizat, satış qaydaları səmərəli qurulmuşdur.

Aqrar sferada sahibkarlığa əsaslanan təsərrüfat forma-

larından biri də istehsal kooperativləridir. Qeyd etmək lazımdır

ki, aqrar sferada kooperativlər islahatdan əvvəl də mövcud

olmuş, lakin həmin dövr bu təsərrüfatda kooperativ mülkiyyəti

fəaliyyət göstərmiş və əslində dövlət müəssisə xarakteri daşı-

mışdır.

Aqrar islahatdan sonra kooperativlərin məsuliyyəti və

mahiyyəti tamamilə dəyişmiş, onlar xüsusi mülkiyyətə keçmiş,

nizamnaməyə uyğun olaraq fəaliyyət göstərirlər. Kooperativlər

ölkədə ərzaq və xalq istehlakı malları istehsal etməklə yanaşı

onların emalını, satışını həyata keçirir, əhaliyə və digəri xüsusi

təsərrüfatlara texniki təmir, aqroservis xidməti göstərilir. Koo-

perativlər yüksək nəticəyə nail olur, iqtisadi cəhətdən öz əhə-

miyyəti vardır. Regionlarda onların sayı, istehsal-təsərrüfat öl-

çüləri bir-birindən fərqlənir, istehsal-iqtisadi göstəriciləri də

müxtəlifdir.

84

IV FƏSİL. AQRAR SFERA VƏ ƏRZAQ

TƏHLÜKƏSİZLİYİ

1. Aqrar iqtisadiyyat və ərzaq təhlükəsizliyi haqqında

anlayış

2. Aqrar istehsal və ərzaq təhlükəsizliyi əlaqələri

3. Aqrar sferanın inkişafı və ərzaq təhlükəsizliyinin təmin

edilməsi yolları

4. Qloballaşan bazar iqtisadiyyatının ərzaq təminatında

rolu

1.Aqrar iqtisadiyyat və ərzaq təhlükəsizliyi

haqqında anlayış

Hər bir ölkədə əhalinin ərzaq təminatının əsasında və bü-

tövlükdə ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin kö-

kündə təbii ki, birinci növbədə aqrar iqtisadiyyat və onun

dinamik inkişafı dayanır.

Kənd təsərrüfatı məhsulları ərzaq kimi ya nаturаl və ya

еmаl sənаyеsindən кеçdiкdən sоnrа istеhlака (süfrəyə) verilir.

Bu xüsusiyyət yalnız kənd təsərrüfatı məhsullarının istеhlакınа

аiddir. İqtisаdiyyаtın bu bölməsi ölkə qаrşısındа çох böyüк və

şərəfli bir işi öz öhdəsinə götürür. О da, ölkə əhalisini ərzaq

mаllаrı ilə еmаl sənаyеsini kənd təsərrüfatı məhsulu оlаn –

хаmmаllа təmin еtməкdir. Ölkə əhalisinin ərzaq mаllаrı ilə

təmin etməyin digər yоllаrı da mövcuddur. Bu, ölkələr arasında

aktiv ticarət, mal mübadiləsi yoludur. Dünya dövlətləri ölkənin

ərzaq təminatında, sоsiаl-iqtisаdi inкişаfındа tutduğu mötəbər

rolu nəzərə аlаrаq milli kənd təsərrüfatının hər tərəfli inкişаfını

daim təmin etməyə cəhd göstərir.

Ulu öndərimiz, möhtərəm Prеzidеnt Heydər Əliyev 1993-

cü ildə hакimiyyətə gələrkən, Аzərbаycаnın аqrаr-sənаyе sек-

tоru iflic vəziyyətinə düşmüşdü. Kənd əhalisi çarəsiz vəziy-

85

yətdə qalaraq, yalnız özünəməxsus şəxsi həyətyаni təsərrüfatın

imкаnlаrı ilə ailəsini sахlаyır, cаvаnlаr bаşqа yerlərdə iş ахtаr-

mаq üçün köçüb gedirdilər. Kənd təsərrüfatı məhsullаrıının

istеhsаlı tənəzzülə uğramış, əkin sahələri, mаl-qаrаnın, quşların

baş sayı кəsкin surətdə аzаlmışdır. Кəndin iqtisаdi-sоsiаl

durumu çох zəifləmişdi. Əhalinin ərzaq təminatında təhlükə

yarana bilərdi.

Ölkə Prеzidеntinin fərmanı ilə kənddə tоrpаq islаhаtlаrı

кеçirildi. İstеhsаl vasitələrinin, tоrpаğın, mаl-qаrаnın kənddə

yаşаyаn və tоrpаğın əкib-bеcərənlərə pаylаnmаsı ilə tоrpаğın

yeni mülkiyyətçiləri yаrаndı. Dövlət və Bələdiyyələrlə yаnаşı

tоrpаğın əsas mülkiyyətçiləri kəndli (fеrmеr) təsərrüfаtlаrı, ailə

kəndli təsərrüfаtlаrı, şəxsi yardımçı təsərrüfаtlаr, aqrar кооpеrа-

tivlər, səhmdar cəmiyyətləri kimi təsərrüfatçılıq subyекtləri yа-

rаndı. Bu təsərrüfat fоrmаlаrı hər bir kəndli ailəsinin öz təşəb-

büsü, sаhibкаrlıq arzusu, təsərrüfatçılıq bаcаrığı və tаriхi əməк

vərdişinə əsаslаnırdı. Оnlаrın sərəncаmınа 1351 min hекtаr

tоrpаq, 1,8 milyard mаnаtdаn çох əmlак, 454 min baş iribuy-

nuzlu qаrаmаl, 1,9 milyon baş qoyun, keçi verilmişdir.2 Ümu-

mən 870 mindən çox ailə tоrpаq və əmlак payı almışdır. Maşın,

trакtоr, коmbаyın və digər tехniкi vasitələr hələ tоrpаq payı

pаylаnаnа kimi mехаnizаtоrlаr аrаsındа bölüşdürülmüşdür. Bu

səbəbdən 831,2 min ailə təsərrüfatının tоrpаğı əкib-bеcərməк

və məhsulu tоplаmаq üçün tехniкi vasitəsi yox idi. Fеrmеrlərin

tоrpаq pаyındа аqrоtехniкi işləri maşını, trакtоru və коmbаyını

оlаn qonşu kənd sакinləri ödəniş əsаsındа icra edirdi. Кəndli

(fеrmеr) və ailə kəndli təsərrüfаtlаrı bаzаrın tələb və təklifindən

asılı оlаrаq lazım bildiyi məhsulu istеhsаl edir və onu özündən

asılı оlmаyаn bazar qiymətinə аlıcıyа satır.

Ölkənin ərzaq təhlükəsizliyində müstəsna rolunu qiymət-

ləndirərək Dövlət başçısının fərmanı ilə kənd təsərrüfatının

sürətli inkişafını təmin edən hüquqi baza, maddi-texniki tə-

2 Bu problem iqtisadi ədəbiyyatda, elmi tədqiqatlarda geniş şərh

olunmuşdur. Biz məsələnin mahiyyətcə açılmayan tərəflərini işıqlandırırıq.

86

minat, azad bazar infrastrukturu, sahibkarlara maliyyə kömək

fondu, dövlət dəstəyi və digər zəruri şərait yaradıldı.

Beləliklə aqrar iqtisadiyyatda davamlı istehsal mühitinə

yol açıldı. Dünya aqrar iqtisadiyyatının təsərrüfat quruculuğun-

da daim dəyişikliklər gedir. Təsərrüfatların təşkilat quruluşu,

texnikası, istehsalın texnologiyası, işçilərin sayı, intellektual sə-

viyyəsi, həyat tərzi, işə münasibəti dəyişir. Yaxın keçmişdə

mötəbər sayılan bir prioritet başqası ilə əvəz olunur. Əgər bir

vaxtlar min hektardan beş min hektara qədər torpaq sahəsi olan

təsərrüfatlar üstün təsərrüfat hesab olunurdusa, hazırda dün-

yanın bütün dövlətlərində kiçik torpaq sahəsində ailəvi aqrar

təsərrüfat yaratmağa üstünlük verilir.

Respublikamızda torpaq islahatları həyata keçiriləndən

sonra torpaq payı almış yüzminlərlə ailə təsərrüfatlarının səyi

nəticəsində ölkə əhalisinin ərzaq məhsullarına olan tələbatı

ödənilir. Lakin, kənd təsərrüfatının əsas vəzifəsi emal sənaye-

sini keyfiyyətli kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təmin etməklə

yanaşı ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin qorunmasına davamlı

zəmin yaratmaqdır. Bu baxımdan ərzaq təhlükəsizliyi davamlı

istehsal mühitinin yaranması, keyfiyyətli məhsul istehsalı,

iqtisadi səmərəlilik və marketinq (tədarük, emal və satış)

mövqeyindən qiymətləndirilir. Bütövlükdə ölkənin aqrar isteh-

sal sahəsində dinamik və davamlı inkişafını təmin edən Azər-

baycan Prezidentinin fərmanı ilə “Azərbaycan Respublikası

regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı” (2004-

2008-ci illər) hazırlanmışdır. Dövlət Proqramının əsas məqsədi

cari və perspektiv vaxt baxımından bütün regionlarda, eyni

vaxtda aqrar sektorla yanaşı, iqtisadiyyatın bütün sahələrini

inkişaf etdirmək, istehsal və sosial infrastrukturları ən yeni tex-

nologiya əsasında qurmaq, emal sənayesini, milli sahibkarlığı

inkişaf etdirmək, beləliklə məşğulluq səviyyəsini artırmaq,

işsizlik, yoxsulluq səviyyəsini aşağı salmaq və bütünlükdə ölkə

əhalisinin həyat səviyyəsini yüksəltmək, gənc nəslin profes-

sional və intellektual səviyyəsini artırmaqla, innovasiya texno-

87

logiyalarını tətbiq etməklə ixrac yönümlü, yüksək keyfiyyətli

milli ərzaq məhsullarının istehsalına önəm verilərək daxili

tələbatı ödəmək mümkün oldu.

Regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair ikinci Dövlət

Proqramı (2009-2013-cü illər) birinci proqramın məntiqi

davamı olmaqla daha mötəbər sosial-iqtisadi vəzifələrin yerinə

yetirilməsinə önəm verir. Azərbaycan Prezidenti cənab İlham

Əliyevin göstərdiyi kimi fermerlərə güzəştli şərtlərlə kreditlər,

gübrə, toxum verilir. Onlar torpaq vergisi istisna olmaqla bütün

vergilərdən azaddır. Bütün bölgələrdə emal müəssisələri, soyu-

ducu kombinatlar, taxıl anbarları tikilir. Dövriyyədən kənarda

olan torpaqlar suvarılır, aqrolizinq, aqroservis yaradılır.

Beləliklə dövlət fermerlər üçün gözəl şərait yaradır, fermerlərin

səmərəli işi sayəsində biz öz ərzaq təhlükəsizliyimizi daha

sürətlə təmin edirik.

Kəndli (fermer) və ailə təsərrüfatları şəraitində davamlı

istehsal mühitinə nail olmaq üçün məhsuldarlığın yüksəldilməsi

ön planda durur. Bununla əlaqədar, aqrotexniki problemlər

araşdırılarkən istər əkinçilikdə, istərsə də heyvandarlıqda yük-

sək məhsuldar toxum və cins qaramalın tələblərinə uyğun aqrar

servis xidmətin və heyvandarlıqda yem bazasının olması zə-

ruridir. Avropanın inkişaf etmiş sənaye ölkələrinin aqrar sek-

toru ikinci dünya müharibəsindən sonra kiçik həcmli torpaq sa-

həsində ailə təsərrüfatlarının inkişafına üstünlük vermiş, əkin

sahəsini, mal-qaranın baş sayını azaldaraq məhsuldarlığın artı-

rılmasını təmin edən arqoservis xidmətlərini optimallaşdır-

maqla davamlı istehsal mühitinə nail olmuşlar. Kiçik həcmli

ailə təsərrüfatında istehsal olunmuş məhsulun rəqabət qabi-

liyyəti, keyfiyyəti istehlakçıların konkret tələblərinin ödəmə-

sinə uyğunlaşdırılmışdır.

88

2. Aqrar istehsal və ərzaq təhlükəsizliyi əlaqələri

İstər kənd təsərrüfatı məhsulları, istərsə də aqrar sənaye

emalından keçirilmiş ərzaq məhsulları ayrılıqda götürülmüş hər

bir fərdi istehlakçının yalnız bir tələbatını ödəyə bilər (çörək

südü, süd əti və ya tərəvəzi əvəz edə bilməz). Bu baxımdan

istehsal olunacaq hər hansı bir ərzaq məhsulunun həcmini artır-

maq üçün, istehsal mühiti daha çox uyğun gələn region və

konkret istehsalçı müəyyən edilir. Fermerin qarşısında dənli

bitkilərin həcmini artırmaq tapşırığı qoyulduqda, fermer bu

məhsulun hansı növdən, hansı keyfiyyətdə olacağını bilərkən

toxumu düzgün seçir. Nəticədə istehsal olunmuş taxılın şəhər

və kənd əhalisinin gündəlik tələbatına (çörək, bulka, un,

makaron, vermeşil, şirniyyat və s.), xarici ticarətə və ya mal-qa-

ranın, quşların yem tədarükünə uyğun həcmdə, yetərincə ol-

ması aydınlaşır. Ekoloji təmiz, yüksək keyfiyyətli məhsul yük-

sək qiymətə satılır.

İntensiv və ya ekstensiv istehsal üsulundan asılı olmaya-

raq, ayrılıqda hər bir kənd təsərrüfatı məhsulu konkret is-

tehlakçının konkret istehlak tələbinə cavab verməlidir. Elə buna

görə də az və ya çox miqdarda istehsal olunan məhsul, ölkədə

bu keyfiyyətdə məhsula olan tələbatdan kənara çıxmamaq şərti

ilə istehsal edilməli, torpaqdan və digər istehsal ehtiyatlarından

səmərəli istifadə olunmalıdır. Yüksək keyfiyyət yüksək məs-

rəflə başa gəlir. Məhsulun neçəyə başa gəlməsinə istehsalçı və

istehlakçı eyni dərəcədə həssasdır. Eyni xammaldan hazır-

lanmış məhsul öz keyfiyyət göstəricilərinə görə iqtisadi cəhət-

dən səmərəli və ya səmərəsiz ola bilər. Hazırkı innovasiya tex-

nologiyaların tətbiqi ilə ərzaq məhsullarının keyfiyyəti, məhsu-

lun təbii xassələri və istehsalçının məqsədyönlü səyi nəti-

cəsində dəyişə bilər. Praktiki olaraq hazır məhsulu bazar infra-

strukturunda satarkən real qiymət, məsrəfin səviyyəsindən asılı

olmayaraq, alqı-satqı münasibətləri ilə həll edilir. Razılaş-

dırılmış bazar qiyməti real qiymətə yaxındır. Bu qiymət faktiki

89

məsrəflərdən nə qədər çox kənarlaşırsa, həmin məhsul is-

tehsalçının maddi marağı da o qədər azala və ya arta bilər.

Ucuz və ya bahalı məhsul istehsalı başlıca mövqe deyil-

dir, əsas problem məhsulun keyfiyyəti, istehlak xüsusiyyətləri,

ərazi mövqeyindən istehlakçıların alıcılıq qabiliyyətinin nəzərə

alınmasıdır. Əhalinin müxtəlif kateqoriyalarının gəlirləri, həyat

səviyyəsi, həyat tərzi və buna uyğun olan keyfiyyətin seçil-

məsini ailə təsərrüfatları təyin edə bilmir. Bu bilgilər marketinq

elmi və ixtisaslaşmış kooperativlər tərəfindən öyrənilir. Lakin,

istehsalçı bu problemlərlə bazar infrastrukturunda üzləşir və

çox vaxt öz iqtisadi mənafeyini itirir. Bu məqamı düzgün təyin

etmək, istehsalçıları maarifləndirmək, lüzumsuz məsrəflərin

qarşısını almaq, kəndli təsərrüfatlarının səmərəsini yüksəltmək

üçün ASM-də marketinq və menecment işini qərb və Avropa

ölkələrində olan aqrar biznesin təcrübəsi əsasında gücləndirilir.

Ailənin əmək qabiliyyətli üzvlərinin zəhməti ilə işləyən

fərdi, ailəvi təsərrüfatlar qərb dövlətlərində həm sayca çoxdur,

həm də iqtisadi səmərəlilik baxımından işçi qüvvəsini kənardan

cəlb edən iri təsərrüfatlara nisbətən üstün cəhətlərə malikdir.

Əvvəla, sahibkar torpaq ehtiyatlarının məhdud olduğunu, kə-

nardan muzdlu işçi qüvvəsinin cəlb edilməsinin baha başa

gəldiyini nəzərə alaraq təsərrüfatı perspektivli, məhsuldar, öl-

kədə və xarici bazarda dayanaqlı satış bazarı olan istehsal sahə-

sində inkişaf etdirir. Təsərrüfat yığcamlaşdıqca (optimal) onun

maliyyə problemlərini həll etmək, məsrəf və xərclərin ödə-

nilməsini nizama salmaq, onun idarə olunmasını sadələşdirmək

asan olur.

Müxtəlif etibarlı mənbələrdən alınan məlumatlara əsasən

Çində adam başına 0.10 hektar, Gürcüstanda 0.12 hektar,

Azərbaycanda 0.20 hektar, Fransada 0.31 hektar, Yaponiyada

ondan da az əkin sahəsi düşür.

Mütəxəssislər belə hesab edirlər ki, ucuz məhsul istehsalı

intensiv texnologiyalara əsasən iri plantasiyalarda mümkündür.

Araşdırmalar göstərir ki, müasir dövrdə dünyanın sənayecə

90

inkişaf etmiş bütün ölkələrində kənd təsərrüfatı ailə təsərrü-

fatları (5-10 hektar) formasında inkişaf etməkdədir və bu təsər-

rüfatların iqtisadi səmərəliliyi və məhsuldarlığı daha yüksəkdir.

Avropa Birliyi ölkələri arasında kənd təsərrüfatı məhsul-

larının istehsalı sahəsində Fransa, Almaniya, Niderland və Bel-

çika lider ölkədir. Fransada 244 min ailə təsərrüfatının hər bi-

rinin orta hesabla 10 hektara qədər torpaq sahəsi var. Nider-

landa təsərrüfatların əsas hissəsinin torpaq sahəsi 5 hektardan

yüksək deyil. Dövlət ailə üzvlərinin becərə biləcəyi torpaqdan

artıq torpaq sahəsinin götürülməsi üzərində qadağa qoymuşdur.

AFR-də 10 hektardan az olan aqrar-ailə təsərrüfatları 54 %-dən

çoxdur. Aqrar sahənin məhsullarının aparıcı idxalçısı ABŞ,

Fransa, Kanada, Niderland və Almaniyadır. Rusiyada kollektiv

əməyə əsaslanan bir aqrar müəssisənin təxminən 5600 hektar

torpaq sahəsi olmasına baxmayaraq xarici ticarətdə 17-ci yeri

tutur və istehsalın səmərəliliyi müqayisə olunmaz səviyyədə

aşağıdır.

Qərbi Avropa ölkələrində 200 başlıq maldarlıq ferma-

sında 4 nəfər işçi çalışır və hər inəkdən ildə 7-8 min litr süd

istehsal edilir. Yüksək saxlama texnologiyası və maraq əsasın-

da təşkil olunmuş bu tipik təsərrüfatlar Avropa ölkələrində

geniş inkişafdadır. Ekologiyanın qorunması və landşaft infra-

strukturunun yaxşı təşkili sayəsində yaşamaq üçün şəhərlərdən

kənd yerlərinə köçənlərin sayı artır. 2004-cü ildə Fransada 400

min şəhər əhalisi kənd təbii mühitində yaşamaq və işləmək

üçün kəndə köçmüşdür.

Avropada aqrar məhsulların ikinci ən böyük istehsalçısı

Almaniyadır. Burada kənd təsərrüfatı yüksək səviyyədə mexa-

nikləşdirilmişdir. Ölkə əhalisinin cəmi 2,4 %-i kənd təsərrüfatı

ilə məşğuldur.

Belçika kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının intensiv-

ləşdirmə səviyyəsinə görə Avropada 1-ci yeri tutur. 1 hektar

torpaq sahəsindən ildə 3750 dollarlıq məhsul əldə olunur. 1

nəfər kənd təsərrüfatı işçisi 100 nəfərin istehlak edə biləcəyi

91

qədər məhsul istehsal edir. Burada bütün fermerlərin ali təhsili

var və onlar biomühəndis ixtisası almış, istehsalat təcrübəsini

qonşu ölkənin ən yaxşı təsərrüfatlarında başa vurmuşdur. Öl-

kədə ərzaq məhsulları ilə (öz istehsalı ilə) özünü təminat (taxıl

və meyvədən başqa) 150-200 % səviyyəsindədir.

Niderlanda (Avropa İttifaqı ölkələri arasında) hər hektar-

dan istehsal olunan məhsulun dəyəri 3 dəfə, adambaşına is-

tehsal 2,4 dəfə (ABŞ-dan 1,5 dəfə) yüksəkdir. Istehsal olunmuş

kənd təsərrüfatı məhsulunun 60 %-i xaricdə satılmaq üçün

göndərilir. İstehsal prosesləri yüksək səviyyədə mexanikləşdi-

rilmiş və avtomatlaşdırılmışdır. Ölkənin bütün təsərrüfatları

çoxsahəlidir. Əsas istehsal: bitkiçilikdə dənli bitkilər, kartof,

şəkər çuğunduru, meyvə, tərəvəz, çoxillik bitkilər; maldarlıqda

ət və süd məhsulları: mal əti, qoyun əti istehsalı, donuzçuluq,

keçiçilik, quşçuluq geniş yayılmışdır. Kənd təsərrüfatı ilə

məşğul olan işçilərin sayı isə ildən ilə azalır. İnsanların həyat

səviyyəsi isə yüksəkdir.

Avropa və eləcə də dünya dövlətlərinin hər birinin aqrar

siyasətində kənd təsərrüfatının inkişafı üçün özünəməxsus təbii

potensialının imkanları və dövlətin məqsədyönlü siyasətinə

uyğun olaraq aqrar sənayenin inkişaf konsepsiyası vardır. İri və

xırda fermer təsərrüfatları bu konsepsiyaya uyğun olaraq öz

təsərrüfat fəaliyyətini qurur. Məsələn Hollandiyada fermer

təsərrüfatları əsasən 5 hektara qədər torpaq sahəsində idarə

olunan - ailə təsərrüfatlarıdır. Əsasən gülçülük üzrə ixtisaslaş-

mış bu fermer təsərrüfatlarına kənardan muzdlu işçi cəlb olun-

masına qanunla məhdudiyyətlər qoyulmuşdur. Fermer kənardan

işə işçi götürərsə həmin işçinin bir saat iş vaxtına 12-16 dollar

əməkhaqqı ödəməlidir. Bu tələb sahibkar üçün əlverişli olma-

dığı üçün o, təsərrüfat işlərini mexanikləşdirmək, avtomatlaş-

dırmaq və əkin sahəsinin azaltmaqla məhsuldarlığı yüksəltmək,

seleksiya, genetika elminin ən son nailiyyətlərindən istifadə

etməklə təsərrüfatı səmərəli idarəetmək məcburiyyətində olur.

92

“Ailə təsərrüfatı”-nın başlıca məqsədi ailənin yaşayış

səviyyəsini, rifahını yüksəltməkdir. Ailə təsərrüfatlarının Qərbi

Avropa dövlətlərində, ABŞ-da torpaq sahəsi çox olsa belə

təsərrüfatın idarə olunması əsasən ailənin işçi qüvvəsinin gü-

cünə əsaslanır. Əmək məsrəfinin 50 %-i fermerin özünə, 21 %-i

onun arvadına, 22 %-i ailə üzvlərinə, yalnız 7-8 %-i kənardan

muzdla cəlb edilmiş işçilərə məxsusdur. İri kapitalist təsərrü-

fatının əsas məqsədi çox torpaq sahələrinə sahib olmaqla muzd-

lu işçiləri işə götürmək, yüksək mənfəət əldə etmək olduğu

halda ailə təsərrüfatlarının əsas qayəsi ailənin güzəranını

yüksəkləşməkdir. Ailə kəndli təsərrüfatlarının göstərilən müs-

bət xüsusiyyətləri Azərbaycan kənd təsərrüfatının inkişafında

özünə müstəqil yer tutmaqdadır. Beləliklə ölkəmizdə həyata

keçirilən torpaq islahatları dünyanın digər ölkələrində gedən

proseslərə uyğun inkişafdadır.

Ailə kəndli təsərrüfatları sovxoz və kolxozların islahı haq-

qında qanun qəbul olunduqdan bu günə kimi ölkədə əhalinin və

emal sənayesinin kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təmin

edilməsində müstəsna müsbət rolunu göstərmişdir. Bu təsər-

rüfatların regionlarda istehsalın artırılması, işsizliyin azaldıl-

ması, ərzaq bolluğu və ərzaq təhlükəsizliyinin yaradılmasında

çox böyük ehtiyat mənbələri də vardır. Ailə kəndli təsərrüfatları

qanunvericiliyə əsasən qadağan və məhdudiyyət qoyulmayan

bütün iqtisadi fəaliyyət növləri ilə məşğul ola bilən təsərrüfat

subyektidir və onun fəaliyyəti sahibkarlıq sayılmır.

“Ailə kəndli təsərrüfatları haqqında” qanuna əsasən bu və

digər kəndli təsərrüfatlarının inkişafına dəstək verilməsi, in-

kişaf etdirilməsi yerlərdə dövlət və bələdiyyə orqanlarının hi-

mayəsindədir. Qanunla olduqca əhatəli tədbirlərin görülməsi

nəzərdə tutulmuşdur:

1. İstehsal və sosial infrastrukturunun formalaşması. O

cümlədən yerlərdə tədarük, emal, ticarət və təchizat təşkilatları

şəbəkəsinin təşkili və inkişaf etdirilməsi;

93

2. Mütərəqqi texnika və texnologiyaların tətbiqinin dəs-

təklənməsi, ekoloji təmiz istehsalın stimullaşdırılması;

3. Ailə kəndli təsərrüfatlarına güzəştli kreditlərin veril-

məsi, lizinq xidmətlərinin göstərilməsinin tətbiqi;

4. Ailə kənli təsərrüfatlarının üzvlərinə elmi və informa-

siya xidmətlərinin göstərilməsi, onların peşə hazırlığının və ye-

nidən hazırlığının təşkili;

5. Onların istehsal etdikləri məhsulların sərbəst qaydada

satışını təmin etmək üçün ödənişsiz əsaslarla daimi satış

yerlərinin ayrılması, həftəlik və mövsümi sərgi-yarmarkalarının

keçirilməsi;

6. Ailə kəndli təsərrüfatlarının kooperasiya əlaqələrinin

tətbiqi və s. daxildir.

Azərbaycan Prezidentinin göstərişi ilə Sahibkarlara kö-

mək dövlət fondu və kredit təşkilatları tərəfindən verilən gü-

zəştli kreditlərin artırılması sayəsində aqrar sahədə məhsulun

emalı, saxlanması, bazar infrastrukturunun təkmilləşməsi pro-

sesi güclənmişdir. Xüsusilə bölgələrdə meyvə və tərəvəzin, ət

və südün emal olunmasında yeni texnologiyaya əsaslanan mey-

və şirəsi, tomat zavodlarının, elevator, quşçuluq təsərrüfatla-

rının istifadəyə verilməsi, məhsulun uzun müddət saxlama an-

barlarının tikilməsi aqrar sahibkarlığın inkişafına təkan ver-

mişdir. Eləcədə ölkədə kənd təsərrüfatının ümumi inkişafına

güclü təsir göstərən amillərdən biridə toxumçuluğun, mal-qa-

ranın cins tərkibinin prinsipial olaraq, yeni daha məhsuldar

növlərə keçilməsi olmuşdur. İndi cəsarətlə demək olar ki, Azər-

baycan öz məhsulları ilə özünü təmin edən ölkələr sırasına çıx-

maqdadır. Müvəffəqiyyətlərlə yanaşı istifadə olunmayan eh-

tiyat mənbələri də vardır.

Sözü gedən qanunun tələblərinin yetərincə yerinə yeti-

rilməsi üçün birinci növbədə bu tədbirlərin icra mexanizmi, nə-

zarət qaydaları və təsərrüfatçılar qarşısında bələdiyyələrin he-

sabatına ciddi nəzarət olunmalıdır. “Regionların sosial-iqtisadi

inkişafı Dövlət Proqramı”-nın yerinə yetirilməsini Azərbaycan

94

Prezidenti cənab İlham Əliyev şəxsən nəzarətə götürmüş,

regionlara səfər etdikcə nəzərdə tutulmuş tədbirlərin yetərincə

həyata keçirilməsi, işin keyfiyyətini öyrənir, lazım gəldikdə

əlavə sərəncam verir. Elə buna görə də son illər ölkənin bütün

regionlarında şəhər və kəndlərdə qəsəbələrdə infrastruktur ob-

yektlərinin inşası, məktəb, səhiyyə obyektlərinin təmiri, tikin-

tisi sürətlənir, 800 mindən çox iş yeri açılmağı sayəsində yox-

sulluq həddi aşağı düşmüşdür.

Kənd təsərrüfatlarının inkişafını yeni mərhələyə qaldır-

maq üçün dövlət maliyyə dəstəyinə söykənən, hər 3-5 kənddə

bir mərkəzi istehsal alqı-satqı və təchizat kooperativi, səhmdar

cəmiyyəti və ya şərikli yoldaşlıq təsərrüfatı yaratmaqla onun

bazasında ticarət, təchizat, kredit birliyi, emal sexi, mütərəqqi

texnika və texnologiyaya əsaslanan mini emal aparatlarının li-

zinq yolu ilə satılması, insanlara elmi və informasiya xidməti

göstərilməsi, peşə hazırlığı üçün vəsait fondu, yeni toxum, əkin

materialı, cins mal-qaranın alınması və təsərrüfatlara çatdı-

rılması, sosial və bazar infrastrukturunu formalaşdırması

problemlərinin həllində mütəşəkkillik yaranar. Hər bir tədbir

üzrə konkret proqram və ya tədbir planı hazırlanarsa kooperativ

üzvləri bələdiyyələrlə birlikdə onun icrasına nəzarət edərək,

yaranan çətinlikləri də birlikdə, kəndli müdrikliyi ilə həll edə

bilər. Fərdi qaydada isə kiçik torpaq sahəsində, yardımçı təsər-

rüfatlarda istehsal olunmuş min tonlarla məhsulu iri şəhərlərdə

istehlakçıya çatdırmaq bir sıra məlum problemlərlə əlaqədardır.

Tarixən kəndli xamalın istehsalçısı olmuşdur. Hazır məh-

sulun emal sənayesindən istehlakçılara çatdırılması kommer-

siya qurumları vasitəsi ilə həyata keçirilmişdir. Yuxarıda göstə-

rilən Avropa ölkələrində də belədir. Hazırda bu qurumların

yerini mal alanlar, mal toplayanlar tutur. Nəqliyyat imkanı olan

təsərrüfat başçıları yetişdirdikləri məhsulu özləri iri şəhərlərin

ərzaq satış bazarlarına və ya yarmarkaya çatdırır. Burada da

istehsalçı kəndli bir sıra texniki, təşkilat və məişət problemləri

ilə qarşılaşır. İstehsalçının özünün satıcı kimi kənd təsərrüfatı

95

məhsullarının bazar infrastrukturuna çıxarmasının üstün cəhət-

ləri çoxdur. Xüsusilə məhsul istehsalçısı ilə istehlakçı arasında,

alıcı-satıcı münasibətləri əsasında kəndli təsərrüfatının və

istehlakçıların mənafeni qoruyan elastik qiymət yaranır, aralıq

baryerlərin (mal topalayanlar, topdan və pərakəndə satıcılar,

saxlama, anbar, seçmə, qablama və s.) mənfəətdən əldə edəcəyi

pay bölgüsüz olaraq məhsulun istehsalçısına çatır. Lakin bunun

üçün bütün təsərrüfatların nəqliyyatı, işçi qüvvəsi, yetərincə

hazır məhsulu olmalıdır. Göstərilən infrastruktur çatışmazlığını

kooperativlər maneəsiz həll edə bilər.

Kənd təsərrüfatı ölkə iqtisadiyyatının kövrək sahəsidir.

Burada davamlı iqtisadi inkişaf mühiti yaradılmış, ölkədə bir

sıra sosial-iqtisadi problemlər həll edilmişdir. Necə ki, aqrar

sahənin tənəzzülə uğradığı bir vaxtda torpaq islahatının həyata

keçirilməsi yeni yaranmış kəndli (fermer), ailə təsərrüfatlarında

dövriyyə vəsaitlərinin çatışmadığına baxmayaraq təsərrüfatlar

inkişaf etdi. Dövlət bu inkişafı dəstəkləyərək təsərrüfatları vergi

yükündən azad etdi, əkilib-becərilən torpaqlara güzəştli qiy-

mətlə yanacaq ayırdı. Toxum probleminin həllinə dəstək verdi,

taxıl istehsalına subsidiya ayırdı. Hazırda ailə təsərrüfatlarının

öz istehsal etdiyi məhsulun onun dəyərinə mütənasib qiymətlə

satılması, aqrozootexniki xidmət mövsümündə istehsal istehlakı

üçün kiçik həcmdə kredit almaq imkanı əldə etməsi, lizinq yolu

ilə emal aqreqatlarının tapılıb ölkəyə gətirilməsi, təsərrüfatlara

verilməsi təklikdə həyata keçirilməsi mümkün olmayan digər

onlarla təsərrüfat əhəmiyyətli işlərin icrasına mütəşəkkillik

vermək vaxtıdır. Bunun üçün ən yaxşı üsul ailə təsərrüfatlarının

torpağa mülkiyyət hüququnu saxlamaqla, könüllü olaraq bir-

ləşməsi birgə təsərrüfat yaratmasına məqsədyönlü olardı.

İnkişaf etmiş Avropa ölkələrində kooperativlər əsasən üç

istiqamətdə təşkil olunur və fəaliyyət göstərir:

Kənd təsərrüfatı məhsullarının alınması, emal edilməsi

və satılması;

İstehsalçıların maddi-texniki təchizatı;

96

İstehsalçılara təsərrüfat xidməti.

Dünyanın bütün ölkələrində istehsal olunmuş kənd

təsərrüfatı məhsullarının təxminən 50%-ni kooperativlər emal

edir və satır. Fransa, İtaliya, Portuqaliya və Almaniyada isteh-

sal olunan şərabın 35-45%-ni kooperativlər emal edir. Dünyada

istehsal olunan kraxmalın 1/3-i Niderlandın payına düşür. Bu

ölkədə də kraxmalın emal edicisi və satıcısı kooperativlərdir.

İnkişaf etmiş Avropa ölkələrində kooperativlər istehsal olun-

muş südün demək olar ki, hamısını emal edir, yağ və pendirə

çevirir. Eləcə də, ətin, tərəvəzin, meyvənin, şəkərin, zeytun ya-

ğının əsas emal edicisi və satıcısı kooperativlərdir.

Kooperativlərin ikinci ən böyük fəaliyyət sahəsi maddi-

texniki təchizat, istehsal vasitələri və maliyyə (kredit) tə-

minatıdır. Kənd təsərrüfatı məhsullarının əsas istehsalçıları olan

ailə təsərrüfatları dövriyyə vasitələrinin 50%-ni üzvü olduqları

öz kooperativlərindən alırlar. O cümlədən: mineral gübrələrlə

təminat, yanacaq, qarışıq yem, texniki vasitələrin alınması və

təsərrüfatlara çatdırılması ilə kooperativlər məşğul olur.

Kooperativ ittifaqları kəndli fermer, ailə təsərrüfatlarına

Niderlandda 90%, Fransada 75%, Portuqaliyada 60%-dən çox,

Belçikada 50%-dən çox təsərrüfatları kreditlərlə təmin edir ki,

bu da ailə təsərrüfatlarının intensiv inkişafını təmin edir, məh-

suldarlıq artır, məhsulun maya dəyəri aşağı düşür və kəndli tə-

sərrüfatlarının maddi marağı yüksəlir.

Bu kimi birliklərin yaranması və inkişaf etməsi sayəsində

kənd yerlərində istehsal, sosial və bir sıra digər infrastruktur

irəliləyişinə də nail olmaq mümkündür. Hazırda yerli – icra

nümayəndəliyi, bələdiyyə - özünü idarə qurumu və digər sahəvi

icra orqanlarının inkişaf fondu yaratmaq və bu fondu daim

artırmaq imkanı məhdud olduğu üçün mədəni-məişət obyektlə-

rinin, ticarət, tədarük, anbar təsərrüfatı, aptek, tibbi və s. xidmət

sahələrinin inkişafı dövlət dəstəyinə əsaslanır. Kooperativlərin

iqtisadi-maddi imkanlarına və təşkilatçılığına söykənməklə

97

aşağıdakı infrastruktur sahələrini daha sürətlə inkişaf etdirmək

olar:

Davamlı istehsal mühiti yaratmaq;

İxtisaslaşmanı dərinləşdirmək;

İlkin emal sahələrini inkişaf etdirmək;

Kommersiya işini sadələşdirmək və gücləndirmək,

istehsalın səmərəliliyini artırmaq;

Mədəni məişət infrastrukturunu genişləndirmək;

Kredit alanlar üçün sadə mexanizm yaratmaq;

Məhsuldar toxum və cins mal-qara əldə olunması və

tətbiqində mütəşəkkillik yaratmaq.

Kəndli birliklərinin özünü təşkil etmək, özünü maliyyə-

ləşdirmək prinsipi əsasında inkişaf etməsi yerli dövlət və bə-

lədiyyə orqanlarının sosial-iqtisadi sahədə həyata keçirəcəyi bir

sıra problemlərin icrasına asanlaşdırar. Bunun üçün konkret iş

və icra mexanizmi hazırlamaq, onun icrasına prioritet istiqamət

vermək məqsədəuyğun olardı.

3. Aqrar sferanın inkişafı və ərzaq təhlükəsizliyinin

təmin edilməsi yolları

Ərzaq təhlükəsizliyi bəşəri problemdir. Qloballaşan iqti-

sadi münasibətlərin inkişaf etdiyi hazırkı dövrdə dünyanın

bütün ölkələrində ərzaq təhlükəsizliyinin qorunması iqtisadi,

siyasi və sosial məzmun alır. Əvvəla dünyada baş verən bir sıra

təbii, iqtisadi problemlər o cümlədən, qlobal quraqlıqlar, inflya-

siya, hərbi münaqişələr və s. bütün dövlətlərə öz təsirini gös-

tərir. Eləcə də göstərilən hadisələr bu və ya digər dövlətin əra-

zisində baş verdikdə əhali daha çox zərər çəkir, ölkədə iqtisadi

tənəzzül baş verdikdə sosial gərginlik siyasi sabitliyin pozul-

masına çatdıra bilər.

Bəzən ərzaq təhlükəsizliyini XX əsrin problemi ad-

landırırlar. Buna bir mənalı yanaşmaq düzgün olmaz, təkcə ona

görə ki, bəşər tarixində həmişə ayrı-ayrı qitələrdə və ölkələrdə

98

yoxsulluq və aclıqdan əzab çəkən insanların sayı milyonlarla,

hətta milyardla olmuşdur. Buna baxmayaraq ölkələr və insanlar

sürətlə inkişaf etməkdədir.

Keçən əsrin əvvəlində inkişafa başlamış ölkələr əsrin

sonunda inkişaf etmiş ölkələr sırasına qoşulmuş, təhsilin, tibbi

xidmətin əhatə dairəsinin genişlənməsi, yaxşılaşması sahəsində

dünya əhalisinin sayı son 60-70 ildə 2.5 milyarddan 6.8 mil-

yarda qədər artmışdır. Göstərilən müsbət inkişaf meyllərə bax-

mayaraq dünya əhalisinin kəmiyyətcə dolğun, keyfiyyətcə yük-

sək ərzaq məhsulları ilə təmin edilməsi Birləşmiş Millətlər Təş-

kilatında bu, qlobal problemə dəstək verməyə sövq etmişdir.

1974-cü ildə taxıl birjalarında dənli bitkilərin, xüsusilə

buğdanın qiyməti kəskin surətdə qalxdıqdan sonra BMT-ın

Ümumdünya Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının dəvəti ilə

dünya dövlətləri Roma Beynəlxalq Konfransına toplanaraq, ya-

ranmış vəziyyət müzakirə olunduqdan sonra ilk dəfə olaraq

“ərzaq təhlükəsizliyi” problemi məfhumu ortaya atılmışdır.

Həmin ilin dekabr ayında BMT-ın Baş Assambleyəsində FAO-

un təqdimatına əsasən hazırlanmış “Dünyanın ərzaq təminatı

haqqında Beynəlxalq öhdəliklər” bəyənildi və həyata keçiril-

məsi tövsiyə olundu. Öhdəlikdə göstərilir ki, ərzaq təhlü-

kəsizliyi – bütün insanların aktiv və sağlam həyat sürməsini

təmin edən miqdarda, qidalı və təhlükəsiz ərzaq məhsulları ilə

öz istehlak tələbatını həmişə ödənilməsi üçün fiziki və iqtisadi

imkanlarının olması. Bu kontekstə hər bir dövlətin özünə-

məxsus imkanları məxsusdur.

Nəzəri və metodoloji planda ərzaq təhlükəsizliyi iki yolla

təmin oluna bilər:

1. Güclü inkişaf etmiş kənd təsərrüfatı, emal sənayesi və

kommersiya-ticarət infrastrukturunun olması;

2. Xarici dövlətlərlə aktiv ticarət əlaqələrinin olması.

BMT Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı sonralar top-

lanmış təcrübə, informasiya və məlumatları iki dəfə (1969 və

2009-cu illər) müzakirəyə çıxarmışdır. Ərzaq təhlükəsizliyi son

99

illərdə elastik formada olsa da problem qalmaqdadır, təkcə onu

göstərmək kifayətdir ki, hazırda dünyada bir milyarda yaxın

imkansız, yoxsul insan mövcuddur ki, onların bir hissəsinin do-

yunca yemək üçün ərzaq almağa maddi imkanı yoxdur. 2008-ci

ildən başlayan maliyyə böhranı nəticəsində minlərlə insanların

iş yerini itirməsi, problemi daha da dərinləşdirir. Belə şəraitdə

dövlətin ərzaq təhlükəsizliyi siyasəti bir tərəfdən əhalinin milli

xüsusiyyətlərinə, milli ənənələrinə, regionun təbii-iqlim şərai-

tinə və s. uyğun gələn elmi-nəzəri və təcrübədə özünü doğrult-

muş, kəmiyyət və keyfiyyətcə tam təhlükəsiz ərzaq norması

əsasında əhalinin ərzaqla təminatını təşkil edir, digər tərəfdən

ölkənin daxili bazarlarını qorumaqla milli təhlükəsizliyini

təmin edir. Dövlətlərdə ərzaq təminatına milli münasibət hər bir

ölkənin özünə məxsus metodu ola bilər, lakin milli kənd

təsərrüfatı inkişaf etmədikdə daxili bazarın xarici müdaxilədən

asılılığı güclənir. Ölkənin valyuta ehtiyatı məhdud olduqda,

xarici balansı passiv olduqda, inflyasiya, münasibətlərin korlan-

ması, münaqişə, müharibə hədinin yaranması və s. hallarda

ərzaq təhlükəsizliyi ölkə daxilində bir sıra sosial-iqtisadi gər-

ginliyin yaranmasına səbəb olur.

Ümumdünya Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO)

“Ərzaq təhlükəsizliyi”-ni təyin edə biləcək əsas göstərici kimi

cari ildən gələn ilin məhsul toplanan müddətə qədər keçən

ərzaq ehtiyatının mövcud olmasını qəbul etmişdir. Ərzaq eh-

tiyatı, orta hesabla ölkə əhalisinin bir ildə həzm etdiyi faktiki

dənli bitkilərin iki aylıq miqdarı qəbul olunmuşdur. Ümum-

dünya ərzaq ehtiyatı ümumdünya istehlakının 20% miqdarında

olmalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə ət və süd məhsul-

larının, təzə və emal olunmuş meyvə və tərəvəz məhsullarının

adam başına miqdarı artdıqca, adam başına düşən taxıl məhsul-

larının miqdarı azala bilər. Bu səbəbdən FAO dünya taxıl eh-

tiyatı normasını 16%-ə endirmək və əlavə göstəricilərin statis-

tikaya daxil edilməsini də istisna etmir.

100

Ümumdünya təcrübəsində ölkənin, regionun, hətda rayon

və qəsəbənin ərzaq təhlükəsizliyi əsasən üç formada baş verir:

- daimi, müvəqqəti və potensial.

Daimi ərzaq təhlükəsizliyi aşağıdakı səbəblərdən baş verə

bilər:

- kənd təsərrüfatı və emal sənayesi zəif inkişaf etdikdə;

- aqrar-sənaye biznesini inkişafına şərait olmadıqda;

- xarici ticarət əlaqələri zamanı satmağa, dəyişməyə milli

kənd təsərrüfatı məhsulu olmadıqda və s.

Müvəqqəti olaraq ərzaq təhlükəsizliyi qıtlığının əsas

səbəbləri aşağıdakılardır:

- Müxtəlif səbəblərdən ərzaq qıtlıq yarandıqda (o cümlə-

dən kənd təsərrüfatında məhsuldarlıq aşağı düşdükdə, yanacaq-

enerji resurslarının qiymətinin qalxması və s.).

- Qiymətlər qalxdıqda.

- Əhalinin alıcılıq qabiliyyəti aşağı olduqda.

- Kənd təsərrüfatının inkişafı üçün əlverişli olmayan hava

şəraiti (quraqlıq, dolu, sel, tufan və s.) baş verdikdə.

- İnflyasiya baş verdikdə, işsizliklə əlaqədar əhalinin gə-

lirləri aşağı düşdükdə.

- Sair səbəblərdə ola bilər.

Potensial ərzaq qıtlığının yaranma səbəbləri çoxdur:

- ölkənin ərzaq təminatı xarici bazardan asılı olduqda

beynəlxalq səviyyədə hər hansı qaynar vəziyyət, böhran, ticarət

müharibəsi, embarqo, sanksiya qoyulması və s. Göstərilən

hallar baş verərsə və bu proses uzun müddət davam edərsə po-

tensial ərzaq qıtlığı müvəqqəti və daimi ərzaq təhlükəsizliyinə

keçə bilər ki, bunun da son nəticəsində ölkə sosial-iqtisadi çə-

tinliklərlə uzlaşa bilər.

İqtisadi nəzəri ədəbiyyatda yer tutmuş, həyatda və təc-

rübədən keçmiş göstərilən müddəalar Avropa birliyi və inkişaf

etmiş Qərb ölkələrini narahat etmir, çünki göstərilən ölkələrdə

ərzaq təhlükəsizliyi əsasən milli istehsalla özünü təminata əsas-

lanır. Xüsusilə sənayesi güclü inkişaf etmiş ölkələr kənd

101

təsərrüfatının emal sənayesinin innovasiya texnologiya əsasın-

da inkişafına, onun maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi və

çevik fermer təsərrüfatının yaranmasına üstünlük verir.

Özünü təminat bir ildə ölkənin kənd təsərrüfatında isteh-

sal olunmuş hər bir məhsulun əhali tərəfindən həmin məhsulun

istehlakına nisbəti ilə ölçülür. Kənd təsərrüfatında davamlı

istehsal mühiti olduqda hər hansı məhsulun əvvəlki illərə nis-

bətən azalması-artması səbəbləri təhlil olunur. Çatışmayan

məhsulun cari ildə digər ölkələrdən alınması üçün tədbir gö-

rülür. Yerli istehsal ucuz başa gəldikdə, həmin məhsulun is-

tehsalına önəm verilir. Güclü maddi-texniki bazaya malik çevik

fermer və ailə təsərrüfatları belə dövlət əhəmiyyətli məhsul

istehsalını maraqla yerinə-yetirirlər. Qeyd etməliyik ki, kənd tə-

sərrüfatı kövrək sahədir. Bəzi hallarda göstərilən tapşırıq yerinə

yetməyə də bilər. O, cümlədən: Dünya Ticarət Təşkilatına üzv

ölkələrin öhdəliklərinə uyğun olaraq ölkəyə xarici dövlətlərdən

həmin məhsullar daha ucuz qiymətə daxil olduqda, fermerlərin

maddi marağı olmadıqda, bitki torpağın məhsuldarlığını aşağı

saldıqda və s.

Dövlətin ərzaq təhlükəsizliyi siyasətinə əsasən xarici

dövlətlərdən hər cür məhsulun aşağı qiymətlə daxil olması

mümkündür. Lakin, burada müəyyən həddi keçmək məqbul sa-

yılmır. Elə etmək lazımdır ki, qaynar vəziyyət yarandıqda yerli

istehsalçılar bu boşluğu çevik olaraq doldura bilsin. Odur ki,

təhlükəsizlik probleminin həllində əsas istiqamət özünü tə-

minat, idxaldan asılı olmamaq məqsədi ilə məqbul bilinir:

- Milli kənd təsərrüfatını durmadan inkişaf etdirmək;

- Ərzaq təminatı və ərzaq bolluğuna nail olmaq üçün hər

bir region və rayon özünü təminata önəm verməlidir;

- Bütün regionlar ən zəruri və strateji əhəmiyyətli məh-

sulların ehtiyat fondunu yaratmaqda maraqlı olmalıdır;

- Ərzaq təminatından əhalinin bütün təbəqələrinin lazımi

qədər istifadə etmək imkanı olmalıdır.

102

4. Qloballaşan bazar iqtisadiyyatının ərzaq

təminatında rolu

Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə edən vaxtdan

dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunmaq siyasətini aparır və

bunun üçün gömrük işini bütün dövlətlərin qəbul etdiyi bey-

nəlxalq normalar və təcrübə ilə uyğunlaşdırma və eyniləşdirmə

istiqamətində inkişaf etdirir.3 Hazırda Azərbaycan Ümumdünya

Ticarət Təşkilatına üzv olmaq, beynəlxalq miqyasda, dünya

dövlətləri ilə səmərəli iqtisadi, maliyyə, ticarət, texniki əlaqələr

yaratmaq və inteqrasiyadan bəhrələnməkdədir. 150-dən çox

üzvü olan və dünya ticarətinin 95%-dən çoxunu öz dövriyyə-

sində birləşdirən UTT-a üzv olmadan səmərəli ticarət əlaqələri

qurmaq mümkün deyil, digər tərəfdən inkişaf etmiş dünya döv-

lətləri tərəfindən sanksiyalara məruz qalmaq təhlükəsi yaranar.

Qloballaşma milli maraqların toqquşması baxımından inkişaf

etmiş və inkişafda olan dövlətlərin arasında ziddiyyətli pro-

sesdir.

Dünya ticarətinin və iqtisadi əlaqələrin bu nəhəng təş-

kilatının əsası II Dünya müharibəsindən sonra, dövlətlərarası

gömrük tariflərinin aşağı salınmasından bəhrələnmək marağı ilə

yaradıldı və buna nail olundu. Doğrudur BTT-nin qarşısında

dövlətlər arasında ticarət siyasətini qurmaq, iqtisadi inkişafa

nail olmaq, məşğulluğu artırmaq və s. daha mühüm sosial və

iqtisadi problemlərin həlli dayanırdı. Lakin 1950-cu ildə məlum

oldu ki, BTT səmərəli fəaliyyəti davam edə bilmir və təşkilatın

qarşısında duran Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş (QATT)

beynəlxalq ticarəti nizamlayan yeganə sənəd olaraq qüvvədə

qaldı. Bununla belə dövlətlər arasında gömrük rüsum dərəcə-

lərinin aşağı salınmasında çox böyük işlər gördü.

II Dünya müharibəsindən sonra Birləşmiş Millətlər

Təşkilatının (BMT) tərkibində yaranan Dünya Valyuta Fondu,

Beynəlxalq Bank və Beynəlxalq Ticarət Təşkilatı inkişaf etmiş

3 Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsi. Maddə II

103

və inkişafda olan dövlətlərin iqtisadiyyatını qloballaşdıran “üç

dirək” rolunu aparırdı. Bununla belə, dünyanın inkişaf etmiş

dövlətlərinin iqtisadiyyatında elmi-texniki tərəqqi, elmi-texniki

inqilab və industrial inkişafın təsiri ilə ticarətin iqtisadiyyatı st-

ruktur dəyişiklərinə məruz qalmışdır. Keçən əsrin ortalarından

elm tutumlu texnologiya ticarəti xammal, material ticarətini

sıxışdırır və özünə məxsus qanunlarla idarə olunurdu. Ticarət

iqtisadiyyatında baş verən yeni münasibətin böyük tarixi vardı.

Keçən əsrin 80-ci illərində dünya iqtisadiyyatı qlobal-

laşma istiqamətində daha əhatəli sahələrdə inkişaf edir, QAAT-ın

normaları beynəlxalq ticarət və xidmət sahələrini nizamlamaq-

da çətinlik çəkirdi. 1995-ci ildə dünyanın 105 ölkəsinin iştirakı

ilə təsis olunmuş yeni Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT)

razılaşmaya əsasən daha geniş səlahiyyətlərə malik oldu. Yeni

yaradılan təşkilatın əmtəə ticarəti, xidmət sahələri, intellektual

mülkiyyət məhsullarının satılmasında, mübahisələrin həllində

çevik və cəsarətli hərəkət etməsi, nüfuz sahibi olmasının əsas

səbəbi ona üzv olan dövlətlərin öz üzərinə götürdükləri öhdə-

liklərə əsaslanır. Dövlətlərin ümumi təlimatlardan imtina etmək

şansının olmaması və beləliklə ÜTT hakim səlahiyyətlərə malik

olmasıdır. Hazırda dünyanın 30-dan çox dövləti ÜTT töv-

siyələrə riayət edərək ölkəsində mövcud olan qanunlara və təli-

matlara yenidən baxır, onları qlobal ticarət qanunlarına uyğun-

laşdıraraq bu böyük – dünyəvi təşkilata üzv olmaq üçün çalışır.

Azərbaycan 1997-ci ildən ÜTT üzv olmaq üçün məqsədyönlü

iş aparır.

Təcrübə göstərir ki, son vaxtlar ölkəmizdə lizinq əməliy-

yatı çox geniş yayılmış və kənd təsərrüfatının maddi-texniki ba-

zasının yüksəldilməsində, əməyin texniki səviyyəsinin artırıl-

masında və təminatında Aqrolizinqin SC-nin rolu çox böyük-

dür. Lakin kənd təsərrüfatının, aqrobiznesin inkişafı üçün təkcə

əkin-biçin maşın və aqreqatları ilə yanaşı müasir emal texnoloji

avadanlığın olması, ondan istifadə olunması üçün kadr

hazırlığı, tətbiqi, istismarı və servis xidmətinin təşkili zəruridir.

104

İnkişaf etmiş dövlətlərin aqrolizinq ticarət xidməti pul və

natural ödənişlə emal sənayesi avadanlıqlarını komplektləşdirir,

yerində qurur, mütəxəssisləri öyrədir, obyekti işlək vəziyyətdə

müştəriyə təhvil verir. O cümlədən:

- süd emalı, yağ, pendir, xana, kəsmik və s. istehsalı üzrə

avadanlıq xətti;

- ət və ət məhsullarının emalı, kolbasa məmulatları

buraxılışı üzrə mini zavod;

- çörək, bulka, qənnadı məmulatları istehsalı avadan-

lıqları;

- un və yarma istehsalı avadanlıqları;

- quru meyvə, tərəvəz istehsalı-emalı üzrə mini zavod;

- bitki yağı istehsalı üzrə avadanlıq;

- kartof emalı və hazır məhsul istehsalı üçün avadanlıqlar,

istehsal xətləri və s.

Təkmil bazar infrastrukturu şəraitində, Ümumdünya Ti-

carət Təşkilatının tələbləri çərçivəsində oyun qaydaları gözlə-

nərsə yeni xarici aqrolizinq servis xidməti istehsal olunmuş

məhsulun itkisiz toplanması, saxlanması, yüksək texnologiya

ilə emal olunması sayəsində hazır məhsulun keyfiyyəti artar,

rəqabət qabiliyyəti də yüksələr, insanların əmək məsrəfinin

mövsümi xarakteri yumşalar, işçilər ilboyu işlə təmin olunar.

Azərbaycanın bütün kənd təsərrüfatı istehsal sahələrində isti-

fadə olunmayan ehtiyat mənbələri var və onların dövriyyəyə

cəlb olunmasında xarici investorun iştirakı əhəmiyyət kəsb edir.

Xüsusilə dənli bitkilər, kartof istehsalını artırmaq üçün birinci

növbədə təsərrüfatların yüksək məhsul verən toxumlarla təmin

olunmasına; uzun müddət saxlanma texnologiyasının mənimsə-

nilməsinə ehtiyac var. Məhsul əkiləndən yığılana kimi aqro-

texniki qaydalara düzgün əməl olunsa məhsuldarlığın yüksəlmə

imkanı çoxdur. Regionlarda kənd təsərrüfatına investisiya qo-

yuluşunu artırmaq, maliyyə-kredit işini təkmilləşdirmək və

aqrar sahənin sənaye əsasında inkişaf etdirməklə bazara daha

keyfiyyətli, elastik qiymətlə hazır ərzaq mallarının çıxarıl-

105

masını təmin etmək mümkündür. Hazırda şəkər, çay, tütün,

pambıq emalı, bitki yağları istehsalı və s. istehsal sahələrində,

sənaye, ticarət və xidmət sahələrində yaranmaqda olan alter-

nativsiz rəqabət bazarda qeyri mütəşəkkillik yaradır (Bazarda

qiymətlər lazım gəldikdə süni surətdə artırılır).

İnkişaf etmiş dövlətlərin sənaye, kənd təsərrüfatı, xidmət

sahələrinin formalarının müasir innovasiya texnologiyalarına

əsaslanan mal, material, modul sex, zavod və digər texnika və

texnologiyalarla bazara daxil olma, onun təkmil və ya qeyri

təkmil olmasını müəyyən etmək və hər cür şəraitə tez uyğunla-

şaraq işləmək təcrübəsi var. Onların Azərbaycanda kənd təsər-

rüfatında fermer və ailə təsərrüfatlarının mövcud durumundan

asanlıqla bəhrələnə bilər.

Ölkə Prezidentinin qeyri neft sektorunun inkişafına önəm

verməsi “Neft-qaz tükənən sərvətdir. Onların müvəqqəti önəmi

var. Ancaq təbiət, ətraf mühüm – bu daimi sərvətdir. Bizim

vəzifəmiz ondan ibarətdir ki, onu qoruyaq”.4 Ölkənin ən böyük

təbii sərvəti torpaqdır. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı,

bolluğunun yaranmasında torpağın və onunla işləyən kənd

əməkçilərinin rolu olduğu kimi aqroərzaq kompleksinin inki-

şafı, ölkənin ərzaq təminatı və ərzaq təhlükəsizliyinin qorun-

ması müasir emal sənayesinin inkişafından, bazar infrast-

rukturunun təkmil, rəqabətli olması və sabitliyindən asılıdır.

ÜTT qəbul olunma ərəfəsində və sonra bazar infrastruktu-

runda müəyyən canlanma və alıcı-satıcı müvazinətində dəyi-

şiklik prosesi gedəcəkdir. Bazarda eyni məhsulun müxtəlif çe-

şiddə satıcısı artdıqca təkmil rəqabət və inhisarçılıq işləri güc-

lənir. Bu prosesdə yerli istehsalı qorumaq, istehsalçıların mə-

nafenin maddi maraqlarının daxili və xarici satıcıların təzyiqi

altına düşməsi, süni rəqabət yaratmaqla fermer təsərrüfatlarının,

4 İlham Əliyev – Azərbaycan Respublikasının Prezidenti “Azərbaycan

Respublikasında ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına dair 2006-2010-cü

illər üçün Kompleks Tədbirlər planı” müzakirə olunarkən nitqindən.

106

ailənin (kəndlinin) həm həyat səviyyəsinin, həm də həyat

tərzinin aşağı səviyyəyə düşməsinə səbəb ola bilər.

Azərbaycanda ölkə Prezidentinin başçılığı ilə qlobal ba-

zara transformasiya mərhələsində, kəndli (fermer), ailə və ev

təsərrüfatı formalarında fəaliyyət göstərən aqrar sektorun iq-

tisadi, təşkilatı və sosial-psixoloji durumunu qorumaq əhalinin

həyat şəraitini və rifahını saxlamaq üçün regionların təbii, iqti-

sadi potensialından yüksək səviyyədə istifadə etmək üçün

müasir texnologiyaya əsaslanan emal sənayesi yaradılır, infra-

struktur təminatı davam etdirilir, yol, elektrik enerjisi, qaz, su

təminatı, saxlama anbar təsərrüfatı, ixtisaslaşdırılmış nəqliyyat

problemləri innovasiya texnologiyaların bazasında emal sə-

nayesi yaradır.

Ölkənin kənd təsərrüfatı, emal sənayesi müasirləşir, inno-

vasiya texnologiyalarının tətbiqi xarici ticarət balansında ərzaq

təmayüllü məhsulların xüsusi çəkisinin yüksəldilməsinə səbəb

olur.

Elmi əsaslara söykənən bu strateji xəttin davam etdi-

rilməsi məqsədilə cənab Prezident tərəfindən təsdiq olunmuş

regionların 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət

Proqramında iqtisadi inkişafın yeni mərhələsinin tələblərinə

uyğun olaraq bütün regionlarda istehsal və emal müəssi-

sələrinin yaradılması, infrastruktur təminatının və kommunal

xidmətlərin səviyyəsinin yüksəldilməsi, informasiya texnolo-

giyalarının tətbiqinin genişləndirilməsi ən müasir standartlara

cavab verən təhsil, elm, səhiyyə, mədəniyyət və idman obyek-

tinin inşası, əlillər və şəhid ailələri üçün yaşayış binalarının

tikintisi üzrə kompleks tədbirlər nəzərdə tutulmuşdur.

Müşahidələr göstərir ki, hər bir regionun təbii iqtisadi po-

tensialından düzgün istifadə etməklə daimi iş yeri təşkil etmək

mümkündür. Bu mülahizə ölkənin Aran regionunda suvarılan

torpaq şəraitində özünü doğruldur. Burada dənli bitkilər üzrə

əkinçilik, maldarlıq, quşçuluq və meyvə-tərəvəz istehsalı geniş

yayılmışdır. Təsərrüfatlarda payızlıq taxıl əkini ilə bərabər

107

maldarlıq (il boyu), həyətyanı sahədə ev quşları (il boyu)

saxlanılır. Taxıl becərilərkən paralel olaraq mal-qara üçün yem

bitkiləri becərilir, yonca toplanır, eyni vaxtda tərəvəz bitkilərinə

qulluq edilir. Taxıl yığıldıqdan sonra (iyul ayı) onun yerinə 3-4

ay vegetasiya müddəti olan tərəvəz bitkisi əkilir (kələm, kök,

soğan, qarğıdalı, lobya, xiyar, pomidor və s.) və becərilir. Əsas

problem becərilən bitki və maldarlıq məhsullarının saxlanması,

soyudulması, daşınması və münasib qiymətə satılmasındadır.

Göstərilən infrastruktur problemin həlli üçün emal sənayesinin

istehsalla birləşməsi və hazır (son ərzaq) məhsulu müqavilə

əsasında satılmasını təşkil etməlidir. Fərdi qaydada göstərilən

problemlərin həlli çox vaxt aparır, məhsulun maya dəyəri artır,

xalis mənfəət aşağı düşür. 10-15 ailə təsərrüfatı kooperasiya

yolu ilə birləşərək bu problemin həllinə yol tapa bilər. Lakin,

kəndli psixologiyası (torpaq payını itirmək qorxusu) koopera-

siya yaratmaqdan çəkindirir. Müqavilə, şirnikdirmə və s. yol-

larla sözü gedən maneəni dəf edən hər-hansı bir xarici investor

(firma) torpağı, istehsalı, emalı və son məhsulun satılmasını

əlində cəmləşdirə bilər.

Azərbaycan müstəqillik əldə edən vaxtdan bazar iqtisa-

diyyatına qoşulmuş və kənd təsərrüfatında əsaslı islahatlar

aparmaqla aqrar sektorunda kənd əhalisinin sosial-iqtisadi du-

rumunu və yaşayış şəraitini, həyat səviyyəsini, həyat tərzini

yaxşılaşdırmaq üçün mühüm tədbirlər həyata keçirmişdir. Gö-

rülən məqsədyönlü tədbirlər öz bəhrəsini verməkdədir. Ölkədə

əhalinin ərzaq təminatı ilbəil artmaqdadır. Kənd əhalisinin

həyat səviyyəsi və icmanın həyat tərzi yeni istehsal mühiti və

bazar iqtisadiyyatı əsasında formalaşır.

Ölkənin ərzaq sektoru dövlətin daimi nəzarətindədir.

Aqrar sahənin Dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi, Dövlət

dəstəyi və tənzimlənməsi müxtəlif yollarla həyata keçirilir.

“2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin

ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqra-

mı”nda nəzərdə tutulmuş tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün

108

Dövlət Büdcəsindən ildə 100-150 milyon manat ayrılmışdır ki,

bu vəsaitin 50% -i kənd təsərrüfatı üçün istifadə etdikləri yana-

cağın, motor yağlarının dəyərinin orta hesabla 50%-nın ödənil-

məsinə, 25%-i buğda və çəltik istehsalının stimullaşdırılmasına,

25%-i taxıl elevatorlarının tikintisi və ərzaq buğdası tədarü-

künün nəqliyyat xərclərinə, kənd təsərrüfatı istehsalında xüsusi

əhəmiyyət kəsb edən mineral gübrələrin dəyərinin orta hesabla

50%-nin ödənilməsini dövlət öz üzərinə götürmüşdür.

Sahibkarlara maliyyə dəstəyinin artırılması, onların gü-

zəştli kreditlərə çıxış imkanlarının genişləndirilməsi məqsədilə

Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu vasitəsilə sahibkarlıq subyek-

tinə ildə 100-120 milyon manatdan çox güzəştli kreditlər veril-

mişdir. Ayrılmış vəsait kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı

və emalını stimullaşdıran infrastruktur layihələrinə, məhsulların

istehsalı və emalı layihələrinə turizm infrastrukturunun inkişafı

layihələrinə yönəldilir.

2010-cı ilin doqquz ayında dövlət büdcəsindən “Aqro-

lizinq” Səhmdar Cəmiyyətinə 38,4 milyon manat, o cümlədən

Prezidentin Ehtiyat Fondundan 5 milyon manat vəsait ayrılmış-

dır. Bu dövrdə “Naxçıvan Aqrolizinq” şirkətinə 4,5 milyon ma-

nat, o cümlədən Prezidentin Ehtiyat Fondundan 2 milyon manat

vəsait yönəldilmiş, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə

məşğul olan fermerlərə güzəştli kreditlərin verilməsi üçün

Dövlət Kənd Kreditləri üzrə Agentliyi 10 milyon manat maliy-

yələşdirilmişdir.

“Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü

illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nda nəzərdə

tutulmuş tədbirlərin icrası ilə əlaqədar ölkə regionlarında, 2010-

cu ildə regionlarda 170-dən çox yeni müəssisə açılmış, 80 sə-

naye, 57 kənd təsərrüfatı, 63 xidmət müəssisəsinin tikintisi

davam etdirilir. Bu müəssisələrin 112-də Sahibkarlığa Kömək

Milli Fondunun güzəştli kreditlərindən istifadə olunur.

2010-cu ilin aprel-may aylarında Kür və Araz çaylarının

daşmasının ölkəmizin bir sıra rayonlarında törətdiyi iri miqyaslı

109

təbii fəlakətin fəsadlarının aradan qaldırılması üçün təcili və

təxirəsalınmaz tədbirlərin görülməsi ilə bağlı Prezidentin sərən-

camına uyğun olaraq təbii fəlakətdən zərər çəkmiş Sabirabad,

Saatlı, Neftçala, Kürdəmir, Hacıqabul, İmişli və digər şəhər və

kəndlərdə əhaliyə birdəfəlik maddi yardımların ödənilməsinə,

uçub-dağılmış evlərin tikintisinə və yeni yaşayış massivlərinin

salınmasına, sosial, aqrar, kommunal, enerji, rabitə, nəqliyyat

və digər infrastrukturun bərpası və yenidən qurulması işlərinə

320,5 milyon manat ayrılmışdır.

Şəki şəhərində, Astara, Masallı, Yardımlı, Lerik və Daş-

kəsən rayonlarında güclü küləyin müşayiəti ilə yağan leysan

yağışlarının təsiri nəticəsində evlərə, sosial və infrastruktur

obyektlərinə dəymiş ziyanın aradan qaldırılması üçün dövlət

büdcəsinin Ehtiyat Fondundan 10,1 milyon manat vəsait ayrıl-

mışdır. 2010-cu ildə bir sıra ölkələrdə baş verən iqlim dəyişik-

likləri və müxtəlif təbii fəlakətlərlə əlaqədar olaraq regionun bir

çox ölkələrində kənd təsərrüfatına və ərzaq istehsalına əhə-

miyyətli dərəcədə ziyan dəymişdir. Müvafiq olaraq bəzi ölkələr

taxıl ixracının həyata keçirilməsinə embarqo tətbiq etmək

məcburiyyətində qalmışdır ki, bunun da nəticəsində taxılın və

bir çox ərzaq məhsullarının qiymətlərində artım baş vermişdir.

Azərbaycanda yaranmış şəraitlə əlaqədar Dövlət Taxıl

Fonduna 2010-2011-ci illər üçün tədarük olunan taxıl məhsul-

larının - ərzaq buğdasının həcminin əlavə olaraq 250 min ton

artırmış, bunun üçün Dövlət büdcəsinin Ehtiyat Fondundan 50

milyon manat vəsait ayrılmışdır. Bu da öz növbəsində ölkənin

daxili bazarında taxıl və ərzaq məhsullarının qiymətlərinin sabit

qalması üçün zəmin yaratmışdır.

Aqrar sahənin kreditləşdirilməsi sahəsində də çox iş gö-

rülmüşdür. Bununla belə ailə təsərrüfatının qısa müddətli mik-

rokredit almasını sadələşdirmək, kredit faizlərini kəndli təsər-

rüfatlarının mənfəət faizlərinə nisbətini uyğunlaşdırmaq, girov,

sığorta və s. tələblərə yenidən baxmaq, kredit alınmasını sa-

dələşdirər, belə münasibət nəticə etibarı ilə kəndli (fermer) və

110

ailə təsərrüfatlarının inkişafına, maddi-texniki bazasının, döv-

riyyə vəsaitinin artmasına dayaq olar. Torpağın və əmlakın

mənsubiyyəti saxlanmaqla istehsal, emal və satış ittifaqının ya-

ranması kredit almaq üçün mövcud olan baryerlərin həllini

asanlaşdırar. Kredit ittifaqları, kredit kooperativləri şəxsiyyət

vəsiqəsi və bank hesab nömrəsi əsasında aşağı faizlə, az məb-

ləğdə (inək almaq, istehsal xərclərini ödəmək, işlənmiş nəqliy-

yat və texniki vasitə almaq və s.) vaxt itirmədən istehlak krediti

almaq müşkün olar. Ölkənin və dünyanın bütün iri şəhərlərində

olduğu kimi çox qiymətli məişət əşyaları (mebel, minik maşını,

soyuducu, televizor, videomaqnitofon, mobil telefon, paltaryu-

yan maşın v. s.) şəxsiyyət vəsiqəsi əsasında faizsiz, girovsuz,

arayışsız verilir. İstehlakçılara olan bu münasibət kreditlərin

dövr etmə sürətini artırır, mal dövriyyəsi yüksəlir, insanlar razı

qalır.

Azərbaycanın çox bacarıqlı, işləmək marağında olan kənd

təsərrüfatı işçiləri var. Onların maarifləndirilməsi istifadə olun-

mayan ehtiyatların dövriyəyə daxil edilməsinə dəstək vermək

və qlobal bazar iqtisadiyyatına qoşulmaq aqrar təsərrüfatın və

ərzaq təhlükəsizliyinin inkişafına xidmət edir. Hər hansı bir

dövlətin müasir inkişafı onun vətəndaşlarının iqtisadi bilik və

bacarıqlarına əsaslanır. Müasir iqtisadi inkişafı effektiv innova-

siya iqtisadiyyatsız təsəvvür etmək mümkün deyildir. İqtisadi

qloballaşma, ölkə bazarına xarici maliyyə infrastrukturlarının

nüfuz etməsini, iqtisadiyyatın mərhələli liberallaşdırılması və

digər obyektiv amillər zamanın əsas tələblərinə çevirmişdir. Bu

isə öz növbəsində iqtisadi artım üçün əsasları yaradaraq həmin

ölkənin rəqabətə davamlılığının, iqtisadi qüdrətinin yüksəlməsi

ilə müşayiət olunur.5

5 i.e.n., dos. İsrafilov H.A. ADİU. İqtisad elmləri. Nəzəriyyə və praktika.

Elmi-nəzəri jurnal 1-2/2005, s. 66.

111

V FƏSIL. AQRAR SFERANIN İQTİSADİ

MEXANİZMİ VƏ AQRAR

İQTİSADİ MÜNASİBƏTLƏR

1. İqtisadi mехаnizm barədə аnlаyış və aqrar sferada onun

xüsusiyyətləri

2. Aqrar sferada qiymətin əmələgəlməsi

3. Aqrar sfera müəssisələrində planlaşdırma

4. Aqrar sferada maliyyə münasibətləri

5. Aqrar sferanın inkişafında kreditin rolu

6. Aqrar sferada vergiqoyma mexanizmi

7. Aqrar sferada müqavilə münasibətləri

1.İqtisаdi mехаnizm barədə аnlаyış

və aqrar sferada onun xüsusiyyətləri

Aqrar sferanın iqtisadi mехаnizmi idаrəеtmənin müх-

təlif səviyyələrində iqtisаdi prоsеslərin iştirакçılаrınа, təsərrüfаt

subyекtlərinə dоlаyı yоllа mаrаq vаsitəsilə təsir еdən iqtisаdi

vаsitələrin məcmusudur. Daha ümumi şəкildə, ictimаi istеh-

sаlın оnа хаs оlаn fоrmа və mеtоdlаrı, iqtisаdi maraq və hüquqi

nоrmаlаrı ilə birliкdə təşкilаtı üsulu кimi səciyyələndirən

tərкib hissəsi кimi bахılır. Burа qiymətin əmələgəlməsi, mаliy-

yələşdirmə, кrеditləşdirmə, vеrgiqоymа, istеhsаlın stimullаş-

dırılmаsı, müqаvilə münаsibətləri və s. аiddir. İqtisаdi inkişafın

dəyişilməsi, iqtisаdiyyаtdа dönüş bаş vеrməsi аlətidir. Оndаn

həm iqtisаdiyyаtın tənzimlənməsi və həm də mikroiqtisadiyyata

təsir еdən amil кimi istifаdə еdilir.

Кrеditlər üzrə fаizlər, bоrc vəsаitlərinin təqdimedilmə

müddəti, кənd təsərrüfatı məhsul istеhsаlçılаrının büdcə mаliy-

yələşdirmə sistеmi və şərtləri, qiymətin əmələgəlmə prinsipləri

və vеrgiqоymа qаydаlаrı və s. istеhsаlа və ərzаq mаllаrı istеh-

sаlçılаrının mаrаqlаrının fəаllаşmаsına təsir edən əsаs аmil-

lərdəndir.

112

Кənd təsərrüfаtı аqrar sferanın əsаs bölməsidir. Aqrar

sferanın fəalliyətinin səmərəliliyi, bilavasitə, кənd təsərrüfаtı

istehsalının nəticələrindən аsılıdır. Оnа görə də, aqrar sferanın

iqtisаdi mехаnzmində iqtisаdi qаrşılıqlı münаsibətlərin düzgün

təşкilinə хüsusi diqqət yеtirilməlıdır. Müаsir şərаitdə iqtisаdi

münаsibətlərin prinsip və mеtоdlаrı bаzаr iqtisаdiyyаtı qanunlа-

rının təsiri ilə şərtlənir. Bаzаr iqtisаdiyyаtı tələblərinin nəzərə

alınması, bütövlüкdə aqrar sferanın səmərəli fəаliyyətinin

əsаsıdır.

Nəzərə аlmаq lаzımdır кi, аqrar sahə nəinki mürəккəb

sоsiаl-iqtisаdi, həm də təbiətlə baglı bir qurumdur. Məhz buna

görədir ki, iqtisаdi mexanizm kənd təsərrüfatı istеhsаlının bütün

хüsusiyyətlərini nəzərə аlmаlıdır. Аqrar sferanın dinamik inкi-

şаfını təmin еtməк üçün tənzimləmyə ehtiyacı vardir. Qiymətin

əmələgəlməsi, mаliyyə, кrеdit, vеrgiqoyma və s. proseslər

tarazlаşdırılmаlıdır. Müаsir şərаitdə ərzаq məhsulları istеhsаl-

çılаrına ədalətli mаliyyələşdirmə və кrеditləşdirmə sistеmləri-

nin tətbiqi, оnlаrа lazımı güzəştlərin vеrilməsi, кrеdit rеsurslа-

rındаn istifаdə edilməsi, büdcə subsidiyаlаrı və s. kimi tədbirlə-

rin tətbiqi aqrar sahənin inкişаfı üçün böyüк əhəmiyyət кəsb

edir.

2. Aqrar sferada qiymətin əmələgəlməsi

Аqrar sferanın tənzimləyici mexanizmlərdən biri də

qiymətdir. Qiymət marketinq fəaliyyətinin əsаs istiqаmət-

ləndiricisidir. Həm istеhsаl хərclərinin ödənilməsi, həm də

müəssisənin gəlirləri qiymətdən аsılıdır. О bu amillərin istеh-

sаlа yönəldilməsini tənzimləyir. Qiymət mexanizmi aqrar sfe-

ranın müəyyən növ məhsullаrının istеhlакçısı və yа istеhsаlçısı

rоlundа çıхış еdən аyrı-аyrı müəssisələrin sаhələri аrаsındакı

qаrşılıqlı iqtisаdi münаsibətlərin хаrакtеrini müəyyən еdir.

Аqrar sferadа qiymətlər кənd təsərrüfаtı və оnun bаşqа sаhələri

аrаsındа екvivаlеnt rolunu oynayır və коmplекsin sоn

113

nəticələrini özündə əks etdirir. Qiymətlərin səviyyə və struкturu

еlə оlmаlıdır кi, məhsul аrtımı və оnun кеyfiyyətinin yахşılаş-

dırılmаsındа, innovasiya prosseslərinin sürətləndirilməsində,

məsrəflərin аzаldılmаsındа, yüкsəкrеntаbеlli istеhsаl üçün

şərаit yаrаdılmаsındа aqrar sferanın bütün bölmələrini mаrаq-

lаndırsın.

Bаzаr münаsiçətləri şərаitində qiymət bir sırа mühüm

funкsiyаlаrı yеrinə yеtirir:

1. Qiymətin uçоt və yа ölçü funкsiyаsı. İqtisadiyyatda

müxtəlif qiymət sistemi vasitəsilə bütün dəyər göstəriciləri -

ümumi məhsulun dəyərini, əmtəə məhsullarının dəyərini, is-

tehsalda maddi-pul məsrəflərinin miqdarını, xalis gəlirin və

mənfəətin həcmini planlaşdırır.

2. Qiymətin stimullаşdırıcı funкsiyаsı. Məhsulun sаtı-

şındаn аlınаn mənfəət aqrar sferadа ayrı-ayrı məhsulların qiy-

mətindən və хərclərdən аsılıdır. Аqrаr sferasında fəaliyyət gös-

tərən müəssisələrinin məhsulunun qiymətlərinin yüкsəlməsi

həmin məhsulun istehsalının аrtmаsını stimullаşdırır.

3. Qiymətin bölüşdürmə funкsiyаsı. Кənd təsərrüfаtı

məhsullаrının qiymətinin dəyişməsi aqrar sferadа istеhsаl və

digər sаhələrə mаtеriаl rеsurslаrının ахının yеnidən bölüş-

dürülməsinə şərait yaradır.

4. Qiymətin tənzimləyici funкsiyаsı. Bаzаrdа qiymət-

lərin dəyişməsi əmtəələrin və хidmətlərin həcmini аrtırıb və yа

аzаldаrаq tələb və təкlif кəmiyyətlərinin tarazlaşmasına səbəb

оlur.

Qiymət eyni zamanda cəmiyyətdə maddi resursların

məsarifinə və əhalinin gəlirlərinin yenidən bölüşdürülməsinə

nəzarət edir.

Bаzаr iqtiadiyyatında qiymətin müхtəlif növləri tətbiq

olunur. Aqrar sferadа sаtışı və аlışı аrаsındа münаsibətlər aşа-

ğıdакı qiymət növlərində öz əksini tapır: sərbəst; tənzimlənən;

tоpdаnsаtış; pərакəndə; müqаyisəli; tədаrüк.

114

Sərbəst qiymət – bilаvаsitə bаzаrdа rеаllаşаn qiymətdir.

Sərbəst qiymətlər şəraitində əmtəə sahiblərinin və alıcıların

maraqları müəyyən olunur. Onlаrın səviyyəsi tələb və təкlifdən

asılı olaraq müəyyən edilir.

İnкişаf еtmiş bаzаr iqtisаdiyyаtlı ölкələrdə sərbəst qiymət

əmələgəlmə mənfəətin fоrmаlаşmаsı və qiymətlərin müəyyən

еdilməsi qаydаlrını nizаmа sаlаn və fəаliyyət göstərən qаnunlаr

sistеmi şərаitində həyаtа кеçirilir.

Bu, əhаlinin istеhlак səbətini müəyyən еdən əmtəələrə аid

еdilir.

Tənzimlənən qiymət dövlət tərəfindən tənzimlənir.

İnкişаf еtmiş ölкələrdə fеrmеr təsərrüfаtındа istеhsаl еdilən

əsаs ərzаq məhsullаrı və кənd təsərrüfаtı хаmmаlınа qiymətlər

bilаvаsitə dövlətin təsiri аltındа fоrmаlаşır. Məsələn, Frаnsаdа

bütün кənd təsərrüfаtı məhsullаrının qiymətləri dövlət tərə-

findən tənzimlənir. Eyni fikri Yаpоniyа barəsində də yürütmək

olar. Burada dövlət tərəfindən ölкə üçün strаtеji əhəmiyyətli

məhsullаrının (düyü, ət, süd və s. ) qiymətləri tənzimlənir.

Qiymətlərin tənzimlənməsinin əsаs mеtоdu ərzаq

məhsullаrınа ticаrət əlаvələrinin müəyyən ölçüsunun və yа bəzi

məhsullаrın rеntаbеlliyinin sоn həd səviyyəsinin müəyyən

еdilməsindən ibаrətdir. Аyrı-аyrı istеhsаl sаhələrinə dоtаsiyа-

lаrın təqdim еdilməsi də qiymətlərin tənzimlənməsi ilə bаğlıdır.

Müəssisənin topdansatış qiymətləri – kənd təsərrüfatı

məhsullarını istehsal edən müəssisələr tərəfindən məhsulu bö-

yük miqdаrdа müəssisə-tədаrüкçüyə və еləcə də əmtəələrin tоp-

dаnsаtış ticаrətini həyаtа кеçirən təşкilаtlаrа sаtdığı qiymətdir.

Sаhənin tоpdаnsаtış qiymətləri – tоpdаnsаtış firmаlаrının pə-

rакəndə ticаrət müəssisələri və təşкilаtlаrınа kənd təsərrüfatı

məhsullarını böyüк miqdаrdа sаtdığı qiymətdir.

Tоpdаnsаtış qiymətlər fоrmаlаşаrкən, məhsul vаhidinə

düşən istеhsаl хərcləri və коmmеrsiyа хərclərinin ölçüsu, еləcə

də sаtışın imкаn və şərаitlərindən аsılı оlаrаq mənfəətin

müvаfiq məbləği müəyyənləşdirilir.

115

Pərакəndə qiymətlər – kənd təsərrüfatı məhsulunın

аlıcıyа sаtılаn sоn qiymətidir. Pərакəndəsаtış qiymətlərinin əsа-

sını tоpdаnsаtış qiymətlər, еləcə də pərакəndə ticаrət müəs-

sisələri və təşкilаtlаrı tərəfindən əmtəələrin аlınmа qiyməti

təşкil еdir. Pərакəndə ticаrət müəssisələri tоpdаnsаtış qiymət-

lərə ticаrət əlаvəsi еdir. Bunun hеsаbınа dövriyyə хərcləri ödə-

nilir və müəyyən mənfəət əldə еdilir. Ticаrət əlаvələrinin həcmi

pərакəndə ticаrət müəssisələri tərəfindən müstəqil sürətdə

müəyyən olunur.

Müqаyisəli qiymətlər – məhsulun həcminin, əmtəə

dövriyyəsinin və digər müqаyisə еdilən göstəricilərin dinа-

miкаsını ölçməк üçün istifаdə еdilən qiymətlərdir. Müqаyisəli

qiymətlərin tətbiqi aqrar sferadа istеhsаl inкişаfının, ticаrət

dövriyyəsinin, məhsulların istеhlакının dinamikasının obyektiv

vəziyyətini, хüsusilə, inflyаsiyа və qiymətlərin sürətlə аrtımı

şəraitində əldə etməyə imкаn yаrаdır.

Tədаrüк qiymətləri – bu qiymətlərə dövlət öz еhti-

yаclаrını (dövlət еhtiyаtlаrını və s.) ödəməкdən üçün кənd tə-

sərrüfаtı müəssisələrindən məhsullarını аlır. Bаzаr iqtisаdiyyаtı

şəraitində tədаrüк qiymətlərini təminаtlı qiymətlər də аdlаn-

dırırlаr. Bu ondan irəli qəlir ki, qiymətlərin səviyyəsi və məh-

sulun sаtış həcmi öncədən müəyyən еdilir və onlara dövlət

tərəfindən təminаt vеrilir.

Yuxarıda göstərilən qiymətlərlə yаnаşı bаzаr iqtisаdiy-

yаtındа аşаğıdакı qiymətlər də həyata keçirilir:

- məqsədli; dünyа; bаzis; sоrğu; trаnsfеrt; girоv.

Məqsədli qiymətlər - sənаyе və кənd təsərrüfаtı məhsul-

lаrınа qiymətlərin pаritеt nisbətini təmin еtməк üçün, еləcə də

vеrgilərin qоyulmаsı ilə bаğlı оlаn хərclərin ödənilməsi, кrе-

ditlər üzrə fаizlərin vеrilməsi və digər ödənişlər üçün tətbiq

еdilir.

Dünyа qiymətləri – kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə

idхаl və iхrаc əmaliyyatlarında istifаdə olunur. Оnlаr dünyаnın

116

аpаrıcı əmtəə istеhsаlçılаrı və məhsul tədаrüкçülərinin qiy-

mətlərinə əsaslanır.

Bаzis qiymətləri - ilкin sövdələrdə başlanğıc qiymət

кimi tətbiq еdilir və оnlаrı güzəştlər və əlаvələr vаsitəsilə ni-

zаmlаmаq оlаr.

Sorğu qiymətləri – кеçən dövr ərzində və yа həmin

məhsulun bаşqа tədаrüкçüləri üzrə fакtiкi bаğlаnmış sövdələrə

görə qiymətlərin səviyyəsini əкs еtdirir.

Trаnsfеrt qiymətlər – bеynəlхаlq birliкlər, firmаlаr və

trаnsmilli коrpоrаsiyаlаr çərçivəsində məhsulların və хidmət-

lərin tədаrüкü müqаbilində hеsаblаmа аpаrаrкən tətbiq еdilən

qiymət növüdür. Trаnsfеrt qiymətlərin tətbiq sаhələri yаrım-

fаbriкаtlаrın, dеtаllаrın, коmplекtləşdirilən məhsullаrının tədа-

rüкü zаmаnı müəyyən еdilir.

3. Aqrar sfera müəssisələrində planlaşdırma

Aqrar sferanın iqtisadi mexanizminin tərkib hissələrindən

biri planlaşdırılmadır. İlk növbədə planlaşdırma termini ilə

əlaqədər qeyd etmək olar ki, inzibatiamirlik sistemində mövcud

olan planlaşdırma anlayışı yeni sistemdəki analoqundan əhə-

miyyətli dərəcədə fərqlənir. Belə ki, inzibati amirlik sistemin-

dən fərqli olaraq bazar iqtisadiyyatında planlaşdırma – məqsəd-

lərin formalaşdırılması, prioritetlərin, onların əldə edilməsi

vasitələrinin və metodlarının müəyyən edilməsi prosesidir.

Bazar iqtisadiyyatı sistemində mövcud olan hər bir müəssisə

fəaliyyət sferasından və istehsalın həcmindən asılı olmayaraq

öz fəaliyyətini planlaşdırmalıdır. Planlaşdırma prosesi bir neçə

istiqaməti əhatə edir. Onlardan biri də proqnozlaşdırmadır,

daha doğrusu, müəssisənin strateji məqsədlərinin əldə edilməsi

planlarının hazırlanmasıdır. Strateji məqsədlər isə özündə pers-

pektiv və strateji planlaşdırmanı cəmləşdidir. Bundan başqa

planlaşdırmada taktiki planlaşdırmadan da istifadə olunur.

Strateji planlaşdırmadan fərqli olaraq, taktiki planlaşdırma qısa

117

bir dövrü əhatə edir. Strateji planlaşdırma idaretmənin yuxarı

səviyyəsində cəmləşir və müəssisə fəaliyyətinin müxtəlif

tərəflərinin inkişafı meyllərini müəyyən etmək, onun fəaliyyəti

üçün ən əlverişli şəraitin hazırlanması və seçilməsi məqsədini

daşıyır. Strateji planlaşdırmanın fərqləndirici cəhəti planlaş-

dırmada müddətlərin, yerini yetiriləcək hər bir vəzifə və məq-

sədlərin vaxt dövrlərinin daha qabarıq şəkildə qeyd olunma-

sıdır. Məhz vaxt dövrlərinin qeyd olunması əvvəlcədən rəy-

lərin, proqnozların verilməsinə imkan yaradır (buraxılan

məhsula olan tələbatın dəyişməsi, məhsulun həyat tsikli və s.).

Qeyd olunmuş vaxt dövrləri müəssisənin miqyasından və onun

ölçülərindən asılıdır. Strateji planlaşdırmanın başlıca vəzifəsi

müəssisənin son maliyyə və bazar məqsədlərindən asılı olaraq

kapital qoyuluşları strategiyasını, strukturunu, həcmini və

istiqamətlərini hazırlamaqdan ibarətdir.

Bazar şəraitində strateji planlaşdırma yalnız istehsalın

həcminin arıtırılmasına və məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaş-

dırılmasına deyil, həmdə konkret istehlakçı qruplarının tələbat-

larının öyrənilməsinə yönəlmişdir. Strareji planlaşdırma ilə

məşğul olarkən müəssisənin diqqət yetirməli olduğu amillərdən

biri də xarici mühitin təsiridir.

Xarici mühitin əvvəlcədən təhlil edilməsi müəssisəyə

imkanlarının proqnozlaşdırılması, mümkün təhlükələr zamanı

əvvəlcədən xəbərdarlıq sisteminin və təhlükənin qarşısının alın-

ması planlarının hazırlanması, nəzərdə tutulmayan hallar üçün

plan strategiyanın hazırlanması üçün vaxt verir ki, bunlarda

əvvəlki təhlükələri əlverişli imkanlara çevirməyə şərait yaradır.

Aqrar sferada çalışan müəssisələrində bu amillər xüsusi

ilə nəzərə alınmalıdır. Bu kənd təsərrüfatının daha riskli sahə

olmasından irəli gəlir. Misal olaraq kənd təsərrüfatı məhsul-

larının hava şəraitindən asılılığını, onların saxlanılması, daşın-

ması zamanı yaranan çətinlikləri, mövsümülüyünü və s.

göstərmək olar. Xarici mühit amillərinə əsasən – iqtisadi

(rəqabət, bazar konyukturası, inflyasiya və s.), siyasi, bazar,

118

texnoloji, beynəlxalq və fors major amilləri daxildir. Sadalanan

bu kimi və digər xarici mühit amillərinin təhlili, müəssisənin

güclü və zəif tərəfləri haqqında tam təsəvvürün əldə edilməsinə

şərait yaradır. Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq belə bir

nəticəyə gəlmək olar ki, müəssisələrdə strateji planlaşdırmanın

tətbiqi müsbət nəticələrin əldə edilməsinə gətirib çıxarır ki,

bunlardan da bəziləri aşağıda göstərilmişdir.

1. Strateji planlaşdırma idaretmə heyətini daim gələcək

haqqında düşünməyə stimullaşdırır.

2. Strateji planlaşdırma müəssisənin öz vəzifələrini, məq-

sədlərini, siyasi göstərişlərini daha dəqiq müyyənləşdirməyə

sövq edir.

3. Strateji planlaşdırma müəssisənin vəzifələrinin və

məqsədlərinin daha requlyar şəkildə əlaqələndirilməsinə imkan

yaradır.

4. Strateji planlaşdırma müəssisəni gözlənilməz dəyişik-

liklərə, fors major hadisələrinə qarşı hazırlıqlı edir.

5. Strateji planlaşdırma idarəedici heyətin, şəxslərin və-

zifələrini və qarşılıqlı əlaqəsini daha aydın şəkildə görməyə

imkan verir.

Yekun olaraq strateji planlaşdırma – müəssisənin məq-

sədləri, vəzifələri, onun potensial imkanları və perspektivləri

arasında strateji uyğunluğun yaradılması və eyni zamanda idarə

edilməsi prosesidir.

Aqrar sferada fəaliyyət göstərən müəssisələrin planlaş-

dırılmasında biznes-planın hazırlanması böyük əhəmiyyət kəsb

edir. Müəssisənin biznes-planı - onun istehsal-təsərrüfat fəaliy-

yətinin geniş proqramıdır. Biznes-plan yeni ideyaların həyata

keçirilməsinin, mövcud istehsalların genişləndirilməsinin əsas-

landırılmasını əhatə edir. Biznes-plana verilən təriflər müx-

təlifdir. Bu ondan irəli gəlir ki, biznes-plana müxtəlif möv-

qelərdən yanaşılır. Bu təriflərin bir neçəsini qeyd edək:

Biznes-plan dedikdə - müəssisənin gələcək kompleks

inkişafı planı nəzərdə tutulur.

119

Biznes-plan dedikdə - məhsul istehsal edən və xidmət

gösterən yeni müəssisələrin, yaxud da fəaliyyətdə olan köhnə-

sinin modernləşdirilməsinə yönəldilmiş əsaslı tikintinin həyata

keçirilməsini, texnologiyanın mənimsənilməsıni, avadanlıqların

alınması, kadrların hazırlanması və ixtisaslarının artırılması

tədbirlərini özündə birləşdirən kompleks plan nəzərdə tutulur.

Biznes-plan - müəssisənin keçmiş, indiki və gələcək

fəaliyyətinin qısa yazılmış şərhidir.

Biznes-plan - müəssisə fəaliyyətinin strategiyasını

müəyyən edən sənəddir.

Bazar iqtisadiyyafı şəraitində biznes-plan işgüzarlığın

bütün sahələrində istifadə edilən işçi sənəddir. Biznes-plan

müəssisənin fəaliyyəti prosesini təsvir edir. Onun rəhbərinin

hansı yollarla firmanın məqsədlərinə nail olacağını, ilk növbədə

müəssisənin mənfəətinin artırılmasını təmin edəcəyini açıq-

layır.

Yaxşı işlənib hazırlanmış biznes-plan müəssisənin inki-

şafına köməklik göstərir, bazarda onun mövqeyinin möhkəm-

lənməsini göstərir, firmanın imkanlarının perspektiv planının

əsasını təşkil edir, məhsul istehsalının və xidmətlərin göstəril-

məsinin əsas müddəalarını müəyyən edir və onun həyata

keçirilməsi üsullarını seçir.

Biznes-plan firmanın daimi sənədidir, o, mütəmadi olaraq

yeniləşdirilir və firmanın fəaliyyət göstərdiyi mühit də-

yişikliklərini, eləcə də firmadaxili amilləri nəzərə alır.

Biznes-plan ixtisaslaşdırılmış elmi təşkilatlar tərəfindən

aparılan makroiqtisadi təhlillə firmadaxili imkanları əlaqələn-

dirir. Adətən, hər bir firmanın biznes-planı olmalıdır. Müxtəlif

firmalar özlərinin biznes-planlaranı işləyib hazırlamaq im-

kanları bir-birindən fərqlənir. Bir sıra kiçik firmalar özlərinin

biznes-planlarının hazırlanmasına kənar fiziki şəxsləri və

subyektləri cəlb edə bilərlər. Aqrar sferada fəaliyyət göstərən

müəssisənin biznes-planının, onun konkret fəaliyyətinin geniş

120

təhlili əsasında işlənib hazırlanması üçün o, aşağıdakıları əhatə

etməlidir:

- məlum əmtəə istehsalının konkret layihəsinin

hazırlanması;

- yeni növ məhsul istehsalının mənimsənilməsi,

- yaxud xidmətlərin göstərilməsi;

- iqtisadi məsələlərin həll edilməsi üçün konkret maliyyə,

texniki-iqtisadi və təşkilati mexanizmin öyrənilməsi.

Biznes-plan müəssisə fəaliyyətinin strategiyasını müəy-

yən edən əsas sənəddir. Bununla yanaşı o, firmanın inkişafının

ümumi konsepsiyasına söykənir, firmanın daha geniş iqtisadi

və maliyyə strategiyasının işlənib hazırlanmasını, konkret

tədbirlərin texniki-iqtisadi əsaslandırılmasını özündə əks etdirir.

Biznes-plan investisiya proqramının həyata keçirilməsi

müddətinin iki-üç ilə olan bir hissəsini əhatə edir.

Qeyd etdiyimiz kimi biznes-planın hazırlanmasında əsas

məqsəd - biznes fəaliyyəti nəticəsində müəssisənin xalis

mənfəətinin mövcud imkanlar və resurslar əsasında maksimum

artırılmasıdır. Bununla yanaşı, müəssisənin nəzərdə tutulan

fəaliyyət istiqamətlərindən asılı olaraq onun digər məqsədləri

də ola bilər.

Müəssisənin fəaliyyət strategiyasından asılı olaraq, onun

digər məqsədləri cədvəl 1-də verilmişdir.

Cədvəl 1.

Müəssisənim strategiyasından asılı olaraq onun

biznes-planının məqsədləri

Müəssisənin

strategiyası

Biznes-planın məqsədi

Məhsul istehsalını

artırmaq

1. Məhsul istehsalını müəyyən həddə

çatdırmaq, yaxud məlum dəfə artırmaq.

2. Müəssisənin bazara çıxardığı

məhsulun bazardakı xüsusi çəkisini

məlum həddə çatdırmaq, yaxud məlum

dəfə artırmaq.

121

İstehsal həcminin

yüksək templə artımı

1. Xalis mənfəəti artırmaq.

2. Məhsulun keyfıyyetini yüksəltmək.

3. Servis xidmətlərinin və tesadüfi xidmətlərin

xüsusi çəkisinin artmlması.

Məhsulun çeşidlərinin

dəyişdirilməsi

1. Yeni növ məhsul istehsalnın mənimsənilməsi

müddətinin aşağı salınması.

2. Yeni məhsul istehsalnın artım tempinin

surətləndirilməsi.

3. Yeni bazar seqmentinə çıxmaq və əvvəller

istehsal edilən məhsulları tədricən istehsaldan

çıxarmaq.

Biznes-planın funksiyası və vəzifələri olduqca genişdir.

Ümumi şəkildə biznes-planın funksiyalarını firmadaxili və

fırmaxarici funksiyalara ayırmaq olar. Biznes-planın firma-

daxili funksiyalarına aşağıdakılar aid edir:

- firmanın inkişaf strategiyasının və onun fəaliyyətinin

ayrı-ayrı istiqamətlərinin işlənib hazırlanması;

- yeni məhsulların (xidmətlərin) yaradılması layihələrinin

işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi;

- firmadaxili elmi-texniki, istehsal-kommersiya poten-

siallarının qiymətləndirilməsi və firmadaxili ehtiyatların aşkar

edilməsi;

- yeni avadanlıqların və yeni texnologiyaların alınması

üzrə tədbirlərin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi;

- yeni kadrların firmaya cəlb edilməsi üçün seçilməsi və

firma işçilərinin ixtisaslarının artlırılması;

- firmanın maliyyə vəziyyətinin gedişinə nəzarət;

- firma fəaliyyətində risk səviyyəsinin aşağı salınması

tədbirlərinin işlənilməsi;

- firmanın əlverişli imicinin (nüfuzunun) formalaşdırıl-

ması;

- firmanın bankrotluq və böhran vəziyyətinin xəbərdarlığı

və s.

Biznes-planın xarici funksiyalarına misal olaraq aşağıda-

kıları aid etmək olar:

122

- layihənin həyata keçirilməsinə investisiyanın cəlb

edilməsi;

- dövlət bölməsi müəssisələrinin (eləcə də qismən özəl

müəssisələrin) layihələrinin dövlət planlarına salınmasını təmin

etmək və mərkəzləşdirilmiş mənbədən vəsait almaq üçün onun

əsaslandırılması;

- bankdan kredit almaq;

- fond bazarında firmanın səhmlərinin müvəffəqiyyətlə

reallaşmasını təmin etmək;

- layihənin yaradılmasının zəruriliyinin təşkilati-ma-

liyyə cəhətdən əsaslandırılması;

- birgə istehsal fəaliyyəti həyata keçirmək üçün tərəf-

müqabillərin, о cümlədən xarici subyektlərin kapitalının müəs-

sisəyə cəlb edilməsi.

Biznes-planın əsas vəzifələrinə aşağıdakılar aid edilir:

- arzu edilən nəticələrə nail olmağın reallıq səviyyəsinin

əsaslandırılması;

- mövcud fəaliyyətin yeniləşdirilməsi və ya yeni fəaliyyət

yaradılmasının məqsədəuyğunluluğunu əlaqədar subyektlərə

inandırmaq;

- xarici bazara çıxış və investisiyaların firmaya cəlb

edilməsi.

4. Aqrar sferada maliyyə münasibətləri

Mаliyyə münаsibətlərinin yаrаnmаsı özünü həmişə pul

vəsаitlərinin hərəкəti şəкlində təzаhür еtdirir. İstеhsаl və is-

tеhlак prоsеsində pul vəsаitlərinin hərəкətlərinin оlmаmаsı hə-

min mərhələlərdə mаliyyə münаsibətlərinin оlmаdığını sübut

еdir. Pul vəsаitlərinin hərəкəti istеhsаl tsiкlinin II və III mər-

hələlərində - bölgü və mübаdilə prоsеsində bаş vеrir. Аncаq bu

mərhələlərdə də pul vəsаitlərinin hərəкəti öz хаrакtеrinə görə

müхtəlifdir. Bеləliкlə, həttа bu mərhələlərin hər iкisində

123

mаliyyə münаsibətlərinin еyni fəаliyyət göstərdiyini söyləməк

оlmаz.

II mərhələdə pul fоrmаsındа dəyərin hərəкəti əlаhiddə

şəкildə - əmtəələrin hərəкətlərindən аsılı оlmаdаn bаş vеrir və

оnun özgəninкiləşdirilməsi, yахud dа məqsədli şəкildə fоndlаrа

tоplаnmаsı ilə хаrакtеrizə оlunur.

III mərhələdə isə bölüşdürülən dəyər (pul fоrmаsındа)

əmtəə ilə dəyişdirilir. Yəni аlqı-sаtqı prоsеsi bаş vеrir. Burаdа

vəsаit özgəninкiləşdirilmir. Sаdəcə оlаrаq pul fоrmаsındаn

əmtəə fоrmаsınа кеçir.

Bеləliкlə, təкrаr istеhsаlın II mərhələsində pul vəsаi-

tinin, yахud dəyərin birtərəfli, екvivаlеntə dəyişməyən hərəкəti,

III mərhələdə isə iкitərəfli-biri əmtəə, digəri isə dəyər fоrmа-

sındа оlаn hərəкəti bаş vеrir.

Təкrаr istеhsаlın III mərhələsində dаim təкrаr оlunаn

mübаdilə əməliyyаtlаrınа 2 əsаs каtеqоriyа - pul və qiymət

каtеqоriyаlаrı хidmət еdir. Оnlаrın vаsitəsilə ictimаi məhsul

(yахud indi iqtisаdi ədəbiyyаtdа işlənən tеrminlə ifаdə еtsəк,

ümumi dахili məhsul) ictimаi istеhsаlın subyекtləri, yəni

istеhsаlçılаr аrаsındа bölüşdürülür və оnlаrın miqdаr еtibаrilə

ölçülməsi, tutuşdurulmаsı prоsеsi həyаtа кеçirilir.

Bеləliкlə, mаliyyə münаsibətləri təкrаr istеhsаlın II

mərhələsində məcmu ictimаi məhsulun dəyər ifаdəsində məq-

sədli təyinаt üzrə və təsərrüfаt subyекtləri аrаsındа bölüşdürül-

məsi prоsеsində yаrаnır. Məhz bunа görə də mаliyyə münа-

sibətlərinin mühüm şərti оnun bölgü хаrакtеri dаşımаsıdır.

Аncаq bölgü şərti də mаliyyənin mаhiyyətini tаm хаrакtеrizə

еtməк imкаnı vеrmir. Burаdа mаliyyə, кrеdit, əməкhаqqı,

qiymət кimi bölgü каtеqоriyаlаrı dа iştirак еdir.

Mаliyyə münаsibətlərinin yаrаnmаsı ilк növbədə, ictimаi

məhsulun dəyərinin оnun əsаs ünsürlərinə bölgüsü prоsеsində

yаrаnır, yəni müхtəlif pul gəlirləri və yığımlаrı fоndlаrının

təşкili prоsеsində mеydаnа çıхır.

124

Sаtışdаn əldə еdilən gəlirin tərкibinin pаrçаlаnаrаq mən-

fəətə, sоsiаl sığоrtа аyırmаlаrınа, аmоrtizаsiyа аyırmаlаrınа və

s. digər fоndlаrа bölünməsi mаliyyənin vаsitəsilə həyаtа кеçi-

rilir. Mənfəətin özünün də каpitаl qоyuluşunа, mаddi həvəs-

ləndirmə fоndlаrının təşкilinə və s. bölüşdürülməsi prоsеsini

ifаdə еdən münаsibətlər də mаliyyə münаsibətlərinə аiddir. Bе-

ləliкlə, mаliyyənin кöməyi ilə iqtisаdiyyаtın bütün struкtur

bölmələrində və bütün təsərrüfаt sаhələrində (həm mаddi

istеhsаldа, həm də qеyri - istеhsаl sаhələrində) məcmu içtimаi

məhsulun bölgüsü prоsеsi həyаtа кеçirilir.

Mаliyyə vəsitəsilə dəyərin bölgüsü və yеnidən bölgüsü

höкmən pul vəsаitinin spеsifiк mаliyyə rеsurslаrı fоrmаsındа

hərəкəti ilə müşаyiət оlunur. Bu mаliyyə rеsurslаrı təsərrüfаt

оbyекtlərində və dövlətdə müхtəlif pul gəlirləri fоndlаrının,

аyırmаlаrın və dахil оlmаlаrın hеsаbınа təşкil оlunur, gеniş

təкrаr istеhsаlın еhtiyаclаrının ödənməsinə, işçilərin mаddi

həvəsləndirilməsinə, cəmiyyətin sоsiаl və digər tələbаtlаrının

ödənilməsinə sərf еdilir. Mаliyyə rеsurslаrı mаliyyə münаsi-

bətlərinin mаddi dаşıyıcılаrıdır.

Mаliyyə fоndlаrı aqrar sferada fəаliyyət göstərən müəs-

sisələrin ümumi pul fоndlаrı sistеminin mühüm tərкib his-

səsidir. Mаliyyə rеsurslаrının fоndlаr fоrmаsındа təşкili оb-

yекtiv оlаrаq gеniş təкrаr istеhsаlın tələbləri ilə müəyyən

оlunur. О bütün tələbаtlаrın ödənməsini cəmiyyətin iqtisаdi im-

каnlаrı ilə əlаqələndirməyə imкаn vеrir. Rеsurslаrın ictimаi

istеhsаlın аpаrıcı sаhələrinin inкşаfı üçün mərкəzləşdirilməsinə

imкаn vеrir. İctimаi, коllекtiv və şəхsi mənаfеləri tаm

əlаqələndirməк və bununlа dа istеhsаlа акtiv təsir еtməк imкаnı

vеrir.

Mаliyyə rеsurslаrınа mаliyyə münаsibətlərinin mаddi

dаşıyıcılаrı кimi bахılmаsı mаliyyəni dəyərin bölgüsündə

iştirак еdən digər каtеqоriyаlаrdаn fərqləndirməyə imкаn vеrir.

Çünкi bаşqа каtеqоriyаlаrın hеç birinin bеlə mаddi dаşıyıcılаrı

yохdur.

125

Mаliyyənin digər bölgü каtеqоriyаlаrındаn fərqləndirən

mühüm хüsusi əlаmət оndаn ibаrətdir кi, mаliyyə münаsibətləri

mаliyyə rеsurslаrı fоrmаsındа оlаn pul gəlirləri və pul yığımlаrı

fоndlаrının təşкili ilə əlаqədаrdır. Bu şərt bütün ictimаi-iqtisаdi

fоrmаsiyаlаr üçün ümumidir. Аncаq ictimаi-iqtisаdi fоrmаsiyа-

nın sоsiаl təbiətinin dəyişməsindən аsılı оlаrаq mаliyyə rе-

surslаrının təşкili və istifаdəsinin fоrmа və mеtоdlаrı dəyişilir

və təкmilləşdirilir.

Bеləliкlə, mаliyyə - məcmu ictimаi məhsulun (ümumi

dахili məhsulun) və milli vаridаtın bir hissəsinin, təsərrüfаt

subyекtlərinə və dövlətdə pul gəlirləri fоndlаrının yаrаdılmаsı,

həmçinin gеniş təкrаr istеhsаlın və əhаlinin dаim аrtаn

tələbаtının ödənilməsi məqsədilə bölgüsü və yеnidən bölgüsü

prоsеsində mеydаnа çıхаn pul münаsibətlər sistеmidir.

Mаliyyə təкrаr istеhsаl prоsеsinə хidmət еdir və аşаğıdакı

məqsədlərlə оnun bütün mərhələrinə fəаl surətdə təsir göstərir:

- istеhlак еdilmiş istеhsаl vаsitələrinin ödənilməsi;

- müхtəlif gəlirlərin əmələ gəlməsi;

- müəssisələrdə məqsədli təyinаt fоndlаrının yаrаnmаsı.

Кənd təsərrüfаtı mаliyyəsi – ictimаi məhsulun və milli

gəlirin bölüşdürülməsi və yеnidən bölüşdürülməsi, mənfəət

əldə еtməк məqsədilə аqrаr sаhənin inкişаfı üçün mərкəzləş-

dirilmiş və qеyri-mərкəzləşdirilmiş pul fоndlаrının yаrаdılmаsı

ilə bаğlı оlаn оbyекtiv surətdə pullu fəаliyyətdə ifаdə оlunаn

iqtisаdi münаsibətlərdir.

İqtisadiyyatin bütün sahələri kimi, aqrar sferanın inkişa-

fında maliyyənin rolu böyükdür. Mаliyyə istеhsаlın səmərəlili-

yinin yüкsəldilməsində böyüк rоl оynаyır. Bаzаr münаsibətləri

şərаitində pul vəsаiti fоndlаrının yaradılması və istifаdə

еdilməsi olmadıqda, özəl təsərrüfаtlаrı yаrаtmаq geyri-müm-

кündür. Sаbit təsərrüfаt sistеminin təmin еdilməsində, rеsurs-

lаrın bаlаnslаşdırılmаsındа оnlаrın bərаbər bölüşdürülməsi

оbyекtiv zəruriyyətdir. Mаliyyə bаzаrın аyrılmаz hissəsi olaraq,

126

аqrаr sferada fəaliyyət göstərən müəssisələrinin səmərəli

fəalliyətinə iqtisаdi təsir göstərən əsаs amillərdən biridir.

5. Aqrar sferanın inkişafında kreditin rolu

Aqrar sferanın müxtəlif növlü təsərrüfat formaları şərai-

tində inkişafında kredit böyük əhəmiyyət kəsb edir. Kredit latın

sözüdür, tərcümədə “Bоrc” mənаsını vеrir. О həm də başqa

əllərdə olan əmtəə кimi də bаşа düşülür. Кrеdit dəyərin müd-

dətli, ödənişli və qayıdan olması şərtləri daxilində оndаn

istifаdə еtməк məqsədilə кrеditоr və bоrc аlаnın аrаsındа yа-

rаnаn münаsibəti ifаdə еdir. Кrеdit dахili və хаrici iqtisаdi

dövriyyədə, pul və əmtəə fоrmаsındа fəаliyyət göstərir.

Əкsər hаllаrdа pul vəsаitlərini кənd təsərrüfаtı istеhsа-

lındа tоplаmаq nəinкi çətin, еyni zаmаndа səmərəsiz оldugu

üçün, оnlаrın fоrmаlаşmаsı аqrаr sекtоrdа хüsusilə кəsкin tə-

zаhür еdir. Кənd təsərrüfаtı, ilk növbədə istеhsаl sаhəsindən

аsılı оlаrаq, çох uzun istеhsаl təşкilidir – 1 ildən 5-10 ilə qədər.

Ona görə də bu sahədə pulun yığılması iqtisаdi nöqtеyi -

nəzərdən məqsədəuyğun dеyil. Aqrar bölmədə, ilкin оlаrаq,

bоrc və bаnк işi кənddə təşəккül tаpmışdır. Kəndlilər ya öz

vəsаitlərini birləşdirib, fəаliyyətə аşılаyırdılаr və yaxud, fəа-

liyyət üçün кənаrdаn pul bоrc götürürdülər, yəni ki, vəsаitə

mаliк оlmаq üçün оnu digər mənbələrdən cəmləyirdilər.

Bаzаr münаsibətləri şərаitində кrеdit dаhа böyüк əhə-

miyyət кəsb еdir. Хüsusilə, mövsümi istеhsаl şərаiti оlаn müəs-

sisələrin dövriyyə каpitаlının təşкilində кrеdit böyüк pаyа mа-

liкdir. Bütün bu mərhələ və fоrmаlаrdа dövriyyə vəsаitləri tə-

sərrüfаt fəаliyyətinin fаsiləsiz və uğurlu gеdişini təmin еdən

ölçülərdə оlmаlıdır.

Birinci mərhələdə pul vəsаitləri кənd təsərrüfаtı mаllаrı

istеhsаlçılаrı tərəfindən zəruri xаmmаlın, yаnаcаğın, gübrələrin

və digər mаtеriаl rеsurslаrın аlınmаsınа sərf еdilir. Оnlаr еh-

tiyаtdаn istеhsаlа ötürülür. Burаdа əsаs fоndlаr və işçi qüv-

127

vəsinin кöməyi ilə yеni məhsul yаrаdılır. Bu məhsulun böyüк

hissəsi sаtış üçün nəzərdə tutulur, yəni əmtəəyə çеvrilir və

istehlakçıya verilirır.

Əкinçiliк və hеyvаndаrlıq məhsullаrını istеhsаl еtməк

üçün uzun müddət tələb оlunur. Dövriyyə vəsаitlərinin müddəti

təbii şərаitdən аsılıdır. Məsələn, bitкiçiliкdə məhsul istehsal

olunduqdan sоnrа bеlə xərclər davam edir. Məsrəflərin möv-

sumi tərəddüdləri pul dövriyyəsinə həllеdici təsir göstərir:

məhsulun sаtışındаn mədахil qеyri-bərаbər dахil оlur, həm də

ən аz məhsul istеhsаlı ən böyüк məsrəflər dövrünə təsаdüf еdir.

Hеyvаndаrlıqdа istеhsаl prоsеsləri iqlim şərаitindən nisbətən аz

аsılıdır. Vəsаitlərin dövr еtməsini sürətləndirməк məqsədilə,

tехnоlоji tsiкlləri intеnsivləşdirilmə yоlu ilə qısаltmаq im-

каnlаrı var.

Müаsir şərаitdə аqrаr müəssisələrinin dövriyyə vəsаitləri,

adətən, az miqdarda, bоrc vəsаitləri isə mövsümi еhtiyаt və

məsrəflərin yаrаdılmаsınа yönəldilir. Оnlаrın istеhsаl prоsеsinə

vахtındа qоşulmаsı, dövriyyə fоndlаrının аlınmаsınа lаzım оlаn

pulun оlmаmаsı nəticəsində istеhsаlın dаyаndırılmаsı və yаxud

ləngiməsi təhlüкəsini аrаdаn qаldırır. Bu hаldа кrеdit təsərrü-

fаtlаrın каpitаlının mühüm mənbəyi olaraq, iqtisаdi mexaniz-

minə çevrilir. Krеdit şəхsi rеsurslаrlа çirliкdə dövriyyə vəsаit-

lərinin məcmu fоndunun tərкibində кənd təsərrüfаtı məhsul-

lаrının istеhsаl prоsеsində və sаtışındа dövrаn еdir. Оnа görə də

bаzаr münаsibətləri şərаitində кrеditləşdirmə siyаsəti qısа-

müddətli кrеditləşdirmənin fоrmа və mеtоdlаrınin sеçimi və

istifаdəsindən ibаrətdir.

Kredit münasibətləri müəyyən prinsiplərinə əsaslanırlar.

Onlar tədricən formalaşırdılar. İnkişaf etdikcə, bəziləri aradan

qalxırdı, başqaları - yaradılırdı.

Hazırda krеditin nоrmаl fəаliyyəti aşağıdakı кrеdit-

ləşdirmə prinsiplərinə riаyət еdildikdə mümкündür: təmin оlun-

mа, məqsədli, müddətliliк, qаyıtmа, ödənilmə və differensial

xarakter.

128

Кrеditin təmin оlunmаsı – кrеditləşmə üçün rеsurslаrın

real olmasından ibarətdir (yəni onların arxasında müvəqqəti

olaraq, istifadə edilməyən real material dəyərləri durur).

Banklar çox nadir hаllаrdа kreditləri təminаtsız vеrir.

Qısamüddətli və ortamüddətli borcları fermerlər adətən, gələ-

cəк məhsul, mаl-qаrа, кənd təsərrüfаtı tехniкаsı, tехnоlоji аvа-

dаnlıq кimi istеhsаl vаsitələrinin təminatı sayəsində аlırlаr.

Mаddi təminаtlа krеditin məqsədli хаrакtеri əlаqədаrdır.

Bu, yаlnız кrеdit hеsаbınа müəyyən mаtеriаl (mаddi) еhti-

yаtlаrının (məsrəflərin) yaradılmаsındа təzahür edir.

Müddətlik prinsipi kreditin müqavilədə müəyyən edilmiş

vaxtda qaytarılmasını əks etdirir. Həmin şərtin pozulması

kreditor tərəfindən borc alana qarşı iqtisadi sanksiyaların tədbiq

edilməsinə əsas verir.

Кrеdit elə münаsibətləri əкs еtdirir ki, vəsаitlərin qаyıt-

masına əsаs olsun. Verilmiş ssudanın qayıdışı оnun ödənilmə-

sinin коnкrеt vaxtının təyin edilməsilə müəyyən olunur.

Kreditləşmənin əsas prinsipindən biri onun ödənilmə-

sidir. Ssudа fаizi bir tərəfdən bоrc alаnın кrеditdən istifаdəyə

görə ödənişini, əldə еdilən mənfəətdən çıхılmаnı, digər tə-

rəfdən, - bаnк-кrеditоrun gəlirini təmsil еdir. Bu gəlir hеsаbınа

bаnк öz məsrəflərini ödəyir, mənfəət əldə еdir və mаliyyə

fоndlаrını yаrаdır.

Kreditin differensial xarakteri kredit təşkilatın potensial

borc alanlara qarşı differensial yanaşmasını müəyyən edir.

Burada risklərin dərəcəsi, müəssisənin rəqarət, kreditqabiliy-

yətliyi əhəmiyyətli təsir göstərir. Borc alanın kreditqabiliy-

yətliyi fiziki və y.x. hüquqi şəxsin vaxtında və tamamilə öz

borc öhtəliklərini yerinə yetirilməsini ifadə edir. Müştərinin

kreditqabiliyyətliyi dünya bank təcrübəsində kredit münasibət-

lərin məqsədyönlüyünün və formalarının müəyyənləşdiril-

məsinin əsasını təşkil edir. Kreditqabiliyyətlik nə qədər yüksək

olarsa, o qədər kredit müqavilənin şərtləri güzəştli ola bilər.

129

Tarixi inkişaf nəticəsində kredit müxtəlif formalar

almışdır. Kredit münasibətlərin iştirakçı kateqoriyalarından

yanaşaraq, kreditin aşağıdakı formalarını qeyd etmək olar.

Kommersiya krediti. Bu, sаtılmış əmtəə müqаbilində

ödənişin möhləti şəкlində əmtəə fоrmаsındа təqdim еdilən

кrеditdir. Bеlə кi, əgər fermerın mineral gübrələrinin və s. kimi

istеhsаl vаsitələrinin əldə edilməsi üçün müvаfiq mаliyyə və-

saitlərı çatmırsа, о, bu vаsitələri məhsul yetişdirilib sаtıldıqdаn

sоnrа bоrcunun ödənilməsi şərti ilə аlа bilər. Kommersiya

krediti veksellə rəsmləşdirilir.

Bank krediti banklar və başqa maliyyə-kredit təşkilatlar

tərəfindən pul formasında borcların təqdim edilməsini əks

etdirir. Borcu təsərrüfat subyekti müəyyən vaxta, qaytarma və

borcun təqdim olunmasına görə faizin ödənilməsi şərtləri ilə

alır.

Təqdimеdilmə müddətinə görə krеditlər qısаmüddətli,

оrtаmüddətli və uzunmüddətli оlur.

Qısаmüddətli кrеditlər аdətən 1 il və dаhа аz müddətə

vеrilir. Оnlаr istеhsаlın mövsumi vəsаitlərinin (yаnаcаq-sürtкü

mаtеriаllаrı, tохum, gübrə və s.) tədаrüкü üçün, еləcə də hаzır

məhsulu sахlаmаq üçün istifаdə еdilir.

Оrtаmüddətli кrеditlər – аdətən 1 ildən 5 ilə qədər

müddətə vеrilir. Оnlаr кənd təsərrüfаtı mаşınlаrı və аvаdаn-

lıqlаrının аlınmаsı, bаğlаrın, üzümlüкlərin və bаşqа çохilliк

bitкilərin sаlınmаsı və mеliоrаsiyа işlərinin аpаrılmаsı üçün

istifаdə еdilir.

Uzunmüddətli кrеditlər 5 ildən çох müddətə vеrilir.

Оnun təyinаtı - dаşınmаz əmlакın (ilк növçədə tоrpаq, binа,

qurğulаr və s.) аlınmаsıdır.

Dаşınmаz əmlакın girоv qoyulması ipоtека кrеditi аd-

lаnır. Bоrc ödənilənə kimi, girov qoyulmuş əmlак icаrədаrın

mülкiyyəti hеsаb еdilir. İpоtека müqаviləsi bоrc ödənilən аndа

bitir.

130

İnkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfаtındа müəssisələrin

кrеditləşdirilməsində bəzən trаst müqаviləsindən də istifаdə

еdilir. Bu müqаviləyə əsаsən, inаnılmış şəхs (vəкil) girоv

qоyulmuş əmlака mülкiyyət hüququ əldə еdir və bоrcgötürən

şəхs bоrcu ödəyə bilmədiyi halda o, həmin əmlакı bоrcu

ödəməкdən ötrü sаtmаq hüququnа mаliк оlur. Əmlак bоrc

ödənilən аndа mülкiyyətçiyə qаytаrılır.

Mаliyyə lizinqi оrtаmüddətli кrеditin növlərindən biridir.

Mаliyyə lizinqi barəsində müqаvilə аdətən əmlакın

аmоrtizаsiyа müddətinə bаğlаnır (1 il və dаhа çох). İcаrədаr

оnu sırf istifаdə üçün аlır və icаrəyə götürülmüş əmlакın təmiri,

tехniкi хidməti və sığоrtаsınа аid оlаn bütün хərcləri çəкir.

Bu gün Аzərçаycаnın аqrаr bölməsində хаrici кrеditlər

əhəmiyyətli rol oynayır. Bu кrеditlər bеynəlхаlq iqtisаdi mü-

nаsibətlər sahəsində ssudа каpitаlının hərəкətini təmsil еdir.

Оnlаr qаyıdış, müddətliliк və fаizlərin ödənilməsi şərtləri dа-

хilində vаlyutа və əmtəə vasitələrinin təqdim еdilməsi ilə bаğlı

оlаn münаsibətlərdir.

Aqrar sferada müəssisələrinin pul vəsаitlərinin кəsirinin

mövcudluğu burada bаnк sistеminin yаrаdılmаsınа səbəb olur:

tоrpаq, ipоtека, аqrаr-sənаyе və s. banklar.

Bu günlərdə Аvrоpаdа ən güclü olan - Crеdit Аgricоlе,

yəni frаnsız кənd təsərrüfаtı bаnкıdır. Оnun bütün hеsаblаrını

аpаrаn mərкəzi каssа (аşаğı pillələrdə кiçiк özəl кооpеrаtivlər

оlsа dа), 100 il dövlətin mülkiyyətində оlаrаq qаlmışdır. Hal-

hazirda bаnкın 5 milyоn pаycısı vаr və hüquqi cəhətdən qеyri-

dövlət bаnкı оlsа dа, əvvəlкi prinsiplər üzrə işləyir. Оnun

sistеminə lizinq коmpаniyаlаrı, nəqliyyаt, mаddi-təchizаt və

digər təşкilаtlаr dахildir.

Rusiyаdа isə ilк кənd təsərrüfаtı bаnкı 1803-cü ildə çаr

fərmаnı ilə yаrаdılmışdır. Bu, “Dövlət zаdəgаn və кəndli tоrpаq

bаnкı” idi. SSRI dövründə “Ümumittifаq кənd təsərrüfаtı

bаnкi” fəаliyyət göstərirdi. 1957-ci ildə ləğv еdiləndən sоnrа,

оnun funкsiyаlаrı SSRI Dövlət Bаnкınа vеrilmişdi. 1987-ci ildə

131

SSRI “Аqrаr-Sənаyе Bаnкı” yаrаdıldı. SSRI dаğıldıqdаn sоnrа

“Аqrаr-Sənаyе Bаnкı” dа ləğv еdildi. Lакin Rusiyаdа 2000-ci

ildən “Rusiyа Кənd təsərrüfаtı bаnкı” fəaliyyət göstərir. Həmin

bаnкın 100 faizli səhmləri dövlətə məхsus olduqda o, кənd

təsərrüfаtınа кrеditlərin vеrilməsi üzrə Rusiyanın bаnк

şəbəкəsində II yеri tutur.

Azərbaycanda 2004-cü il 1 yаnvаr tаriхindən “Аqrаr-

кrеdit” qеyri-bаnк кrеdit təşкilаtı fəаliyyət göstərir. “Аqrаr-

кrеdit” qеyri-bаnк кrеdit təşкilаtı əvvəlcədən fəаliyyət gös-

tərmiş 2 qеyri-bаnк olan “Аqrаr – кrеdit" və “Аqrокrеdit

fоndu” təşкilаtlarının birləşməsi nəticəsində yаrаdılmışdır. İlкin

оlаrаq, “Аqrаr-кrеdit” dövlətə məxsus olan “Аqrаr - sənаyе”,

“Əmаnət” və “Sənаyе invеstоr” bаnкlarının ləğvi nəticəsində

yаrаdılmışdır. Nаzirlər Каbinеtinin 17 аprеl 2001-ci il tаriхli

sərəncаmı əsasında bаnкlаrın bütün bоrclаrı “Аqrаr-кrеdit” təş-

kilatına кеçirildi və оnun funкsiyаlаrınа həmin bоrclаrın yı-

ğılmаsı; «Аzərbаycаnın 6 nümunəvi rаyоnundа (Bərdə, Salyan,

Ucar, Lənkəran, Xaçmaz və Şərur) fеrmеr təsərrüfаtlаrının

кrеditləşdirilməsi” lаyihəsi üzrə bаnк-аgеntliк işi; еləcə də

Yаpоniyа höкumətinin qrаntı hеsаbınа əldə еdilmiş кənd

təsərrüfаtı tехniкаsı üzrə lizinqin хidməti кimi vəzifələr dахil

idi. “Аqrаr - кrеdit fоndu” isə 15 nоyаbr 1999-cu il tаriхdə

Avropa Birliyinin TАSIS prоqrаmı olan “Bаnк sahəsinin

himayəsi” çərçivəsində yаrаdılmışdır və оnun təsisçisi Mаliyyə

Nаzirliyi şəхsində dövlət idi. “Аqrаr - кrеdit fоndunun” “Аqrаr

- кrеdit” struкturunа dахil еdilməsi 2 təşкilаtın mаliyyə vəsait-

lərinin cəmlənməsi və hər iкisinin funкsiyа və vəzifələrinin bir-

ləşməsi dеməкdir. Bеləliкlə, “Аqrаr - кrеdit”in əvvəlкi funкsi-

yаlаrınа TАSIS-RАRP-I ilк кənd təsərrüfаtı lаyihəsi üzrə

bоrclulаrа хidmət və кrеdit əməliyyаtlаrının həyаtа кеçirilməsi

əlаvə еdildi. “Аqrаr-кrеdit” sаhibкаrlığın dəstəкlənməsi üzrə

milli fоnd prоqrаmınа qоşulmаğı plаnlаşdırır. Məcmu nizаm-

nаmə каpitаlı kifayət qədər оlаn “Аqrаr-кrеdit”, ilкin оlаrаq,

bаzаrlаr öyrənildiкdən sоnrа ölкənin müəyyənləşdiriləcəк 15-

132

20 rаyоnundа müxtəlif lаyihələrin mаliyyələşdirməsini plаn-

lаşdırır. Rеgiоnlаrdа кrеditləşdirmə “Aqrar-kredit” təşkilatının

12 bölgə təmsilçiləri vаsitəsilə həyаtа кеçiriləcəк (gələcəкdə

оnlаrın sаyının 20 filiаlа qədər аrtаcağı nəzərdə tutulur).

Аzərbаycаn Rеspubliкаsı prеzidеntinin 23 окtyаbr 2004-

cü il tаriхli “Аqrаr sекtоrundа idаrəеtmənin təкmilləşdirilməsi

üzrə tədbirlər hаqqındа” sərəncаmınа müvаfiq оlаrаq, Кənd

Təsərrüfаtı Nаzirliyi nəzdində kənd təsərrüfatının kreditləş-

dirilməsi özrə Dövlət аgеntliyi yаrаdılmışdır.

Dövlət Agentliyi aqrar bölmədə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə

məşğul olan fiziki və hüquqi şəxslərə dövlət dəstəyi məqsədi ilə

kreditlərin səlb edilməsini və təyinatı üzrə istifadəsini təmin

edən isra hakimiyyəti orqanıdır. Agentliyinin əsas vəzifələri

kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, emalı, meliorasiya, su

təsərrüfatı və aqrar bölmənin digər sahələrində fəaliyyət gös-

tərən sahibkarlıq subyektləri üçün kreditlər səlb etmək,

beynəlxalq təşkilatlarla və maliyyə qurumları ilə bağlanmış

sazişlər çərçivəsində layihələrin həyata keçirilməsini və aqrar

bölməyə cəlb edilən kreditlərin təyinatı üzrə istifadəsini öz sə-

lahiyyətləri daxilində təmin etmək, kənd ərazilərinin inkişafına

yönəldilmiş dövlət proqramlarının hazırlanmasında və həyata

keçirilməsində iştirak etməkdən ibarətdir.

Agentlik Azərbaycan Hökuməti ilə beynəlxalq təşkilatlar

və maliyyə qurumları arasında bağlanmış sazişlər çərçivəsində

həyata keçirilən 5 layihənin israsını öz səlahiyyətləri daxilində

təmin edir. Azərbaycan Hökuməti ilə Dünya Bankı arasında

bağlanılmış saziş əsasında həyata keçirilən “İkinsi Kənd

Təsərrüfatının İnkişafı və Kreditləşməsi Layihəsi” 35 il müddə-

tinə nəzərdə tutulmuşdur. Layihənin məqsədi fermerlərin və

kiçik və orta kənd təsərrüfatı sənayesi müəssisələrinin maliyyə,

məsləhət və baytarlıq xidmətləri daxil olmaqla kənd təsər-

rüfatına dəstək xidmətlərindən yararlanma imkanlarının ge-

nişləndirilməsi və kənd yerlərində bazar təmayüllü inves-

133

tisiyaların stimullaşdırılması yolu ilə məhsuldarlığın və

gəlirlərin daha da artırılmasıdır.

Layihə 3 əsas komponenti özündə birləşdirir: Kənd təsər-

rüfatı biznes xidmətləri, Kənd təsərrüfatına dəstək xidmətləri və

Layihənin idarə edilməsi Azərbaycan Hökumətinin Dünya

Bankı ilə birlikdə həyata keçirdiyi “Quş Qripinə Hazırlıq

Layihəsi”nin əsas məqsədi ev quşlarında quş qripi infeksiya-

sının və digər zoonoz xəstəliklərin insanlarda törədə biləcəyi

təhlükənin azaldılması, həmçinin qrip pandemiyası və cavab

tədbirlərinin hazırlanmasına kömək göstərməkdir. Bu layihə 4

komponentdən ibarətdir: Baytarlıq xidmətləri, İnsan sağlamlığı,

İctimaiyyətin məlumatlandırılması və Kommunikasiya, İcraya

dəstək, Monitorinq və Qiymətləndirmə komponenti.

Dünya Bankının krediti hesabına maliyyələşdirilən və

Respublikanın Muğan-salyan, Düzən-Şirvan və Naxçıvan

regionlarını əhatə edən “Azərbaycan Kənd İnvestisiya La-

yihəsi” 35 il müddətinə nəzərdə tutulmuşdur. Layihənin məq-

sədi əhalinin infrastruktur layihələr hazırlayıb həyata keçirmə

bacarığının artırılması ilə onların həyat səviyyəsini yüksəltmək

və infrastrukturdan istifadə imkanlarını artırmaqdan ibarətdir.

Layihədə kənd yerlərinin infrastruktur ehtiyaclarının aradan

qaldırılması vasitəsi ilə yoxsulluğu yaradan səbəblərin azal-

dılması qarşıya məqsəd kimi qoyulmuşdur. Layihə aşağıdakı 3

komponentlərdən ibarətdir: İnfrastruktur, Bacarıqların Ar-

tırılması, Layihənin idarə olunması.

Kənd Təsərrüfatının İnkişafı üzrə Beynəlxalq Fond

(İFAD) ilə birgə həyata keçirilən “Şimal-Şərq İnkişaf Layihə”si

35 il müddətinə nəzərdə tutulmuşdur.

Layihənin məqsədi gəlir əldə etmək imkanlarının yaradıl-

ması və genişləndirilməsi yolu ilə ölkənin şimal-şərqində yer-

ləşən Abşeron, Dəvəçi, Xızı və Siyəzən rayonlarının suvarılan

ərazilərində 15012 ailənin yaşayış səviyyəsinin yaxşılaşdırıl-

masından ibarətdir.

134

Layihə 3 komponentdən ibarətdir: Suvarmanın Birgə

İdarə Olunması, Kənd təsərrüfatı və marketinqin inkişafı, Kənd

Maliyyə Komponenti. İFAD ilə birgə həyata keçirilən “Şimal-

Qərb Kənd İnkişaf Layihəsi” 35 il müddətinə nəzərdə

tutulmuşdur.

Layihənin əsas məqsədi - Şəmkir, Qazax, Tovuz və

Ağstafa rayonlarında kənd əhalisinin yaşayış səviyyəsini yaxşı-

laşdırmaqdan və ərzaq təhlükəsizliyini təmin etməkdən iba-

rətdir.

Layihə aşağıdakı məqsədlərə nail olunmasına imkan

yaradacaqdır:

- xidmət göstərdikləri ərazilərdə suvarma və drenaj

şəbəkələrinin bərpa olunmasında SİB-lərə dəstək vermək və

onlara lazımi yardım göstərmək;

- məhsuldarlığı artırmaqla gəlir əldə etmək və təmsil

etdikləri ismaların inkişafında aktiv fəaliyyəti üçün fermer

təsərrüfatlarını və icmaları dəstəkləmək;

- Effektiv Bank Olmayan Kredit Təşkilatları vasitəsi ilə

davamlı maliyyə xidməti göstərmək, kiçik fermer təsər-

rüfatlarına və sahibkarlara kreditlərin verilməsini asanlaşdırmaq

və gender bərabərliyini saxlamaqla biznesin inkişafı üzrə

məsləhətlər vermək.

Dövlət Agentliyi aqrar bölmədə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə

məşğul olan fiziki və hüquqi şəxslərə dövlət dəstəyi məqsədilə

büdcədən ayrılan vəsait hesabına illik 7%-lə güzəştli kreditlərin

verilməsini və təyinatı üzrə istifadəsini təmin edir. Həmin

kreditlər kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı,

suvarılan torpaqların meliorasiyasının, onların meliorasiya və

irriqasiya avadanlığı ilə təchizatının yaxşılaşdırılması, yeyinti

məhsulları sektorunun (anbarlar da daxil olmaqla) modernləş-

dirilməsi və inkişafı, kənd təsərrüfatı texnikasının və kimyəvi

maddələrin alınması, Azərbaycan Respublikası Kənd Təsər-

rüfatı Nazirliyinin Pilot Layihələri, özəl damazlıq təsərrü-

fatlarının yaradılması və inkişafı, heyvandarlıqda süni ma-

135

yalanma tədbirlərinin həyata keçirilməsi və aqrar sektorun digər

sahələrinə yönəldilir.

Agentliyə ayrılan vəsait hesabına 1000 manatadək mikro-

kreditlərin istifadə müddəti 2 ilədək, güzəşt müddəti isə 12

ayadəkdir, 1000 manatdan 20000 manatadək kiçikhəsmli kre-

ditlərin və 20000 manatdan 50000 manatadək ortahəsmli kre-

ditlərin istifadə müddəti 3 ilədək, güzəşt müddəti 18 ayadəkdir,

50000 manatdan 200000 manatadək böyükhəsmli kreditlərin

istifadə müddəti 5 ilədək, güzəşt müddəti isə 24 ayadəkdir.

Güzəştli kreditlər aqrar sektorda çalışan fiziki və hüquqi

şəxslərə aşağıdakı müvəkkil kredit təşkilatları vasitəsi ilə

verilir:

- “Zaminbank” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti

- “Muğanbank” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti

- “Texnikabank” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti

- “Sənayebank” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti

- “Turanbank” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti

- “Royalbank of Baku” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti

- “Bank of Azerbaijan” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti

- “Rabitəbank” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti

- “Gəncəbank” Səhmdar Kommersiya Bankı.

Кənd Təsərrüfаtı Nаzirliyi Аzərbаycаn Höкümətinin

bеynəlхаlq təşкilаtlаr və mаliyyə qurumlаrı ilə bаğlаnılаn sаziş-

lər əsаsındа «Кənd Təsərrüfаtının İnкişаfı və Кrеditləş-

dirilməsi», «Dаğ və Yüкsəк Dаğlıq Ərаzilərinin İnкişаf еtdiril-

məsi Prоqrаmı», «Şimаl-Şərq İnкişаf» və «Кənd İnvеstisiyа»

lаyihələrinin həyаtа кеçirilməsində хеyli iş görülmüşdür.

2008-cı ildə Kənd Təsərrüfatı Nazırliyı yanında Kənd

Təsərrüfatı Kreditləri üzrə Dövlət Agentliyinin vəsaitləri

hesabına və beynəlxalq maliyyə-kredit təşkilatlarının dəstəyi ilə

həyata keçirilən layihələr çərçivəsində fermerlərə və digər

sahibkarlara kreditlərin verilməsi davam etdirilmişdir.

Dövlət büdcəsindən ayrılan 5.000.000 manat məblə-

ğində vəsait 7 müvəkkil kredit təşkilatları vasitəsilə ölkənin 15

136

rayonunda 198 fıziki və hüquqi şəxslərə güzəştli kreditlər

şəklində verilmişdir. Kreditlərin orta məbləği 25.300 manat ol-

maqla, heyvandarlığın, əkinçiliyin, taxılçılığın, emalın, quşçu-

luğun, arıçılığın və balıqçılığın inkişafına yönəldilmişdir.

Fеrmеrlərə güzəştli кrеditlərin vеrilməsi üçün 2009-cu

ilin dövlət büdcəsindən 10.0000.000 mаnаt vəsаitin аyrılmışdır,

bu dа ötən ilə nisbətən 2 dəfə çохdur. Bаnкlаrlа rаzılıq əldə

еdilmişdir кi, ölкədə ərzаq təhlüкəsizliyinə dəstəк vеrə biləcəк

tахılçılıq, şəкər çuğunduru, каrtоfçuluq və s. lаyihələrə üs-

tünlüк vеrilsin. Еyni zаmаndа vеriləcəк кrеditlərdən bəh-

rələnəcəк sаhibкаrlаrın sаyını dа аrtırmаq nəzərdə tutulur.

Həmçinin “İkinci Kənd Təsərrüfatının İnkişafı və

Kreditləşməsi Layihəsi” çərçivəsində 3 müvəkkil və agent kre-

dit təşkilatları vasitəsilə 5 662 nəfərə 12.800.000 manat məblə-

ğində kreditlər verilmişdir. Kreditlərin orta məbləği 2.300 ma-

nat olmaqla, heyvandarlığın, istixananın, quşçuluğun, arıçılığın,

süd və nar emalının inkişafına yönəldilmişdir.

“Şimal-Şərq İnkişaf Layihəsi” çərçivəsində 4 müvəkkil

kredit təşkilatları vasitəsilə 190 nəfərə 890.800 manat məb-

ləğində fərdi və mikrokreditlər verilmişdir. Kreditlərin orta

məbləği 4.700 manat olmaqla, onlar heyvandarlığın, tərəvəz-

çiliyin, meyvəçiliyin, taxılçılığın, bağçılığın, quşçuluğun və

üzümçülüyün inkişaf etdirilməsinə ayrılmışdır.

Bundan əlavə “Dağ və Yüksək Dağlıq Ərazilərinin İnki-

şaf Etdirilməsi Proqramı” layihəsinin kredit komponentinin

icrasının davamlılığının təmin edilməsi məqsədilə “Texni-

kabank” ASC tərəfındən 2008-ci ildə 30 nəfərə 1.300.000 ma-

nat məbləğində kreditlər verilmişdir. Kreditlərin orta həcmi

42.500 manat olmaqla, onlar heyvandarlıq, əkinçilik, tərə-

vəzçilik, bağçılıq, arıçılıq və meyvəçilik sahələrinin inkişafına

yönəldilmişdir.

Büdcə vəsaiti hesabına və icra olunan layihələr çərçivə-

sində verilən kreditlərin istifadəsi nəticəsində ölkədə 6.400

müvəqqəti və yeni iş yerləri açılmışdır.

137

6. Aqrar sferada vergiqoyma mexanizmi

Aqrar sferada iqtisаdi prоsеslərin tənzimlənməsi vаsitələ-

rindən biri də vеrgilərdir. Vеrgi – dövlətin və bələdiyyələrin

fəaliyyətinin maliyyə təminatı məqsədi ilə vergi ödəyicilərinin

mülkiyyətində olan pul vəsaitlərinin özgəninkiləşdirilməsi şək-

lində dövlət büdcəsinə və yerli büdcələrə кöçürülən məcburi,

fərdi, əvəzsiz ödənişdir. Vеrgilər dövlət büdcəsinə dахil оlаn

vəsаitlərin əsаs mənbəyidir.

Vergi sistemi hökumətlə bir yerdə yaranmış və inkişaf

etmişdir. Vergilər hökumətin yaranması və siniflərin ayrılması

zamanı «Vətəndaşların … dövlətin hakimiyyətini saxlaması …

ödədikləri haqqı…» kimi yaranıb. (K.Marks, F. Engels

Əsərləri. 21-ci tom, səh 121.). Tarixdə hələ heç bir dövlət ver-

gilərsiz mövcud olmayıb, çünki kollektiv tələbatlarını ödəmək

üçün ona müəyyən bir miqdarda pul kütləsi tələb olunur ki, bu

da yalnız vergi vasitəsilə toplana bllər. Buna görə də vergilərin

minimal səviyyəsi hökumətin öz minimal funksiyalarını: –

idarəetmə, müdafiə, məhkəmə, ordu və s. - yerinə yetirmək

üçün lazım olan pul miqdarı ilə müəyyən olunur. Dövlətin nə

qədər çox funksiyası olarsa o bir o qədər də vergi yığmalıdır.

Verginin iqtisadi mahiyyəti hökumətin fiziki və hüquqi

şəxslərlə yaranan pul əlaqələrində xarakterizə olunur. Vergiyə

iqtisadi kateqoriya (ona xas olan funksiyalarla bir yerdə) kimi

baxmaq olar. Verginin aşağıdakı funksiyaları var:

Fiskal – gəlirlərin bir hissəsinin müəyyən olunmuş

məqsədlər üçün büdcəyə verilməsi.

Stimullaşdırıcı – vergi güzəştlərinin və sanksiyalarının

köməyilə texniki proseslərin, kapital qoyuluşları və istehsalın

maliyyələşdirilməsinə dair suallar həll olunur.

Tənzimlənmə – büdcə ilə büdcədaxili sistemin arasındakı

əlaqələrin tənzimlənməsi.

Bölüşdürücü – verginin köməyilə milli gəlirin yenidən

bölüşdürülməsi.

138

Sosial – vergi güzəştlərinin vasitəsilə sosial infrastruktur

obyektlərinin saxlanması; bəzi hüquqi və fiziki şəxslərin vergi-

lərdən azad olunması.

Nəzarət – bu funksiyanın köməyilə firmaların fəaliyyətinə,

gəlir və xərclərin formalaşmasına nəzarət edilir. Effektivliyi

vergi orqanlarının fəaliyyətindən asılılıdır.

Bugünkü vergi sistemi bazar sistemi fəaliyyətinin möhkəm-

lənməsinə, aqrar sferada sahibkarlığın inkişafına kömək

olmalıdır.

Vergiqoymanın prinsipləri:

1. Ədalətlilik – Bütün subyektlər eyni şərtlərlə qəbul

olunmalıdırlar.

2. Birbaşa və dolayı vergilərin qarşılıqlı əlaqəsinin düzgün

seçilməsi – Vergiödəyənlərin əmlak vəziyyətlərini və gəlirlərini

nəzərə alır.

3. Vergiqoymanın universallaşdırılması – alınan gəlirin

mənbəyindən asılı olmayaraq vergiödəyənlərə eyni cür

yanaşma.

4. Vergilərin 1 dəfə qoyulması – yəni müəyyən bir period

ərzində 1 obyektə yalnız 1 dəfə vergi qoymaq olar.

5. Verginin konkret səviyyəsinin müəyyən edilməsinə elmi

yanaşma – vergini ölçüsünü müəyyən edərkən elə etmək

lazımdır ki, vergiödəyənlər normal həyat sürə bilsinlər.

6. Stabillik – uzun bir period ərzində fəaliyyət göstərən

vergi sisteminin yaradılması.

7. Vergi güzəştlərinin istifadə edilməsində reallıq.

Verginin elementləri:

Vergi obyekti – vergi qoyulan əmlak və yaxud gəlir.

Verginin subyekti – vergiödəyən, qanuna görə vergi

ödəməli olan fiziki və ya hüquqi şəxs.

Vergi mənbəyi – vergi ödənilən gəlirin mənbəyi.

Vergi tarifi – vergi obyektindən ödənilən verginin miqdarı.

Vergi güzəşti – vergiödəyənin verginin bir hissəsindən və

ya tamamilə azad edilməsi.

139

Verginin ödənilmə müddəti – qanun ilə müəyyən olunmuş

vaxt ərzində verginin ödənilməsi.

Vergilərin hesablama üsulu və nizam-intizam – verginin

ödənilməməsi və s. üçün qoyulan cərimələr və digər sank-

siyalar.

Vergilərin birbaşa və dolayı formaları var. Birbaşa vergilər

vergiödəyənlərin əmlaklarına yaxud da gəlirlərinə qoyulan gə-

lirlərdir. Birbaşa vergilər də 2 yerə ayrılır: real və şəxsi

vergilər.

Dolayı vergilər əmtəənin qiymətinə əlavə edilir və ya xid-

mət haqqı kimi alınır. Bu vergi istehlakçılar tərəfindən ödənilir.

Birbaşa vergilərə misal olaraq torpaq, ev, qiymətli kağızlardan

gələn vergilər, gəlir vergisi və s-ni göstərmək olar. Dolayı ver-

gilərə isə aksizlər, əlavə dəyər vergisi, gömrük-idxal rüsumları

aiddir.

Əlavə dəyər vergisi istehsalın və tədavülün bütün mər-

hələlərində yaradılan əmtəə və xidmətlərin dəyərinin büdcəyə

verilən hissəsini başa düşürük. ƏDV belə təyin olunur: rea-

lizasiya olunmuş məhsulun dəyəri ilə istehsal xərcləri ara-

sındakı fərq.

Aksiz vergisi kütləvi istehlak mallarının fərdi qiymətinə

əlavə yolu ilə formalaşır. Bu vergi növü bütün məhsullar

üzərinə qoyulmur. O yalnız yüksəkrentabelli məhsullar (çay,

tütün məmulatı, spirtli içkilər və s.) üzərinə qoyulur.

Birbaşa vergiödəmədə pul əlaqələri birbaşa dövlət ilə

vergiödəyən arasında yaranır. Dolayı vergiödəmədə isə ver-

ginin subyekti əmtəənin və ya xidmətin satıcısı olur. O höku-

mət ilə istehlakçı arasında vasitəçi rolunu oynayır.

Dolayı vergilərin toplanması sadəliyi ilə seçilir. Onların

istifadə olunması hətta istehsalın səviyyəsinin aşağı düşməsi

şəraitində də fiskal effekt verir.

Eyni bir sistemdə həm birbaşa, həm də dolayı vergilərin

işlənməsi hökumətin praktikada verginin bütün funksiyalarını

reallaşdırmasına imkan verir.

140

Vergilər arasında gəlir vergisi böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Bu ondan irəli gəlir ki, bazar sistemində gəlirin rolu çox

böyükdür və o hökumətin əsas təsir elementininə çevrilir.

Кənd təsərrüfаtının əsаs vеrgilərindən biri tоrpаq vеr-

gisidir. Torpaq vergisi obyekti Azərbaycan Respublikasının

qanunvericiliyinə müvafiq olaraq mülkiyyətə və istifadəyə

verilmiş torpaq sahələridir. Torpaq vergisinin tətbiqinin məq-

sədi – torpaqdan səmərəli istifadə edilməsidir. Tоrpаq vеrgisi

torpaq mülkiyyətçilərinin təsərrüfat fəalliyyətinin nəticələrin-

dən asılı olmayaraq, torpaq sahəsinə görə hər il sabit tədiyə

şəkilində hesablanır. Həmin vergi torpağın təyinatindan, sahə-

sindən, coğrafi yerləşməsindən asılı olaraq müəyyənləşdirilir.

Ödəyicilər – mülkiyyətinə və istifadəsinə torpaq sahələri

verilən fiziki və hüquqi şəxslərdir. Torpaq vergisinin dərəcəsi

kənd təsərrüfatı torpaqları üzrə 1 şərti bal üçün şərti maliyyə

vahidinin 5 faizidir. Şərti balları müvafiq icra hakimiyyəti

orqanları tərəfindən kadastr qiymət rayonları və oraya daxil

еdilən inzibati rayonlar üzrə kənd təsərrüfatı torpaqlarının

təyinatı, coğrafi yerləşməsi və keyfiyyəti nəzərə alınmaqla

müəyyənləşdirilir.

Dеməк оlаr кi, bаzаr iqtisаdiyyаtı inкişаf еtmiş bütün

ölкələrdə кənd təsərrüfаtı müəssisələrinə vеrgi qоyuluşu

güzəştlidir. Кənd təsərrüfаtı iqtisаdiyyаtın yаlnız оnа хаs оlаn

istеhsаl хüsusiyyətlərinə mаliк оlаn spеsifiк sаhəsidir. Bundаn

əlаvə, кənd təsərrüfаtının vəzifəsi - əhаlinin həyаt fəаliyyətinin

əsаs şərti оlаn təhlüкəsiz və ucuz ərzаq məhsullаrı ilə təmin

еtməкdən ibаrətdir. Bunların nəticəsində aqrar bolmə хüsusi

strаteji əhəmiyyətə mаliк оlаn sаhə hеsаb еdilir və onа аid

еdilən büdcə və vеrgi siyаsəti bir çох ölкələrdə iqtisаdiyyаtın

bаşqа sаhələrinə nisbətən daha güzəştlidir.

Кənd təsərrüfаtı müəssisələrinin səmərəli fəаliyyətinin

təmin еdilməsində vеrgi siyаsətinin əhəmiyyətini nəzərə alаrаq,

АR Prеzidеntinin 22 mаrt 1999-cü il tаriхli “Аqrаr islаhаtlаrın

sürətləndirilməsi hаqqındа“ fərmаnı ilə кənd təsərrüfаtı

141

məhsullаrı istеhsаlçılаrının 1999-cu il yаnvаr аyınа qədər

bаğlаnmış коntrакtlаr üzrə bütün vеrgi bоrclаrı (tоrpаq vеr-

giləri üzrə olan bоrclаr istisnа оlmаqlа) silinmişdir. Bоrclаrın

ümumi məbləği 100 mlrd. mаnаt təşкil еtmişdir. Bununla ya-

naşı, кənd təsərrüfаtı müəssisləri 5 il ərzində bütün vеrgi növ-

lərindən аzаd olundu (tоrpаq vеrgisindən bаşqа). Azərbaycan

Respubikası Prezidentin imzaladığı 28 noyabr 2003–cü il tarixli

qanuna əsasən Kənd Təsərrüfatı Məhsullarının İstehsalçılarına

2001–ci ildən verilmiş vergi güzəştlərinin müddəti 2004–cü il

yanvarın 01–dən daha 5 il müddətinə 2009–cu il yanvar ayının

01–ə kimi, sonra isə daha növbəti 5 illik uzadıldı.

Vergi siyasətində əsas məqsədlərdən biri qeyri-neft sek-

torunun dayanıqlı inkişafına, ölkənin makroiqtisadi vəziyyə-

tinin sabit saxlanılmasına, iqtisadiyyatın səmərəli tənzimlən-

məsi və onun dinamik inkişafının stimullaşdırılmasına nail

olmaqdan ibarətdir. Bu baxımdan qarşıdakı illərdə ölkədə

istehsalın genişləndirilməsinə, rəqabət qabiliyyətli iqtisadiy-

yatın, infrastrukturun, əlverişli investisiya mühitinin yaradıl-

masına və iqtisadiyyata cəlb olunacaq sərmayələrdə ölkənin

daxili resurslarının payının artırılmasına nail olunması zəru-

ridir. Eyni zamanda, kənd təsərrüfatına dövlət qayğısının və bu

sahəyə birbaşa subsidiyaların artırılması, emal müəssisələrinin

yaradılmasına investisiyaların cəlb edilməsi, 2009-2013-cü

illərdə qarşıda duran prioritet istiqamətlər hesab olunur.

Vergi sisteminin təkmilləşdirilməsi məqsədilə qarşıdakı

illərdə aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutul-

muşdur:

- vergi dərəcələrinin optimallaşdırılması;

- sahibkarlığın təşviqinə yönəlmiş vergi-gömrük siya-

sətinin həyata keçirilməsi;

- kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına tətbiq

edilən vergi güzəştlərinin müddətinin uzadılması;

142

- sahibkarlara göstərilən vergi xidmətinin yaxşılaş-

dırılması və əhatə dairəsinin genişləndirilməsi üçün kompyuter

terminallarının və özəl vergi məsləhəti xidmətinin yaradılması.

7. Aqrar sferada müqavilə münasibətləri

Aqrar sferada iqtisadiyyatda mövcud olan bütün müqavilə

formalarından istifadə olunur. Bu sahə üçün ancaq aqrar-sənaye

müəssisələri arasında bağlanılan və bilavasitə aqrar sferaya

xidmət edən razılaşmalar spesifik sayılmalıdır. Müqavilələr

məqsəd və vəzifələrin məzmununun müxtəlifliyi ilə bir-

birindən fərqlənir.

Malgöndərmə müqaviləsi – malgöndərən (hazırlayan)

müəssisənin alıcı müəssisəyə,yaxud təşkilata müəyyən müddətə

razılaşdırılmış çeşiddə, kəmiyyət və keyfiyyətdə malgöndər-

məyi öhdəsinə götürməsi haqqında onların arasında bağlanan

sazişdir. Müqavilədə onun bütün şərtlərinin yerinə yеtirilməsi

nəzərdə tutulur (tаrа ilə əlаqədаr irəli sürülən tələb, qiymətlər,

һesаblаşmа qаydаlаrı, qаblаşdırmа və dаşınmа üsullаrı bа-

rəsində sаziş və s).

Müqаvilə şərtlərində һər bir dəyişiklik yаlnız tərəflərin

qаrşılıqlı rаzılığı ilə оlа bilər. Mаlgöndərən, müəssisə müqаvilə

öһdəliklərinə əməl еtmədikdə əmlаk məsuliyyəti dаşıyır;

istеһlаkçıyа vurduğu zərəri müəyyən еdilmiş qаydаdа ödəyir.

Müqаvilə şərtləri pоzulduğunа görə cərimə pulu vеrmək,

һəmçinin dəymiş zərəri ödəmək müəssisəni һеç də sifаrişçiyə

mаlgöndərmə üzrə öһdəlikdən аzаd etmir. Bаğlаnmış müqа-

viləyə uyğun оlаrаq sifаrişçiyə mаl göndərilməsi üzrə öһdəliyi

sözsüz yеrinə yеtirmək һər bir müəssisənin birinci dərəcəli

vəzifəsidir.

Аqrаr-sənаyе müəssisələrində əmək, istеһsаl münаsibət-

lərini özündə əks еtdirən podrat müqаvilə forması geniş tətbiq

edilir. Аqrаr-sənаyе müəssisələrində istеһsаlın icаrə pоdrаtı

əsаsındа təşkili pоdrаt müqаviləsi əsаsındа аpаrılır. Оnlаrın

143

fəаliyyəti fərdi şəхs, kоllеktiv ilə sаһibkаr аrаsındаkı müqаvilə

ilə təşkil оlunur. Təsərrüfаt, müəssisə, sаһibkаr, icаrədаrlаrа,

məһsul istеһsаlınа dаir sifаriş vеrir. Əksər һаllаrdа tоrpаq

sаһələri müqаvilə əsаsındа icаrəyə vеrilir və оnun şərtlərinə

uyğun оlаrаq һаqq аlınır.

Аqrаr-sənаyе müəssisələrində kоntrаkt müqаviləsi əlа-

qədаr təşkilаtlаrın vаsitəçiliyi ilə məһsulun һəcmi, kеyfiyyəti,

çеşidi, göndərilmə müddəti nəzərə аlınmаqlа istеһsаlçı ilə

istеһlаkçı аrаsındа əldə еdilən sаzişdir. Kоntrаkt münаsibətləri

аqrаr bölmədə məһsullаrın kоntrаkt müqаvilələrin bаğlаnmаsı

və yеrinə yetirilməsi qаydаsı һаqqındаkı nizаmnаməyə əsаsən

tənzimlənir.

Kоntrаkt müqаviləsi dövlətlərаrаsı, rеgiоnаl, təsərrüfаt-

lаrаrаsı mаlgöndərilməsinə dаir əlаqələrə və ciddi müqаvilə

intizаmınа əsаslаnır. Оnun şərtlərinin pоzulmаsı ciddi sаnksi-

yаlаrlа tənzimlənir.

Аqrаr-sənаyе müəssisələrində istеһsаl хidmətlərinə dаir

müqаvilələr аşаğıdаkılаrlа səciyyələnir: хüsusi müqаvilə fоr-

mаsının оlmаsı; müqаvilənin yеrinə yеtirilməsində, sifаrişçinin

(təsərrüfаtın) аktivliyi; müqаvilənin yеrinə yеtirilməsində tə-

rəflərin sıх istеһsаl əməkdаşlığı; işlərin və хidmətlərin is-

tеһsаlın sоn nəticəsinə istiqаmətlənməsi və s.

Хidmət təşkilаtlаrı tərəfindən yеrinə yеtirilən işlər bitki-

çilik və һеyvаndаrlıq məһsullаrı istеһsаlının tехnоlоji prо-

sеsinin аyrılmаz һissəsini təşkil еdir. Bu müqаvilədə əsаs

məqsəd təsərrüfаtlаrdа istеһsаl prоsеslərinin аrdıcıllıqlа yеrinə

yеtirilməsinə, təyinаtlı məһsul istеһsаlının аrtırılmаsınа və

mаlgöndərilməsinə dаir sifаrişlərin yеrinə yеtirilməsini təmin

еtməkdir.

Аqrаr-sənаyе kоmplеksi sistеmində müəssisələrin istеһsаl

mаliyyə fəаliyyəti müqаvilələr əsаsındа һəyаtа kеçirilir. Bü

müqаvilələr təsərrüfаtlаrlа istеһsаl bölmələri, еmаl müəssi-

sələri, tехniki-təcһizаt idаrələri, əmək kоllеktivləri аrаsındа

istеһsаl-iqtisаdi və mаddi münаsibətləri yеrinə yеtirir. Еyni

144

zаmаndа bu qəbildən оlаn müqаvilələrin əsаs məqsədi təsər-

rüfаtdахili, sаһələrаrаsı əlаqələri bazаr iqtisаdiyyаtı tələbləri

səviyyəsində qurmаq, istеһsаlın nəticəsinə işçilərin, əmək kоl-

lеktivlərin, müəssisələrin mаddi mаrаğını təmin еtməkdir.

Təsərrüfаtlаrаrаsı tədаrük təşkilаtlаrı, еmаl müəssisələri

аrаsındа аlqı-sаtqı münаsibətləri müqаvilə əsаsındа һəyаtа

kеçirilir. Tərtib оlunаn müqаvilədə sаtılаcаq məһsulun miqdаrı,

qiyməti, оnun dаşınmаsı və bаğlı хərclər nəzərə аlınmаqlа rаzı-

lаşdırılmış və yахud müqаvilə (аzаd) qiymətlər tətbiq оlunur.

145

VI FƏSİL. AQRAR İQTİSADİYYAT

VƏ REGİONLARIN SOSİAL-İQTİSADİ İNKİŞAFI

1. Aqrar sferanın inkişafının obyektiv zəruriliyi

2. Aqrar sferanın inkişafına dair həyata keçirilən tədbirlər

3. Regional inkişaf və regional iqtisadi inkişaf siyasəti

4. Azərbaycan Respublikası regionlarının iqtisadi

inkişafının səviyyəsi

5. Regionlarda aqrar sferanın inkişaf səviyyəsi

1. Aqrar sferanın inkişafının obyektiv zəruriliyi

Aqrar sfera cəmiyyətin inkişafı üçün əvəzolunmaz əhə-

miyyətə malikdir. Belə ki, aqrar sfera əhalinin həyat səviyyə-

sinin yüksəldilməsi ilə yanaşı bir sıra xalq təsərrüfatı sahə-

lərinin fəaliyyətini təmin edir, onların başlıca inkişafının istiqa-

mətini müəyyənləşdirir. Aqrar sfera ümumixalq ehtiyatlarını

ödəməklə yanaşı ölkənin iqtisadiyyatının yüksəldilməsində,

milli gəlirin artmasında, yığım və istehlak fondlarının formalaş-

masında həlledici əhəmiyyətə malikdir və vacib mənbəədir.

Bunlarla birlikdə aqrar sfera ölkənin sosial-iqtisadi yüksə-

lişinin sürətləndirilməsində, ölkələrarası əlaqə və münasi-

bətlərin tənzimlənməsində, idxal-ixrac əməliyyatların müasir

dövrün tələbləri səviyyəsində həyata keçirilməsilə həlledici

əhəmiyyətə malikdir və proses getdikcə genişlənir, səmərəliliyi

dönmədən artır. Aqrar sferada istehsal olunan ərzaq və digər

kənd təsərrüfatı mənşəli məhsullar ölkənin istehlak şeylərinə

olan tələbatının ¾ hissəsinin təşkil edir. Kənd təsərrüfatı

məhsulları istehsalçıların tələbatını ödəyir, xalq təsərrüfatının

başqa sahələrinə xammal verir.

Qabaqcıl ölkələrin çoxillik təcrübəsindən aydın olur ki,

kənd təsərrüfatı mənşəli məhsullara tələbat artdıqca onların

istehsalı, tədarükü, daşınması, emalı, saxlanılması, satışı və s.

ilə məşğul olan sahələrin şəbəkəsi də artır, genişlənir və

146

təkmilləşir. Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda yeyinti sənaye

müəssisələrinin xammalla təchizatının 80%-dən çoxu aqrar

sfera tərəfindən təmin edilir. Yüngül sənaye sahəsi və toxu-

culuq sahəsi üzrə bu göstərici 85-90% təşkil edir.

Beləliklə, aqrar sferanın inkişafı ölkədə əhalinin həyat sə-

viyyəsinin yüksəldilməsi, daxili bazarın yerli məhsullarla

zənginləşməsi, əhalinin məşğulluğunun artırılması ilə yanaşı bir

çox sənaye sahələrinin fəaliyyətinin yüksəldilməsində həlledici

əhəmiyyətə malikdir. Ona görə də aqrar sferanın inkişafına nail

olması və bu sahədə elmi-texniki tərəqqinin sürətlənməsi,

mütərəqqi texnologiyanın tətbiq edilməsi, iqtisadi mexanizmin

səmərəli təşkili və azad sahibkarlıq fəaliyyəti əsasında inkişaf

etdirilməlidir.

Bu istiqamətdə Azərbaycan Respublikasında ciddi təd-

birlər həyata keçirilmiş, aqrar islahatların müasir dövrün tələb-

lərinə cavab verən normativ-hüquqi bazası yaradılmış, isla-

hatlar uğurlu həyata keçirilmiş, torpaq və əmlak özəlləşdirilmiş,

ictimai mülkiyyətə əsaslanan təsərrüfatlar ləğv edilmiş, çoxuk-

ladlı təsərrüfatçılıq formalarıyaradılmış və aqrar sahibkarlıq

fəaliyyəti inkişaf etmişdir. Hazırda ölkəmizdə aqrar sahibkarlıq

fəaliyyətinə əsaslanan 4260 təsərrüfat vardır ki, onlarında 2681

kəndli (fermer) təsərrüfatları, 1191 kollektiv müəssisələr,

qalanları isə istehsal kooperativləri, kiçik müəssisələr və sair

xüsusi təsərrüfatlardır.

Təcrübə göstərir ki, xüsusi təsərrüfatlar və aqrar sahib-

karlar özlərinə məxsus torpaq sahələrindən, əmlakdan, maddi-

texniki resurslardan, işçi qüvvəsindən, maliyyə vəsaitindən

səmərəli istifadəyə nail olurlar. Bunun nəticəsində məhsuldarlıq

yüksəlir, məhsul istehsalı artır, məhsul vahidi hesabına əmək və

vəsait sərfi aşağı düşür, gəlirlər çoxalır, istehsalın genişləndiril-

məsinə, sosial problemlərin həllinə nail olunur. Eyni zamanda

aqrar sahibkarlıq şəraitində məhsulların satışı, saxlanılması,

daşınması səmərəli təşkil olunur. Onlara göstərilən xidmətlərin

keyfiyyəti yüksəlir və qiyməti düzgün tənzimlənir. Ona görə də

147

bütün regionlarda və ayrı-ayrı istehsal sahələrində fəaliyyət

göstərən əksər aqrar sahibkarlar yüksək rentabellidirlər.

Məhsulların təhlilindən aydın olur ki, ölkədə istehsal

olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının (faktiki qiymətlərlə)

tərkibində xüsusi mülkiyyətə əsaslanan (qeyri dövlət) təsərrüfat

formalarının istehsal etdikləri məhsulların xüsusi çəkisi kəskin

olaraq yüksəlmişdir. Bunun nəticəsidir ki, respublikanın aqrar

sferası infilyasiya prosesindən çıxmış, yüksək inkişaf mər-

hələsinə nail olmuşdur. Belə ki, ölkədə iqtisadi islahatların

səmərəliliyinin yüksəldilməsi ilə əlaqədar həyata keçirilən

məqsədyönlü tədbirlər, sahibkarlığın inkişafına göstərilən

yardım və himayədarlıq ölkənin sosial-iqtisadi həyatında mü-

hüm rol oynamaqla yanaşı regionların iqtisadiyyatının əsasını

təşkil edən aqrar sferanın daha da inkişaf etdirilməsinə möhkəm

zəmin yaratmışdır.

Bunların nəticəsidir ki, son illər aqrar sferada böyük yük-

səliş baş vermiş məhsuldarlıq artmış, məhul istehsalı çoxal-

mışdır. Belə ki, son 5-7 il ərzində Azərbaycan Respublikasının

aqrar sferasında onun inkişaf tarixində heç vaxt istehsal olun-

mayan miqdarda taxıl, tərəvəz, kartof, meyvə, ət və süd istehsal

edilmiş, mal-qara və qoyun-keçi saxlanılmışdır. Ölkəmizdə aqrar sahibkarlığın inkişafı ilə əlaqədar olaraq

istehsal strukturunda ciddi dəyişiliklər baş vermiş, kəndin sosial

siması dəyişmiş, azad sahibkarlıq, sağlam rəqabət formalaşmış,

sərbəst bazar münasibətləri yaranmışdır. Bunların nəticəsidir ki,

hazırda respublikada istehsal olunan taxılın 93,2%, pambığın

83,7 %, tütünün 80,8%, kartofun 99,8%, tərəvəzin 94,2%,

meyvənin 94,8%, üzümun 96,9%, ətin 83,7%, südün 99,0%,

yumurtanın 52,3%, yunun 97,4%, qeyri-dövlət müəssisələri

tərəfindən istehsal olunur. Bütün bunların nəticəsidir ki, Azər-

baycan Respublikasında aqrar inkişafına nail olunmuş, əhalinin

ərzaqla təminatı xeyli yaxşılaşmış, emal sənaye sahələrinin

səmərəli fəaliyyət göstərməsinə şərait yaranmış, xarici bararlara

148

daha çox kənd təsərrüfatı məhsulları çıxarılmasına nail

olunmuşdur.

Eyni zamanda onu da qeyd etmək lazımdır ki, hələlik

ölkəmizdə əhalinin ərzaqla təminatında çətinliklər qalmaqdadır.

Məlumatların təhlilindən aydın olur ki, ölkəmizdə hər insan

hesabına istehlak olunan əksər növ məhsulla fizioloji nor-

malardan aşağıdır, ona görə də xaricdən bir çox ərzaq məh-

sulları idxal olunur ki, onlarında keyfiyyəti və xüsusilə qiyməti

yerli istehlakçıların tələbatına uyğun deyildir. Onu da

göstərmək lazımdır ki, ölkəmizin və bütün regionların təbii

şəraiti, torpaq və su ehtiyatları, işçi qüvvəsi, mövcud infrastruk-

tur daha çox məhsul və xüsusilə ərzaq məhsulları istehsalak

etməyə imkan verir. Qarşıda duran başlıca vəzifə bu imkan və

ehtiyatlardan səmərəli istifadəyə nail olmaqdan, aqrar sferanı

intensiv inkişaf etdirməkdən ibarətdir.

Məlum olduğu kimi ölkənin milli iqtisadiyyatının ən

mühüm tərkib hissələrindən biri aqrar sferadır. Ölkənin sosial-

iqtisadi inkişafı sürətləndikcə aqrar sferanın rolu və əhəmiyyəti

daha da yüksəlir. Aqrar sfera sənaye müəssisələrini xammalla

təchiz etməklə yanaşı, əhalinin istehlak mallarına olan tələba-

tının ödənilməsində mühüm rol oynayır. Əhalinin istifadə etdiyi

istehlak mallarının çox hissəsi kənd təsərrüfatı mənşəlidir, yəni

onlar kənd təsərrüfatı ilə bağlıdır. Əmək qabiliyyətli əhalinin

müəyyən hissəsi kənd təsərrüfatı sahələrində fəaliyyət göstə-

rirlər. Ölkənin inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq, aqrar sferanın

sahələrində fəaliyyət göstərənlərin xüsusi çəkisi daim dəyişilir.

Cəmiyyətin inkişafında mühüm rol oynayan aqrar sfera,

xalq təsərrüfatının digər sahələrindən fərqli olaraq, müəyyən

xarakterik xüsusiyyətlərə malikdir. Əvvəla, aqrar sferanın

sahələrində istehsalın əsas amili torpaqdır. Müxtəlif növlü kənd

təsərrüfatı məhsullarının istehsalı bilavasitə torpaqla bağlıdır.

Cəmiyyətin inkişafının bütün mərhələlərində torpaq insanların

hər cür fəaliyyət məkanı və yaşamaq mənbəyi olmuşdur.

İnsanlar bəşər cəmiyyətinin ilk inkişaf mərhələlərində özlərinə

149

lazım olan qidanı başlıca olaraq torpaq hesabına əldə etmişlər.

Sonralar isə əsasən torpağı becərməklə yaşayışlarını təmin et-

məyə çalışmışlar. Vilyam Pettinin dediyi kimi: "Hər cür sər-

vətin anası torpaqdır, atası isə əməkdir". Cəmiyyətin sərvətinin

əsas hissəsi olan torpaq (yeraltı və yerüstü sərvətlərlə birlikdə)

təbiət qüvvələrinin səltənəsidir. Təbii sərvət olan torpağı

artırmaq və istehsal etmək mümkün deyildir. Kənd təsərrüfatı

üçün yararlı, münbit torpaq sahələri daha məhduddur. Torpaq

münbitliyinə görə iki yerə bölünür: təbii və süni münbitlik.

Təbii və süni münbitlik də bir-birindən fərqlənir.

Təbii münbitlik torpağın fiziki, kimyəvi və bioloji

xassələrinin məcmusudur. Təbii münbitlikdən asılı olaraq

torpağın məhsuldarlığı, bioiqlim potensialı çox müxtəlif olur.

Torpağın bioiqlim potensialı dedikdə, torpağın fiziki və kim-

yəvi quruluşu ilə yanaşı illik günəşli günlərin sayı, torpağın su-

varma və meliorasiya ehtiyacı və s. nəzərdə tutulur. Respub-

likamızda günəşli günlərin sayı çox olduğu üçün torpaq daha

çox suvarmaya möhtacdır, su problemi isə hələlik mövcuddur.

Buna görə də mövcud torpaqların çox hissəsi lazımi səviyyədə

istifadə olunmur. Torpağın süni münbitliyi isə cəmiyyət üzv-

lərinin fəaliyyətinin nəticəsidir. Əlavə əmək, kapital, elm sərfi

münbitliyin artmasına səbəb olur.

Torpaq, xüsusilə münbit torpaq sahələri, insanların fəa-

liyyəti nəticəsində getdikcə məhdudlaşır. Bir tərəfdən urba-

nizasiyanın inkişafı - şəhər və şəhərtipli yaşayış məntəqələrinin

çoxalması və genişlənməsi, yolların və boru kəmərlərinin,

elektrik ötürücüləri şəbəkəsinin genişlənməsi, münbit torpaq

sahələrinin kənd təsərrüfatı dövriyyəsindən çıxmasına səbəb

olur. Digər tərəfdən, torpağa pis münasibət onun şoranlaş-

masına, eroziyaya uğramasına, bataqlığa çevrilməsinə və s. gə-

tirib çıxarır. Başqa istehsal vasitələrindən fərqli olaraq, torpağın

münbit qatının məhsuldarlığı ona olan münasibətdən asılı

olaraq dəyişilir, yəni torpağın becərilməsi texnologiyası onun

məhsuldarlığını həlledici təsir göstərir. Belə ki, mütərəqqi

150

texnologiya məhsuldarlığını artmasına, primitiv texnologiya isə

əksinə azalmasına səbəb olur.

Kənd təsərrüfatı istehsalının xarakterik cəhətlərindən biri

də onun mövsümi xarakter daşımasıdır. İstehsalın mövsümi

xarakteri əmək və istehsal vasitələrindən istifadə edilməsinə də

təsir göstərir. Əmək cismi olan torpaq əkildikdə, toxum sə-

pildikdə və məhsul becərildikdə əməyin təsiri altında olur.

Qalan vaxtlarda isə istehsal prosesi təbii qüvvələrin təsiri ilə

baş verir. Kənd təsərrüfatında maşın və mexanizmlərdən is-

tifadə mövsümi xarakter daşıyır. Məsələn, toxumsəpən ma-

şınlardan 7-10 gün, taxılyığan kombaynlardan 9-15 gün istifadə

edilir. Kənd təsərrüfatı istehsalının mövsümi xarakteri məh-

suldarlığa və qiymətlərə də müəyyən təsir göstərir. Məsələn,

yaz-yay aylarında süd və tərəvəz məhsulları, payız aylarında

meyvə nisbətən ucuz olur, qış aylarında tərəvəz istehsalı daha

çox xərc tələb edir və səmərəlilik nisbətən aşağı olur və s.

Kənd təsərrüfatı istehsalının xarakterik xüsusiyyət-

lərindən biri də bir sahənin tullantısından digər sahədə istifadə

edilməsidir. Bitkiçilik sahəsinin tullantısı olan küləş və s.

heyvandarlıq sahəsində yem kimi, heyvandarlığın tullantısı

olan peyindən isə əkinçilikdə gübrə kimi istifadə olunur. Kənd

təsərrüfatının müxtəlif sahələri arasında olan bu qarşılıqlı

əlaqəni təbiətin bərqərar etdiyi tullantısız texnologiya adlan-

dırmaq olar. Bu texnologiyadan elmi cəhətdən əsaslandırılmış

qaydada istifadə edilməsi kənd təsərrüfatı istehsalının sə-

mərəliliyinin xeyli yüksəltməyə imkan yaradır.

Kənd təsərrüfatının xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də

kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətyaranma prosesidir. Əv-

vəllər də öyrəndiyimiz kimi, iqtisadiyyatın digər sahələrində

qiymətyaranma prosesində orta sahə xərcləri mühüm yer tutur.

Bu xərclərdən (maddi və canlı əmək məsrəflərindən) çox

xərcləyənlər rəqabət mübarizəsində müflisləşir, az xərcləyənlər

isə öz mövqelərini möhkəmləndirirlər.

151

Kənd təsərrüfatı sahələrində, xüsusilə əkinçilikdə qiy-

mətyaranma tamamilə fərqli şəraitdə baş verir. Bu məhsulların

qiymətləri orta sahə xərcləri əsasında deyil, pis torpaq sahə-

lərində çəkilən xərclər əsasında qərarlaşır. Çünki yaxşı və orta

münbitlik səviyyəsinə malik olan torpaq sahələri məhduddur,

onların cəmiyyətin kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbatını

ödəmək üçün kifayət deyildir. Bu tələbatı ödəmək üçün pis

torpaqlardan da istifadə etmək lazımdır. Pis torpaqlardan isə o

vaxt istifadə olunar ki? ondan istifadə edənlər müəyyən

miqdarda mənfəət əldə etmiş olsunlar. Pis torpaq sahələrində

mənfəətliliyi təmin etmək üçün dövlət istehsalçılara bəzi gü-

zəştlər edir. Buna görə də əksər ölkələrdə kənd təsərrüfatı is-

tehsalı dövlət büdcəsindən olan dotasiya hesabına həyata ke-

çirilir. Dövlət suvarma-meliorasiya sistemləri yaratmaqla,

rekultivasiya işlərini həyata keçirməklə kənd təsərrüfatı üçün

yararsız torpaqları yararlı hala salır, istehsalçıları daha məh-

suldar toxum və tinglərlə təmin edir. Bütün bunlar məhsul-

darlığın artmasına və istehsalçıların əlavə mənfəət əldə et-

məsinə şərait yaradır.

Mülkiyyət münasibətlərini nəzərdən keçirərkən məlum

oldu ki, kənd təsərrüfatının əsas istehsal vasitəsi olan torpaq

mülkiyyət obyekti rolunu da yerinə yetirir. Bəşəriyyətin inki-

şafının müxtəlif mərhələlərində mülkiyyətin müxtəlif forma-

larına təsadüf etmişdir. Müasir mərhələdə torpaq üzərində mül-

kiyyətin əsas formalarını xüsusi, dövlət və bələdiyyə

mülkiyyətini qeyd etmək olar.

Torpaq üzərində mülkiyyətlə və torpaqdan istifadə

edilməsi ilə əlaqədar olan münasibətlər, aqrar münasibətlər

adlanır. Bu aqrar münasibətlər ilk növbədə istehsal vasitələri

üzərində mülkiyyətin forması ilə müəyyən olunan ictimai

istehsal münasibətlərinin forması ilə müəyyən olunan ictimai

istehsal münasibətlərinin tərkib hissəsidir.

Aparılan islahatlar nəticəsində Azərbaycanda torpaq

üzərində mülkiyyətin aşağıdakı formaları qərarlaşmışdır:

152

a) dövlət mülkiyyətində olan torpaqlar: dövlət meşə fondu

torpaqları, su fondu torpaqları, dövlət ehtiyatında olan torpaqlar

və s. dövlət mülkiyyətində olan torpaqlar ümumi torpaq

fondunun çox hissəsini təşkil edir.

b) bələdiyyə mülkiyyətində olan torpaqlara yaşayış

məntəqələrinin yerləşdiyi və onların ətrafında olan torpaqlar

aiddir.

c) xüsusi mülkiyyətdə olan torpaqlara isə kolxoz və

sovxozların ləğv edilməsi nəticəsində kəndlilərin mülkiyyətinə

verilmiş torpaq sahələri daxildir.

Torpaq üzərində mülkiyyət müxtəlifliyi ilə yanaşı tor-

paqdan istifadə edən təsərrüfatların da müxtəlif formaları

yaranmışdır. Bunlardan ən geniş yayılmışı kəndli (fermer) tə-

sərrüfatı formasıdır. Kəndli (fermer) təsərrüfatı dedikdə, bazar

iqtisadiyyatı şəraitində əmtəəlik kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsal edən xüsusi kənd təsərrüfatı müəssisəsi nəzərdə tutulur.

Fermerlər ya özlərinin mülkiyyətində olan, ya da icarəyə

götürülmüş torpaqlarda təsərrüfatçılıq edirlər. Bu təsərrü-

fatlarda əmək prosesi ya təsərrüfatçıların özləri, ya da muzdlu

işçilərin vasitəsilə həyata keçirilir.

Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edən təsərrüfat forma-

larından biri də kollektiv təsərrüfat formasıdır. Bu təsərrüfatlar

dövlət mülkiyyətində olan və istifadə etmək üçün kollektivlərin

sərəncamına verilən torpaqlarda təsərrüfatçılıq edirlər. Kol-

lektiv təsərrüfatda məhsul istehsalı kollektiv üzvlərinin birgə

işləməsi, birgə əmək kooperasiyası əsasında həyata keçirilir.

Bir çox şəxsin birgə işləməsi isə fermer təsərrüfatına nisbətən

bir çox üstünlüklərə malikdir. Bir çox şəxsin eyni zamanda

birlikdə işləməsi, onlar arasındakı qarşılıqlı təmas fərdi qüv-

vələrə nisbətən daha məhsuldar olan ictimai qüvvənin əmələ

gəlməsinə səbəb olur. Kollektiv təsərrüfatlarda kollektivin

üzvlərinin birgə fəaliyyəti yoldaşlıq, bir-birinə kömək etmək

vərdişləri də aşılayır. Bütün bunlar isə kollektiv üzvlərinin

şəxsiyyət kimi formalaşmasına imkan yaradır. Şəxsiyyət isə

153

fərdiyyətə nisbətən daha məhsuldar işləmək imkanına malikdir.

Bu imkanın reallaşması isə işləyənlərin və idarəedənlərin

səylərindən asılıdır.

Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatında quruluş

dəyişiklikləri ilə yanaşı təşkilati dəyişikliklər də həyata

keçirilmiş, yəni təsərrüfat formalarının da dəyişdirilməsi zəruri

proses olmuşdur. Beləliklə dövlət mülkiyyətindən xüsusi mül-

kiyyətə, kollektiv təsərrüfatçılıq formalarından fərdi tə-

sərrüfatçılıq formalarına keçid, kənd təsərrüfatı məhsulları

bolluğunun yaranmasına imkan vermişdir.

Müstəqil Azərbaycan Respublikasının siyasi, iqtisadi və

ictimai həyatında başlıca əhəmiyyət kəsb edən və vacib dövlət

əhəmiyyətli problemlərdən biri də aqrar sahədə xüsusi

qurumların təşkil edilməsidir. Hazırda bu problemin həlli ilə

əlaqədar çox mühüm dövlət qanunları işlənib hazırlanmış və

qəbul edilmişdir. Bu qanunların həyata keçirilməsinə şərait

yaradacaq müxtəlif normativ sənədlərin hazırlanması da başa

çatmışdır. Xüsusi qurumların təşkilinin əsas tərkib hissəsi olan

özəlləşdirmə prosesi çox mürəkkəb, çoxpilləli və məsuliyyət

tələb edən bir tədbirdir. Bu işin müvəffəqiyyətlə başa çatması

üçün ölkəmizdə müasir elmi konsepsiya və icra-nəzarət

mexanizmi işlənib hazırlanmışdır.

Xüsusi qurumların inkişaf etdirilməsi məqsədilə, yeni

yaradılan müxtəlif növlü təsərrüfatçılıq formalarının para-

metrlərinin əsas götürülməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Aqrar

sferada özəl qurumların parametri dedikdə, hər şeydən əvvəl,

torpaq sahəsinin ölçüsü, mal-qaranın sayı və istehsalın həcmi

başa düşülür. Bu cür təsərrüfatlar yaradılarkən, birinci növbədə

onların malik olduqları kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların

sahəsi və mal-qaranın miqdarı düzgün müəyyənləşdirilməlidir.

Bu məsələnin həlli çox vacib olub, xüsusilə Azərbaycan

Respublikası şəraitində torpaqların azlığı və əmək qabiliyyət-

lilərin isə iş yerlərindən çox olması ilə əlaqədardır.

154

Xüsusi qurumların təşkil edilməsi sahəsində və onların

parametrlərinin müəyyənləşdirilməsində xarici ölkələrin də təc-

rübələrinin öyrənilməsi az əhəmiyyət kəsb etmir. Xarici ölkə-

lərdə fermer təsərrüfatlarının inkişafına dair məlumatlardan

aydın olur ki, hər bir fermer təsərrüfatına Yunanıstanda 4,3

hektar, İtaliyada 5,6 hektar, Belçikada 14,1 hektar,

Hollandiyada 4,9 hektar, Almaniyada 16,0 hektar, İrlandiyada

22,7 hektar, Fransada 27,1 hektar, Lüksemburqda 28,6 hektar,

Danimarkada 30,7 hektar, Şotlandiyada isə 64,1 hektar torpaq

sahəsi düşür.

Xüsusi qurumların təşkili zamanı onların əlverişli para-

metrlərinin müəyyənləşdirilməsinə dair Avropanın digər ölkə-

lərinin də xeyli səmərəli təcrübəsi vardır. Məsələn, Polşada

kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların tərkibində kəndli-fermer

təsərrüfatlarının istifadəsində olan torpaqların xüsusi çəkisi 77

faiz təşkil edir. Orta hesabla hər bir kəndli-fermer təsərrüfatının

istifadəsində olan torpaqların sahəsi 5,3 hektardır. Serbiyada da

eyni vəziyyət müşahidə olunur. Serbiyada da 2,6 milyon xüsusi

fermer təsərrüfatı vardır. Onların istifadəsində olan torpaqlar

cəmi torpaqların tərkibində 82,6 faiz təşkil edir. Orta hesabla

hər bir kəndli-fermer təsərrüfatına 3,5 hektar torpaq sahəsi

düşür.

Xüsusi qurumlar təşkil edilərkən, onları xarakterizə edən

göstəricilərdən biri də işçilərin sayıdır. Məsələn, ailədə əmək

qabiliyyətlilərin sayından asılı olaraq kəndli (fermer) təsərrü-

fatlarının parametrləri də (torpaq sahəsi, mal-qaranın sayı və s.)

dəyişir. Kəndli (fermer) təsərrüfatlarının inkişafı üzrə inandırıcı

təcrübəyə malik olan xarici ölkələrin, eləcə də müstəqil döv-

lətlər birliyinə daxil olan bir sıra respublikaların (Belarusiya,

Ukrayna, Qazaxıstan və s.) bu sahədə iş təcrübələri göstərir ki,

orta hesabla hər bir kəndli (fermer) təsərrüfatında (ixtisas-

laşdırma nəzərə alınmaqla) əmək qabiliyyətlilərin sayı 4 nəfər

olduqda, yüksək nəticələr əldə olunur. Lakin hazırda fəaliyyət

göstərən kəndli (fermer) təsərrüfatlarının əksəriyyətində onların

155

hər birində əmək qabiliyyətlilərin sayı 2-3 nəfərdən çox deyil.

Belə vəziyyət kəndli (fermer) təsərrüfatlarına yeniyetmələri və

uşaqlan işə cəlb etməyə məcbur edir. Odur ki, kəndli (fermer)

təsərrüfatları yaradılarkən başqa amillər və şərtlərlə bərabər

ailədə olan əmək qabiliyyətlilərin sayı da nəzərə alınmalıdır.

Məlumdur ki, respublikamızda çox uşaqlı ailələr çox, kənd

təsərrüfatına yararlı torpaqlar isə azdır. Ona görə də hər bir

adambaşına düşən kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar kiçik

həcmə malik olur. Belə ki, respublika üzrə hazırda kənd

təsərrüfatında çalışan hər bir işçiyə orta hesabla 6,0 hektar kənd

təsərrüfatına yararlı torpaq, o cümlədən 2,2 hektar əkin yeri,

0,14 hektar biçənək, 2,6 hektar otlaq sahəsi düşür. Res-

publikanın ayrı-ayrı regionlarında isə bu göstəricilər hər birin-

dən kəskin surətdə fərqlənir. Belə ki, rayonlar üzrə hər bir nəfər

kənd təsərrüfatına yararlı olan torpaq 0,5-20,1 hektar, əkin yeri

0,24-9,3 hektar arasında tərəddüd edir. Odur ki, özəl qurumlar

təşkil edilərkən bu müxtəliflik mütləq nəzərə alınmalıdır.

Xüsusi qurumlar təşkil edildikdə, onun idarə edilməsi də

mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdəndir. Bu baxımdan

İsveç təcrübəsi diqqəti cəlb edir. Belə ki, İsveçdə kooperativin

ali idarəetmə orqanı bütün vəzifəli şəxslərin - idarə heyəti

sədrinin, katibin və mühasibin seçildiyi illik ümumi yığın-

caqdır. İri kooperativlərin idarə heyəti və ya şura daha çoxsaylı

olur. Bu halda müxtəlif fəaliyyət istiqamətləri üzrə sədr müa-

vinləri də ola bilər. İsveç kooperativində insanlar həm özlərinə,

həm də həmkarlarına hörmət etməyi öyrənmişlər. Ümumi

yığıncaqda seçki komissiyası yaradılır və növbəti mandat dövrü

üçün idarə heyətinə və ya şuraya yeni namizədlərin irəli

sürülməsi üzrə hazırlıq işlərinin aparılır. Belə əsaslı hazırlıq işi

idarə heyətinə və ya şuraya təsadüfi adamların seçilməsinin

qarşısını alır. Ümumi yığıncaq həmçinin, kooperativin iqtisadi

fəaliyyətinin qanuniliyinə və düzgünlüyünə nəzarət edən təftiş

komissiyasını seçir. İsveç kooperativlərində katibin fəaliyyəti

öz intensivliyi ilə fərqlənir. O, ümumi yığıncağın protokolunu

156

tərtib etməli, qərar qəbul olunmuş hər bir məsələni orada dəqiq

göstərməlidir. Kooperativin katibi bir çox digər vəzifələr də

daşıyır, geniş işgüzar yazışma, arxiv işi, sədr ilə birgə şuranın

materiallarının hazırlanması və s.

2.Aqrar sferanın inkişafına dair

həyata keçirilən tədbirlər

Ölkənin milli iqtisadiyyatının inkişafına, dövlətlərarası

əlaqə və münasibətlərin səmərəli qurulmasında, əhalinin həyat

şəraitinin yaxşılaşmasında, müvafiq sənaye sahələrinin fəaliy-

yətinin tənzimlənməsində aqrar sfera həlledici əhəmiyyətə ma-

likdir. Aqrar sfera həmçinin daxili istehlak bazarının zəngin-

ləşməsində, onun xarici bazarların zərərli təsirindən qorun-

masında həlledici rol oynayır. Bütün bu problemlərin uğurla

həlli aqrar sferanın inkişafından, onun intensivlik səviyyə-

sindən, elmi-texniki tərəqqinin tətbiqindən, iqtisadi əlaqələrin

genişləndirilməsindən, müxtəlif mülkiyyət formalarının və

təsərrüfatçılıq növlərinin düzgün əlaqələndirilməsindən asılıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasında bu

istiqamətdə mühüm tədbirlər həyata keçirilir, ciddi yeniliklər

tətbiq olunur, sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsinə nail

olunur. Məlum olduğu kimi ölkənin milli iqtisadiyyatının qeyri-

neft sektorunun prioritet sahələrindən biri aqrar sferadır.

Hazırda ölkə əhalisinin 46 faizi kənd yerlərində yaşayır.

Məşğul əhalinin 38,3 faizi kənd təsərrüfatında çalışır. Ümumi

ərazinin 55 faizi isə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardır

(4757 min hektar). Belə böyük işçi qüvvəsi və əsas istehsal

vasitəsi olan torpaq potensialından səmərəli istifadə olunması

həmişə dövlətin diqqət mərkəzində olmuş və son illər iqtisa-

diyyatın digər sahələrində olduğu kimi, kənd təsərrüfatında da

yüksək nailiyyətlər əldə edilməsi üçün geniş tədbirlər həyata

keçirilmiş və bu işlər davam etməkdədir. Bu tədbirlər sırasında

ədalətli və müasir dövrün tələblərinə tam cavab verən aqrar

157

islahatların uğurla aparılması və 2004-cü ildən başlayaraq

həyata keçirilən regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair dövlət

proqramları xüsusilə qeyd edilməlidir.

Azərbaycan Respublikasında aqrar islahatların həyata

keçirilməsi nəticəsində vahid torpaq fondunun 57 faizi dövlət,

23 faizi bələdiyyə və 20 faizi xüsusi mülkiyyətə verilmiş, aqrar

sahədə sahibkarlığın inkişafı üçün lazımi şərait yaranmışdır.

Regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramına

əsasən, həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində fəaliyyətə

başlayan yeni müəssisələr, yaradılan infrastruktur obyektləri

regionların simasını əsaslı dəyişdi, yeni iş yerlərinin açılması,

yoxsulluğun azaldılması təmin edildi, iqtisadiyyat yüksək

templə inkişaf etməyə başladı. Bunun nəticəsidir ki, əvvəllər

respublikamızın rayonları büdcə xərclərinin cəmi 10-15 faizini

yeni gəlirlər hesabına ödədikləri halda, hazırda bu göstərici

Abşeron rayonunda 85 faiz, Lənkəran, Qəbələ, Xaçmaz, İmişli,

Şamaxı və digər rayonlarda 40-50 faiz təşkil edir. Bu onu

göstərir ki, regionların və aqrar sferanın inkişafına sərf edilən

büdcə vəsaitləri öz səmərəsini göstərmişdir. Azərbaycan Res-

publikası Prezidenti İ.H.Əliyev tərəfindən 14 aprel 2009-cu ildə

“Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə

sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramını” təsdiq edilmişdir. Bu

proqram çərçivəsində həyata keçiriləcək tədbirlərin əsasən

dövlət büdcəsi, büdcədənkənar dövlət fondları, dövlət idarə,

müəssisə və təşkilatlarının vəsaitləri, Sahibkarlığa Kömək Milli

Fondu və "Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti" ASC-nin vəsaitləri

hesabına maliyyələşməsi nəzərdə tutulur.

Proqramda kənd təsərrüfatı məhsullarının artırılması ilə

yanaşı həmin məhsulların emalı, tədarükü və satışının təkmil-

ləşdirilməsi, bu sahənin maddi-texniki, elmi və kadr bazasının

yaxşılaşdırılması da əsas hədəflərdəndir. "Regionlarda kənd

təsərrüfatı məhsullarının tədarükü üzrə infrastrukturun yaradıl-

masının və marketinq xidmətlərinin dəstəklənməsi", "Aqroemal

müəssisələri şəbəkəsinin genişləndirilməsinin və kənd təsər-

158

rüfatı məhsullarının rəqabətqabiliyyətinin artırılması məqsədilə

mütərəqqi texnologiyaların tətbiqinin dəstəklənməsi", "Cins

heyvandarlıq komplekslərinin inkişaf etdirilməsi" və "Aqrofer-

maların yaradılmasının dəstəklənməsi", "Aqrar elmin maddi-

texniki bazasının möhkəmləndirilməsi və aqrar sahənin inkişafı

üçün müasir tələblər səviyyəsində kadrların hazırlanmasının

dəstəklənməsi" və ölkə əhəmiyyətli başqa tədbirlər qarşıya

qoyulan məqsədlərə çatmağa və yaxın vaxtlarda respublika-

mızda rəqabətqabiliyyətli aqrar sahənin formalaşmasına imkan

verəcəkdir. Proqramda aqrar sahənin inkişaf etdirilməsi ilə

yanaşı kənd yerlərində infrastrukturun yaradılması və təkmil-

ləşdirilməsi məsələləri də öz əksini tapır. Bu proqrama uyğun

olaraq hər bir rayonda ekologiya və təbii sərvətlərdən istifadə,

elektrik enerjisi, istilik və qaz təchizatı, rabitə, su təchizatı və

kanalizasiya xidmətlərinin yaxşılaşdırılması, meliorasiya və

irriqasiya, səhiyyə və mədəniyyət, idman və təhsil üzrə

tədbirlər təsdiq edilmişdir.

Məlumdur ki, dünya ölkələrini narahat edən əsas

problemlərdən biri ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsidir.

BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) mə-

lumatına əsasən, hazırda dünyada 1 milyard nəfərə yaxın insan

aclıq içərisində yaşayır. Əhalinin sayının artması, urbanizasiya

ilə əlaqədar şəhər sakinlərinin xüsusi çəkisinin kənd sakinlərinə

nisbətən getdikcə çoxalması və əmək haqlarının yüksəlməsi

ərzaq mallarına olan tələbatı ödəmək üçün bütün dünya öl-

kələrindən təsirli tədbirlər görməyi tələb edir.

2009-cu ilin noyabr ayında Roma şəhərində keçirilən

Ümumdünya Ərzaq Təhlükəsizliyi Sammitində qeyd edilib ki,

aclığın aradan qaldırılması və yoxsulluğun azaldılması üçün

bütün ölkələrdə kənd təsərrüfatına investisiya qoyulması prio-

ritet məqsədə çevrilməli, 2050-ci ilədək onun həcmi 60 faiz ar-

tırılmalı, habelə suvarma suyundan səmərəli istifadə təmin

edilməli və kənd infrastrukturunun inkişafına əsaslı kapital qo-

yuluşu artırılmalıdır. Ərzaq təhlükəsizliyi məsələsinə ölkəmizdə

159

də çox ciddi diqqət yetirilir. Ulu öndər Heydər Əliyevin 2001-

ci ilin mart ayında imzaladığı sərəncamla "Azərbaycan

Respublikasının ərzaq təhlükəsizliyi Proqramı" təsdiq edilib.

Bu proqramın uğurla yerinə yetirilməsinə baxmayaraq, ölkə

əhalisinin hər il 100 min nəfərdən çox artması, əhalinin orta

aylıq əməkhaqqının artım sürətinin kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalının artımından 4-5 dəfə çox olması ərzaq məhsullarına

tələbatı hər il xeyli artırır.

Bununla əlaqədar Prezident İlham Əliyev Nazirlər Kabi-

netinin 2009-cu ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına həsr

olunmuş iclasındakı nitqində çox düzgün olaraq qeyd etmişdir:

"Bazar iqtisadiyyatı prinsipləri ölkələri ərzaq çatışmazlığından

qoruya bilmir. Ona görə də biz əlavə tədbirlər görməliyik ki,

özümüzü qoruyaq, daxildə kənd təsərrüfatının istehsalını

artıraq, tam şəkildə əsas ərzaq məhsulları ilə təmin edək. Hələ

ki, biz bunu görmürük".

Azərbaycan Respublikasında 1996-cı ildən başlayaraq

həyata keçirilən təsirli tədbirlər nəticəsində respublikamızda

hər il davamlı olaraq kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı

artsa da, ölkə əhalisinin bir çox əsas məhsullarla, o cümlədən

taxıl, ət, yumurta, bitki yağı və digər məhsullarla normaya uy-

ğun, xüsusən yerli istehsal hesabına tələbatının ödənilməsində

çətinliklər mövcuddur. Bu reallıq nəzərə alınaraq Azərbaycan

Prezidentinin 2008-ci il 25 avqust tarixli sərəncamı ilə "2008-

2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq

məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı” təsdiq

edilmişdir. Proqramda görüləcək tədbirlər və əldə ediləcək nəti-

cələr müəyyən olunmuşdur. Proqramın icrasına dövlət büd-

cəsindən 60 milyon manat vəsait ayrılmışdır.

Kənd təsərrüfatı əmlakının sığortalanması üçün sığorta

haqqının dövlət büdcəsi hesabına ödənilən hissəsi, kənd təsər-

rüfatı məhsulları istehsalçılarına istifadə etdikləri yanacağın və

motor yağının, habelə mineral gübrələrin dəyərinin 50 faizinin

ödənilməsinə dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitlər də daxil

160

olmaqla bu proqrama 2010-cu ilin dövlət büdcəsindən 111

milyon 550 min manat vəsait xərclənməsi nəzərdə tutulmuş-

dur. Büdcə vəsaiti hesabına proqramda nəzərdə tutulan təd-

birlərin həyata keçirilməsi üçün yaradılan bu möhkəm təməl

təminat verir ki, bu proqramın icrası da uğurla nəticələnəcək və

ölkəmiz Ümumdünya Ərzaq Təhlükəsizliyi Proqramına töhfə

verən dövlətlərdən biri olacaqdır.

Eyni zamanda, "Atçılıq haqqında" Azərbaycan Respub-

likasının Qanununa əsasən hökumətin qəbul etdiyi “Atçılığın

inkişafı üzrə Proqram”ın icrasına 220 min manat büdcə

vəsaitinin xərclənməsi nəzərdə tutulmuşdur. Aqrolizinq yolu ilə

damazlıq heyvan, kənd təsərrüfatı maşınları və texnikası, digər

vasitələr alınmasına 35 milyon manat, aqrokreditlərin veril-

məsinə isə 10 milyon manat büdcə vəsaiti ayrılması planlaş-

dırılır. 2010-cu ildə kənd təsərrüfatı elminə 8,8 milyon manat,

heyvandarlıqda süni mayalanma, damazlıq işinin təşkilinə 947

min manat büdcə vəsaiti ayrılmışdır.

Ölkə iqtisadiyyatı gücləndikcə aqrar bölmənin inkişafına

diqqət artır və ildən-ilə dövlət büdcəsindən kənd təsərrüfatına,

meliorasiya və irriqasiya tədbirlərinə daha çox vəsait ayrılır.

2010-cu ildə dövlət büdcəsindən kənd təsərrüfatı layihələrinə

32 milyon 462 min manat, xarici kreditlərlə birlikdə isə 50

milyon 62 min manat investisiya ayrılması nəzərdə tutulmuşdur

ki, bu da 2009-cu ilə nisbətən 191 faiz və ya 24 milyon 431 min

manat çoxdur.

Su ehtiyatlan və irriqasiya layihələrinə bütün mənbələr

hesabına 150 milyon 555 min manat həcmində, o cümlədən

dövlət büdcəsindən 136 milyon 755 min manat vəsait ayrıl-

mışdır, bu da əvvəlki illərdən çox olmaqla bir çox irriqasiya

sistemlərinin yaradılmasına imkan verəcəkdir.

Ölkəmizdə aqrar sahənin inkişafına dövlət büdcəsindən

birbaşa subsidiyalarla yanaşı, həm də dolayısı ilə subsidiyalar

ayrılır. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına 2013-cü ilin

sonuna kimi torpaq vergisi istisna olmaqla, digər vergilərdən

161

güzəştlərin verilməsi, kənd təsərrüfatında istifadə edilən bir çox

maşın, avadanlıq və materialların gömrük rüsumundan azad

edilməsi və digər güzəştlər büdcədən kənd təsərrüfatının inki-

şafına yönəldilən vəsaitlərdir.

Son illər aqrar sahəyə dövlət büdcəsindən ayrılan subsi-

diyalar və bu bölməyə investisiya qoyulması artıq öz bəhrəsini

verməyə başlayıb. 2008-ci ildə kənd təsərrüfatında 3,3 milyard

manatlıq məhsul istehsal edilib ki, bu da ölkəmizin müstəqillik

illərində aqrar sahədə qazandığı ən yüksək nailiyyətdir. 2009-

cu ildə ölkədə rekord həcmdə - 3 milyon ton taxıl istehsal

edilib. Hazırda ölkə əhalisinin çörək, kartof, tərəvəz və meyvə

məhsullarına normaya uyğun olan tələbatı artıqlaması ilə

ödənilir.

2010-cu ilin dövlət büdcəsində aqrar sahə ilə bağlı mü-

hüm məqamlardan biri də büdcə vəsaitlərinin konkret pro-

qramlar üzrə ayrılmasıdır. Azərbaycan Respublikası Preziden-

tinin fərman və sərəncamları ilə təsdiqlənən dövlət proqram-

larında, qəbul etdiyi qanunlara uyğun olaraq hökumətin təsdiq

etdiyi proqramlarda nəzərdə tutulan tədbirlərin icrasına

büdcədən vəsait ayrılması və investisiya yönəldilməsi uğurlu

nəticələrin əldə edilməsinə və həmin sahələrin inkişafına

təminat verir.

Bununla yanaşı, həm də qeyd etmək lazımdır ki, məsələ

heç də iqtisadiyyatın digər sahələri kimi, aqrar sahəyə də böyük

məbləğdə büdcə vəsaiti ayrılmasında deyil. Əsas məsələ

ondadır ki, ayrılan vəsait tam həcmdə təyinatı üzrə xərcləmək

mümkün olsun.

Hazırda ölkəmizdə aparılan aqrar və institusional isla-

hatlar nəticəsində xüsusi mülkiyyətə əsaslanan sahibkarlıq tam

formalaşıb, bazar iqtisadiyyatına keçid dövrü başa çatıb. Artıq

aqrar sahə öz inkişafının yeni mərhələsinə keçib və hazırda

istehsalçıları məhsul istehsalını necə təşkil etmək yox, məhsul

istehsalına xidmət edən təşkilatlar, məhsul emalı müəssisələri

ilə əlaqələrin qurulması, istehsal edilən məhsulun satışının daha

162

səmərəli yollarının tapılması, rəqabətli məhsul istehsalı üçün

yeni texnika və texnologiyaların tətbiqi və iqtisadi səmərəliliyi

artıran digər məsələlər daha çox düşündürür. Bu mərhələnin

əsas hədəfləri aqrar sahədə əmək məhsuldarlığını artırmaq,

məhsulların ucuz başa gəlməsinə nail olmaq, daxili bazarda rə-

qabətə tab gətirməklə yanaşı, xarici bazara yüksək keyfiyyətli

və dünya standartlarına uyğun məhsul çıxarmaqdır. Lakin heç

kimə sirr deyil ki, hazırda kənd təsərrüfatı məhsulları isteh-

salçıları istehsal etdikləri məhsulları satmaqda böyük çətin-

liklərlə üzləşir, məhsulun bir hissəsini vaxtında və səmərəli

qiymətə sata bilmədiklərindən xarab olur və itkiyə yol verilir.

Digər tərəfdən, emal müəssisələrinin az olması, məh-

sulların topdan və pərakəndə satışı ilə məşğul olanların bazarda

hökmran rnövqe tutması istehsalçıları məhsulu həddən çox

aşağı qiymətə satmağa məcbur edir. Nəticədə aylarla məhsul

istehsalına əmək və vəsait sərf edən fermerlər qazanc əldə edə

bilmədikləri halda, bu məhsulların emalı və alqı-satqısı ilə

məşğul olanlar bir neçə saat və ya gün ərzində 2-3 dəfə artıq

gəlir əldə edirlər. Bu isə növbəti ildə müəyyən məhsulların

istehsalının azalmasına və idxalının artmasına səbəb olur.

Göstərilənlər nəzərə alınaraq əksər məhsul istehsalçıları

bu vəziyyətdən çıxış yolunu əsas ərzaq məhsullarına dövlət

sifarişinin verilməsində, "Azərittifaq"ın və onun yerli təşkilat-

larının kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükü üzrə fəaliy-

yətinin bərpa edilməsində, topdan və pərakəndə satış üzrə

qiymət əlavələrinə dair normaların dövlət tərəfindən müəyyən

edilməsində görürlər. Bir çox fermerlər dövlət sifarişinin

verildiyi və məhsul tədarükünün sistemli qaydada təşkil edil-

diyi halda hər hektar əkinə görə dövlət büdcəsindən ödənilən

subsidiyadan imtina etməyə hazır olduqlarını da bildirirlər.

Hesab edirik ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükü

və satışında bir çox ölkələrdə formalaşmış topdansatış

bazasının yaradılması təcrübəsindən faydalanmağa ehtiyac var.

İspaniyada 100 min nəfərdən çox əhalisi olan bütün şəhərlərdə

163

belə bazalar mövcuddur. Madrid şəhərində isə səhm zərfinin 51

faizi Madrid meriyasına məxsus olan "Merkasa" adlı dövlət və

xüsusi mülkiyyətə əsaslanan birgə müəssisə fəaliyyət göstərir.

Madrid şəhəri və ətraf yaşayış məskənlərinin 6 milyon nəfər

əhalisini ərzaq ilə təmin edən bu müəssisə 240 hektar ərazini

əhatə edir və burada ilkin emal, məhsulun satışa hazırlanması

obyektləri, baytarlıq, fıtosanitar və keyfiyyətə nəzarət struktur-

ları yerləşir. Bu da dövlət orqanlarının mərkəzləşmiş qaydada

məhsulun keyfiyyətinə nəzarət etməyə və topdansatış və

pərakəndə satış qiymətləri tənzimləməyə imkan verir. Şəhərin

bütün iaşə obyektləri və pərakəndə satış obyektləri bazanın

xidmətlərindən istifadə edir. Aqrar sferanın gələcək inkişafını

təmin edən amillərdən biri də kənd təsərrüfatında kooperasiya

əlaqələrinin yaradılmasıdır. Belə ki, kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalı ilə məşğul olan kooperativlərin yaradılmasına diqqət

artırılmalı, dövlət büdcəsi vəsaiti hesabına güzəştli kreditlər,

lizinq yolu ilə texnika, damazlıq heyvan və digər vasitələr

verilərkən bu kooperativlərin maraqları nəzərə alınmalıdır.

Digər tərəfdən, dövlət büdcəsindən istehsal kooperativlərinə

özlərinin istehlak kooperativləri yaratmaqda kreditlər ayrılması

nəzərdə tutulmalıdır. Ayrılıqda fəaliyyət göstərən kənd

təsərrüfatı istehsalçılarına xidmət edən (təchizat, aqroservis və

digər) və kənd təsərrüfatı məhsullarından istifadə etməklə

fəaliyyət göstərən müəssisələr (emal, yeyinti və yüngül sənaye

və s.) həmişə yüksək gəlir götürdükləri halda ölkə iqtisa-

diyyatının və cəmiyyətin inkişafına böyük təsir imkanları olan

kənd təsərrüfatı və kənd yerləri gəlir götürmür, ziyanla işləyir

və tənəzzülə uğrayır.

Ona görə də aqrar sahənin hərtərəfli və səmərəli inkişafını

təmin etmək üçün əsas məsələlərdən biri bu iqtisadi sahələrin

kooperasiyasının dövlət tərəfindən stimullaşdırılmasıdır. Digər

tərəfdən, dövlət dəstəyi əsasında kənd təsərrüfatı istehsal

kooperativlərinin özlərinin kredit, xidmət və emal müəssisələri

164

olmalıdır ki, onlar başqalarının təsirinə məruz qalmadan

sərbəst fəaliyyət göstərə bilsinlər.

Bir çox ölkələrdə və müxtəlif dövrlərdə əhalini ərzaq

çatışmazlığından məhz kənd təsərrüfatı kooperativləri xilas

edib. Hazırda Avropa ölkələrinin əksəriyyətində fermerlərin

təxminən 80 faizi kooperativlərdə birləşib və onlar istehsal

edilən bir çox kənd təsərrüfatı məhsullarının 70-90, bəzi

ölkələrdə isə 100 faizini istehsal və emal edərək satırlar.

Aqrar sahənin inkişafının yeni mərhələsinə xas olan

cəhətlərdən biri də kənd təsərrüfatında, ilk növbədə pambıq-

çılıqda və südçülükdə klaster sisteminə keçmək üçün geniş

imkanların və perspektivlərin olmasıdır. Əlbəttə, bu məsələlər

dövlətin dəstəyi olmadan mümkün deyildir. Bu mənada yaxşı

olardı ki, Nazirlər Kabineti nəzdində ictimai əsaslarla fəaliyyət

göstərən "Aqrar məsələlərə dair komissiya" yaradılsın.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin

rəhbərliyi və aqrar bölməyə göstərdiyi gündəlik diqqət və

qayğısı sayəsində ölkə iqtisadiyyatında özünəməxsus yeri olan

bu sahə bundan sonra da yüksək sürətlə inkişaf edəcək, kənd

yerlərinin siması tezliklə ən yüksək tələblərə cavab verən

səviyyəyə çatdırılacaqdır. Dövlət büdcəsindən aqrar sahəyə

ayrılan vəsait bu bölmənin yeni inkişaf mərhələsinə qədəm

qoyduğunu və onun möhkəm təməl üzərində inkişafını sübut

edir. Əminik ki, aqrar sahənin inkişafındakı bu yeni mərhələ də

uğurla başa çatacaqdır.

3. Regional inkişaf və regional

iqtisadi inkişaf siyasəti

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı müasirmərhələdə

ölkənin ümumi inkişafına regionların sosial-iqtisadi yüksəli-

şinin ürətləndirilməsi yolu ilə nail olmaq mümkündür. Bununla

əlaqədar olaraq sosial-iqtisadi inkişafın tələblərinə uyğun

olaraq regional inkişaf siyasəti və regional inkişaf proqramları,

165

onların tənzimləyən və idarəedən sistemlər formalaşmalıdır.

Son illər bu istiqamətdə Azərbaycan Respublikasında möh-

təşəm siyasi və iqtisadi əhəmiyyətli tədbirlər həyata keçirilir və

yüksək nəticələrə nail olunur.

Qeyd etmək lazımdır ki, ölkəmizin iqtisadiyyatının

inkişafı və ərazi təşkilində kəskin ziddiyyət olmuş və bu proses

çox uzun dövr davam etmişdir. Belə ki, Abşeron iqtisadi

rayonu ilə digər regional arasında məhsuldar qüvvələrin in-

kişafı səviyyəsindəki fərq iqtisadi inkişafında fərqlənməsinə sə-

bəb olmuşdur. Bu fərq son illər zəifləsədə hələlik qalmaqdadır.

Bunlar isə regionların düzgün müəyyən edilməsini, onların

inkişafının istiqamətlərinin əsaslandırılmasını əsas vəzifə kimi

qarşıya qoyur.

Məlum olduğu kimi təbii, insan və maddi resurslar ayrı-

ayrı ərazilərdə bir-birindən həm kəmiyyət və həmdə keyfiyyət

etibarı ilə fərqlənirlər. Ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının

sürətləndirilməsi üçün onların dəqiq uçota alınması və səmərəli

istifadə olunması obyektiv zərurət təşkil edir.

İqtisadi ədəbiyyatda region anlayışı müxtəlif mənada şərh

olunur. Uzun illər mövcud olan təsəvvürə görə region sözü

müxtəlif məzmunlu ərazi qruplarını əhatə edən geniş mənalı

anlayışdır. Digər tərəfdən region latın sözündən əmələ gəlib

ölkə, vilayyət mənasında işlənilir. Region inzibati-ərazi böl-

güsündə və milli dövlət quruculuğunda öz roluna və idarə olun-

ması formasına görə bir-birindən fərqlənən müxtəlif ərazi

formalarına ayrılır. Region sözü eyni zamanda bir çox Avropa

ölkələrində regional iqtisadiyyatda və coğrafiyada işlədilən

“rayon” anlayışına da uyğundur. Bu anlayış ərazinin ölçüsü,

böyüklüyü, bəzi xüsusiyyətləri ilə bağlıdır və Azərbaycan

Respublikasında da geniş işlədilir.

Ona görə də Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi

inkişafının sürətlənməsinə dair qəbul edilmiş Dövlət proqram-

larında regionların hər birinin xüsusiyyətləri, ölçüləri, böyük-

lüyü və s. nəzərə alınaraq sosial-iqtisadi inkişafının istiqa-

166

mətləri düzgün və konkret olaraq müəyyən edilmişdir. Lakin

onu da qeyd etmək lazımdır ki, uzun illər ərzində bu problemə

səthi yanaşılmış, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı birtərəfli

aparılmış, sənaye, tikinti, nəqliyyat, rabitə, sosial-məişət, bütün

növ xidmət başlıca olaraq Abşeron iqtisadi regionunda inkişaf

etdirilmişdir. Bünün nəticəsidir ki, digər regionların sərvət-

lərindən, resurslarından, imkanlarından məqsədəuyğun istifadə

olunmamış, əhali xüsusilə əmək qabiliyyətli əhali üzrə axın

getdikcə sürətlənmiş, regionların əksəriyyəti sosial-iqtisadi

inkişafa nail ola bilməmişdir.

Azərbaycan Respublikasında sosial-iqtisadi inkişafın

sürətləndirilməsi və ölkənin bütün regionlarının bu mühüm

prosesə cəlb edilməsi məqsədi ilə onların mövcud sər-

vətlərindən və imkanlarından səmərəli istifadəyə nail olunması

və regionların sosial-iqtisadi inkişafını yüksəltməsi obyektiv

zərurət təşkil edir. Ölkəmizdə bazar münasibətlərinin formalaş-

ması, azad rəqabətin genişlənməsi sosial-iqtisadi artımın sürət-

lənməsinə real imkanlar açmış, regionların inkişafına səbəb

olmuşdur.

Regionlarda sahibkarlığın və xüsusilə aqrar sahibkarlığın

inkişafını sürətləndirilməsi hər bir regionda mövcud olan əmək

ehtiyatından, təbii və iqtisadi potensialdan səmərəli istifadə

edilməsinə və beləliklə iqtisadiyyatın davamlı inkişafına,

əhalinin məşğulluğunun artırılmasına, işsizliyin azaldılmasına,

yoxsulluğun səviyyəsinin aşağı düşməsinə və digər məsələlərin

həllinə şərait yaradır. Bu istiqamətdə tələb olunan tədbirlərin

həyata keçirilməsi regionlarda mövcud olan istehsal, iqtisadi,

texniki-texnoloji, sosial fərqlərin aradan qaldırılmasını və re-

gional tarazlığın əldə olunmasını təmin etməklə yanaşı, onların

iqtisadi gücünü artırır və sosial problemlərin həllini sürət-

ləndirir.

Azərbaycan Respublikasında siyasi sabitliyə nail olduğu,

xarici, iqtisadi əlaqə və münasibətlərin genişləndiyi, milli

iqtisadiyyatın başlıca sahələrində yüksək inkişaf səviyyəsinin

167

əldə edildiyi üçün regional inkişafa tələbat artır. Bununla

əlaqədar olaraq ölkə üzrə və regionlarda sahibkarlıq fəaliyyəti

genişlənir, onlara dövlət köməyi və himayəsi artır, dövlət

tənzimlənmə mexanizmi təkmilləşir, onların səmərəli fəaliyyət

göstərilməai üçün mühüm tədbirlər həyata keçirilir.

Azərbaycan Respublikasında sahibkarlığın hüquqi tə-

minatı və sağlam rəqabətin formalaşması, onların fəaliyyəti ilə

əlaqədar qanunların qəbul edilməsi regionlarda sahibkarlığın

müasir dövrün tələbləri səviyyəsində fəaliyyətinə real imkanlar

açmışdır.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ardıcıl olaraq

yerli və xarici iş adamları və sahibkarlarla keçirdiyi işguzar

görüşləri, regionlara mütəmadi olaraq gedişləri, sahibkarlığın

və regionların inkişafı ilə əlaqədar qəbul edilmiş proqramlar,

keçirilən müşavirələr regionların sosial-iqtisadi inkişafına güclü

təkan vermişdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 27 avqust 2002-ci

il tarixli "Azərbaycan Respublikasının sahibkarlığa kömək milli

fondu" haqqında əsasnamənin təsdiq edilməsi haqqında fərmanı

regionlarda sahibkarlığa dövlət maliyyə köməyi sisteminin

inkişafını təmin etmişdir. Belə ki, bu fərman güzəştli şərtlərlə

kiçik və orta sahibkarların maliyyələşməsi sistemini yarat-

mışdır.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24 noyabr 2003-

cü il tarixli "Azərbaycan Respublikasında sosial-iqtisadi

inkişafın sürətləndirilməsi tədbirləri" haqqında fərmanı ölkədə

və regionlarda sosial-iqtisadi inkişafın daha da sürətləndirilməsi

yolu ilə əhalinin məşğulluğunu və maddi rifah halını daha da

yaxşılaşdırılmasına nail olunmaq məqsədi ilə sahibkarlıq

fəaliyyətinin genişləndirilməsini təmin etmişdir.

Respublikada və regionlarda sahibkarlıq fəaliyyətinin sə-

mərəliliyinin yüksəldilməsi üçün iqtisadi islahatların daha da

dərinləşməsi prosesi artırılır. Belə ki, hazırda kənd təsərrüfatı

məhsullarının emalı sahələrinin inkişafına və bunların

168

regionlarda daha da genişləndirilməsinə nail olunur, regionlar-

da servis xidmətləri şəbəkəsinin yaradılması həyata keçirilir,

sahibkarlığın vergi, qiymət, kredit mexanizmi təkmilləşdirilir.

Azərbaycanda və regionlarda kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalına marağın yüksəldilməsinin həyata keçirilməsi üçün

verilən müddətli güzəştlər 1999-cu ildən 2004-cü ilə şamil

olunan müddət 2009-cu ilin 1 yanvarına və sonra isə 2013-cü il

yanvarın 1-nə qədər uzadılmışdır.

Azərbaycan Respublikasında regionların inkişaf etdiril-

məsi zəruriliyi nəzərə alınaraq ölkə prezidentinin 11 fevral

2004-cü il tarixli "Regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövbt

Proqramının təsdiq edilməsi haqqında" fərmanı ilə çox böyük

siyasi və iqtisadi əhəmiyyətli proqram qəbul edilmişdir. Dövlət

Proqramında regionların sərvətlərindən, təbii şəraitindən sə-

mərəli istifadə olunması ilə istehsalın bütün sahələrində məhsul

istehsalın artırılması, kənd təsərrüfat, emal sənaye sahələri,

xidmət növlü, infrastrukturun inkişaf etdirilməsı ilə yanaşı

regionlarda istehsal-sosial obyektlərin inkişafı, mədəni-məişət,

təhsil, səhiyyə, idman sahələrinin genişləndirilməsi, əhalinin

məşğulluğunun yüksəldilməsi, həyat şəraitinin yaxşılaşdı-

rılması başlıca vəzifə kimi qarşıya qoyulmuşdur.

Dövlət Proqramında ayrı-ayrı rayonlarda iqtisadiyyatın

inkişafını sürətləndirən amillər, bununla bağlı Dövlət siyasətini

əsas istiqamətləri müəyyən edilmişdir. Dövlət siyasətinin baş-

lıca məqsədi regionlarda əhalinin maddi rifahının, sosial

şəraitinin yaxşılaşdırılması, dağ və dağətəyi rayonların inkişa-

fına xüsusi diqqət verilməsi, ölkənin ənənəvi sahələri - tərə-

vəzçiliyin, üzümçülüyün, pambıqçılığın, heyvandarlığın in-

kişafı nəzərdə tutulmuşdur.

Dövlət Proqramından qəbulundan sonrakı dövrün statistik

məlumtlarının təhlili göstərir ki, proqramda nəzərdə tutulan

tədbirlərə əsasən nail olunmuş, məhsul istehsalı artmış, əhalinin

həyat səviyyəsi yaxşılaşmış, səmərəlik yüksəlmişdir.

Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişa-

169

fının sürətləndirilməsinə dair Dövlət Proqramının həyata ke-

çirilməsi nəticəsində əldə edilən yüksək nəticələr nəzərə

alınaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən 14

aprel 2009-cu ildə fərmanla yeni Dövlət Proqramı “Azərbaycan

Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi

inkişafı Dövlət Proqramı” təsdiq olunmuşdur. Proqramda

regionlarda sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsinin əsas

istiqamətləri müəyyənləşdirilmiş, bununla əlaqədar qarşıda du-

ran başlıca vəzifələr göstərilmişdir. İrəli sürülən tədbirlər bütün

regionlarda sosial və iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsinə real

imkanlar açmışdır.

Olkənin sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsində

regionların rolunun artırılması və əhəmiyyətinin yüksəldilməsi

üçün onların imkan və resurslarından səmərəli istifadəyə nail

olunması həlledici səviyyədə regionların müəyyən edilməsinin

düzgün həyata keçirilməsindən asılıdır. Müasir dövrdə iqtisadi

ədəbiyyatda regionun müəyyən edilməsinə müxtəlif mövqey-

dən yanaşılır. Mövcud fikirlərin ümumiləşdirilməsi nəticəsində

aydın olur ki, region müxtəlif, bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan

əlamətləri özündə birləşdirən, bu əlamətlərə görə tam olan və

bu əlamətlərə görə başqalarından fərqlənən ərazi hissəsidir.

Bu tam olan cəhət həmin ərazinin inkişafının obyektiv

şərti və qanunauyğun nəticəsidir. Region müəyyən edilərkən

ona müxtəlif cəhətdən yanaşılır və qarşıya fərqli məqsədlər

qoyulur ki bunlarda regionların bir birindən fərqlənməsinə

gətirib çıxarır. Ümumiyyətlə iqtisadi ədəbiyyatda 50-dən çox

region (rayon) kateqoriyası müəyyən edilmişdir.

Beləliklə, region dedikdə ölkənin hər hansı bir hissə-

sindən təbii, iqlim, sosial, təsərrüfat, etnik mədəniyyət və s.

xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən müxtəlif ərazilərinin, rayon-

larının, bölgələrinin mövcud olduğunun dərk edilməsi başa

düşülür.

Bu qəbuletmə hər bir ərazinin iqtisadi, siyasi, sosial və

digər problemlərinin yerli şərait nəzərə almaqla həlli vasitəsilə

170

həyata keçirilməsi yüksək iqtisadi, həyati və sosial şəraitin

formalaşmasına şərait yaradır.

Son dövrlərin regionçuluq təcrübəsindən aydın olur ki,

qarşıya qoyulan məqsəd və vəzifələrdən asılı olaraq region

müəyyən edilərkən aşağıdakı amillərdən biri, bir neçəsi və

yaxud əksəriyyəti kompleks nəzərə alınmalıdır: təbii mühit;

etnik xüsusiyyətlər və əlamətləri; demoqrafik amillər; əhalinin

məskunlaşması; dini xüsusiyyətlər; siyasi-coğrafi, sosial-iqtisa-

di amillər; əhalinin gəlirləri, həyat səviyyəsi, mədəni əlaqələri;

inkişaf səviyyəsi.

Regionun neçə və hansı amilləri nəzərə almaqla müəy-

yənləşdirilməsi onun qarşısında duran məqsəddən asılıdır. Bu

qayda olaraq bu məqsədə idarəetmənin bölüşdürülməsi məh-

suldar qüvvələri, səmərəli yerləşdirilməsi; xarici siyasəti məq-

sədyönlü həyata keçirmək və s. daxil edilir. Azərbaycan

Respublikasında regional bölgü aparılarkən qeyd edilən amil və

şərtlər nəzərəalınmışdır. Hazırda ölkəmizdə 10 iqtisadi rayon –

Abşeron, Naxçıvan, Qazax-Gəncə, Aran, Şəki-Zaqatala, Quba-

Xaçmaz, Dağlıq Şirvan, Kəlbəcər-Laçın, Lənkəran, Yuxarı-

Qarabağ müəyyən edilmiş, bunlara müxtəlif sayda inzibati

rayon daxil olunmuşdur.

Azərbaycan Respublikasında iqtisadi regionlar müəyyən

edilərkən təbii-iqlim şəraiti, itehsalın ixtisaslaşması, məhsuldar

qüvvələrin inkişaf səviyyəsi, sənaye, emal və s. sahələrin

inkişafı nəzəri alınmışdır.

Qabaqcıl təcrübələrin nəticəsindən aydın olur ki, ölkədə

regional bölgünün səmərəli aparılması və regional sosial-

iqtisadi inkişafın uğurla həyata keçirilməsi regional iqtisadi

inkişaf siyasətinin düzgün formalaşması, onun normativ-hüquqi

bazasının müasir tələblər səviyyəsində tərtib edilməsi və

fəaliyyətinin səmərəli təşkil edilməsindən asılıdır.

Regional iqtisadi inkişaf siyasəti ölkədə həyata keçirilən

ümumi sosial-iqtisadi inkişaf siyasətinin çox mühüm daxili

tərkib hissəsidir. Deməli, regional iqtisadi inkişaf siyasəti

171

müəyyən edilərkən sosial-iqtisadi inkişafın tələbləri əsas götü-

rülməlidir. Ona görə də ölkənin ümumi sosial-iqtisadi inkişafı

ilə regional iqtisadi inkişafı qarşılıqlı əlaqədə olmalı, bir-birini

tamamlamalı və onlar ümumi inkişafa və tərəqqiyə yol

açmalıdırlar.

Ümumiyyətlə dövlətin sosial-iqtisadi inkişaf siyasətinin

başlıca istiqamətlərindən biri regional iqtisadi inkişaf siya-

sətidir. Ona görə də regional iqtisadi inkişaf siyasətinin reallaş-

ma mexanizmi də bütövlükdə sosial-iqtisadi inkişaf mexaniz-

minin tərkib hissəsidir. Regional iqtisadi inkişaf siyasəti məh-

suldar qüvvələr nisbətən zəif inkişaf etmiş, regionlarda isteh-

salın üstün inkişafına nail olunmasına şərait yaradılmasını, bu

məqsədlə əməl etmək üçün regional iqtisadi, sosial, ekoloji və

s. ziddiyyətlərin yumşaldılmasına əməl edilməsini nəzərdə

tutur.

Dövlətin regional sosial-iqtisadi inkişaf siyasəti hər bir

regionun, təsərrüfatların, sahələrin inkişafı qarşısında mühüm

və perspektiv məqsədlər qoyur. Bu məqsədə nail olmaq üçün

obyekt düzgün seçilməli, qarşıya çıxan vəzifələr müəyyən

edilməli, cəmiyyət və regionların mənafeyi baxımından onların

yerinə yetirilməsi təmin edilməlidir.

Dövlətin regional iqtisadi inkişaf siyasətinin müvəf-

fəqiyyəti onun obyektlərinin, məqsədinin, vəzifələrinin və

həyata keçirilməsi vasitələrinin düzgün seçilməsindən asılıdır.

Regional iqtisadi inkişaf siyasətinin başlıca məqsədinə işsiz-

liyin azaldılması; həyat şəraitinin və məşğulluq səviyyəsinin

yüksəldilməsi; həyat şəraitində və səviyyəsində regionlarda

mövcud olan fərqlərin aradan qaldırılması; regionlarda ümumi

inkişaf sürəti arasındakı fərqin ləğv edilməsi.

Regional sosial-iqtisadi inkişaf siyasətinin qarşısında

duran bu qrup məqsədlər və onların yerinə yetirilməsi vəzifələri

Azərbaycan Respublikası üçün böyük əhəmiyyətə malikdir.

Belə ki, həmin məqsədlərə nail olmaq üçün ölkəmizdə müvafiq

normativ-hüquqi baza yaradılmış, onların mexanizmi müəyyən

172

edilmişdir. Bütün bunlar son illər respublikamızın regionlarda

sosial-iqtisadi inkişafın səviyyəsində tarazlığın yaranmasına,

ölkə üzrə inkişaf sürətinin artmasına şərait yaratmışdır.

Regionların sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi

həlledici səviyyədə bu sahədə qarşıya qoyulan məqsədin yerinə

yetirilməsi vəzifələrinin düzgün həyata keçirilməsindən asılıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, regional sosial-iqtisadi inkişafa nail

olunması üçün regionun inkişaf səviyyəsindən, strateji məq-

sədlərin və praktiki vəzifələrin yerinə yetirilməsindən asılı ola-

raq qarşıda duran məqsədlər eyni deyildir. Ona görə də qarşıda

duran məqsədə nail olunması üçün vəzifələr də eyni ola bilməz.

Azərbaycan Respublikasının müasir inkişafı mərhələ-

sində regional inkişaf siyasətinin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar

qarşıya qoyulan məqsədə nail olunması üçün aşağıdakı başlıca

vəzifələrə - regionların əmək ehtiyatından, işçi qüvvəsindən,

təbii sərvətlərindən, istehsal resurslarından, təbii-iqlim şərai-

tindən, torpaq-su mənbələrindən, maliyyə vəsaitindən, xarici

investisiyalardan, elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərindən, mü-

tərəqqi texnologiyadan və s. səmərəli istifadəyə nail olunmalı;

çoxukladlı iqtisadiyyat inkişaf etdirilməsi, sahibkarlıq forma-

laşmalı, xidmət növləritəkmilləşdirilməli, bazar münasibətləri

inkişaf etdirilməli, azad alqı-satqı, sərbəst rəqabər, səmərəli

əlaqə və münasibətlər formalaşmalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda regional sosial-iqtisadi

inkişaf siyasətinə uyğun olaraq göstərilən vəzifələrin hamısına,

bir qisminə tam, digərinə isə nisbətən zəif əməl olunur. Ona

görə də son illər respublikanın bütün regionlarında iqtisadi

inkişafa nail olunur və bu proses getdikcə sürətlənir.

Azərbaycan Respublikasında regional siyasətin strateji

məqsədinə nail olmaq üçün ölkənin iqtisadiyyatı, xüsusilə sə-

naye və aqrar bölmənin sahə və ərazi quruluşu səmərəli şəkildə

təkmilləşdirilməlidir. Bununla əlaqədar olaraq çox mühüm və

müasir dövrün tələblərinə cavab verən iqtisadi, sosial, təşkilati,

texniki-texnoloji tədbirə nail olunmalıdır. Müasir dövrdə

173

regional inkişaf siyasətinin düzgün formalaşması və müvəf-

fəqiyyətlə həyata keçirilməsi bir sıra amil və şərtlərlə bağlıdır.

Belə ki, ölkəmiz keçmiş sovetlər birliyinin tərkibində olarkən

birtərəfli inkişafda olmuş, başlıca olaraq xammal istehsalçısına

çevrilmiş, istehsal vasitələri istehsalı məhdud olmuş, aqrar sahə

isə qeyri ərzaq məhsulları istehsalı ilə məşğul olmuşdur.

Doğrudur, son illər az bu sahədə ciddi dəyişikliklər aparıl-

mışdır. Lakin istehsalın quruluşunun tamamilə dəyişdirilməsinə

nail olunmamış respublikanın daxili tələbatının ödənilməsinə

xidmət edən sənaye və kənd təsərrüfatı sahələri nisbətən zəif

inkişaf etmişdir. Xüsusilə ərzaq məhsulları istehsalı respubli-

kada mövcud tələbatdan xeyli azdır və hazırda ölkəmizdə ərzaq

məhsulları istehsalı daxili tələbatın 75-80%-ni ödəyir və hələlik

tələbatın 20-30% idxal hesabına ödənilir. Onu da qeyd etmək

lazımdır ki, ölkənin ərzaq məhsullarına olan tələbatı mövcud is-

tehsal potensialından xeyli aşağıdır. Qeyd etmək lazımdır ki,

ölkəmizdə xalq istehlakı malları istehsal edən sahələrinin in-

kişaf səviyyəsi də hələlik zəifdir. Ona görə də qeyri ərzaq mal-

larına olan tələbatın ödənilməsində də xarici bazarlar üstünlük

təşkil edir. Deməli ölkədə yerli xalq istehlakı malları istehsal

edən sahələrinin inkişafına nail olunmalı, həmin müəssisələrin

xammal istehsal edilən regionlarda inkişafı təmin edilməlidir.

4. Azərbaycan Respublikası regionlarının iqtisadi

inkişafının səviyyəsi

Azərbaycan Respublikasında iqtisadi islahatların dərinləş-

məsi, xüsusi mülkiyyətin inkişafı və sahibkarlığın formalaşması

və səmərəli fəaliyyət göstərməsi nəticəsində ölkədə sosial-

iqtisadi inkişafın sürətlənməsi təmin edilmiş, işgüzar təşəb-

büslərin üzə çıxmasına və onların səmərəli fəaliyyət göstərmə-

sinə real imkanlar açılmışdır. Lakin bütün iqtisadi regionlarda

yüksək sosial-iqtisadi yüksəlişə nail olunmuşdur.

174

Bunun başlıca səbəbi regionların mövcud ehtiyat və

sərvətlərindən eyni səviyyədə istifadəyə nail olunmaması və

eyni formada təsərrüfatçılıq mexanizmlərinin formalaşmama-

sıdır. Bununla əlaqədar olaraq qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə

iqtisadi inkişafa nail olunması üçün bütün regionların imka-

nından səmərəli istifadə təmin edilməlidir. Bunun üçün Azər-

baycan Respublikasında məqsədəuyğun tədbirlər həyata ke-

çirilir. Belə ki, ölkəmizdə ümumi inkişafın və sosial-iqtisadi

yüksəlişin həyata keçirilməsinə dair hazırlanan tədbirlərlə

yanaşı regionların sosial-iqtisadi yüksəlişinin təmin edilməsinə

dair böyük siyasi və iqtisadi əhəmiyyətli proqramlar da qəbul

edilmiş, onların tətbiqinə nail olunmuşdur.

Azərbaycan Respublikası prezidenti cənab İ.H.Əliyev 24

noyabr 2003-cü il tarixli "Azərbaycan Respublikasında sosial-

iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi tədbirləri haqqında" fərmanı

11 fevral 2004-cü il tarixli "Regionların sosial-iqtisadi inkişafı

Dövlət Proqramının təsdiq edilməsi haqqında” fərmanı ilə

təsdiq olunmuş və 2004-2008-ci illəri əhatə edən proqramı,

habelə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 14 aprel 2009-cu il

tarixli fərmanı ilə təsdiq olunmuş "Azərbaycan Respublikası

regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı

Dövbt Proqramı" regionlarda yüksək sosial-iqtisadi inkişafın

istiqamətlərini müəyyənləşdirilmiş konkret vəzifələr irəli sürül-

müş, onların yerinə yetirilməsi mexanizmləri təsdiq edilmişdir.

Bütün bunlar Azərbaycan Respublikasında ümumi sosial-

iqtisadi inkişafı təmin etmiş, bazar münasibətlərinin formalaş-

masına şərait yaratmış, milli iqtisadiyyatın qabaqcıl ölkələrin

iqtisadiyyatına inteqrasiya prosesinin güclənməsinə real im-

kanlar açmışdır. Lakin bu proses bütün regionlarda eyni sə-

viyyədə olmamış, bir regionda yüksək inkişafa nail olunduğu

halda, digərində aşağı, başqasında isə əksinə olaraq azalma hal-

larına yol verilmişdir ki, bu da ümumi inkişafa mənfi təsir gös-

tərmişdir. Qeyd edilənlər ölkə üzrə və regionlar səviyyəsində

iqtisadi inkişafın səviyyəsinin təhlil edilərək öyrənilməsini, hər

175

bir regionun inkişafını və yaxud inkişafdan geri qalmasını

müəyyənləşdirilməsini, bununla bağlı imkanların aşkar edilmə-

sini onlardan səmərəli istifadə olunması yollarını müəy-

yənləşdirilməsini başlıca vəzifə kimi qarşıya qoyur.

Regionlarda iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi ilə əlaqə-

dar olaraq başlıca vəzifə hər bir regionun inkişaf səviyyəsini

dəqiq öyrənmək, bu sahədə əldə edilən qabaqcıl təcrübəni ümu-

miləşdirmək və onlardan başqa regionların yerli şəraitinin xü-

susiyyətlərini, əhalinin vərdişini, infrastrukturun və s. nəzərə

almaqla istifadə etməkdən ibarətdir.

Azərbaycan Respublikasında iqtisadi islahatların düzgün

həyata keçirilməsi nəticəsində əldə edilən qabaqcıl təcrübədən

aydın olur ki, hər bir regionun, ərazinin, rayonun təbii və

sosial-iqtisadi potensialından tam və səmərəli istifadə edilməsi

əsasında iqtisadi yüksəlişə nail olunmasına və əhalinin həyat

şəraitinin yaxşılaşdırılmasına yalnız dövlət orqanlarının deyil,

xüsusilə yerli və özünüidarəetmə orqanlarının düzgün fəaliyyəti

nəticəsində nail olmaq mümkündür.

Regionların iqtisadi inkişafının əsas istiqamətləri

müəyyən edilərkən hər bir regionun bütün təsərrüfat və sosial

subyektləri ilə hərtərəfli əlaqələr qurulmalı, yerli iqtisadi

problemlər öyrənilməli, yerli mütəxəssis və icra orqanlarının

fikir və təklifləri nəzərə alınmalıdır. Bunlarla yanaşı hər bir

regionun fəaliyyət istiqaməti əsas götürülməli, iqtisadiyyatda

və xidmət sahəsində regionun xüsusi çəkisi müəyyən edilməsi,

sosial-iqtisadi inkişafa dair irəli sürülən təkliflər regionun

strateji inkişaf istiqamətini uyğun müəyyən edilməlidir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın iqtisadiyyatının

inkişafı və ərazinin təşkilində tarixən ziddiyyətlər olmuş, bunlar

həb də qalmaqdadır. Belə ki, uzun illər ərzində Abşeron iqtisadi

regionu ilə Azərbaycanın digər iqtisadi regionları arasında məh-

suldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi kəskin fərqlənmiş, Abşe-

ronda intensiv inkişaf təmin edilmiş, belə hal digər regionlarda

zəif olmuşdur.

176

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda qeyd edilən zid-

diyyətin aradan qaldırılmasına dair dəfələrlə məsələ qaldırılmış,

bəzi qərarlar qəbul olunmuş, tədbirlər həyata keçirilmişdir.

Lakin bütün bunlar müsbət nəticə əldə edilməsini təmin

etməmişdir.

Statistik məlumatlara əsasən 1990-cı ilin əvvəlinə

Azərbaycan Respublikasının ərazisinin 6,9%-i, əhalisinin 29%-ə

qədəri və sənaye məhsulları istehsalının isə 73% Abşeron

iqtisadi regionunun payına düşürdü. Əlbəttə bu hal digər re-

gionların iqtisadi inkişafına şərait yaratmır, məhsuldar qüv-

vələrin istifadə olunmasında ziddiyyətlər formalaşdırıldı.

Azərbaycan Respublikasında elmi əsaslara söykənən

regional inkişaf, siyasətin uğurla aparılması, bununla əlaqədar

olaraq mühüm siyasi, iqtisadi, texniki-texnoloji tədbirlərin

həyata keçirilməsi, müasir dövrün tələblərinə tam cavab verən

qanunların qəbul edilməsi, nəhəng dövlət proqramlarının təsdiq

edilməsi, onlara nəzarətin gücləndirilməsi nəticəsində son illər

Azərbaycanda nəhəng inkişafa nail olunmuş, məhsuldar qüvvə-

lərin yerləşdirilməsində aparılan dəyişikliklər sosial-iqtisadi

yüksəlişdə qanunauyğunluğu həyata keçirmişdir. Ölkədə çoxlu

sayda maşınqayırma, energetika, emal, kimya müəssisələri

tikilib işə salınmış, onların çoxu digər regionlarda inkişaf etdi-

rilmişdir. Regionlarda aqrar-sənaye kompleksinin ixtisaslaşmış

sahələrinin intensiv inkişafı sürətləndirilmiş, tədarük, satış,

emal, saxlama müəssisələri yaradılmış, onların maddi-texniki

bazası yaxşılaşdırılmışdır. Bütün bunların nəticəsində sosial-

iqtisadi inkişaf Bakı və Abşeron regionuna nisbətən digər re-

gionlarda daha üstün yüksəlmişdir.

Qeyd edilənlərin nəticəsində son illər sənaye məhsulu

istehsalında Abşeron iqtisadi regionunun xüsusi çəkisi 73%-dən

59,5%-ə düşmüş, digər regionların xüsusi çəkisi isə əksinə

27%-dən 40,5%-ə qədər yüksəlmişdir. Bunların nəticəsində

əksər regionlarda, rayonlarda iqtisadiyyatın strukturu mütərəqqi

177

istiqamətdə dəyişmiş, zənginləşmiş, əksər şəhər və kəndlər öz

həqiqi inkişaf yoluna çıxmışlar.

Lakin bu inkişaf nə qədər sürətli olsa da o uzun illər

davam edən prosesi tam həll edə bilmirdi. Belə ki, baş verən

inflyasiya, digər tərəfdən işğalçı ölkənin Azərbaycan ərazilərini

işğal etməsi, infrastrukturun dəyişməsi, qaçqın və köçkünlərin

artması Abşeron iqtisadi regionunun inkişaf sürətinin yüksəl-

məsinə, digərinin isə əksinə aşağı düşməsinə səbəb olmuşdur.

Göstərilənlər nəzərə alınaraq son illər, xüsusilə 2004-cü

ildən başlayaraq Azərbaycanda regional inkişaf siyasəti

dəyişmiş, iqtisadi yüksəlişə başlıca olaraq regionların inkişafı

nəticəsində nail olunmasına üstünlük verilmişdir. Əlbəttə bu

proses məhsuldar qüvvələrin yerləşməsində ciddi problemlər

yaratmışdır. Hazırda sənaye məhsulu istehsalı başlıca olaraq

Abşeron iqtisadi regionunda cəmlənmişdir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İ.Əliyev cənabları

haqlı olaraq göstərir ki, belə vəziyyət ölkəmizin hərtərəfli

inkişafı, yoxsulluğun, işsizliyin mənafeyi ib ziddiyət təşkil edir,

bunlara yol vermək olmaz. Ona görə də Azərbaycanda regional

inkişafın qanunauyğun həyata keçirilməsinə xüsusi fikir verilir.

Belə vəziyyət Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyya-

tının əsas sahələrindən biri olan aqrar-sənaye kompleksinə aid

deyildir. Doğrudur bu sahədə də regionlar arasında müəyyən

fərq vardır. Lakin bu ziddiyyət təşkil etmir və sosial-iqtisadi

yüksəlişin sürətini həlledici təsir göstərmir. Regionlarda aqrar

sferanın inkişafı arasındakı fərq əsasən onların ixtisaslaşması

ilə əlaqədardır.

Məlum olduğu kimi regionlar müəyyən edilərkən çoxlu

sayda göstəricilər əsas götürülür və hər bir regiona müxtəlif

sayda rayon daxil edilir. Məsələn, ən böyük region Aran sayılır

ki, ona 19 rayon daxildir. Bəzi region 5-7 rayondan ibarətdir.

Bundan asılı olaraq regionların torpaq sahələri əkin yeri,

istehsal etdiyi məhsulun miqdarı, alınan son nəticə bir-birindən

178

kəskin fərqlənir. Lakin bir hektar torpaq sahəsi, bir işçi

hesabına bu göstəricilər arasındakı fərq nisbətən kəskin olmur.

Məlumatların təhlilindən aydın olur ki, ayrı-ayrı məhsul-

ların xüsusi çəkisi regionlar arasında kəskin fərqlənir. Məsələn,

Azərbaycan Respublikasının 10 regionunun hamısında taxıl

istehsal olunur. Lakin regionlarda istehsal olunan taxılın xüsusi

çəkisi bir-birindən kəskin fərqlənir. Belə ki, ölkəmizdə istehsal

olunan cəmi taxılın 38.9% - Aran, 11.7% - Gəncə-Qazax,

15.0% - Şəki-Zaqatala, 8.5% isə Dağlıq Şirvan regionun payına

düşür. Digər regionlarda isə istehsal olunan taxılın xüsusi çəkisi

7%-dən aşağıdır. Belə vəziyyət başqa bitkiçilik və heyvandarlıq

məhsulları üzrə də mövcuddur.

Məsələn, Azərbaycan Respublikasının bütün region-

larında heyvandarlıq sahələri inkişaf etdirilir. Lakin bu sahənin

regionlarda xüsusi çəkisi arasında kəskin fərq vardır. Belə ki,

hazırda ölkədə istehsal olunan bütün ətin 35.3% Aran, 17.0% -

Quba-Xaçmaz, 13.0% - Gəncə-Qazax, 9.2% - Şəki-Zaqatala,

9.1% isə Lənkəran regionlarında əldə edilir. Başqa regionlarda

istehsal olunan ətin xüsusi çəkisi 5%-dən azdır.

Bununla yanaşı onu da göstərmək lazımdır ki, son illər

Azərbaycan Respublikası üzrə, o cümlədən regionlarda kənd

təsərrüfatı məhsulları istehsalı artır, iqtisadi səmərəlilik yük-

səlir. Məlumatların təhlilindən aydın olur ki, Azərbaycan

Respublikasının 10 regionunun hər biri böyük sərvətə malikdir,

onların torpaq, iqlim şəraiti, yeraltı və yerüstü sərvətləri, me-

şələri, kurort şəbəkələri, bitki örtüyü, heyvanat aləmi bir-

birindən fərqlidir, zəngindir. Bunlar isə regionların iqtisadi in-

kişafının sürətlənməsinə həlledici təsir göstərir.

Regionların iqtisadi inkişafının müasir səviyyəsinin

təhlilindən aydın olur ki, ölkəmizdə regional inkişaf siyasətin

düzgün həyata keçirilməsi nəticəsində regional inkişaf

ümumiyyətlə sürətlənmiş, iqtisadi yüksəlişə əməl olunmuş,

sosial problemlərin həlli istiqamətində ciddi dəyişikliklər baş

vermiş, əhalinin məşğulluğu artmış, əhali axının zəifləməsi

179

təmin olunmuşdur. Bununla yanaşı onu da qeyd etmək lazımdır

ki, mövcud imkanlar bu istiqamətdə daha səmərəli nəticələrə

nail olunmasını sübut edir. Belə ki, bəzi regionda iqtisadi

inkişaf sürəti yüksək, əhalinin həyat şəraiti daha yaxşı həll edil-

diyi halda digərlərində bu göstəricilər onların yaxşılaş-

dırılmasına dair yaradılan şəraitdə cavab vermir, istehsal-iqti-

sadi göstəricilər aşağıdır.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan Respublikasının region-

ları öz təbii sərvətlərinə və iqtisadi imkanlarına görə çox zən-

gindir. Bu sərvət və iqtisadi imkanlardan tam səmərəli isti-

fadəyə nail olunması üçün ölkəmizdə tələb olunan normativ-

hüquqi baza yaradılmış, infrastruktura formalaşmış, iqtisadi-

təşkilati tədbirlər irəli sürülmüş, sahibkarlıq fəaliyyəti forma-

laşmış, rəqabətin inkişafına şərait yaradılmış, sərbəst bazar

münasibətlərinin inkişafı təmin edilmişdir.

Təcrübə göstərir ki, bütün bunlardan səmərəli istifadənin

həyata keçirilməsi nəticəsində regionların mövcud istehsal

resurslarından, təbii sərvətlərindən, xüsusilə torpaq sahələ-

rindən, əmək ehtiyatlarından, əsas və dövriyyə fondlarından

daha düzgün istifadəyə əməl etmək, beləliklə sosial-iqtisadi

inkişafı sürətləndirmək, əhalinin həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq,

sosial problemləri uğurla həll etmək mümkündür.

Azərbaycan Respublikasının iqtisadi inkişaf səviyyəsi

digərlərindən yüksək olan regionlarının çoxillik təcrübəsindən

aydın olur ki, ölkənin əksər regionlarında sosial-iqtisadi yük-

səlişin sürətləndirilməsi üçün imkanlar və ehtiyat mənbələri

genişdir. Belə ki, regionların inkişaf səviyyəsinin sürətləndi-

rilməsi üçün ilk növbədə iqtisadi islahatlar genişləndirilməli və

dərinləşdirilməli, bütün regionlarda xüsusi mülkiyyətin imkan-

ları səfərbər olunmalı, iqtisadiyyatın və xüsusilə xidmətin bütün

sahələrində sahibkarlıq formalaşmalı və sahibkarlıq fəaliyyəti

səmərəli təşkil edilməlidir.

Bunlarla yanaşı regionların sosial-iqtisadi yüksəlişinin

sürətləndirilməsi məqsədi ilə hər bir regionun yerli şəraitinin

180

xüsusiyyətləri, istehsal-sosial infrastrukturunun inkişaf səviy-

yəsi və onların təkmilləşdirilməsi imkanları nəzərə alınaraq

torpaq, əmlak, əmək və investisiya bazarlarının inkişafına nail

olunmalı, yerli təşəbbüskar insanların həmin bazarlarda fəal

iştirakına şərait yaradılmalıdır. Eyni zamanda regionlarda

mövcud olan sosial-iqtisadi problemlərin həllində daha sə-

mərəli iştirak edən müəssisələrin, təşkilatların, sahibkarların

maddi və mənəvi marağı artırılmalı, onların fəaliyyətinə əngəl

törədən amillərin qarşısı kəskin olaraq alınmalıdır.

Regionlarda sosial-iqtisadi yüksəlişin təmin edilməsində

iqtisadi mexanizmin təkmilləşdirilməsi, maliyyə-kredit müna-

sibətlərinin səmərəli qurulması, vergi mexanizminin düzgün

təşkili, ədalətli vergi münasibətlərinin həyata keçirilməsi və bu

yollarla regionların maliyyə imkanlarının artırılması həlledici

rol oynayır. Eyni zamanda hər bir regionun sosial-iqtisadi in-

kişafının səviyyəsi və onun yüksəldilməsi ilə əlaqədar qarşıda

duran vəzifələr nəzərə alınmaqla regionların investisiya im-

kanları səfərbər edilməli, sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndi-

rilməsi məqsədi ilə yerli və xarici investisiyaların cəlb olunma-

sına səy göstərilməli, investisiyalar öz məqsədinə yönəldilməli,

bu istiqamətdə maraq yüksəldilməlidir.

Materialların təhlilindən aydın olur ki, qeyd edilən

amillərin nəzərə alınması, habelə digər təşkilati, iqtisadi, sosial,

normativ-hüquqi, texniki-texnoloji tədbirlərin həyata keçiril-

məsi regionlarda sosial-iqtisadi yüksəlişin sürətlənməsinə real

imkanlar açır, istehsal-sosial infrastrukturun inkişafını təmin

edir, məşğulluğun artmasına, işsizliyin aşağı düşməsinə şərait

yaradır, əhalinin həyat səviyyəsi yüksəlir.

Bütün bunlarla yanaşı regionların sosial-iqtisadi inki-

şafının sürətləndirilməsi üçün ölkə miqyasında və regionlarda

idarəetmə səlahiyyətləri düzgün müəyyən edilməli, sosial-

iqtisadi inkişafın zəruri problemlərinin həllində dövlət və yerli

özünüidarə orqanlarının fəaliyyəti düzgün əlaqələndirilməlidir.

Eyni zamanda regionların sosial-iqtisadi inkişafının tənzim-

181

lənməsində dövlət və yerli özünüidarə orqanlarının fəaliyyəti

düzgün əlaqələndirilməli, regional inkişafın istiqamətləri, on-

lara nəzarətin həyata keçirilməsi, maliyyələşməsi məsələlərində

yerli özünüidarə orqanlarının iştirakı təmin edilməlidir.

Bazar münasibətlərinin müasir inkişafı şəraitində Azər-

baycan Respublikasında regionların sosial-iqtisadi inkişafının

yüksəldilməsi ilə əlaqədar qarşıda duran vacib məsələlərdən

biri də yerli özünüidarə orqanlarının fəaliyyətinin səmərəsinin

artırılması üçün onların büdcələrinin gəlir bazasının genişlən-

dirilməsi, habelə onların maraqlarını ifadə edə bilən struktur-

ların formalaşdırılmasıdır. Bununla əlaqədar olaraq regionların

sosial-iqtisadi inkişafın tənzimlənmə mexanizmləri müəyyən

edilərkən yerli əhəmiyyətli məsələlərin həllinə fəaliyyət gös-

tərən bütün mülkiyyət formaları cəlb olunmalı, sosial-iqtisadi

inkişaf proqnozları hazırlanarkən bütün istehsal sahələrinin

genişləndirilməsinə, yerli əhali üçün şəraitin yaradılmasına,

onların tələbatının daha yaxşı ödənilməsinə, həyat şəraitinin

yaxşılaşmasına, əhalinin məşğulluğunun yüksəldilməsinə nail

olunmalıdır.

5. Regionlarda aqrar sferanın inkişaf səviyyəsi

Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafının sü-

rətlənməsi, əhalinin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması, döv-

lətlərarası əlaqələrin genişləndirilməsi zərurliyi, milli iqtisa-

diyyatın bütün sahələrinin sahib inkişafının təmin edilməsini

başlıca vəzifə kimi qarşıya qoyur. Bu qanunauyğunluq ölkənin

əsas istehsal sahələrindən biri olan aqrar sferanın da inkişaf

etdirilməsini tələb edir. Aqrar sferanın inkişafı ölkədə əhalinin

ərzaq və xalq istehlakı malları ilə tələbatının ödənilməsində,

habelə ölkənin bir sıra sənaye sahələrinin xammala ehtiyacının

təmin edilməsində həlledici əhəmiyyətə malikdir.

Göstərilənlər nəzərə alınaraq Azərbaycan Respublika-

sında milli iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə

182

islahatların aparılması problemləri həll edilərkən aqrar sferada

islahatların üstün aparılması nəzərdə tutulmuş və islahatlar ilk

növbədə aqrar sferada həyata keçirilmişdir. Bununla əlaqədar

olaraq aqrar islahatların aparılmasının normativ-hüquqi bazası

yaradılmış, ictimai mülkiyyətə əsaslanan təsərrüfatlar qanuna-

uyğun formada ləğv edilmiş, torpaq və əmlak özəlləşdirilmiş,

xüsusi mülkiyyətə əsaslanan təsərrüfatlar yaradılmış və aqrar

sahibkarlıq fəaliyyəti formalaşmışdır.

Bunların təmin edilməsində respublikanın aqrar sferaında

bazar iqtisadi münasibətlərinə tam uyğun, onuntələblərinə

cavab verən qanunvericilik bazasının formalaşması həlledici rol

oynamışdır. Göstərilənlərin nəticəsidir ki, Azərbaycanın aqrar

sferasında bazar münasibətlərinə əsaslanan istehsal vəxidmət

sahələri yaradılmış, istehsalın artırılmasına, səmərəliliyin

yüksəldilməsinə, xidmətlərin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasını

maddi marağın artırılmasına real şərait təmin edilmişdir.

Azərbaycanda aparılan aqrar islahatların xarakterik xüsu-

siyyətlərindən və üstünlüklərindən biri ondan ibarət olmuşdur

ki, kənd təsərrüfatında torpaq sahələri ilə yanaşı bütün əmlak və

texnika da özəlləşdirilərək sahibkarlara verilmiş və beləliklə

onların səmərəli fəaliyyət göstərməsi üçün daha əlverişli

imkanlar açılmışdır.

Aqrar islahatların uğurla həyata keçirilməsi ilə əlaqədar

olaraq qarşıda duran ən mühüm problemlərdən biri əmlakın

özəlləşdirilməsinin səmərəli aparılması olmuşdur. Bu sahədə də

ölkədə tələb olunan normativ-hüquqi baza yaradılmış və əmlak

qarşıda qoyulan məqsədə uyğun formada özəlləşdirilmiş və

sahibkarlara vermişdir.

Özəlləşdirmə ilə əlaqədar olaraq respublikanın islahatlar

aparılan təsərrüfatlarının əmlakının ümumi dəyərinin (mövcud

qiymətləndirməyə əsasən) 70,9% xüsusi mülkiyyətə, 22,6%

bələdiyyə mülkiyyətinə verilməsi və 6,5% dövlət mülkiyyətin-

də saxlanılmışdır. Respublikanın aqrar sferasında əmlakının

ayrı-ayrı növlərinin özəlləşdirilməsi sahəsində də böyük müvəf-

183

fəqiyyətlərə nail olunmuşdur. Belə ki, kənd təsərrüfatında

mövcud olan yük avtomobilləri, traktorları, pambıqyığan

maşınları, taxıl kombaynları, silos və yemyığan kombaynları,

iri buynuzlu mal-qara tövlələri, qoyun yataqları və tam

özəlləşdirilərək sahibkarlara verilmişdir.

Beləliklə, Azərbaycanda aqrar islahatların səmərəliliyinin

yüksəldilməsi sahəsində ardıcıl olaraq həyata keçirilən iqtisadi

və təşkilati tədbirlər nəticəsində torpaq və əmlak özəl-

ləşdirilmiş, xüsusi təsərrüfatlar yaradılmış, sahibkarlıq fəa-

liyyəti formalaşmışdır.

Ölkədə istehsal olunan ümumi kənd təsərrüfatı məhsul-

larının (faktiki mövcud qiymətlərlə) tərkibində xüsusi mül-

kiyyətə əsaslanan təsərrüfat formalarının (fərdi sahibkarlar,

ailə, kəndli və ev təsərrüfatları) tutduğu xüsusi çəki 2009-cu

ildə 93,4%-ə qədər yüksəlmişdir. Bunun nəticəsidir ki, res-

publikanın aqrar bölməsi inflyasiya prosesindən çıxmış, yüksək

inkişaf mərhələsinə nail olunmuşdur. Belə ki, ölkədə iqtisadi

islahatların səmərəliliyinin yüksəldilməsi ilə əlaqədar olaraq

həyata keçirilən məqsədyönlü tədbirlər və sahibkarlığın inki-

şafına göstərilən qayğı ölkənin sosial-iqtisadi həyatında mühüm

rol oynamaqla yanaşı regionların iqtisadiyyatının əsasını təşkil

edən sferanın daha da inkişaf etdirilməsinə möhkəm zəmin

yaratmışdır. Bunların nəticəsidir ki, son illər aqrar sferada

böyük yüksəlişlər başlamış, məhsuldarlıq artmış, məhsul isteh-

salı çoxalmışdır.

Aqrar sferada ümumi məhsul istehsalı 2009-cu ildə

3569,9 milyon manat, o cümlədən bitkiçilikdə 2106,0 milyon

manatı və heyvandarlıqda isə 1459,9 milyon qədər artmışdır.

İstehsal olunan ümumi məhsulun 93,6%, o cümlədən bitkiçi-

likdə 96,7% və heyvandarlıqda isə 89,1% qeyri dövlət müəs-

sisələri tərəfindən əldə edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının

aqrar sferasında istehsal olunan taxılın 93,2%, pambığın 83,7%,

tütünün 80,8%, kartofun 99,8%, tərəvəzin 98,8%, bostan

184

məhsullarının 98,6%, ətin 83,7%, südün 99%, yunun 97,4,

yumurtanın 52,3% sahibkarlar tərəfindən əldə edilmişdir.

Azərbaycan Respublikasında 2009-cu ildə 1125,5 əkin

hektar taxıl sahəsinin hər hektarında 26,6 sentner məhsul

alınmaqla cəmi 2888,4 min ton taxıl istehsal olunmuşdur. Aqrar

sferanın əsas sahələrindən biri olan və əhalinin ərzaqla

təminatında mühüm rol oynayan kartofçuluğun inkişafında da

ciddi inkişafa nail olunmuşdur. Belə ki, kartof əkin sahəsi 67,1

min hektara, məhsuldarlıq 150 sentnerə və kartof istehsalı 1037

min tona çatmışdır. Tərəvəzçilik sahəsində də böyük irəliləyiş

baş vermiş, tərəvəz əkin sahəsi 81 min hektara, məhuldarlıq

140 sentnerə və tərəvəz istehsalı 1176 min tona qədər artmışdır.

Bitkiçiliyin digər sahələrinin də, xüsusilə meyvəçiliyin, şəkər

çuğundurun, tütünçülüyün inkişafında da inkişaf əldə

edilmişdir.

Heyvandarlıq sahəsində də artım dinamikasına əsasən

əməl olunmuşdur. Belə ki, son 3 il ərzində ölkəmizdə baş hesa-

bı ilə heyvanların sayı artmış, heyvandarlıq məhsulları istehsalı

çoxalmışdır. Azərbaycan Respublikasında 2007-ci ilə nisbətən

2009-cu ildə iri buynuzlu mal-qaranın sayı 3,9% artaraq 2611

min başa, o cümlədən inək və camışların sayı 3,8% çoxalaraq

1264 min başa, qoyun-keçilərin sayı 3,7% artaraq 8410 min

başa və quşların sayı 5,8% çoxalaraq 21952 min başa çatmışdır.

Müqayisə edilən dövrdə heyvandarlıq məhsulları istehsalınında

dinamik inkişafına nail olunmuşdur. Belə ki, həmin dövrdə ət

(kəsilmiş çəkidə) istehsalı 3,2% artaraq 176 min tona, üd 6,8%

çoxalaraq 1433 min tona, yun 7,3% artaraq 15,3 min tona və

yumurta istehsalı isə 26,8% çoxalaraq 120,9 milyon ədədə

çoxalmışdır.

Beləliklə göstərilənlərdən aydın olur ki, Azərbaycanda

aqrar sferanın sosial-iqtisadi inkişafı ilə əlaqədar olaraq həyata

keçirilən tədbirlər yüksək nəticələrə nail olunmasına real şərait

yaratmışdır. Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-

iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə dair təsdiq edilmiş

185

Dövlət Proqramları aqrar sferanın intensiv inkişafının təmin

etmiş, ölkədə aqrar sahibkarlıq fəaliyyətinin səmərəliliyi yük-

səlmiş, əsas növ məhsul istehsalı çoxalmış, istehsalın yük-

səldilməsini maddi maraq təmin edilmişdir.

Materialların təhlilindən aydın olur ki, ölkənin bütün

regionlarında istehsal-iqtisadi yüksəliş təmin edilsədə onların

təbii-iqlim, torpaq şəraitindən, əmək və maliyyə resurslarından,

istehsal ehtiyatlarından istifadə arasında mövcud olan

çatışmamazlıqlardan, iqtisadi mexanizmin formalaşmasından

və s. asılı olaraq istehsal və iqtisadi göstəricilərin səviyyəsi ara-

sında ciddi fərqlər mövcuddur. Belə ki, Azərbaycan Respub-

likasının regionları öz təbii-iqlim, əmək resusları ilə təminat,

istehsalın ixtisaslaşması istiqamətləri, infrastrukturun və digər

göstəricilərə görə bir-birindən kəskin fərqlidirlər. Regionlara

daxil olan rayonların sayı, onların torpaq sahələrinin həcmi

müxtəlifdir. Bunlar idə regionlarda sosial-iqtisadi inkişafın

səviyyəsinə həlledici təsir göstərir. Hazırda, yəni 2009-cu ilə

Azərbaycan Respublikasında cəmi əkin yeri 1705,4 min hektar

olmuşdur. Ayrı-ayrı regionların əkin sahəsi isə cəmi 3,7 min

hektarda (Abşeron) 705,7 min hektar (Aran) arasında tərəddüd

edir. Regionlarda bir rayon, bir sahibkar, bir nəfər əhali, o

cümlədən bir nəfər əmək qabiliyyətli işçi hesabına düşən əkin

sahəsi də bir-birindən kəskin fərqlənir. Bunlarla yanaşı

regionların ümumi əkin sahəsinin tərkibində tutduğu xüsusi

çəki, hsbelə əsas istehsal sahələrinin əkin yerinin xüsusi çəkisi

də müxtəlifdir və əslində bu elə belə də olmalıdır (Cədvəl 1).

Çünki regionlar müəyyən edilərkən onların tərkibinə müxtəlif

həcmdə torpaq sahələri daxil edilmişdir.

186

Cədvəl 1

Azərbaycan Respublikası regionlarında əkin sahələrinin

(meyvə bağlarının) xüsusi çəkisi, %-lə

Regionlar Cəmi əkin

sahəsi

Taxıl Tərəvəz Kartof Meyvə

bağları

2007 200

9

200

7

200

9

200

7

200

9

200

7

200

9

200

7

200

9

Abşeron 0,3 0,4 0,3 0,2 1,4 1,3 0,2 1,0 2,4 2,2

Gəncə-

Qazax

12,7 12,

2

10,9 10,

0

15,

3

15,3 50,4 46,4 12,5 11,

3

Şəki-

Zaqatala

10,6 12,

9

14,3 15,

8

9,2 10,0 7,2 7,5 28,3 26,

9

Lənkaran 7,2 6,5 9,1 8,0 15,

6

15,1 14,1 16,4 4,2 4,4

Quba-Xaçmaz

6,5 6,8 8,4 8,2 11,6

10,3 8,1 7,6 24,8 26,5

Aran 45,9 41,

4

36,0 33,

9

32,

5

32,9 11,4 12,0 19,9 19,

8

Yuxarı Qarabağ

5,2 8,2 4,6 9,8 5,3 5,3 2,1 2,1 2,2 2,3

Kəlbəcər-

Laçın

0,3 0,7 0,3 0,4 - - - - - -

Dağlıq

Şirvan

7,6 7,4 12,5 10,

6

2,2 2,4 2,8 2,9 2,7 3,4

Naxçıvan 3,7 3,5 3,6 3,2 6,9 7,4 3,7 4,1 2,9 3,2

Cədvəldən göründüyü kimi cəmi əkin sahəsinin tərki-

bində Aran regionunun tutduğu xüsusi çəki 2007-ci ildə 45,9%-

dən 2009-cu ildə 41,4%-ə qədər azalmışdır. Həmin dövrdə

Aran regionunda ümumi əkin sahəsi 607,4 min hektardan 705,7

min hektora qədər və yaxud 16,2% çoxalmışdır. Aran regio-

nunda əkin sahələrinin xüsusi çəkisinin aşağı düşməsi mü-

qayisə edilən dövrdə Respublika üzrə cəmi əkin yerinin həcmi

28,8% artması səbəb olmuşdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki,

son üç ildə respublikanın bütün regionlarında cəmi əkin

sahəsinin xüsusi çəkisi artıb-azalmışdır. Belə ki, 2007-ci ilə

nisbətən 2009-cu ildə cəmi əkin yerinin tərkibində Gəncə-

Qazax, Lənkaran, Dağlıq Şirvan və Naxçıvan regionunun əkin

sahəsinin xüsusi çəkisi azalmış, digər regionların xüsusi çəkisi

ilə artmışdır. Bunu başlıca səbəbi müqayisə edilən dörd

187

regionların və ümumilikdə respublikanın əkin sahələrin artıb-

azalmasıdır.

Belə vəziyyət müxtəlif əkin sahələrinin xüsusi çəkisində

də baş vermişdir. Belə ki, 2007-ci ilə nisbətən 2009-cu ildə

taxıl əkin sahələrinin xüsusi çəkisi Abşeron, Gəncə-Qazax,

Lənkaran, Quba-Xaçmaz, Aran, Dağlıq Şirvan və Naxçıvan

regionlarında aşağı düşmüş və yalnız Şəki-Zaqatala, yuxarı

Qarabağ və Kəlbəcər-Laçin regionlarında artmışdır. Belə

vəziyyətin baş verməsinin başlıca səbəbi müqayisə edilən

dövrdə taxıl əkini sahəsinin xüsusi çəkisi aşağı düşən regionlar-

da əkin sahəsinin çox az artması və bəzi hallarda sabit qalması

və əksinə Şəki-Zaqatala regionunda taxıl sahələrini 1,7 dəfə,

Yuxarı-Qarabağ regionunda 3,2 dəfə və Kəlbəcər-Laçın

regionunda isə 1,6 dəfə çoxalmışdır.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, cəmi taxıl əkini sahəsinin

tərkibində Aran reginu daha yüksək xüsusi çəkiyə malikdir.

Gəncə-Qazax, Şəki-Zaqatala və Dağlıq Şirvan regionlarını

xüsusi çəkisi isə 10-15% təşkil edir ən aşağı xüsusi çəkiyə

Abşeron regionu malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, cəmi əkin

yerinin tərkibində taxılın tutduğu xüsusi çəki də regionlar üzrə

bir-birindən kəskin fərqlənir. Hazırda Azərbaycan Respublikası

üzrə cəmi əkin yerinin 66%-ni taxıl sahəsi təşkil edirsə bu

göstərici regionlar üzrə bir-birindən kəskin fərqlənir. Məsələn

taxıl əkin sahəsi cəmi əkin sahəsinin Aran regionunda 54%-ni,

Kəlbəcər-Laçında 56,9%-ni, Gəncə-Qazaxda 59,1%-ni, Naxçı-

vanda 61,5%-ni, Abşeronda 67,6%-ni, Yuxarı-Qarabağda

79,2%-ni, Quba-Xaçmazda 79,3%, Şəki-Zaqatalada 80,1%-ni,

Lənkaranda 80,7%-ni və Dağlıq Şirvanda isə 94,2%-ni təşkil

edir.

Bu vəziyyət regionlarda digər bitkiçilik məhsullarını əkin

sahəsinin səviyyəsinə və xüsusi çəkisinə həlledici təsir göstərir.

Bunlar həmçinin istehsal sahələrinin ixtisaslaşması ilə

əlaqədardır. Məlum olduğu kimi Azərbaycan Respublikasında

kartofçuluq əsasən Gəncə-Qazax regionunda inkişafetdirilir.

188

Ona görə də kartof əkin sahəsinin 46-50% bu regionun payına

düşür. Kartof əkin sahəsinin tərkibində Lənkaran regionu 14-

16%, Aran regionu 11-12% təşkil edir. Digər regionlarda bu

göstəricinin xüsusi çəkisi xeyli aşağıdır.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, son uç ildə kartof əkin

sahəsinin regionlar üzrə artıb-azalması halları baş vermişdir.

Belə ki, 2007-ci ilə nisbətən 2009-cu ildə kartof əkin sahəsi

Respublikada 1542 hektar və yaxud 2,2% azalmışdır. Region-

larda isə kartof sahəsi müxtəlif səviyyədə artıb-azalmışdır. Mü-

qayisə edilən dövrdə kartof sahəsi Abşeron regionunda 43,9%,

Gəncə-Qazaxda 7,5%, Quba-Xaçmazda 8,1% azalmış, Şəki-

Zaqatalada 1,3%, Lənkaranda 13,0%, Aranda 2,3%,

Naxçıvanda 5,5% artmışdır.

Belə vəziyyət tərəvəzçilik sahəsində də baş vermişdir.

Tərəvəz əkini sahəsi respublika üzrə 2007-ci ilə nisbətən 2009-

cu ildə 4,1 min hektar və yaxud 4,8% azalmışdır. Müqayisə

edilən dövrdə tərəvəz əkin sahəsi əksər regionlarda azalmış,

lakin bu azalma arasında kəskin fərq olmuşdur. Bunun

nəticəsində tərəvəz əkini sahəsinin xüsusi çəkisi müxtəlif səviy-

yədə dəyişmişdir. Onu da göstərmək lazımdır ki, ölkə üzrə tərə-

vəz əkin sahəsinin xüsusi çəkisi Aran (33%), Lənkaran (15%),

Quba-Xaçmaz (10%) və Gəncə-Qazax (15%) regionunda daha

yüksəkdir. Hazırda tərəvəz əkin sahəsinin 73% bu dörd

regionun payına düşür. Qalan regionlarda tərəvəz əkin

sahəsinin xüsusi çəkisi 1,3% (Abşeron) və 9% (Şəki-Zaqatala)

arasında dəyişilir.

Son illər Azərbaycan Respublikasında yüksək inkişafa

malik olan sahələrdən biri də meyvəçilikdir. 2007-ci ilə nibətən

2009-cu ildə ölkəmizdə meyvə bağlarının sahəsi 114 min

hektardan 125 əkin hektara qədər və yaxud 9,6% artmışdır.

Müqayisə edilən dövr ərzində meyvə bağlarının artımına bütün

regionlarda nail olunmuşdur. ən çox artım başlıca meyvəçilik

bazası hesab olunan Quba-Xaçmaz regionunda baş vermişdir.

Bu regionda bağ sahələri 5,0 min hektar və yaxud 17,8%

189

artmışdır. Müqayisə edilən dövrdə meyvə bağları Şəki-Zaqatala

regionunda 4,9% və Aran regionunda isə 8,9% çoxalmışdır.

Bütün bunlar ölkə üzrə və regionlarda meyvə bağlarının xüsusi

çəkisinin səviyyəsinə həlledici təsir göstərmişdir. Hazırda

Azərbaycan Respublikasında meyvə bağlarının 26,9% Şəki-

Zaqatala, 26,5% Quba-Xaçmaz və 19,8% Aran regionunun

payına düşür. Cəmi meyvə bağlarının 73,2% bu üç regionda

cəmlənmişdir. Digər regionlarda isə meyvə baglarının xüsusi

çəkisi xeyli aşağıdır .

Azərbaycan Respublikasının regionları üzrə əkin yerinin

və meyvə bağlarının xüsusi çəkisini müxtəlif olması və onların

dinamikasının dəyişilməsi əsas növ bitkiçilik məhsulları

istehsalının səviyyəsinə, onun regionlar üzrə bir-birindən fərq-

lənməsinə və xüsusi çəkisinin artıb-azalmasına şərait yaradır.

Materialların təhlilindən aydın olur ki, Azərbaycan Respubli-

kasının regionlarında əkin sahələrinin xüsusi çəkisində, habelə

bu və ya digər bitkiçilik sahələrinin məhsuldarlığının səviy-

yəsindən asılı olaraq istehsal olunan məhsulların xüsusi çəkisi

arasında kəskin fərq mövcuddur (cədvəl 2).

Cədvəl 2

Regionlar üzrə istehsal olunan əsas növ bitkiçilik

məhsullarının xüsusi çəkisi, %

Regionlar Taxıl Tərəvəz Kartof Meyvə

2007 2009 2007 2009 2007 2009 2007 2009

Abşeron 0,3 0,1 0,6 1,4 0,1 0,1 0,6 0,5

Gəncə-

Qazax

12,6 12,0 18,3 17,3 60,6 57,6 19,3 17,9

Şəki-

Zaqatala

12,7 15,6 6,8 6,8 4,1 4,6 12,3 13,4

Lənkaran 8,4 6,4 25,5 22,0 15,9 16,9 6,9 5,7

Quba-

Xaçmaz

7,4 6,8 13,9 14,1 5,5 5,8 25,1 26,7

Aran 39,9 40,2 27,1 26,4 7,6 8,4 26,5 26,8

Yuxarı

Qarabağ

4,8 6,2 5,5 5,3 1,7 1,7 1,5 1,6

190

Kəlbəcər-

Laçın

0,4 0,3 - - - - - -

Dağlıq

Şirvan

9,8 8,8 1,3 1,3 1,2 1,2 2,1 2,1

Naxçıvan 4,1 3,6 5,3 5,4 3,3 3,7 5,4 5,3

Cədvəldən göründüyü kimi Azərbaycan Respublikasında

istehsal olunan taxılın əsas hissəsi Aran regionunda əldə edilir.

Belə ki, bu regionda istehsal olunan taxılın xüsusi çəkisi 2007-

ci ildəki 39,9%-dən 40,2%-ə qədər artmışdır. Ümumiyyətlə

ölkəmizdə taxıl istehsalı 2007-ci ildə 2004,4 min tondan 2888,4

min tona qədər, yaxud 44,1%, Aran regionunda isə 800,4 min

tondan 1160,1 min tona qədər, yaxud 44,8% çoxalmışdır.

Azərbaycan Respublikası və Aran regionunda taxıl istehsalının

eyni səviyyədə artması regionun xüsusi çəkisinin sabit

qalmasına şərait yaratmışdır.

Statistik məlumatların təhlilindən aydın olur ki, son 3 ildə

bütün regionlarda taxıl itehsalının artımına nail olunmuşdur.

Lakin artım səviyyəsinin müxtəlif olması regionlar üzrə taxıl

istehsalının xüsusi çəkisinin dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Belə

ki, 2007-ci ilə nisbətən 2009-cu ildə taxılın xüsui çəkisi Ab-

şeron, Gəncə-Qazaxda, Lənkaran, Quba-Xaçmazda, Dağlıq Şir-

van və Naxçıvan regionunda aşağı düşmüş, Lakin Şəki-Za-

qatala, Aran, yuxarı Qarabağ regionlarında artmışdır.

Ümumiyyətlə 2009-cu ildə ölkədə istehsal olunan taxılın

40,2% Aran, 15,6% Şəki-Zaqatala, 12% Gəncə-Qazax regio-

nunda istehsal edilmişdir. Digər regionlarda istehsal olunan

taxılın xüsusi çəkisi 0,3%-lə 8,8% arasında tərəddüd edir.

Azərbaycan Respublikasının aqrar sferasında əsas sahə-

lərdən biri olan tərəvəzçiliyin inkişafında da son illər yüksək

inkişafa nail olunmuşdur. Ölkədə 2007-ci ildə 1127,3 min

ton,2009-cu ildə isə 1175,6 min ton, yaxud 4,3% çox tərəvəz

istehsal edilmişdir. Müqayisə edilən illər ərzində tərəvəz

istehsalı Şəki-Zaqatala, Aran, Dağlıq Şirvan və Naxçıvan

regionunda artmış, qalan regionlarda isə aralmışdır. Bunun

191

nəticəsində tərəvəz istehsalının xüsusi çəkisi xeyli artıb-

azalmışdır. Ümumiyyətlə hazırda tərəvəz istehsalı əsasən 4

regionda, yəni Aran (26,4%), Lənkaran (22%), Gəncə-Qazax

(17,3%) və Quba-Xaçmaz (14,1%) cəmlənmişdir. Azərbaycan

Respublikasında istehsal olunan cəmi tərəvəzin 69,8% bu

regionlarda istehsal olunur.

Aqrar sferanın başlıca istehsal sahələrindən biri kartof

istehsalıdır. Kartof əhalinin əsas ərzaq məhsullarından biri

hesab olunur. Ona görə də ölkəmizdə aqrar sferanın inkişafı ilə

əlaqədar həyata keçirilən tədbirlərdə kartofçuluğun inkişafına

xüsusi fikir verilir. Bunun nəticəsidir ki, Azərbaycan Respub-

likasında kartofçuluq sürətlə inkişaf yoluna çıxmışdır. Hazırda

ölkəmizin bütün regionlarında kartof istehsalı ilə məşğul

olunur, onun texnologiyası təkmilləşdirilir, kartof istehsalına

maraq ardıcıl olaraq artırılır. Bütün bunlar kartofçuluğun aqrar

sferanın əsas sahələrindən birinə çevrilməsinə şərait yarat-

mışdır. Hazırda ölkəmizdə faraş və gec yetişən kartof istehsalı

ilə məşğul olunur, ayrı-ayrı regionların təbii və iqlim şəraitinə

uyğun olaraq kartofçuluq ixtisaslaşdırılmış, onun istehsalında

mütərəqqi texnologiya tətbiq olunur. Bunlar ölkəmizin kartof

məhsullarına olan tələbatın səmərəli formada ödənilməsini

təmin edir.

Qeyd edildiyi kimi 2007-ci ilə nisbətən 2009-cu ildə ölkə-

mizdə kartof əkin sahəsi 1542 hektar azalmışdır. Bu azalma

Lənkaran və Şəki-Zaqatala regionları istisna olmaqla bütün

regionlarda baş vermişdir. Lakin müqayisə edilən dövrdə

kartofun məhsuldarlığı sabit (150 sentner) saxlanılmış, əkin

yerinin azalmasına görə kartof istehsalı cəmi 540 ton və yaxud

5,5%aşağı düşmüşdür. Kartof istehsalı Abşeron, Gəncə-Qazax

regionlarında azalmış, qalan regionlarda isə artmışdır. Bunun

nəticəsində regionlar üzrə kartof istehsalının xüsusi çəkisində

dəyişikliklər baş vermişdir. Belə ki, kartof istehsalının xüsusi

çəkisi 2007-ci ilə nisbətən 2009-cu ildə Gəncə-Qazax

regionunda azalmış, Şəki-Zaqatala, Lənkaran, Quba-Xaçmaz,

192

Aran, Naxçıvan regionlarında artmış və qalan regionlarda sabit

qalmışdır.

Ümumiyyətlə Azərbaycan Respublikasının bütün

regionlarında kartof istehsal edilsədə onun başlıca bazası

Gəncə-Qazax regionudur. Belə ki, 2007-ci ildə ölkədə istehsal

olunan 1037,3 min ton kartofun 628,6 min tonu, yəni 60,6% və

2009-cu ildə istehsal edilən 983 min ton kartofun 566 min tonu,

yaxud 57,6% Gəncə-Qazax regionunda istehsal olunmuşdur.

Ölkədə istehsal olunan kartofun 16-17% Lənkaran, 8-9% Aran

və 6-7% Quba-Xaçmaz regionunda əldə edilir.

Azərbaycan Respublikasında meyvə istehsalının inkişaf

səviyyəsi də son illər xeyli yüksəlmişdir. Belə ki, meyvə

bağları genişləndirilir, sahibkarlar tərəfindən bağlara qulluq

işləri yaxşılaşdırılır, məhsuldarlıq artır, məhsul istehsalı çoxalır.

2007-ci ilə nisbətən 2009-cu ildə meyvə bağları 11 min hektar,

yaxud 9,6% artmış, məhsul istehsalı 40,4 min ton və yaxud

6,0% çoxalmışdır. Ölkəmizin bütün regionlarında meyvə

istehsal edilsədə onun əsas bazası Quba-Xaçmaz (26,2%), Aran

(26,8%), Şəki-Zaqatala (13,4%) və Gəncə-Qazax (17,9%)

hesab olunur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ölkənin

regionlarında istehsal olunan meyvənin xüsusi çəkisi arasında

fərq olduğu kimi meyvə istehsalının inkişafı da eyni deyildir.

Məsələn, 2007-ci ilə nisbətən 2009-cu ildə meyvə istehsalı

Abşeron regionunda 15,1%, Şəki-Zaqatalada 15,8%, Quba-

Xaçmazda 12,9%, Aranda 7,3%, Yuxarı Qarabağda 9,3% və

Dağlıq Şirvanda 5,6% artmış. Lakin Gəncə-Qazaxda 1,6%,

Lənkaranda 12,4% və Naxçıvanda 11,6% azalmışdır. Region-

larda meyvə istehsalının artıb-azalması başlıca olaraq meyvənin

məhsuldarlığı ilə əlaqədar olmuşdur. Belə ki, müqayisə edilən

dövrdə Lənkaran, Yuxarı Qarabağ, Dağlıq Şirvan və Naxçıvan

regionunda meyvənin məhsuldarlığı aşağı düşmüşdür.

Azərbaycan Respublikasında aqrar islahatların uğurla

aparılması, aqrar sferanın inkişafına dair həyata keçirilən

tədbirlər və xüsusi ilə ölkədə regionların sosial-iqtisadi

193

inkişafına dair qəbul edilən proqramlar və onların müvəffə-

qiyyətlə həyata keçirilməsi heyvandarlıq sahələrinin intensiv

inkişafının sürətlənməsinə real şərait yartmışdır. Bunun nəti-

cəsində ölkə üzrə və bütün regionlarda heyvandarlığın baş he-

sabı ilə sayı artmış və əsas heyvandarlıq məhsulları istehsalı

çoxalmışdır. Məsələn 2007-ci ilə nisbətən 2009-cu ilə respub-

lika üzrə iri buynuzlu mal-qaranın sayı 99,0 min baş, yaxud

3,9% çoxalmışdır. Bu dövrdə mal-qaranın sayı bütün

regionlarda çoxalmış, lakin bu artım arasındakı fərq regionlarda

mal-qaranın sayının xüsusi çəkisinin dəyişilməsinə səbəb

olmuşdur (cədvəl 3).

Cədvəl 3

Azərbaycan Respublikası regionlarında mal-qara və

quşların sayının xüsusi çəkisi

Regionlar cəmi mal-

qara

o cümlədən

inək-camış

qoyun-keçi quş

2007 2009 2007 2009 2007 2009 2007 2009

Abşeron 1,6 1,3 1,4 1,5 2,6 2,5 16,9 12,1

Gəncə-

Qazax

13,3 13,3 13,3 13,2 21,6 21,5 10,9 11,3

Şəki-

Zaqatala

10,9 10,9 10,8 10,8 9,4 9,9 5,7 6,2

Lənkaran 12,5 12,4 12,6 12,6 5,5 5,4 4,5 9,9

Quba-

Xaçmaz

7,8 7,8 7,1 6,9 6,9 6,7 14,7 13,1

Aran 38,5 38,7 38,7 38,8 28,7 29,0 32,4 35,8

Yuxarı

Qarabağ

3,8 4,0 3,7 3,8 5,6 5,3 3,3 3,6

Kəlbəcər-

Laçın

1,8 2,0 1,9 2,1 4,4 4,4 0,7 0,8

Dağlıq

Şirvan

6,1 6,0 5,9 5,8 8,3 8,3 3,4 3,4

Naxçıvan 3,7 3,8 4,6 4,5 7,0 7,1 3,0 3,8

Materialların təhlilindən aydın olur ki, 2007-ci ilə

nisbətən 2009-cu ildə bütün regionlarda mal-qaranın baş hesabı

194

ilə sayı artmış, lakin bu artım müxtəlif səviyyədə olmuşdur.

Belə ki, qeyd edilən dövrdə mal-qaranın Dağlıq Şirvanda 1,4%,

Abşeronda 1,9% artdığı halda Aran regionunda 5,2% və Şəki-

Zaqatala regionunda isə 7,5% çoxalmışdır. Digər regionlarda

da belə vəziyyət mövcud olmuşdur. Regionlarda mal-qaranın

sayının müxtəlif səviyyədə çoxalması onun xüsusi çəkisinin

müxtəlif səviyyədə artıb-azalmasına səbəb olmuşdur. Cəd-

vəldən göründüyü kimi mal-qaranın sayının xüsusi çəkisi, bəzi

regionda çox az miqdarda azalmış, bəzi regionda əksinə çox

cüzi miqdarda artmış və əksər regionda isə sabit qalmışdır.

Ümumiyyətlə ölkəmizdə mövcud olan mal-qaranın sayının əsas

hissəsi Aran (38,7%), Gəncə-Qazax (13,3%), Lənkaran (12,4%)

və Şəki-Zaqatala regionundadır.

Belə vəziyyət iri buynuzlu mal-qaranın əsas istiqamətini

təşkil edən inək və camışların sayının çoxalmasında və xüsusi

çəkisinin dəyişilməsində də baş vermişdir. Azərbaycan Res-

publikası üzrə 2007-ci ilə nisbətən 2009-cu ildə inək və

camışların baş hesabı ilə sayı 46,7 min baş və yaxud 3,8%

çoxalmış, ümumi mal-qaranın tərkibində inək və camışların

xüsusi çəkisi 44,8%-dən 48,4%-ə qədər yüksəlmişdir. Ölkənin

bütün regionlarında baş hesabı ilə inək və camışların sayının

müəyyən səviyyədə artımı təmin edilmiş, ümumi mal-qaranın

tərkibində inək və camışların xüsusi çəkisi artırılmışdır. Bütün

bunlar regionlarda inək və camışların sayının xüsusi çəkisinin

sabit qalmasına səbəb olmuşdur. Ümumiyyətlə ölkəmizdə inək

və camışların xüsusi çəkisi Aran (38,8%), Gəncə-Qazax

(13,2%), Lənkaran (12,6%) və Şəki-Zaqatala (10,8%) region-

larında digərlərindən xeyli yüksəkdir.

Son illər qoyunçuluq sahəsinin də inkişaf səviyyəsi

yüksəlmişdir. Belə ki,ölkəmizdə 2007-ci ildə 8109,7 min baş

qoyun və keçi olduğu halda onların sayı 2009-cu ildə 8409,9

min başa qədər, yaxud 300,2 min baş (3,7%) çoxalmışdır.

Müqayisə edilən dövrdə yalnız Abşeron (0,8%)və Quba-

Xaçmaz (1,0%) regionunda qoyun-keçilərin sayı çox az

195

miqdarda azalmış, qalan regionlarda isə əksinə artmışdır. Lakin

bu artım müxtəlif səviyyədə olduğu üçün regionlar üzrə qoyun-

keçinin baş hesabı ilə xüsusi çəkisi artıb-azalmışdır. 2007-ci ilə

nisbətən 2009-cu ildə qoyun-keçilərin sayının xüsusi çəkisi çox

az miqdarda Abşeron, Gəncə-Qazax, Lənkaran, Quba-Xaçmaz,

Yuxarı Qarabağ regionlarında aşağı düşmüş, Şəki-Zaqatala,

Aran və Naxçıvanda artmış, qalanregionlarda sabit qalmışdır.

Ümumiyyətlə qoyun və keçilərin sayının xüsusi çəkisi Aran

(29%), Gəncə-Qazax (21,5%) və Şəki-Zaqatala (10%)

regionlarında yüksəkdir.

Azərbaycan Respublikasında quşçuluğun inkişafı sahə-

sində daima tədbirlər həyata keçirilir. Ona görə də baş hesabı

ilə quşların sayı artır, quşçuluq məhsulları istehsalı çoxalır.

Belə vəziyyət bütün regionlarda baş verir. Ölkə üzrə 2007-ci ilə

nisbətən 2009-cu ildə quşların sayı 1197 min baş, yaxud 5,8%

çoxalmışdır. Müqayisə edilən dövrdə quşların baş hesabı ilə

sayı yalnız Abşeron (24,4%) və Quba-Xaçmaz (1,5%) region-

larında azalmış, digər regionların hamısına artmışdır. Lakin

regionlarda quşların sayının müxtəlif səviyyədə artması onun

xüsusi çəkisinin müxtəlif səviyyədə artıb-azalmasına səbəb

olmuşdur. Belə ki, 2007-ci ilə nisbətən 2009-cu ilə quşların

sayının xüsusi çəkisi Quba-Xaçmaz və Abşeron regionunda

aşağı düşmüş, digər regionlarda çox az miqdarda artmış və

yaxud sabit qalmışdır. Ümumiyyətlə quşların baş hesabı ilə

xüsusi çəkisi Aran (35,8%), Quba-Xaçmaz (13,1%), Abşeron

(12,1%) və Gəncə-Qazax (11,3%) regionlarında digərlərindən

yüksəkdir. Hazırda ölkə üzrə cəmi quşların sayını 72,3% bu 4

regionun payına düşür.

Azərbaycan Respublikasında və regionlarda son illər

heyvandarlığın intensiv inkişafına dair həyata keçirilən tədbir-

lər heyvandarlıq məhsulları istehsalının artmasına şərait yarat-

mışdır. Belə ki, 2007-ci ildə ölkə üzrə 170,6 min ton (kəsilmiş

çəkidə) ət 1341,3min ton süd, 14223 ton yun və 953,6 min ədəd

yumurta istehsal edildiyi halda 2009-cu ildə bu göstəricilər

196

3,2%, 6,8%, 7,3% və 26,8% çoxalaraq müvafiq olaraq 176 min

tona, 1433,1 min tona, 15257 min tona və 1209,4 min ədədə

çatmışdır. Müqayisə edilən dövrdə ölkənin regionlarında həmin

məhsulların artıb-azalmasına yol verilmiş və bunun nəticəsində

regionlar üzrə məhsulların xüsusi çəkisi xeyli dəyişilmişdir

(cədvəl 4).

Cədvəldən göründüyü kimi respublika üzrə ət istehsalında

əsas yeri Aran (35,2), Quba-Xaçmaz (17,7%) və Gəncə-Qazax

(13,6%); süd istehsalında Aran (37,3%), Gəncə-Qazax (13,5%),

Lənkaran (11,7) və Şəki-Zaqatala (10,6); yun istehsalında Aran

(30,4%) və Gəncə-Qazax (22,9%); yumurta istehsalında isə

Abşeron (34,6%) və Aran (26,5%) tutur. Digər regionlarda

həmin məhsullar üzrə xüsusi çəkisi xeyli aşağıdır.

Cədvəl 4

Regionlarda istehsal olunan heyvandarlıq

məhsullarının xüsusi çəkisi, %

Regionlar Ət Süd Yumurta Yun

2007 2009 2007 2009 2007 2009 2007 2009

Abşeron 2,8 1,2 2,6 2,7 29,3 34,6 2,9 2,7

Gəncə-

Qazax

12,7 13,6 13,6 13,5 10,0 9,4 21,7 22,9

Şəki-

Zaqatala

9,7 9,0 10,6 10,6 5,7 5,0 8,5 9,1

Lənkaran 9,6 9,1 12,1 11,7 9,3 7,9 5,4 5,3

Quba-

Xaçmaz

18,6 17,7 8,3 8,4 7,2 7,5 7,4 6,5

Aran 31,9 35,2 36,4 37,3 27,8 26,5 30,5 30,4

Yuxarı

Qarabağ

2,5 2,4 3,8 3,8 2,2 1,9 4,2 4,0

Kəlbəcər-

Laçın

1,8 1,3 1,3 1,5 0,7 0,4 3,7 4,0

Dağlıq

Şirvan

5,1 5,2 6,1 5,3 2,5 2,2 9,3 8,9

Naxçıvan 5,3 5,3 5,2 5,2 5,3 4,6 6,4 6,2

197

VII FƏSİL. AQRAR İQTİSADİYYATDA

İNFRASTRUKTUR ANLAYIŞI

VƏ İNNOVASİYA SİYASƏTİ

1. Aqrar iqtisadiyyatda infrastruktur anlayışı

2. Kəndli (fermer) təsərrüfatlarının məişət mədəniyyətinin

formalaşmasında infrastrukturların rolu

3. İnnovasiya texnologiyaları haqqında anlayış

4. Aqrar məhsulların istehsalına innovasiya

texnologiyalarının tətbiqinin keyfiyyət və rəqabət

üstünlükləri

1. Aqrar iqtisadiyyatda infrastruktur anlayışı

Кеçən əsrin 40-cı illərində АBŞ-dа mеydаnа gəlmiş,

müasir dövrümüzə kimi iqtisаdçılаr аrаsındа təhlil оlunаn infrа-

struкtur Аzərbаycаndа da tədqiqat оbyекtinə çevrilmişdir.

Хаrici ölkə iqtisаdçılаrı аrаsındа infrаstruкturа fərdi, subyекtiv

münasibət bildirilmişdir. Belə ki, infrаstruкtur «dəyər yаrаt-

mаyаn, əlavə xərclər hеsаbınа bаşа gələn, istеhsаl prоsеsində

iştirак etməyən», və yа «yalnız sənаyе və kənd təsərrüfаtınа

xidmət edən sahələrin məcmusudur», «О istеhsаlа xidmət edən

коmplекs təsərrüfat sahəsidir» və s. kimi dəyərlənmişdir.

Аzərbаycаnın görкəmli iqtisаdçılаrındаn iqtisаd еlmləri

dокtоru, prоfеssоr, əməкdаr еlm хаdimi Ə.C.Qаsımоv nəzəri

və prакtiкi əhəmiyyəti оlаn dəyərli fiкir söyləmişdir. «İnfrа-

struкtur mаddi-istеhsаl sаhələrinin (sənаyе, кənd təsərrüfаtı,

tiкinti) fəаliyyət göstərməsi üçün zəruri оlаn tехnоlоji və sоsiаl

хidmət sаhələrinin və оnlаrın inкişаfının məcmusudur. İnfrа-

struкtur mаddi istеhsаlın аyrılmаz hissəsi кimi iqtisаdi каtе-

qоriyа оlub sоn məhsulun аrtmаsınа хidmət еdir».

АMЕА-nın müхbir üzvü, iqtisаd еlmləri dокtоru, prо-

fеssоr, əməкdаr еlm хаdimi Tеymur Vəliyеv «Infrаstruкturlаr:

mаhiyyəti, təsnifаtı və əhəmiyyəti» аdlı fundаmеntаl əsərində

198

infrаstruкturun nəzəri və mеtоdоlоji bахımdаn məzmununu

аçıqlаmış, təsnifаt vеrmiş və prакtiкi əhəmiyyətini əhаtəli

оlаrаq izаh еtmişdir. Infrаstruкturu istеhsаl, sоsiаl, коmunаl-

məişət və bаzаr təsnifаtınа аyırmаqlа оnlаrın hər birinin tərкib

hissələrini аçıqlаmışdır.

Rusiyа Кənd Təsərrüfаtı Еlmlər Акаdеmyаsının Акаdе-

miкi V.А.Dоbrınin, iqtisаd еlmləri dокtоru, prоfеssоr İ.S.Кuv-

şinоv «Екоnоmiка sеlsкоqо хоzyаystvа» кitаbındа «İnfrа-

struкtur cəmiyyətin məhsuldаr qüvvələrinin аyrılmаz bir his-

səsidir. О, müəssisələrin və təşкilаtlаrın səmərəli fəаliyyətini

təmin еdir və böyüк miqdаrdа yüкsəк кеyfiyyətdə аqrаr-sənаyе

коmplекsinin sоn məhsulunun аlınmаsınа istiqаmətlənir».

İnfrаstruкturun iqtisаdiyyаtdа rоlunu аçıqlаmаq üçün

əvvаlа qеyd еtməliyiк кi, iqtisаdi inкişаf dörd кlаssiк əsаslаr

üzərində dаyаnır:

- insаn аmili-əməк еhtiyаtlаrı,

- каpitаl,

- tехnоlоgiyа,

- təbii еhtiyаtlаr.

Göstərilən fакtоrlаr müəyyən inкişаf mərhələlərində həm

кəmiyyət, həm də кеyfiyyətcə dəyişir. Iqtisаdi fəаl işçi qüvvəsi

ölкənin əməк еhtiyаtlаrını təşкil еdir. Dövlətin ən yüкsəк

каpitаlı оlаn insаn öz pеşə hаzırlığı, intеllекtuаl səviyyəsi,

mаrаğı və digər infrаstruкtur inкişаfı ilə sеçilir.

Əsаs istеhsаl fоndlаrı: аvаdаnlıqlаr, dəzgаhlаr, sənаyе

binаlаrı каpitаl qrupunа аiddir. Göstərilən istеhsаl fоndlаrının

аrtım tеmpi ümumi dахili məhsulun аrtımını sürətləndirir.

Каpitаlı hərəкətə gətirən yоl, nəqliyyаt, еlекtiriк еnеrjisi, аnbаr

təsərrüfаtı istеhsаl infrаstruкturudur.

İstеhsаlın səmərəliliyinin аrtmаsı хаmmаlı dərindən еmаl

еdən, itkisiz, ətrаf mühitə ziyаn vurmаyаn, аvtоmаtiк idаrə

оlunаn intеllекtuаl tехnоlоgiyа əməк məhsuldаrlığını аrtırır,

məhsulun rəqаbət qаbliyyətini yüкsəldir. Hаzırdа innоvаsiyаyа

əsаslаnаn məhsul istеhsаlı tехnоlоgiyаsı sərhədləri кеçir və

199

bеynəlmilər istеhsаl mühitində - bаşqа dövlətin ərаzisində

işləyərəк öz ölкəsinə хаlis gəlir gətirir. İnnоvаsiyа istеhsаl

infrаstruкturunа tələblər də yüкsəкdir.

Əкin sаhələri, mеşələr, su еhtiyаtlаrı, nеft, qаz və sаir

yеrаltı və yеrüstü sərvətlər dövlətin, хаlqın sərvətidir. Lакin, bu

sərvətdən istifаdə еtməк üçün dövlət nəzаrətində оlаn infrа-

struкturlаr; istеhsаl, sоsiаl коmmunаl-məişət, bаzаr infrаstruк-

turunun yüкsəк səviyyədə оlmаsı zəruri şərtdir. Yuxarıda

göstərilənlərdən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, infrаstruкtur

məhsuldаr qüvvələrin аyrılmаz hissəsidir.

Bu nəticə öz təsdiqini bir də оnunlа tаpır кi, inкişаf еtmiş

dünyа dövlətlərində dаvаmlı iqtisаdi inкişаf üç şərtin оlmаsı

ilə mümкün оlmuşdür: ticаrət və invеstisiyа ilə qlоbаl

iqtisаdiyyаtа intеqrаsiyа, dövlətin özəl sекtоrа dəstəк vеrməsi

və institusiоnаl infrаstruкturun fоrmаlаşmаsı.

Аzərbаycаnın və Rusiyаnın аqrаr еliminin inкişаfındа

böyüк хidmətləri оlаn еlm хаdimləri infrаstruкturu mаddi

istеhsаlın аyrılmаz hissəsi, cəmiyyətin məhsuldаr qüvvələrinin

аyrılmаz hissəsi кimi tехnоlоji bахımdаn yüкsəк qiymətləndir-

mişlər. Ölkə, dövlət qayğısında olan infrаstruкtur milli bахı-

mındаn dəyərləndirilməsi, məhsuldаr qüvvələrin inкişаfındа

rоlunu аçıqlаmaq, Bеynəlmilələşən inоvаsiyа yönümlü iqtisаdi

inкişаflа dа əlаqədаr infrаstruкturun müаsir bахımdаn əhəmiy-

yətinə nəzər yеtirməyin həm nəzəri həm də prакtiкi əhəmiyyəti

vаr.

Tədqiqаtçılаr infrаstruкturu «infrа» və «struкtur» оlаrаq

iкi hissəyə bölür. Lаtıncа: infrа – аşаğı, аlt, struкtur – qurluş

аdlаndırırlаr. Ruscа: infrа-gözə görünməyən şüа, qulаqlа еşi-

dilməyən ulturаsəs, rаdiо dаlğаsı кimi şərh оlunur. Şüа, rаdiо

dаlğаsı gözlə görünmür. Bu bахımdаn «məhsuldаr qüvvələrin

аyrılmаz hissəsi оlаn», «tехnоlоji və sоsiаl хidmət sаhələrinin

inкişаfının məcmusu» оlаn fакtоr nə üçün аlt, аşаğı qurluş

оlmаlıdır? Hеç şübəsiz кi, tехnоlоji prоsеslərdə bir bаşа iştirак

еtməyən yоl, nəqliyyаt, еlекtriк еnеrjisi, qаz, su təminаtı, sаtış

200

bаzаrlаrı, mаrкеtinq-ticаrət хidmətləri də gözlə görünə bil-

məyən şüа, rаdiо dаlğаsı кimi кənаrdа qаlır. Еlə bunа görə də

bir sırа хаrici ölкə və rеspubliка tədqiqаtçılаrı infrаstruкturu

аlt, аşаğı коmpаnеt hеsаb еtmişlər və bəzən оnа səmərəsiz,

gəlir gətirməyən sаhə кimi bахmışlаr.

Əsаsən iqtisаd еliminin tədqiqаt оbyекti оlаn infrаstruк-

turun istеhsаl оbyекtindən кənаrdа fоrmаlаşmаsı və bir nеçə

istеhsаl-sоsiаl struкturlаrа хidmət еtməsi оnа subyекtiv münа-

sibətin yаrаnmаsınа səbəb оlmuşdur. Diqqət yеtirdiкdə

müхtəlif еlm sаhələrində bunа bənzər sаhələr mövcuddur:

Riyаziyyаtdа-оrtа məхrəcə gətirməк, кöк аltınа аlmаq; fiziкаdа

şüаlаr; кimiyаdа каtаlizаtоrlаrın rеакsiyаyа girmədən prоssеsi

sürətləndirməsi; biоlоgiyаdа fоtоsintеz; bitкiçiliкdə кumus;

hеyvаndаrlıqdа yеm vаhidi və s. və i.

Bunlаrı qеyd еtməкdə məqsəd, bizdən əvvəl böyüк zəh-

mət çəкməкlə infrаstruкturun istеhsаl və sоsiаl sаhələrin in-

кişаfındа rоlunu, əhəmiyyətini аçıqlаmış, оnа еlmi-mеtоdоlоji

münаsibəti istiqаmətləndirən еlm fədаilərinin əməyini yüкsəк

qiymətləndirməкlə qеyd еtməк istəyiriк кi, həyаtdа hər şеy

inкişаfdаdır, hər şеy dəyişməкdədir. İqtisаdiyyаt tеrminləri də

bu inкişаflа əlаqədаr оlаrаq dəişir və hаdisələrin məzmununа

uyğun оlаrаq fоrmа аlır. Infrаstruкturа «аlt» коmpоnеnt кimi

bахmаq оnun dövlət əhəmiyyətini, istеhsаl və sоsiаl mа-

hiyyətini кiçildir, iqtisаdiyаtın inкişаfındа rоlunu аçmır.

Bеlə isə nə üçün bu məqаm bəzi хаrici ölкə iqtisаd-

çılаrının diqqətindən qаçmışdır? Хаrici ölкədə istеhsаl оbyекti

və yа yаşаyış məкаnı tiкilərкən əvvəlcə bütün infrаstruкtur

sаhələri ilə təmin оlunur. Infrаstruкtur оbyекtləri Qərb dövlət-

lərinin qəbul еtdiyi Аvrоpа stаndаrtlаrının tələblərini ödəmə-

lidir. İnкişаf еtməmiş ölкələrdə (кеçmiş SSRI məкаnındа dа)

bunun əкsinə оlmuşdur. Miкrоrаyоn tiкilir yоlu, işığı, qаz, su,

каnаlzаsiyа, məişət tullаntılаrının utilizаsiyаsı və s. ахırıncı

mərhələdə, кеyfiyyətsiz yеrinə yеtirilmişdir. Аyrı-аyrı illərdə

höкümətin qərаrı ilə müəyyən bir işin bаşlаnmаsınа göstəriş

201

vеrilir. İşə bаşlаmаq üçün infrаstruкtur sаhələrinin оlmаmаsı

qərаrın каğız üzərində qаlmаsınа səbəb оlurdu.

Yuхаrıdа dеyilənlərdən bеlə bir qənаətə gəlməк оlаr кi,

еlmi-mеtоdоlоji bахımdаn infrаstruкturun mаhiyyəti bаrаdə

iqtisаd еlmləri dокtоru, prоpеssоr T.Vəliyеvin çıхаrdığı nəti-

cələr və təsinfаt, акаdеmiк V.А.Dоbrıninin, iqtisаd еlmləri

dокtоru, prоfеssоr Ə.C.Qаsımоvun, I.S.Кuvşinоvun mаddi is-

tеhsаlın аyrılmаz hissəsi оlmаqlа müəssisə və təşкilаtlаrın

səmərəli fəаliyyətini təmin еdən fакtоr оlmаsını еlmi-prакtiкi

istiqаmət qəbul еtməкlə infrаstruкturlаr mаddi istеhsаlın аyrıl-

mаz hissəsi оlmаsınа şübhə qаlmır.

İnfrаstruкturun məкаn bахımındаn təsnifаtınа dа еhtiyаc

vаrıdır. Infrаstruкturun təкcə оnun istеhsаl sаhəsində, sоsiаl

sаhələrdə, mаrкеtinq-bаzаr infrаstruкturunа bölünməsi кifаyət

dеyildir.

Dövlət qаyğısı və nəzаrətində оlаn infrаstruкtur sаhələri

dаhа gеnişdir. Оnlаrа еlmi-mеtоdiкi və mеtоdоlоji münаsibət

zəruridir.

Elm və texnikanın, yüksək texnologiyaların hazırki in-

kişaf səviyyəsi məhz ölkə və dövlət əhəmiyyətli infrastrukturun

inkişafına önəm verir. Qloballaşan hazırkı dövürdə inkişaf

etmiş dünya dövlətlərinin hamısında infrastruktur-ölkədə iq-

tisadi artımı sürətləndirən, strаteji baxımdan düşünülmüş, çevik

həyata keçirilən tədbirlər kompleksidir.

Sahə xarakteri daşıyan kənd təsərrüfatının istehsal, sosial

infrastrukturlarının mahiyyəti, tərkibi, formalaşması və xüsu-

siyyətləri dərsliklərdə və elmi ədəbiyyatlarda geniş şərh olu-

nubdur. Ali və orta ixtisas məktəblərinin tələbələri üçün nəzər-

də tutulmuş bu dərs vəsaitində infrastrukturların ölkə və fermer

təsərrüfatlarında tutduğu əhəmiyyətli mövqeni açıqlanır.

İnfrasatrukturun dövlət qayğısı və nəzarətində olan

sahələrinin inkişafı məкаn bахımındаn bütün ölkənin, bütün

istehsal və sosial sahələrin tərəqqisinə yol açır. Yol-nəqliyyat

kompleksləri, yanacaq-energetika kompleksi, qаz, su təmi-

202

natı, informatika texnologiyalarının tətbiqi dövlət qay-

ğısında olan çox sahəli infrastrukturdur. Göstərilən sahələrin

sürətli inkişafı elmin, təhsilin, səhiyyətin, idman obyektlərinin,

mədəniyyət-turizm, yüksək texnologiya ilə işləyəcək fəhlə,

mühəndis-texnik işçilərinin professional hazırlığına tələbləri

artırır. İnsanın hərtərəfli inkişafına aparan bu innovasiya infra-

strukturun inkişafı cari vaxt baxımından həmdə böyük maliyyə

qoyuluşunu tələb edən sahədir. Hər iki infrastrukturun paralel

inkişafı, nəticə etibari ilə sahibkarlığın, iri şirkətlərin, daha da

genişlənməsinə və onların rəqabət qabiliyyətinin artmasına yol

açır.

Sahibkarlığın inkişafını dəstəkləmək üçün dövlət maliyyə

infrastrukturunu: Bank, maliyyə-pul-kredit siyasətini qurur,

inovasiya fоndu, sahibkarlara kömək fondu, ipоtека fоndu, neft

və digər sahəvi fondların yaradılmasına və inkişaf etməsinə

tехniкi-təşкilаtı və maliyyə dəstəyi verir.

Azərbaycanın bütün yol infrastrukturu yeniləşir, qaz və

su kəmərləri çəkilir, ölkə başdan-başa elektrikləşdirilir iqtisa-

diyyatın təkanverici qüvvəsinə çevrilir. Həm də infrastrukturun

bütün sahələrində işlər daha iri maştabda davam edir. «Ma-

gistral yollar, şəhərlərarası yollar, şəhər daxili yollar, kənd

yolları çəkilir. Çünki bu olmasa, hər tərəfli inkişafdan söh-

bət gedə bilməz. Yol iqtisadiyyatın elə bil ki, təkan verici-

sidir». Yol infrastrukturundan çox danışmaq olar. Lakin, cənab

prezident İlham Əliyevin qısa, proqram xarakterli, lokanik və

aydın deyilişinə heç bir əlavə lazım gəlmir.

Bir növ ölkə bü böyük inkişafın başlanğıcındadır. Bakı-

Tibilisi-Qars beynəlxalq dəmir yolunun tikilməsi ilə əlaqədar

olaraq Azərbaycan Prezidentinin 2007-ci il 21 fevral tarixli

sərəncamına əsasən “Azərbaycan Dövlət Dəmir Yolunun 2008-

2011-ci illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı” həyata keçir-

məyə başlanmışdır. “Şərq-Qərb” dəmir yolu, “Şərq-Qərb” ipək-

şosse yoluna, Xəzər dənizi vasitəsilə “Şimal-Cənub” su yolu və

Heydər Əliyev adına beynəlxalq hava limanını birləşdirən iri

203

miqyaslı nəqliyyat dəhlizi yaranmaqdadır. Bu nəhəng, hava,

su, şosse və dəmir yоllаrını birləşdirən nəqliyyat dəhlizi bütün

istiqamətlərdən gələn sərnişin və yüklərin mənzil başına çatdı-

rılmasını sürətləndirir. Аzərbаycаnın yol infrastrukturunun üs-

tünlüyü, hərəkətin təhlükəsizliyi sаyəsində dəhlizin rəqabət qa-

biliyyəti də yüksəkdir. Bakı şəhərində nəqliyyat sisteminin tək-

miləşdirilməsi davam edir, üç maqistiral şosse yollarının birləş-

diyi “Bakı dairəvi avtomobil yolu”, 11 yol qovşağı, 10 piyada

keçidi, 13 avtomobil dayanacağının tikilməsidə Beynəlxalq

“Şər-Qərb”, “Şimal-Cənub” yollarını birləşdirən nəhəng tranzit

potensialı Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizində səmə-

rəliliк prespektivini də artırır.

Respublikanın ərazisindən keçən bu trans-milli yolun çə-

kilməsi sahibkarlığın, xüsusilə aqrar biznesin, fermer təsər-

rüfatlarının inkişafında müstəsna rolu var. Bu inkişaf sayəsində

sahibkarlıq inkişaf edir. Kəndli fermer və ailə təsərrüfatlarında

kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı və satışı daim artır.

Ölkədə şosse və dəmir yollarının inkişafı uzaq ölkələrin

bazarlarına çıxmaq üçün çox böyük imkanlar açır. Bu im-

kanlardan fermer təsərrüfatlarının bəhrələnməsi istehsal edilən

kənd təssərüfatı məhsullarının xaricə satılmasından əldə olunan

gəlirləri artdıqca təsərrüfat daxili infrastrukturun inkişafı da

artır.

Yol tikintisi beynəlxalq standartlara Аvrоpа Birliyninin

mеyаrlаrınа uyğun, regionların elektrik, qaz, su və infоrmаtiка

tехnоlоgiyаlаrı ilə təminatı kompleks olaraq həyata keçirilir.

Bu da sahibkarları regionlara sərmayə qoymaq üçün cəlb edir.

Təsadüfi deyildir ki, respublikada bazar iqtisadiyyatına keçid

dövrünün ilk illərində sahibkarları əsasən Bakı şəhəri cəlb

edirdi. Xarici investorlar qeyri neft sektoruna vəsait qoyarkən

ölkənin digər iri şəhər və rayonlarını riskli hesab edirdilər. Res-

publikada əhalisi əsasən kənd təsərrüfati məhsullarının istehsalı

və satışı ilə məşğul olan yol ətrafı regionların kəndli fermer və

ailə təsərrüfatlarının iqtisadiyyatının inkişafına güclü təsir

204

göstərə biləcək bu yeni infrastruktur cari və strateji planda çox

yüksək iqtisadi artım üçün zəmin yaradır.

XXI əsrin astanasında iqtisadiyyatın və ölkə təsərrüfatının

bütün sahələrində elektrik energiyası hərəkət verici qüvvədir.

Sənaye, informasiya-rabitə, tikinti, kənd təsərrüfatı və hətta

məişətdə tək bir saat elektrik enerjisi olmasa təsirli bir durğun-

luq hissi keçirilir. Tarixən Azərbaycan elektrik enerjisi istehsa-

lına görə Qafqazda lider dövlət olub. 1988-90-cı illərdən sonra

bu mövqe zəifləməyə başlamış 2006-cı ilə qədər Azərbaycan

ildə 1,2-1,5 milyard kilovat saat elektrik enerjisi idxal etmək

məcburiyyətində idi. Bu problemi aradan qaldırmaq və ölkəni

elektrik enerjisi ilə tam şəkildə təmin etmək üçün qısa bir

müddətdə respublikanın müxtəlif bölgələrində - Astara, Şəki,

Xaçmaz, Bakı, Səngəçal, Naxçıvan, Qubada yeni elektrik stan-

siyaları istismara verildi. Bununla da ölkənin elektrik enerjisi

idxalından asıllığı aradan qaldırıldı. Eyni zamanda bölgələrdə

qeyri neft və aqrar sahənin sənaye və infrastruktur layihələrinin

həyata keçirilməsinə imkan yaradıldı.

2009-cü ildə Sumqayıtda 525 MVt gücündə olan yeni

elektrik stansiyası istifadəyə verilmişdir. Həyata keçirilən bu

layihələr nəticəsində generasiya güclərimiz qısa müddət ərzində

1500 MVt atrmışdır. Beləliklə 2007-ci ilə qədər elektrik ener-

jisi və təbii qaz idxal edən Azərbaycan təbii qaz və elektrik

enerjisini ixrac edən ölkəyə çevrilmişdir. Hazırda blokada şə-

raitində olan Naxçıvan Muxtar Respublikası qonşu ölkələrə

elektrik enerjisi ixrac edir. Ən yeni texnika texnologiyaya əsas-

lanan yeni tikilən və yenidən qurulan elektrik satansiyaları yüz

min tonlarla qiymətli yanacağa qənaət edir. 2007-ci ildə Azər-

baycan İstilik Elektrik Stansiyasında yeniləndirmə işləri başlan-

mışdır. 2011-ci ildə işlər başa çatdırılandan sonra stansiyanın

gücü 2000 MVt-dan 2600 MVt-a yüksələcəkdir. Stansiyanın

səmərəliliyinin artması nətıcəsində ildə 500 min ton yanacağa

qənaət ediləcəkdir. Ulu ödərimizin yaratdığı sənaye nəhəngi

205

olan bu stansiya yenidənqurma işləri başa çatdıqdan sonra da

ölkəmizə uzun müddət xidmət edəcəkdir.

Generasiya sahəsində ən vacib layihələrdən biri də gücü

780 MVt olan Şirvan şəhərində tikilən Cənub Elektrik Stansi-

yasıdır. Bu staniya elektrik enerjisi sistemində mühüm rol oy-

nayacaqdır. Stansiya Azərbaycanda və regionda ilk dəfə olaraq

4 qaz turbini və 2 buxar turbini olmaqla 3 növ yanacaqdan, -

qaz mazut və dizeldən istifadə etmək mümkün olacaqdır.

Köhnə elektrik stansiyasında 1 kilovat-saat elektrik enerjisinə

sərf olunan yanacağın miqdarı 450 qramdan artıq idi. Cənub

Elektrik Stansiyası istifadəyə verildikdən sonra 1 kilovat-saata

sərf olunan şərti yanacağın miqdarı 250 qram təşkil edəcək və

ildə 700 min ton yanacağa qənaət ediləcəkdir.

Gücü 400 MVt olan Tovuz Su Elektrik Stansiyasının

tikintisinə başlanacaqdır. Bu çox böyük və mühüm layihədir.

Elm və texnologiyanın son nailiyyətlərinə əsaslanaraq bu kimi

bir sıra yeni layihələr hazırlanmış və hazırda onların tətbiqinə

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev cənabları

sərəncam vermişdir. Layihə üzrə su anbarının tutumu 2 milyard

kubmetrdir. Bu kimi layihələrin həyata keçirilməsi sayəsində

bölgələrin elektrik enerjisi ilə təminatı əsaslı surətdə yaxşılaş-

dırılmaqla yanaşı torpaqların suvarma suyu ilə təminatı sabit-

ləşir, aqrar məhsul istehsalı artır, təmiz ekoloji mühit qorunur.

Yeni tikilən və yenidən qurulan hər bir stansiya enerji poten-

sialı səmərəliliyi yüksək olmaqla, bir sıra yeniliklərə malikdir.

Tovuz Su Elektrik Stansiyasının tikintisi su resurslarından

daha səmərəli və daha çevik istifadə olunmasına imkan yarada-

caqdır. Cari ilin sonuna qədər gücü 400 MVt olan “Şimal-2”

Buxar-Qaz Elektrik Stansiyasının tikintisinin başlanması plan-

laşdırılır. Layihə çərçivəsində “Simal-1” və “Şimal-2” elektrik

stansiyaları üçün yeni soyutma sistemi, dəniz suyunun duzsuz-

laşdırılması sisteminin qurulması nəzərdə tutulur.

2010-cu il Azərbaycanda “Ekologiya ili” elan edilmişdir.

Elektrik stansiyalarında mazut əvəzinə təbii qazdan istifadə

206

olunmasına başlanmışdır. Bir vaxtlar elektrik stansiyalarında

təqribən 90 faiz mazut, 10 faiz qaz işlədilirdi, bu gün isə 100

faiz təbii qazdan istifadə edilir. Bu ideyanın həyata keçirilməsi

ölkəyə böyük gəlir gətirmiş, eyni zamanda, ətraf mühitin

təmizlənməsində mühüm rol oynamışdır.

Sumqayıtda istifadəyə verilmiş yeni elektrik stansiyası

təmiz inkişaf mexanizmi prinsipi ilə istismar olunur. 2010-cu

ilin oktyabrın 15-də BMT tərəfindən respublika üzrə ilk dəfə

olaraq qeydiyyata alınmışdır. Beynəlxalq ekspertlərin rəyinə

görə , təkcə bu layihənin icrası nəticəsində ildə 1,5 milyn ton

karbon qazının atmosferə tulantısı azalmışdır.

Ölkə Prezidentinin tapşırığına əsasən respublikanın su və

külək potensialını qiymətləndirən proqram hazırlanmışdır.

Araşdırma göstərmişdir ki, respublikanın müxtəlif bölgələrində

dağ çayları və kanallar üzərində ümumi gücü 600 MVt olan

300-ə yaxın kiçik su elektrik stansiyasının tikintisi iqtisadi

cəhətdən səmərəlidir. 2010-cu ildə Göyçay, Balakən və Qusar

rayonlarında 3 kiçik su elektrik stansiyasının təməli qoyulmuş-

dur, 7 stansiyanın layihəsi isə icra olunmaq üçün hazırdır. İlk

belə su elektrik stansiyalarından olan Biləv Su Elektrik Stan-

siyası Naxçıvan Muxtar Reüspublikasında 2010-cu ilin oktyabr

ayında işəsalınmış, təməli qoyulmuş gücü 25 MVt olan Füzuli

Su Elektrik Stansiyasının tikintisinə başlanmışdır.

Respublikada kiçik su elektrik stansiyalarının tikintisində

tətbiq olunacaq zəruri avadanlığın, o cümlədən hidroturbinlərin

ölkə daxilində istehsalına başlanmağı kiçik su elektrik stan-

siyalarının tezliklə tikilib istifadəyə verilməsinə zəmin yaradır.

Müxtəlif bölgələrdə reallaşdırmaqda olan kiçik su elektrik

stansiyalarının tikintisi həm yanacağa qənaət edilməsində , həm

də ətraf mühitin qorunmasında müstəna rol oynayır. Qeyd

etmək lazımdır ki, bir çox layihələr Kioto protokoluna uyğun

olaraq Təmiz inkişaf mexanizmi prinsipi ilə tikilir, bu isə atmo-

sferə karbon qazının tullantısını əhəmiyyətli dərəcədə aşağı

salacaqdır.

207

Bölgələrdə güclü energetika potensialının yaranması

sosial-iqtisadi rifahın yaxşılaşmasına öz töhfəsini verməkdədir.

Görülən işlər nəticəsində Azərbaycan nəinki öz enerji tələbatını

tam təmin etmiş, hətta güclü ixrac potensialı yaratmışdır. Əldə

olunmuş ixrac potensialını reallaşdırmaq üçün Azərbaycan-

Gürcüstan-Türkiyə enerji dəhlizi layihəsinin icrasına başlan-

mışdır.

Dövlət himayəsi və qayğısında olan infrastrukturun inki-

şafı ilə əlaqədar respublikanın regionlarında, şəhər və rayonla-

rında aqrar sahibkarlıq daha sürətlə inkişaf еtməкdədir. Gən-

cədə, Naxçıvanda, Şamaxıda maşınqayırma və digər sənaye ob-

yektləri, Şirvanda Yağ zavodu, İstilik elektrik stansiyası, Yev-

laxda trikotaj, şəhər təsərrüfatı, Səlyanda 30 tonluq süd emalı

zavodu, İmişlidə şəkər tozu istehsalı, çörəк-zаvоdu, Qəbələdə,

Xaçmazda, Masallıda коnsеrvi zаvоdu, Şəkidə ipək istehsalı,

süd-pendir zavodu, Sabirabadda “Aqrotexservis” kompleksi, iki

konserv zavodu, Nахçıvаn MR-da 40-dan çox aqrar sənаyе

müəssisəsi tiкilmiş və yа yеnidən qurulmuşdur. Bütün rayon-

larda kənd təsərrüfatı maşınlarının təmiri və süd emal zavodları

və sexlər özəl təsərrüfatlarda müvəffəqiyyətlə inkişaf edir və

keyfiyyətli məhsul buraxılır. Ölkədə faydalı qazıntıların çıxarıl-

ması, emalı sahəsində də fəal iş gedir. Qızıl, alüminium, polad

istehsalı artmaqdadır. Azərbaycan Prezidentinin təşəbbüsü ilə

həyata keçirilən ölkə miqyaslı infrastrukturlar əldə olunan

nailiyyətlərə baza yaratmışdır.

2. Kəndli (fermer) təsərrüfatlarının inkişafı və sosial

problemlərinin həllində infrastrukturların rolu

Məlumdur ki, kənd kəndli ilə, kəndli təsərrüfatla ayrılmaz

əlaqədədir. İqtisadi problemlərin həlli baxımından təsərrüfat və

onun səmərəliliyi aparıcı qüvvəyə malik olsa da, sosial və

məişət infrastruktur problemlərinin həlli bu səmərəliliyi artır-

maqda aparıcı yer tutur.

208

Məişət mədəniyyəti insan həyatının əsas sahələrindəndir.

Məişətdə insanlar arasında tam müxtəlif əlaqələr, həyat tərzi,

xasiyyətin formalaşması, işə münasibət, adət və ənənəyə müna-

sibət formalaşır. Kəndli (fermer) təsərrüfatının məişət mədəniy-

yətinin düzgün təşkili insanlarda - xüsusilə gənc nəsildə mənəvi

və vətənpərvərlik hisslərinin güclənməsinə səbəb olur. Respub-

likamız öz dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra, bir sıra

obyektiv və subyektiv səbəblər üzündən kənddə güclü inflya-

siya və tənəzzül prosesi getmişdir. Gənc Azərbaycan Respub-

likasını kənd təsərrüfatını böhrandan çıxartmaq üçün təcili və

təsirli tədbirlər görmək lazım idi. 1994-1995-ci illərdə həyata

keçirilən islahatlar, o cümlədən torpaq islahatı aqrar sektorda

dövlət münasibətinin strategiyasını müəyyənləşdirdi. Yəni,

kənd təsərrüfatında dövlət siyasətinin başlıca istiqamətləri

müəyyənləşdirildi. Aqrar islahatların başlıca qayəsi xalqın daha

da yaxşı yaşamasını, kəndin infrastrukturlarını inkişaf etdirmək,

məişət problemlərini daha səmərəli həll etmək olur.

Kəndin məişət mədəniyyəti aqrar sahənin sosial-iqtisadi

problemlərinin tərkib hissəsidir. Məhz buna görə də Azərbay-

can Prezidentinin Fərmanı ilə regionların sosial-iqtisadi inkişafı

Dövlət Proqramında istehsal və emal sənayesinin sürətli inkişa-

fını təmin edəcək: yolların, elektrik enerjisinin, rabitənin, nəq-

liyyatın, məktəblərin, səhiyyənin, kadrların peşə hazırlığının

əhatəli inkişafına geniş yer verilmişdir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində sosial və məişət infrastruk-

tur problemlərin həlli dövlətin, kəndin, ailənin və təsərrüfatın

ardıcıl və qarşılıqlı iqtisadi tərəqqiyə aparan əlaqəsində gö-

rünür.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində yeni istehsal münasibət-

lərinin formalaşması və inkişafı dövlətin tənzimləyici rolu və

funksiyasının daha da gücləndirilməsini tələb edir. Bu mühüm

209

və obyektiv zəruriyyət bazar iqtisadiyyatının öz mahiyyətindən

irəli gəlir.6

Müasir kənd əkin yerləri, bağlar, otlaq və biçənəklərlə

əhatə olunmuş yaşıllıqlar içərisində məskunlaşmış insanların

yaşayış məskənidir. Kənddə təsərrüfatçılarla yanaşı maarif, mə-

dəniyyət, səhiyyə işçiləri, mexanizator, elektrik, su təminatı

mütəxəssisləri və digər sənət adamları yaşayır. Son illərdə

kəndlər tam elektrikləşdirilmiş, radio-televiziya verilişləri, tele-

fon rabitəsi, qaz və içməli su ilə təmin olunmuşdur. Özünə

məxsus abad yolu, məktəbi, klubu, səhiyyə obyekti, dükanı,

məişət alət və cihazların təmiri sexi olan müasir kəndlər öz ya-

şıllığı, təmiz havası suyu və genişliyi ilə sıxıntılı havasız,

hərəkətsiz şəhər həyatından fərqlənir, insanı cəlb edir.

Bazar iqtisadiyyatı ilə əlaqədar olaraq kəndli (fermer)

təsərrüfatlarının inkişafı kəndə daha çox yüksək ixtisaslı, səriş-

təli istehsal və emal texnologiyası mütəxəssislərinin gəlməsini,

iş birliyi yaratmasını tələb edir. Kənddə ixtisaslı kadr proble-

minin həlli ailə təsərrüfatlarının məişət problemlərinin həl-

lindən çox asılıdır.

Göstərilən məişət alətləri hazırda daha kompakt, az yer

tutan, maye yanacaqla, qazla işləyən soba, elektrik cihazları ilə

əvəz olunmaqdadır. Bir sıra ailələrdə evin üstündə qurulmuş su

çənini kiçik qabaritli su nasosu ilə birləşdirərək, su çənə vu-

rularaq bütün gün mətbəxdə, həyətdə, lazım olan yerlərdə su öz

axımı ilə təmin olunur. Qarışıq yem hazırlaya kompakt aqreqat

mal-qara üçün yem hazırlanmasını yüngül işə çevirir. Nəzərə

alsaq ki, ölkədə 870000 çox ailə fermer təsərrüfatları vardır.

Belə kompakt qarışıq yem hazırlayan aqreqatların istehsalı hər

bir ailə təsərrüfatı üçün önəmli olardı.

Həyətyanı sahənin əkilib becərilməsində lapatka əsas

əmək alətidir. Mexanikləşdirilmiş kiçik qabaritli bağ və bos-

6 i.e.d.N.V.AIIahverdiyev «Sosial-iqtisadi inkişaf və demoqrafik

proseslər». Respublika elmi-praktik konfransının materialları, səh. 11.

210

tanda benzin, ağ neft ilə işləyən kiçik aqreqata da böyük ehtiyac

var. Belə bir aqreqat gəncləri cəlb edir, onlar təsərrüfatla yanaşı

həyətyanı sahədən səmərəli istifadə edə bilirlər. «Drujba» tipli

odun doğrayan aqreqat baltanı müvəffəqiyyətlə əvəz etdiyi

kimi, kompakt peç, elektrik peçi çörək bişirilməsində, xörək

hazırlanmasında əl əməyini yüngülləşdirməklə kənd həyatını

daha cəlbedici edir.

Kəndin məişətində əsasən qadın, qoca və az da olsa uşaq

əməyindən istifadə olunur. Bu adamların həyətyanı torpaq

sahəsində rolu böyükdür. Həyətyanı torpaq sahəsindən əldə

olunan meyvə, tərəvəz, göyərti, quş əti, yumurta, süd və süd

məhsulları ailənin ərzaq təminatında mühüm yer tutur. Məişət

və xırda təsərrüfat alətləri istehsal edən iş adamları bu böyük

istehlak bazarını nəzərə almalıdır.

Kənd yerlərində elektrik enerjisinin təminatında kəsilmə-

lər, aşağı düşmə və yuxarı qalxma ehtimalı olduqda elektrikdə

işləyən müxtəlif məişət cihazları (kompyuter, audio-video

apparat və eləcədə bir sıra təsərrüfat maşın və aqreqatları, kiçik

qabaritli inkubator aparatı, elektrik süd separatoru və s.) pal-

taryuyan maşın, kondisioner kəndli ailəsinin məişətinə ehtiyatla

daxil olur.

Ailənin məişət infrastruktur problemlərinin həlli böyük

sosial problem olmaqla məişət mədəniyyətinin formalaşması,

işçi qüvvəsinin sabitləşməsi, gənclərin kənd təsərrüfatı ixtisa-

sına yiyələnməklə aqrar biznes yaratmaq, sahibkar olmaq,

təsərrüfatçı olmaq həvəsini imkanlarını artırır. Məişət texnika-

sının indiki inkişaf səviyyəsində göstərilən sosial problemlərin

həllinə bazar münasibətləri güclü şərait yaradır.

Odundan yanacaq kimi istifadə etmək, təbii meşə sərvət-

lərinin tükənməsinə səbəb olur. Şəhər yerlərində villa tipli

evlərdə geniş istifadə olunan, gecə və gündüz isti və soyuq su

ilə ailəni təmin edən "kombi" tipli istilik yaradan texniki vasi-

tələrdən kənd yerlərində az istifadə olunur. "Kombi" avtonom

qazanxana kimi texniki istilik vasitələri səmərəli olmaqla

211

avtomatik işləyən və mənzildə istiliyi sabit saxlayır, yanacağı

qənaətlə işlədir. Müşahidələrimiz göstərir ki, rayon mərkəzində

müvəffəqiyyətlə istifadə olunan qaz peçi, evi qızdırmaq üçün

kiçik qabaritli ailə qazanxanası cəmi 10-15 km aralıda yerləşən

bəzi kənddə az istifadə olunur və ya heç istifadə olunmur.

Kənddə məişət problemlərinin həlli kənd əməkçisinin mənəvi

ruh yüksəlişinə, kəndli psixologiyasının bazar iqtisadiyyatı ru-

hunda dəyişməsinə yol açan amildir və mətbuat, radio, televi-

ziya bu problemin həllində əhəmiyyətli surətdə iştirak edə bilər.

Azərbaycan Respublikası regionların sosial-iqtisadi inki-

şafına dövlət dəstəyinin verilməsi, şəhər və kəndlərin elektrik

enerjisi təminatı, yol tikintisi, qaz və su ilə təminatı, nəqliyyat,

rabitə sisteminin gücləndirilməsi ölkəmizin iqtisadiyyatında və

kəndli (fermer) təsərrüfatlarının inkişafında yeni mərhələ baş-

lanmışdır. Regionlarda emal, tikinti müəssisəsi, təsərrüfat xid-

mət müəssisəsi, ticarət və məişət xidməti müəssisəsi açılmışdır.

Kəndli (fermer) təsərrüfatları, məhsuldar toxumlarla, cins

malqara ilə, gübrələrlə təmin olunur, vergi güzəştlərinin müd-

dəti uzadılmışdır. Yeni məktəblər tikilərək istifadəyə verilmiş,

köhnə məktəblər əsaslı təmir olunmuşdur, yeni səhiyyə obyekt-

ləri, diaqnostika mərkəzləri, idman kompleksləri tikilmiş, açı-

lışı olmuş, təməli qoyulmuşdur.

Ölkə əhəmiyyətli, göstərilən tədbirlərin dövlət dəstəyi ilə

həyata keçməsi kəndli (fermer) təsərrüfatlarının ixtisaslı kadr

hazırlığına tələbatı artırır. İndi kəndli (fermer) təsərrüfatında

əkinçilikdə suvarmadan başqa bütün aqrotexniki tədbirlər

maşın, mexanizm, traktor və kombaynlarla həyata keçirilir. İs-

tehsal proseslərinin mexanikləşdirilməsi kənd təsərrüfatı is-

tehsalının sosial strukturunu dəyişir. İlk növbədə işçi qüvvə-

sinin professional quruluşu dəyişir. Adamlar əsas ixtisasla ya-

naşı bir neçə paralel ixtisası öyrənirlər. Mexanizator-nizamla-

yıcı-təmirçi usta, slesar, dəmirçi, montyor, qaz ustası, elektrik-

nizamlayıcı usta, aqronom, baytar həkim, zootexnik, süni ma-

yalanma laborantı və s. əlaqəli sənətləri mənimsəməklə geniş

212

profilli-ixtisaslı mütəxəssislər yaranır. Ən azı 2-3 ixtisası

mənimsəməklə sahibkar təsərrüfatda lazım gəldikdə əlavə xid-

mət sahəsinə müraciət etmədən, vaxt itirmədən iş prosesini

qurur. Vaxta və pul vəsaitinə qənaət edir. Mütəxəssislərin ix-

tisas səviyyəsinin yüksəlməsi onun intellektual, mədəni səviy-

yəsinin yüksəlməsinə, psixoloji vəziyyətinin sabitləşməsinə

səbəb olur. Hardan usta axtarmaq, nə ilə onun zəhmət haqqını

vermək kimi fikirlər ona əziyyət vermir. Fermer təsərrüfatının

sahibi kimi o, özünü lazım olan yerdə şəxsiyyət kimi görür.

İndi kənd yerlərində hər bir gəncin orta, orta ixtisas, orta tex-

niki və ya ali təhsili var. Belə yüksək intellektual səviyyəli gənc

təsərrüfatda ona lazım olan ixtisası tez bir vaxtda öyrənir. İş

təcrübəsi, bir neçə ixtisası mənimsəməklə gənc fermerin is-

tehsal sahəsində də mənfəəti artır, maddi güzarını yaxşılaşır,

eyni vaxtda onun mənəvi, mədəni tələbləri də artır.

Nəticə: Bazar iqtisadiyyatı, kəndli (fermer) təsərrüfatı

kənddə yeni yüksək ixtisaslı, intellektual səviyyəli, mədəni zəh-

mətkeş təbəqəsinin yaranmasına yol açır. Gənc nəsildə sahib-

karlıq psixologiyası güclənir. Yeni tipli mədəni məişət infra-

strukturların tələblərinə uyğun şəraitin qurulmasına ehtiyac

artır.

Ailə təsərrüfatlarında maldarlıq məhsulları istehsal sahə-

sində əməyin texniki təminatı, enerji tutumu, elmi-texniki nai-

liyyətlərin tətbiqi əkinçilikdən geri qalır. Bu gerilik xüsusilə

yemçilikdə özünü göstərir. İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsin-

dən istifadə edərək yemçiliyin sənaye əsasında təşkil etməklə

fərqləri xeyli azaltmaq olar. Maldarlığın inkişafını sürətləndir-

mək, ət və süd məhsulları bolluğunu yaratmaqla ölkədə bir sıra

sosial problemlər milli imkanlar əsasında həll olunar. Son

illərdə kəndli (fermer) təsərrüfatlarının yaranması ilə mal-qa-

ranın sayı artmış, ciddi kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri baş

vermişdir. Bununla yanaşı kiçik qabaritli emal mexanizmlərinin

istehsalı təminatı kimi infrastruktur sahələri zəif templə in-

kişaf edir ki, bu da istehsalın səmərəliyinə və kənd sakinlərinin

213

mədəni tələblərinin ödənilməsinə əks təsir edir. Kəndin sosial

problemlərinin həlli ölkə əhalisinin maraqları, mədəni texniki

və psixoloji əhval-ruhiyyəsi ilə əlaqədardır. Odur ki, problemin

həllinə kəndli (fermer) təsərrüfatlarının, bələdiyyələrin və

dövlətin birlikdə qayğısı artmışdır. Hazırda torpaq islahatı ilə

yaranmış sahibkarlıq ruhu istehsalın maddi-texniki bazasının

yüksəldilməsi kənd həyatının, kəndlinin məişət şəraitinin müa-

sirləşməsi prosesi güclənmişdir. Sosial infrastruktur problem-

lərin istehsalın səmərəsini, maldarlığın və əkinçiliyin inkişaf

tempini yüksəltməklə, ölkə əhalisinin ərzaq məhsullarına olan

tələblərini daha dolğun ödəmək, qiymətlərin aşağı düşməsi yolu

ilə kasıblıq həddinin azalmasına aparan düzgün yoldur.

Kəndli (fermer) təsərrüfatları öz vəsaiti, şəxsi iştirakı ilə

daha məhsuldar cins düyələr alır, hər fermer öz resepti ilə yon-

ca, qarğıdalı, arpa və buğdadan qüvvəli, qarışıq yem hazırlayır,

bostan, tərəvəz bitkilərinin tullantısından istifadə edir. Yüksək

məhsuldar toxum növü, cins mal-qara, fermerlər arasında mal

dəyişmə yolu ilə məhsuldar mal-qara, meyvə, tərəvəz şitili

artırılır. Bir sözlə fermer sahibkarlıq hissinin gücü ilə evdə,

ailədə, işdə daim axtarışdadır.

Son vaxtlar bir sıra yeni adət-ənənələr yaranır. Toy mə-

rasimləri, el şənlikləri, milli bayramlar bir neçə kəndin arasında

tikilmiş şadlıq evlərində keçirilir. Kəndin infrastrukturu ilə

əlaqədar olan məktəb, xəstəxana, idman qurğuları, məişət evi,

klub, su xətlərinin təmir olunması və s. işlərdə imkandan asılı

olaraq fermerlər iştirak edir.

Kəndin mənəvi həyatının hər tərəfli inkişafında, yeni

adət-ənənələrin yaranmasında, aqrobiznesin, yeni texnologiya-

nın tətbiqinə sahibkarlar, kənd ziyalıları, mütəxəssislər, müəl-

limlər, həkimlər, aqronomlar aparıcı rol oynayırlar.

Fikrimizcə mütəxəssislərin hazırlanmasında kənd orta

məktəblərin rolunu artırmaq məqsədə uyğun olardı. Bu günkü

məktəbli sabah atalarının işini davam edəcək, sahibkar ola-

caqdır. Orta məktəb proqramında əmək dərsləri aşağı sinifdən

214

keçirilir. Oğlanlar və qızlar bu dərslərdə əmək və məişət peşə-

lərini müvəffəqiyyətlə, həvəslə mənimsəyir. Yaxşı olar ki,

əmək dərslərinin proqramı yuxarı siniflərdə genişləndirilsin,

praktiki vərdişlər üçün vaxt ayrılsın və aşbaz, dərzi, dülgər,

çilingər, televizor ustası, montyor, qaynaqçı, dəmirçi, motorçu,

sürücü kimi ən azı 2-3 sənət vərdişləri gənc oğlan və qızlara

öyrədilsin. Beləliklə orta məktəbi qurtaran gənc nəsil bazar

iqtisadiyyatı mühitində özünə tez yer tapar, mühitə alışar və

vaxt itirmədən ya təhsilini davam etdirər və ya sahibkar olmaq,

sənətkar olmaq arzusunu həyata keçirər. Orta məktəb illərində

şagirdlərin yüksək səmərə ilə işləyən fermer təsərrüfatlarında

ekskursiya, təcrübə keçməsi, maldarlıq və əkinçilikdə qabaqcıl

təcrübəni görməsi onun dünya görüşü və ixtisas haqqında öncül

təcrübəni mənimsəməsinə, gələcəkdə onu daha da inkişaf

etdirərək öz ata-baba təsərrüfatında tətbiq etməsinə sövq edər.

Professional texniki məktəblərin bu sahədə rolu daha

böyükdür. Bazar iqtisadiyyatı ilə əlaqədar olaraq peşə-texniki

məktəblərdə təlim və tədris işinə tələbkarlıq artmışdır. İndi öv-

ladını peşə öyrənməyə göndərən hər bir ailə başçısı onun müəl-

limindən və məktəbin müdiriyyətindən təhsil illərində ixtisaslı,

həyatda özünü doğrulda biləcək mütəxəssis hazırlanmasını

tələb edir. Buna uyğun olaraq peşə-texniki məktəblərin öz

vəsaiti, dövlət maliyyəsi hesabına maddi-texniki bazası artır.

Yaxşı olar ki, rayonlarda fəaliyyət göstərən peşə-texniki mək-

təblərin uyğun ixtisas üzrə sinifləri kənd orta məktəblərinə kö-

çürülsün. Bununla ixtisaslar istehsalata yaxınlaşar, nəzəriyyə ilə

həyatın əlaqəsi artar. Yuxarı sinif şagirdləri orta məktəbi qurta-

rarkən öz evində, öz kəndində vaxt itirmədən kəndli (fermer)

təsərrüfatına lazım olan ixtisası alar.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində yaranmış peşə və ixtisas

çoxluğu işçilər arasında rəqabət yaratmışdır. Bir kənddə ya-

şayan, biri-birini yaxşı tanıyan kənd adamları içərisində yalnız

yüksək ixtisas kateqoriyasına malik olan mütəxəssislərin xid-

məti həm maddi, həm də mənəvi olaraq yüksək qiymət-

215

ləndirilir. Orta təhsilli, peşə-texniki məktəblərdə təhsil almış

mütəxəssislərin bu baxımdan üstünlüyü çoxdu. Belə mütəxəs-

sislər ali təhsil aldıqdan sonra yaxşı fermer olmaqla, təsərrüfat

başçıları üçün məsləhətçi kimi hörmətə layiqdirlər. Belə mü-

təxəssislər kənd təsərrüfatı elmi-tədqiqat institutlarının əkin-

çilik, maldarlıq, yemləmə, zootexniki, xidmət, rabitə və infor-

masiya texnologiyaları və sair sahələrdə mövcud olan infor-

masiya bülletenlərindən istifadə edir, dünyada və ölkədə olan

qabaqcıl texnologiyanı işinə tətbiq edirlər.

Nəticə: Bazar iqtisadiyyatı kənd təsərrüfatı istehsalında

kəmiyyət və keyfiyyət yüksəlişi yaratdığı kimi kəndin, kənd-

linin və təsərrüfatın daha böyük nailiyyətlər əldə etməsi sosial

infrastruktur və kadr problemlərin həllini ön plana çəkmişdir.

Sosial problemləri hər birini özünə məxsus metodlarla tez həll

etmək önəmlidir. Bir problemin vaxtında həll olunmaması

digərinin də yaranmasına səbəb olar.

Məlumdur ki, indi yollar ölkə, rayon, kəndlər arası və

kənd daxili qismə bölünür. Ölkə yollarını kənd sakinlərinin və-

saiti hesabına təmir olunmadığı kimi, kənd daxili yollarda ölkə

və rayon büdcəsi hesabına təmir olunması məqsədəuyğun deyil.

Azərbaycan Respublikasının «Bələdiyyələrin statusu haqqında»

2 iyul 1999-cu il və «Bələdiyyələrin Nümunəvi Nizamnaməsi»

haqqında 15 oktyabr 1999-cu il tarixli qanununa əsasən kənd

daxili və kəndlər arası yolların təmiri və tikintisi kənd, qəsəbə

bələdiyyələrinin himayəsindədir.

Nizamnaməyə əsasən kənddə mülkiyyət münasibətlərinin

dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq, yerli əhəmiyyətli sosial problem-

lərin həlli kənd və qəsəbə bələdiyyələrinin öhdəsindədir. Ni-

zamnamədə deyilir ki, «Bələdiyyələr...dövlətin həyata keçirdiyi

sosial inkişaf proqramında nəzərdə tutulmayan və ya onlara

əlavə olaraq yerli əhəmiyyətli su mənbələrindən istifadə, ya-

nacaq təchizinin və satışının təşkili, yerli əhəmiyyətli yolların

tikilməsi və saxlanması, yerli nəqliyyat və rabitə xidmətinin

təşkili, ticarət, ictimai iaşə xidmətinin işinə şərait yaratmaq,

216

mədəniyyət müəssisələrinin inkişafına yardım göstərilməsi...

informasiya xidmətinin təşkili... yerli infrastrukturun digər sa-

hələrini əhatə edən... sosial inkişaf məsələlərini həll edir» (Bə-

lədiyyələrin daimi və başqa komissiyaları. Punkt 3, abzas 7).

Kənd arası yol probleminin həll edilməsində bələdiyyənin

maliyyə dəstəyi ilə yanaşı, kənd sakinlərinin maliyyə, maddi-

texniki, fiziki qüvvə, əmək alətlərindən istifadə etməklə həyata

keçirmək olar. Kəndlər arası ümumi yolların səliqə-sahmana

salınması, təmiri və təzə yol çəkilməsində bir neçə kənd bələ-

diyyəsinin imkanlarının birləşdirmək, proyekt, smeta tutulması

işinə mütəşəkkillik vermək üçün rayon icra başçısının ərazi

üzrə nümayəndəsi işə qarışa bilər. Kənd arası və təsərrüfat

daxili yolların baxımsızlıq üzündən bərbad hala düşməsi, ət-

rafda torpağın və yaşıllığın sıradan çıxmasına, ekoloji tarazlığın

pozulması ilə yanaşı əhalinin və fermerlərin maşın və kənd

təsərrüfatı texnikasının xarab olması, sıradan çıxması, gənc

nəslin torpağa məhəbbət ruhunda tərbiyə olunmasına böyük

ziyan vura bilər.

Mahnılarda, nağıllarda təriflənən kənd və onun yaşıllıqla-

rı, gülü-çiçəyi və bol çörəyi, südü, əti, yağı, meyvə və tərəvəzi

insanları əməyə, işə cəlb etdiyi kimi, yolu, su təminatı, işıq,

radio-televiziya verilişləri ilə əhatə olunması, səhiyyəsi, maarifi

və mədəniyyəti də idarə olunmaqla, inkişaf edir. İndi bazar iq-

tisadiyyatı, torpaq islahatı, kənddə fermer təsərrüfatlarının

yaranması yeni iqtisadi və sosial münasibətlər yaradır.

Əgər kollektiv təsərrüfatçılıq dövründə daha çox jş gör-

mək üçün daha çox işçi qüvvəsi cəlb etmək lazım gəlirdisə, indi

istehsalın, istehlakın və bazarın səmərəliliyinin artırılması müa-

sir aqrar elm və texnikanın tətbiqi ilə fermer təsərrüfatlarında

işlər az işçi qüvvəsi tətbiq olunmaqla başa vurulur. Bu keyfiy-

yət dəyişikliyi, işə yeni münasibət, işçidən daha yüksək bilik,

ümumi savad, peşəkarlıq tələb edir. İşin intensivliyi artdıqca

işçinin sosial tələbləri də artır. Bu tələblər professional olaraq

inkişaf etdikdə ümumi inkişaf yaranır.

217

Nəticə: Həyatla ayaqlaşmaq, sosial-iqtisadi inkişafı təmin

etmək bütün dövrlərdə cəmiyyətin, dövlətin və yerli idarə

orqanlarının öncül vəzifəsi olmuşdur. Bu yolla kənddə kəndli

fermer təsərrüfatını idarə edəcək nəsil yaranır, inkişaf edir.

Hər il dövlət büdcəsinin xərcləri planlaşdırılarkən büd-

cənin sosial yönümlü olması önəmli sayılır. Bu, faktiki olaraq

bütün sahələrdə iqtisadi inkişaf planları tərtib olunarkən, sosial

tədbirləri görmək və proqnozlaşdırmağa iqtisadi və sosial təd-

birlərin inkişafına kompleksli yanaşmağa istiqamət verməkdir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham

Əliyev regionlarda görüşü zamanı tələb etdiyi kimi hər bir

rayonun illik inkişaf planları tərtib olunarkən kəndlərin sosial-

iqtisadi inkişaf planı tərtib olunmalıdır. Bu tədbirin maliyyə

mənbələri təsdiq olunduqda, bələdiyyə sədrləri, ərazi nümayən-

dələri həm təşkilatçı və həm də icra orqanı kimi nəzarət etdikdə

işdə mütəşəkkilliyi artırır, icraçının verilən tapşırıqların vaxtın-

da yerinə yetirilməsi üçün mənəvi marağını və xalq qarşısında

məsuliyyətini artırır. İnsanlarda xoş əhval yaranır, işə şüurlu

münasibət artır. Bazar iqtisadiyyatı mühiti kəndli fermer təsər-

rüfatı məhsul istehsalının artırılmasında maraqlı olduğu kimi,

bələdiyyə yerli özünü idarə orqanları, kəndin və insanların

məişət şəraitinin yaxşılaşmasına çalışır. Beləliklə, yaxşı həyat

şəraiti gənclərin daxilən saflaşması, mənəvi inkişafı, şüurlu-

luğu, təhsili, mədəniyyəti və yaradıcı fəallığını artırır.

Bələdiyyələr öz ərazisində yeni adət-ənənələr yaradılması

üçün konkurslar keçirməklə yüksək məhsul və nailiyyət əldə

edən fermerə «ən yaxşı sahibkar», «qızıl əllər», «ilin adamı»,

«kəndin dirəyi» və s. fəxri adlar verməklə əmək adamlarının

ruh yüksəkliyini artırmaq hüququna malikdir. Kənd yerlərində

körpü salmaq, bulaqdan su çəkib gətirmək, yol salmaq, həmişə

hörmətli iş olmuş və İnsanlar bu işin təşkilatçısını, maliyyələş-

dirəni illərlə fəxrlə qeyd etmişlər.

Fermer təsərrüfatlarının sosial-iqtisadi infrastruktur pro-

blemləri onun fəaliyyət göstərdiyi ərazinin, ölkənin, kəndin ailə

218

üzvlərinin problemləri ilə sıx bağlıdır, ayrılmaz tərkib

hissəsidir.

3. İnnovasiya texnologiyaları haqqında anlayışı

Müasir dövür dünya təsərrüfatının qloballaşan iqtisadi sis-

temə çevrilməsi və ölkələrarası iqtisadi və ticarət əlaqələrin

intensivləşməsi ilə səciyyələnir. Hər bir ölkədə istər daxili tələ-

batların ödənilməsi, istərsə də dünya təsərrüfat sistemində

faydalı mal mübadiləsini təmin etmək məqsədilə daha keyfiy-

yətli, yüksək rəqabət qabiliyyətinə malik kəndli (fermer) təsər-

rüfatlarının məhsullarının istehsalına cəhd göstərilir. Xammal,

material və xidmət sahəsində üstünlük əldə etmək ölkələrin

malik olduqları bir sıra təbii, iqtisadi, texniki, professional və s.

müqayisəli üstünlüklərə əsaslanır. Müqayisədə üstünlüyə malik

sahələri inkişaf etdirərək həm öz tələbatını ödəyir, həm də

dünya bazarında faydalı mal mübadiləsinə qoşula bilir. Azər-

baycanın güclü istehsal ehtiyatları, yüksək məhsuldar əkinçilik

və maldarlığı, innovasiya texnologiyaları əsasında inkişafda

olan emal sənayesi, milli aqrar sferada çalışan ixtisaslı kadrları,

müasir infrastrukturu vardır.

Azərbaycanın əlverişli təbii-iqlim şəraitinə malik olması

tarixən burada kənd təsərrüfatının inkişafını şərtləndirmişdir.

Hələ qədim dövrlərdən Azərbaycan əkinçilik, maldarlıq, ipəkçi-

lik, meyvəçilik, heyvandarlıq və s. kimi sahələr üzrə geniş fəa-

liyyət göstərən bir diyar olmuşdur.

Müasir dövrdə isə ölkəmiz çoxsahəli və daha da inkişaf

etmiş kənd təsərrüfatına malikdir. Belə ki, son onilliklər ərzində

Azərbaycanda müxtəlif bitkiçilik məhsulları istehsalı (taxıl,

pambıq, tütün, üzüm, meyvə, tərəvəz və s.), həmçinin heyvan-

darlıq sahələri (maldarlıq, qoyunçuluq, quşçuluq, baramaçılıq,

arıçılıq və s.) üzrə əsaslı inkişaf baş vermişdir.

Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev Regionların

sosial-iqtisadi inkişafı II Dövlət Proqramının icrasının 1-ci

219

ilinin yekunlarına həsr olunmuş konfransda əldə olunmuş nai-

liyyətlərə əsaslanaraq bir daha göstərmişdir ki, məhsulun key-

fiyyətini yüksəltmək və xarici bazarlara çıxmaq üçün indi aqrar

sahənin imkanı var.

Eyni zamanda, ölkədə yerli kənd təsərrüfatı xammalı əsa-

sında ənənəvi olaraq fəaliyyət göstərən və müəyyən səviyyədə

inkişaf etmiş emal sənayesi də mövcuddur. Belə ki, Azərbay-

canda kənd təsərrüfatının emalı sənayesi meyvə-tərəvəz kon-

servləri və şirələri, tomat, bitki yağları, pivə, şərab məhsulları,

çay, ət məmulatları, süd məhsulları, taxıl məhsullarının emalı:

unüyütmə, yarma və qarışıq yem, çörək və makaron məmulat-

ları, pambıq, yun, barama və gön-dəri xammallarının ilkin

emalı, fermentləşdirilmiş tütün istehsalı kimi sahələr sürətli in-

kişafdadır. Bunlarla yanaşı, qeyd etməliyik ki, bir sıra çox qiy-

mətli efirli, yağlı ərzaq, parfümeriya və təbii rəngləyici məhsul-

lar: qızılgül, zeytun, balqabaq tumu, zəfəran istehsalı, gülçü-

lüyün inkişafı, onların istehsalı və emalı xeyli artırmaq üçün

imkan vardır.

Ölkə iqtisadiyyatının aqrar istehsal sferası keçmiş İttifaq

mənafeyi əsasında formalaşmışdır, innovasiya texnologiya-

larının ölkəyə gətirilməsi və tətbiqi mümkün olmamışdır. Buna

görə də, dünya birliyinin müstəqil subyekt kimi ölkəmizin dün-

ya təsərrüfat sisteminə səmərəli şəkildə inteqrasiya olunması

üçün, ilk növbədə, dünya bazarlarında malik olduğumuz rə-

qabət üstünlükləri indi qiymətləndirilir. Ölkə Prezidentinin gös-

tərişi ilə kənd təsərrüfatının, emal sənayesinin inkişafı ən yeni

innovasiya texnologiyaları əsasında qurulur ki, bunun sayə-

sində də istehsal olunmuş məhsulların əsas üstünlük göstəricisi

olan keyfiyyətli məhsulun xüsusi çəkisi ilbəil artır, xarici

bazarlara çıxmaq imkanı artır.

Mövcud nəzəri yanaşmalar və müəyyənləşdirilmiş meto-

dologiya əsasında ölkənin kənd təsərrüfatı sektoru üzrə əkin-

çilik və maldarlığın bütün sahələrinin rəqabətqabiliyyətliliyi,

ona təsir edən amillər kompleks şəkildə qiymətləndirilmişdir.

220

Maddi dəyərlərin, iqtisadi potensialın insan kapitalının

inkişafına çevrilməsi ölkə infrastrukturunda innovasiyanın

inkişafına təkan verir. Bu bölməni əhatə edən sahələr olduqca

genişdir. Elm, təhsil, əqli mülkiyyətin qorunması, elmi-tədqiqat

işlərinin yeni texnologiyaya istiqamətləndirilməsi, səhiyyə,

sağlamlıq obyektləri, idman turizm kompleksləri, mədəniyyət,

tarixi abidələrin qorunması və s. insan amilinə xidmət edən və

olduqca güclü maliyyə vəsaiti tələb olunan sahədir. İnnovasiya

ingilis sözüdür-yenilik mənasında işlənir. Avstraliyalı alim

İ.Şumpeter innovasiya prosesində beş əlamətin olmasını məq-

bul hesab edir: yeni texnikanın istifadəsi, yeni texnoloji prose-

sin və ya istehsalın yeni bazarla təmin olunması (alqı-satqı);

yeni xassəyə malik məhsulun; yeni xammalın istifadə olun-

ması; istehsalın təşkilində, maddi-texniki təminatında dəyişik-

liklərin olması; yeni satış bazarının meydana gəlməsi kimi şərh

edir. Q.V.Plexanov adına Rusiya İqtisadiyyat Akademiyasından

K.V.Pivovarov innovasiya terminlərinə aydınlıq gətirərək,

ətraflı şərh verir və göstərir ki, innovasiyada yenilik olmalı;

bazarın tələbatını ödəməli; istehsalçıya mənfəət gətirməlidir.7

ABŞ, Yaponiya innovasiya inkişaf yolunu Avropa ölkə-

lərindən 30-40 il əvvəl seçmişdir. Avropa ölkələrində əsrin 80-

90-cı illərindən innovasiya problemlərinə dövlət səviyyəsində

əhəmiyyət vermişlər. Dövlət, əqli mülkiyyətin qorunması, elmi-

tədqiqat işlərinin yeni texnologiya yaradılmasına xidmət

etməsi, istehsal sahələrinin innovasiya tələblərinə cavab ver-

məsini bir başa və dolayı yollarla stimullaşdırmaqla yeniliyi iq-

tisadi inkişafın prioritet istiqamətinə çevrilmişdir.

İlk vaxtlar yetərincə kadr olmadığı üçün emiqrantlar ara-

sında bu tələbləri ödəyənlər işlə, yaşayış yeri ilə, yüksək əmək-

haqqı ilə təmin olunmuşdur. Elm, təhsil, peşə hazırlığı innova-

siya tutumlu sahələrin tələblərinə yönəldilmişdir. İnnovasiya

7 Материалы международной научно-практической конференции,

посвященной 95-летию Российского Университета Кооперации. М.

2008, стр. 410

221

biznes sahəsinə çevrilir, kiçik, orta həcmli firmalarla yanaşı

zəngin iş adamları («işgüzar mələklər») öz vəsaitini bu sahəyə

qoyurdu. İnsan kapitalına vəsait qoyuluşu da öz səmərəsini

göstərirdi. Aparıcı dövlətlər mal və material ticarəti ilə yanaşı

istehsal vasitələri istehsalı, maşın, dəzgah, avadanlıq və hazır

modul ticarətinə üstünlük verir. İnnovasiya sahəsində ixtisas-

laşmış aparıcı Qərb və Avropa dövlətləri onları maraqlandıran

dövlətlərin ərazisində texnologiya, elmi-texniki biliklər, mü-

həndis-texnik xidmətləri ticarətinə həsr olunmuş sərgi-satış yar-

markası təşkil etməklə, dövlətlərin və iş adamlarının diqqətini

cəlb edirlər. Yeni texnologiya əsasında satılan zavodun tikilmə-

sini, sonrakı servis xidmətini, yerli mütəxəssislərin hazırlat-

masını şirkətlər öz üzərinə götürür eyni zamanda müqavilə

əsasında öz işçilərini yüksək əməkhaqqı ilə işlə təmin edir.

Dünya təcrübəsində şirkətlər elmi-texniki yenilikləri, yeni

texnologiyanı öz ölkələrində tətbiq edir, sınaqdan keçirir, sonda

lisenziyanı (patenti) satır. İnnovasiya yönümlü intellektual tex-

nologiya daha münbit istehsal şəraiti axtararaq xarici ölkələrin

ərazisinə ixrac olunmaqla dünya təsərrüfat sistemində yeni

əməkdaşlıq formasında işləyir. İnnovasiya texnologiyası milli

çərçivədən çıxaraq beynəlxalq məkanda səmərəli işləmək zə-

rurəti ucuz yerli xammal, ucuz material, ucuz işçi qüvvəsi və

yetərincə infrastrukturun olmasına, dövlət dəstəyinə əsaslanır.

Ayrı-ayrı ölkələrin ərazisində fəaliyyət göstərən yeni tex-

nologiya beynəlimlər təsərrüfat sisteminin yaranmasına səbəb

olur. Beləliklə, bir ölkəyə məxsus investisiya qoyuluşu, digər

ölkənin ərazisində ikinci iqtisadiyyatı yaradır. ABŞ dünya

dövlətləri arasında ikinci iqtisadiyyatın həcminə görə birinci

yeri tutur.

Dövlət müstəqilliyini əldə etmiş ölkəmizin aqrar siyasə-

tində ASK-n innovasiya iqtisadiyyatı əsasında qurulması ön

plana çəkilmişdir. Bunun üçün regionlarda məktəblərin maddi-

texniki bazası güclənir, intellektual müəllim kadrları ilə təmin

222

olunur. İnstitutlar çevik kadr hazırlığı sisteminə keçir, mobil

elmi-istehsal kompleksi yaradılır.

Azərbaycanda həyata keçirilən tarazlı, kompleks sosial-

iqtisadi inkişaf proqramı əsasında infrastrukturun dövlət nəza-

rətində olan innovasiya və maliyyə sektoru güclü inkişaf et-

dirilir. İnsan amilinin inkişafına qoyulan maliyyə vəsaiti ölkədə

yoxsulluğun, işsizliyin sürətlə azalmasına, əhalinin pul gəlir-

lərinin artmasına, sağlamlığının yüksəldilməsinə, demoqrafik

situasiyanın tənzimlənməsinə və bütünlükdə ölkə iqtisadiyya-

tının yüksəldilməsinə xidmət edir.

4. Aqrar məhsulların istehsalına innovasiya

texnologiyalarının tətbiqinin keyfiyyət

və rəqabət üstünlükləri

Qloballaşan iqtisadi münasibətlərin müasir dövründə key-

fiyyət amilinin innovasiya infrastruktur obyektinə çevrilməsi

təsadüfi deyildir. Əvvəla, innovasiya yeni texnika, texnologiya,

yeni daha yüksək keyfiyyətdə məhsul istehsalına yol açır. Yeni

məhsulun istehsal istehlakı daxili və xarici bazarlar kimi satış

infrastrukturunda mövqeyi genişlənir. Ərzaq məhsullarının

keyfiyyəti insanların sağlamlığı ilə bir başa əlaqədar olduğu

üçün keyfiyyət dövlət nəzarətindədir və dövlətin istehlakı tən-

zimlənmə obyektidir. Nəhayət ərzaq mallarının keyfiyyəti iq-

tisadiyyatda inkişafın səviyyəsini təyin edir, bazarda hakim

mövqe tutur, dünya bazarlarını fəth edir. Mal və materialın

dəyərinin təyin edilməsində obyektiv mövqedə durur.

Keyfiyyət strateji planda dövlət təhlükəsizliyi obyektidir.

Ölkə daxili bazar infrastrukturunda xarici malların rəğbətlə

qarşılanması, satılmasına baxmayaraq, bütün digər ölkələrdə

olduğu kimi müstəqil Azərbaycan Respublikasında da xaricdən

gətirilən ərzaq məhsullarının insan orqanizmi üçün tam təh-

lükəsiz olması üzərində dövlət nəzarəti mövcuddur.

223

Ərzaq məhsullarının kimyəvi tərkibi8. Ərzaq məhsul-

ları biri-birindən fiziki, kimyəvi xassələrinə və digər tərkib xü-

susiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Onların hər birinin tərkibində

olan özünə məxsus müxtəlif maddələr, həmin məhsulun qida-

lılıq dəyərini, həzm olma əhəmiyyətini, dadını, rəngini, iyini,

qidа üçün yаrаrlılığını, məһsulun sахlаnmаyа dаvаmlılığını, dа-

şınmа şərtlərini, məһsulun quruluşunu və ümumiyyətlə, məһ-

sulun кеyfiyyətliliyini müəyyən edir. Ümumiyyətlə, məһsulun

tərкibində rаst gələn kimyəvi mаddələr əsаsən iki qrupа аyrılır:

1. Qеyri-üzvi mаddələr: Bu qrupа su və minеrаl (kül)

еlеmеntləri аiddir;

2. Üzvi mаddələr: Bu qrupа əsаsən zülаl, yаg və kаr-

bohidrаtlаr аiddir. Üzvi mənşəli mаddələr sudа һəll olаn və

həll olmаyаn növlərə аyrılır. Sudа həll olаn üzvi mаddələrə

şəkər (qlükozа, fruktozа, qаlаktozа, sахаrozа, lаktozа, mаltozа,

rаfinozа, trеqаlozа və bаşqаlаrı), çoх аtomlu spirtlər (mаnnit,

sorbit, inozit), pentozаn, pеktin, turşulаr (аlmа, limon, çахır,

sirkə, süd, bеnzoy, sorbin, furmаrа və bаşqаlаrı), аzotlu mаd-

dələr (zülаl, аmin turşulаrı, аmidаmin turşulаrı, аmmonyаk bir-

ləşmələri, nitrat, nitrit), fitonsidlər, һomoloji rəngləyici və ətirli

birləşmələr, vitаminlər, fеrmentlər, аşılаyıcı mаddələr və

digərləri dахildirlər.

Bir sırа yеyinti məһsullаrındа аz və yа çoх miqdаrdа üzvi

və qеyri-üzvi mаddələr vаrdır. Məsələn, süddə orqаnizm üçün

lаzım olаn bütün üzvi və qеyri üzvi mаddələr vаrdır. Tərəvəzdə

çoх miqdаrdа kаrboһidrаt, аz miqdаrdа isə zülаl və yаğ vаrdır.

Bəzi yеyinti məһsullаrı isə yаlnız birkimyəvi birləşmədən

ibаrətdir. Məsələn, şəkər, nişаstа, хörək duzu, ərinmiş yаğ, mаl

və donuz yаğlаrı və sаir. Ümumiyyətlə, müхtəlif yеyinti məh-

sullаrındа üzvi və qеyri-üzvi mаddələrin miqdаrı müхtəlif olur.

8 Bu bilgilər t.e.d., prof.V.Əliyevin “Ərzaq mallarının əmtəəşunaslığı,

ekspertizası və sertifikatlaşdırılmasının nəzəri əsasları” kitabından əks

edilmişdir

224

Bəzi ərzaq məһsullаrının kimyəvi tərkibi аşаğıdаkı 1 sаylı

cədvəldə vеrilir.

Cədvəl 1.

Məhsulun adı Miqdarı %-lə

su zülal karbohidrat yağ

1. Mаnnı yаrmаsı 14 11,3 73,3 0,7

2. Sаdə formаlı çovdаr çorəyi 47,5 6,5 40,1 1,0

3. 1-çi sort undаn hаzırlаnmış

sаdə formаlı buğdа çorəyi

29,5

7,6

49,7

0,9

4. Şəkər tozu 6,14 99,8 -

5. Аğ bаş kələm 90,0 1,8 5,4 -

6. Kаrtof 75,0 2,0 19,7 0,1

7. Аlmа 86,5 0,4 11,3

8. Pаstеrizə edilmiş süd 88,5 2,8 4,7 3,2

9. Duzsuz kərə yаğı 15,8 0,6 0,9 82,5

10. Rossiyа pеndiri 40,0 23,4 - 30

11. 1 kаtеqoriyа mаl əti 67,7 18,9 - 12,4

12. Mаlın qаrа ciyəri 72,9 17,4 - 3,1

13. Bişmiş həkim kolbаsаsı 60,8 13,7 - 22,8

14. Çəki 79,1 16,0 - 3,6

15. Sеmqа 62,9 20,8 - 15,1

16. Kilkə 34,6 46,4 - 5,5

17. İri göz Хəzər kilkəsi 78,8 15,3 - 3,7

Hər bir ərzaq məhsulunun tərkibi müxtəlif kimyəvi ele-

mentlərlə zəngindir. Bunа görə də tək bir yеyinti məһsulu in-

sаn orqаnizmini hər tərəfli təmin еdə bilmədiyi üçün insаnlаrın

qidа rаsionunа orqаnizmin hər tərəfli tələbаtını ödəyə bilən

yеyinti məһsullаrı dахil еdilməlidir. Еyni zаmаndа qidа

rаsionuna müхtəlif mənşəli yеyinti məһsullаrı dахil еdilməlidir.

Doğrudur yeyinti məһsullаrı müхtəlifdir. Lаkin yеyinti

məһsullаrının kimyəvi tərkibinə dаşınmа, sахlаnma zamanı baş

verən dəyişikliklərdə eynilik vardır. Çünki rütubətin, hərаrətin,

işığın, hаvаnın, fermentlərin, mikroorqаnizmlərin təsiri nəticə-

sində öz tərkibini və хаssəsini tеz dəyişə bilər. Bеlə məhsullаrа

225

аdətən tez хаrаb olаn məhsullаr аid еdilir. Bəzi yеyinti məһ-

sullаrı insаnlаrın iаşəsində çoх аz miqdаrdа yаlnız məһsulun

təmini, iyini, rəngini, konsistеnsiyаsını yахşılаşdırmаq üçün

istifаdə еdilir. Bеlə məһsullаr qidаnın һəzminə, iştаһаnın

аrtmаsı və qidаnı həzm еtmək üçün mədə şirəsi ifrаz еdən

vəzilərin fəаliyyəti yüksəkdir. Qidаnın һəzm olunmаsı üçün

təmli mаllаr müһüm rol oynаyır. Bеlə ki, təmli mаllаrаdа olаn

kimyəvi mаddələr özünəməхsus mаddələrlə zəngin olduğundаn

insаn orqаnizminin sinir sistеminə təsir еdərək qidаnın həzmini

sürətləndirir. Bеlə mаddələr çаyın və qəһvənin tərkibində

kofеyin, kаkаodа tеobromin, istiotdа pipеrin, ədviyyədə еfir

yаğı və sаir.

Ümumiyyətlə, rеspublikаmızın və dünyа аlimləri tədqiqаt

nəticəsində birgə rəyə gəlmişlər ki, yеyinti məһsullаrının kim-

yəvi tərkibini öyrənmədən, onlаrın keyfiyyətli istеһsаl еdilməsi

və sахlаnmаsının düzgün təşkili mümkün dеyildir. Bunа görə

də yеyinti məһsullаrının kimyəvi tərkibinin öyrənilməsinin

еlmi və təcrübi əһəmiyyəti böyükdür.

Ərzaq malları estetik хаssələrinə görə insаnın еstetik

tələblərini ödəyir. Ərzаq mаllаrının еstеtik göstəricilərinin qiy-

mətləndirilməsinin əsаs mеtodu еkspеrt metodudur.

Еkspеrtizə fənni bir sırа fənlərlə əlаqədаrdır. Belə ki,

еkspertizə kimyа, biokimyа, mikrobiologiyа, fizikа, fiziologiyа

və digər fənlərlə sıх əlаqədаrdır. Еkspеrtizə fənni məhsullаrın

хаssələrini bilmək, onlаrın keyfiyyətini təyin etmək, hər şеydən

əvvəl həmin elmlərin qanunları, təhlil üsullаrı və sаiri ilə

əlaqədardır.

Yеyinti məһsullаrı qеyri əlvеrişli şərаitdə sахlаnılıqdа və

yа dаşındıqdа onlаrın tərkibindəki üzvi mаddələrin pаrçа-

lаnmаsı nəticəsində kəskin хoşа gəlməyən iy vеrən mаddələr-

аmmonyak, kükürd qаzı, indol, skаtol, mеrаptаnlаr, üçucu tur-

şulаr və sаir аlınır. Tərkibində bеlə pаrçаlаnmа gеtmiş yеyinti

məһsullаrı qidа üçün yаrаmır.

226

Son illərdə yeyinti məһsullarınа ətir və dаd vermək üçün

süni surətdə müхtəlif ətirli mаddələr аlınmışdır.

Ərzaq məhsullarının qidаlılığı kimyəvi tərkibindən,

bioloji və fiziki хаssələrindən çoх аsılıdır. Yеyinti məһsullаrı

zərərsiz olmаqlа yахşı həzmə gеtmək, orqаnizmə еnеrji vеrmək

və sаir хüsusiyyətlərinə mаlik olmalıdır.

Ərzaq məһsullarının zərərsizliyini onlаrın tərkibində zə-

hərli kimyəvi və bioloji mаddələrin olmаsı, insan üçün pаtogеn

mikrob və invаziyаlаrın olmаmаsını təyin edir. Yeyiti məh-

sullаrındа təbii zəһərli mаddələr, еləҹə də onlаrın хаrici müһi-

tindən kimyəvi və bioloji zəһərli mаddələr düşməməlidir, məһ-

sullаr istər istеһsаl еdilərəkən, istərsə də sахlаnılаrkən хаrici

müһitin təsiri ilə onlаrın tərkibində zəһərli mаddələr əmələ

gəlməsi və onlаrın tərkibinə bu zəһərli mаddələr düşməmə-

lidir. Yеyinti məhsullаrındа kənаr dаd, iy, konsistеnsiyа, rəng

olmаsınа yol vеrilmir.

Ərzaq məһsullаrının һəzmə gеtməsi onlаrın tərkibindəki

mаddələrin həzmə getməsi, əmsаlındаn аsılıdır. Bu əmsal məһ-

sulun tərkibində çətin һəzmə gеdən mаddələrin miqdаrındаn,

tərkib mаddələrinin sudа һəll olmаsındа mədə bаğırsаq fеr-

mentlərinin onlаrı pаrçаlаmа dərəcəsindən və sаirədən аsılıdır.

Məsələn, insаn orqаnizmində çiy zülаlа nisbətən zəif dеnаtur-

lаşmış zülаl yахşı həzm olunur. Еmulsiyа һаlındа olаn yаğ bərk

konsistеnsiyаlı yağа nisbətən аsаn həzmə gеdir.

Uzun illər аpаrılаn təcrübələr nəticəsində müəyyən еdil-

mişdir ki, yеyinti məһsulunun хoşа gələn ətirliliyi və dаdı on-

lаrın yахşı həzmə gеtməsinə səbəb olur. Əgər məһsul köһnə,

quru və bərk olаrsа onlаrın һəzmə gеtməsi üçün mədə-bаğırsаq

fеrmеntləri аz ifrаz olunur və onlаr pis һəzmə gеdirlər. Müх-

təlif yеyinti məһsullаrının yеyilən һissələrinin tərkibi аşаğıdаkı

cədvəldə (2 sаylı cədvəl) vеrilir. 2 sаylı cədvəlin rəqəmlərindən

görünür ki, yеyinti məhsullаrı müхtəlif olduqlаrı kimi onlаrın

tərkibində zülаl, yаğ və kаrboһidrаtın miqdаrı dа müхtəlifdir.

Ərzaq məһsullаrının kimyəvi tərkibi məlum olduqdаn sonrа

227

onlаrın vеrdiyi еnеrjini hеsаblаmаq mümkündür. Cədvəldə gös-

tərilən məһsullаrın еnеrji dəyərliliyi kilokolori ilə ifadə edilir.

Məһsullаrının еnеrji dəyərliliyi yеyinti məһsullаrının qidаlılıq

dəyərinin ən vаcib göstəricilərdən biridir. Bеlə ki, insаn orqа-

nizmi müntəzəm olаrаq öz fəаliyyəti nəticəsində hər gün müəy-

yən qədər еnеrji itirir. Orqаnizmdə bаş vеrən bütün proseslər-

biokimyəvi çеvirmələr, istilik mübаdiləsi və digər həyаti pro-

sеslər еnеrji itkisi nəticəsində bаş vеrir. Yаşlı orqаnizm üçün

gündəlik еnеrji tələbi onun fəaliyyətindən аsılı olаrаq 2000-

5000 kkаloridir. Məlumdur ki, 1q kаrboһidrаt oksidləşərək or-

qаnizmdə 4,8 kkаl, 1 q yаğ 9,3 kkаl, zülаl 4,1 kkаl еnеrji vеrir.

2 sаylı cədvəlin rəqəmlərindən məlum olur ki, ərzaq

məһsullаrının qidа üçün istifаdə еdilən hissələri еyni dеyildir.

Odur ki, onlаrın tərkibində аsılı olаrаq hər 100 q müхtəlif

kаloriliyə mаlikdir. Məsələn, noхudun yeyinti üçün yаrаrlı

hissələrində zülаl 23,4%, yаq 2,4%, kаrboһidrаt 53,1% olmаqlа

onun kаlorililiyi 336 kkаl-а bərаbərdir. Kаlorililiyin bu hеsаb-

lаnmаsı yеyinti məһsullаrının nəzəri kаlorililiyidir, çünki müх-

təlif yеyinti məһsullаrındа olаn mаddələr еyni dərəcədə həzmə

gеtmirlər.

Lаnqа və Tomаsın məlumаtlаrınа görə südün zülаllаrı 92-

100%, yumurtаnınkı 94%, ətinki 67-100%, bаlığınkı 71-79%,

qаrğıdаlınınkı 25-54%, buğdа ununku 40%, pахlаlı dənlərininki

38-56% һəzmə gedirlər.

Cədvəl 2.

Müхtəlif ərzaq məhsullarının kimyəvi tərkibi (%-lə)

Məhsullar Məhsulların

xarakterizəsi

Yeyinti məhsullarının kimyəvi

tərkibi

zülal yağlar korbohidratlar

Noхud 23,4 2,4 53,1

Buğdа unu kəpəkli 11,8 1,5 69,1

Buğdа unu II sort 11,5 1,4 71,3

Vələmir unu ələkdən

keçirilmiş

8.9 1.2 74,6

Buğdа unu - 7,0 1,6 45,1

228

çörəyi

Vələmir unu

çörəyi

- 6,2 1,3 46,3

Qırmızı kələm 2,5 - 4,0

Xiyar 0,8 - 3,0

Kаrtof 2,0 - 21,0

Pomidor 0,6 - 4,2

Üzüm 0,4 - 16,5

Аrmud 0,4 - 10,7

Аlmа 0,4 - 11,3

Хirnik 0,5 - 15,9

Bаl təbii 0,4 - 81,3

Əridilmiş

qаrаmаl piyi

əla sort - 99,8 -

Duzlanmış

kərə yağı

əla sort 0,5 83,0 0,5

Günəbахаn

yаğı

sаflаşdırılmış - 99,8 -

Pаmbıq yаğı sаflаşdırılmış - 99,8 -

Mətbəх yаğı - 99,5 -

İnək südü təbii 3,3 3,7 4,7

Хаmа əlа sort 2,5 30,0 2,5

Kəsmik 20%-li yаğlılıqlа 13,2 20,0 2,4

Kəsmik yаğsız 16,1 0,5 2,8

Hollаndiyа

pendiri

50%-li yаğlılıqlа 20,0 29,0 2,0

Sovet pеndiri 50%-li yаğlılıqlа 21,4 30,3 2,5

Qoyun əti 1 kаteqoriyа 17,7 18,2 -

Qаrаmаl əti “-------------” 22,5 4,1 -

Dil qoyun 12,6 16,1 -

Həvəskаr

kolbаsа

bişmiş 13,7 27,9 -

Krаkov

kolbаsаsı

yаrım һisə

verilmiş

15,9 35,3 -

Yumurtа toyuq 12,5 12,0 0,5

Kürü nərə bаlığı 26,7 15,8 -

Bölkə bаlığı 16,9 7,0 -

Sıf bаlığı 19,0 0,8 -

Хəzər kilkəsi 15,1 5,1 -

229

Qidа institutunun tərtib еtdiyi qidа rаsionundа gün ərzin-

də аşаğıdаkı miqdаrdа məhsullаr məsləһət görülür: çörək məһ-

sullаrı – 300 q, kаrtof 265 q, tərəvəz və bostаn məhsullаrı – 400

q, təzə mеyvələr - 260q, qurudulmuş meyvələr – 10 q, şəkər –

100 q, bitki yаğlаrı – 20 q, ət və ət məhsullаrı 205 q, bаlıq və

bаlıq məhsullаrı – 50 q, piy – 5 q, hеyvаn yаğı – 15 q, kəsmik –

20 q, qаymаq – 18 q, pеndir – 18 qr, süd və yа süd məһsullаrı –

1188 q, yumurtа – 40 q.

Göstərilən məһsullаrı 3000 kkаl еnerji vеrir və burаdа

zülаl, yаğ və kаrboһidrаtlаr optimаl münаsibətdə götürülmüş-

dür.

İnsаnın qidаlаnmаsındа göstərilən məhsullаr ilə yаnаşı

еləcədə təmli mаllаrın, yəni çаy, kofе, kаkаo, müхtəlif turşulаr

(optimаl miqdаrdа) və sаir qidа məһsullаrının həzminə, insаnın

ümumi fizioloji vəziyyətinə təsir еdərək bаşqа mаddələrin də

yахşı həzmə gеtməsinə səbəb olurlаr.

Ərzaq məhsullarınan istеһsаlı və müхtəlifliyi gənc res-

publikаmızdа аrtdıqcа, qidа rаssionlаrındа ət, süd və onların

еmаlı məһsullаrının хüsusi kütləsi intеnsiv аrtаcаqdır. Bunun

əvəzində çörək və kаrtofun miqdаrı аzаlаcаqdır.

Torpaq və istehsal resurslarının məhdut olması, inflya-

siya, əsas və dövriyyə vəsaitlərinin qiymətinin daim qalxması

kəndli ailə təsərrüfatlarını ilk növbədə keyfiyyətli məhsul isteh-

sal etməklə daxili və xarici bazarda üstün yer tutmaq və isteh-

salın səmərəliliyini yüksəltməyə sövq edir. Dövlət dəstəyinə

əsaslanan bu inovasiya yönümlü inkişaf ilk növbədə özünü

daha məhsuldar taxıl, kartof və digər bitki toxumlarının ölkəyə

gətirilməsi, rayonlaşdırılması və toxumçuluğun inkişafı ilə

əlaqədardır.

İnnovasiya prosesi kənd təsərrüfatının inkişaf konsep-

siyasına uyğun olaraq yerli az məhsuldar mal-qaranın sayının

azaldılması və yüksək məhsuldar cins heyvandarlığın inkişaf

etdirilməsi, bunun üçün dövlət vəsaiti hesabına xaricdən cins

mallarin gətirilərək təsərrüfatlara dəyərindən 50% aşağı gü-

230

zəştli qiyymətlərlə satılması da innovasiya texnologiyalarına

rəğbətin artmasını göstərir. Son illərdə Hollandiyadan gəti-

rilmiş cins inəklər Zaqatala, Şəki, Lənkəran və digər rayonlarda

məskunlaşdırılmışdır. Praktiki olaraq bu inəklər yerli şəraitə tez

uyğunlaşmış və yerli inəklərlə müqaisədə 8-10 dəfə çox süd

verir.

Belə innovasiya texnologiyalar süd emalı, meyvə şirəsi

istehsalı, bitki yağları istehsalı, şəkər istehsalı, meyvə və tərə-

vəz istehsalında və uzun müddət saxlanmasında da geniş

yayılır. Ölkəmizə xaricdən ixracı olunan “Sandora” markalı

şirə, əsasən Afrika ölkələrindən gətirilmiş apelsin, ananas, man-

darin, banan püresi, şəkərlə konservləşdirilmiş limon şirəsi

kimi xammaldan istehsal olunur. Vitaminlərlə zənginləşdirilmiş

şirə məhsulu Rusiya, Orta Asiya, Qafqaz ölkələrində bazara sa-

hib olmuşdur. Son illərdə yerli iş adamlarının Avstriya, İsveç,

Bolqarıstan və digər ölkələrdən gətirdiyi texnoloji avadanlıqla

işləyən “Gilan Holdinq” – Qəbələ konserv zavodu “Saf MMC”

– Quba, Massalı, Xaçmaz konserv zavodunun yerli xammal

əsasında istehsal etdiyi meyvə şirələri xaricdən gətirilən şirə-

lərlə rəqabətdə öz üstünlüyünü göstərir. İndi bu şirələr ABŞ,

Almaniya, Rusiya, Gürcüstan, Orta Asiya respublikaları və

digər ölkələrə ixrac olunur.

Elmi informasiyalardan məlum olduğu kimi praktiki ola-

raq bütün ölkələrdə keyfiyyətli kənd təsərrüfatı məhsullarından

uşaqlar üçün təbii qida məhsulları istehsalı üçün seçilir,

müxtəlif cəlb edici assortimentdə, forma və rəngarəng qablarda

buraxılmasına üstünlük verilir. Qida məhsullarının keyfiyyəti

insanların, xüsusilə gənc nəslin sağlam böyüməsində, intelek-

tual inkişafinda həll edici rola malikdir. Keyfiyyətli ərzaq məh-

sullaını maddi əsasını, insan həyatının sağlamlığının, əhvalının,

ruhunun, işgüzarlığının ictimai-sosial və ailə həyatında nikbin-

liyinin əsasını təşkil edir.

Öz iqtisadi məzmununa görə keyfiyyət məhsulun rəqabət

qabiliyyətliliyini müəyyən edir. Məhsulun rəqabət qabiliyyəti

231

onun keyfiyyəti, qiyməti, faydalılığı və istehsalçının müəyyən

tələbatının daha dolğun ödəməsi, başqa sözlə desək istehlak-

çının gözlədiyindən daha üstün olması ilə əlaqədardır. Görün-

düyü kimi keyfiyyət, bazar infrastrukturunda məhsulun rəqa-

bətli olması, eyni məhsul bolluğunda istehlakçını cəlb etmə

xassələri ilə xarakterizə olunur. Yeyinti məhsullarının bu xüsu-

siyyətlərindən istifadə edən sahibkarlar onların istehsalını və

satış bazarlarını alıcılarin psixoloji, fizioloji və alıcılıq qabiliy-

yətinə uyğunlaşdırırlar. Məktəb şağirdləri, tələbələr, iş adam-

ları, uzaq yola çıxan sərnişinlər bir qayda olaraq səhər yemə-

yinə vaxt itirməmək üçün yeməkdən imtina edərək quru ərzaq

məhsullarına üstünlük verirlər. İstehlakçıların quru ərzaq məh-

sullarına olan bu münasibəti çox sayli müxtəlif adda konditer

məmulatları, bulka, smit, qoğal, kartof qurusu, dönər, qam-

burqi, qarğıdalı çöpləri, çudo peçkanın onlarca adda qida məh-

sulları yaranır. Gündə on tonlarla bu kimi yeni qida məhsulları

müxtəlif şirə, fanta, koka-kola, ayran və digər içkilərlə istehlak

olunur. Hazırda tam müxtəlif adda və keyfiyyətdə quru səhər

yeməklərinin Avropa ölkələri, Türkiyə, Rusiya, Ukrayna və

digər ölkələrdən ixrac olunması göstərir ki, həmin ölkələrdə

göstərilən məhsuların yeni istehsal sənayesi innovasiya texnika

və texnologiyası, dövlət keyfiyyət standartları yaranmışdır.

İndi sağlam və fiziki cəhətdən inkişaf etmiş gələcək inte-

lektual nəslin formalaşması üçün sağlam və təhlükəsiz ərzaq

məhsullarının istehsalı və ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin qo-

runması dünyavi miqyas almış prioritetlərdəndir.

Əgər bir vaxtlar kosmonavtlar, təyyarəçilər, hərbiçilər

üçün xüsusi reseplərlə ekoloji təmiz qida məhsulları hazırla-

nırdısa, indi uşaqların, idmançıların, ağır və zehni işlə məşğul

olan insanların qidalanmasına çox diqqət verilir. İstehlakçıların

artan yeni tələbləri kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıların

qarşısında ənənəvi məhsul istehsalının keyfiyyətinin yüksəl-

dilməsini tələb edir.

232

Respublikanın iri şəhərlərində müxtəlif adda və assor-

timentdə quru, səhər yeməkləri hazırlanıb satılsada, xaricidən

(Türkiyə, Almaniya, İran, Ukrayna, Rusiya, İsveçrə, Daniya,

Polşa, Finlandiya, Litva və s.) ölkəmizə gətirilən quru qida

assortimentləri keks, biskivit və s. məhsullar istehsalçının təklif

etdiyi qiymətlə satılır.

Xaricdən ixrac olunan bir sıra quru ərzaq növlərinin,

meyvə şirəsinin əvəz edən içkilərin, tam natural kənd təsərrüfatı

məhsullarından hazırlanmasına şübhə ilə baxanlarda vardır. Bu

şübhələr həmin ölkələrdə iri həcmdə istehsal olunan məhsulla-

rının istehsalı üçün lazım olan qədər təbii meyvənin olmasına

şübhə ilə əlaqədardır.

Ölkəmizdə istehsal olunan təbii süd, xama, şəkər, zeytun

yağı, soya əsasında həmin ərzaq məhsulları istehsal olunarsa

daxili bazarda xarici məhsullara rəqabət aparar. Məlumdur ki,

süd və süd məhsullarının, zeytun yağının, soyanın tərkibi tam

həll olunan zulallarla, yağlar, mineral maddələr, bioloji aktiv

mikroelementlər, vitaminlərlə zəngindir və insanın sağlam

həyatı tərzi üçün vacibdir. Hazırda ölkə iqtisadiyyatında turizm

infrastrukturu süətlə inkişaf etməkdədir. İqtisadiyyatın bu yeni

sahəsinin tələblərinə uyğun olaraq ölkədə aqroturizmin, yəni

turist kontingentinin zövqünü oxşayan daha keyfiyyətli milli

aqrar ərzaq məhsullarının istehsalına ehtiyac yaranır.

Müasir informasiya bolluğunun fiziki və əqli təziqin tə-

ləblərinə uyğun keyfiyyətdə ərzaq istehsalı üçün qeyri ənənəvi

texnoloğiyalar da işlənir və istehsala tətbiq olunmaqdadır. İnno-

vasiya texnologiyaları baxımından aqrar sahədə inqilab yarada

biləcək zülallar, yağlar asan mənimsənilən mineral maddələr,

seçilmiş vitaminlərlə zənginləşdirilmiş qida məhsullarının as-

sortiment kompleksini yaratmaq qenmühəndisləri, biotexno-

loqların gündəlik işinə çevrilməkdədir. Qenetik olaraq mo-

dernləşdirilmiş kənd təsərrüfatı bitkiləri ziyanvericilərə, xəs-

təliyə qarşı davamlıdır, məhsuldarlağı yüksəkdir, uzun müddət

saxlamaq olur.

233

Dünya ölkələrində 50-dən çox kənd təsərrüfatı bitkisi mo-

dernləşdirilmiş, sınaqdan keçirilmiş və istehsala buraxılmışdır.

Alma, pomidor, balqabaq, xiyar, salat bitkiləri, soya, buğda,

düyü, günəbaxan, tütün, pambıq və s. Qenetik modernləş-

dirilmiş bitkilərin məhsuldarlığı və qidalılıq keyfiyyəti öz sələf-

lərindən çox yüksəkdir. Hazırda 100-dən çox bitki üzərində bu

iş aparılır, 130 ölkədə qenetik modernləşdirilmiş məhsuldan

ərzaq istehsal edilir və satışa buraxılır.

Sənaye, tikinti və digər sahələrlə müqaisədə infrastruktur

obyektləri, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsal və emal səna-

yesinin innovasiya texnologiyaları əsasında inkişaf etməsində

olan geriliyin başlıca səbəbi aqrar sahənin özündə aqrobiznesin

zəif inkişafı, kənd təsərrüfatı məhsullarının satış qiymətlərinin

istehsaldan kənarda formalaşması sayəsində iqtisadiyyatın bu

real sektorunun mənfəət səviyyəsinin aşağı olmasıdır.

Ölkəmizdə aqrobiznes sahibkarlığı sürətlə inkişaf etmək-

dədir. Təsərrüfat rəhbərlərinin, fermerlərin, professional hazır-

lığı və intellektual səviyyəsi sovet dövrünün texnologiyaları

səviyyəsində formalaşmışdır. Bu boşluğu aradan qaldırmaq

üçün respublikanın bütün ali və orta ixtisas təhsil ocaqlarında

innovasiya istehsal yönümlü ixtisasların mənimsənilməsinə üs-

tünlük verilir. Hazırda ildə 700 nəfərdən çox tələbə xarici insti-

tutlarda təhsil alır. Elmi-texniki yeniliklər, maliyyə, istehsal

əlaqələri və sair yeniliklər haqqında informasiya, maarifləndir-

mə sistemini artırmaq olar. Məsələn, Avropa ittifaqı ölkələrin

fermerləri internetin innovasiya texnologiyaları saytından onu

maraqlandıran məlumatı asanlıqla əldə edə bilir.

Nəhayət, son 70 ildə kənd təsərrüfatı istehsalının və ma-

liyyə təsərrüfat infrastrukturunun yuxarıda planlaşdırılması ona

uyğun olaraq maddi-texniki vəsaitlərlə mərkəzləşdirilmiş

qaydada təmin olunması insanların şüurunda möhkəm yer

tutmuşdur. Bu fakdır və onun nəticələrini biz hələ bir neçə illər

hiss edəcəyik. Odur ki, dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində və

234

bizim öz təcrübəmizdən aydın olduğu kimi innovasiya texnolo-

giyalarının tətbiqinə dövlət qayğısı göstərilir.

2004-2013-cü illərdə nəzərdə tutulmuş Regionların sosial-

iqtisadi inkişaf Dövlət Proqramına əsasən innovasiya texnolo-

giyaları əsasında çox iş görülmüşdür. O cümlədən, Dövlət dəs-

təyi ilə xarici texnika və texnologiyalar əsasında emal sənayesi

modernləşdirilməsi daxili və xarici bazara yeni məhsullar çı-

xarılır, əvvəlki illərdən fərqli olaraq aqrar təsərrüfatlarda ərzaq

emal sənayesində daha keyfiyyətli məhsulun istehsalına önəm

verilir, məhsulun çeşidlənməsi, qablaşdırılması və saxlan-

masına diqqət artırılır.

Dövlət keyfiyyətli kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalı

siyasətini həyata keçirmək üçün münbit şəraiti təmin edir.

- Bazar infrastrukturunda eyni məhsulun bolluğu şərai-

tində inhisardan azad rəqabət mühiti yaradılır.

- Təklif olunan məhsulların keyfiyyəti dövlət nəzarəti ilə

keyfiyyətin idarə olunması təmin olunur.

- İstehsal mühitinin ekoloji şəraitinin sağlam olması

üçün investisiya qoyluşunu artırır.

- İnnovasiya texnologiyaları əsasında mineral və ener-

qetika resursları artırılır.

235

VIII FƏSİL. AQRAR İSTEHSAL VƏ ƏTRAF MÜHİTİN

MÜHAFİZƏSİ. EKOLOJİ CƏHƏTDƏN TƏMİZ

MƏHSUL İSTEHSALI

1. Ətraf mühitin mühafizəsi anlayışı

2. Torpağın çirklənmə mənbələri və onun aradan

qaldırılması yolları

3. Torpağın külək, su eroziyası və onun aqrar istehsala

təsiri

4. Suvarmanın ekoloji problemləri

5. Aqrar sferada səhralaşma və ətraf mühitin mühafizəsi

problemləri

6. Aqrar sferada ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsalı

1. Ətraf mühitin mühafizəsi anlayışı

Ətraf mühitin mühafizəsi məsələsi aqrar sahə üçün daha

mühümdür. Çünki burada istehsal bilavasitə ətraf mühit ilə bağ-

lıdır. Elmi texniki tərəqqinin sürətlənməsi təbiətlə kənd təsər-

rüfatı arasında qarşılıqlı əlaqəni dərinləşdirməklə yanaşı aqrar

bölmədə istehsalın ətraf mühitə təsirini gücləndirir. Bu özünü

müxtəlif istiqamətdə biruzə verir. Torpaqdan istifadənin inten-

sivliyin artması bir tərəfdən torpaq əmələgəlmə prosesini pozur,

digər tərəfdən torpaqların külək, su eroziyasına məruz qal-

masına şərait yaradır. Hazırda respublikada torpaq sahələrinin

80-85%-ə qədəri bu və ya digər formada eroziyaya uğramışdır.

Külək və su eroziyası qazıntı işləri aparıldıqdan sonra torpaq-

ların rekultivasiya olunmaması kənd təsərrüfatına hər il bir neçə

milyard ABŞ dolları həcmində ziyan vurur. Belə torpaqların

müəyyən hissəsi tədriclə öz keyfiyyətini itirərək əkin döv-

riyyəsindən çıxmaq həddinədək korlana bilir. Odur ki, ətraf

mühitin mühafizəsi insanların təsərrüfat fəaliyyətində ekoloji

təhlükəsizliyi təmin edən, təbii resursların, xüsusilə torpaqdan,

236

su və meşələrdən istifadəyə və onun çirklənməsinin qarşısını

almağa yönəldilmiş tədbirləri özündə birləşdirən sahədir.

Müxtəlif çeşiddə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının

artırılması yalnız bioloji potensialdan tam istifadə etməklə

əkinçilik sisteminin ekoloji təminatını elmi cəhətdən əsaslan-

dırmaqla mümkündür. Əkinçilik sisteminin ekoloji cəhətdən

əsaslandırılması dedikdə hər bir təsərrüfatın yerləşdiyi ərazinin

torpaq iqlim xüsusiyyətini əks etdirən aqroiqlim rejiminə və

təbii şəraitinə uyğun gələ bilən əkinçilik sisteminin tətbiqi

nəzərdə tutulur. Başqa sözlə, bu proses təsərrüfatın ekoloji şə-

raiti nəzərə almaqla idarə edilməsi deməkdir. Son vaxtlara qə-

dər aqrar sahənin idarə olunması sistemini işləyib hazırlayarkən

ekoloji amillərə məhəl qoyulmurdu. Ayrı-ayrı sahələrin inkişa-

fına üstünlük verməklə əsas diqqət kənd təsərrüfatı məhsul-

larının istehsal parametrlərinin üzərində cəmləşdirilirdi. Məsə-

lən, kənd təsərrüfatının ixtisaslaşması, iqtisadi səmərəni təmin

edən amillər kimi qiymətləndirilirdi; lakin ixtisaslaşma ekoloji

tarazlıq baxımından optimal həddi aşdıqdan sonra ətraf mühitin

tarazlığının pozulmasına səbəb olması nəzərə alınmırdı. Tor-

paqdan, sudan, meşədən, bitki örtüyü və heyvanat aləmindən

istifadə həddi bir növ yaddan çıxarılmışdır. Lakin kənd təsər-

rüfatı istehsalında bu və ya digər tədbirləri görərkən müəyyən

hədləri gözləmək, yəni ekoloji təminat yaratmaq zəruridir. Be-

ləki, kənd təsərrüfatı istehsalı müəyyən mənada ekoloji amil-

lərdən asılıdır. Lakin ona təsir göstərmək, bu amilləri aradan

qaldırmaq, zəiflətmək olar. İnsanlar öz təsərrüfat fəaliyyətində

təbii ehtiyatların formalaşması, ətraf mühitin təmizlənməsi və s.

üzrə tədbirlər görmək ekoloji cəhətdən sağlam mühit yaratmaq

vasitəsilə istehsal proseslərinin sürətlənməsinə təbiət amilləri

vasitəsilə də təsir göstərirlər. Ümumiyyətlə insanların fəaliyyət

prosesində ekoloji amillərlə qarşılıqlı əlaqəyə girməsi artıq

müasir cəmiyyətin tələbatına çevrilmiş ekoloji-iqtisadi sistemi

formalaşdırır. Odur ki, təbiətdən istifadə edilməsinin və ətraf

mühitin mühafizəsinin idarə olunması bəşər cəmiyyəti

237

qarşısında duran başlıca vəzifədir. Lakin, bu məsələnin qoyu-

luşu və həlli kompleks qiymətləndirilmədikdə heç bir nəticə

vermir, bəzən hətta o, daha kəskin ekoloji təzadların törəməsinə

səbəb olur. "İnsan-cəmiyyət-istehsal-təbiət" kimi mürəkkəb

sxem təsərrüfat, rayon, respublika və dünya miqyasında həll

olunmalıdır. Deyilənləri ümumiləşdirməklə belə bir nəticəyə

gəlmək olar ki, müasir təsərrüfatçılıq sistemi şəraitində təbii re-

surslardan istifadə etdikdə prosesə iqtisadi səmərəlilik baxı-

mından qiymət verməklə yanaşı, onun ekoloji cəhətdən müm-

künlüyünü də aydınlaşdırmaq lazımdır.

Bəşər cəmiyyəti təbiətlə qarşılıqlı əlaqəyə girərək ondan

öz tələbatını ödəmək üçün istifadə edir. Cəmiyyət inkişaf

etdikcə bu proses sürətlənir. Müəyyən tarixi şəraitə qədər təbiət

insanlar tərəfindən istifadə olunan sərvətlərini təbii yolla bərpa

edərək özündə tarazlıq yarada bilir. Lakin elmi-texniki tərəqqi

sürətləndikcə insanlar yeni, daha mükəmməl əmək alətlərini

tətbiqi ilə təbiətdən öz istədikləri kimi daha çox istifadə etməyə

başlayırlar. Bu zaman təbiət ona vurulan yaranı artıq sağalda

bilmir və beləliklə də ətraf mühiti təşkil edən elementlərin

əsrlərlə yaranmış nisbətləri, əlaqələri, tarazlıqları pozulmağa

başlayır. Nəticədə bəşər cəmiyyəti getdikcə daha böyük ekoloji

problemlərlə üzləşməli olur Ona görə də ətraf mühitin qorun-

masını və təbii resurslardan səmərəli istifadə edilməsini elmi

cəhətdən əsaslandırmaq üçün ekologiya bir elm sahəsi kimi

inkişaf etdirilir. Ekologiya, ətraf mühit, onun mühafizəsi və

səmərəli istifadə edilməsi haqqında elmdir. O, təxminən 300

elm sahəsinin nəzəri ümumiləşdirmələrindən istifadə edir. Ha-

zırda əksər elm sahələri insanların artmaqda olan tələbatmı ödə-

mək üçün təbii sərvətlərdən istifadə etmək yollarının axtarıb

tapmaqla məşğuldur. Ekologiya isə təbii sərvətlərdən ümu-

miyyətlə yox, məhdud miqyasda istifadənin elmi əsaslarmı iş-

ləyib hazırlayır. Son illərdə bu elm sahəsinə diqqətin artması

təsadüfi deyildir. XX əsrdə sənaye məhsulu istehsalının həcmi

misli görünməmiş dərəcədə artmışdır. Dünyada son 25-30 ildə

238

işlədilən xammalın miqdarı bəşər cəmiyyətinin bütün tarixi

boyu istifadə edildiyi xammala bərabər olmuşdur. İstehsal vasi-

tələri üzərində xüsusi mülkiyyətin olması təbiətdən istifadəyə

şəxsi mənafe baxımından yanaşılır və beləliklə də ümumxalq

xarakterli təbiət ilə xüsusi mülkiyyət xarakterli istehsal arasında

ziddiyyətlər törədir. Burada hər hansı istehsal obyektlərinin

tikilməsi dövlət nəzarətindən kənarda qalır, ucuz xammal

mənbələri uğrunda mübarizə gərginləşir, faydalı qazıntılardan

hərisliklə istifadə olunur. Bu ziddiyyətlər təbiəti qoruyan tərəf

ilə sahibkarlar arasında hər iki tərəfin mənafeyinə uyğun gələn

vergilər sistemi tətbiq etməklə tənzimlənir.

Aqrar-sənaye kompleksi sisteminə daxil olan aqrar böl-

mədə torpaqdan, su ehtiyatlarından, meşələrdən və digər təbii

resurslardan istifadə edilir. Bundan başqa, aqrosənaye istehsal

prosesində bioloji ehtiyatlardan (bitkilər, heyvanlar, mikro-

orqanizmlər) fəal rol oynayır. Bitkilər, heyvanlar və mikro-

orqanizmlər, torpaq örtüyü, meşə, su ehtiyatları, iqlim amilləri

ilə üzvü əlaqəyə girərək cəmiyyət üçün lazım olan məhsulun

formalaşdığı ekoloji-istehsal sistemi yaradır. Beləliklə bioloji

qanunlar bir tərəfdən təbiətin inkişaf qanunları ilə, digər tərəf-

dən isə iqtisadi qanunlarla rastlaşaraq aqrar-sənaye kompleksi

sisteminin idarə olunmasının bütün səviyyələrində özünü biruzə

verir.

Təbii resurslara ərzaq məhsullarının və sənaye üçün baş-

lıca xammal mənbəyi cəmiyyətin həyat fəaliyyətini təmin edən

əsas şərt kimi baxmaq lazımdır. İnsan cəmiyyəti inkişaf etdikcə

sənaye sahələrinin gücü artırılır, yeni obyektlər tikilir, əkin

dövriyyəsinə yeni torpaqlar cəlb edilir və ya müxtəlif yollarla

torpaqların məhsuldarlığının artırılması üzrə tədbirlər həyata

keçirilir. Beləliklə cəmiyyətin artmaqda olan tələbatı daha çox

təbii resurslardan istifadə etməklə ödəməyə çalışır.

Torpaq və su ehtiyatlarından istifadə prosesində texnoloji

rejimlərə əməl edilməməsi, məsələyə birtərəfli yanaşılması

nəticəsində kənd təsərrüfatında həm nəzərdə tutulandan az

239

məhsul istehsal edilir, həm də ekoloji tarazlıq pozulur. Ona

görə də cəmiyyətlə ətraf mühit arasındakı qarşılıqlı münasi-

bətlərdə optimal variant seçilməli, təbii sərvətlərdən istifadə et-

məklə bərabər, atmosferin, suyun, havanın, torpağın çirklən-

məsinin qarşısını alan kompleks tədbirlər görülməlidir. Əgər

əkin dövriyyəsinə əvvəllərdə istifadəsi mümkün olmayan yeni

torpaqlar cəlb edilirdisə, əvvəlcə həmin torpaqların yaxşılaş-

dırılması üçün elmi cəhətdən əsaslandırılmış meliorasiya işləri

aparılmalıdır ki, ətraf mühitə ziyalı dəyməsin, yəni meşələrin

qırılmasına ehtiyac qalmasın, heyvanat aləmi dağılmasın, qrunt

sularının səviyyəsi qalxmasın.

2. Torpağın çirklənmə mənbələri və onun aradan

qaldırılması yolları

İqtisadiyyatın başqa sahələrində olduğu kimi aqrar sahədə

də istehsal prosesi və insanların həyat fəaliyyəti təbiətlə

bağlıdır. Təbiətin ən çox işlənilən mənası insan cəmiyyətini

əhatə edən aləm və bu aləmə insan münasibətində onun yeri və

rolunu ifadə edir. Təbiətin tərkib elementlərinin hər biri (tor-

paq, meşə, su və s.) ayrılıqda deyil, qarşılıqlı, əlaqəli formada

dəyişir, bir hadisənin baş verməsi digərinin törəməsinə səbəb

olur. Odur ki, aqrar sahədə təbii resurslardan səmərəli istifadə

edilməli, ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısı alınmasıdır. Ətraf

mühitin. Xüsusilə torpağın çirklənməsi onun səthinin müxtəlif

təbii, sənaye və məişət tullantıları ilə örtülməsi, torpağa radio-

aktiv elementlərin, mineral gübrələrin, zəhərli kimyəvi maddə-

lərin daxil olması nəticəsində baş verir.

Torpağın mexaniki, fiziki, kimyəvi, bioloji və sanitariya

çirklənmə növləri vardır. Mexaniki çirklənmə dedikdə torpağın

səthinin müxtəlif tullantılarla – inşaat materialları, dəmir, beton

və metal konstruksiya hissələri, qazıntı işləri nəticəsində çıxa-

rılan çuxurlar, məişət tullantıları örtülməsi nəzərdə tutulur.

Mexaniki çirkləşdiricilər uzun müddət torpaq səthində qaldıqda

240

onların korroziyaya aşınması, mikrobioloji və fiziki-kimyəvi

parçalanması nəticəsində torpağın xassəsi dəyişə bilər. Çirklən-

miş torpaqda hava və sudan fərqli olaraq öz-özünə təmizləmə

prosesi getmir. Ona görə də torpağa daxil olan elementlər orada

uzun müddət qalır və torpağın tərkibindəki elementlərlə

reaksiyaya girir və müxtəlif maddələrin əmələ gəlməsinə səbəb

olur. Belə maddələr torpaqdan bitkilərə, bitkilərdən isə hey-

vanlara keçir və ümumi bioloji dövranda iştirak edir. Tullantılar

içərisində bir çox kimyəvi maddələr olur. Bunlarda torpağı

çirklətdirərək həyat üçün təhlükə yaradır. Bu maddələr əsasən

sənaye müəssisələrindən (elektrik stansiyaları, təyyarələr, istilik

qurğuları, fabrik və zavodlar və s.) düşür.

Hazırkı dövrdə müxtəlif metodların geniş istifadəsi nəti-

cəsində yer səthinin “dərinləşməsi” prosesi müşahidə olunur.

Məlumdur ki, dünyada hər il 500 milyon ton metal əridilir,

bunun da 25%-i korroziyaya uğrayır və sürtünmə nəticəsində

toy halına düşür. Bu da torpağın sukeçirmə qabiliyyətinə və

məhsuldarlığın düşməsinə səbəb olur. Torpağın texnoloji

çirklənməsində civə və qurğuşunun müstəsna rolu vardır. Adə-

tən civə kağız sənayesinin tullantılarının tərkibində civə olan

pestisidlərin, soda və xlor istehsalı məhsullarının tərkibində

ətraf mühitə daxil olur. Civənin üzvü birləşmələri, xüsusilə

dimetil – civə daha yüksək toksikoloji xassəyə malikdir. Tə-

biətdə, xüsusilə litosferada civənin konsentrasiyası çox cüzi

olduğu üçün onun torpaqda azacıq toplanması ətraf mühitə

mənfi təsir göstərir.

Qurğuşun və onun birləşmələri torpağın çirklənməsində

mühüm rol oynayır. Dünyada istehsal olunan qurğuşunun

müəyyən hissəsi ətraf mühitə daxil olur. Qurğuşun və onun

birləşmələri ağır olduğu üçün dərhal torpağa çökür. Qurğuşun

benzin və digər yanacaqların tərkibinə antidetonator kimi əlavə

edilir və ona görə də avtomobil nəqliyyatı torpağın çirklənmə-

sinin başlıca mənbə hesab olunur. Bununla yanaşı torpağın

çirklənməsində sink, mis və başqa metalların rolu böyükdür.

241

Müasir kənd təsərrüfatı istehsalının xarakteri torpaqların kim-

yəvi maddələrlə çirklənməsinə səbəb olur. Yəni tarla və plan-

tasiyalara külli miqdarda mineral gübrələr və pestisidlər verilir.

Torpaq tibb, baytarlıq, elmi-tədqiqat idarələrinin kimyəvi

zəhərli maddələri hesabına çirklənir. Torpağın çirklənməsinə

suyun və atmosferin çirklənməsi də təsir edir. Torpağa düşmüş

kimyəvi maddələr torpaq elementləri ilə reaksiyaya girərək

onun quruluşunu və kimyəvi tərkibini pozur, onu yararsız və-

ziyyətə salır, mikrobioloji prosesi zəiflədir. Nəticədə insanların

və heyvanların zəhərlənməsinə, bitkilərin inkişafının dayan-

masına və məhsuldarlığı aşağı düşməsinə səbəb olur. Belə ki,

dünyada dənli bitkilərin məhsulu vasitəsilə ildə 40 mln. tona

qədər, yaxud 1 ha. dənli bitki sahələrindən 63 kq azot aparılır.

Odur ki, torpağın münbitliyini saxlamaq və məhsuldarlığı yük-

səltmək üçün gübrələrdən istifadə etmək lazım gəlir. İntensiv

əkinçilikdə gübrəsiz torpağın münbitliyi elə sonrakı ildə aşağı

düşür. Yerli şəraitdən asılı olaraq adətən azot, fosfor və kalium

gübrələrindən müxtəlif formada və birləşmələr şəklində istifadə

olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, dünyanın bütün torpaqlarının

tərkibində 150 mld. ton azot vardır. Hətta ən kasıb torpaq

sayılan cimli-podzol torpaqları tərkibində 20 sm. Şum qatında

hektarda 2-4 ton azot saxlayır.

Qara torpaqda isə bu rəqəm 20-30 tona çatır. Göründüyü

kimi torpaqda artıqlaması ilə azot vardır, lakin torpağa yenə də

azot verilir. Bunun səbəbi müxtəlif azot formaları bitki

tərəfindən kifayət qədər mənimsənilə bilmir. Gübrələrin tərki-

bindən azot ammonium və ya nitrat duzları şəklində olub bitki

tərəfindən daha yaxşı mənimsənilir. Lakin gübrənin davamiy-

yəti uzun müddətli olmur. Sonrakı ildə gübrənin səmərəliliyi ilk

təsirinə nisbətən 20%-ə enir. Uzun illər azot gübrəsinin itməsi

əsasən onun axım vasitəsilə çaylara və yeraltı sulara keçməsinə

izah edilirdi. Su hövzəsinə daxil olan birləşmiş azotun yarıdan

çoxu kənd təsərrüfatı istehsalının payına düşür. Suyun qida

maddələri ilə, ilk növbədə birləşmiş azotla zənginləşməsi,

242

həddən çox yosunların inkişafına səbəb olur, onlar çürüyərək

bakteriya parçalanmaya məruz qalır bu isə oksigen azaldır. Bu-

nun nəticəsində balıqların və başqa su heyvanlarının məhvinə

gətirib çıxarır. Nitratların normadan artıq hissəsi yalnız suda

deyil, həmdə ərzaq və yem bitkilərində toplanır. Öz-özlüyündə

insan və heyvanların sağlamlığına yaranmasında, onlardan

asanlıqla əmələ gələn nitridlər yüksək dərəcədə zəhərli olub

qanda ağır xəstəliklər törədir. Nitridlərdən nitroaminlər əmələ

gələ bilər. Sakin gübrələrdən istifadə torpağın dəyişməsinə

səbəb olur, təbii münbitlik əsasən kimyəvi maddələrə əsaslanan

münbitliklə əvəz olunur, daima artan miqdarda məhsul götür-

mək mümkün olur.

Xarici ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, aqrar bölmənin

intensiv inkişafının və istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin olun-

masında mineral gübrələrin tətbiqi mühüm rol oynayır. Apa-

rılan araşdırmalar nəticəsində Amerika ölkələri belə bir nə-

ticəyə gəlmişlər ki, kənd təsərrüfatı bitkilərin məhsuldarlığının

artırılmasında mineral gübrələrin tətbiqi başlıca rol oynayır.

Alimlər məhsuldarlığa təsir edən amilləri 100% qəbul etməklə

aşağı olanı xüsusi çəkini almışlar (faizlə):

Havanın yaxşı keçməsi - 15,0

Mineral və üzvü gübrə tətbiqi - 41,0

Hibrid toxumlardan istifadə - 8,0

Suvarmanın tətbiqi - 5,0

Sair amillər - 31,0

Cəmi - 100,0

Aqrar sahədə bitkilərin məhsuldarlığının yüksəldil-

məsində mineral gübrələrin əhəmiyyətini nəzərə alaraq inkişaf

etmiş ölkələri sahə vahidində onun verilmə normasının artı-

rılmasına səy göstərirlər. Lakin gübrələrdən istifadənin müsbət

effekti ilə yanaşı ekoloji problemlərdə yaradır. İçməli suda və

ya ərzaq məhsullunda nitratların konsentrasiyası təyin olunmuş

normadan artıq olduqda insanın sağlamlığı üçün təhlükəlidir.

243

Eyni zamanda nitratların normadan artıq olması ətraf mühiti

çirkləşdirir, ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsal etməyə

imkan vermir.

Bu sahədə mövcud çatışmamazlıqların aradan qaldırıl-

ması üçün elmi cəhətdən əsaslandırılmış norma və normativlər

nəzərə alınmaqla rayon, ərazi səviyyəsində aqrokimya xidməti

mərkəzinin, onların yerli orqanlarının, xidmət göstərən mütə-

xəssis qurumunun təşkili ətraf mühitin mühafizəsində, torpağın,

suyun çirklənməsinin nisbətən qarşısının alınmasında faydalı

ola bilər (sxem 1).

Sxem 1.

Rayon, ərazi səviyyəsində fəaliyyət göstərə

bilən aqrokimya xidməti mərkəzinin quruluşu

Aqrokimya xidməti mərkəzi

Aqrokimya servis xidməti Aqrokimya servis xidməti

Min

eral

gü

brə

lər

anbar

ı

Zəh

ərli

kim

yəv

i m

add

ələr

anb

arı

Aq

rok

imy

a xid

mət

inin

tex

nik

i v

asit

ələr

i (g

üb

rə

səpən

lər,

çilə

yən

lər)

Aq

rok

imy

a xid

mət

i ü

zrə

mü

təxəs

sisl

ər q

rupu

Bit

ki

mü

haf

izəs

i üzr

ə m

ütə

xəs

sisl

ər q

tupu

Zəh

ərli

kim

yəv

i m

add

ələr

anb

arı

Aq

rok

imy

a xid

mət

inin

tex

nik

i v

asit

ələr

i

Aq

rok

imy

a xid

mət

i ü

zrə

mü

təxəs

sisl

ər q

rupu

Bit

ki

mü

haf

izəs

i üzr

ə m

ütə

xəs

sisl

ər q

tupu

Min

eral

gü

brə

lər

anbar

ı

244

Yaradılması nəzərdə tutulan aqrokimya xidməti mərkəzi-

nin təşkilində ərazi əlaməti nəzərə alınmaqla 2-4 aqrokimya

servis xidməti fəaliyyət göstərə bilər. Böyük taxıl, pambıq,

tərəvəz, əkin sahələrinə, bağ, çay, üzüm plantasiyalarına malik

olan iqtisadi rayonlarda 2-3 aqrokimya servis xidmətinin

yaradılması ətraf mühitin mühafizəsi, ekoloji cəhətdən təmiz

məhsul istehsalı baxımından məqsədəuyğun ola bilər.

Aqrokimya xidmətinin tərkibinə daxil olan mineral

gübrələr anbarı təchizat bazası funksiyasını yerinə yetirməklə

özəl müəssisələrin azot, fosfor, kalium gübrələrinə olan tələ-

batını ödəyə bilər.

Zəhərli kimyəvi maddələr anbarı təsərrüfatların xəstəlik

və zərərvericilərə qarşı mübarizə tədbirlərini vaxtında və təh-

lükəsiz həyata keçirilməsi üçün lazımi dərman preparatları ilə

təmin edəcəkdir.

Aqrokimya xidmətinin texniki vasitələr qrupunun əsas

funksiyası aqrotexniki qaydalara müvafiq olaraq torpaqların

keyfiyyət tərkibindən, qidalıq səviyyəsindən asılı olaraq norma-

tiv tələbata uyğun mineral gübrələrin şum altına, bitkilərə veril-

məsini təmin etməkdir. Həmçinin bu qrup xəstəliklərin aradan

qaldırılması, zərərvericilərin məhv edilməsi ilə bağlı funksiyanı

yerinə yetirməlidir.

Aqrokimya xidmətinin tərkibinə daxil olan mütəxəssislər

qrupu, regionda, ərazilərdə, təsərrüfatlarda torpaqların xüsusiy-

yətlərini, şoranlaşma səviyyəsini, eroziyaya uğrama dərəcəsini

nəzərə alaraq hər bir təsərrüfat üçün gübrə normalarının

hazırlanması və tətbiqinə məsuliyyət daşınmasıdır.

Bitki mühafizəsi üzrə yaradılmış qrup xidmət etdikləri

ərazidə baş verən xəstəliklərin aradan qaldırılması, zərərverici-

lərin ocaqlarının vaxtında aşkar edilərək məhv edilməsi

istiqamətində çevik tədbirlər hazırlayaraq həyata keçirməlidir.

Məlum olduğu kimi torpaq mikroorqanizmlərin, müxtəlif

həşəratların və bəzi onurğalıların yaşayış mühitdir. Torpaqda

külli miqdarda bakteriya, göbələk, virus və digər mikroorqa-

245

nizmlər yaşayır. Bunların əksəriyyəti başqa canlılara zərər

yetirmir. Lakin torpaqda müəyyən qədər patogen mikroorqa-

nizmləri helmint süfrələri yumurtaları (bioloji çirklənmə) vardır

ki, bunlar insan və heyvanların müxtəlif xəstəliklərə tutul-

masına səbəb olur. Bu vasitəlik törədicilərindən qarayara, qazu

qanqrena, botulizm, dovşancıq (tetanus) paratif, vəba, yafolaq

və s. törədiciləri vardır. Torpağın şəraitindən aslı olaraq

xəstəlik törədiciləri uzun müddət yaşama qabiliyyətini saxlayır,

torpağın və ətraf mühiti çirkləşdirir. Torpaq, ətraf mühit təbii

hadisələr hesabına da çirklənir. Təbii fəlakət, quraqlıq, çox

soyuq şaxtalı havalar, yanğınlar, fırtına qar və qum hücumu,

buzlaqların hərəkəti, daşqınlar, vulkan püskürmələri, zəlzələlər,

üzvi və mineral maddələrin parçalanması nəticəsində əmələ

gələn çirklənmələrdir. Havanın çox isti keçməsi və atmosfer

çöküntülərinin çox ay olması bitki örtüyünə və heyvanat alə-

minə mənfi təsir edir, torpaq quruyur, hətta bəzən meşə yanğın-

larına səbəb olur. Son illərdə Qazaxıstan, Ukrayna, Volqa boyu,

Qərbi Sibir və s. 87 quraqlıq olmuşdur. Quraqlığın baş vermə-

sində bir qanunauyğunluq müəyyən edilmişdir. Ancaq XVIII

əsrdə 10 dəfə, XIX əsrdə 18 dəfə, XX əsrdə 23 dəfə quraqlıq

olmuşdur. Alimlər belə hesab edirlər ki, quraqlıq insanların

təbiət ilə əlaqədardır. Quraqlığın qarşısını almaq və ya azda

olsa onun təsirini azaltmaq mümkündür. Məsələn suvarma

sistemini tətbiq etmək, sututarlar yaratmaq, su kanalları çək-

mək, meşə zolaqları salmaq yolu ilə quraqlığın, ətraf mühitin,

torpağın çirklənməsinin qarşısını almaq, onu mühafizə etmək

mümkündür.

3. Torpağın külək, su eroziyası və onun

aqrar istehsala təsiri

Torpaq eroziyası təbii giomorfaloji proses olub yer rel-

yefinin əmələ gəlməsində böyük rol oynayır. Təbii su eroziyası

adətən torpağın bütöv bitki örtüyü ilə mühafizə olunduğu

246

landşaftı zonalarında müşahidə olunur. Dünyada torpağın təbii

su eroziyasının yayılması coğrafi zonalıq qanununa tabedir.

Təbii külək eroziyası əsasən yarımsəhra zonalarda baş verir.

Təbii eroziya prosesi zəif getdiyi üçün müşahidə olunmur, belə

ərazilərdə torpaq əmələgəlmə prosesi nəticəsində torpaq bərpa

olunur.

Eroziya prosesinin əmələ gəlməsinin və inkişafının əsas

səbəbi kənd təsərrüfatı hesab olunur. İnsanın təsərrüfat fəa-

liyyəti ilə əlaqədar olaraq yamacların kənd təsərrüfatı bitkiləri

altında istifadə olunması, otlaq və örüşlərin intensiv otarılması,

meşələrin məhv edilməsi, torpağın yamac boyu şumlanması

eroziya prosesinin güclənməsinə səbəb olur.

Eroziya prosesi dedikdə torpağın üst münbit qatının yağış

və qar suları vasitəsilə yuyunub aparılması, həmçinin külək

tərəfindən sovulub dağılması başa düşülür. Deməli torpaq ero-

ziyasının əsas iki tipi ayrılır – su və külək eroziyası. Su ero-

ziyası da öz növbəsində səthi və xətti (yazdan) eroziyasına

bölünür. Yamaclarda səthi eroziya prosesinin inkişafı nəticə-

sində torpağın münbitliyi aşağı düşür, kənd təsərrüfatı bil-

gilərinin məhsuldarlığı azalır. Məhsulun keyfiyyəti aşağı düşür.

Eroziya prosesi zamanı bəzən torpağın şum qatı tamamilə

yuyulub aparılır. Torpaq eroziyası zamanı torpaqda azot fosfor

və kaliumun mənimsənilən formaları, bir çox mikroelementlər

(yod, mis, sink, kobalt, marqanes, nikel, molibden) də azalır.

Bununla da həm məhsuldarlıq, həm də kənd təsərrüfatı

məhsulunun keyfiyyəti aşağı düşür.

Eroziya zaman yağmurların çox hissəsi yamaclardan axıb

getdiyindən, həm də eroziyaya uğramış torpaqların fiziki xas-

sələri pisləşdiyindən torpaq səthindən buxarlanmaya və

transpasiyaya çox su sərf olunur, bununla da torpaqda quraqlıq

yaranır. Çox vaxt eroziya gedən rayonlarda baş verən quraqlığı

“eroziya quraqlığı” adlandırırlar. Eroziya prosesi intensiv

getdikdə Şırımlar yarğanlar əmələ gələcək kənd təsərrüfat sahə-

lərinin əlverişsiz hala salır, torpağa qulluq işləri çətinləşir.

247

ABŞ-da son 200 il ərzində torpaq örtüyünün 1/3 hissəsi

yuyularaq təbii məhsuldarlıq 10-15% aşağı düşür.

Azərbaycanın elmi-tədqiqat institutlarının məlumatlarına

əsasən respublika ərazisinin 36,4%-i, müxtəlif dərəcədə eroziya

prosesinə məruz qalır. Onun 14,1%-i zəif, 10,7%-i orta və

11,6%-i şiddətli dərəcədə yuyulmuş torpaqlardır. Respub-

likanın ayrı-ayrı rayonlarda təbii şəraitdən və insanın təsərrüfat

fəaliyyətindən aşağı olaraq eroziya prosesi müxtəlif formada və

müxtəlif dərəcədə inkişaf edib. Belə ki, Mil-Qarabağ zonasında

ərazinin 30,8%. Quba-Xaçmaz zonasında 48,2%, Abşeronda

40,3%, Naxçıvan MR-da 70,7%, Şirvanda 27,7%-i, Şəki-

Zaqatala zonasında 55,7% eroziyaya məruz qalıb.

Düzən rayonlarda eroziya prosesi olduqca zəif gedir.

Eroziya hadisəsi su və külək eroziyası şəklində baş verir.

Dağlıq şəraitində su eroziyası daha geniş yayılır. Burada ero-

ziya prosesinin güclü getməsinin əsas səbəbləri dik yamaclarda

meşələrin qırılması və eroziyaya qarşı aqrotexniki tədbirləri

həyata keçirmədən yamacların şumlanması, dağ-çəmən zona-

sında isə çim qatının dağıdılmasıdır.

Respublikada torpaq örtüyünə külək eroziyası da böyük

ziyan vurur. Bu növ eroziya prosesi əsasən Abşeron yarım-

adasında, Qobustanda, Xaçmaz, Şirvan, Giləzi, Qaradağ-Ələt,

dəniz sahillərində, Ceyran çöl, Muğan və Mil düzündə geniş

yayılıb. Bu ərazilərdə külək eroziyası təsərrüfat sahələrinə hər il

olduğu küllü miqdarda ziyan vurur. Nəticədə torpaq qatı qida

maddələrindən məhrum olur, münbitliyini itirir, məhsuldarlığı

dəfələrlə aşağı düşür və ya tamamilə istifadədən çıxır.

Hesablamalar göstərir ki, 2.5 sm qatında çevrilmiş torpaq qatı

hər hektarda 1.5 tona qədər çürüntü, 450-1000 kq azot, 100-200

kq fosfor, 3.5 tona yaxın kalium aparılır. Bununla yanaşı külək

eroziyası nəticəsində bağlar, bostanlar, arxlar, şose və dəmir

yolları, tikililər qum basqınından çox ziyan çəkir. Torpaq

eroziyası ilə mübarizə aparmaq, eroziya yayılan sahələrdə onun

qarşısını almaq, torpaqları eroziyadan qorumaq ümumi dövlət

248

əhəmiyyətli problemdir və təbiətdən səmərəli istifadənin

başlıca vəzifələrindən biridir. Eroziyaya qarşı mübarizə tədbir-

ləri fitomeliorasiya işlərindən, aqrotexniki və hidromeliorasiya

tədbirlərindən ibarətdir.

Hazırda dağ rayonlarında geniş tətbiq olunan fitome-

liorasiya mübarizə tədbirlərindən biri meşə-meliorasiya işləri

sayılır. Bu tədbirlər əkinçilik zonasında tarlaqoruyucu meşə zo-

laqlarının salınması, yolların, kanalların, su hövzələrinin ətra-

fının yaşıllaşdırılmasından ibarətdir. Təcrübələr göstərir ki,

meşə zolaqları dənli bitkilərin məhsuldarlığının 3-4, pambığın

məhsuldarlığının isə 2.5-3 sentnerə qədər artmasına şərait

yaradır, ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsalına, ətraf

mühitin çirklənməsinin qarşısının alınmasına imkan verir.

Yaylaqlarda torpaq eroziyasından mühafizə olunmaq

üçün otlaq sahələri sistemli mühafizə edilməli, otarma norması

və vahid sahədə otarılan mal-qaranın sayı normadan artıq

olmamalıdır. Bununla yanaşı otlaqlarda eroziyaya qarşı aşağı-

dakı tədbirlər həyata keçirilməlidir:

Mal-qaranı vaxtında yaylaqlara köçürmək, otlaqların

dincə qoyulması, biçənək-otlaq sisteminin genişləndirilməsinin

tətbiq edilməsi, mal-qaranı dövriyyə sistemi ilə otarmaq, alaq

otlarına qarşı mübarizə aparmaq, sahələri daşdan təmizləmək

və s. Bu tədbirlər yerinə yetirilərsə, torpağın yuyulmasının qar-

şısı alınar, bitki örtüyü bərpa olunar və otlaqların məhsuldarlığı

arta bilər, ətraf mühitin mühafizəsi təmin olunar.

4. Suvarmanın ekoloji problemləri

Suvarmanın ekoloji problemləri – yüksək və məhsul əldə

etmək məqsədilə suvarmadan geniş istifadə olunur. Dünyada

suvarılan torpaqların sahəsi 250 milyon hektara çatır. Bu əkin

sahələrinin yalnız 17%-ni təşkil etməsinə baxmayaraq əkin-

çiliyin bütün məhsulunun 1/3-ni təmin edir.

249

Qədim sivilizasiyanın əksəriyyəti suvarılan əkinçiliyə

əsaslanmışdır. Lakin irriqasiya işləri XX əsrdə genişlənərək

dünyada suvarılan torpaqların sahəsi 5-6 dəfə çoxaldı. XX əsrin

əvvəlində dünyada suvarılan torpaqların sahəsi 40 milyon

hektardan az idi. Suvarılan torpaqların intensiv artımı 1950-

1960-cı illərdə baş verdi, sonralar isə azalmağa başladı. Suvar-

manın inkişaf tempinin azalmasına səbəblər aşağıdakılardır:

- yeni layihələrin qiymətinin yüksək, orta hesabla 1

hektara 1000-2000 ABŞ dolları olması;

- su resurslarının qıtlığı;

- əlverişli (münasib) torpaqların qıtlığı;

- şoranlaşma, şorakətləşmə, bataqlılaşma

nəticəsində suvarılan ərazilərin itirilməsi;

- suvarma sistemlərinin deqradasiyası.

Qeyd etmək lazımdır ki, suvarma işləri bəşəriyyət üçün

faydalıdır. Lakin o, hər şeydən əvvəl ekoloji problemlər yara-

dır. Təbii landşaftların aqroekoloji sistemlərə çevrilməsi

ərazinin vəziyyətini və rejimi dərin dəyişikliyə uğradır. Aparıcı

proseslər kökündən dəyişir, quru vilayətlər üçün xarakterik olan

az miqdarda atmosfer yağmurlarının suları əvəzinə tarla çox

miqdarda su qəbul edir. Bunun nəticəsində torpağın əsas su

rejimi, o cümlədən kimyəvi birləşmələrin miqrasiya şəhəraltı,

sonra isə torpağın fiziki xassəsi dəyişir. İrriqasiyanın yüksək

inkişafı zamanı ayrı-ayrı tarlaların və ya suvarma sistemlərinin

dərin ekoloji dəyişikənliyə uğraması ilə yanaşı bu proses eyni

zamanda çay hövzələrini də əhatə edir. təcrübə göstərir ki,

suvarmanın təsiri altında olan bütün ərazilər su hövzəsi,

suvarma sistemi və ya tarlalar deqradasiyaya məruz qalır, ona

görə daim onların davamlılığına yönəldilən tədbirlərin aparıl-

ması və nəzarət tələb olunur. İrriqasiyanın əsas vəzifəsi torpaq

qatında bitkinin inkişafı üçün labüd olan optimal rütubətliyi

saxlamaqdır. Suvarma dünyada əsas su istifadəsi olub bütün

istifadə olunan suyun 80%-i təşkil edir. Əsas problemlərdən

biri istifadə olunan su resurslarının az səmərəli olmasıdır. Tarla

250

və ya suvarma sistemi üçün faydalı təsir əmsalı bitkinin istifadə

etdiyi suyun verilən suya olan nisbətidir. Sudan səmərəsiz

istifadənin bir çox səbəbləri var. Onlardan ən əsası sudan

istifadə qiymətinin onun sosial qiymətindən çox aşağı olma-

sıdır. Bir çox ölkələrdə suvarma üçün istifadə olunan su

pulsuzdur və ya suvarma sistemini saxlamaq üçün sərf olunan

dəyərdən dəfələrlə azdır. Bunun nəticəsində su resursu qorun-

mur və dünyanın bir çox suvarma sistemində sudan hədsiz

istifadə edilir.

Bitki üçün sudan tələb olunan qədər deyil, qeyri mütə-

nasib istifadə olunması əlverişsiz ekoloji problemlər yaradır.

Bunun əsas səbəbi drenajın kifayət qədər faydalı olmaması və

ya yoxluğu şəraitində həddən artıq suyun verilməsi nəticəsində

qrunt sularının səviyyəsinin qalxmasıdır. Bu isə ərazini su

basmasına və ya bataqlılaşmaya səbəb olur. Həmçinin torpaq-

dan yuyulub aşağı qatlara aparılan duzlar qrunt suyunun

tərkibindəki duzlarla birlikdə torpaq profili boyu qalxaraq

əkinçilik üçün olduqca əlverişsiz proses sayılan torpağın təkrar

şoranlaşması baş verir. Təkrar şoranlaşma suvarılan torpaqların

bir hissəsinin itirilməsi deməkdir. Suvarmanın ekoloji

problemləri irriqasiyanın tam dəyərinin uçotunun aparılmasını

tələb edir. Bura yalnız suvarma sisteminin tikilməsinə və

istismarına çəkilən xərclər deyil, həm də ətraf mühitin vəziy-

yətinin pisləşməsinə, ekoloji məsələlərin və sosial-iqtisadi pro-

blemlərin həllinə çəkilən xərclər daxil edilməsidir. İrriqasiyanın

belə tam dəyərini hesablamaq çətin olsa da suvarma sistemi

layihələrinin həqiqi faydalılığını qiymətləndirməyə kömək

edərdi.

Torpağın vəziyyətini dəyişdirən antropogen amillərin və

dünya torpaq sahələrinin istifadəsinin təhlili, yerin canlı

maddələrinin əsasını, sürətlə artan dünya əhalisinin ərzaq

məhsullarının əsas mənbəyi sayılan pedosferin təhlükə qarşı-

sında qaldığını göstərir. Odur ki, suvarma sisteminin yeni daha

səmərəli formalarının tapılmasına və istifadəsinə istiqamət-

251

ləndirilən tədbirlər sistemi işlənilməli və tətbiq edilməlidir. Bu

tədbirlər torpağın, ətraf mühitin mühafizəsini, torpaqların

şoranlaşmasının qarşısının alınmasını, külək, su eroziyasının

kənd təsərrüfatına təsirinin minimuma endirilməsinin əhatəlidir.

Bununla yanaşı torpaqların meliorasiyası sistemində istifadə

olunan açıq drenlərdən qapalı drenlərə keçirilməsi probleminin

həllinə də böyük əhəmiyyət verməlidir. Belə ki, açıq drenlər

dərinliyi 3.0 – 3.5 m və yamac əmsalı 1.0 – 2.0 m olan adi

kanallardan ibrət olur, 25 – 35 m enində əkinə yararlı torpaq

sahəsini itirir, bu da meliorasiya olunmuş sahələrdə torpaq-

lardan istifadə əmsalını azaldır. Açıq drenlərin normal işini

təmin etmək üçün vaxtaşırı lillərdən təmizlənir, buna da xeyli

vəsait sərf olunur. Açıq drenlərdən fərqli olaraq örtülü (qapalı)

drenaj tikilmiş torpaqlarda əkin sahəsinin itkisi olmur. İstismar

müddətində drenajın dərinliyi sabit qalır, drenajın kanal və

yollarında kəsişdiyi yerlərdən əlavə tikintiyə ehtiyac qalmır.

Örtülü drenajın tikintisi prosesində drenaj xəndəyi əks tökmə

torpaqla doldurulur. Drenajüstü torpaq sahəsindən əkin üçün

istifadə olunur. Örtülü drenajın səmərəli işi onu torpaq və

hidrogeoloji şəraitə uyğun layihələndirilməsindən, tikintinin

keyfiyyətindən və istismarından asılıdır. Belə ki, 1928-1931-ci

illərdə Muğan təcrübə meliorativ stansiyasında tikilmiş örtülü

drenaj şəbəkəsi indiyə kimi qüsursuz işləyir. Hazırda respub-

likada fermer və şəxsi təsərrüfatlarda müasir suvarma üsulları

hazırlanmaqda Eroziya və Suvarma Elmi-Tədqiqat İnstitutunun

işləri böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu tədqiqatlar nəticəsində

fermer və şəxsi təsərrüfatlarda açıq şəraitdə və istixanalarda

bitkilərin suvarılması məqsədi ilə mikroyağışyağdırma, impuls-

lokal, zəif yağış yağdırma və impuls yağış yağdırma sistemləri

hazırlanmışdır. Qeyd olunan elmi-tədqiqat mərkəzinin apardığı

tədqiqatlar göstərir ki, respublikada fermer təsərrüfatları üçün

ən əhəmiyyətli üsullardan biri impulslu damcılarla suvarma

sistemidir. Damcılarla suvarma üsulunun üstünlüklərindən biri

suvarma suyunu bitkilərə sutka ərzində tələb etdikləri miqdarda

252

onların kök sisteminə vermək mümkündür. Damcı üsulu tez

suvarma sisteminin başqa suvarma sistemlərdən üstün cəhətləri

aşağıdakılardır:

- dağ yamaclarında yüksək, orta və zəif sukeçirən

torpaqlarda suvarma aparmaq olur;

- bitkilər suya olan tələbata uyğun su ilə təmin edir;

- suvarmanın aparılmasında külək təsir göstərmir;

- suvarma suyu bitkilər arasında bərabər paylanılır;

- torpağın səthi suvarma nəticəsində sıxlaşır;

- qrunt sularının səviyyəsi dəyişməz qalır;

- təkrar şoranlaşmanın qarşısı alınır;

- ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsalına əlverişli

şərait yaranır;

- ətraf mühitin mühafizəsi təmin olunur.

İmpulslu damcılarla suvarma sistemi suya olan tələbatı

bütün vegetasiya müddətində fasiləsiz olaraq təmin edə bilir,

irriqasiya eroziyası müşahidə olunur, cərgələr arasındakı sahə-

lərdə alaq otların inkişafına şərait yaranır. İmpulslu damcılarla

suvarma sistemi vasitəsi ilə bitkiyə lazım olan miqdarda

gübrələr vasitəsi ilə minerallar çatdırılır. Bu sistemin tətbiqi

ekoloji tarazlığı gözləməklə, sahə vahidindən sabit və daima

artan miqdarda məhsul götürməyə imkan verir.

5. Aqrar sferada səhralaşma və ətraf mühitin

mühafizəsi problemləri

Səhralaşma yerin bioloji potensialının azalması və ya

məhv edilməsi, antropogen fəaliyyət və iqlimin dəyişməsi nəti-

cəsində yerüstü ekosistemlərin tükənməsini nəzərdə tutur. Səh-

ralaşmanı iki formaya ayırırlar: səhralaşmış sahələrin arealının

genişlənməsi və olduğu yerdə səhralaşma prosesinin

dərinləşməsi. Hazırda səhralaşmanın arealı çox surətlə geniş-

lənir: bir dəqiqə ərzində 20 hektar münbit torpaq sahəsi səhraya

çevrilir, il ərzində bu rəqəm 6 mln. hektara çatır. Antropogen

253

səhralar planetimizin 6-7%-ni, yəni Avstraliyanın ¼ hissə-

sindən artıq sahə tutur.

Amerika alimi Q.Dreqni üç amilin (bitki örtüyünün tər-

kibinin dəyişməsi, torpağın eroziyası və şoranlaşması) indika-

torluğu əsasında 4 səhralaşma dərəcəsi ayrılır:

- zəif səhralaşma – bitki örtüyünün və torpağın zəif

pozulması, məhsuldarlığın 10%-dən ay aşağı düşməsi ilə ifadə

olunur;

- orta dərəcədə səhralaşma – mal-qaranın otarılması üçün

qeyri əlverişli şərait yaranır, torpağın eroziyası inkişaf edir,

məhsuldarlıq 10-50% aşağı düşür;

- yüksək dərəcədə səhralaşma – yem bitkiləri, az qiymətli

ot növləri və kollarla əvəz olunur, eroziya nəticəsində torpağın

münbit qatı dağılır, məhsuldarlıq 50%-dən çox aşağı düşür.

Səhralaşmanın bu mərhələsində pozulmuş ərazinin bərpası

yavaş gedir, yüksək kapital qoyuluşu tələb olunur;

- çox yüksək dərəcədə səhralaşma – bərpa olunmaz pro-

ses olub, torpağın bərpası mümkün deyil.

Azərbaycanda səhralaşma prosesi əsasən dağətəyi,

düzənlik və ovalıq ərazilərdə təbii, xüsusən antropogen amil-

lərin təsiri nəticəsində baş verir. Bu ərazilərdə yağmurların orta

illik miqdarı 150-300 mm arasındadır. İqlim yarımsəhra və

quru bozqır yarımtipinə aiddir.

Səhralaşma prosesi Kür-Araz ovalığı üçün daha səciy-

yəvidir. Bu regionda əhalinin artması, ərazidə qaçqın və köç-

künlərin məskunlaşması kənd təsərrüfatı, o cümlədən heyvan-

darlığa olan tələbatın çoxalması, həmçinin təbii qaz və elektrik

enerjisinin çatışmaması ilə əlaqədar torpaq və bitki örtüyünün

ekstensiv istifadə edilməsi nəticəsində antropogen səhralaşma

prosesi güclənmişdir.

Kür-Araz ovalığında səhralaşma prosesi Şirvan düzündə

daha güclü gedir. Tədqiqatlar göstərir ki, torpaq və bitki

örtüyünün səhralaşmanın istiqaməti və intensivliyini yaradan

səbəblər ərazinin ekoloji şəraiti və antropogen amillərin müx-

254

təlifliyi ilə əlaqədardır. Bu baxımdan ərazini aşağıdakı sahələrə

bölmək olar:

1. Kür çayı tuqay meşələrinin deqradasiyası prosesi,

orada olan meşələrin məhv edilməsi, hədsiz mal-qara otarılması

və meşə torpaqlarından kənd təsərrüfatında istifadə edilməsi ilə

əlaqədar baş vermişdir.

2. Regionun ovalıq hissəsində suvarılan ərazilərdə səh-

ralaşma prosesini yaradan əsas səbəblər orada drenaj-kollektor

şəbəkəsinin yaradılması və suvarma işləri ilə əlaqədardır. Bu

ərazidə səhralaşma prosesi torpağın şoranlaşması, şorakətləş-

məsi və bataqlaşması istiqamətində gedir.

3. Regionun dağətəyi hissəsində səhralaşma prosesi bitki

örtüyünün pozulması, məhv edilməsi, hədsiz mal-qara otarıl-

ması, aqrotexniki qaydalara riayət olunmaması ilə əlaqədardır.

Bu ərazidə səhralaşma prosesi bitki örtüyünün deqradasiyası,

səthi və yarğan eroziyası, suvarılma aparılan sahələrdə isə

irriqasiya eroziyası, bəzən şoranlaşma və sürüşmə hadisəsinin

yaranması istiqamətində gedir.

Qeyd edildiyi kimi Şirvanın ovalıq hissəsində səhralaşma

prosesi əsasən suvarma işlərinin aparılması ilə əlaqədardır.

Azərbaycanda səhralaşma prosesinin güclənməsi ətraf mühitə,

torpağın münbitliyinə, məhsul istehsalına bilavasitə təsir

göstərir. Respublikada səhralaşma prosesini yaradan amillər

aşağıdakılardır.

255

Cədvəl 1.

Səhralaşma prosesini yaradan amillər (istiqamətlər; prosesi

yaradan səbəblər; prosesin xüsusiyyətləri).

Səhralaşma prosesinin

istiqaməti

Səhralaşma

prosesini yaradan

səbəblər

Səhralaşma

prosesinin

xüsusiyyətləri

1. Təkrar şorlaşma Drenaj kollektor şə-

bəkəsinin mövcud-

luğu və düzgün ol-

mayan suvarma tex-

nologiyasının tət-

biqi, yüksək mine-

rallaşmış su ilə su-

varma nəticəsində

qrunt sularının sə-

viyyəsinin qalxması

Çətin bərpa olunan

2. Şorakətləşmə Suvarma suyunda və

torpaq əmələgətirən

suxurda natriumlu

duzların çoxluğu

Çətin bərpa olunan

3. Bataqlaşma Kollektor-drenaj şə-

bəkəsinin pozulma-

sı, məcraların qamış

və digər bitkilərlə

örtülməsi, yüksək su

normasının tətbiqi,

su sərfinin nizam-

lanmaması

Çətin bərpa olunan

4. Yamaclarda səthi və

yarğan eroziyası

Aqrotexniki qayda-

lara riayət olunma-

ması, bitki örtüyü-

nün məhv edilməsi,

hədsiz mal-qara ota-

rılması

Bərpa oluna bilən

5.İrriqasiya eroziyası Yamaclarda suvar-

ma texnologiyasının

düzgün tətbiq olun-

maması

Bərpa olunan

6.Torpağın çirklənməsi və

münbitliyinin azalması

Pestisidlərdən düz-

gün istifadə olun-

Bərpa olunan

256

ması, yüksək su nor-

masının tətbiqi, sə-

naye və yaşayış sa-

hələrinin genişləndi-

rilməsi

Respublikada səhralaşmanın qarşısını almaq istiqamə-

tində aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədə-

uyğundur:

1. Torpaqdan səmərəli istifadə haqqında milli planın

qəbul edilməsi və onun reallaşdırılması.

2. Tez böyüyən quraqlığa davamlı yerli və digər ağac

cinslərindən istifadə edərək meşə əkini proqramının həyata

keçirilməsini tezləşdirmək;

3. Oduncaqdan yanacaq kimi istifadə olunmasını məh-

dudlaşdırmaq. Problem üzrə monitorinq proqramını güclən-

dirmək.

6. Aqrar sferada ekoloji cəhətdən

təmiz məhsul istehsalı

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ətraf mühitin mühafizəsi

təbii resurslardan səmərəli istifadə hesabına məhsul istehsalının

artırılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu bir tərəfdən aqrar

sahənin intensiv inkişafına, ekoloji cəhətdən təmiz, müxtəlif

növ ərzaq məhsulları istehsalının artırılmasına şərait yaradar,

digər tərəfdən ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə

imkan verə bilər. Dövlətlərarası iqtisadi əlaqələrin iqtisadi

əlaqələrin genişləndiyi, əmtəə mübadiləsinin geniş vüsət aldığı

hazırkı şəraitdə əhalinin sağlamlığının qorunması, ətraf mü-

hitin, əsas istehsal vasitəsi olan torpağın çirklənməsinin qar-

şısının alınması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Odur ki, xaricdən

idxal olunan məhsulların keyfiyyətinə, yerli istehsalı artırmaq

hesabına idxalın məhdudlaşdırılmasına ciddi fikir verilməlidir.

Eyni zamanda aqrar sferada sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul

257

olanların, xüsusilə ərzaq məhsulları istehsalçıların fəaliyyəti

tənzimlənməlidir.

Hazırda aqrar sferada fəaliyyət göstərən fermerlər, başqa

özəl qurumlar yüksək gəlir götürmək məqsədilə daha çox

mineral gübrələrdən, zəhərli kimyəvi maddələrdən istifadə edir

və bu yolla istehsalın səviyyəsini yüksəldir. Normadan artıq

azot, fosfor və kalium birləşmələrindən, başqa kimyəvi vasi-

tələrdən istifadə olunması, ətraf mühiti çirkləşdirməklə yanaşı

ekoloji cəhətdən təmiz olmayan məhsulların istehsalına yol

açır, istehlaka daxil olur, əhali arasında müxtəlif xəstəliklərin

yayılmasına səbəb olur.

Statistik məlumatlara görə respublikanın aqrar bölmə-

sində 5 mindən çox müxtəlif növ özəl təsərrüfat formaları

fəaliyyət göstərir ki, bunun da 53,4%-i fərdi sahibkarlar, 45,0%

özəl kənd təsərrüfatı müəssisələrinin payına düşür (2-ci cədvəl).

Cədvəl 2.

Respublikada mövcud olan kənd təsərrüfatı müəssisələri və

fərdi sahibkarların təsərrüfatların dinamikası (ədəd)

İllər Cəmi O cümlədən Fərdi

sahibkarlar

dövlət k/t-ı

müəssisələri

özəl

müəssisələri

sair dövlət

müəssisələri

1990 3014 1803 - 1211 66

1995 2487 1807 315 363 1999

2000 2910 2 2795 514 3670

2005 2506 2 2201 303 2681

2006 2518 2 2242 274 2456

2007 2282 2 2016 264 2488

2008 2310 2 2049 259 2613

Bu təsərrüfatların əksəriyyəti ərzaq və qeyri ərzaq

məhsulları istehsal edir. Lakin nəzarətin olmaması üzündən

onlar istehlakçılarını ekoloji cəhətdən təmiz olmayan məhsul-

larla təmin edirlər. Odur ki, yerlərdə fəaliyyət göstərən kəndli

258

fermer, fərdi, kollektiv təsərrüfatların istehsal imkanlarına,

standarta və biznes planına müvafiq istehsal etdikləri məh-

sulların ekoloji tələblərə cavab verməsinə diqqət yetirilməlidir.

Bununla yanaşı müxtəlif növlü təsərrüfatların kooperasiya

olunaraq inteqrasiya əlaqələrinə girmə ehtimalı, müasir texnika

texnologiyadan istifadə imkanları nəzərə alınmalıdır. Dünya

kənd təsərrüfatı təcrübəsi göstərir ki, əksər inkişaf və inkişaf

etməkdə olan ölkələrdə dövlət xırda təsərrüfatlarla müqayisədə

iri təsərrüfatların, sahibkarların mənafeyini müdafiə siyasəti

yeridir. Bu onunla əlaqədardır ki, iri, yüksək səviyyədə mexa-

nikləşdirilmiş təsərrüfatlarda istehsal sferasını genişləndirmək

standarta və elmi cəhətdən əsaslandırılmış gübrə normalarına

əməl edilir, ətraf mühit daha səmərəli mühafizə olunur, ekoloji

tələblərə cavab verən ərzaq məhsulları istehsalına şərait yaranır.

Hesablamalar göstərir ki, hazırda respublikada istehsal olunan

bitkiçilik məhsullarının 98,9%, heyvandarlıq məhsullarının

99,6%-i özəl müəssisələrin, xüsusilə əhalinin təsərrüfatı və

kəndli (fermer) təsərrüfatlarının payına düşür. Bununla əlaqədar

aşağıdakı cədvələ diqqət yetirək (3-cü cədvəl).

Cədvəl 3

Aqrar sferada əsas istehsal göstəriciləri (min tonla)

Göstəricilər İ l l ə r

1990 1995 2000 2005 2008

Bütün növ təsərrüfat kateqoriyaları üzrə

Taxıl 1413,6 921,5 1540,2 2126,7 2498,3

Kartof 185,2 155,5 469,0 1083,1 1077,1

Tərəvəz 856,2 424,1 780,8 1127,3 1228,3

Bostan məhsulları 67,5 41,9 261,0 363,8 407,9

Üzüm 1196,4 308,7 76,9 79,7 115,8

Meyvə və

giləmeyvə

367,4 334,4 477,0 625,7 712,8

Yaşıl çay yarpağı 30,7 9,4 1,1 0,7 0,32

Ət (kəsilmiş

çəkidə)

175,5 82,0 108,7 149,6 175,7

Süd 970,4 826,5 1031,7 1251,9 1381,6

Yumurta (min 985,3 455,8 542,6 874,6 1101,2

259

ədəd)

Fərdi sahibkarlıq, ailə və ev təsərrüfatları

Taxıl 17,3 33,1 1462,0 2068,1 2411,8

Kartof 129,9 146,8 692,7 1081,4 1075,3

Tərəvəz 376,9 352,3 768,7 1119,1 1214,4

Bostan məhsulları 29,8 25,8 258,4 361,6 402,8

Üzüm 197,1 124,6 72,5 74,8 104,4

Meyvə və

giləmeyvə

291,6 291,6 474,5 622,9 708,5

Yaşıl çay yarpağı - 0,1 1,0 0,7 0,21

Ət (kəsilmiş

çəkidə)

97,6 65,5 107,4 132,8 143,1

Süd 572,0 742,7 1025,6 1243,9 1369,7

Yumurta (min

ədəd)

566,7 428,8 491,7 577,9 583,9

Statistik məlumatlardan göründüyü kimi, respublikada

ərzaq məhsullarının əsas istehsalçıları fərdi sahibkarlar, ailə,

kəndli və ev təsərrüfatları hesab olunur. Belə ki, son illərdə

respublikada istehsal olunan taxılın 97,2%-i, kartofun 99,8%-i,

tərəvəzin 99,2%-i, bostan məhsullarının 99,5%-i, üzümün

93,8%-i, meyvə və giləmeyvə məhsulları istehsalının 99,5%-i,

ət istehsalının (kəsilmiş çəkidə) 88,7%-i, südün 99,3%-i bu

təsərrüfatçılıq formalarının payına düşür. Odur ki, aqrar sferada

fərdi sahibkarlıq, ailə, kəndli və ev təsərrüfatının inkişafına,

ətraf mühitin mühafizəsində, ekoloji cəhətdən təmiz məhsul

istehsalında onların rolu daha da artırılmalıdır. Bununla yanaşı

aqrar sferada kiçik biznesin inkişafı baxımından fərdi sa-

hibkarlıqla məşğul olanların inkişafını təmin etmək məqsədilə

onlara güzəştlərin tətbiq edilməsi və istehsalın tənzimlənməsi

vacib amil kimi ön plana çəkilməlidir. Respublikanın aqrar

bölmələrində ətraf mühitin mühafizəsi və ekoloji cəhətdən

təmiz məhsul istehsalı istiqamətində ona təsir edən amillər

nəzərə alınmalıdır.

Aqrar sferada ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsalına

təsir edən amillər dedikdə: təbii, texnoloji amillər, bazar

260

amilləri, iqtisadi amillər, təşkilatı amillər, xidmət işlərinin

yaxşılaşdırılması, təsərrüfatlararası qarşılıqlı münasibətlərin

yeni prinsiplər əsasında qurulması üzrə kompleks məsələləri

həlli nəzərdə tutulur.

Aqrar sferada özünəməxsus elə xüsusiyyətləri vardır ki,

aqrotexniki, təşkilatı, iqtisadi, texniki, texnoloji tədbirlərin

yüksək səviyyədə həyata keçirildiyi bir şəraitdə ətraf mühitin

mühafizəsi, ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsalı təmin

olunmaya bilər. Eyni zamanda sahibkarlığın inkişafı şəraitində

kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının xarici bazarın

zərərli təsirindən lazımı səviyyədə qorunmaması, təminatlı da-

xili bazarın yaradılmaması üzündən məhsul itkisinə yol verilər,

keyfiyyət göstəricisi aşağı düşə bilər, torpağın çirklənməsinə,

keyfiyyətsiz məhsul istehsalına yol verilə bilər. Həmçinin hər

bir regionda torpaqların keyfiyyət göstəricisi, resurs ehtiyatları

ilə təminatı eyni olmur. Qeyd olunan göstəricilər müxtəlif

istehsal şəraitinə malik olan Azərbaycan Respublikasında, onun

ayrı-ayrı ərazilərində kəskin şəkildə dəyişir.

Belə bir şəraitdə mülkiyyət və təsərrüfatçılıq formaların-

dan asılı olmayaraq bütünlükdə kənd təsərrüfatı müəssisələrinə

istehsal-texniki xidmət işlərini yerinə yetirmək, ətraf mühitin

mühafizəsi tədbirlərini həyata keçirmək, ekoloji tarazlığı

qorumaq, eyni qaydada bank, maliyyə, kredit, investisiya

siyasətini həyata keçirmək lazımı səmərə verməz.

Araşdırmalar göstərir ki, hər hansı bir bitkinin əkilib

becərilməsi yüksək və ekoloji cəhətdən nisbətən təmiz məhsul

götürülməsi üçün torpağın münbitliyi, onun quruluşu, su

keçirmə qabiliyyəti, relyef, temperatur, işıq radiasiyası,

suvarma suyu ilə təminat və bununla bağlı başqa amillər

olduqca vacibdir. Təcrübə göstərir ki, pambıq istehsalı Kür-

Araz ovalığının düzən hissəsində, əsasən də günəş

radiasiyasının daha çox müşahidə olunduğu Qarabağ-Mil,

Muğan-Salyan, Şirvan zonasının düzən hissəsində daha çox

məhsul, gəlir götürməyə imkan verir. Çayçılıq başqa region-

261

larla müqayisədə lənkəran-Astara zonasında, üzümçülük

Gəncə-Qazax zonasında, Şirvanın dağlıq hissəsində, Qarabağ-

Mil zonasının nisbətən rütubətli dağətəyi regionlarında, meyvə-

tərəvəz Quba-Xaçmaz, Lənkəran-Astara zonasında tələbatı

ödəyəcək miqdarda, ekoloji tələblərə uyğun, keyfiyyətli məhsul

istehsal etməyə imkan verir. Bu istiqamətdə bitkiçiliyin başqa

sahələrinin, həmçinin heyvandarlıq sahələrinin intensiv inkişaf

məsələləri və ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsalı öyrə-

nilərkən nəzərə alınmalıdır.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, bazar

iqtisadiyyatı şəraitində ekoloji cəhətdən təmiz məhsul

istehsalına torpaqdan səmərəli istifadə birbaşa təsir göstərir.

Müəyyən edilmişdir ki, son illərdə respublikada, xüsusilə onun

Aran regionunda torpaqdan səmərəli istifadə olunmaması

üzündən onun 85%-ə qədəri bu ya digər formada eroziyaya

uğramış, təkrar şoranlaşaraq təbii münbitliyini itirmişdir.

Həmçinin külək, su eroziyası və torpaqlardan səmərəli

istifadə nəticəsində 10 min tonlarla qida maddələri itirilmişdir.

Bütün bunlar regionlarda ərzaq və qeyri ərzaq məhsulları isteh-

salına, onun səviyyəsi və keyfiyyətinə mənfi təsir göstərmişdir.

Odur ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində yeni təsərrüfatçılıq for-

maları yaradılarkən, onların istehsal istiqamətləri, parametrləri

müəyyən edilərkən ərazinin təbii-iqlim xüsusiyyətləri, torpaq

şəraiti, tarixən ixtisaslaşma, formalaşmış infrastruktur nəzərə

alınmalıdır. Həmçinin aqrar sahədə ekoloji cəhətdən təmiz

məhsul istehsalının vacib amili kimi torpaq ehtiyatlarından

səmərəli istifadə olunmasına, bu məqsədlə torpaq üzərində

mülkiyyət münasibətlərinin dəyişdirilməsi sahəsində həyata

keçirilən aqrar islahatın ikinci mərhələsinin sürətləndirilməsinə,

yeni torpaq münasibətlərinin formalaşması üçün yaradılmış

bazarın prinsiplərinin təkmilləşdirilməsinə böyük əhəmiyyət

verilməlidir.

Aqrar sahədə ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsalına

təsir edən amillərdən biridə bazar amilidir. Bu amillər

262

kompleks sisteminə tələb, təklif, qiymət və s. aiddir. Burada

əsas diqqət kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbat, əhalinin

sayından, milli tərkibindən asılı olaraq onların normativlər üzrə

qida məhsullarına, emal müəssisələrinin xammala tələbatı,

xarici iqtisadi fəaliyyətlə bağlı dövlətin götürdüyü öhdəliklər,

məhsulların strateji əhəmiyyətinə yetirilir. Hesablamalar gös-

tərir ki, bəzi kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbatın çox hissəsi

yerli istehsal ödənilsə də, bəzi məhsullar tələbat idxal hesabına

həyata keçirilir. Bəzi ərzaq və qeyri ərzaq məhsulları istehsalı

səviyyəsini aşağı olması daxili bazarın itirilməsinə, xarici

firmaların yaranmış boşluqları doldurmalarına şərait yarat-

mışdır. Müxtəlif çeşiddə nisbətən ucuz xarici firmaların məh-

sullarının daxili bazarı tutması, qiymət amilinin tənzimləyici və

təsiredici funksiyasını itirmişdir. Odur ki, əksər hallarda

sahibkarlar istehlakçıları vaxtında tapa bilmir, məhsulları maya

dəyərindən aşağı qiymətə satmağa məcbur olurlar. Həmçinin

istehlakçının axtarılması, məhsulların bir yerdən başqa yerə

daşınması itkilərin artmasına, keyfiyyət göstəricinin aşağı

düşməsinə səbəb olur. Odur ki, aqrar sahənin regional

xüsusiyyəti, mövsümi xarakterli olması nəzərə alınmaqla maya

dəyəri ilə qiymət arasındakı nisbət elə tənzimlənməlidir ki,

kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıların mənafelərinin təmin

olunmasına, istehsalın intensiv inkişafına şərait yaratsın. Bu-

nunla əlaqədar qiymət əmələ gətirən amillər, maya dəyərinin,

xüsusilə material xərclərinin kəskin artması səbəbləri araş-

dırılmalı, istehsala təsir mexanizmi dəqiqləşdirilməlidir. Eyni

zamanda kənd təsərrüfatının ümumi inkişaf səviyyəsi, istehsal

olunan məhsulların tərkibi, keyfiyyəti bazar qiymətlərinin tə-

ləblərinə uyğun olmalıdır. Lakin son illərin təcrübəsi göstərir

ki, bazar münasibətlərinin prinsipləri əsasında fəaliyyət gös-

tərən bir qrup təsərrüfatlar istisna olmaqla əksər müəssisələrdə

təklif olunan məhsullar keyfiyyət göstəricilərinə, əmtəəlik

görkəminə görə tələbatdan aşağı səviyyədədir. Bütün bunlar

263

yeni yaradılmış təsərrüfatların formalaşma prosesini ləngidir,

ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsalına imkan vermir.

Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artımına, məh-

sulların keyfiyyətinə texnolojı amillər mühüm təsir göstərir.

Texnoloji amillər əkinçilik və heyvandarlıq məhsulları

istehsalı prosesində aqrotexniki, texniki əməliyyatların yerinə

yetirilməsi zamanı ortaya çıxır.

Bitkiçilik və heyvandarlıq məhsulları istehsalında inten-

sivləşdirilmənin texnoloji amilləri sisteminə aşağıdakıları aid

etmək olar:

- torpaqdan istifadə səviyyəsi, gübrələr, toxumçuluq, kənd

təsərrüfatı;

- bitkilərinin xəstəlik və ziyanvericilərdən qorunması,

meliorasiya, torpağın becərilməsi, maşın, avadanlıq, istehsalat

binaları;

- mal-qaranın təkrar istehsalı, yemləmə, heyvanların

saxlanması, baytarlıq tədbirləri, maşın və avadanlıq, istehsalat

binaları.

Bu amillərin düzgün tətbiqi kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalının artmasına şərait yarada bilər.

Odur ki, regional xüsusiyyətlərdən, torpaq-iqlim şərai-

tindən asılı olaraq tətbiq olunan texnoloji amillər dəyişə bilər.

Eyni zamanda tətbiq olunan təsərrüfatçılıq formalarından, sa-

hibkarlığın inkişaf səviyyəsindən məhsuldarlıq, əmək məh-

suldarlığı, keyfiyyət göstəricisi, məhsul vahidinin maya dəyəri,

sahə vahidinə düşən ümumi gəlir, istehsal xərcləri, mənfəətin

məbləği dəyişə bilər. Daha doğrusu sadalanan göstəricilərin

aşağı və yuxarı hədləri formalaşar. Bu göstəricilərin dəyişmə-

sindən asılı olaraq kənd təsərrüfatı istehsalının səviyyəsi dəyişə

bilər.

Sahibkarlığın inkişafı şəraitində kənd təsərrüfatında ətraf

mühitin mühafizəsinə, ekoloji cəhətdən təmiz məhsul isteh-

salına təsir edən amillərdən biridə iqtisadi amillər hesab olunur.

İqtisadi amillərə kənd təsərrüfatı sahələrinin inkişafının təmin

264

edilməsi istiqamətində istifadə olunan daxili ehtiyat mənbələri,

resurslar aid edilir. Torpaq resursları, əsas istehsal fondları, su

və enerji mənbələri iqtisadi amillər kompleksi sistemində

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sahibkarlığın hazırkı inkişafı

mərhələsində bu amillərdən istifadə olunması səviyyəsi yeni

iqtisadi münasibətlərin yaradılmasından, onun formalaşması

mexanizmindən bilavasitə asılıdır. Lakin son illərdə aqrar

bölmədə islahatların gedişinin sürətləndirilməsinə baxmayaraq,

torpaqların münbitliyinin qorunub saxlanması, xəstəlik və

zərərvericilərə qarşı mübarizə, baytarlıq, seleksiya və heyvan-

darlıqda cins işinin, meliorasiya sisteminin yaxşılaşdırılması,

ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı olan başqa məsələlərə diqqət

zəifləmişdir. Həmçinin kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsi

üçün vacib olan əsas fondların köhnəlməsi sürətlənmiş

müəssisələrin texniki təchizat səviyyəsi aşağı düşmüş, istehsal

prosesində elmi və texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin tətbiqi

nisbətən məhdudlaşmışdır. Odur ki, aqrar bölmədə mövcud

vəziyyət nəzərə alınmaqla islahatların gedişi sürətləndirilməli,

torpağın, əmlakın özəlləşdirilməsində buraxılan qüsurların

aradan qaldırılması istiqamətində ciddi iş aparılmalı, kənd

təsərrüfatının hüquqi bazası daha da möhkəmləndirilməlidir.

Bununla yanaşı sahibkarlığın inkişafı, ekoloji cəhətdən təmiz

məhsul istehsalı istiqamətində xarici ölkələrin təcrübəsindən,

xüsusilə dövlətin bu vacib sahənin tərəqqisi üçün həyata

keçirdiyi tədbirlərdən, metodlardan istifadəyə üstünlük verilmə-

lidir. Özəlləşdirilmiş və xüsusi mülkiyyətə verilmiş ərazilərdə

torpaqların meliorativ vəziyyətinin yaxşılaşdırılması, suvarma

şəbəkələrinin yenidən qurulması, mülkədar malikanələrinin

salınması, təsərrüfatların texniki, kimyəvi vasitələrlə təmin

olunmasında dövlət yardımı və dövlət tənzimlənməsi məsə-

lələrinə böyük əhəmiyyət verilməlidir.

265

IX FƏSİL. AQRAR BAZARIN FORMALAŞMASI

İSTİQAMƏTLƏRİ

1. Aqrar bazarın iqtisadi mahiyyəti

2. Aqrar bazarın formalaşmasında dövlətin aqrar

siyasətinin rolu

3. Aqrar bazarın formalaşmasının iqtisadi mexanizmi

4. Aqrar bazarı formalaşdıran istehsal sahələri

5. Aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsi

6. Aqrar bazarın qorunması

1. Aqrar bazarın iqtisadi mahiyyəti

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı müasir dövrdə bazar,

bazar münasibətləri, onun təkmilləşdirilməsi məsələləri iqtisad

elmində ən çox diqqət mərkəzində duran mübahisə doğuran

məsələlərdən biridir. Bu iqtisadiyyatın yenidən qurulması mər-

hələsində özünü daha qabarıq şəkildə göstərir. Məlum olduğu kimi son illərdə iqtisadi münasibətlərdə

(həm makro, həm də mikro səviyyələrdə) ciddi ziddiyyətlər

mərhələsi yaranmışdır. Bu, iqtisadiyyatın tarazlığını müəyyən

edən iqtisadi amillərin, ən əvvəl bazar amilinin lazımınca

qiymətləndirilməməsi ilə əlaqədardır. Əmək məhsuldarlığının

artımı ilə əməkhaqqı artımının, əmtəə dövriyyəsi ilə pul

yığımının, gəlirlərlə xərclərin, əmtəə kütləsi ilə ilə pul

tədavülünün və s. tarazlaşdırılmaması nəticə etibarilə sırf bazar

ünsürlərinin - tələblə təklifin disproporsiyasında istifadəsini

tapmışdır. Pul tədavülünün ciddi şəkildə pozulması, çox kəskin

əmtəə qıtlığı, inflyasiya təzahürlərinin, tələbin miqyasının güc-

lənməsi, əmək məhsuldarlığını yüksəldən stimulların zəifləməsi

bu meylin birbaşa nəticəsidir. Bazar prosesinin passivliyinin

təzahürü olan bütün bu hallar iqtisadiyyatın sahələrinin,

xüsusilə aqrar sferanın inkişafına mənfi təsir göstərmiş, təkrar

istehsal prosesini xeyli ləngitmişdir. Bazarın tarazlaşdırıl-

266

masına dair yuxarıda göstərilən sırf iqtisadi göstəricilərin

üzərinə mənfi sosial nəticələr də əlavə olunur. Ona görə də ha-

zırda tələblə təklifi tarazlaşdırmaq vasitəsi kimi bazarın öy-

rənməyə doğru kəskin dönüş baş verir, əmtəə-pul müna-

sibətlərinə mütərəqqi baxışlar üstün gəlir. Bazar təsərrüfat tipləri arasında əlaqə forması kimi çıxış

edir. Bununla əlaqədar bazarın aşağıdakı əlamətləri və

meyarlarını göstərmək olar: - təsərrüfat subyektləri, istehsalçılar ilə istehlakçılar

arasında iqtisadi əlaqələrin olması;

- istehsalçılar arasında rəqabətin mövcud olması;

- iqtisadi subyektlər arasında ekvivalent mübadilə əsasın-

da təsərrüfat əlaqələrinin yaranması;

- istehsalın diferensiallaşdırılması hesabına istehsal quru-

luşunun təkmilləşdirilməsi.

Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, bazarın inkişaf

etdirilməsi xeyli dərəcədə subyektlərin miqdarının çoxaldılması

və yeni bazar infrastrukturunun yaradılmasından asılıdır. Bazar

münasibətlərinin inkişaf etdirilməsi bir çox amillərdən asılıdır.

Bu amillər aşağıdakı qruplara ayrılır:

Birinci qrup amillərə aiddir:

- istehsalın iqtisadi metodlarla idarə edilməsinə keçiril-

məsi. Yəni istehsalçılarla istehlakçılar arasında əmtəə-pul

münasibətlərinin imkanlarından geniş istifadə edilməsi;

- sahibkarlıq fəaliyyətinin gücləndirilməsi;

- özünün gəlirlərinə tam sahib olmaq hüququnun təmin

edilməsi;

- sərbəst şəkildə istehsal əlaqələrinin yaradılması;

- bazar institutlarının yaradılması;

- əhalinin geniş təbəqələrinin psixoloji cəhətdən hazır-

lanması.

İkinci qrup amillərə aiddir:

- mülkiyyətin çoxnövlülüyünə və müxtəlif təsərrüfat

formalarına keçməsi;

267

- istehsalın sahə quruluşunun dəyişdirilməsi hesabına

iqtisadiyyatda bəzi məhsulların qıtlığının aradan qaldırılması;

- kredit-pul sisteminin sağlamlaşdırılması və inflyasiyanın

artımının qarşısının alınması;

- istehsal, ticarət, əhaliyə xidmət sahəsində, kredit xid-

mətində inhisarçılığın aradan qaldırılması;

- sərbəst iqtisadi zonaların yaradılması;

- vətəndaşların sosial təminat sisteminin yaradılması və

azad surətdə iqtisadi fəaliyyətə qoşulması üçün şəraitin təmin

edilməsi.

Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, bazar müna-

sibətləri şəraitində bazar bir sıra funksiyalarını yerinə yetirir:

- istehsalla istehlakın əlaqələndirilməsi funksiyası;

- tənzimetmə funksiyası;

- istehsalın yüksək səmərəliliyinin təmin edilməsi

funksiyası;

- istehsalçılarla istehlakçıların iqtisadi mənafelərinin

əlaqələndirilməsi funksiyası;

- təsərrüfat həyatının demokratikləşdirilməsi və özünü

idarəetmə prinsipinin reallaşdırılması funksiyası.

Bazar münasibətləri şəraitində fəaliyyət göstərən iqtisadi

qanunlar obyektiv xarakterə malik olduqlarına görə istehsal və

istehlak arasında nisbəti özləri tənzim edirlər. Belə ki, əmtəə-

pul münasibətləri şəraitində dəyər qanunu, tələb və təklif

qanununun rolu daha qabarıq şəkildə özünü büruzə verir.

Müasir iqtisadi ədəbiyyatda bazar məfhumunun son

dərəcədə müxtəlif izahı verilmişdir. Bir çox kitablarda və

məqalələrdə bazara verilən tərifə əsasən iqtisadi nəzəriyyə kate-

qoriyası, alqı-satqı prosesinin təşkili forması, mübadilə dairəsi

kimi onun mahiyyətinin şərhindən ibarət olur. Birinci halda

bazar məfhumu əmtəə satışı ilə əlaqədar olan bütün iqtisadi

münasibətlər sistemini əhatə edir. İkinci halda isə ən əvvəl,

əmtəə dövriyyəsini təmin edən və alqı-satqı prosesində

satıcılarla alıcıların münasibətlərini təşkil edən əmtəə təsər-

268

rüfatı kimi bazarın xarakteristikasına əsas diqqət yetirilir.

Bazarı mübadilə dairəsi kimi nəzərdə keçirən tədqiqatçılar

bazarın istehsal ilə bir tərəfdən bölgü, digər tərəfdən isə isteh-

lak arasında əlaqələndirici bir vasitə kimi xüsusiyyətlərinə

diqqəti cəlb edirlər.

Bazar elə bir xüsusi dairə kimi təqdim edilir ki, burada

əmtəə-pul münasibətləri sistemi vasitəsilə məhsullar mübadilə

olunur. Digər qrup ədəbiyyatda təsadüf edilən başqa təriflərdə

yuxarıda göstərilən təriflərin ayrı-ayrı ünsürləri əslində

detallaşdırılır, yaxud birləşdirilir. Demək olmaz ki, göstərilən

təriflər bazarın iqtisadi mahiyyətini təhrif edir. Əslinə qalsa,

onlar bir-birindən konkretləşdirmə və təmayül dərəcəsinə görə

fərqlənir. Belə ki, bazarın iqtisadi münasibətlər dairəsi olması

barədə iqtisadi nəzəriyyənin təsviri ən universal, formaca

abstrakt təsvirdir. Digər tərəfdən bu münasibətlərin məğzi və

forması dəqiqləşdirilir.

Aqrar bölmədə bazarın funksiyalarından və hətta iqtisa-

diyyatda onun daha konkret təzahürlərindən bilavasitə irəli

gələn təriflər də vardır. Məsələn, Abalkinin fikrincə, bazar

təsərrüfat əlaqələrinin müəyyən növünü xarakterizə edən ümu-

miləşdirici məfhumdur. Müəllif məhsulun istehsalçıları ilə

istehlakçıları arasında bölgü münasibətləri olmayan əlaqəni,

təsərrüfat əlaqələri üzrə partnyorların sərbəst seçilməsinin,

istehsalçılar arasında iqtisadi yarış olmasını bazarın fərqlən-

dirici əlaməti hesab edir.

Metodoloji cəhətdən belə münasibət tamamilə məqbuldur.

Yalnız bir vacib şərt vardır ki, o da təzahürün özü kompleks şə-

kildə hərtərəfli şərh edilməlidir. Məfhumların izahı passiv xa-

rakter daşımamalı, ümumən istiqamətləndirici olmalı, yəni

elmin və praktikanın konkret sahələrində tətbiq edilməlidir.

Məsələn, bazarı sırf sosial təzahür də hesab etmək olar.

Sosiologiya elmi mövqeyindən o, adamların, cəmiyyətin sosial

fəaliyyətinin xüsusi bir növü kimi şərh edilir. Aydındır ki, bu

şərh iqtisadiyyat üçün istiqamətləndirici məna daşımır.

269

Klassiklərin əsərlərinin öyrənilməsi belə bir nəticə çıxar-

mağa imkan verir ki, bazar müxtəlif aspektlərdən qiymət-

ləndirilə bilər:

- bazar öz-özlüyündə əmtəə yaradır, əmək prosesinin

məhsulu bu prosesdən əmtəə kimi çıxır və hər dəfə yeni əmtəə

kimi satılmalıdır;

- bazar öz növbəsində mərhələdir, onsuz ictimai təkrar

istehsal mümkün deyildir;

- bazar əmtəənin tədavül dairəsidir, bazardan çıxan əmtəə

öz əmtəəliyini itirir. Burada əmtəə-pul münasibətləri vasitəsilə

əmtəələrin alqı-satqı prosesi, yəni əmək məhsullarının müba-

diləsi baş verir;

- bazarda ictimai əmək bölgüsünün mahiyyəti özünü

göstərir, həm də bu anlayışlar bir-birindən əsla ayrılmazdır.

Bazarda ictimai əmək bölgüsü tələblə təklifin mövcud olması

vasitəsilə öz ifadəsini tapır, tələb və təklif müxtəlif siniflərin

mövcud olmasını nəzərdə tutur ki, bunlar da cəmiyyətin ümumi

gəlirlərini öz aralarında bölüşdürür və onu gəlir kimi istehlak

edirlər. Deməli, onlar bu gəlirlərin yaratdığı tələbi irəli sürürlər.

Bu halda bazar, tələbi və tələbatın özünü reallaşdırmaq dairəsi

kimi təsəvvür edilir.

Bazar həm də tələbatın və tələbin formalaşdığı dairədir.

Bazar daxil olan əmtəə yeni yaranan tələbatı ödəmək və ya

özünün ortaya çıxması ilə ilk dəfə yeni tələbat yaratmaq məq-

sədi daşıyır. Beləliklə, bazar ictimai təkrar istehsal etdiyi mü-

rəkkəb mexanizmdir. Hazırda bazarın tərifi deyil, bazar haq-

qında diskussiyanın məhz bu cəhətinə böyük əhəmiyyət verilir.

Əlbəttə, bazar iqtisadiyyatına keçidə ciddi yanaşılmalı, qaranlıq

məsələlər aydınlaşdırılmalı və real qərarlar qəbul olunmalıdır.

Belə ki, respublikanın hazırki şəraitinə uyğun olan təcrübədə

özünü doğrultmuş hazır "bazar mexanizmi modeli" demək olar

ki, yoxdur. Digər tərəfdən respublikada əmtəə-pul müna-

sibətləri mövcuddur və inkişaf etdirilir, mülkiyyət formasından

asılı olmayaraq bütün istehsal müəssisələri əmtəə istehsalçı-

270

larıdır. Deməli, həqiqi bazarın olmasına böyük ehtiyac vardır.

Lakin hazırki şəraitdə onun ideal mexanizmi və ideal tənzim

haqqında tam mülahizə söyləmək çətindir.

Dünya ölkələrinin bazar münasibətləri sahəsində müsbət

təcrübəsi bizə əsas verir ki, respublikanın sosial-ictimai qurulu-

şuna və şəraitinə uyğun bazar iqtisadiyyatı və bazar mexanizmi

yaratmağa böyük məsuliyyət hissi ilə yanaşaq. Hazırda

Azərbaycan və eləcə də keçmiş sosialist blokuna daxil olan, in-

diki müstəqil dövlətlər bazar iqtisadiyyatı modelini yaratmağa

cəhd göstərirlər. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində fəaliyyət

göstərən Amerika Birləşmiş Ştatları, Yaponiya, Avropanın

"Ümumi Bazar" ölkələri, inkişaf etməkdə olan dövlətlər hansı

bazar modelinin əlverişli olmasını saf-çürük edir, onlardan daha

təkmilini, iqtisadiyyatı dinamik inkişaf reysləri üzərinə

keçirməyə qabil modeli seçməyə çalışırlar. Hazırda inkişaf

etmiş və inkişafda etməkdə olan dövlətlərdə - söhbət ABŞ və

yaxud Yaponiya iqtisadi inkişaf yolunu seçməkdə gedir. "Azad

bazar" prinsiplərinə əsaslanan və iqtisadiyyatın idarə edil-

məsində böyük üstünlüklərə malik olan model ABŞ modeli

hesab olunur. İqtisadiyyatın idarə edilməsində dövlətin rolunun

üstünlük təşkil etdiyi model Yaponiyaya məxsusdur. Əlbəttə,

yeni inkişaf yolu seçməkdə olan dövlətlər, o cümlədən

Azərbaycan Respublikası üçün iqtisadiyyatın inkişaf modelinin

müəyyənləşdirilməsi və seçilməsi barədə gedən mübahisələr,

ümumiləşdirmələr faydalı və əhəmiyyətlidir.

Azərbaycan Respublikasının iqtisadi inkişaf modeli seçi-

lərkən əsasən aşağıdakı məsələlər diqqət mərkəzində sax-

lanılmalıdır. Seçilmiş iqtisadi inkişaf modelinin xarakteri, onun

prinsipləri Azərbaycanda qəbul olunmuş qanunlar, normativ-

hüquqi sənədlər, qaydalarla bərabər, həm də onun regional,

tarixi xüsusiyyətlərini, mədəniyyətini, siyasətini səciyyələn-

dirilməlidir. Bununla yanaşı seçilmiş model inkişaf etmiş bazar

ölkələrinin modelləri ilə düzgün uzlaşmasına xüsusi diqqət

yetirilməlidir. Burada əsas diqqət hüquqi və iqtisadi islahatların

271

aparılmasına, sabitləşdirilmənin, özəlləşdirmənin xüsusi

ardıcıllıqla həyata keçirilməsinə yetirilməlidir.

Bazar münasibətlərinə keçidin və onun formalaşmasının

ümumi prinsipləri eyni mahiyyətli olsa da ayrı-ayrı regionların

səciyyəvi şəraiti həmin prinsiplərin reallaşmasında özünün

xüsusiyyətini büruzə verir. Bu baxımdan respublikamızın bazar

münasibətinə keçməsi ilə əlaqədar bütünlükdə, xüsusilə kənd

təsərrüfatı sistemində spesifik şəraiti, regional xüsusiyyətləri

hökmən nəzərə alınmalıdır.

Uzun illər ərzində Azərbaycan Respublikasının iqtisadiy-

yatı əsasən xammal istehsalı istiqamətində inkişaf edib, yəni

xammal mənbəyi kimi başqa dövlətlərin əlavəsinə çevrilib.

Belə bir vəziyyət bazar münasibətlərinin genişlənməsinə, onun

inkişafına meydan aça bilməz. Ona görə də respublikada

mövcud xammal sərvəti bazasında son məhsul istehsal edən

obyektlərin yaradılmasına böyük əhəmiyyət verilməlidir. Aqrar

sferanın strukturunda taxıl və heyvandarlıq məhsulları

istehsalçılarının artımı stimullaşdırılmalı və tənzimlənməlidir.

Son illərdə bazar iqtisadiyyatına keçidlə bağlı bir çox sanballı

qanunlar, normativ-qanunverici sənədlər qəbul olunsa da onlar

lazımi səmərə verməmiş, iqtisadiyyatın sahələrində yüksəlişə

nail olunmamışdır. Odur ki, respublika iqtisadiyyatının bazar

münasibətlərinə keçirilməsi üçün aqrar sahədə köklü struktur

dəyişiklikləri aparılmalı, aqrar sahədə iqtisadi münasibətlər

yeniləşməli, ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi təmin olunmalı,

investisiya siyasəti səmərəli təşkil edilməli, maliyyə, pul,

kredit, vergi və bank işləri, büdcə siyasəti optimal təşkil olun-

malı, xarici iqtisadi əlaqələr dünya bazar iqtisadiyyatı müna-

sibətlərinə keçidin tələblərinə tam cavab verməlidir. Ona görə

də Azərbaycan iqtisadiyyatının gələcək bazar modelini se-

çərkən başqa amillərlə bərabər, inkişaf etmiş və inkişaf

etməkdə olan ölkələrin bazar iqtisadi modelləri öyrənilməli,

ümumiləşdirilməli və onların fərqləndirici cəhətləri ilə yanaşı

ümumi aspektləri də nəzərə alınmalıdır.

272

2. Aqrar bazarın formalaşmasında dövlətin aqrar

siyasətinin rolu

Bazar münasibətlərinin inkişafı şəraitində aqrar bazarın

formalaşması və səmərəli fəaliyyət göstərməsi həlledici səviy-

yədə dövlətin aqrar siyasəti ilə bağlıdır. Aqrar siyasət vasitəsi

ilə aqrar sferanın inkişaf istiqamətləri, vəzifələri, prinsipləri,

məqsədi, inkişafının nəzəri-metodoloji əsasları, praktiki məsə-

lələri müəyyən edilir. Aqrar siyasət aqrar sferanın inkişafı ilə

əlaqədar olaraq qarşısında duran başlıca məqsəd və vəzi-

fələrdən biri də aqrar bazarın düzgün formalaşması və səmərəli

fəaliyyət göstərməsinin müəyyən edilməsidir.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsindən aydın olur ki, aqrar

bazarın formalaşması və fəaliyyət göstərməsi uzun müddətli

prosesin nəticəsi olub, yalnız aqrar bazar iştirakçıları arasında

mövcud olan qarşılıqlı iqtisadi münasibətlər əsasında forma-

laşmır. Əgər aqrar bazar yalnız aqrar əmtəə istehsalçıları ilə

istehlakçıları arasında ikili, daha doğrusu heç bir üçüncü tərəfin

iştirakı olmadan formalaşardısa onda hər hansı ekstremal şərait

istər istehsalçı və istərsə də istehlakçı baxımdan acınacaqlı

vəziyyətlə qarşılaşmış olardı.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, iqtisadiyyatın

bütun sahələrində olduğu kimi aqrar sektorda da bazarın yalnız

özünü tənzimləmə mexanizmi əsasında formalaşdırılması

gözlənilən səmərəni təmin etmir.

Məlum olduğu kimi aqrar bazar - təkcə aqrar sferada ça-

lışan əmtəə istehsalçılarının, eləcə də kənd əhalisinin deyil,

nəticə etibarilə cəmiyyətin bütün üzvlərinin istehlakına, maraq

və mənafelərinə xidmət edir. Belə desək heç də səhf etmərik ki,

aqrar bazar mahiyyət etibarilə ölkə əhalisinin yaşayış səviy-

yəsini müəyyənləşdirir. Bu baxımdan müasir şəraitdə bütün

sivil dövlətlər öz ölkələrində səmərəli və etibarlı aqrar bazar

formalaşdırmaq qayğısına qalırlar. Bu sahədə Azərbaycan Res-

publikasında da mühüm tədbirlər həyata keçirilir, aqrar bazarın

273

formalaşması və fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinə

dair müasir dövrün tələbləri səviyyəsində normativ-hüquqi baza

yaradılmış, bir çox praktiki məsələlər həll edilmişdir.

Bir çox ölkələrin aqrar bazarın formalaşdırılmasında

dövlətin aktiv iştirakı təcrübəsi göstərir ki, bütün hallarda bu

proses qiymət paritetinə nail olunmasına və gəlirlərin tən-

zimlənməsinə şərait yaradır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki,

müasir aqrar iqtisadiyyatın inkişafını aqrar bazarın forma-

laşmasına dövlətin səmərəli təsiri olmadan təsəvvür etmək

mümkün deyildir. Dövlət ölkədə səmərəli, etibarlı, yüksək

keyfiyyətli yə nəhayət istər istehsalçının və istərsə də isteh-

lakçının maraqlarını təmin edə bilən aqrar bazar formalaş-

dırmağa maraqlıdır. Məhz belə bir aqrar bazarın formalaşması

nəticə etibarilə dövlətin prioritet strateji maraqlarının təmin

edilməsinə xidmət edir.

Aqrar bazarda daxili əmtəə istehsalçılarının maraq və

mənafelərinin etibarlı qorunması, istehlakçıların sosial

maraqlarına uyğun gələn qiymətlər və ən nəhayət ərzaq və kənd

təsərrüfatı məhsulları istehsalının stimullaşdırılması sonda

dövlətin aqrar sferada iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin olun-

masının ən mühüm atributlarından biri hesab olunur. Beləliklə

dövlət səmərəli aqrar siyasət həyata keçirməklə aqrar bazarda

stabillik yaratmağa cəhd göstərir.

Dövlətin həyata keçirdiyi aqrar siyasət aqrar bazarda

istehsalçı və istehlakçı arasında qarşılıqlı anlaşmanın yaran-

masına, ekvivalent mübadilə münasibətlərinin formalaşdırıl-

masına, aqrar-sənaye kompleksində dəyər qanununun tələblə-

rinin yerinə yetirilməsinə və ən nəhayət iqtisadiyyatın sahələri -

xüsusilə sənaye ilə kənd təsərrüfatı arasında disproporsiyanın

aradan qaldırılmasına xidmət edir. Dövlətin aqrar siyasəti

bilavasitə aqrar bazarda dövlətin strateji maraqlarının qorun-

masına, aqrar sferanın digər xarici ölkələrin zərərli təsirlərindən

əlverişli şərait yaradır.

274

Müasir dövrdə dövlətin aqrar siyasətinin aqrar bazarın

formalaşmasına təsiri aşağıdakı amillərlə şərtlənir:

1. Aqrar bazar iştirakçılarının təbii fəlakət və digər əvvəl-

cədən proqnozlaşdırıla bilməyən təsirlərdən etibarlı sığorta-

lanması;

2. Daxili əmtəə istehsalçılarının iqtisadi maraqlarının

səmərəli və etibarlı şəkildə müdafiə olunması;

3. İstehlakçıların vəziyyətinin stabil saxlanılması.

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı şəraitdə dövlətin

aqrar siyasəti dövlətin aqrar sferanın müasir dövrün tələblərinə

uyğun inkişaf etdirilməsinə dair həyata keçirdiyi kompleks

tədbirlərin cəmindən ibarətdir. Müasir dövrdə dövlətin aqrar

siyasətinin başlıca məqsədi aqrar sferada çoxukladlı iqtisadi

münasibətlərin bərqərar olmasına şərait yaratmaqdan, azad

sahibkarlığın inkişafını və müxtəlif mülkiyyət formalarına

əsaslanan çoxsaylı təsərrüfat qurumlarının azad rəqabət əsa-

sında fəaliyyətini təmin etməkdən, ölkə əhalisinin ərzaq və

kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbatının daha çox xüsusi

mənbələr hesabına ödəməkdən, mövcud resurslardan, xüsusilə

əmək və maliyyə ehtiyatlarından səmərəli istifadəyə nail olma-

dan və bu əsasda əhalinin həyat şəraitini yaxşılaşdırmaqdan

ibarətdir.

Azərbaycan Respublikasında son illər bu istiqamətdə

mühüm nəzəri və praktiki əhəmiyyətli tədbirlər həyata ke-

çirilmiş və bunun nəticəsində aqrar sferanın dinamik inkişafı

təmin edilmişdir.

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı müasir mərhələdə

dövlətin aqrar siyasətinin əsas vəzifəsi ölkə əhalisini yüksək

keyfiyyətli xammal ilə müntəzəm səviyyədə təmin etməkdən,

etibarlı və səmərəli aqrar bazar yaratmaqdan, iqtisadiyyatın,

dövlətin sosial inkişafını, əhalinin həyat tərzini yaxşılaşdırmaq

məqsədi ilə səmərəli aqrar sənaye istehsalı formalaşdırmaqdan

ibarətdir.

275

Məlumatların təhlilindən aydın olur ki, ölkəmizdə döv-

lətin aqrar siyasətinin düzgün qurulması və ona ciddi əməl

olunmasının nəticəsidir ki, hazırda ərzaq və digər kənd təsər-

rüfatı məhsulları istehsalı xeyli artmış, ölkəyə ərzaq məhsulları

idxalı kəskin olaraq azaldılmış, xarici bazarlardan ərzaq asılılığı

aradan qaldırılmış, əhalinin ərzaqla təminatı yaxşılaşmışdır.

Dövlətin aqrar siyasətinin başlıca istiqaməti aqrar bazarın

düzgün formalaşmasına və səmərəli fəaliyyət göstərməsinə

istiqamətlənir. Bu fəaliyyət aqrar bazar münasibətlərinin

inkişafı ilə yanaşı həm də aqrar sferanın təsərrüfat-maliyyə fəa-

liyyətinin kəskin olaraq yaxşılaşdırılmasına bu sahədə mövcud

olan nöqsanların aradan qaldırılmasına, istehsalın artırılmasına

və səmərəliliyin yüksəldilməsinə şərait yaradır. Bununla

əlaqədar olaraq dövlətin aqrar siyasətinin aqrar bazarın forma-

laşmasına təsirin gücləndirilməsi məqsədi ilə bazar infrastruk-

turunun genişləndirilməsi əmək, kapital ve istehsal resurs-

larından istifadənin səmərəli mexanizmini formalaşdırmalıdır.

Aqrar siyasət aqrar bazarın fəaliyyətinin səmərəli təsərrüfat-

iqtisadi mexanizmini formalaşdırmalı, kənd təsərrüfatı və

sənaye məhsulları arasında qiymət paritetini təmin etməli,

vergi, kredit, sığorta, gömrük və digər tənzimlənmə vasitə-

lərindən istifadə etməklə aqrar iqtisadiyyatın inkişafına təşkilat-

maliyyə yardım və dəstəyin göstərilməsini artırmalıdır. Dövlət

aqrar-sənaye istehsalının planlaşdırılması və proqnozlaşdırıl-

masını təmin etməklə aqrar bazarın konyunkturunda baş verən

dəyişiklərə uyğun təşkilati-iqtisadi və texniki-texnoloji təd-

birlərin həyata keçirilməsinə nail olmalı, habelə torpaq müna-

sibətlərinin təkmilləşdirilməsini təmin etməlidir.

Qabaqcıl ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, hər bir dövlət

özünəməxsus aqrar siyasəti vasitəsilə bazar münasibətləri

şəraitində fəaliyyət göstərən aqrar iqtisadiyyatın bütün təsər-

rüfat kateqoriyaları arasında iqtisadi və hüquqi bərabərliyini

təmin etməli, aqrar sektorda azad rəqabət mühitinin formalaş-

dırılmasına hüquqi yardım və köməklik göstərməli və eyni

276

zamanda yeni yaradılan istehsal qurumlarının inkişafını stimul-

laşdırmaq məqsədi ilə onların maliyyə-təsərrüfat vəziyyətini

yaxşılaşdırmağa yönəldilmiş zəruri tədbirlər həyata keçirmə-

lidir. Yalnız dövlətin gücü ilə aqrar bazarda mülkiyyət mən-

subiyyətindən asılı olmayaraq bütün növ müəssisələrin, o

cümlədən istehsal, emal, kənd təsərrüfatı məhsulunun satışı,

aqroservis xidməti, ticarət və kredit strukturlarının fəaliyyəti

əlaqələndirilməli və iqtisadi maraqları ardıcıl olaraq təmin

edilməlidir.

Təcrübə göstərir ki, aqrar bazarın səmərəli forma-

laşdırılması əhəmiyyətli səviyyədə yerli istehsalın inkişafının

iqtisadi cəhətdən düzgün stimullaşdırılmasından asılıdır. Bu

məqsədlə də xarici rəqabətin əlverişsiz təsirləri zərərsizləş-

dirilməli, dövlət tərəfindən yerli əmtəə istehsalçılarının maraq-

larının qorunmasına yönəldilmiş xarici iqtisadi siyasət həyata

keçirilməlidir. Bu siyasətin başlıca məqsəd və vəzifələri

ölkənin, o cümlədən regionların sərvətlərindən və imkanların-

dan səmərəli istifadəyə nail olmağa şərait yaratmaqdan, sosial-

iqtisadi yüksəlişi təmin etməkdən, əhalinin həyat şəraitinin

yüksəldilməsini təmin etməkdən ibarət olmalıdır. Son illər

ölkəmizdə bu istiqamətdə həyata keçirilən tədbirlər yüksək

nəticələrə nail olmağa imkan vermişdir.

Aqrar bazarın səmərəli formalaşdırılmasına və müasir

dövrün tələbləri səviyyəsində fəaliyyət göstərməsinin nail

olunması məqsədi ilə aşağıdakılara əməl edilməlidir:

- aqrar sferada istehsalçıların və istehlakçıların sosial-

iqtisadi tarazlığına əsaslanan iqtisadi münasibətlər formalaş-

dırılmalı;

- aqrar sferada dövlətin başlıca strateji maraqlarını təmin

etməklə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının stabil və

dinamik inkişafı təmin edilməli;

- aqrar sferanın istehsal-iqtisadi fəaliyyətinin yaxşılaş-

dırılmasına yönəldilən normativ-hüquqi və iqtisadi təyinatlı

tədbirlər hazırlanmalı və tətbiq edilməlidir.

277

Bütün bunlar aqrar bazarın inkişafına, onun aqrar sferanın

sosial-iqtisadi yüksəlişin təmin edilməsində rolu və əhə-

miyyətinin artmasına imkan verəcəkdir. Beləliklə ölkədə aqrar

bazarın formalaşması dövlətin aqrar siyasətinin inkişafından

asılıdır. Aqrar bazar aqrar siyasətə əsasən yaradılır və inkişaf

edir. Deməli aqrar bazarın səmərəliliyi dövlətin aqrar siyasə-

tindən asılıdır.

Qeyd edilənlər nəzərə alınaraq göstərmək lazımdır ki,

aqrar bazarın formalaşmasına və onun səmərəliliyinin yüksəl-

dilməsinə yönəldilən dövlətin aqrar siyasəti bir sıra hallarda

yerli əmtəə istehsalçılarının və ticarət strukturlarının istər daxili

və istərsə də xarici bazara çıxışına müxtəlif növ hüquqi, iqtisadi

və təşkilati baryerlərin yaradılmasına səbəb olur. Belə ki,

məhsul istehsalçıları öz məhsullarını sərbəst reallaşdırmaq

imkanına malik deyildir, məhsulların daşınması, saxlanılması,

emalı, tədarükü qaydaları bazar iqtisadiyyatının tələblərinə

cavab vermir. Bu kimi məsələlərin vaxtında həll edilməməsi

aqrar bazarın fəaliyyətinə ciddi zərər vurur.

3. Aqrar bazarın formalaşmasının iqtisadi mexanizmi

Azərbaycan Respublikasında aqrar bazarın formalaşması

və onun səmərəli fəaliyyət göstərməsi əhəmiyyətli səviyyədə

aqrar sferanın iqtisadi mexanizminin müasir iqtisadi müna-

sibətlərin tələbləri səviyəsində təkmilləşdirilməsindən asılıdır.

Aqrar sferanın iqtisadi mexanizmi məhsul istehsalının artı-

rılması, iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsi, əhalinin ərzaqla

təminatının yaxşılaşdırılmasının başlıca amili və həlledici

şərtidir.

Bunlarla yanaşı onu da qeyd etmək lazımdır ki, bazar

məhz iqtisadi mexanizmin köməyi ilə idarə olunur. İqtisadi me-

xanizmin səmərəli formalaşdırılması bazarda məhsulların

bolluğuna və qiymətlərin səviyyəsinin normallaşdırılmasına və

ən nəhayət istehsalçı ilə istehlakçı arasında münasibətlərin

278

balanslaşdırılmasına gətirib çıxarır. Ona görə də aqrar bazarın

iqtisadi mexanizmi cəmiyyətdə mövcud olan istehsal

münasibətlərinin xarakterindən asılı olaraq daima yeniləşməli

və ardıcıl olaraq təkmilləşdirilməlidir.

Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafının

müasir mərhələsində aqrar bazarın iqtisadi mexanizminin

təkmilləşdirilməsi məcmu iqtisadi mexanizmin və onu təşkil

edən bütün elementlərin yeni istehsal münasibətlərinin xarak-

terinə uyğunlaşdırılması ilə bağlı həyata keçirilən tədbirlərdən

asılıdır. İqtisadi mexanizmin təkmilləşdirilməsi aqrar bazarın

bütün iştirakçılarının maraq və mənafelərinə xidmət edir. Aqrar

bazarın iqtisadi mexanizminin təkmilləşdirilməsi dövrü olaraq

həyata keçirilən tədbirlərlə əlaqəli olur.

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı şəraitdə aqrar

bazarın iqtisadi mexanizminin təkmilləşməsi ilə bağlı həyata

keçirilən tədbirlər bir qayda olaraq istehsalçıların iqtisadi

cəhətdən stimullaşdırılmasına, istehsalçıların sosial cəhətdən

müdafiə olunmasına yönəldilir. Aqrar bazarın mühüm subyekt-

lərindən olan istehsalçıların iqtisadi cəhətdən stimullaşdırılması

onların məhsul istehsalı və satışına olan maraqlarının yüksəl-

dilməsinə, istehlakçıların sosial cəhətdən müdafiə olunması isə

alıcıların maddi vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına xidmət edir.

Müasir dövrdə ölkəmizdə aqrar bazarın iqtisadi mexa-

nizminin təkmilləşdirilməsi istər iqtisadiyyatın bu sferasında

fəaliyyət göstərən qurumların təsərrüfat münasibətlərinin və

istərsə də dövlət tərəfindən iqtisadi mexanizmin tərkib

elementlərinin aktivliyinin yüksəldilməsinə və onların yeni

şəraitə uyğunlaşdırılması ilə bağlı həyata keçirilən tədbirlərə

əsaslanır.

Qeyd etmək lazımdır ki, uzun illər ölkəmizdə iqtisadiyyat

inzibati üsullarla, planlı qaydada idarə olunmuş, aqrar bazar və

onun iqtisadi mexanizmi Dövlət tərəfindən tənzimlənmişdir.

Ölkəmizdə aparılan köklü iqtisadi islahatlar nəticəsində ictimai

mülkiyyət və keçmiş təsərrüfatçılıq sistemi ləğv edilmiş, müasir

279

istehsal münasibətləri yaranmış, aqrar bazar fəaliyyətə baş-

lamış, onun iqtisadi mexanizmi formalaşmışdır. Lakin onu da

qeyd etmək lazımdır ki, hələlik aqrar bazarın iqtisadi me-

xanizmi müasir dövrün tələblərinə tam uyğunlaşmamışdır və

onun təkmilləşdirilməsinə ehtiyac vardır.

Bununla əlaqədar olaraq aqrar bazarın iqtisadi mexa-

nizminin təkmilləşdirilməsi məqsədəuyğun formada həyata

keçirilməli və bu zaman həyata keçirilən tədbirlər elə qurul-

malıdır ki, bu proses bütövlükdə iqtisadi inkişafın stimullaşdı-

rılmasına xidmət etsin, xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələri

arasında iqtisadi balanslaşdırma təmin edilsin və ən nəhayət

aqrar bazarın istehlakçı təbəqələrinin sosial müdafiəsinə

əlverişli şərait yaradılsın.

Məlum olduğu kimi aqrar bazarın iqtisadi mexanizminin

təkmilləşdirilməsində başlıca məqsəd iqtisadi mexanizmin

tərkib elementlərinin təsir gücünün aktivləşdirilməsi yolu ilə,

bazarda tələb və təklif arasında iqtisadi tarazlığın təmin edil-

məsindən ibarətdir. Ona görə də aqrar bazarın iqtisadi mexa-

nizminin təkmilləşdirilməsi üçün onun tərkibinə daxil olan

elementlərin səmərəliliyinin yüksəldilməsinə nail olunmalıdır.

Aqrar bazarın iqtisadi mexanizminin tərkibində qiymət

amili mühüm əhəmiyyətə malikdir. Qiymət aqrar bazarın ən

çevik tənzimləyici vasitəsidir. Müasir şəraitdə qiymət vasitəsilə

aqrar bazara daxil olan istehsal, tədarük, xidmət və s. sahələrin

inkişafının tənzimlənməsi ilə yanaşı həm de istehsalçı və

istehlakçı kateqoriyaları arasında iqtisadi balanslaşdırma həyata

keçirilir.

Bazar münasibətlərinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq liberal

qiymət sisteminə keçid aqrar bazarda ərzaq, yeyinti və kənd

təsərrüfatı məhsullarının böyük əksəriyyətinin qiymətlərinin

sərbəstləşdirilməsilə nəticələnmişdir. Qiymətlər bazarda tələb

və təklifin təsiri ilə sərbəst şəkildə formalaşmaqla istehsalçının

sərəncamında olan maddi, maliyyə və əmək resurslarının

280

iqtisadiyyatın və xidmətin daha sərfəli sahəsinə yönəldilməsinə

marağı təmin edir.

Beləliklə, istehsalın və xidmətin istiqamətini və səmə-

rəliliyini bazar özü müəyyənləşdirir, mülkiyyət formasından

asılı olmayaraq kənd təsərrüfatı, yeyinti, emal və xidmət

müəssisələrinin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin yekunlarını

tənzimləyir. Sərbəst qiymətqoyma sisteminin fəaliyyəti və bu

fəaliyyətdə tələb və təklifin həll edici rolu bazarda tələbat

olmayan məhsulların istehsalına iqtisadi marağı təmin etmir.

Qeyd etmək lazımdır ki, aqrar bazarda kənd təsərrüfatı

məhsullarının qiymətləri sərbəstləşdikdən sonra istehsalın

strukturunda mühüm dəyişikliklər baş vermiş ölkədə bir çox

məhsulların, xüsusilə ərzaq məhsulların istehsalı kəskin olaraq

artmışdır. Lakin bir çox strateji əhəmiyyətli məhsulların,

xüsusilə pambığın, tütünün, üzümçülüyün inkişafına nail olun-

mamış, bazarda onların qiyməti aşağı düşmüşdür. Ölkəmizdə

həmin məhsulların geniş təkrar istehsalını həyata keçirməyə

imkan verə bilən təminatlı qiymət səviyyələri müəyyən-

ləşdirilməmişdir. Əgər nəzərə alsaq ki, həmin sahələr ölkəyə iri

həcmli valyuta resursları gətirməyə imkan verən məhsullar

istehsal edir, onda bu sahələrin istehsalının və satışının aqrar

bazarın iqtisadi mexanizminin mühüm elementi kimi qiymət

amil vasitəsilə tənzimlənməsi dövlətin ərzaq təhlükəsizliyinin

təmin olunması baxımından da əhəmiyyəti böyükdür.

Bir çox qabaqcıl ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, aqrar

bazarda kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətləri sərbəst qay-

dada müəyyənləşdirilsə də, mövcud bazar qiyməti istehsalçını

qane etmədikdə və onun iqtisadi maraqlarına uyğun gəlmə-

dikdə, istehsalçının gəlir əldə etmək imkanları zəiflədikdə döv-

lət orqanları qiymətlərin səviyyəsinə zəruri düzəlişlər etməli,

məhsulların bazar qiyməti ilə təminatlı qiymət arasındakı fərqi

kompensasiya şəklində istehsalçılara verməlidir. Azərbaycan

Respublikasında aqrar sferanın müasir inkişafı şəraitində bu

281

qabaqcıl təcrübədən istifadə qeyd edilən sahələrin inkişafına

real şərait yaradar.

Aqrar bazarın formalaşmasının iqtisadi mexanizminin

tərkibində vergi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məlum olduğu

kimi aqrar bazar münasibətlərinin subyektləri olan istehsal,

emal, xidmət, satış, daşınma, saxlama və s. müəssisə və təşki-

latlar müxtəlif növ və müxtəlif dərəcəli vergilərin ödəyi-

ciləridirlər. Bu vergi növü və dərəcələri həmin subyektlərin son

nəticələrinə həlledici təsir göstərir və maddi marağın təmin

olunmasında istisna əhəmiyyətə malikdir. Ona görə də bazar

subyektlərinin vergiyə cəlb olunma sisteminin daima yeni-

ləşməsi və təkmilləşdirilməsi olduqca vacibdir.

Azərbaycan Respublikasında bazar münasibətlərinin in-

kişafı ilə əlaqədar iqtisadiyyatın bütün sahələrində əsaslı

dəyişikliklər həyata keçirilir. Belə bir şəraitdə vergi sistemi də

dəyişməz qala bilməz. Odur ki, mövcud vergi sistemi

təkmilləşdirilməli, bazar münasibətlərinə keçid prinsipləri

nəzərə alınmaqla vergi qoyma qaydaları və onların hər birinin

dərəcələri yeniləşdirilməlidir. Bu prosesin aqrar bazara daxil

olan sahələrdə də aparılması nəticə etibarı ilə məhsulların

qiymətinin sabitləşdirilməsinə və müasir dövrün tələblərinə

uyğunlaşmasına şərait yaradar.

Qeyd etmək lazımdır ki, aqrar sferanın inkişafının zəru-

riliyi nəzərə alınaraq onun iqtisadi mexanizminin təkmilləş-

dirilməsinə ölkəmizdə xüsusi diqqət verilir. Aqrar sferada

güzəştli vergi sisteminə keçirilməsi, xüsusilə kənd təsərrüfatı

məhsulları istehsalçılarını, torpaq vergisi istisna olmaqla digər

növ vergilərdən azad edilməsi, məhsul istehsalçıları üçün

müxtəlif stimullaşma tədbirlərin həyata keçirilməsi, güzəştli

qiymətlərlə yanacaq və başqa resursların verilməsi iqtisadi

mexanizmin təkmilləşməsinə və aqrar bazarın iqtisadi mexa-

nizminin yeniləşməsinə əlverişli şərait yaratmışdır.

Aqrar bazarın formalaşması və fəaliyyətinin iqtisadi

mexanizminin tərkib hissələrindən biri də bank və maliyyə-

282

kredit sistemidir. Bank və maliyyə-kredit sisteminin bazar

münasibətlərinin tələbləri səviyyəsində qurulması aqrar bazarın

iqtisadi mexanizminin səmərəli fəaliyyətinə həlledici təsir

göstərir. Lakin ölkədə köklü islahatların həyata keçirilməsinə,

aqrar sahibkarlıq fəaliyyətinin formalaşmasına, aqrar bazarların

inkişafına, onların iqtisadi mexanizminin səmərəli təşkilinə

imkan yaransa da bu sahələrə xidmət göstərən bank və

maliyyə-kredit sistemi bu tələblər səviyyəsində qurulmamışdır.

Xüsusilə kredit sistemi, onun verilmə qaydaları, faiz dərəcələri

və s. bazar münasibətlərinin tələblərinə və aqrar sferanın

inkişafına uyğun deyildir.

Təcrübə göstərir ki, hazırki mərhələdə bank və maliyyə-

kredit sistemi yeniləşdirmədən aqrar bazarın dinamik və tarazlı

inkişafını təmin etmək qeyri-mümkündür. Ölkənin bütün

regionlarında özəl banklar yaradılmalı, kredit kassaları təşkil

edilməli, özəl bankların və kredit kassalarının təsisçiləri özəl

kənd təsərrüfatı qurumları olmalıdır. Özəl kənd təsərrüfatı

müəssisələrinə kredit faizi müəyyənləşdirərkən ən aşağı faiz

dərəcələri nəzərdə tutulmalıdır ki, krediti almaqda onlar ma-

raqlı olsunlar, eyni zamanda da həmin kreditin qaytarılmasında

ümidsizlik aradan qaldırılsın.

Ölkə əhalisinin ərzaq təhlükəsizliyinin yüksəldilməsi

məqsədi ilə bütün regionlarda taxıl, ət, süd məhsulları istehsal

edən özəl kənd təsərrüfatı müəssisələrinə kredit verilməsində

üstünlük verilməlidir. Eyni zamanda taxıl, ət və süd məhsulları

istehsal edən özəl kənd təsərrüfatı müəssisələrinə dövlət tərə-

findən subsidiyalar ayrılmalıdır. Eyni zamanda həmin məhsul-

ların istehsalının Dövlət tərəfindən stimullaşdırılması təcrübəsi

genişləndirilməlidir.

Bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalçılarının gəlirlərinin tərkibində onlara verilən dövlət

subsidiyalarının xüsusi çəkisi 25-50%-dən az olmur. Həmin

ölkələrdə məqsədli dövlət proqramlarının yerinə yetirilməsinə

tələb olunan xərclərin 50%-i dövlət vəsaiti hesabına ödənilir.

283

Bütün bunlar son nəticədə kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalının son nəticəsində maddi marağını təmin edir ki, bu da

istehsal həcminin artmasına və ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi

probleminin həllinə əlverişli şərait yaradır.

4. Aqrar bazarı formalaşdıran istehsal sahələri

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı müasir mərhələdə

ölkəmizdə dövlət aqrar siyasətinin başlıca məqsədi yeni iqtisadi

münasibətlərin inkişafı əsasında çox növlü təsərrüfatçılığın,

azad sahibkarlığın, sərbəst rəqabətin inkişafına nail olmaq, ölkə

əhalisinin ərzaq məhsullarına tələbatını mümkün qədər daxili

istehsal hesabına təmin etməkdən ibarətdir. Buna nail olmaq

üçün ölkədə etibarlı aqrar bazar formalaşmalı və səmərəli

fəaliyyət göstərməlidir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasında bu

istiqamətdə mühüm, məqsədəuyğun və etibarlı tədbirlər həyata

keçirilir. Bu tədbirlər təsərrüfatçılıq üsullarının yeniləşməsinə,

rəqabətin genişlənməsinə, istehsalçıların maragının yüksəlmə-

sinə, istehsalın strukturunun müasir dövrün tələblərinə uyğun-

laşmasına şərait yaradır. Beləliklə məhsul istehsalının çoxal-

masına və əhalinin ərzaqla təminatının yaxşılaşmasına nail

olunur. Bir çox inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, hər

hansı konkret ölkədə əhalinin ərzaq və istehlak məhsulları ilə

tələbatının 70-80%-nin yerli məhsullarla ödənilməsi həmin

ölkədə aqrar siyasətin və aqrar bazarın fəaliyyəti etibarlı hesab

olunur.

Azərbaycan Respublikasında bu istiqamətdə həyata

keçirilən sosial-iqtisadi, təşkilati, texniki-texnoloji tədbirlər və

ümumiyyətlə aqrar siyasət və ölkədə regional inkişafı sürət-

ləndirilməsi ölkənin sosial-iqtisadi inkişafını təmin etmişdir.

Bütün bunlar ölkəmizdə ərzaq məhsulları istehsalının artmasına

şərait yaratmış və əhalinin ərzağa olan tələbatı bir çox məh-

sullar üzrə yerli istehsal hesabına ödənilməsinə nail olmuş,

284

daxili aqrar bazarın xarici bazarlardan asılılığı aradan

qaldırılmışdır.

Göstərmək lazımdır ki, aqrar sferanın inkişafında başlıca

istiqamət olan aqrar bazarın düzgün formalaşması və səmərəli

fəaliyyət göstərməli bir sıra amil və şərtlərdən asılıdır. Bunlara

başlıca olaraq dövlətin aqrar bazarın müasir dövrün tələbləri

səviyyəsində təşkili, aqrar bazarın formalaşmasında əsas amil

olan istehsal sahələrinin inkişaf istiqamətinin düzgün müəyyən

edilməsidir.

Azərbaycan Respublikasında dövlətin aqrar siyasəti bazar

iqtisadiyyatının tələbləri səviyyəsində formalaşmış, onun

başlıca istiqaməti aqrar sferada yeni istehsal münasibətlərinin

inkişafına nail olmaq, çoxukladlı iqtisadiyyatı və aqrar sahib-

karlığı formalaşdırmaq, istehsal-iqtisadi əlaqə və mənafeləri

təkmilləşdirmək, iqtisadi mexanizmi müasir dövrün tələblərinə

uyğunlaşdırmaq, sosial-iqtisadi infrastrukturu təkmilləşdirmək,

azad rəqabətə nail olmaq ölkədə regionların sosial-iqtisadi

inkişafını sürətləndirməkdən ibarətdir. Ölkədə aqrar sferanın

inkişafının müasir səviyyəsindən aydın olur ki, dövlətin aqrar

siyasəti uğurla reallaşdırılır.

Göstərmək lazımdır ki, dövlətin aqrar siyasətinin həyata

keçirilməsi daimi proses olsa da onun dövrləri və mərhələləri

əvvəlcədən elmi əsaslarla müəyyənləşdirilir, hər bir dövr və

mərhələdə yerinə yetirilən tədbirlər dəqiqləşdirilir. Ölkəmizdə

bu istiqamətdə həyata keçirilən məqsədə yönlü siyasət, iqtisadi,

təşkilati tədbirlər düzgün əsaslandırılmış və onlar aqrar sferanın

inkişafını və aqrar bazarın formalaşdırılmasını təmin etmişlər.

Məlum olduğu kimi aqrar bazar başlıca olaraq iki mənbə -

yəni daxili istehsal sahələrinin inkişafı və idxal edilən

məhsullar hesabına formalıdır. Azərbaycan Respublikası şərai-

tində aqrar bazarın formalaşmasında birinci hala üstünlük ve-

rilir. Çünki aqrar bazarın yerli mənbə hesabına formalaşması

daxili istehsalın artırılmasına marağı artırır, istehsal sahələrində

yüksək nəticələrə nail olunur.

285

Azərbaycan Respublikasında aqrar bazarı formalaşdıran

istehsal sahələrin quruluşuna kənd təsərrüfatı, meşəçilik,

balıqçılıq, emal və yeyinti-sənaye sahələri daxildir. Aqrar baza-

rın formalaşdırılmasında kənd təsərrüfаtı sаһələrinin rоlu

böyüкdür. Ölкənin кənd təsərrüfаtı çохsаһəlidir və əкinçiliyin

struкtur tərкibi tахılçılıq, tərəvəzçiliк, каrtоfçuluq, tütünçülüк,

pаmbıqçılıq, mеyvəçilik, üzümçülüк, çаyçılıqdаn ibаrətdir.

Hеyvаndаrlığın struкtur tərкibində isə mаldаrlıq, qоyunçuluq,

quşçuluq, dоnuzçuluq, bаrаmаçılıq və аrıçılıq əsаs sаһələr

һеsаb еdilir.

Ölкənin аqrаr bаzаrının fоrmаlаşdırılmаsındа və inкişа-

fındа кənd təsərrüfаtı sаһələrinin һər birinin özünəməхsus yеri

və əһəmiyyəti vаrdır. Aqrаr bаzаrın struкtur tərкibində əsаs

yеri dахili istеһsаl tutur. Bеlə кi, һаl-һаzırdа ölкə əһаlisinin

illiк istеһlакının 65-70%-i dахili istеһsаlın pаyınа düşür.

Bununla bеlə, аqrаr bаzаrdа istеһlак оlunаn əsаs növ ərzаq

məһsullаrının хüsusi çəкisində sаbitliк müşаһidə еdilmir. Hər

bir коnкrеt dövrdə idхаl və dахildə istеһsаl оlunаn məһsullаrın

хüsusi çəкisi çəmi məһsullаrın tərкibində müхtəlif оlur.

Təcrübə göstərir ki, ölkənin sosial-iqtisadi yüksəlişinin

təmin edildiyi müasir şəraitdə aqrar bazar əsasən daxili istehsal

һеsаbınа fоrmаlаşdırılmalı və dаһа dа inкişаf еtdirilməlidir.

Bunun üçün bir sırа təşкilаti-iqtisаdi tədbirlərin коmplекs,

sistеmli və аrdıcıl һəyаtа кеçirilməsinə əməl edilməlidir.

Həmin tədbirlərin коmplекsi sistеmində dünyа кənd

təsərrüfаtının inкişаf təcrübəsindən istifаdə еdilməsi çох böyüк

əһəmiyyətə mаliкdir. Ölкənin tоrpаq-iqlim şərаitinin кənd

təsərrüfаtının inкişаfı üçün əlvеrişli оlmаsını və burаdа çох-

sаһəli кənd təsərrüfаtının inкişаfının mümкünlüyünü də nəzərə

аlsаq dünyа təcrübəsindən istifаdə еdərəк һər bir sаһənin

хüsusi prоqrаmlаr əsаsındа inкişаfınа nаil оlmаq mümкündür.

Bаzаr münаsibətlərinə кеçid şərаitində кənd təsərrüfаtının

inкişаfı məqsədyönlü dövlət prоqrаmlаrının hаzırlаnmаsına və

yеrinə yеtirilməsinə əsаslаnmаldır.

286

Аzərbаycаn tоrpаqlаrının münbitliyini yüksəldilməsi və

onlardan istifadənin yaxşılaşdırılması proqramı digər prо-

qrаmlаrın, əкinçiliк və һеyvаndаrlıq məhsulları istеһsаlının

dinamik inkişafını təmin оlunmаsı üzrə коmplекs tədbirlərin

yеrinə yеtirilməsi üçün əsаs bаzа һеsаb еdilməlidir. Həmin

prоqrаmа müvаfiq оlаrаq:

- yеrli tоrpаq-iqlim şərаitinə uyğunlaşan elmi əaslarla,

ekoloji cəhətdən təhlükəsiz əkinçilik sisteminin hazırlanması və

tətbiqi təmin edilməli;

- torpağın münbitliyinin qorunmasını və yüksəldilməsini

təmin edən həcdə erroziyaya qarşı, aqrokimya, meşəqoruyucu

hidromeliorativ tədbirlər yerinə yetirilməli;

- mineral gübrələrin, əhəng materiallarının, bitkilərin

mühafizə vasitələrinin bərpa olunması və həmcinin artması

təmin edilməli;

- əmtəənin istehsalçıların tələbini ödənilməsi üçün müasir

texnika və avadanlıqlar bazarı formaladırmalı;

- rəqabət strukturlarının inkişafı stimullaşdırılmalı və

güzəştli kreditləşdirilmə yolu ilə maddi-texniki baza geniş-

ləndirməli;

- maşınqayırma istehsalında siyasət strukturu dəyiş-

dirməlidir.

Mövçud оlаn və əldə еdilən tехniкаnın istifаdəsinin

yахşılаşdırılmаsı üçün tələb еdilən şərаitlərdən biri də sеrvis

хidmətinin кöкündən dəyişdirilməsidir. Ən bаşlıcаsı aqrar sfe-

rada struktur dəyişikləri aparılmalıdır. Bununlа bеlə, tехnоlоji

prоsеslərin еtibаrlı sistеmi yаrаdılmаlı, bunun üçün yеni tipdə

texniki xidmət sistemi yaradılmalıdır.

Yеni tехnоlоgiyа siyаsəti ilк növbədə кənd təsərrüfаtınа

yüкsəк tехnоlоgiyаlı və rеsurs qənаətli tехniкаnın gətirilməsini,

istеһsаl vаsitələrinin tоpdаnsаtış bаzаrının fоrmаlаşdırılmаsını,

һаzır məһsulun sаtış bаzаrının əvvəlcədən müəyyənləşdirilmə-

sini tələb еdir.

287

Prоqrаm üzrə dövlət büdcəsi, regionların yеrli büdcələri,

кənd təsərrüfаtınа yаrdım fоndu və tоrpаqdаn istifаdə еdənlərin

vаsаiti һеsаbınа müəyyən еdilmiş mаliyyələşdirmə qаydаlаrınа

ciddi əməl оlunmаlıdır. Tоrpаq vеrgisindən аlınаn vəsаitlər bu

məqsədə yönəldilməlidir.

Yüкsəк кеyfiyyətli һеyvаndаrlıq məһsullаrı istеһsаlının

аrtımı mаl-qаrаnın gеnеtik pоtеnsiаlının yüкsəldilməsi,

sаğlаmlığının qоrunmаsı, mövcud оlаn və yеni cinslərin gеniş

miqyаsdа sеlекsiyа işinin yахşılaşdırılmаsı ilə sıх bаğlıdır.

Bütün bu işlərin, һəmçinin süni mаyаlаnmаyа çəкilən хərçlərin,

bаytаr pеrеpаrаtlаrının və alətlərin əldə еdilməsinə vеrilən pul

vəsаitlərinin dövlət büdcəsi һеsаbınа һəyаtа кеçirilməsi təmin

olunmalıdır.

Aqrar bazarın formalaşması və səmərəli fəaliyyət göstər-

məsində meşə təsərrüfatının rolu və əhəmiyyəti böyükdür.

Azərbaycan Respublikasında meşə təsərrüfatı sahəsində məq-

sədyönlü proqramlar müəyyən edilməli və onların əsаsındа

хаlq təsərrüfаtının, о çümlədən кənd əmtəə istеһsаlçılаrının

аrtаn tələbini ödənilməsi məqsədi ilə mеşə rеsurslаrındаn sə-

mərəli istifаdə оlunmаsı və təкrаr istеһsаlının təmin edilməsi

tələb оlunur. Məşədən, onun sərvətlərindən səmərəli istifadəyə

nail olunması üçün aşağıdakıların nəzərədə tutulması məq-

sədəuyğun hesab olunur:

- mеşə təsərrüfаtlаrının еһtiyаcını ödəməк üçün mеşə

təsərrüfаtının bütün gəlir vəsаitlərinin təmərкüzləşdirilməsini

və istifаdəsini təmin еdən mеşə idаrəçiliyinin səmərəli iqtisаdi

mехаnizmini fоrmаlаşdırmаsı;

- mеşə mədəniyyəti, mеşə təsərrüfаtı, mеşə mеliоrаtiv iş-

lərinin və mеşə аğаclаrının və qеyri аğаc məһsullаrının еmа-

lının mexanikləşmə səviyyəsini yüksəldilməsi;

- аşаğı əmtəəli оlаn аğаclаrı yеnisi ilə əvəz edilərək

qiymətli mеşələrin bərpа еdilməsi;

- кənd təsərrüfаtı qurumlаrındа mеşə və mеşə оlmаyаn

ərаzilərdə qоruyucu mеşə zоlаqlаrının кəmiyyət və кеyfiyyətlə

288

аrtırılmаsı hesabına ümümi meşəliyin aqrosferasının, onun

əsası olan biоlоjiləşmənin və екоlоjiləşmənin dаvаmlılığının

möһкəmləndirilməsinə təsir göstərilməsi.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsindən aydın olur ki, aqrar

bazarın formalaşması və səmərəli fəaliyyət göstərməsi həlledici

səviyyədə ölkədə yeyinti və emal sənaye sahələrinin

inkişafından asılıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu istiqamətdə

ölkəmizdə son dövrlər çox möhtəşəm tədbirlər həyata keçirilir,

yeyinti və emal sənaye sahələrinin miqyası genişlənir, onların

müasir texnologiya təchizatı yaxşılaşır, regionlarda xammal

bazarının tələblərinə uyğun emal və yeyinti sənaye sahələri

sürətlə inkişaf etdirilir. Belə ki, respublikanın müvafiq region-

larında pambıq emalı müəssisələri, tütün fеrmеntаsiyа zаvоd-

lаrı, tərəvəz-meyvə konserv müəssisələri, şirə, şərab və şərаb

məһsullаrı istеһsаlı zаvоdlаrı, ət və süd еmаlı müəssisələri və

sаir inkişafına nail olunmuşdur. Lakin son illər Azərbaycan

Respublikasının aqrar sferasında məhsul istehsalının sürətlə

artması, bir çox emal müəssisələrinin istehsal gücünün aşagı

olması, infrastrukturun nəqliyyat növündəki buraxılan nöq-

sanlar ölkənin еmаl-sənаyе sаһələrinin inкişаfındа ciddi gər-

ginliк yаrаnmışdır. Əһаlinin ərzаq məһsullаrı ilə təmin оlun-

mаsının yахşılаşdırılmаsının əsаs şərti yеyinti, еmаl sənа-

yеsinin və məһsulun sахlаnılmаsı bаzаsının inкişаf еtdiril-

məsidir. Qеyd еtməк lаzımdır кi, təкcə itкilərin аzаldılmаsı və

хаmmаl еmаlının dərinləşdirilməsi һеsаbınа yеyinti məһ-

sullаrının istеһsаlını 25-30 fаiz аrtırmаq mümkündür.

Lакin sоn illərdə bir sırа оbyекtiv və subyекtiv аmillərin

nəticəsində məһsulun еmаl оlunmuş һаldа əһаliyə yаlnız 30

fаizi rеаlizə еdilir. Аvrоpа ölкələrində bu rəqəm 90 fаizi кеçir.

Rеspubliкаdа һаzır məһsulun və еmаlın tехniкi səviyyəsi

оlduqcа аşаğıdır. Tехnоlоji аvаdаnlığın təхminən 60 fаizinin

аşınmаsı 50 fаizdən yuхаrıdır. Əl əməyinin хüsusi çəкisi 40-50

fаiz təşкil еdir. Qаblаşdırılmış yеyinti məһsullаrının pərакəndə

sаtışının һəcmi 30 fаizdən çох оlmur. Оdur кi, ölкədə еmаl

289

müəssisələrinin və sехlərinin mаddi-tехniкi bаzаsının yеniləş-

dirilməsi, yеni еmаl müəssisələrinin və sехlərinin tikilməsi

tələb оlunur.

Sаһələrаrаsı və rеgiоnlаrаrаsı əһəmiyyətə mаliк оlаn

хаmmаl və material resurslarının, һаzır məһsullаrın аrtırılmаsı

və digər vəzifələrin həllinə diqqət artırılmalıdır. Rеgiоnаl sə-

viyyədə istеһsаl mənbələri və regionların istehlakı nəzərə

alınmalıdır.

Ət və süd sənаyеsinin mаtеriаl-tехniкi bаzаsının inкişаfı,

qаbаqcıl tехnоlоgiyаnın tətbiq оlunmаsı, təкrаr хаmmаlın tаm

istifаdəsi, ət və süd məһsullаrının istеһsаlının аrtırılmаsı, uzun

müddət sахlаnılmаsı əsаsındа һəyаtа кеçirilməlidir.

Çörəкbişirmə, yаrmа, кrахmаl, qənnаdı, pivə, аlкоqоlsuz

içkilər, liкоr-аrаq və spirt sənаyеsinin inкişаfındа rеgiоnаl

bölgələrin tələbləri nəzərə аlınmаlıdır. Ən vаcib məsələlərdən

biri хаmmаl zоnalаrın yаrаdılmаsı, fəаliyyət göstərən еmаl və

yеyinti müəssisələrinin rекоnstruкsiyа оlunmаsıdır.

Rеgiоnаl prоqrаmlаrın rеаlizə оlunmаsı üçün büdcə təmi-

nаtlаrı ilə yаnаşı səһmdаr, хüsusi və хаrici invеstisiyаlаrdаn dа

istifаdə оlunmаlıdır. Yеyinti və еmаl sаһələrinin inкişаfındа ən

кəsкin prоblеm müаsir mаşın və аvаdаnlıqlаrın оlmаmаsıdır.

Müstəqil Dövlətlər Birliyi ölкələri ilə əməкdаşlığın yаrа-

dılmаsı, yеyinti və еmаl sənаyеsi üçün müаsir аvаdаnlıqlаrın

аlınmаsının, еləcə də lаzım оlаn аvаdаnlığın və еһtiyаt һissə-

lərinin uzаq хаric dövlətlərdən idхаl оlunmаsının gеnişləndiril-

məsi nəzərdə tutulmаlı və bu prоblem һəll еdilməlidir.

Yеyinti məһsullаrının təminаtlı кеyfiyyətlə burахılmа-

sının və istеһlакçılаrın mаrаğının müdаfiə еdilməsini təmin

еtməк üçün dövlət sеrtifiкаt sistеmi və ərzаq mаllаrının stаn-

dаrtlаşdırılmаsı fоrmаsını yаrаtmаlı və sаnitаr nəzаrəti mеха-

nizmi fоrmаlаşdırmalıdır. Bütün bunlar aqrar bazarın düzgün

formalaşdırılmasını və səmərəli fəaliyyət göstərməsini əsas

istiqamətləridir.

290

5. Aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsi

Aqrar bazarın formalaşması və xüsusilə səmərəli fəaliyyət

göstərməsi həlledici səviyyədə onun dövlət tənzimlənməsindən

asılıdır. Aqrar sfera və onun əsasında formalaşan aqrar bazar

milli iqtisadiyyatın elə sahəsindən biridir ki, onun inkişafı və

fəaliyyəti daima dövlətin daima himayəsində olması və mün-

təzəm olaraq tənzimlənməlidir.

Ümumiyyətlə ölkənin aqrar sferası, o cümlədən aqrar

bazar xalq təsərrüfatının bütün digər sahələrindən onunla fərq-

lənir ki, onun məhsullarını cəmiyyətin bütün üzvləri istehlak

edir, məhsulların qiymətinin artımı ona olan tələbatı aşaga

salmaq qabiliyyətinə malik deyildir və əksinə çox ciddi sosial

problemlərin, gərginliklərin yaranmasına səbəb olur. Deməli,

bütün hallarda dövlət xalq təsərrüfatının digər sahələrindən

daha çox aqrar bölməyə diqqət yetirməli, aqrar bazardakı möv-

cud vəziyyəti daim nəzarət altında saxlamalı və bu sektorda baş

verə biləcək hər hansı zərərli tendensiyanı əvvəlcədən aradan

qaldırmağa qadir olmalıdır.

Bazar münasibətlərini müasir inkişafı şəraitində aqrar

sferaya dövlət himayəsinin göstərilməsi də daxil olmaqla aqrar

bazarın dövlət tənzimlənməsinə baxışlar müxtəlifdir. Bu

baxışlar başlıca olaraq aşağıdakı aspektlər üzrə qruplaşdırılır:

- xarici ticarət üzrə əsaslar;

- aqrar əmtəə istehsalçılarının və ümumilikdə aqrar

sferanın gəlirlərinin formalaşması ilə bağlı əsaslar;

- kəndin inkişafı ilə bağlı əsaslar;

- əmtəə mühitin mühafizəsi ilə bağlı əsaslar.

Qeyd etmək lazımdır ki, aqrar bazarın dövlət tənzim-

lənməsinin labüdlüyünü dəstəkləyən xarici ticarət üzrə əsaslar

ilk növbədə ölkə əhalisinin ərzaq, kənd təsərrüfatı və yeyinti

məhsullarına olan tələbatının daxili istehsal resursları hesabına

ödənilməsinə əsaslanır. Praktikada bu əsaslar ölkələrin ərzaq

məhsulları ilə özünütəminetmə səviyyəsilə də əlaqələndirirlər.

291

Ölkənin ərzaq məhsulları ilə özünütənzimləməyə nail

olmaq və bu əsasda aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsini

həyata keçirmək üçün ölkəyə kənardan ərzaq və yeyinti məh-

sullarının gətirilməsinə məhdudiyyət və ticarət baryeri qoyulur,

yerli istehsalçıların stimullaşdırılmasına yönəldilmiş aktiv

fəaliyyət həyata keçirilir. Beləliklə ölkənin aqrar bazarı xarici

ölkələrin və onların əmtəə istehsalçılarının iqtisadi təsirinə

məruz qalmır, ölkə ərzaq asılılığından azad olur, kənd əha-

lisinin məşgulluğu yüksəlir.

Qeyd etmək lazımdır ki, ölkə əhalisi tərəfindən istehlak

edilən bütün ərzaq və yeyinti məhsullarını ölkə daxilində isteh-

sal etmək praktiki olaraq mümkün deyildir. Bütün hallarda

müəyyən məhsullar həmişə xaricdən alınır. Bununla yanaşı

dünya praktikasında elə hallarda mövcuddur ki, ölkədə ərzaq

məhsullarının istehsalı idxal edilmiş resurslardan istifadə əsa-

sında həyata keçirilir. Məsələn Yaponiya yüksək uzun müddət

ərzaq məhsullarına olan tələbatını daxili resurslar hesabına

ödənilməsinə nail olmuşdur. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki,

Yaponiyanın aqrar bazarı və bütövlükdə aqrar sektoru yüksək

dərəcədə sənayeləşmiş və eyni zamanda yüksək enerji tutu-

muna malikdir. Enerji təminatı ilə yalnız idxal hesabına

ödənilir.

Aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsində mühüm əsas-

lardan olan özünütəminetmə səviyyəsi onunla şərtlənir ki, ölkə

əhalinin istehlakı üçün zəruri olan əsas qida məhsullarını özü

istehsal edir, ölkə iqtisadiyyatı üçün baha başa gələn əsas xa-

rakter daşımayan məhsulları idxal edir. Bu zaman mövcud

proseslərin nəticəsində qiymət disproporsiyası yaransa da bu

ölkənin ərzaq və iqtisadi təhlükəsizliyinə çətinlik yaratmır.

Məlum olduğu kimi özünütəminetmə səviyyəsi ərzaq istehla-

kının tərkib hissəli olub əsas etibarı ilə ölkə daxili ərzaq

istehsalı ilə təmin edilir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ölkənin özünütəminetmə

səviyyəsi ilə aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsi və o cümlədən

292

aqrar sferaya dövlət yardımı arasında məntiqi əlaqə mövcuddur.

Bu baxımdan aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsi ilə aqrar

sferaya dövlət köməyi labüdlüyünü təsdiq edən belə əsas

üzərində dayanmaq vacibdir ki, ölkənin ərzaq məhsulları ilə

özünütəminetmə səviyyəsi aşağı düşdüyü hallarda ölkəyə xaric-

dən ərzaq gətirilməsi qeyri-mümkün olur. Bu olduqca çətin

haldır. Deməli ölkənin özünü təmin etmə əsasda fəaliyyəti

etibarlı deyildir.

Aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsi ilə ərzaq təhlükə-

sizliyi kimi olduqca vacib problemin həlli imkanlarının art-

masına şərait yaranır. Belə ki, ərzaq təhlükəsizliyinin yalnız

ərzaq məhsulları istehsalının azalması ilə deyil, əhalinin gə-

lirlərinin səviyyəsinin aşağı olması, yaxud əhalinin gəlirləri ilə

ərzaq məhsullarının qiymətləri arasındakı nisbətin qiymətlərin

aşağı salınmasını nəticələnir. Beləliklə aqrar bazar

tənzimləməklə dövlət eyni zamanda əhalinin gəlirlərinin də

səviyyəsinin yüksəldilməsinə, ərzaq məhsullarının qiymətləri-

nin səviyyəsinin stabilləşməsinə və tədricən aşağı düşməsinə

real şərait yaradır.

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı şəraitdə aqrar ba-

zarın dövlət tənzimlənməsinə şərtləndirilən başlıca əsaslardan

biri aqrar sferanın gəlirlərinin formalaşması ilə bağlı olan

mövcud tendensiyalardır. Məlum olduğu kimi müasir dövrdə

kənd təsərrüfatının və o cümlədən aqrar bazarın ən mühüm

problemlərindən biri əmtəə istehsalçılarının gəlirlərinin iqtisa-

diyyatın digər sahələri ilə müqayisədə aşağı olmasıdır.

Bununla əlaqədar olaraq ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının

müasir mərhələsində aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsinin

səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün dövlətin qarşısında duran ən

mühüm vəzifələrdən biri xalq təsərrüfatının sahələri arasında

gəlirlərin formalaşması baxımından siyasi və iqtisadi ədaləti

təmin etməkdən ibarətdir. Buna nail olunması olduqca vacib

vəzifədir və aqrar bazarın düzgün tənzimlənməsində olduqca

labüddür.

293

Aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsini şərtləndirən əsas-

lardan biri olan aqrar sferanın gəlirlərinin formalaşması ilə

bağlı aparılan tədqiqat işləri bu göstəricinin vacibliyini sübut

edir. İqtisadçılar tərəfindən aparılan araşdırmalardan belə qə-

naətə gəlinmişdir ki, qiymət siyasəti vasitəsilə aqrar bazar sub-

yektlərinin gəlirlərinin artmasına cəhd o zaman səmərə verə

bilər ki, qiymətlər bu sahədə daimi olaraq artmağa meylli

olsun.

Bu sahədə dövlət siyasətinin prioritetlərinə söykənməklə

məsələn, fermerlərin öz məhsullarının qiymətlərinin birtərəfli

qaydada artırması kənd təsərrüfatı ilə iqtisadiyyatın qeyri-aqrar

sektoru arasında gəlirlərin bərabərləşdirilməsinə gətirib çıxara

bilər. Lakin bütün bunlar heç bir halda təminat vermir ki,

müəyyən zaman kəsiyindən sonra iqtisadiyyatın sahələri arasın-

da yenidən gəlirlərin dispariteti meydana çıxmayacaq.

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı müasir dövrdə aqrar

bazarın dövlət tənzimlənməsi sahəsində irəli sürülən, başlıca

əsaslardan biri də kəndin inkişafı ilə bağlı olan amildir. Məlum

olduğu kimi aqrar sfera uzun illər əhalinin məşğul olduğu

başlıca sahələrdən biridir. Lakin son illə bu sahədə vəziyyət

xeyli dəyişmiş, əhalinin məşğulluq səviyyəsi aşağı düşmüşdür.

Bu da kəndin inkişafının zəiflənməsinə səbəb olmuşdur. Lakin

son illər ölkəmizdə regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət

Proqramların qəbul edilməsi nəticəsində aqrar sfera inkişaf

etmiş, kəndlərin sürətlə inkişafına nail olunmuşdur. Bunun nəti-

cəsində aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsi sahəsində ciddi

inkişafa nail olunmuşdur.

Aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsini şərtləndirən başlıca

əsaslardan biri ətraf mühitin mühafizəsidir. Məlum olduğu kimi

aqrar sfera ətraf mühitin ən güclü şəkildə çirkləndiyi sahələrdən

biridir. Belə ki, heyvandarlığın atdığı maddələr, gübrələr,

müxtəlif kimyəvi maddələr, neft məhsulları və s. ətraf mühitin

çirklənməsinə səbəb olur. Bir çox ölkələrdə kənd təsərrüfatı

məhsulları istehsalçıları ilə ekoloji cəhətdən təmiz məhsul

294

istehsalına dair müqavilələr tərtib edilir və buna ciddi nəzarət

həyata keçirilir. Ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsalı müasir

maşınlara və mütərəqqi texnologiyaya əsaslanır.

Azərbaycan Respublikasında isə bu sahədə nöqsanlar çox

genişdir. Mütərəqqi texnologiya tətbiq olunmur, məhsuldarlıq

hələlik aşağıdır, maya dəyəri yüksəkdir. Bu da bazarda məh-

sulun qiymətinin bahalaşmasına səbəb olur. Beləliklə aqrar

bazarın tənzimlənməsində çətinliklər yaranır.

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı, ölkənin sosial-

iqtisadi inkişafının müasir şəraitində əhalinin ərzaq təminatının

yaxşılaşdırılması məqsədi ilə aqrar sferada mütərəqqi texno-

logiya tətbiq edilməli, müasir maşın-mexanizmlərdən istifadə

olunmalı, ətraf mühitin qorunması təmin olunmalıdır. Bunun

üçün aqrar sferanın Dövlət yardımı və köməyinə ehtiyacı

böyükdür.

Bunlar nəzərə alınaraq ölkədə aqrar bazarın Dövlət tən-

zimlənməsinin aşağıdakı başlıca vəzifələri yerinə yetirməsi

tələb olunur:

- ölkədə ərzaq təhlükəsizliyinin qarşısının alınması məq-

sədilə yeyinti məhsullarının istehsalı daxili mənbələr hesabına

həyata keçirilməli;

- əsas növ ərzaq və xalq istehlakı məhsulları istehsal

edilən sahələrin intensiv inkişafı təmin edilməli;

- əmtəə istehsalçılarının gəlirlərini geniş təkrar istehsalın

təmin olunması səviyyəsinə çatdırılması üçün dövlət tərəfindən

köməklik göstərilməsi;

- elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərindən geniş istifadə

olunması və istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün şərait

yaradılması;

- xarici bazarlara çıxmaq üçün dövlət daxilində birgə ərazi

iqtisadi münasibətlərin formalaşması.

Aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsinin müxtəlif metod-

larından istifadə edilir. Bazar münasibətləri şəraitində istifadə

olunan metodlar aşağıdakılardır:

295

- birbaşa və yaxud müstəqim tənzimlənmə;

- dolayı, yaxud qeyri-müstəqim tənzimlənmə.

Bazar münasibətlərinin inkişafının müasir mərhələsində

aqrar bazarın birbaşa və ya müstəqil tənzimlənməsi dövlət tərə-

findən aqrar sektora və aqrar bazarın fəaliyyətinin nizamlan-

masına yönəldilmiş hüquqi-normativ aktlar vasitəsilə həyata

keçirilir.

Aqrar bazarın birbaşa (müstəqim) tənzimlənməsi əksər

hallarda aqrar bazarın hüquqi tənzimlənməsi də adlanır. Hüquqi

tənzimlənmə ölkədə qəbul edilən qanunlara əsaslanır. Bu za-

man aqrar bazarda fəaliyyət göstərən mülkiyyət formasından

asılı olmayaraq aqrar bazar iştirakçılarının maraq və mənafeləri

ölkənin müvafiq qanunları vasitəsilə qorunur və müdafiə

olunur.

Müasir dövrdə aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsi əsasən

birbaşa tənzimlənmə qaydası ilə həyata keçirilir. Bununla

yanaşı aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsində digər qaydadan,

yəni dolayı üsuldan da istifadə olunur. Aqrar bazarın dövlət

tərəfindən dolayı və ya qeyri-müstəqil tənzimlənməsi aşağıdakı

vasitələrlə həyata keçirilir:

- əmtəəlik məhsulun satışından daxil olan vəsaitin

artırılması;

- aqrar sferanın məhsullarının dövlət tədarükü;

- əmtəə istehsalçılarının qiymət subsidiyaları;

- məhsul istehsal xərclərinin aşağı salınması tədbirləri;

- aqrar sferada struktur siyasət;

- aqrar sferada istehsalın rentabelliyinin yüksəldilməsinə

yönəldilən tədbirlər;

- ölkədə xarici ticarətin tənzimlənməsi ilə əlaqədar

tədbirlər.

Təcrübə göstərir ki, aqrar sferada fəaliyyət göstərən təsər-

rüfatçılıq formalarının gəlirlərinin artırılmasına başlıca olaraq

əmtəəlik məhsulların satışından daxil olan vəsaitin çoxalması

ilə nail olunur. Əmtəəlik məhsulların satışından əldə edilən

296

vəsaitin artımının başlıca yolu satılan məhsullara tələbin yük-

səlməsi və təklif olunan məhsulların ixtisar olunmasıdır. Aqrar

bazarda kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbatın yüksəl-

məsinə yalnız onların tədarükü sisteminin səmərəli təşkili ilə

nail olmaq mümkündür. Bununla yanaşı aqrar bazarda yerli

ərzaq məhsullarına olan tələbin artımı həm də idxal olunan

ərzaq məhsullarına məhdudiyyətlərin qoyulması və ərzaq məh-

sullarının ixracının stimullaçdırılması vasitəsilə də həyata

keçirilir.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsindən aydın olur ki, aqrar

bazarda əmtəə təklifinin həcminin ixtisar olunmasına əsasən

kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının kvotalaşdırılması yolu

ilə nail olunur. Son illər respublikamızda bu istiqamətdə həyata

keçirilən tədbirlər genişlənir, aqrar bazarlarda yerli əmtəələrin

rolu artır, əhəmiyyəti yüksəlir.

Müasir dövrdə aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsinin

başlıca vasitələrindən biri əsas növ məhsulların dövlət

tərəfindən tədarük edilməsi hesab olunur. Bir çox ölkələrdə

dövlət aqrar bazarda mövcud olan vəziyyəti yaxşılaşdırmaq və

məhsul istehsalçılarının marağını yüksəltmək və qiymətlərin

səviyyəsinə yardım göstərmək məqsədi ilə onların məhsulları-

nın müəyyən hissəsinin büdcədən maliyyələşən bəzi müəssisə-

lər tərəfindən tədarük olunmasına səlahiyyət verir. Bu proses

dövlətin tədarük intervensiyası adlanır. Beləliklə, dövlət tərə-

findən tədarük hesabına bazarda qiymətlərin səviyyəsinin yük-

səldilməsinə şərait yaranır, bu öz növbəsində məhsul istehsalı

və satışının çoxalmasına marağı təmin edir.

Bazar münasibətlərinin müasir inkişafı şəraitində aqrar

bazarın dövlət tənzimlənməsinin əsas vasitələrindən biri məhsul

istehsalçılarının qiymətlərinin səviyyəsinə yardım göstərilmə-

sidir. Bunun ən mühüm və yayılmış forması qiymət subsidiya-

sıdır. Qiymət subsidiyası əmtəə istehsalçılarının iqtisadi mara-

ğını təmin etmək məqsədi ilə dövlət tərəfindən istehsalçılara

minimum təminatlı qiymət səviyyəsində yardım göstəril-

297

məsidir. Azərbaycan Respublikasında son illər bu sahədə ciddi

tədbirlər həyata keçirilir. Belə ki, dənli bitkilərin, məhsuldar

heyvandarlığın inkişafı ilə əlaqədar qiymət subsidiyalarının

tətbiqi həmin sahələrdə yüksək inkişafa şərait yaratmışdır.

Aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsinin əsas vasitələ-

rindən biri məhsul istehsalı xərclərinin aşağı salınmasıdır.

Məlum olduğu kimi istehsal olunan məhsulların xərcləri çoxlu

sayda mənbələr hesabına formalaşır. Buna əmək və vəsait sərfi,

istehsalın idarə olunması, satışı, saxlanılması və s. ilə bağlı

xərclər daxildir. Bu xərclərin aşağı salınması və bu əsasda

əmtəələrin qiymətindən ucuzlaşdırılması ehtiyatları və imkan-

ları genişdir. Hazırda bir çox aqrar sahibkar bu istiqamətdə

mühüm nəticələrə nail olmuşdur.

Aqrar sferanın müasir inkişafı şəraitində ölkədə aqrar

bazarın dövlət tənzimlənməsinin digər vasitələrinin də rolu və

əhəmiyyəti böyükdür. Belə ki, aqrar bazarın dövlət tənzim-

lənməsinin mühüm vasitələrindən biri də aqrar bazara xidmət

edən və eyni zamanda aqrar bazarın tərkibinə daxil olan bütün

sahələrdə struktur siyasətin səmərəli qurulmasıdır. Bununla

yanaşı aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsinin ən mühüm

vasitələrindən biri də aqrar bazarın tərkibinə daxil olan sahə-

lərin, o cümlədən kənd təsərrüfatı və yeyinti sahələrində isteh-

salın rentabelliyinin yüksəldilməsinə istiqamətlənmiş məqsəd-

yönlü tədbirlərin həyata keçirilməsidir. Ölkəmizdə aqrar sfe-

ranın inkişaf etdirilməsi istiqamətləri müəyyən edilərkən qeyd

edilən bu tədbirlər uğurla həll edilir.

6. Aqrar bazarın qorunması

Bazar münasibətlərinin inkişafının müasir mərhələsində

dövlətin iqtisadi müstəqilliyinin təmin edilməsində aqrar

bazarın qorunması istisna əhəmiyyətli tədbirdir. Aqrar bazarın

qorunması ölkə əhalisinin ərzaq və digər istehlak məhsulları ilə

tələbatının yerli mənbələr hesabına ödənilməsində, yerli aqrar

298

əmtəə istehsalçılarının fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəl-

dilməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Aqrar bazarın qorunması

bütün dövlətlərin iqtisadi siyasətinin prioritet istiqamətlərindən

biri olmalıdır. Aqrar bazar ilk növbədə ölkə əhalisinin ərzaq,

kənd təsərrüfatı və yeyinti məhsullarına, milli sənayenin isə

kənd təsərrüfatı xammalına olan tələbatını ödəmək məqsədinə

xidmət etdiyindən onun müdafiə edilməsi dövlətin strateji

iqtisadi maraqlarının qorunması kimi qiymətləndirilir. Aqrar

bazarın qorunması nəticə etibarilə dövlətin aqrar sferasının

təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin ən mühüm amilidir.

Aqrar bazarın qorunması yerli əmtəə istehsalçılarının və

maddi-texniki resursları bazarının xarici rəqabətin əlverişsiz

təsirlərindən müdafiə edilməsi kimi şərtlənir. Aqrar bazarı

qorumaqla dövlət yerli bazarda xarici əmtəə istehsalçılarının

fəaliyyətini məhdudlaşdırır, ölkə əhalisinin və sənayenin ərzaq,

yeyinti məhsullarına və xammala olan tələbatının daxili əmtəə

istehsalçıları tərəfindən ödənilməsini təmin edir. Aqrar bazarın

qorunması sahəsində müvəffəqiyyətin əldə olunması dövlətin

iqtisadi gücü kimi dəyərləndirilir.

Son illər aqrar bazarın qorunması sahəsində dövlətin

müvəffəqiyyətli fəaliyyəti kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarını

idxalçıların manevrlərindən və bazar konyukturundan asılılığını

neytrallaşdırır. Bazar iqtisadiyyatı sahəsində inkişaf etmiş

dövlətlərin təcrübəsi göstərir ki, ölkənin iqtisadi təhlükəsizlik

səviyyəsinin yüksəldilməsi, onun milli maraqlarının daxili və

xarici bazarda səmərəli müdafiə edilməsi mexanizmindən asılı-

dır. Qeyd etmək lazımdır ki, bazarın qorunması, daxili və xarici

bazarlarda səmərəli fəaliyyət bütün dövlətlər üçün vacib və

zəruridir. Keçid iqtisadiyyatı şəraitində daxili bazarın qorun-

ması bir də ona görə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir ki, keçid dövrü

cəmiyyətdə mövcud olan ənənəvi iqtisadi münasibətlər

sisteminin dağıdılması, dövlətin iqtisadiyyata təsir mexaniz-

minin zəif olması ilə əlaqədardır. Bazar münasibətlərinin in-

kişafı şəraitində yerli əmtəə istehsalçıları idxal olunan məhsul-

299

ların müdaxiləsindən, həmçinin kapitalın xaricə axınından

müdafiə olunmaq zərurəti habelə ixrac olunan məhsulların qiy-

mətlərinin süni surətdə aşağı salınması, idxal olunan məh-

sulların qiymətlərinin isə yüksəldilməsi ilə üzləşirlər. Bu isə

bilavasitə ölkənin iqtisadi sərhədlərini qorumaq iqtidarında olan

gömrük mexanizminin nöqsanlı olması ilə əlaqədardır.

Dünya təcrübəsi göstərir ki, daxili və xarici bazarın

qorunması sahəsində dövlətin səmərəli siyasəti olmadan

ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına nail olmaq qeyri-mümkündür.

Güclü və rəqabət qabiliyyətli iqtisadiyyatın yaradılmasının ən

mühüm vasitələrindən biri daxili və xarici bazarda ölkənin milli

maraqlarının müdafiə edilməsidir. Aqrar bazarın qorunması

milli iqtisadiyyatın müdafiəsinin ən mühüm tərkib element-

lərindən biri hesab edilməlidir.

Milli iqtisadiyyat, eləcə də aqrar iqtisadiyyat və aqrar

bazar üçün daha təhlükəli tendensiya yerli əmtəə istehsalçıların

xarici bazarın zərərli təsirinə məruz qalmasıdır. Bunun nəti-

cəsidir ki, aqrar bazara məhsul çıxaran yerli əmtəə istehsalçısı

xarici rəqabətin əlverişsiz təsirləri ilə üzləşdiyindən iqtisadi

arenanı tərk etmək labüdlüyü ilə üzləşir. Odur ki, dövlət tərəfin-

dən, xüsusilə aqrar bazarın müdafiəsinə yönəldilmiş himayə-

çilik siyasəti həyata keçirilir. Dövlətin himayəçilik siyasəti

gömrük rüsumları vasitəsilə həyata keçirilir. Gömrük tarif-

lərinin himayəçilik dərəcəsi onun ölkəyə idxal olunan milli

istehsal məhsulunun gətirilməsini nə dərəcədə məhdudlaş-

dırması ilə xarakterizə olunur.

Himayəçilik siyasətinin həyata keçirilməsinə bilavasitə

xidmət edən gömrük rüsumları istehsal olunan analoji məh-

sulun idxalını məhdudlaşdırdığından milli əmtəə istehsalçıları

əlverişli şəraitdə fəaliyyət göstərmək imkanına malik olur və

dövlət büdcəsinə daxil olmaların həcmi artar. Bundan əlavə

gömrük rüsumları xarici əmtəə istehsalçılarının milli iqtisadiy-

yatda manevr imkanlarını tam ciddiyyəti ilə məhdudlaşdırır və

300

xarici subyektlər xüsusilə də aqrar bazarda ucuz qiymətə

məhsul satmaq imkanlarından məhrum olurlar.

Gömrük vergiləri bütün sahələrdə olduğu kimi aqrar

bazarda da idxal mallarının daxili qiymətlərini artırır ki, yerli

kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarını, həm də aqrar-sənaye

istehsalçılarını xarici rəqabətdən qoruyaraq onların istehsalı

genişləndirmək imkanlarını artırır. Qeyd etmək lazımdır ki, hər

hansı bir mala qoyulan gömrük tarifi yalnız həmin malı istehsal

edən firmaları himayə etmir. Eyni zamanda həmin firmada

işləyən fəhlə və qulluqçuların gəlirlərini himayə edir.

İnkişaf etmiş ölkələrdə gömrük tarifləri elə qurulur ki,

vergiyə cəlb olunma səviyyəsi malın emalı dərəcəsi artdıqca

çoxalır. Məsələn, emal olunan xam pambıq idxalına gömrük

rüsumu qoyulmadığı halda pambıq parça ipliyi üçün bu tarif 7-

9%, hazır məhsul üçün isə 20% səviyyəsində ola bilir.

Bununla da hər hansı bir ölkənin pambıq parça məmulatı

istehlakçısı pulsuz xarici pambıq satın alaraq real müdafiə

səviyyəsinə malik olur ki, bu da gömrük rüsumunun nominal

miqdarından xeyli çoxdur. Təcrübədə bu miqdar rüsumsuz və

ya rüsumla idxal olunan xammalın xüsusi çəkisi nə qədər yük-

səkdirsə bir o qədər çox olur.

Aqrar sfera inkişaf etmiş dünya dövlətlərində iqtisadiy-

yatın ən mühüm tərkib elementi hesab olunmaqla əhalinin əksər

xüsusi çəkisinin məşğulluğunun təmin olunması ilə şərtlənir.

Odur ki, iqtisadiyyatın aqrar sferasında, o cümlədən aqrar

bazarda proteksionist meyllərin güclənməsi dövlətin bu sahədə

prioritet maraqlarının qorunması kimi xarakterizə olunur. Bu

baxımdan əksər ölkələrin təcrübəsində aqrar bazarın qorun-

ması və xarici rəqabətin əlverişsiz təsirlərinin neytrallaşdırıl-

ması aqrar ərzaq siyasətinin ən mühüm tərkib elementlərindən

biri hesab olunur. Aqrar bazarın qorunmasını özündə əks

etdirən dövlətin aqrar siyasəti üç əsas mərhələni birləşdirir.

301

Birinci mərhələdə ASK-də istehsal edilən məhsulların

qiymətləri liberallaşdırılır, dövlət sifarişinin həcmi ixtisar

olunur, istehsalın həcminin planlaşdırılmasından imtina edilir.

İkinci mərhələdə aqrar bazarda liberallaşdırma aqrar

proteksionizmlə əvəz olunur. Daxili bazarın qorunması ilə bağlı

minimum qarantiyaya malik olan idxal-ixrac gömrük

rüsumlarından, kvotalardan və ixrac subsidiyalarından istifadə

olunur.

Üçüncü mərhələdə isə aqrar sferanın tənzimlənməsinin

təkmil maliyyə mexanizmi formalaşdırılır.

İnkişaf etmiş ölkələrdə qiymətlərin səviyyəsinə iqtisadi

yardım göstərilməsinin ən geniş mexanizmi qiymətlərə birbaşa

əlavələrin verilməsidir. Qiymətlərin səviyyəsinə birbaşa əlavə-

lərin mahiyyəti onunla bağlıdır ki, dövlət qiymətlərin səviyyə-

sini müəyyən edir və hər bir istehsalçıya dövlətin müəyyənləş-

dirdiyi qiymət həddi ilə pərakəndə satış qiymətləri arasındakı

fərq ödənilir.

Aqrar bazarın qorunmasına istiqamətləndirilmiş dövlət

siyasəti eyni zamanda kənd təsərrüfatı ərzaq və yeyinti

məhsullarına minimum təminatlı qiymətlər tətbiq edilməsidir.

Minimum təminatlı qiymətlər inkişaf etmiş dünya dövlətlərində

qiymətlərin səviyyəsinə yardım göstərilməsinin ən mühüm

vasitələrindən biri hesab olunur. Minimum təminatlı qiymət-

lərin müəyyənləşdirilməsi bazarda artıq qalmış izafi məhsulun

dövlət tərəfindən tədarük olunması kimi şərtlənir. Qiymətlərin

ümumi səviyyəsinin artımı zamanı əhali istehlak etdiyi məh-

sulları yüksək qiymətə almağa məcbur olur. Ərzaq istehlakı

əhalinin istehlak xərclərinin tərkibində yüksək xüsusi çəki

təşkil etdiyindən qiymətlərin səviyyəsinin artması bir sıra hal-

larda ərzaq məhsullarına olan tələbin səviyyəsinin aşağı

düşməsi müşayiət olunur. Odur ki, dövlət iri həcmdə məhsulu

təminatlı qiymətlərlə tədarük etmək məcburiyyətində qalır ki,

bu vasitə ilə də aqrar bazarı stabilləşdirir, onu xarici ölkələrin

zərərli təsirlərindən qoruyur.

302

Aqrar bazarda və bütövlükdə aqrar sferada proteksionist

siyasətin ən mühüm tərkib elementlərindən biri kənd təsər-

rüfatında istifadə olunan maddi-texniki resursların subsidiya-

laşdırılmasıdır. Aqrar sferanın məhsullarının qiymətləri ilə

maddi-texniki resursların qiymətləri arasında disparitet keçid

iqtisadiyyatını yaşayan bütün ölkələr üçün xarakterik hal hesab

olunur. Bu problemin aradan qaldırılması məqsədilə əksər

ölkələr maddi-texniki resursların subsidiyalaşdırılması varian-

tından istifadə edirlər. Belə ki, əksər ölkələrdə, o cümlədən

Rusiyada mülkiyyət formasından asılı olmayaraq kənd təsər-

rüfatı əmtəə istehsalçılarına satılan mineral gübrələr, elektrik

enerjisi, yanacaq məhsullarına dotasiyalar verilir. Dünya təc-

rübəsi göstərir ki, kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarına verilən

dotasiyaların səmərəliliyi aşağıdakı şərtlərə əməl edilməsi ilə

səciyyələnir:

- maddi-texniki resurslar bazarında azad rəqabətin

mövcudluğu;

- maddi-texniki resurslar bazarında istehsal vasitələri

təklifinin qiymət elastikliyinə malik olması;

- maddi-texniki resurslar bazarında təklif edilən istehsal

vasitələrinin tətbiqinin məqsədli xarakterə malik olması.

Bu şərtlərdən hər hansı birinin iqtisadi praktikada reallaş-

dırılması nəticə etibarilə resurslarla bağlı verilən dotasiyaların

qarşıya qoyulan məqsədə nail olmamasına gətirib çıxarır və

onun səmərəliliyini aşağı salır. Göründüyü kimi əgər subsidiya-

laşdırılan resurs bazarında inhisarçılıq və qeyri-elastik resurs

təklifi mövcud olarsa onda kənd təsərrüfatına həmin resursların

əldə edilməsinə çəkilən xərclərin dotasiyası yalnız və yalnız

qiymətlərin artımına gətirib çıxarır.

Aqrar bazarın qorunması sisteminin ən mühüm prin-

siplərindən biri də kredit proqramlarının həyata keçirilməsi ilə

bağlıdır. Keçid iqtisadiyyatı ölkələrində qiymətlərin liberallaş-

dırılması kənd təsərrüfatı ilə maddi-texniki resursların isteh-

salçıları arasında paritetin pisləşməsinə səbəb olur. Qiymətlərin

303

liberallaşdırılması ilə müşayiət olunan yüksək inflyasiya dal-

ğası faiz stavkasının artmasına və verilən kreditlərin müd-

dətinin ixtisar olunmasına əlverişli şərait yaradır. Beləliklə, iq-

tisadi böhranla xarakterizə olunan keçid iqtisadiyyatında aqrar

sfera kəskin maliyyə durumu ilə üzləşir. Xüsusi dövriyyə

vəsaitlərinin məhdudluğu, yeni maddi-texniki resursların əldə

edilməsi imkanlarının çətinləşməsi özünü tam mənası ilə biruzə

verir. Aqrar iqtisadiyyatda mövcud böhranlı tendensiyalar

bütün dövlətlərdə aqrar bazara xidmət edən sahələrin kreditləş-

dirilməsi üzrə xüsusi dövlət proqramlarının hazırlanması mü-

hüm əhəmiyyət kəsb edir.

Aqrar bazarın qorunması sisteminin mühüm tərkib ele-

menti olmaqla aqrar sferanın kreditləşdirilməsi aşağıdakı təd-

birlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur:

- faiz stavkalarının subsidiyalaşdırılması;

- ASK sahələrinə dövlət qarantiyası ilə bank subsidiya-

larının verilməsi;

- bilavasitə aqrar sferaya xidmət edən ixtisaslaşdırılmış

kredit institutlarının yaradılması;

- aqrar sferaya verilmiş borcların silinməsi.

Maliyyə stabilləşdirilməsinə təsir edən mənfi tenden-

siyalar nəticə etibarilə ona gətirib çıxarır ki, kənd təsərrüfatı

üçün zəruri olan yeganə mövsümi kredit mənbəyi kimi dövlət

büdcəsi çıxış edir. Dövlət büdcəsinə alternativ olan xüsusi

maliyyə resursları vasitəsi ilə aqrar sfera investisiyalaşdırılmır.

Dövlət büdcəsinin maliyyə gərginliyini nəzərə alsaq aqrar

sferanın mərkəzləşdirilmiş maliyyə resursları hesabına

investisiyalaşdırılması mümkün deyil. Bu problemin həlli yal-

nız iqtisadiyyatın maliyyə stabilləşdirilməsi vasitəsilə mümkün

ola bilər. Maliyyə stabilləşdirlməsinin isə əsas istiqamət-

lərindən biri kreditlərin subsidiyalaşdırılması hesab olunur.

İqtisadiyyatın aqrar sferasında dövlət tərəfindən subsidi-

yalaşdırılmış kreditləşdirmə siyasətinin həyata keçirilməsi

bazar iqtisadiyyatı ölkələri üçün xarakterik hal hesab olunur.

304

Aqrar bazarın qorunması siyasətinin həyata keçirilməsi baxı-

mından subsidiyalaşdırılmış kreditləşdirmə kənd təsərrüfatı

əmtəə istehsalçılarının maliyyə resurslarına olan tələbatının

xüsusi mənbələr hesabına ödənilməsinə imkan verir. Subsi-

diyalaşdırılmış kreditləşdirmə iqtisadiyyatın aqrar sferasının

pul vəsaiti çatışmamazlığı ilə üzləşmə təhlükəsini neytral-

laşdırır.

Aqrar bazarın qorunmasının ən mühüm və aparıcı

vasitələrindən biri aqrar bazarın xarici ticarət tənzimlənməsi

hesab olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, praktiki olaraq bütün

postsosialist ölkələrində iqtisadi sistemin transformasiyasının

əsasını təşkil edən iqtisadiyyatın liberallaşdırılması ilk olaraq

xarici ticarət fəaliyyətinin liberallaşdırılması ilə müşayiət

olunur. Xarici ticarət fəaliyyətinin liberallaşdırılması xalq təsər-

rüfatının ayrı-ayrı sahələrinin, müəssisələrin maneəsiz, sərbəst

xarici iqtisadi əlaqələrinin təzahür forması kimi xarakterizə

olunur.

Bazar infrastrukturlarının zəif inkişafı şəraitində istehsal

həcminin aşağı düşməsi nəticəsində ölkə iqtisadiyyatı xarici

ticarət fəaliyyətindən, o cümlədən idxaldan asılılığı obyektiv

zərurətə çevrilir. Belə hal aqrar sferada baş verir. Nəticədə isə

əhalinin ərzaq və istehlak məhsullarına olan tələbatının

ödənilməsi idxal kanalları hesabına həyata keçirilir. Aqrar

bazarda baş verən neqativ tendensiyalar bir də onunla şərtlənir

ki, ASK-də idxalçı strukturlarla bərabər şəraitdə fəaliyyət gös-

tərən əmtəə istehsalçılarının olmaması və ən nəhayət aqrar

sektorun rəqabət qabiliyyətinin aşağı olması ərzaq kom-

pleksinin xarici ölkələrdən asılılığını gücləndirir. Nəticədə isə

ölkənin aqrar bazarı beynəlxalq konyukturun və xarici idxal-

çıların hegemonluğuna məruz qalır.

305

X FƏSİL. AQRAR İQTİSADİYYATDA

İNVESTİSİYA SİYASƏTİ VƏ İSTEHSALIN

İNTENSİVLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ.

AQROLİZİNQ XİDMƏTİ VƏ ONUN YERİ

1. İnvestisiya siyasəti və aqrar sahədə onun əsas

xüsusiyyətləri.

2. İnvestisiyaların aqrar sferanın inkişafında rolu

3. Aqrar sferada istehsalın intensivləşdirilməsi

4. Aqrolizinq xidməti və onun yeri

5. Lizinq əməliyyatlarının növləri və formaları

6. Lizinq münasibətlərinin formalaşmasının dünya

təcrübəsi

7. Azərbaycanda lizinq bazarının formalaşması

1. İnvestisiya siyasəti və aqrar sahədə onun əsas

xüsusiyyətləri

İnvestisiya istər makro, istərsə də mikro səviyyədə təsər-

rüfat həyatının vacib elementi hesab olunur. Mahiyyət etibarilə

investisiya bütövlükdə ölkənin, təsərrüfatçılığın, ayrı-ayrı

subyektlərin gələcək fəaliyyətini müəyyən edir və iqtisadiyya-

tın inkişafının hərəkətverici qüvvəsinə çevrilir. İqtisadiyyatm

indiki durumunda, xüsusilə aqrar bölmədə iqtisadiyyatı dir-

çəltmək, onun dünya inteqrasiyasına qoşulmasını təmin etmək

üçün külli miqdarda investisiya vəsaitinə ehtiyac yaranmışdır.

İnvestisiya anlayışı latın mənşəli olub «investiv» sözündən gö-

türülüb «Sərmayə qoyuluşu» mənasını verir. Ənənəvi olaraq in-

vestisiya dedikdə gələcəkdə gəlir götürmək məqsədilə müəyyən

iqtisadi layihələrin həyata keçirilməsi başa düşülür. İnves-

tisiyanın mənasını və iqtisadiyyatda rolunu başa düşmək üçün

onun mahiyyəti və strukturuna nəzər salmaq lazımdır. Azər-

baycan Respublikasının «İnvestisiya fəaliyyəti haqqında»

306

qanununda göstərilir ki, investisiya gəlir (mənfəət) və ya sosial

səmərə əldə etmək məqsədilə sahibkarlıq və digər fəaliyyət

növləri obyektlərinə qoyulan maliyyə vəsaitindən, habelə

maddi və intellektual sərvətlərdən ibarətdir. Odur ki, investisiya

fəallığının artırılmasına aqrar bölmənin böhrandan çıxarılma-

sının vacib şərti və onun gələcək inkişafını müəyyənləşdirən

əsas amil kimi baxılmalıdır.

Bütünlükdə iqtisadiyyatda, xüsusilə onun vacib sahəsi

olan aqrar bölmədə investisiya aşağıdakı ünsürlərdən ibarətdir:

- pul vəsaiti, məqsədli bank əmanətləri, kreditlər, paylar,

səhmlər və qiymətli kağızlar;

- daşınar və daşınmaz əmlak (binalar, qurğular, avadanlıq

və başqa maddi sərvətlər);

- müvafıq qaydada rəsmiləşdirilmiş elmi-təcrübi və digər

intellektual sərvətlər;

- bu və ya digər istehsal növünün təşkili üçün

zəruri olan

patentləşdirilmiş texniki sənədləşdirmə, vərdiş və

istehsalat təcrübəsi kimi tətbiq edilmiş texniki, texnoloji

kommersiya və digər biliklərin məcmusu;

- torpaqdan, sudan və digər ehtiyatlardan, binalardan

qurğulardan, avadanlıqlardan istifadə hüquqları, habelə

müəlliflik hüququndan içəri gələn və başqa əmlak hü-

quqları;

- başqa sərvətlər.

Ümumilikdə götürməklə geniş mənada belə qənaətə

gəlmək olar ki, investisiya mənfəət və ya səmərə əldə etmək

məqsədilə dövlətin, hüquqi və fiziki şəxslərin, torpaq və əmlak

üzərində xüsusi mülkiyyətə əsaslanan yeni müəssisə və təsərrü-

fatların yaradılmasına, fəaliyyətdə olan müəssisələrin genişlən-

dirilməsinə, tərpənməz əmlakın, səhmlərin, istiqrazların və

digər qiymətli kağızların, aktivlərin əldə edilməsinə yönəldilən

pul vəsaiti, əmlak və intellektual dəyərləri başa düşmək la-

zımdır.

307

Araşdırmalar və iqtisadi ədəbiyyatlarla tanışlıqdan aydın

olur ki, investisiyalarda əsas rol kapitala məxsusdur. Lakin

investisiya kapital qoyuluşuna nisbətən daha geniş anlayışdır.

Odur ki, investisiya anlayışının müəyyən edilməsində iqtisad-

çılar arasında fikir ayrılığı mövcuddur.

Bir qrup iqtisadçılar «investisiya» və «əsası vəsait qo-

yuluşu» anlayışlarını eyniləşdirirlər. Onlar öz fikirlərini bu-

nunla əsaslandırırlar ki, əsaslı vəsait qoyuluşu müəssisənin əsas

kapitala pul vəsaitinin avans edilməsi ilə bağlı institusional

fəaliyyətdir. Onların fıkrincə fəaliyyətin gücləndirilməsi isteh-

salın artımına, müəssisələrin səmərəli fəaliyyətinə şərait yarada

bilər.

İkinci qrup iqtisadçılar iddia edirlər ki, investisiya pul

vəsaitinin uzun müddətli qoyuluşu deməkdir. Onlar qeyd

edirlər ki, təcrübədə investisiyalaşma başqa formada da – ni-

zamnamə kapitalına üzvülük haqqı, daşınmaz və daşınar

əmlaka, qiymətli kağızlara qoyuluşlar və s. həyata keçirib bilər.

Belə ki, yeni tikinti, istehsal obyektlərinin genişləndirilməsi və

rekonmistruksiyası, torpağın mühafızəsi və rekultivasiyası,

irriqasiya və melorasiya işlərinin aparılması, çoxillik əkmələrin

salınması ilə bağlı olan investisiya qoyuluşu bir qayda olaraq

uzunmüddətli xarakter daşıyır.

Əlbəttə, istehsal xarakterli bina və qurğuların, xüsusi

təyinatlı anbar təsərrüfatının, emaledici sənaye müəssisələrinin,

torpaqların sənaye, tikinti tullantılarından təmizlənərək yararlı

hala salınması, torpaqların zərərli olunanlardan təmizlənməsi,

suvarma sistemlərinin çəkilməsi, yeni bağların, üzüm plantasi-

yalarının salınmasına yönəldilən investisiyalar uzun müddət

tələb edir.

Lakin quraşdırma tələb etməyən maşın və avadanlıqların

başqa istehsal vasitələrinin almması ib bağlı aparılan işlər tez

və həm də qısamüddətli olur. Odur ki, uzunmüddətli investisiya

qoyuluşları riskli olur və onların qaytarılması daha çox vaxt

tələb edir. Burada istehsalata yönəldilən investisiyaların artım

308

surəti də mühüm rol oynayır. İnvestisiyanın artım surəti bir sıra

amillərdən asılıdır. Hər şeydən əvvəl investisiyanın həcmi əldə

edilmiş gəlirin istehlaka və yığıma bölünməsindən asılıdır.

Ölkə vətəndaşlarının gəlirinin artması onun əmanətlərə yönəl-

dilən payının çoxalmasına səbəb olur. Deməli, ümumi gəlirdə

yığımının (əmanətlərin) payının artması investisiyanın həc-

minin artmasına səbəb olur və əksinə.

İnvestisiya həcminə gözlənilən mənfəət norması da təsir

göstərir. Belə ki, mənfəət investorlar üçün əsas sövqedici

amildir. Gözlənilən mənfəət norması nə qədər yüksəkdirsə,

investisiyanın həcmi bir o qədər çox olur və əksinə.

İnvestisiyanın həcminə xeyli dərəcədə borc faizinin dərə-

cəsi də təsir göstərir. Belə ki, investisiyalaşma prosesində

nəinki xüsusi və həm də borc alınmış vəsaitlərdən də istifadə

olunur.

Əgər gözlənilən xalis mənfəət norması borc faizinin orta

dərəcəsindən yüksək olarsa, onda bu cür qoyuluş investor üçün

sərfəlidir.

Aqrar sahədə sahibkarlıq fəaliyyəti obyektlərinə investi-

siya müxtəlif formada həyata keçirilir. Onlar xüsusiyyətlərinə

görə fərqləndirilir. Belə ki, pul vəsaitinin qoyulması obyekti

üzrə investisiyanı portfel (maliyyə) və real investisiyaya

bölünür.

Portfel (maliyyə) investisiya - vəsaitin səhmlərə, isti-

qrazlara və başqa qiymətli kağızlara, digər müəssisələrin aktiv-

lərinə yerləşdirilən qoyuluşlar hesab olunur.

Portfel investisiya həyata keçirilərkən investor divident,

yəni qiymətli kağızlara gəlir əldə etməklə öz maliyyə kapitalını

artınr. Real investisiya material və qeyri material aktivlərə

pulun avans edilməsidir. Real investisiya yəni, müəssisələrin

yaradılmasına, fəaliyyətdə olan müəssisələrin yenidən qurulma-

sına, texnika ilə yenidən silahlanmasına qoyuluşlardır. Bu

zaman müəssisə investor vəsait qoymaqda öz istehsal fondlarını

və onların fəaliyyəti üçün zəruri olan dövriyyə vəsaitini artırır.

309

İnvestisiya qoyuluşu aşağıdakı amillərə müvafiq olaraq

təsnifləşdirilir:

- sahə strukturuna (sənaye, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı);

- təkrar istehsal strukturuna (yeni tikinti, genişləndirmə,

yenidənqurma fəaliyyətdə olan müəssisələrin genişlən-

dirilməsi);

- texnoloji struktura (tikinti quraşdırma işləri, avadanlıq

alınması, sair kapital məsrəfləri).

«İnvestisiya fəaliyyəti haqqında» Azərbaycan Respub-

likasının Qanununda «kapital qoyuluşu» anlayışı aşağıdakı

kimi verilir: «Əsas fondların yaradılmasına və təkrar isteh-

salına, habelə maddi istehsalın digər formada inkişafına investi-

siya yönəldilməsi, kapital qoyuluşları şəklində həyata keçirilir».

Başqa sözlə, kapital qoyuluşu əsas kapitala (əsas vasitə), o

cümlədən yeni tikintiyə, fəaliyyətdə olan müəssisələrin

genişləndirilməsinə, yenidən qurulmasına və texnika ilə

silahlanmasına, maşın, avadanlıq, alət, inventar alınmasına,

layihə - axtarış işlərinə və digər məsrəflərə qoyulan investisi-

yadır. Bu tərif əsas götürülərsə, onda dövriyyə vəsaitinə qoyul-

muş investisiya kapital qoyuluşu hesab edilə bilməz. Kapital

qoyuluşu: bina və qurğular ucaldıldığı zaman tikinti-quraşdırma

işlərinə, maşın və avadanlıqların alınması, quraşdırılması və

sazlanmasına, layihə axtarış işlərinə, torpaq sahələrinin

ayrılmasına və tikinti ilə əlaqədar olan köçürmələrə sərf olunan

məsrəflərdir. Odur ki, investisiya qoyuluşu daha geniş məna

kəsb edir və təsərrüfatların, müəssisələrin inkişaf istiqamət-

lərinin müəyyən edilməsində səmərəliliyin yüksəldilməsində

xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Bazar iqtisadiyyatı yolu tutan Azərbaycan Respub-

likasında istehsalın təşkili və aparılmasına, onun sferasının

genişləndirilməsinə, yeni texnika və texnologiyanın tətbiqinə

böyük məbləğdə investisiyalar tələb olunur. Bu tələbatın ödə-

nilməsi, ölkə iqtisadiyyatının sahələrinə, xüsusilə aqrar

bölməyə xarici investisiyaların cəlb edilməsi dövlətin həyata

310

keçirdiyi investisiya siyasətindən bilavasitə asılıdır. Bazar

iqtisadiyyatı şəraitində investisiya siyasəti aşağıdakı prinsiplər

əsasında həyata keçirilir:

- investisiya prosesinin ardıcıl olaraq mərkəzləşdiril-

məsi, kapital qoyuluşlarının ümumi həcmində müəssisələrin

şəxsi vəsaitlərinin, paylarının artırılması, investisiyaların ma-

liyyələşdirmə mənbələrindən biri kimi amortizasiya ayırma-

larının rolunun artırılması;

- dövlət investisiyalarının müsabiqə əsasında istehsal

məqsədlərinə yerləşdirilməsi;

- mərkəzləşdirilmiş kapital qoyuluşlarının qaytarılması;

- layihələrin birgə dövlət kommersiya maliyyələşdiril-

məsi praktikasının genişləndirilməsi;

- investisiyalara yönəldilmiş dövlət büdcə vəsaitləri-

nin məqsədli xərclənməsinə dövlət nəzarətinin gücləndirilməsi;

- dövlət tərəfindən himayə edilən investisiya layihə-

lərinin sığortalanmavə təminat praktikasının genişləndirilməsi;

- xarici investisiyaların stimullaşdırılması.

Normal təkrar istehsal prosesini həyata keçirmək üçün

müəssisələrin investisiya potensialının bərpa edilməsi tələb

olunur. Bunun üçün onların öz mənbələrinin amortizasiya-

larının və mənfəətin rolunun artırılması zəruridir. Bu da kənd

təsərrüfat məhsullarına olan qiymətlərlə onların istehlak etdik-

ləri material-texniki resursların qiymətləri arasındakı dis-

paritetin aradan qaldırılması, vergi təzyiqinin azaldılması,

onların silinməsi daxil edilməklə mümkündür.

Aqrar sahədə investisiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması

məqsədilə, yeni texnikanın alınmasına və istehsal təyinatlı

tikintiyə yönəldilən mənfəət vergiyə cəlb edilməməlidir. Eləcə

də tikinti materiallarının istehsalı ilə bağlı qeyri kənd təsərrüfatı

fəaliyyətinin bəzi növləri üzrə alınmış mənfəətdən də vergi

tutulmaması məqsədəuyğundur. Amortizasiya siyasətinə təsir-

lilik vermək üçün vaxtaşırı əsas fondların bərpa dəyərinin və

amortizasiya ayırmalarının indeksləşdirilməsini keçirmək,

311

surətli amortizasiyanı fəal tətbiq etmək, amortizasiya fondu

vəsaitlərinin xüsusi saxlanma və xərclənmə rejimini tətbiq

etmək vacib şərtlərdəndir. Aqrar bölmədə davam edən böhran

şəraitində daha fəal dövlət tənzimlənməsi təkcə stimullaşdırıcı

tədbirlərin tətbiq olunması ilə deyil, həm də birbaşa investisiya

qoyuluşları yolu ilə saxlanılır. Dövlət vasitəçiləri ilk növbədə

kəndə texniki potensialın bərpasına; məqsədli proqramlarla

nəzərdə tutulan, əvvəllər başlanmış obyektlər üzrə tikintinin

başa çatdırılmasına, aqrar elmin, toxumçuluğun, damazlıq işlə-

rinin, material-texniki bazanın, həmçinin kənd təsərrüfatında

eləcə də emaledici sənaye sahələrində məhsulların saxlanma

bazalarının möhkəmləndirilməsinə; kənddə mənzil tikintisinə;

kiçik biznesə yardım edilməsinə; fərdi investorların fəallığının

maliyyələşdirilməsinə; qəzaların təbii fəlakətlərin, ekoloji

faciələrin nəticələrinin aradan qaldırılmasına; istehsalın ekoloji

təhlükəsizliyini təmin edən obyekt və sistemlərin yaradılmasına

yönəldilməlidir. Həmçinin aqrar bölmədə kreditin ixtisaslaş-

dırılmış sisteminin istiqamətlərindən biri kimi lizinqə dövlət

yardımı məqsədəuyğundur. Kənd təsərrüfatı məhsulları və

ərzaq istehsalına texniki vasitələr və avadanlıqlar alınmasının

maliyyələşdirilməsində dövlət məqsədli büdcə yardımı fon-

dunun rolunu artırmaq, məqsədli kredit xəttini fəal işlətmək,

yerli maliyyələşdirmə mənbələrini səfərbər etmək zəruridir.

Qeyd edildiyi kimi, kənd təsərrüfatı və sənaye məhsullarına

yaranmış qiymət nisbətində yaxın illərdə kapital qoyuluşlarını

şəxsi vəsaitləri hesabına ancaq bəzi müəssisələr edə bilər,

investisiyaların dövlət və regional büdcələrdən maliyyələşdiril-

məsi yaxın illərdə aqrar bölmənin və bütövlükdə aqrar sənaye

müəssisələrinin istehsal potensialının vəziyyətini yaxşılaş-

dırmayacaq. Bununla birlikdə dövlət, regional və yerli səviy-

yələrdə onların hər birinin səlahiyyətini etibarlı, ən başlıcası

qanunverciliklə təsbit edilmiş sabit maliyyələşdirmə mənbəyi

funksiyalarının bölüşdürülməsi (müəyyən hədd qoyulması)

tələb olunur. Bu məqsədlər üçün vergilərin və digər ödəniş

312

növlərinin müxtəlif səviyyəsi büdcələr arasında hər il dəyiş-

məkdənsə, sabit ortamüddətli 2-3 ilə bölüşdürülmə nor-

mativlərini işləyib hazırlamaq və təsdiq etmək daha faydalıdır.

Bununla yanaşı yaxın və uzaq gələcək üçün dövlət səviyyə-

sində aqrar sahədə bank investisiyalarının artırılması üçün

əlverişli şəraitin yaradılmasına istiqamətlənmiş tədbirlər hazır-

lanaraq həyata keçirilməlidir. Maliyyə - kredit sistemi böh-

ranının aradan qaldırılması üzrə tədbirlər sırasında müəssisələr,

təsərrüfatlar arasında qarşılıqlı hesablaşmaların qaydaya sa-

lınması, sığorta sisteminin yaradılması ön plana çəkilməlidir.

Araşdırmalardan aydın olur ki, investisiya siyasətinin pro-

blemlərinin həllində yeni yanaşmalara kənd təsərrüfatının isteh-

sal potensialının sabitləşdirilməsi və aqrar - sənaye

müəssisələrinin inkişafı hesabına nail oluna bilər. Maşınların

yeni sisteminin, qabaqcıl texnologiyaların tətbiqi əsasında kənd

təsərrüfatı istehsalının intensivləşdirilməsi, məhsul istehsalının

artımının təmin edilməsi regionlarda əhalinin sosial - iqtisadi

vəziyyətinin yaxşılaşmasına imkan verəcəkdir.

Aqrar bölmənin iqtisadiyyatının bərpasının və iqtisadi

yüksəlişin stimullaşdırılmasının vacib amili dövlətin kredit

siyasətidir.

Hansı ki, təsərrüfat subyektlərinə, torpaqların münbitliyi-

nin səviyyəsi, obyekt tikintisinin smeta dəyərində şəxsi vəsait-

lərin payı, kənd təsərrüfatı müəssisəsi tərəfindən realizə olun-

muş məhsulun tam dəyərində yardımçı təsərrüfatların emaledici

istehsalatın gəlirlərinin xüsusi çəkisi, yeni tikilən kənd

təsərrüfatı əhəmiyyətli obyektlər üçün yeni məqsədli kreditlərin

açılması, daşınmaz əmlakın, torpaq daxil olmaqla girov qo-

yulması əsasında ipotekanın tətbiqi kimi əlamətlər üzrə

differensiallaşdırılmış güzəştli vergi dərəcələri ilə kreditlərin

verilməsi dövlət yardımının məntiqi davamı olmalıdır. «Aqrar

islahatın əsasları haqqında» Azərbaycan Respublikasının

Qanununda göstərilir: «Aqrar bölmə iqtisadiyyatın vacib

sahələrindən biri kimi dövlət himayəsindədir. Dövlət himayəsi

313

aşağıdakı istiqamətlərlə müəyyən edilir: - aqrar sahəyə

investisiya qoyuluşunun stimullaşdırılması...» Qeyd etmək

lazımdır ki, aqrar sahəyə investisiyaların, xüsusilə xarici inves-

tisiyaların cəlb edilməsinə stimul yaratmaq bir sıra amillərlə

bağlıdır. Bu amillərə vergi güzəştlərinin tətbiqi, təminatlı daxili

bazarın yaradılması, xarici bazara çıxmaq üçün müəyyən

imtiyazların verilməsi, işçi qüvvəsinə tələbatın ödənilməsi,

həmçinin istehsal və sosial infrastruktura dövlət yardımı və sair

aiddir. Lakin qəbul olunmuş qanundan 10 ildən artıq vaxt

keçməsinə baxmayaraq bu istiqamətdə lazımi irəliləyişə nail

olunmamış, aqrar sahənin xüsusiyyətləri nəzərə alınmamışdır.

Odur ki, aqrar sahəyə investisiyalar (xarici, daxili) cəlb

edilərkən onun əsas xüsusiyyətləri mütləq nəzərə alınmalıdır.

Çünki aqrar bölmə torpaq, iqlim şəraitinə, regional xüsusiyyətə

malik olmasına və təbii amillərdən bilavasitə asılı olmasına

görə iqtisadiyyatın başqa sahələrindən köklü surətdə fərqlənir.

Bəzən bu fərqlər istehsalın nəticəsinə, aqrar sahəyə yönəldilən

investisiyaların ödənilmə müddətinə təsir göstərir. Belə ki,

aqrar bölməyə investisiya formasında qoyulan vəsaitin geri

qaytarılmağa başlanma müddəti 2-5 ildən sonra başlayır.

Aqrar bölməni iqtisadiyyatın başqa sahələrindən fərqlən-

dirən investisiya qoyuluşlarının riskini artıran xüsusiyyətlərdən

biri də təbii, ekoloji və ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı

amillərdən əmələ gələn çətinliklərdir. Aqrar bölmədə təbii

xüsusiyyətlər istehsalın həcminə, onun son nəticəsinə, inves-

tisiyaların ödənilmə müddətinə bilavasitə təsir göstərir. Araş-

dırmalar göstərir ki, aqrotexniki, təşkilati, iqtisadi, texniki təd-

birlərin yüksək səviyyədə həyata keçirildiyi şəraitdə belə təbii

amillərin əlverişsiz keçməsi olması təsərrüfatlar səmərəli

fəaliyyət göstərməyə bilər. Həmçinin aqrar sahədə istifadə

olunan sənaye mənşəli məhsulların, başqa resursların qiymət-

lərinin kəskin artdığı şəraitdə investorlar, başqa kənd təsərrüfatı

məhsulları istehsalçıları istehsal edib satdıqları məhsullardan

əldə etdikləri pul vəsaiti ilə çəkdikləri xərcləri ödəməyə bilər.

314

Odur ki, aqrar bölmədə investisiya qoyuluşları aparılarkən,

onun ödənilmə müddətləri müəyyən edilərkən təbii xüsu-

siyyətlər mütləq nəzərə alınmalıdır.

Torpağın təbii münbitliyi, torpağın quruluşu relyef, tem-

peratur, işıq radiasiyası, su ilə təminat kənd təsərrüfatı isteh-

salına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Belə ki, pambıq is-

tehsalı respublikanın başqa regionları ilə müqayisədə Kür -

Araz ovalığının düzən hissəsində, xüsusilə Qarabağ - Mil,

Muğan - Salyan və Şirvan zonalarında daha yüksək səmərə

verir, meyvə-tərəvəz məhsulları Quba - Xaçmaz, Lənkəran -

Astara, Şəki - Zaqatala, Gəncə - Qazax zonalarının təsərrü-

fatlarında təlabatı ödəyəcək miqdarda məhsul və gəlir (mənfəət)

götürməyə imkan verir. Həmçinin üzümçülük-şərabçılığın

inkişafı başqa regionlarla müqayisədə Şirvanm dağlıq ərazisi,

Gəncə - Qazax zonasının təsərrüfatları, Mil - Qarabağ zonasının

dağətəyi , ərazisi daha əlverişli hesab olunur.

Deməli, göstərilən regionlarda təbii amillər kənd təsərrü-

fatı məhsulları istehsalının artımına istehsala qoyulan inves-

tisiyaların ödənilmə müddətin bilavasitə təsir göstərir. Odur ki,

aqrar bölmədə bu və ya digər sahələrin inkişafında, inves-

tisiyaların cəlb edilməsində təbii amillər, regional xüsusiy-

yətlər, istehsalın ixtisaslaşması, fəaliyyətdə olan infrastruktur

nəzərə alınmalıdır.

Aqrar sahədə investisiya qoyuluşlarına, onun ödənilmə

müddətinə təsir edən amillərdən biri də ekoloji tarazlığın

pozulması, onun kənd təsərrüfatına, ətraf mühitə vurduğu

ziyandır. Ətraf mühitin mühafızəsi məsələsi aqrar sahə üçün

daha mühümdür. Çünki, burada istehsal bilavasitə ətraf mühitlə

bağlıdır. Elmi-texniki tərəqqinin sürətlənməsi təbiətlə kənd

təsərrüfatı arasında qarşılıqlı əlaqəni dərinləşdirməklə yanaşı

aqrar bölmədə istehsalın ətraf mühitə təsirini gücləndirir. Bu

özünü müxtəlif istiqamətdə büruzə verir. Torpaqdan istifadənin

intensivliyinin artması, bir tərəfdən torpaqəmələgəlmə prosesini

pozur, digər tərəfdən torpaqların külək, su erroziyasına məruz

315

qalmasına şərait yaradır. Hazırda respublikada torpaq

sahələrinin 80-85%-ə qədəri bu və ya digər formada erroziyaya

uğramışdır. Külək və su erroziyası qazmtı işləri apardıqdan

sonra torpağm rekultivasiya olunmaması kənd təsərrüfatına hər

il bir neçə milyard ABŞ dolları həcmində ziyan vurur. Belə

torpaqların müəyyən hissəsi tədriclə öz keyfiyyətini itirərək

əkin dövriyyəsindən çıxmaq həddinədək korlana bilir.

Azərbaycanda torpaqların iqtisadi münbitliyini

yüksəltməklə məhsul istehsalını artırmaq yollarından biri meli-

orasiya işlərinin aparılmasıdır. Lakin meliorasiya, irriqasiya

işlərini daha geniş ərazibrdə aparmaq məqsədilə inşa olunan,

müasir tələblərə cavab verməyən bəndlər, su anbarları, suvarma

kanalları səmərə vermək əvəzinə ziyan yaranmasına şərait

yaradır, istehsalata yönəldilən investisiyaların səmərəsini aşağı

salır.

Hesablamalar göstərir ki, respublikada bitkiçilik məh-

sullarının 80,7%-i əkin sahəsinin 73%-ni təşkil edən suvarılan

torpaqlardan alınır. Suvarılan torpaqlarda becərilən bitklərin

məhsulları dəmyə torpaqdakılara nisbətən baha qiymətə satılır

(pambıq, tütün, tərəvəz və s.). Ona görə də suvarmanın

genişləndirilməsi daima diqqət mərkəzində saxlanılır. Lakin

ondan səmərəsiz istifadə ətraf mühitin çirklənməsinə, ekoloji

tarazlığın pozulmasına səbəb olur.

Aqrar istehsalda böyük kütləli traktor və maşınlardan

istifadə edilməsi nəticəsində torpaq qatı bərkiyir, ondakı

mikrorqanizmlərin həyat fəaliyyəti pisləşir, həm də ətraf mühit

yanacaq və sürtkü materialları, habelə işlənmiş qazlarla

çirklənir.

Müasir kənd təsərrüfatıın kimyasız təsəvvür etmək çə-

tindir. Gübrələr və kimyəvi mühafızə vasitələri aqrar sahədə

bitkilərin məhsuldarlığının artırılmasına xidmət etməlidir.

Lakin onlardan düzgün istifadə edilmədikdə bu, ətraf mühitin

zərərli maddələrlə çirklənməsinə səbəb olur. Sanitar - ekoloji

normativlərə əməl olunmasına pis nəzarət edilməsi nəticəsində

316

tərəvəz və bostan bitkilərinə həddindən artıq gübrə verilməsi

onların tərkibində normadan artıq nitrat birləşmələrinin

toplanmasına şərait yaradır. Zəhərli kimyəvi maddələr

normadan artıq tətbiq edildikdə ətraf mühitin flora və faunasına

ciddi ziyan dəyir. Bu isə aqrar sahəyə yönəldilən investisi-

yaların istehsalın inkişafına təsirini zəiflədir, onun ödənilmə

müddətinin uzanmasına səbəb olur.

Araşdırmalar göstərir ki, kənd təsərrüfatının son nəticəsi

bir çox istehsal və qeyri-istehsal sahələrindən asılı olduğuna

görə təkcə aqrar sahəyə qoyulan investisiyalar lazımi səmərə

verməz. Odur ki, aqrar bölməyə, onun sahələrinə yönəldilən

investisiyalar bu sahə ilə qarşılıqlı əlaqədə olan emaledici

sənaye xidmət sahələri ilə qarşılıqlı nisbətdə olmalıdır. Daha

doğrusu, aqrar bölmənin bağçılıq, üzümçülük, tərəvəzçilik,

çayçılıq sahələrinin inkişafına yönəldilən investisiyalar

müəyyən nisbətdə emaledici sənayenin, bununla bağlı xammal

və hazır məhsulların saxlanması üçün anbar və soyuducu təsər-

rüfatların, hazır məhsulun satışı ilə bağlı sahələrin təşkilini,

həmçinin sosial infrastruktur sahələrinin inkişafını da əhatə

etməlidir. Aqrar sahəyə investisiya qoyuluşunda qeyd edilən

nisbətin gözlənilməsi, istehsalın inkişafına qoyulan vəsaitin

daha tez və artan miqdarda səmərə verməsinə şərait yarada

bilər. Aqrar bölməyə investisiya qoyuluşları nisbətən geniş

ərazilərdə həyata (20-100 hektar) keçirildiyinə görə bu

sahələrdə təbii, ekoloji və digər amillər nəzərə alınmalıdır. Belə

ki, nisbətən geniş ərazilərdə külək, su eroziyasının, torpaqların

şoranlaşmaya məruz qalmaları ehtimalı artır. Həmçinin mineral

gübrələrin, zəhərli kimyəvi maddələrin ətraf mühiti çirk-

ləndirmək, flora və faunaya ziyan dəyməsi ehtimalı artır. Son

nəticədə bu amillər istehsala qoyulan vəsaitin ödənilmə səviy-

yəsinə bilavasitə təsir göstərir. Odur ki, aqrar bölməyə

investisiyalar cəlb edilərkən kənd təsərrüfatının bu xüsu-

siyyətləri nəzərə alınmalıdır.

317

2. İnvestisiyaların aqrar sferanın inkişafında rolu

İnvestisiya iqtisadiyyatın sabitləşdirilməsinin və perspek-

tiv inkişafının əsas vasitələrindən biri kimi çıxış etməklə real

ümumi kapitalın artırılmasında, iqtisadi səmərəliliyin stimul-

laşdırılmasında, bir sözlə, rəqabət qabiliyyətli milli iqtisadiy-

yatın formalaşdırılmasında mühüm rol oynayır. Onun istifadə

nəticəliyinin və yığım səviyyəsinin yüksəldilməsi real istehsalın

canlandırılmasının və iqtisadiyyatın yeni sektorlarının yaradıl-

ması və inkişafının əsas təməli olmaqla böhranlı hadisələrin

aradan qaldırılmasına və ölkənin milli sərvətinin artırılmasına

zəmin yaradır.

Hazırda yerli müəssisələrə xarici iqtisadi əlaqələrin

bərabər hüquqlu və tərəfdaşı olmaq ixtiyarı verilmişdir. Məhz

bu imkandan istifadə edərək ölkə iqtisadiyyatının bütün sahə-

lərində xarici tərəfdaşlarla faydalı iqtisadi əlaqələr yaradılır. Bu

zaman hər bir müəssisə xarici iqtisadi əlaqələr amilinin

üstünlüklərindən yararlanmağa can atır. Çox vaxt bunu ölkə iq-

tisadiyyatında gedən proseslərlə, xüsusilə də istehsalın bərpası

və genişləndirilməsi üçün maddi-texniki təminatın, investisiya

mənbələrinin və maliyyə vəsaitlərinin məhdudluğu ilə izah

edirlər. Odur ki, dövlət və özəl sektorun mülkiyyətçiləri xarici

iqtisadi əlaqələr yaradaraq ayrı-ayrı sahələrin, istehsal və qeyri-

istehsal müəssisələrinin inkişaf yoluna qaytarılması məqsədilə

investisiya cəlb etməyə çalışırlar. Bu istiqamətdə aparılan işlər

artıq öz nəticəsini yanacaq-enerji kompleksinin, habelə ölkə

iqtisadiyyatının əsas sahəsi olan neft və qaz hasilatı sahəsində

vermişdir. Hazırda respublikamıza xarici investisiya axını

davam edir və onun tətbiq dairəsi tədricən genişlənərək emal,

tikinti və xidmət sahələrini əhatə etməkdədir.

Mövcud şəraitdə maliyyə-kredit bazarında kredit faiz-

lərinin yüksək olması müxtəlif ölkələrin firmalarını iri həcmli

investisiya layihələrini həyata keçirən zaman elmi-texniki

potensialın və maliyyə ehtiyatlarının birləşdirilməsinə vadar

318

edir. Həm xarici, həm də yerli şirkətlər üçün iqtisadi əlaqələrə

girməklə mühüm investisiya layihələrini birgə həyata keçirmək

daha faydalı olur. Bununla da tərəflər iri həcmli layihələrin

həyata keçirilməsində riskin payını bölüşməklə onlara deyə

biləcək zərərin müəyyən hissəsindən özlərini sığortalamış

olurlar. Bu zaman həm investorların, həm investisiya alanların,

həm də dövlətin maraqlarının nəzərə alınması daha vacibdir.

Daha doğrusu, investisiya bazarının təşkilində iştirakçı olan

bütün tərəflərin maraqlarının təmin olunmasına çalışmaq lazım-

dır. Belə ki, əgər investorları maksimum gəlir götürmək və satış

bazarına yiyələnmək maraqlandırırsa, investisiya alanları

istehsalı modernizasiya etmək, ilkin kapital əldə etmək və

kapital dövriyyəsini artırmaq daha çox maraqlandırır. Gös-

tərilən tərəflərin maraqları çərçivəsində dövlətin marağı daha

önəmlidir və o, investisiya prosesinin tənzimlənməsi, iqtisadiy-

yatın səmərəli olması və sosial yönümlü layihələrin tətbiqinə

daha çox üstünlük verir. Odur ki, ölkə iqtisadiyyatının inkişaf

etdirilməsinin strateji istiqaməti kimi lazımi investisiyanın cəlb

olunması hesabına tez bir müddətdə milli iqtisadiyyatın bütün

sahələrinin gələcək inkişafı üçün vacib olan valyuta axınını

təmin etmək lazımdır. Şübhəsiz ki, qeyd edilən strateji xəttin

ardıcıl olaraq həyata keçirilməsi qarşıya çıxan problemlərin

dövlət səviyyəsində həlli və investisiya axını üçün mühüm olan

iqtisadi şəraitin yaradılması son nəticədə ölkənin iqtisadi

tərəqqisini təmin edəcəkdir.

İqtisadi kateqoriya kimi investisiya bir sıra mühüm funk-

siyalar yerinə yetirir. Hansı ki, bu funksiyalarsız hər hansı bir

dövlətin, həmçinin Azərbaycan Respublikasının, onun aqrar

sahəsinin normal inkişafı mümkün deyil.

İqtisadiyyatın müxtəlif səviyyələrində investisiya aşağı-

dakılar üçün əsas hesab edilir:

- geniş təkrar istehsal siyasətinin həyata keçirilməsi;

319

- elmi-texniki tərəqqinin sürətlənməsi, ölkə məhsullarının

keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və onların rəqabət qabiliyyət-

liliyinin təmin edilməsi;

- ictimai istehsalın strukturunun yenidən qurulması və

aqrar-sənaye sahələrinin, həmçinin iqtisadiyyatın başqa sahə-

lərinin proporsional inkişafının təmin edilməsi;

- sənayenin zəruri xammal bazasının yaradılması;

- istehsal və sosial infrastruktur sahələrinin inkişafının

təmin edilməsi;

- məşğulluq probleminin qismən və ya tamamilə yum-

şaldılması məsələlərinin həll edilməsi;

- ətraf mühitin mühafızəsi və təbii ehtiyatlardan səmərəli

istifadə olunması. Qeyd etmək lazımdır ki, respublikanın aqrar

bölməsinə investisiya qoyuluşunun təmin edilməsi böhranlı

vəziyyətin aradan qaldırılmasına, onun tədricən sabitləşməsinə

və inkişafına əlverişli şərait yarada bilər.

Araşdırmalar və inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir

ki, investisiya iqtisadiyyatın, onun vacib sahəsi olan aqrar

sahənin inkişafını müəyyən edən əsas amildir. Cəmiyyətin real

kapitalının artması iqtisadiyyatın istehsal potensialını yüksəldir,

istehsala, yeni texnologiyaya investisiya qoyuluşu kəskin rəqa-

bət mübarizəsində fəaliyyət göstərməyə yardım edir, öz məh-

sullarına qiymətin daha çevik tənzimlənməsinə imkan verir.

Araşdırmalar göstərir ki, 2004-2008-ci illərdə bütün

maliyyələşmə mənbələri hesabına ölkə iqtisadiyyatına və sosial

sahənin inkişafı üçün 24398,4 milyon manat həcmində vəsait

qoyulmuşdur. Bu vəsaitin 16920,0 milyon manatı (69,3%)

sənaye sahələrinə, 377,3 milyon manatı (1,6%) kənd təsərrüfatı

sahələrinə, 81,2 milyon manatı (0,3%) tikintiyə, 2853,3 milyon

manatı (11,7%) nəqliyyat və rabitə sahələrinə, 4166,6 milyon

manatı (17,1%) digər sahələrə yönəldilmişdir.

Təhlil göstərir ki, ölkə iqtisadiyyatı üzrə əsas kapitala

yönəldilmiş investisiyaların məbləği 2001-2008-ci illərdə 17,8

mlrd. manat təşkil etmişdir. Kənd təsərrüfatı üzrə əsas kapitala

320

yönəldilmiş investisiyanın məbləği isə 136,4 mlyn. manat təşkil

etmişdir.

Cədvəl 1.

1995-2007-ci illərdə aqrar sahə üzrə əsas

kapitala yönəldilmiş investisiyaların inkişaf dinamikası

(mln. manat).

İllər Ölkə

iqtisadiyyatı

üzrə əsas

kapitala

yönəldilmiş

investisiya

O

cümlədən

kənd

təsərrüfatı

üzrə əsas

kapitala

yönəldilmiş

investisiya

Kənd təsərrüfatı üzrə

əsas kapitala yönəl-

dilmiş investisiyaların

bütövlükdə ölkə

iqtisadiyyatı

investisiyasında xüsusi

çəkisi, %-lə

1996-

2000

4553.4 38.1 0.8

2000 967.8 6.5 0.7

2005 5769.9 40.7 0.7

2006 6234.5 58.3 0.9

2007 7471.2 243.3 3.2

Apardığımız müşahidələr göstərir ki, özəlləşdirmənin

həyata keçirilməsi aqrar sahə məhsullarının emalı sferasına in-

vestorların marağının artmasına və bu sahəyə vəsait qoyuluş-

larının xeyli çoxalmasına imkan versə də, həmin sferaya inves-

tisiya qoyuluşunun nisbi səviyyəsi xeyli aşağı olaraq qal-

maqdadır. Eyni zamanda tədqiqatlar göstərir ki, aqrar sahənin

emal sənayesinin hələlik kompleksdaxili inteqrasiya əlaqələri

vasitəsilə kənd təsərrüfatının inkişafına təsiri, o cümlədən

bilavasitə aqrar istehsala investisiyalar yönəltmək imkanları

çox zəifdir. Bundan başqa, aqrar sahəyə yatırılan investisiya-

larınn qaytarılma müddətinin uzun olması və bu sahədə risk-

lərin yüksəkliyi buraya xarici investorların cəlb edilməsində

böyük maneələrə çevrilmişdir. Məhz bu amillərin təsiri nə-

ticəsində son dövrlərdə Azərbaycanın bilavasitə kənd

321

təsərrüfatına xarici və müştərək müəssisələr tərəfindən inves-

tisiya qoyuluşları həyata keçirilməmişdir (cədvəl 2).

Cədvəl 2.

Azərbaycan Respublikasında aqrar sahə üzrə əsas kapitala

yönəldilmiş xarici investisiyaların dinamikası

İllər

Əsas kapitala

yönəldilmiş xarici

investisiyalar

Əsas kapitala

yönəldilmin xarici

investisiyaların

iqtisadiyyatın

bütün sahələri

üzrə istifadə

edilmiş xarici

investisiyalarda

xüsusi çəkisi, %-lə

Əsas kapitala

yönəldilmiş

xarici

investisiyaların

aqrar sahə üzrə

istifadə edilmiş

investisiyalarda

xüsusi çəkisi, %-

lə

Cəmi

(mln.

manat)

O

cümlədən

xarici və

müştərək

müəssisələr

tərəfındən

1999 7,4 - 1,4 67,9

2000 4,3 - 0,8 66,7

2001 3,2 - 0,4 38,0

2002 13,2 - 0,9 78,5

2003 8,7 - 0,3 24,8

2005 16,2 - 0,4 39,9

2006 10,8 - 0,3 18,5

Nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, aqrar sahə müəssisələrində

zəruri həcmdə yığımın olmaması və irimiqyaslı investisiya

risklərinin mövcudluğu əslində aqrar sferada mövcud olan

istehsal-maliyyə böhranının əsas səbəbləri kimi çıxış edir.

Araşdırmalar göstərir ki, ölkəmizin aqrar sahəsində investisiya

mühitinin pisləşməsini doğuran əsas səbəblər aşağıdakılardan

ibarətdir:

- buraya maliyyə resursları axınının zəifləməsi;

- bazarda idxal məhsullarının xüsusi çəkisinin yüksək-

liyi və yerli məhsul satışmm məhdudluğu üzündən yerli isteh-

salçıların gəlirləri həcminin azalması;

- büdcə münasibətlərində bütün sferaların qısa müddət

ərzində köklü surətdə yenidən qurulması, aqrar sahə istehsa-

lınm dövlət tənzimlənməsinin yeni mexanizmi əsasında ərzaq

322

istehsalçılarının maliyyə itkilərinin uyğun kompensasiyası ol-

madan aqrar sahəyə dövlət yardımının mövcud formalarından

imtina edilməsi.

Aqrar sahənin inkişafı və səməraliliyinin yüksəldilməsi

baxımından investisiyaların rolu özünü başlıca olaraq iki

aspektdə göstərir:

1. Əsas kapitala investisiyalaşmanın həyata keçirilməsi

əsasında aqrar istehsalın maddi-texniki resurslarla təminatının

möhkəmləndirilməsi. Burada kənd təsərrüfatı və sənaye məh-

sullarının qiymətləri arasında disparitetlərin aradan qaldırıl-

ması məqsədilə aqrar əmtəə istehsalçılarının ödəmə qabi-

liyyətinin yüksəldilməsi, xüsusilə də, kənd təsərrüfatı əmtəə

istehsalçılarına qısa və uzun müddətli güzəştlərin verilməsi

tələb olunur.

2. Aqrar sahənin möhkəmləndirilməsi və əksər

aqrar-sənaye müəssisələrinin maliyyə vəziyyətinin sabitləşdiril-

məsi məqsədilə aqrar istehsalın davamlı artımı üçün əlve-

rişli investisiya mühitinin formalaşdırılması.

Keçmiş postsovet məkanında fəaliyyət göstərən kənd tə-

sərrüfatı bankları aqrar-sənaye müəssisələrinin kapital resurs-

larına olan tələbatlarının ödənilməsində mühüm əhəmiyyət

kəsb edirdilər. Bu banklar əslində kənd təsərrüfatının inves-

tisiyalaşdırılmasını həyata keçirməklə məşğul idilər.

Dünyanın bir çox ölkələrində kənd təsərrüfatının inves-

tisiyalaşdırılması məqsədilə ixtisaslaşdırılmış fondlar və agent-

liklər yaradılmışdır. Keçmiş sosialist düşərgəsinin bəzi ölkə-

lərində (Polşada, Sloveniyada, Litvada, Macarıstanda və s.)

aqrar islahatların gedişində kredit kooperasiyaları yaradılmışdır

ki, bu qurumların da aqrar sferanın investisiya resurslarına olan

tələbatın ödənilməsində mühüm əhəmiyyəti olmuşdur. Keçid

iqtisadiyyatlı ölkələrdə aqrar sahənin investisiyalaşdırılmasının

yeni forması meydana çıxmışdır ki, bu da əsasən kənd təsər-

rüfatı üzrə ixtisaslaşmış regionlarda bazar infrastrukturunun

formalaşmasına əlverişli şərait yaradır. Belə kr, kəndin inki-

323

şafına investisiya yönəldən agentlik regionda kənd təsərrü-

fatının inkişafı ilə yanaşı, eyni zamanda, aqroturizmin, sənət-

karlığının, ənənəvi xalq yaradıcılığının da inkişafının stimul-

laşdırılmasına vəsait yönəldir.

Ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatının möhkəmləndirilməsinin

ən mühüm istiqamətlərindən biri də resupblikamızın region-

larında sahibkarlığın inkişafıdır. Bu məqsədlə Azərbaycan Res-

publikası Prezidentinin 11 fevral 2004-cü ilə tarixli «Azər-

baycan Respublikası regionlarının inkişafının Dövlət

Proqramı»nda sahibkarlığın regional inkişafının sürətləndiril-

məsi, qeyri-neft sektorunun, o cümlədən kənd təsərrüfatının in-

kişafına investisiyaların yönəldilməsi xüsusi mühüm əhəmiyyət

kəsb edir. Proqramda əsas məqsəd regionlara, o cümlədən kənd

yaşayış məntəqələrinə investisiyaların cəlb edilməsinə nail

olmaqdan ibarətdir.

Azərbaycanın kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və

emalının inkişaf etdirilməsi sahəsində geniş imkanlarının

olması heç kimdə şübhə doğurmamalıdır. Respublikanın mün-

bit torpaqlarında pambıq, üzüm, taxıl, tütün, çay, meyvə-tə-

rəvəz, kartof, sitrus meyvələri və s. yetişdirilir ki, bu sahəyə də

investisiyaların cəlb edilməsi ilə buraxılan məhsulların məh-

suldarlığını xeyli artırmaq olar. Bununla da həm ölkənin daxili

ehtiyaclarını tam ödəmək, eləcə də həmin məhsulların ixracına

nail olmaq mümkündür. Həmçinin ölkəmizin təbii-iqlim şəraiti

və istirahət-müalicə zamanlarının mövcudluğu imkan verir ki,

bu sahələrin inkişafına xarici investisiyalar cəlb olunsun. Ona

görə də hesab edirik ki, qeyri-neft sektorunun, o cümlədən də

aqrar sahənin inkişafına yönəldilən investisiyaların bütövlükdə

ölkə iqtisadiyyatına yönəldilən məcmu investisiyalarda xüsusi

çəkisinin artırılmasına, əmək məhsuldarlığın yüksəlməsini

təmin etməklə ölkə iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətinin

artırılması və qeyd olunan sahələrin inkişafı məqsədilə sahəvi

proqramların hazırlanmasına xüsusi diqqət verilməlidir.

324

Son vaxtlar xarici kapitalın ölkə iqtisadiyyatına axını

xarici investisiyalara marağı artırır. Bu, hər şeydən əvvəl, Azər-

baycanın zəngin təbii ehtiyatlarının, xammal resurslarının ol-

ması ilə yanaşı, kifayət qədər ucuz işçi qüvvəsinin olması,

habelə ixtisaslı elmi-texniki kadr potensialının mövcudluğu,

Azərbaycanın malik olduğu coğrafı mövqeyi, nəqliyyat əla-

qələri və onun məhsullarının dünya bazarına çıxara bilməsi

üçün əlverişli şəraitin olması ilə bağlıdır. Hazırda ölkəmiz

dünya miqyasında xammal resurslarını və ilkin xammal məh-

sullarını ixrac edən və ilk növbədə istehlak tələbatını ödəmək

məqsədilə nəzərdə tutulmuş xarici yüksək texnoloji məhsul və

xidmətləri idxal edən ölkə kimi çıxış edir. Respublikamız emal

sənayesinin müxtəlif sahələrinin inkişafı üçün kifayət qədər

kənd təsərrüfatı xammalı bazasına malikdir. Eyni zamanda, hə-

min xammal resurslarının və onların emalına əsaslanan müəs-

sisə və istehsalların çoxu ən gəlirli və tez xərcini ödəyən hesab

olunur. Bundan başqa, Azərbaycanda xarici investisiyaların

hüquqlarının qorunması üçün zəruri olan bütün normativ-

hüquqi aktlar qəbul olunmuşdur. İstər daxili, istərsə də xarici

investisiyaların kompleks proqramlarının stimullaşdırılmasının

reallaşdırılmasında investisiya fəaliyyətinin qanunvericilik

bazasının yaradılması və təkmilləşdirilməsi üzrə zəruri təşkilati

tədbirlərin həyata keçirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Həmin tədbirlər sırasında investisiyaların maliyyə, valyuta,

vergi, gömrük, tarif və qeyri-tarif tənzimlənməsi haqqında

qanunvericilik aktlarının və digər normativ sənədlərin sabitliyi;

hüquqi-normativ sənədlərdə vaxtaşırı nəzərdə tutulan dəyi-

şikliklər haqqında informasiyanın mövcudluğu; investisiyaların

idarəetmə orqanlarının müfəssəl idarəçilik sistemi və mexa-

nizmlərinin olması kimi tədbirlər xüsusi seçilir.

Hesab edirik ki, ölkə iqtisadiyyatının sabit inkişafının

təmin edilməsi, bütün sahələrə xarici investisiyaların cəlb olun-

ması üçün güzəştli vergiqoyma, ikiqat vergiqoymadan azad

etməklə, xarici investorlara öz investisiyalarını respublika

325

iqtisadiyyatına qoyulmasına stimulu gücləndirmək olar. Eyni

zamanda xarici investisiyaların axınını gücləndirmək məqsədilə

onların vahid dövlət orqan tərzindən idarə olunması və müvafiq

sahələrə yönəldilməsi məqsədəuyğun sayılmalıdır.

3. Aqrar sferada istehsalın intensivləşdirilməsi

I. İntensivləşmənin mahiyyəti – Aqrar sahə üçün xarak-

terik olan geniş təkrar istehsal iki formada: intensiv və ektensiv

yolla inkişaf edə bilər. İstehsal meydanı genişləndirilirsə

ekstensiv şəkildə geniş təkrar istehsal, daha səmərəli istehsal

vasitələri tətbiq edilirsə intensiv və ekstensiv yolla inkişafının

mahiyyətini metodoloji baxımdan dərk etməyə və onlar ara-

sında konkret fərqi müəyyənləşdirməyə imkan verir.

Kənd təsərrüfatı müəsisələrinin, onun sahələrinin maddi-

texniki bazasını, bioloji ehtiyyatlarını və istehsalın təşkili

formalarını, dəyişdirmədən, yenidən qurmadan istehsal yalnız

istehsal sahələrinin genişləndirilməsi amilləri hesabına inkişaf

etdiriləndə buna ekstensiv inkişaf yolu deyilir, istehsal sahələ-

rinin və ya istehsal meydanının genişləndirilməsi anlayışı

yalnız aqrar bölmədə əkin sahələrinin genişləndirilməsi kimi

deyil, daha geniş mənada, yəni istehsalın əvvəlki bazaya

əsaslanan, onun keyfiyyətcə yenidən qurulması ilə əlaqədar

olmayan hər cür genişlənməsi kimi nəzərdə tutulur.

İntensiv inkişaf isə istehsalın keyfiyyətcə təkmilləşdiril-

məsi, yenidən qurulması, elmin və texnikanın yeni nailiyyət-

lərinin tətbiq edilməsi əsasında məhsul istehsalının artmasıdır.

İntensivləşmə həmdə investisiya (kapital) qoyuluşunun bir-

birinin yanında yerləşən torpaq sahələri arasında bölüşdürül-

mək əvəzinə eyni bir torpaq sahəsində təmərküzləşməsini nə-

zərdə tutur. Deməli geniş təkrar istehsal prosesində sahə va-

hidinə vəsait qoyuluşunun artımı ilə yanaşı onun tərkibinin və

tətbiqi mexanizminin təkmilləşdirilməsinin elə formasını nə-

326

zərdə tutur ki, vahid istehsal sahəsindən məhsul çıxımının

artımı cəmiyyət üçün sərfəli olsun.

İntensivləşmə prosesi yalnız vəsait qoyuluşunun artırıl-

ması kimi birtərəfli qaydada deyil, həmdə onun ehtiyac olduğu,

konkret şəraitin tələbləri baxımından əsaslandırılmış, düşü-

nülmüş formada aparılmasıdır. İntensivləşmə prosesində vəsait

qoyuluşunun artırılması hesabına yeni-yeni resursların istehsala

cəlb olunmasına daha çox meyil göstərmək əvəzinə, mövcud

resurlardan daha təkmilləşmiş formada istifadəyə diqqət artı-

rılmalı, elm və texnikanın son nəaliyyətlərindən, daha məh-

suldar bitki sortları və heyvan cinsindən, geniş imkanlara malik

maşın və mexanizmlərdən, qabaqcıl texnologiyadan, istehsalın

təşkili və aparılması formalarından, xammalın tədarükü emalı,

saxlanması və satışının təşkilinin mütərəqqi formalarından

istifadə edilməlidir.

İntensivləşmə mürəkkəb və çoxcəhətli bir proses kimi

müəyyən məkan və zaman şəraitində ölkənin və konkret sahə-

nin iqtisadiyyatının inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Belə ki, bu

və ya digər sahənin inkişafı əvvəlcə vəsaiyit qoyuluşunun

təmərküzləşməsi prosesi ilə başlayır, getdikcə kəmiyyət dəyi-

şiklikləri müsbət keyfiyyət dəyişikliklərinə keçir, inkişaf

müəyyən ardıcılıqla təmin olunduğu üçün intensivləşmə prosesi

də ardıcıl xarakter daşıyır, ümumiyyətlə aqrar sahədə istehsalın

intensivləşməsi konkret istehsal sahəsində geniş təkrar isteh-

salın elə formasıdır ki, istehsal vasitələrinin təmərküzləşməsi və

keyfiyyətcə təkmilləşməsi qabaqcıl texnologiyanın və əməyin

təşkilinin mütərəqqi formalarının tətbiq edilməsi əsasında

məhsul istehsalının artırılmasına və ucuzlaşdırılmasına imkan

verir. İntensivləşmə geniş təkrar istehsalın forması kimi elmi-

texniki tərəqqinin nəaliyyətlərinə və istehsalın bütün amil-

lərinin təkmilləşməsinə əsaslanır.

II. Aqrar sahədə intensivləşdirmənin səviyyəsi – inten-

sivləşmə çoxcəhətli, mürəkəb proses kimi adətən müqayisə

nəticəsində müəyyənləşdirilən, nisbi göstəricilər vasitəsi ilə

327

xarakterizə olunan kateqoriyadır. Müəssisələrin birinin digərinə

və ya müəssisənin rayona, rayonun respublikaya nisbətən

intensivlik səviyyəsinin yüksək və aşağı olması haqqında

nəticəyə ancaq müəssisələri bir-biri ilə müqayisə etməklə

gəlmək mümkündür. Müəssisələri müqayisə etmək üçün inten-

sivləşmənin səviyyəsini əks etdirən göstəricilər müəyyənləş-

dirilir.Göstəricilər ümumi və xüsusi təyinatlı olmaqla dəyər və

natura ifadələrlə səciyyələnir. Ümumi göstəricilərdən bütöv-

lükdə müəssisə üzrə, xüsusi göstəricilərdən isə müəssisənin

ayrı-ayrı sahələri üzrə intensivləşmə səviyyəsini müəyyən et-

məkdə istifadə olunur. Göstəricilər müəyyənləşdirildikdə vəsait

qoyuluşu, əmək sərfi sahə vahidi ilə müxtəlif variantlarda

müqayisə olunur.

Birinci variant- intensivləşmənin səviyyəsini əks etdirən

ümumi göstərici sahə vahidinə düşən əsas fondların dəyəri və

cari istehsal xərcləri (amartizasiyasız) aşağıdakı formada

hesablanır:

Ə.F.D. +C.İ.X. (amortizasiyasız)

İS= ------------------------------------------------------

Torpaq sahəsi, ha (k/t yararlı sahə; əkin yeri)

İntensivləşmənin səviyyəsini əks etdirən bu göstərici

müəssisənin maddi-texniki ehtiyyatlarla bağlı imkanlarını və

cari ildə istehsala qoyulan xərclərin təmərküzləşmə səviyyəsini

xarakterizə edir. Bəzi hallarda bu göstəricidən iki istiqamətdə

istifadə olunur. Bu onunla əlaqədardır ki, aqrar sahədə əsas

fondların dəyəri ilə istehsal xərcləri arasında nisbətin dəyişməsi

hesabına istehsalın nəticələri müxtəlif olur. Ona görə də in-

tensivləşmə səviyyəsinin ümumi göstəricisinin tərkib hissələri

(əsas fondlar və cari istehsal xərcləri) ayırmaqla iki müstəqil

göstərici kimi müəyyən edilir:

a) sahə vahidinə düşən əsas fondların dəyəri göstəricisi

ilə:

328

Əsas fondların dəyəri (min man)

İS= ------------------------------------------------------

Torpaq sahəsi ha (k/t yararlı sahə; ə/y)

Bu göstərici vasitəsilə müəssisə, təsərrüfat üzrə və ya hər

hansı istehsal sahəsi üzrə intensivləşmə səviyyəsini müəyyən

etmək olar.

b) Vahid torpaq sahəsinə düşən cari istehsal xərcləri

üzrə:

Bu göstəricidə vəsait qoyuluşunun reallaşan hissəsi öz

əksini tapır. Ona görə də təcrübədə intensivlik səviyyəsini

müəyyən edərkən bu göstəricidən geniş istifadə olunur. Digər

göstəricilər kimi bu göstəricidə təsərrüfat üzrə və ayrı-ayrı

sahələr üzrə hesablana bilər. Lakin bu göstəricinin catışmayan

cəhəti vardır. Bu ondan ibarətdir ki, sahə vahidinə düşən isteh-

sal xərcləri bəzən səmərəsiz xərclərin hesabına da artır ki, belə

halda onu intensivləşdirmə ilə eyniləşdirmək olmaz.

İkinci variant –Sahə vahidinə düşən əmək sərfi gös-

təricisi intensivlik səviyyəsi göstəricisi kimi sahə və təsərrüfat

üzrə müəyyən olunur. Bu göstərici intensivlik səviyyəsi ilə

yanaşı iş proseslərinin mexanikləşdirmə və avtomatlaşdırma

səviyyəsində müəyyən mənada əks etdirir. İntensivlik səviyyəsi

yüksəldikcə becərilən torpaq sahəsi vahidinə va vahid məhsula

görə əmək sərfi azalmalıdır.

İntensivlik səviyyəsi konkret sahə üzrə müəyyən edil-

dikdə xüsusi göstəricilərdən istifadə olunur. Belə göstəricilərə

əkinçilikdə aşağıdakılar aid edilə bilər:

Cari istehsal xərcləri (min man)

İS= ------------------------------------------------------

Torpaq sahəsinə, ha (k/t yararlı sahə, ə/y)

329

1. Enerji ilə təmin olunma göstəricisi. Bu göstərici kənd

təsərrüfatına yararlı hər hektar torpaq sahəsinə düşən güclə

müəyyən edilir. Enerji ilə təmin olunma göstəricisi əslində trak-

torların, kombaynların, avtomobillərin, elektrik mühərrik-

lərinin, qurğularının sahə vahidində təmərküşləşməsini əks et-

dirir.

2. Hər hektar əkin yerinə verilən mineral və üzvü güb-

rələr əkinçilikdə intensivləşdirməni əks etdirən göstəricilər-

dir.Bitkiçilikdə intensivlik səviyyəsi artdıqca kimyəvi vasi-

tələrdən istifadə dərəcəsi də yüksəlir. Lakin kimyəvi vasitə-

lərdən istifadəyə ekoloji baxımdan da yanaşmaq lazımdır.

3. Mütərəqqi texnologiya tətbiqi intensivlik göstəricisi

kimi əkin sahələrinin tərkibində mütərəqqi texnologiya ilə

becərilən sahələrin tutduğu xüsusi çəki ilə müəyyən edilir.

4. Bitkilərin növ tərkibinin yaxşılaşdırılması, yəni daha

məhsuldar, xəstəliyə davamlı növ bitkilərin əkin sahələrinin

ümumi əkinlərdə tutduğu xüsusi çəki göstəricisi bitkiçilikdə

intensivliyi xarakterizə edən göstəricilərdən biridir.

5. Torpağın meliorasiya olunma səviyyəsi göstəricisi tor-

pağın münbitliyinin yaxşılaşdırılması ilə əlaqədar görülən su-

varma, qurutma işlərinin ümumi işlərə nisbəti ilə müəyyən

edilir. Torpaqyaxşılaşdırma işləri hansı təsərrüfatda daha səmə-

rəli təşkil olunursa, bu, istehsal prosesinə öz təsirini birbaşa

göstərir.

6. Becərilən torpaqların, əkin yerinin və daha sərfəli

bitki altında olan sahələrin xüsusi çəkisinin kənd təsərrüfatına

yararlı torpaqların tərkibində artması göstəriciləri də əkinçlikdə

intensivliyi əks etdirir.

Heyvandarlıqda intensivlik səviyyəsini əks etdirən xüsusi

göstəricilərə aşağıdakılar daxildir: naxrın quruluşunun yaxşılaş-

dırılması; heyvanların yem, nümunəvi binalar, mexanikləş-

dirmə və avtomatlaşdırma vasitələri ilə təmin olunma səviyyəsi,

mütərəqqi texnologiyanın tətbiqi, cins yaxşılaşdırma işlərinin

həcmi, hər baş heyvan hesabına əldə edilən məhsulun miqdarı

330

heyvandarlıq məhsulları istehsalının mövsümliyinin azaldılması

və s. Beləliklə kənd təsərrüfatında və onun ayrı-ayrı sahəsində

intensivlik səviyyəsini yuxarıda göstərilən ümumi və xüsusi

göstəricilərin koməyi ilə müəyyən nəticəyə gəlmək olur.

Bununla əlaqədar aşağıda verilən sxemə diqqət yetirək.

Sxem 1.

Lakin intensivlik vəsait qoyuluşunun və ondan səmərəli

istifadənin vəhdəti olduğu üçün intensivləşmənin iqtisadi

səmərəsini müəyyən etməklə bu mürəkkəb prosesə kompleks

qiymət vermək mümkündür.

İntensivləşmənin iqtisadi səmərəsi (İ.İ.S) – Əlavə vəsait

qoyuluşu, istehsalın idarə olunması və texnoloji proseslərin

təkmilləşməsi şəraitində formalaşan, istehsalın nəticələrini əks

etdirən göstəricilərin köməyi ilə müəyyənləşir (ümumi məhsul,

son məhsul, ümumi gəlir, xalis gəlir) ona təminat verən kom-

ponentlər (torpaq sahəsi, əmək sərfi və istehsal fondları ilə

İntensivləşmənin səviyyəsini

xarakterizə edən göstəricilər

Hər hektar

yararlı sahəyə görə

malqaranın

sıxlığı, başla

Hər hektar

yararlı sahəyə görə

istehal

məsrəfləri,

min man

Hər hektar

yararlı sahəyə görə

əsas

fondların dəyəri, min

man

Əməyin

fondla silahlanması,

min man

Əsas fondların

quruluşu, %-lə

Hər hektar yararlı

sahəyə a/s sərfi

331

təmin olunma səviyyəsi) ilə müqayisə olunur. Sahə vahidinə

görə ümumi məhsul (son məhsul), ümumi gəlir və xalis gəlir

göstəricilərinin hər biri intensivləşmənin iqtisadi səmərəliliyini

müəyyən cəhətdən xarakterizə edir. İstehsalın iqtisadi

səmərəliliyi aşağıdakı qaydada hesablanır:

Ümumi məhsul (əmtəəlik məhsul, ümumi gəlir, xalis gəlir)

İ.İ.S. = --------------------------------------------------------------------

K/t yararlı torpaq sahəsinə, əkin yerinə, ha

Vahid sahədən məhsul istehsalının artması ümumiyyətlə,

intensivlik nəticəsini xarakterizə etsədə özlüyündə onun tam

səmərəli olması demək deyildir. Bunun üçün məsrəflərin art-

masına nisbətən məhsul istehsalı daha sürətlə, müstəsna hal-

larda isə ona bərabər olmalıdır. Başqa sözlə, istehsal olunan

məhsulun artması ilə bərabər, məhsulun maya dəyərinin aşağı

düşməsi hesabına da sahə vahidindən götürülən xalis gəlirin

məbləği artmalıdır.

İntensivləşmənin iqtisadi səmərəliliyi öz əksini əmək

məhsuldarlığının artmasında da tapır. Odur ki, vahid əmək sər-

finə düşən ümumi məhsul,ümumi gəlir və xalis gəlir göstəri-

cilərindən istifadə etməklə aşağıdakı qaydada intensivləşdir-

mənin iqtisadi səmərəsini müəyyənləşdirmək olar:

Üm (Üg;Xg) min manat

İ.İ.S. = --------------------------------------

Əmək sərfinə; adam-saat

Kənd təsərrüfatında istehsalın intensivləşməsi nəticəsində

fondla təmin olunma göstəricisinin artmasıda müşahidə edilir.

Odur ki, intensivləşmənin iqtisadi səmərəliliyinə hərtərəfli

qiymət vermək üçün istehsalın nəticə göstəricilərini istehsal

fondlarının cəminə bölürlər:

332

Ümumiyyətlə intensivləşmənin iqtisadi səmərəsinə

mürəkkəb ictimai-iqtisadi proses kimi hərtərəfli qiymət vermək

üçün göstəricilərin əksəriyyətindən sistem formasında istifadə

olunması məsləhət görülür.

Sxem 2.

Üm (Üg;Xg) min manat

İ.İ.S. = --------------------------------------

Əsas və dövriyyə fondlarının orta illik

dəyərinə

İntensivləşmənin iqtisadi

səmərəlilik göstəriciləri

1 nəfər işçiyə ümumi

məhsul çıxımı, man

1000 man.

əsas fonda

düşən

dövriyyə vəsaitinin

dəyəri,man

Hər hektar

yararlı

sahəyə

ümumi məhsul

çıxımı, min

man

Hər hektar

yararlı

sahəyə

ümumi gəlir,

min man

Hər hektar

yararlı

sahəyə düşən

xalis gəlir,

min man

Məhsulun maya

dəyəri, man

1000 man xərcə

ümumi

məhsul

çıxımı, man

1000 man əsas fonda

ümumi

məhsul

çıçıxımı

man

Dövriyyə fondunun

quruluşu, %

İstehsalın

rentabelliyi,%

333

İntensivləşmənin iqtisadi səmərəliliyini əks etdirən göstə-

ricilərə həmçinin bitkilərin və heyvanların məhsuldarlığı da

aiddir.

III. İntensivləşmənin əsas istiqamətləri. Bazar iqtisa-

diyyatı şəraitində aqrar sferanın onun tərkib hissəsi olan kənd

təsərrüfatının intensivləşdirilməsinin başlıca istiqamətlərindən

biri aqrar bölmənin sənayeləşdirilməsidir. İstehsalın kompleks

mexanikləşdirilməsi vədaha çox nəzərəçarpacaq dərəcədə avto-

matlaşdırılması, sənaye üsullarının geniş tətbiqi əsasında kənd

təsərrüfatı məhsulları istehsalına əlverişsiz iqlim amillərinin

mənfi təsiri tədricən azalır. Nəticədə istehsal daha münasib for-

mada intensiv əsaslarla idarə olunur. İstixanalarda, heyvan-

darlıq komplekslərində məhsul itehsalı iqlim amillərindən az

asılı olduğu üçün istehsalı yüksək səviyyədə mexanikləşdirmək

və avtomatlaşdırmaqla sənaye əsasına keçmək mümkündür.

İntensivləşdirmə istiqamətlərindən biri də onun hərtərəfli

kimyalaşdırılması, yəni mineral gübrələrin və başqa kimyəvi

vasitələrin, boy maddələrinin geniş tətbiq olunması, polimer

materiallardan və digər məhsullardan istifadə edilməsidir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində kənd təsərrüfatı müəs-

sisələrinin intensivləşdirilməsinin əsas istiqamətlərindən biri də

torpaqların meliorasiyasıdır. Respublikada torpaqların melio-

rativ vəziyyətinin aşağıolması yüksək və sabit məhsul götürül-

məsinə imkan vermir. Ona görə də tarlaqoruyucu meşə zo-

laqları salmaq, yeni suvarma şəbəkələri yaratmaq, külək və su

eroziyasının, həmçinin torpağın şoranlaşmasının qarşısını al-

maq yolu ilə istehsalın sabit inkişafının təmin edilməsinə böyük

əhəmiyyət verilməlidir.

İntensivləşdirmənin kompleks həyata keçirilməsini təmin

etmək məqsədilə aqrar bölmənin elmi əsaslarla idarə edilməsi

sisteminin işlənib hazırlanması və tətbiq edilməsidir. Belə bir

sistem hər bir regionun qarşılıqlı olan aqroiqlim, bioloji,

texniki, texnoloji, təşkilati-iqtisadi vəhdətini nəzərə almaqla

işlənib hazırlanmalıdır. Aqrar sferanın, onun tərkib hissəsi olan

334

kənd təsərrüfatının idarə edilməsinin vacib həlqəsiəkinçilik

sistemidir. Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar intensivləş-

dirmənin əsas istiqamətləri müəyyənləşdirilərkən növbəti əkin-

çiliyin səmərəli təşkili, torpaq eroziyasına qarşı səmərəli mü-

barizə, istehsala tətbiq olunan maşınlar sistemi, suvarma, qu-

rutma, ziyanverici və xəstəliklərə qarşı mübarizə tədbirləri ön

plana çəkilməlidir.

Aqrar bölmənin, onun sahələrinin intensiv inkişafının

təmin edilməsində cəlb edilmiş vəsaitdən daha doğrusu investi-

siyalardan geniş istifadə olunur. İnvestisiyaların aqrar sahəyə

cəlb olunmasının miqyasının genişləndirilməsi aqrar bölmədə

böhranlı vəziyyəti aradan qaldırmağa, müəssisələrin maliyyə

vəziyyətini sağlamlaşdırmağa şərait yarada bilər.

Istehsalın intensivləşdirilməsi mütərəqqi texnologiyanın,

intensiv bitki sortlarının və məhsuldar heyvan cinslərinin tətbi-

qindən də asılıdır. Müasir şəraitdə intensivləşmənin geniş ya-

yılmış formalarından biri əkinçiliyin elmi əsaslarla idarə olun-

masına imkan verən intensiv texnologiyanın tətbiqidir. Əkin-

çilikdə mütərəqqi texnologiya becərmənin tələblərinə cavab

verən münasib bitki sortlarının olmasını tələb edir. Sortun

yüksək məhsuldarlığı iləyanaşı, onun xəstəliklərə, zərərve-

ricilərə davamlılığı, vegetasiya müddətinin qısalığı, maşınla yı-

ğıma münasib olması əkinçiliyin intensivləşdirilməsinə müsbət

təsir göstərir.

4. Aqrolizinq xidməti və onun yeri

Lizinq haqqında anlayış – Lizinq elə bir maliyyə-

ləşdirmə növüdür ki, onun həyata keçirilməsi zamanı əmlaka

sahib olmaq deyil, ondan istifadə etmək vasitəsilə gəlir əldə

edilir. Bu zaman əsas diqqət balans hesabatına və ya kredit ta-

rixinə deyil lizinq olanın lizinq ödəmələrini həyata keçirmək

üçün biznes fəaliyyəti nəticəsində nəğd pul axını yarada bilmək

qabiliyyətinə yönəldilir. Bu səbəbdən lizinq uzun müddətli

335

kredit tarixinə və ya girov qoymaq üçün kifayət qədər əmlaka

malik olmayan yeni yaradılmış kiçik və orta müəssisələr üçün

daha əlverişlidir. Lizinqin iqtisadi inkişafa təsiri özünü aşa-

ğıdakı formafa biruzə verir: istehsalın yeniləşməsinə və kiçik

sahibkarlığın inkişafına müsbət təsir göstərir; maliyyə baza-

rında rəqabətin artmasına xidmət edir. Bütövlükdə iqtisadiyyata

kapital qoyuluşunun həcmini artırır: avadanlığın əsas satış

həcminin artmasına xidmət edir.

Lizinq – ingilis mənşəli “Lease” sözündən olub, mənası

“əmlakı götürmək və müvəqqəti istifadəyə vermək” deməkdir.

Lizinq haqqında hələ eramızdan əvvəl 350 –ci ildə Aristotel

özünün “Ritorika” əsərində qeyd edirdi ki, sərvət heç də mül-

kiyyət hüquqi əsasında əmlaka sahib olmaq deyil. Ondan isti-

fadə etməkdir. Aristotelin fikrincə, mənfəət əldə etmək üçün

hökmən əmlaka və ya avadanlığa sahib olmaq lazım deyil. On-

dan istifadə etmək hüququna malik olmaq və gəlir əldə etmək

kifayətdir.

Roma imperiyasında lizinq probemindən kənarda qalma-

mışdır.

Müasir lizinqin bir çox çətinlikləri bu anlayışda əşya və

müqavilə hüquqları elementlərinin birləşdirilməsi ilə

əlaqədardır. Yeni tarixdə «lizinq» anlayışı ilk dəfə olaraq 1877-

ci ildə istifadə edilmişdir. Məhz həmin ildə «Bell» telefonları

satmaqdan imtina edərək, onları icarəyə verməyə başladı.

Ənənəvi olaraq lizinq amerikan ixtirası sayılır. Bir müd-

dətdən sonra o, Amerika sahibkarları tərəfindən okean vasi-

təsilə Avropaya gətirildi. Fəaliyyətinin əsasını lizinq əməliy-

yatları təşkil edən ilk cəmiyyət 1952-ci ildə San-Fransisko

şəhərində Amerikanın «Yunayted Steyts lizinq korporeşn»

şirkəti tərəfindən yaradıldı. Amerika lizinqinin atası hesab

edilən Henri Şonfeld tezliklə dərk etdi ki, lizinq fəaliyyəti

hədsiz dərəcədə geniş imkanlara malikdir. Çox çəkmədi ki,

ABŞ-da maliyyə lizinq cəmiyyətlərinin hesablama lizinq

istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin mühüm alətinə çevrildi.

336

Keçən əsrin 60-cı illərindən başlayaraq bir çox Avropa

dövlətlərinin qanunvericiliyində lizinq fəaliyyətini ifadə etmək

üçün müxtəlif terminlərdən istifadə olunmağa başlandı.

Məsələn, Fransanın, İtaliyanın və Belçikanın lizinqə aid

normativ-hüquqi sənədlərində kredit-icarə, icarənin maliyyələş-

dirilməsi və maliyyə idarəsi üzrə əməliyyatlar kimi terminlərə

rast gəlinirdi. Məhz buna görədir ki, iqtisadi ədəbiyyatda

lizinqin mahiyyətinin və məzmununun birmənalı şərhinə az-az

hallarda təsadüf olunur. Uzun müddətdir ki, lizinqin iqtisadi

mahiyyəti mübahisəli olaraq qalır. Onun nəzəriyyə və prak-

tikada məzmunu və rolu müxtəlif cür və çox vaxt isə ziddiyyətli

şərh olunur.

Bəziləri lizinqə sahibkarlıq fəaliyyətinin kreditləşdirilmə-

sinin özünə məxsus üsulu kimi baxır, digərləri onu uzun-

müddətli icarə ilə və onun formalarından biri ilə tamamilə

eyniləşdirirlər ki, bu da öz növbəsində muzdlu və ya podrat

münasibətlərinə uyğun gəlir. Üçüncülər lizinqi istehsal vasitə-

lərinin üstüörtülü alqı-satqı qaydası və ya özgə əmlakından

istifadə hüququ hesab edirlər. Dördüncülər lizinqi özgələri

hesabına fəaliyyət kimi, daha doğrusu, vəkalət verənin tapşırığı

ilə özgə əmlakının idarə edilməsi kimi şərh edirlər.

Nəzəriyyədə və praktiki işçilər arasında lizinqin bütöv-

lükdə icarə ilə və ya onun formalarından biri ilə tam və ya

qismən eyniləşdirilməsi daha geniş yayılmışdır.

Belə ki, N.M.Vasilyev, M.I.Braqinski və V.V.Vitryanski

birbaşa və praktiki şəkildə birmənalı olaraq təsdiq edirlər ki,

lizinq və icarə arasında prinsipial fərqlər yoxdur: əgər icarə

mənşə anlayışı sayılırsa, onda lizinq növ anlayışı olub, icarənin

növlərindən biri hesab edilməlidir. I.A.Buzova, Q.A.Maxovi-

kova və V.V.Terexova lizinq ilə maliyyə icarəsi müqaviləsi

arasında bərabərlik işarəsi qoyurlar. Lizinqə məhsuldar qüv-

vələrlə istehsal münasibətlərinin qarşılıqlı əlaqədə vəziyyətini

müəyyən edən mülkiyyət münasibətlərinin reallaşdırılması

üsulu kimi baxan M.I.Leşşenkoya görə, lizinq kredit olmaqla,

337

ənənəvi bank ssudasından onunla fərqlənir ki, o, lizinq verən

tərəfindən lizinq alana əmlakın (avadanlıq, maşın, gəmi və s.)

istifadəyə verilməsi formasında, daha doğrusu, bir növ əmtəə

krediti kimi təqdim olunur.

Lizinq fəaliyyətini əmlakın əldə edilməsi və onun lizinqə

verilməsi üzrə investisiya fəaliyyəti növlərindən biri hesab edən

V.D.Qazman lizinqin mahiyyətini «...lizinq verən tərəfındən

müvəqqəti sərbəst xüsusi və cəlb edilmiş maliyyə vasitələrinin

lizinq alanın iqtisadiyyatına investisiyalaşdırılmasında...»

görür. Onun fikrincə, lizinq verən əmlakı lizinq alan üçün əldə

etməklə, onun gələcək istifadəsini maliyyələşdirir, sonradan isə

öz xərclərini çıxarır və dövri olaraq lizinq ödəmələri vasitəsilə

mükafat alır. Nəticədə lizinq verənin investisiya fəaliyyəti

hesabına lizinq alanın əsas kapitalı tamamlanır.

Qeyd edilən fikirlər müəyyən qədər obyektiv elmi

təcrübi əsaslara söykənsə də, lizinqin mahiyyətinə yanaşma-

larda bir mənalılıq olmadığına görə, onun təcrübələrində də-

qiqlik və yaxud da yarımçıqlıq nəzərə çarpır. Belə ki, lizinq

verən müəyyən bir əmlakı yalnız konkret istehlakçının

maraqlarına uyğun olaraq aldığı halda, icarəyə verən əksinə,

ilkin olaraq texniki vasitələrin müəyyən çeşidini alır və sonra

icarədən istifadə edəni axtarır. Ona görə də hesab edilir ki,

lizinq ilə icarə müqaviləsi arasında bərabərlik işarəsi qoymaq

olmaz. Lakin lizinq icarə mexanizmi ilə sıx bağlıdır. Bununla

yanaşı, bir tərəfdən lizinq öz məzmununa və mahiyyətinə görə

kredit sövdəsinə uyğun gəlir, digər tərəfdən isə, lizinq ilə bir-

başa investisiya arasında oxşarlıq vardır. Lizinqi ənənəvi bank

ssudasına alternativ olan maliyyələşdirmə forması kimi xarak-

terizə edən prof. R.M.Cəbiyevin təbirincə «...lizinq mahiyyətcə

lizinq verən tərəfdən lizinq alana istifadəyə verilən avadanlıq

şəklində kreditlir».

Beləliklə lizinq özündə təşkilati-iqtisadi münasibətlərin ən

azı üç növünü: icarə, investisiya və ticarəti birləşdirən

sahibkarlıq fəaliyyəti sistemidir. Onların hər birinin ayrı-

338

ayrılıqda məzmunu spesıfik əmlak-maliyyə lizinq

münasibətlərinin mahiyyətini tam əhatə etmir (Sxem 3).

Sxem 3.

Lizinq iqtisadi-hüquqı münasıbətlərın kompleksı kimi

Lizinq verən tərəfindən lizinq müqaviləsi üzrə əmlakın

əldə edilməsi və onun lizinqə verilməsi üzrə funksiyanın yerinə

yetirilməsi isə lizinq fəaliyyəti hesab edilir. Lizinq fəaliyyətini

hüquqi və fiziki şəxslər həyata keçirə bilərlər.

Münasibət

subyektləri

Hüquq münasibətləri Maliyyə-

kommersiya

Təşkilati-texniki

Lizinq obyektləri Lizinq münasibətləri

-mülkiyyət m

ünasibətləri

-alqı-satqı hüquqi münasibətləri

-icarə hüququ

ünasibətləri -girov münasibətləri

-investisiyalaşma və

əmtəə kreditləşməsi --münasibətləri

mülkiyyət zəmanəti

münasibətləri -tapşırıq münasibətləri

- investisiya

fəaliyyətinin tənzimlənməsi

- sığorta münasibətləri

ivestisiyalaşma

şərtləri

əmtəə kreditləşməsi

şərtləri

investisiya mənbəbri

ödəmə üsulları

sığorta şərtləri vergitutma

lizinq

predmetinin dəyərinin

qiymətləndirilməsi

əmlakı istifadə edənin

tədiyyə qabiliyyəti

-lizinq

obyektinin

almması şərtləri

lizinq şirkətlərinin

yaradılması

- lizinq layihələrinin texniki-iqtisadi

əsaslandırılması -

layihələrin ekspertizası - istifadə edənin

avadanlığa sifarişi

- lizinq obyektinin göndərilməsi və qəbulu

şərtləri

- obyektin istismar şəraiti

- müqaviblərin

bağlanması - texniki və digər

xidmattar

- lizinq bazarmda

marketinq

339

Lizinq mürəkkəb, sosial-iqtisadi haişə kimi çoxukladlı

iqtisadiyyatın formalaşması və istehsal fəaliyyətinin fəallaş-

dırılması üzrə ən mühüm funksiyalarını yerinə yetirir (Sxem 4.)

Sxem 4.

Lizinqin əlamətləri və funksiyaları

Sxemdə lizinqin sadalanan funksiyalarından yalnız dör-

dünün: maliyyə, istehsal, təchizat və vergi imtiazları funksi-

yalarının dəqiqləşdirilməsinə çalışaq.

Maliyyə funksiyası əmtəə istehsalçısının zəruri istehsal

vasitələrinin tam dəyəri haqqının birdəfəlik ödənilməsindən

azad edilməsində və ona maddi-əşya formasında uzunmüddətli

kreditin verilməsində ifadə olunur. Lizinqin istehsal funksiyası

istehsalat vəzifələrinin bahalı və mənəvi cəhətdən köhnəlmiş

Əlamətlə

r

-Xarici

iqtisadi fəaliy-

yətin inkişafı

- Əmlakın dəyərinin

ödənilməsi

-Əmlak mülkiyyətçisi-

nin və

istifadəçisinin məhdudlaşdırı

lması

-Xüsusi mülkiyyət-

çinin təkrar

istehsalı -Əmlakın

mənimsənil-

məsinin diferensiallaş-

dırılması

Funksiya

lar

İstehsal vasitələrinin

lizinqi

-Sahibkarlığın

fəaliyyəti forması -Mülkiyyət

münasibətlərinin

reallaşması üsulu -Əmlak-hüquqi

münasibətlər

kompleksi

-İnvestisiya

fəaliyyətinin növü

- İstehsal va-

sitələrinə İnvestisiya

Əmlakm

icarəyə ve-rilməsi

Alqı-satqı

Əmlaka sa-

hiblik və onun

istifadəsi

- Sahibkar-lığın həyata

keçirilməsi-

Lizinq olan tərə-

findən

əmlakmın almması

hüququ

- Maliyyə

- İstehsal - Satış

- Vergi

güzəştlərinin alınması

- Sahibkarhq

zonasının

genişləndirilm

əsi

- Rəqabət münasibətləri

nin inkişafı

- Əmlakın döv-

lətsizləşdirilm

əsi və özəlləş-

dirilməsi

340

maşınların alınması yolu ilə deyil, müvəqqəti istifadə yolu ilə

operativ olaraq həll edilməsindən ibarətdir. Bu, istehsalın

maddi-texniki təchizatının, ən yeni texnikaya, ETI-yə çıxışın

səmərəli üsuludur. Tam servisli lizinq zamanı əmlakın veril-

məsi geniş servislə, məsələn, texniki xidmət, xammalla, iş

qüvvəsi ilə təchiz olunma və s. ilə müşaiyət edilə bilər.

Satış funksiyası istehlakçı dairəsinin genişlənməsini və

yeni satış bazarlarının ələ keçirilməsini əhatə edir.

Vergi və amortizasiya güzəştlərinin alınması funksiyası

aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:

- lizinq üzrə götürülmüş əmlak istifadəçinin balansında

əks olunmaya bilər, çünki mülkiyyət hüququnu lizinq verən

özündə saxlayır;

- lizinq ödəmələri istehsal olunan məhsulun (xidmətin)

maya dəyərinə aid edilir ki, bu da müvafiq olaraq vergi tutulan

mənfəəti aşağı salır;

- lizinq obyektinin normativ xidmət müddəti bazasında

deyil, kontrakt müddəti əsasında hesablanan sürətli

amortizasiyanın tətbiq edilməsi əldə edilən mənfəəti aşağı salır

və əmlakın təzələnməsini sürətləndirir.

Nəticədə lizinq öz sferasına yeni obyektlər cəlb etməklə

təkliflərin diversifikasiyasına kömək edir, istehsal vasitələri

bazarını inkişaf və diversifikasiya etdirir.

5. Lizinq əməliyyatlannın növləri və formaları

Lizinq münasibətlərinin mənimsənilməsi üzrə məqsəd-

yönlü təcrübi işin təşkili üçün onların reallaşmasının mümkün

növlərinin, forma və üsullarının düzgün müəyyən edilməsi

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dünya təcrübəsində lizinq

münasibətlərinin çoxsaylı variantlarına rast gəlinir.

Lakin iqtisadi ədəbiyyatda hələ indiyə qədər lizinq növ-

lərinin verilməsində aydınlıq və birmənalılıq yoxdur, çox vaxt

isə anlayışların izahında qarışıqlığa yol verilir. Hələ də indiyə

341

qədər lizinq münasibətlərinin dəqiq təsnifatı, az və ya çox

dərəcədə tam siyahısı işlənib hazırlanmamışdır. Onlar arasında

sərhədlər heç də həmişə kifayət qədər lazımi səviyyədə müəy-

yənləşdirilmir, bu və ya digər növün əlamətləri müxtəlif dərə-

cədə bir müqavilədə uzlaşdırılır. Lizinq fəaliyyətinin nəzəriyyə

və təcrübəsinin anlayış aparatını təmin edən mövcud ter-

minologiyada müəyyənlik və nizamlılıq yoxdur. Məsələn, eyni

bir lizinq növünün ifadə olunması üçün maliyyə, kapital,

birbaşa, standart və s. kimi terminlər geniş yayılmışdır. Daha

böyük uyğunsuzluq lizinqin müxtəlif növ, tip və formalarının

ayrılmasının əsası kimi qəbul edilmiş əlamətlərin seçilməsində

meydana çıxır.

Mülki Məcəllədə bazar sferası üzrə lizinqin yalnız iki

forması: daxili və beynəlxalq formaları ayrılır. 1994-cü ildə

qəbul edilmiş «Lizinq xidməti haqqında» AR Qanununda isə

lizinq xidmətini onun həyata keçirilməsinə yönəldilən vəsaitin

mənbəyinə görə, lizinq haqqının tərkibinə görə və lizinq

müqaviləsi subyektlərinin iştirakına görə təsnifləşdirilmişdilər.

V.D.Qazmanın fikrincə, lizinqin formalarını müəyyən

edərkən əsas təsnifat əlamətləri kimi aşağıdakıları götürmək

lazımdır:

- icarəyə götürülən əmlaka münasibətinə görə: xalis,

tam, natamam;

- maliyyələşmə tipinə görə: təcili, təzələnən

- iştirakçıların tərkibinə görə: ikitərəfli və ya birbaşa,

birbaşa maliyyə, vendor- lizinq, qaytarma, dolayı, çoxtərəfli

(səhmdar, leverec- lizinq, ayrıca, qrup halında), sublizinq;

- əmlakın tipinə görə: daşınar və daşınmaz əmlak;

- əmlakın ödəmə dərəcəsinə görə: tam və natamam

ödəməli;

- bazar sektoruna görə: daxili, beynəlxalq;

- vergi imtiyazlarına münasibətə görə: əmlaka vergitu-

tulması üzrə imtiyazlardan istifadə etməklə, imtiyazlardan isti-

fadə etməməklə;

342

- lizinq ödəmələrinin xarakterinə görə: lizinq

növləri (maliyyə, operativ), pullu, kompensasiyalı.

Iqtisadi ədəbiyyatda bəzən lizinq əməliyyatlarının növləri

və formaları qarışdırılır. Bəzən lizinqin əsas növləri kimi

maliyyə və operativ lizinqlər, formaları kimi isə bir çox

əlamətlərə görə təsnifləşdirilən lizinqlər götürülür. Məsələn,

maliyyə və operativ lizinqləri lizinqin əsas növləri kimi qəbul

edən M.I.Leşşenkoya görə müxtəlif əlamətlər üzrə lizinqin əsas

təşkilati formalarının təsnifatı aşağıdakı kimi olmalıdır:

- lizinqin obyektinə görə: daşınar və daşınmaz əmlak

lizinqləri;

- sövdələşmənin davamlılığına görə: obyektin

istifadəsi normativ müddətli maliyyə lizinqi, normativ istifadə

müddətindən aşağı dövrlü operativ lizinq;

- amortizasiya şərtlərinə görə: tam amortizasi-

yalı, natamam amortizasiyalı lizinqlər;

- bazar sferasına görə: daxili, beynəlxalq, tranzit lizinq-

lər;

- sövdələşmənin təşkili növünə görə: birbaşa, do-

layı, qaytarma, «leverec- lizinq»;

- xidmət həcminə görə: xalis, tam və natamam xidmət

dəsti, kompleks, baş lizinqlər;

- lizinq ödəmələrinin tipinə görə: pullu, kompen-

sasiyalı qarışıq lizinqlər;

- vergi imtiyazlarına münasibətə görə: həqiqi, fiktiv

lizinqlər.

Göründüyü kimi, iqtisadi ədəbiyyatda çox vaxt lizinq

münasibətlərinin forma və növləri qarışdırılır. Eyni zamanda,

ölkənin qanunvericilik aktlarında, o cümlədən, Mülki

Məcəllədə daxili və beynəlxalq lizinqin, lizinqin formaları kimi

şərh olunması heç də metodoloji cəhətdən elmi əsaslara söy-

kənmir. Çünki doğrudan da daxili və xarici lizinq bazar sferası

əlamətlərinə görə xarakterizə edilən lizinq növlərinə daha çox

uyğun gəlir.

343

Bundan başqa, fikrimizcə, lizinq əməliyyatlarının for-

maları xeyli dərəcədə onun məzmunu ilə əlaqələndirilməli və

onu tamamlamalıdır. Məhz bu mənada lizinqin forma və növ

baxımından düzgün təsnifatı V.A.Qoremıkinin dərsliyində öz

ifadəsini tapmışdır.

Beləliklə, lizinq ümumilikdə sahibkarlıq fəaliyyətinin

mülkiyyət və investisiya münasibətlərini və xüsusi təsərrü-

fatçılıq sistemini ifadə edən təşkilati forması sayılır, lakin hər

bir müstəqil hadisə və iqtisadi kateqoriya kimi o, öz xüsusi

məzmununa və müxtəlif təzahür formalarına malikdir. Lizinq

məhsuldar qüvvələr və istehsal münasibətləri elementlərinin

müəyyən qarşılıqlı təsirini ifadə etdiyinə görə o, maddi-əşyavi

əsasa və sosial-iqtisadi məzmuna malikdir.

Lizinqin sosial-iqtisadi məzmunu mülkiyyət və şaquli və

üfiqi istiqamətlərdə birgə iqtisadi fəaliyyət münasibətləri ilə,

habelə mülkiyyətin transformasiyası şərtləri ilə müəyyən

olunur.

Lizinqin maddi-əşyavi tərəfi istehsalın təşkili-hüquqi

formaları, sahibkarlıq fəaliyyətinin bütün və ya bir qisim maddi

ünsürlərinin muzdla tutulması, əmlakın alqı-satqısı müna-

sibətləri və kreditləşmə şərtləri ilə xarakterizə edilir.

Buradan belə bir qənaətə gəlmək olar ki, lizinq müna-

sibətlərinin əsas formaları aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Əmlakın əldə edilməsi və kreditləşdirmə.

2. Əmlakın muzdla tutulması:

- tam;

- qismən.

3. Təşkilati-hüquqi formalar:

- müstəqil;

- təsərrüfatdaxili.

4. Sahibkarın təsərrüfat sahibi kimi ayrılması:

- fərdi;

- korporativ.

344

Lizinq növlərinin faset metodu ilə diferensiallaşdırılması

üçün müxtəlif meyarlar tətbiq olunur: sövdələşmənin təşkilati

forması, münasibətin davamlılığı, tərəflərin öhdəliklərinin

həcmi, lizinq obyektlərinin xüsusiyyətləri və onların amortiza-

siya şərtləri, lizinq ödəmələrinin tipi, vergi güzəştlərinə mü-

nasibət və bazar sektoru, lizinq verənin risk dərəcəsi, lizinq

sövdəlşmələri iştirakçılarının tərkibi və s. (Sxem 5.).

Lizinq növlərinin təsnifləşdirmə əlamətlərini iki qrupda

birləşdirmək olar:

1.Təşkilati-hüquqi əlamətlər:

- sövdələşmənin təşkili forması;

- servis xidmətlərinin həcmi;

- sövdələşmə iştirakçılarının tərkibi;

- lizinq münasibətlərinin obyekti;

- sövdələşmənin davamlılığı;

- bazar sferası.

2. Maliyyə-iqtisadi əlamətlər:

- fıskal şərtlər;

- sövdələşmənin ölçüsü;

- maliyyələşmə üsulu;

- lizinq verənin riski;

- lizinq obyektinin amortizasiya rejimi;

- lizinq ödəmələri sistemi

345

Sxem 5. Lizinqin əsas növlərinin təsnifatı.

LİZİNQ

Təsnifat əlamətləri

Lizinq obyekti

Sövdələşmənin

təşkili forması

Sövdələşmənin

davamlılığı - Birbaşa

- Qaytarma

- Göndərənə lizinq

- Dolayı

- Qarışıq

- Müxtəlif növlü:

sublizinq üçtərəfli

çoxtərəfli

Xidmət

həcmi

- Daşınar əmlakın

lizinqi

- Daşınmaz əmlakın

lizinqi

- Toxum lizinqi

- Məhsuldar heyvan

lizinqi

- Müxtəlif növlü:

xüsusi

- Obyektin nor-

mativ istifadə

müddətindən az

dövrlü operativ

- Yeniləşən

- Revolver

- Obyektin nor-

mativ istifadə

müddətli

maliyyə

- Müxtəlif

növlü ayrılmış

(leverc) qrup

halında

(səhmdar) vergi

rıçaqlı

- Xalis

- Zərfdə

(tam xidmət

dəsti ilə,

kompleks)

- Natamam

xidmətlər

dəsti ilə

-Baş

Bazar

sferası

- Daxili

- Xarici

- Müxtəlif

növlü:

birbaşa ixrac

tranzit

birbaşa daxili

Lizinq

ödəmələrinin

tipi

Pullu

- Kompensasiyalı

- Kombinə

edilmiş

Lizinq verənin

risk səviyyəsi

- Zəmanətli

- Təmin

olunmamış

- Qismən

təmin olunmuş

Amortizasiy

a şərtləri

Vergi güzəştlərin

ə münasibət

- Tam olmayan

amortizasiya ilə

- Tam amortizasiya ilə

- Müxtəlif növlü:

sürətli amortizasiya ilə

- Fiktiv

- Həqiqi

346

6. Lizinq münasibətlərinin formalaşmasının

dünya təcrübəsi

Azərbaycanda lizinqin inkişafı xarici ölkələrdə, xüsu-

silədə inkişaf etmiş bazar ölkələrində lizinq fəaliyyətinin təşki-

linin forma və metodlarının hərtərəfli təhlilini tələb edir.

Dünya ölkələrinin təcrübəsi sübut edir ki, son illər lizinq

əməliyyatları əksər ölkələrdə iqtisadiyyatın stabilləşdirilmə-

sinin və inkişafının ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. Onlarda

lizinq həcminin artım tempi maşın və avadanlıq istehsalına xü-

susi kapital qoyuluşunun artım tempini xeyli ötüb keçir. Lizinq

həm daxili, həm də xarici bazarlarda məhsulların satışı zamanı

geniş istifadə olunur.

2000-ci ildə dünyada lizinq formasında yeni avadanlıq,

maşın və mexanizmlərlə maliyyələşməyə 400 mlrd ABŞ

dollarından yuxarı məbləğ yönəldilmişdir ki, bu da kəmiyyətcə

birbaşa xarici invsetisiyalara bərabərdir. Avtomobil, mülki

təyyarə və dəniz gəmilərindən başqa, beynəlxalq lizinqin pred-

metləri çox vaxt inşaat avadanlığı, hesablama texnikası, dəzgah

və avadanlıq olur.

Hazırda inkişaf etmiş ölkələrdə investisiyanın 25-30%-i

lizinq əməliyyatlarının payına düşür, yeni növ məhsulların

80%-ə qədəri icarəyə götürülmüş avadanlıqlarda istehsal olunur

(cədvəl 3).

Cədvəl 3.

XX əsrin sonlarında maşın və avadanlığa investisiyanın

ümıımi məbləğində lizinqin xüsusi çəkisi

Olkələr Lizinqin xüsusi çəkisi, %-lə

1. Almaniya, Fransa, Isveç, Ispaniya 12-17

2. İtaliya, Hollandiya 12-14

3. Avstraliya, Danimarka, 8-10

347

Norveç, Yaponiya

4. ABŞ 25-30

Lizinq xidmətlərinin müasir dünya bazarı dünyanın

iqtisadi mərkəzlərində: ABŞ, Qərbi Avropa və Yaponiyada

cəmlənmişdir ki, onların da payına dünyada lizinq sövdə-

ləşmələri həcminin təxminən 93%-i düşür.

Honkonq, İndoneziya, Tayvan, Sinqapur və xüsusilə də

Cənubi Koreyada lizinqin dinamik inkişafı müşaiyət olunur.

Cənubi Koreya dünya təsnifatında beşinci yerə çıxmışdır.

Lakin əksər ölkələrdə lizinq qanunvericiliyi köklü

fərqlərə malikdir. Belə ki, kontraktın sonunda avadanlıq alışı

opsionlu lizinqin fransız modeli Ingiltərədə lizinq sövdələşməsi

deyil, icarə - satış sövdələşməsi hesab edilir. ABŞ-da da opsion

lizinqin mütləq şərti sayılmır. Lizinq zamanı alış opsionunun

rolu ümumilikdə birbaşa əks qiymətləndirmələrə malikdir.

Məsələn, Belçika, Fransız və Italiya qanunvericilikləri alış

opsionuna lizinq müqaviləsinin mütləq elementlərindən biri

kimi baxır.

Lizinqləşdirilən əmlakın mühasibat uçotu qaydalarında da

vahidlik yoxdur. Mühasibat uçotunun ingilis-sakson sistemi

lizinq obyektinin icarədarın balansında əks olunmasını nəzərdə

tutur, Fransada və bir sıra digər ölkələrdə mövcud normalara

görə isə, o, lizinq şirkətinin balansında nəzərə alınır.

Dünya təcrübəsində indiyə qədər lizinq anlayışının özü-

nün hətta vahid şərhinə rast gəlinmir. Lakin bu, yalnız lizinq

əməliyyatlarının (Fransada kredit-icarə, Belçikada maliyyə

icarəsi və s.) izahı üçün müxtəlif terminlərin istifadəsi ilə bağlı

deyildir. Bu, hüquqi və iqtisadi xüsusiyyətlərlə əlaqələndiril-

məlidir. Eyni zamanda, nəzərə alınmalıdır ki, ölkələrin ço-

xunda, o cümlədən də ABŞ-da lizinq sövdələşmələrini tən-

zimləyən xüsusi qanunvericilik yoxdur, lizinq müqaviləsindən

meydana çıxan münasibətlər isə mülki və ticarət hüququnun

348

ümumi müddəları ilə, vergi qanunvericiliyi ilə tənzimlənir. Bu

ölkələrdə başlıca rolu lizinq və məhkəmə təcrübəsi oynayır.

Bəzi ölkələrdə, o cümlədən Fransa, Belçika və Ispaniyada

xüsusi lizinq qanunvericiliyi mövcuddur. Həmin ölkələrin

normativ aktlarında lizinqin tərifı verilir, əlamətləri sadalanır,

maliyyə lizinqi müqaviləsinin bağlanması haqqında şərtlər

müəyyən edilir, lizinq verənin cavab verməli olduğu tələblər

şərh olunur. Bundan başqa, lizinq müddəti və əmlakın normativ

xidmət müddəti arasındakı nisbət, eləcə də lizinq verən, lizinq

alan və əmlakın satıcısı arasındakı münasibətlər qanunveri-

ciliklə tənzimlənir.

Bununla belə, lizinqin xüsusi olaraq, hüquqi təminatının

mövcudluğundan və yoxluğundan asılı olmayaraq maliyyə və

operativ lizinqin mahiyyətinin iqtisadi və hüquqi anlayışları

mühasibat uçotunun istifadə olunan metodlarına nisbətən öndə

dururlar.

Xarici ölkələrdə lizinq münasibətlərinin tənzimlənməsi

təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi onların hüquqi təminatının üç

səviyyəsini ayırmağa imkan verir:

- lizinq sövdəlşmələrini tənzimləyən xüsusi qruplara

malik ölkələr (Fransa, Belçika, Italiya və s.);

- xüsusi qanunvericilik aktlarına malik ölkələr (İngiltərə,

Avstraliya);

- xususi qanunlara və qanunvericilik aktlarına malik

olmayan ölkələr (ABŞ, Almaniya).

Birinci qrup ölkələrin xüsusi qanunlarında lizinq zamanı

meydana çıxan üçtərəfli münasibətlərin bütün kompleksinin

tənzimlənməsi cəhdi bir çox vacib məsələlərin müfəssəl surətdə

nizama salınmasının yoxluğu ilə uzlaşdırılır. Bu aktlara uyğun

olaraq lizinq müqaviləsində üçtərəfli əsasda mütləq göstərilir

ki, avadanlıq növbəti dəfə icarəyə verilməsi məqsədilə əldə

edilir və o, yalnız istehsal məqsədləri üçün istifadə oluna bilər,

eləcə də alış hüququ haqqında şərtlərə və müqavilə müddətinin

qurtarmasından sonra avadanlığın əldə edildiyi qiymətə

349

məhdudiyyətlər qoyulur. Bununla yanaşı həmin ölkələrdə risk

və məsuliyyətin meydana çıxması məsələləri mülki və ticarət

hüququnun ümumi normaları ilə həll edilir.

Ikinci qrup ölkələrdə lizinqin hüquqi tənzimlənməsi iki

prinsipdən irəli gəlməklə - müvəqqəti istifadəyə verilmiş əm-

lakın dəyərindən asılı olmaqla və lizinq müqaviləsi subyekt-

lərindən asılı olmaqla həyata keçirilir. Məsələn, İngiltərənin

qanunvericilik təcrübəsində lizinq obyektinin dəyəri 2000 funt

sterlinqi keçmədiyi və istifadəçinin isə hüquqi şəxs sayıldığı

şəraitdə 1965-ci ildə qəbul edilmiş icarə-satış haqqında Qanu-

nun normaları tətbiq olunur.

Üçüncü qrup ölkələr üçün lizinqin inkişafına xüsusi

qanunvericiliyin yoxluğunun maneçilik törətmədiyi ABŞ-ın

hüququ səciyyəvidir. Bu onunla izah olunur ki, yaxın vaxtlara

kimi ABŞ-da lizinqə müraciət edilməsinin başlıca sövqedici

motivi amortizasiyalı vergi güzəştləri sayılırdı. Onlar isə öz

növbəsində vergitutma məsələləri üzrə qanunvericilik aktla-

rında nizama salınırdı. Bu qrup ölkələrdə lizinq sövdələşmə-

lərinə rəğmən, həm də mülki və ticarət hüququnun ümumi

müddəaları geniş istifadə edilir.

Lizinq münasibətlərinin subyektləri haqqında məsələ də

bir çox ölkələrdə müxtəlif cür həll edilir. Məsələn, Fransada

lizinq sövdələşmələrini banklar və onunla əlaqədar olan ixtisas-

laşdırılmış maliyyə təşkilatları həyata keçirə bildiyi halda,

ABŞ-da kommersiya banklarına maliyyə xidmətlərinin müəy-

yən növlərini yerinə yetirmək qadağan edilir. Lizinq şirkətləri

bir qayda olaraq banklardan təcrid edilmişdir. Belçikada

lizinqlə yalnız İqtisadiyyat Nazirliyinin xüsusi icazəsini almış

təşkilatlar məşğul ola bilər. İtaliyada lizinq verən müəyyən

həcmdə kapitala malik olmalıdır. ABŞ-da lizinq şirkətlərinin 4

növü geniş yayılmışdır:

- banklar və ya onların şöbələri;

- istehsalçı firmaların texnika lizinqi üzrə ixtisas-

laşdırılmış bölmələri;

350

- müstəqil lizinq firmaları;

- digər təşkilatlar (sığorta, broker, investisiya və s.).

Bankların lizinq biznesi sferasına fəal tətbiqi aşağıdakı bir

sıra şərtlərlə müəyyən edilir:

- praktiki olaraq bütün ölkələrdə banklara əmlakın lizinqə

verilməsinə, yəni bilavasitə icarədar rolunda çıxış etməsinə

icazə vermişdir. Nəticədə keçən əsrin 60-70-ci illərində

şirkətlərdə likvid vəsaitlərin kəskin çatışmazlığı yarandıqda

banklar bu hüquqdan istifadədən yararlandılar və avadanlığı

lizinqə verməyə başladılar;

- bir sıra ölkələrdə qanunvericilik banklara eyni bir borc

alana onların nizamnamə kapitalının 10%-ni keçməyən həcmdə

kredit verilməsini qadağan etdiyi halda lizinq üçün oxşar

məhdudiyyətlər tətbiq edilmir;

- lizinq əməliyyatları formaca kreditləşmə variantları,

bəzi hallarda isə onların əsas məzmunu maliyyələşdirmə kimi

çıxış etdiyindən banklar lizinq layihələrinin təşkili və yerinə

yetirilməsi üzrə zəruri iştirakçılara çevrilirlər. Bu gün artıq heç

bir kifayət qədər iri əməliyyat bankların bilavasitə iştirakı

olmadan keçinə bilmir.

ABŞ-da lizinqin sürətli inkişafının əsas səbəblərindən biri

vergi güzəştləri sayılır. Bu isə sürətli amortizasiyadan və inves-

tisiyalı vergi güzəştindən ibarətdir (yeni investisiyaların

dəyərinin 10%-ə qədəri vergi məbləğindən tutulur). Məsələn,

avadanlığının alınması üzrə məsrəflər 100000 dollar, inves-

tisiya güzəşti 10% olarsa, büdcə məbləğindən 10000 dollar

çıxılır. Lakin vergi güzəştləri yalnız o halda meydana çıxdı ki,

muqavilə ABŞ-ın Maliyyə Nazirliyinin daxili gəlirlər idarəsinin

icarə üçün müəyyən etdiyi aşağıdakı qaydalara uyğun gəldi:

- lizinqin davamlılığı 30 ildən aşağı olmalıdır;

- lizinq müddətinin sonunda obyekt öz ilkin dəyərinin

20%-dən az olmyan qalıq dəyərinə malik olmalıdır;

- lizinq dövrü avadanlığın xidmət müddətinin 75%-ni

ötməməlidir;

351

- lizinq verən tərəfindən lizinq obyektinə minimal

sərmayə onun dəyərinin 20%-dən az olmamalıdır;

- bəzi yaxşılaşdırmalardan başqa lizinq alan lizinq

obyektinə sərmayə qoymamalıdır;

- lizinq ödəmələr qrafikini nəzərdə tutmamalıdır,

çünki onlar başlanğıcda böyük, sonra isə kiçik ola bilər;

- lizinq verən vergi güzəştlərindən asılı olmayaraq lizinq

üzrə mənfəətin alınmasını nəzərdə tutmalıdır;

- lizinqin uzadılması imkanı avadanlığın normal bazar

dəyərini nəzərdə tutmamalıdır.

ABŞ-da avtomobil nəqliyyatı vasitələrinin lizinqi daha

geniş yayılmışdır ki, o da açıq və bağlı formalarda həyata

keçirilir.

Belçikada lizinqin həyata keçirilməsi xüsusiyyətləri aşa-

ğıdakılardır:

- əmlak icarədar tərəfindən yalnız peşəkarlıq məqsədləri

üçün istifadə olunmalıdır;

- əmlak icarədar tərəfindən onun növbəti lizinqi məqsə-

dilə əldə olunmalı və gələcək icarədarın təbblərinə uyğun

gəlməlidir;

- lizinqin müddəti əmlakın istismar müddətindən yuxarı

olmamalıdır;

- icarə haqqının elə bir ölçüsü müəyyən edilir ki, bu,

icarədara icarəyə götürülən əmlakın xərclərini kontraktın

fəaliyyət müddəti ərzində ödəməyə imkan verir;

- kontraktda əmlakın qalıq dəyərinə müvafiq qiy-

mətlə lizinqin qurtarması onunla icarəyə götürülən əmlakın

mülkiyyətçi kimi icarədara hüquq verilməsi nəzərdə tutulma-

lıdır.

Ingiltərədə kontrakt o zaman lizinq sövdələşməsi sayılır

ki, aşağıdakı şərtlər yerinə yetirilmiş olsun:

- o, əmlakın istismar müddətinin 75%-dən az olmayan

müddətə bağlanır;

352

- burada əmlakın dəyərinin kontarktın fəaliyyət müddəti

ərzində tam ödənilməsi nəzərdə tutulur.

Avstriyada lizinqin həyata keçirilməsi xüsusiyyətləri

aşağıdakılardır:

- lizinq kontraktının əsas müddəti əmlakın iqtisadi

xidmət müddətinin 40-80%-ə bərabər olur;

- alış opsionunun dəyəri opsionun reallaşma anma

əmlakın dəyəri ilə uyğun gəlməlidir;

- lizinq müqaviləsinin davametmə müddətində dövri

ödəmələr nominal olmalıdır;

- əgər lizinq kontraktının predmeti yalnız istifadəsi üçün

zəruri olan xüsusi əmlak sayılırsa, onda belə əmlakın iqtisadi

mülkiyyətçisi istifadəçi sayılır.

7. Azərbaycanda lizinq bazarının formalaşması

Keçid iqtisadiyyatına malik ölkələrin inkişafında əlverişli

maliyyə vasitəsi kimi mühüm rol oynayan lizinq mövcud olan

problemlərin aradan qaldırılmasında optimal vasitə sayılır.

Odur ki, çoxukladlı iqtisadiyyata, bazar münasibətləri yolunu

əsas tutan Azərbaycan Respublikasının, xüsusində onun qeyri-

neft sektorunun inkişafında lizinqin əhəmiyyəti əvəzedilməzdir.

Bu məqsədlə 1997-ci ildə Respublika Nazirlər Kabineti

Material Ehtiyyatları Nazirliyini ləv etdi və onun bazasında

“Azərkontrakt” DövlətKontrakt Korporasiyasını (D.K.K.)

yaratdı. Yni zamanda “Azərkirayə” müəssisə DKK “Azər-

kontrakt” SC-nin ixtiyarına verildi. 1999-cu ilin sonunda

“Azərkirayənin” bazasında yeni “Azərlizinq” müəssisəsi yara-

dıldı. Hələ o zaman müəssisənin yaradılmasında məqsəd mül-

kiyyət formasından asılı olmayaraq müəssisə və təşkilatlara, o

cümlədən xarici firma və şirkətlərə mümkün olan hər cür lizinq

xidmətləri göstərmək idi.

İlk vaxtlar “Azərlizinq” öz fəaliyyətində yerqazan və yol

inşaatı texnikasının, nəqliyyat vasitələrinin və ixtisaslaşdırılmış

353

nəqliyyatın, kiçik mexanikləşdirmə vasitələrinin, elektron-ölçü

və məişət texnikasının qısa və uzunmüddətli lizinqi ilə məşğul

olurdusa, tədriclə onun fəaliyyət dairəsi daha da genişləndi.

Artıq bu xidmət növləri ilə yanaşı, “Azərlizinq” öz müştə-

rilərinə maşın və mexanizmlərin, nəqliyyat vasitələrinin xidmət

heyəti ilə birgə təqdim olunması, ağır çəkili və uzun ölçülü

yüklərin daşınması, habelə lizinqə verilən texniki vasitələrin

təmiri və onlara xidmətin göstərilməsi kimi yüksək səviyyəli

lizinq əməliyyatları təklif edir.

Hazırda Azərbaycanda lizinq sazişi xeyli sadələşdiril-

məklə aşağıdakı mərhələlərdən keçir:

1. Lizinq müraciəti. Potensial lizinq alan onu maraq-

landıran obyektin geniş təsvirini verməklə lizinq müraciətinin

formasını doldurur.

2. Müraciətə baxılması. Müraciətə lizinq şirkəti tərəfindən

baxılır.

3. Müraciətin təsdiqlənməsi. Müraciət lizinq şirkətinin

kredit komitəsi tərəfındən təsdiq edilir.

4. Lizinq müqaviləsinin bağlanması.

5. Alqı-satqı müqaviləsinin bağlanması. Lizinq verən və

satıcı arasında alqı-satqı müqaviləsi bağlanılır.

6. Lizinq obyektinin əldə edilməsi. Lizinq verən lizinq

obyektini lizinq alanın müvəqqəti sahibliyinə və istifadəsinə

vermək üçün onu mülkiyyət hüququ ilə əldə edir.

7. Sığorta. Lizinq müqaviləsi ilə ayrı qayda nəzərdə

tutulmadıqda satıcı lizinq obyektini sığortalamalıdır.

8. Lizinq obyektinin lizinq alana verilməsi.

9. Lizinq ödənişləri. Lizinq alan lizinq obyektindən isti-

fadəyə görə mütəmadi olaraq lizinq ödənişlərini həyata keçirir.

10. Monitorinq - maliyyə nəzarəti.

11. Mülkiyyət hüququnun lizinq alana keçməsi.

Azərbaycanın lizinq sektoruna investisiyanın həvəs-

ləndirilməsi özünü aşağıdakılarda biruzə verir:

- lizinq inkişaf mərhələsindədir;

354

- ölkə üzrə lizinq portfelinin dəyəri 2,5 mln. dollardır;

- tətbiq olunan faiz dərəcələri 20-25%-dir;

- əsas sferalar: yeyinti sənayesi - 18%, tikinti - 24%,

yüngül sənaye -12%;

- lizinqin stimullaşdırılması yolları: Lizinqin üstün-

lüyünü potensial istehlakçılara çatdırmaq məqsədilə geniş

tədbirlər aparılması; qanunvericilikdə dəyişikliklər; lizinq üzrə

gətirilən avadanlığın ƏDV-dən və gömrük rüsumlarından azad

edilməsi; lizinq şirkətləri üçün vergi güzəştlərinin tətbiqi; bu

güzəştlər həmişəlik olmalı deyil; lizinqin stimullaşdırılması

üçün 5 illik dövrə kifayətdir.

Məlum olduğu kimi, 2000-ci il sentyabr ayının 1-də

qüvvəyə minmiş AR Mülki Məcəlləsi ölkənin mülki qanun-

vericiliyinin əsasını təşkil edir. Burada kommersiya əməliyyat-

larında iştirak edən tərəflərin mülkiyyət və müqavilə hüquqları

habelə, öhdəlikləri təsbit olımur, hüquqi baxımdan tənzimlənir.

Onu da qeyd edək ki, Mülki Məcəllədə «lizinq» anlayışı

şərh olunmasa da, lizinq müqaviləsi tərəflərinin öhdəlikləri

müəyyənləşdirilmişdir. Mülki Məcəlləyə uyğun olaraq, lizinq

müqaviləsinə görə lizinq verən müəyyən əşyanı lizinq alanın

istifadəsinə verir. Məcəllə həmçinin lizinq obyektinin satıcısını

da lizinq müqaviləsinin bir tərəfı kimi qəbul edir.

2003-cü ilin avqustunda Mülki Məcəllənin lizinqi tənzim-

ləyən hissəsinə 18 yeni maddənin əlavə edilməsi barədə qanun

qüvvəyə minmişdir. Bununla bağlı ölkə prezidentinin müvafiq

Fərmanında Iqtisadi Inkişaf Nazirliyinə lizinq xidmətlərinin sti-

mullaşdırılması haqqında təkliflərin hazırlanması tapşırılmışdır.

Həmin tapşırığın icrası kimi Vergi Məcəlləsinə lizinq obyekti

olan əmlakın sürətli amortizasiyası, habelə lizinq əməliyyat-

larının əlavə dəyər vergisindən azad edilməsi ilə bağlı dəyi-

şikliklər edilmişdir. Qüvvəyə minmiş dəyişikliklər 1994-cü ildə

qəbul edilmiş «Lizinq xidməti haqqında» qanun üzərində

aparılan işin nəticəsi kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Dəyişikliklər nəticəsində Mülki Məcəllənin lizinqini tənzim-

355

ləyən müddəaları beynəlxalq standartlar səviyyəsinə çat-

dırılmışdır.

Ölkənin lizinq qanunvericiliyinin müsbət tərəflərindən

biri də lizinq əməliyyatlarının aparılmasına lisenziyanın tələb

olunmamasıdır. 2002-ci ilin sentyabrından etibarən ölkə Prezi-

dentinin Fərmanına əsasən lizinq də daxil olmaqla bir sıra

sahibkarlıq fəaliyyəti növləri üçün lisenziyanın alınması tələb

olunmur.

AR Vergi Məcəlləsinin 140-cı maddəsinə əsasən lizinq

müqaivləsi aşağıda göstərilmiş şərtlərdən birinə cavab

verməlidir:

- lizinq müqaviləsi ilə icarə müddəti qurtardıqdan sonra

əmlakın mülkiyyətə verilməsi nəzərdə tutulur, yaxud icarə

müddəti qurtardıqdan sonra, icarəçi əmlakı müəyyən edilmiş

və ya qabaqcadan güman edilən qiymətlərlə almaq hüququna

malikdir, yaxud;

- icarə müddəti icarəyə götürülən əmlakın istismar

müddətinin 75%-indən artıqdır, yaxud;

- icarə müddəti qurtardıqdan sonra əmlakın qalıq dəyəri

icarənin əvvəlinə onun bazar qiymətinin 20%-dən azdır, yaxud;

- icarə haqqının ödəniləcək məbləği əmlakın icarənin

əvvəlinə olan bazar qiymətinin ən azı 90%-nə bərabərdir və ya

ondan artıqdır, yaxud;

- icarəyə götürülən əmlak icarəçi üçün sifarişlə hazırlan-

mışdır və icarə müddəti qurtardıqdan sonra icarəçidən başqa

heç kəs tərəfindən istifadə edilə bilməz.

1. Maliyyə xidmətlərinə aid edildiyi üçün lizinq əməliy-

yatları ƏDV-dən azad edilmişdir. Bunun nəticəsində lizinq və

bank krediti üçün bərabər vergi mühiti yaradılmışdır.

2. Lizinq obyektini balansında uçota alan lizinq münasi-

bətinin subyekti lizinq obyektinə sürətləndirilmiş amortizasiya

tətbiq edə bilər və bununla da vergiyə cəlb olunan mənfəətini

amortizasiya məbləğində azalda bilər.

356

Bütün bu dəyişikliklər lizinqdən istifadə edilməsi üçün

maliyyə stimulları olmaqla Azərbaycanda lizinq bazarının

formalaşması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Beləliklə, aparılan tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycanın

lizinq sektorunda lizinqin hüquqi tənzimlənməsi sahəsində baş

verən müsbət dəyişikliklər aşağıdakılardan ibarət olmuşdur:

- ölkə prezidentinin 2 sentyabr 2002-ci il tarixli fərma-

nına əsasən lizinq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün

xüsusi razılıq (lisenziya) alınması tələb olunmur;

- 9 avqust 2003-cü il tarixdə qüvvəyə minmiş dəyişik-

liklər nəticəsində Mülki Məcəlləyə 18 yeni maddə əlavə edil-

mişdir;

- lizinq əməliyyatları ƏDY-yə cəlb edilmir;

- lizinq obyektinə lizinqalan tərəfindən sürətləndirilmiş

amortizasiya (əmsal 2) tətbiq olımur.

Lakin bununla belə, ölkənin lizinq qanunvericiliyində

bəzi ziddiyyətli məqamlar da mövcuddur. Bir tərəfdən, AR

Mülki Məcəlləsində (MM) «lizinq», Vergi Məcəlləsində (VM)

isə «maliyyə lizinqi» terminlərindən istifadə edilir. Digər tə-

rəfdən isə, MM-nin 38-ci fəslində və VM-nin 140-cı maddə-

sində lizinq müqaviləsinin mahiyyəti fərqli şəkildə izah olunur.

Belə ki, Mülki Məcəllə lizinqi daha çox formal meyarlarına,

Vergi Məcəlləsi isə faktiki xüsusiyyətlərinə görə qiymətləndi-

rilir.

Beynəlxalq təcrübədən də məlumdur ki, mövcud vergi

güzəştlərindən sui-istifadə edilməsi məqsədilə yalan lizinq

əqdləri bağlana bilər. Bizim MM-nin 340.2-ci maddəsinə görə

bu cür əqdlər etibarsız hesab edilir. Odur ki, lizinq əqdinin fak-

tiki mahiyyətini müəyyən etmək üçün qanunvericilik tələb-

lərinin mövcudluğu zəruridir. Lakin əslində bu və bütün digər

tələblərin vahid normativ-hüquqi aktda təsbit edilməsi daha

məqsədəuyğundur. Əks təqdirdə təcrübədə, məsələn, MM-yə

uyğun tərtib edilmiş hər hansı lizinq müqaviləsi VM-nin

357

tələblərinə cavab vermədikdə bağlanmış əqdin aidiyyatı

müəmmalı qalacaq.

Buna görə də lizinq əqdinə dair bütün tələblər, o cüm-

lədən VM ilə müəyyən edilmiş tələblər yalnız MM-də müəyyən

edilməli və bu zaman bütün digər qanunvericilik aktlarında

«lizinq» terminindən istifadə etmək lazımdır. Qeyd olunan tə-

ləblərə cavab verməyən lizinq müqaviləsi mahiyyətdən asılı

olaraq nisyə alqı-satqı və yaxud əmlak kirayəsi (icarə) əqdinə

aid edilməlidir.

MM-nin bəzi mövcud müddəaları lizinq adı altında faktiki

olaraq başqa əqdin bağlanmasına zəmin yaradır. Belə ki, MM-

nin 747.3-cü maddəsinə görə lizinq alana müqavilə müddəti

qurtardıqdan sonra lizinq predmetini əldə etmək vəzifəsi həvalə

edilə bilər. Aydındır ki, belə bir şərtlə bağlanmış müqavilə adi

nisyə alqı-satqı əqdidir. Digər tərəfdən, MM-nin 747-2-ci mad-

dəsinə görə lizinq müqaviləsində lizinq verənin müvafiq əmlakı

hazırlaması nəzərdə tutula bilər. Bu halda bağlanmış əqd isə

daha çox podrat münasibətlərini xatırladır.

Şübhəsiz ki, iri sahibkarlıq subyektlərini, o cümlədən

bankları lizinq fəaliyyətinə cəlb etmək üçün ilk növbədə qeyd

olunan hüquqi problemləri həll etmək lazımdır. Əgər bir halda

ki, Mülki Məcəllə lizinqi icarənin, Vergi Məcəlləsi isə kreditin

bir forması kimi müəyyən edirsə, onda qeyri-müəyyən hüquqi

çərçivədə banklar üçün lizinq heç də cəlbedici olmayacaqdır.

Məlumdur ki, həm icarə, həm də kredit əmlakın istifadəyə ve-

rilməsi öhdəliklərinin ayrı-ayrı növləridir. Lakin lizinq zamanı

müqavilənin əsas predmeti əvəzedilməz əmlak olduğu üçün

hüquqi cəhətdən lizinq yalnız icarənin xüsusi növü kimi sə-

ciyyələndirilə bilər. Eyni zamanda lizinq iqtisadi nöqteyi-nəzər-

dən kredit formasıdır. Ona görə ki, əslində lizinq verən lizinq

əldə etmək üçün maliyyələşdirir. Lizinqin kredit mahiyyəti

özünü qaytarılan lizinq (bu zaman lizinq alan və satıcı eyni şəxs

olur) əməliyyatında daha aydın göstərir. Onu da qeyd edək ki,

mövcud qanunvericilik lizinqin bu növünü nəzərdə tutmur.

358

Yuxarıda qeyd olunanlardan belə bir qənaətə gəlmək olar

ki, Vergi Məcəlləsindən lizinqi xarakterizə edən meyarlar

çıxarıldığı təqdirdə onun vergi siyasəti məqsədilə kredit

forması kimi qəbul edilməsi məqbuldur. «Banklar haqqında»

AR Qanununun 32.1.2-ci maddəsində də bank nəzarəti

məqsədilə lizinq kredit forması kimi qəbul edilmişdir. Hər iki

halda formal olaraq icarənin bir növünün kredit kimi qəbul

edilməsi iqtisadi siyasətin tərkib hissəsidir. Əslində isə vergi,

bank və digər qanunvericilikdə lizinqi xarakterizə edən meyar-

lar nəzərdə tutulmalı deyildir, çünki bu, mülki qanunvericiliyə

aid olan bir məsələdir.

Ölkə qanunvericiliyinə görə, banklar onların lisenziya-

sında qadağan edilməmişdirsə, lizinq fəaliyyəti ilə məşğul ola

bilərlər. Birbaşa kreditdən fərqli olaraq lizinq zamanı bank daha

etibarlı təminata malikdir. Çünki birbaşa kreditin təminatı olan

girov (ipoteka) kreditindən fərqli olaraq lizinq predmeti əvvəl-

cədən bankın mülkiyyəti olur. Digər tərəfdən, lizinq zamanı

bank kreditin təyinatını dəqiq bilir. Məhz buna görə də vergi

güzəştləri olmadan belə bankların lizinq fəaliyyəti ilə məşğul

olması onlar üçün olduqca sərfəlidir.

Son vaxtlar AR Milli Bankı da bankların lizinq fəaliyyəti

ilə məşğul olmasını öz normativ aktları ilə təşviq edir. Belə ki,

məsələn, Milli Bankın «Azərbaycan Respublikasının bank sis-

temində icarə əməliyyatları üzrə uçot Qaydaları»nda lizinq

əməliyyatlarının uçot qaydaları müəyyən edilmişdir. Həmin

Qaydalara görə də lizinqin mühasibat uçotu kredit əməliy-

yatlarının uçotuna bənzərdir.

İnkişaf etmiş dünya ölkələrində banklar lizinq əməliy-

yatlarında dolayısı yolla da iştirak edirlər. Belə ki, bölünmüş li-

zinq adlanan əməliyyat zamanı banklar lizinq şirkətlərinin öz-

lərini hər hansı lizinq predmetinin alınması üçün kreditləş-

dirirlər. «Lizinq xidməti haqqında» qüvvədən düşmüş Qanunun

4-cü maddəsində lizinqin bu növü nəzərdə tutulmuşdur. Bu

zaman lizinqin məbləğinin ən azı 30%-i lizinq verənə məxsus

359

olmalı idi. Xarici təcrübədə isə bu dərəcə adətən 20%-dən artıq

olmur. Mövcud qanunvericilikdə nə bölünmüş lizinq, nə də

analoji dərəcə nəzərdə tutulmur. Fikrimizcə, lizinq bazarına

qeyri-ciddi şirkətlərin daxil olmasının qarşısını almaq məqsə-

dilə 10-20% həddində bir dərəcənin müəyyən edilməsi məq-

sədəuyğun olardı.

Ölkənin lizinq bazarının təhlili göstərir ki, Azərbaycanın

lizinq bazarında mövcud olan lizinq şirkətləri arasındakı rəqa-

bətə aşağıdakı amillərin təsiri xüsusilə əhəmiyyətlidir:

- təzə şirkətlərin bazara daxil olmaq imkanı;

- lizinqi əvəz edən xidmətin bazara daxil olmaq imkanı;

- tədarükçülərin qüvvəsi;

- alıcıların qüvvəsi.

Bunu sxematik olaraq aşağıdakı kimi də ifadə etmək

mümkündür (sxem 6).

Sxem 6.

Azərbaycanın lizinqin bazarının formalaşmasına

təsir edən amillər.

Bazara daxil ola biləcək

yeni şirkətlər

Lizinq bazarı, lizinq

şirkətləri arasında

rəqabət

Lizinqi əvəz edə bilən

xidmətlər

Təchizatçılar

Alıcılar

Lizinqi əvəz edən

xidmətin bazara daxil

olmaq imkanı

Tədarükçülərin qüvvəsi

Тязя ширкятлярин

базара дахил олмаг

имканы. Алыжыларын

гцввяси

360

İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölkələrin təcrübəsi gös-

tərir ki, adətən lizinq xidmətlərinə minimum potensial tələbat

ÜDM-in təxminən 2,8%-nə, lizinq xidmətlərinin potensial

təklifi isə tələbatın 20%-nə bərabər götürülür.

^^- • ■'•■■......^ Qeyd olunanları nəzərə almaqla, tərəfimizdən

1999-2005-ci illərdə respublikamızın ÜDM ilə bağlı lizinq

tələbatının hesablamaları aparılmışdır (cədvəl 4).

2 saylı cədvəlin məlumatlarından göründüyü kimi, lizinq

xidmətlərinə potensial tələbatın həcmi 2003-cü ildə 192 mln.

ABŞ dolları təşkil etmiş, lizinq xidmətlərinin potensial təklifı

isə (tələbatdan 20%) 38,4 mln. ABŞ dollarına bərabər

olmuşdur. Əgər nəzərə alsaq ki, 2003-cü ildə lizinq əməliy-

yatlarının ümumi həcmi 4,2 mln. ABŞ dolları təşkil etmişdir,

onda aydın olar ki5 respublikamızda lizinq xidmətlərə potensial

tələbatın yalnız 2,2%-i, lizinq xidmətlərinin potensial təklifinin

isə 10,9%-i ödənilmişdir.

Apardığımız hesabalamalara görə, 2004 və 2005-ci illərdə

Iizinq xidmətlərə potensial tələbatın həcmi müvafıq olaraq 207

və 240 mln. ABŞ dolları, lizinq xidmətlərinin potensial təklifı

isə 41,4 və 48,0 mln. ABŞ dolları təşkil edəcəkdir

.

1999-2008-ci illərdə Azərbaycanın ÜDM ilə bağlı lizinq

tələbatının hesablamaları (mln. ABŞ dolları ilə)

İl UDM-in həcmi

Lizinq xidmətlərə

potensial tələbat

(ÜDM-dan 2,8%)

Lizinq xidmətlərinin

potensial təklifi

(tələbatdan 20%)

1999 4,584 136 27,2

2000 5,273 148 29,6

2001 5,708 160 32,0

2002 6,090 171 34,2

361

2003 6,870 192 38,4

2004 7,385 207 41,4

2005 8,567 240 48,0

2008 9,256 289 52,9

Göründüyü kimi, gələcəkdə iqtisadi artıma iqtisadiyyatın

diversifikasiyasına yardım edə biləcək mühüm maliyyə xid-

mətləri sırasında istehsal avadanlığı və vasitələrinin, daşınar və

daşınmaz əmlakın aldə edilməsi və yeni istehsalların təşkilinə

yardım edən lizinq xidmətlərinin rolu daha da artacaqdır.

Hazırda qeyri-neft sektorunun aşağı kapitallaşdırılması dərəcəsi

və bank sisteminin iri investisiyaları maliyyələşdirmək imkan-

larının məhdud olduğu şəraitdə maliyyə lizinqinin əhəmiyyəti

daha da artır. Bununla yanaşı ölkənin maliyyə sektorunda

hələlik geniş tətbiq edilməyən bu alətin inkişaf etdirilməsi üçün

Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyasının fəaliyyəti yüksək qiy-

mətləndirilməlidir. Az bir müddət ərzində lizinq fəaliyyətinin

genişləndirilməsi üçün ölkənin mülki və vergi qanunverici-

liyinə əhəmiyyətli əlavələr hazırlanması, lizinq şirkətlərinə əha-

təli texniki yardım göstərməsi gələcəkdə layihənin uğur qazan-

masına inamı artırır.

362

XI FƏSİL. AQRAR SFERADA İSTEHSALIN

SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ONUN

YÜKSƏLDİLMƏSİ YOLLARI

1. İqtisadi səmərəliliyin mahiyyəti və yüksəldilməsinin

zərərliyi

2. Aqrar sferada iqtisadi səmərəliliyi əks etdirən göstəricilər

3. Aqrar sferada istehsalın iqtisadi səmərəliliyin müəyyən

edilməsi metodları

4. Aqrar sferada son məhsul istehsalı

5. Aqrar sferada istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsini

xarakterizə edən amillər

6. Aqrar sferada iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsi

istiqamətləri

1.İqtisadi səmərəliliyin mahiyyəti

və yüksəldilməsinin zərərliyi

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı şəraitdə xalq

təsərrüfatının bütün sahələrində olduğu kimi aqrar sferada da

istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi qarşıda duran

ən başlıca problemlərdən biridir. Bu zərurət ondan irəli gəlir ki,

maddi nemətlər istehsal edən sahələrdə, o cümlədən aqrar sfe-

rada istehsalında iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsini təmin

etmədən əhalinin həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq qeyri müm-

kündür.

Qеyd еtməк lаzımdır кi, istehsalın iqtisаdi səmərəliliyinin

yüksəldilməsi üçün hər şeydən əvvəl iqtisadi səmərəliliyin əsas

nəzəri və praktiki cəhətləri düzgün qiymətləndirilməli, mahiy-

yəti və məzmunu elmi cəhətdən əsaslandırılmalıdır.

Mülkiyyət münasibətlərindən, təsərrüfatçılıq formaların-

dan asılı olmayaraq istehsalın səmərəliliyi iqtisadi məzmuna

malikdir. İqtisadi səmərəlilik istehsalın nəticə göstəricisidir.

363

İstehsalın nəticəsinin məsarifə nisbəti iqtisadi səmərəlilikdə öz

əksini tapır. İstehsalın iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi o

deməkdir ki, eyni məsariflə böyük son nəticəyə nail olunur,

yaxud az məsariflə eyni istehsal nəticəsi əldə edilir.

Ümumi iqtisadi mənada səmərəliliyin mahiyyəti eyni

əmək miqdarının köməyi ilə daha çox istehsal etmək və yaxud

ən az əmək miqdarı ilə daha çox istehsal nəticəsinə nail

olmaqdan ibarətdir.

Məlum olduğu kimi istehsal həmişə müəyyən ictimai

xarakterə malikdir. Ona görə də, səmərəlilik də öz növbəsində

spesifik xüsusiyyətə malik olub, sosial-iqtisadi məzmunu əks

etdirir. Beləliklə, səmərəliliyin konkret ifadəsi nəticə və mə-

sarif, istehsal üsulu və iqtisadi qanunla müəyyənləşdirilir. Sə-

mərəliliyə bir iqtisadi kateqoriya kimi qiymət verilir. Səmə-

rəliliyin iqtisadi məzmunu onun iqtisadi kateqoriya kimi çıxış

etməsinin əsasıdır.

Bununla yanaşı onu qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi

ədəbiyyаtdа iqtisadi səmərəliliк intеnsivləşdirmə ilə еyniləş-

dirilir. Əlbəttə bunu düzgün hesab etməyənlər də vardır. Ümu-

miyyətlə isə səmərəliliк və intensivləşmə bir-biri ilə sıх

bаğlıdır, lakin еyni dеyildir.

Aqrar sferada intеnsivləşmə və səmərəliliк istеһsаlın

müxtəlif cəhətlərini səçiyyələndirir. Оnа görə оnlаrı еyniləşdir-

məк düzgün dеyildir. İntеnsivləşmə prоsеsdir. Аrtımın кеy-

fiyyət аmillərindən istifadə edilmiş istеһsаlın yеni tехnоlоgiyа

və mütərəqqi tехniка ilə təchiz olunması istеһsаlın struкturunun

səmərəli qurulmаsı əsаsındа istehsalın hərəkəti və onun inkişaf

prosesidir.

Elmi-tехniкi tərəqqinin inкişаfı еһtiyаtа qənaət, struktur

irəliləyiş və sаir intеnsivləşmənin tərкib һissələri оlduğu һаldа,

оnlаr eyni zamanda səmərəliliyin yüksəldilməsi amilləridir.

Bununla əlaqədar olaraq intensivləşmə ilə səmərəliliк bir-birinə

охşаr gəlsə də, eyni iqisаdi məzmunа mаliк dеyildirlər.

364

Aqrar sferada səmərəliliк inкişаf prоsеsinin yеkunudur,

əldə еdilmiş və yа nəzərdə tutulmuş vəziyyəti səciyyələndirən

yекun göstəricidir. Səmərəlilik alınan nəticələrin bu nəticələri

törədən səbəbə, yəni istehsal xərcinə və yа еһtiyаtа оlаn

nisbətidir, səmərəliliк dаһа аz istеһsаl xərci hesabına daha çox

gəlir аlınmаsı və yüкsəк nəticəyə nаil оlunmаsı deməkdir.

Mülkiyyət münasibətindən və təsərrüfatçılıq formasından

asılı оlmаyаrаq aqrar sferada səmərəlilik istehsalın nəticəsini

özündə əks etdirir. Lakin istehsalın nəticəsinin nə qədər

səmərəli olduğunu isə bir sıra iqtisadi göstəricilərin köməyi ilə

müəyyənləşdirmək olur.

Müasir dövrdə aqrar sferada səmərəliliyin yüksəldilmə-

sinin əhəmiyyəti kəskin olaraq artdığına baxmayaraq bu pro-

blemin həllinə lazımi səviyyədə fikir verilmir. Xalq təsərrü-

fаtının bаşqa sаһələrinə nisbətən aqrar sferada və хüsusilə кənd

təsərrüfаtı istеһsаlının səmərəliliyinin yüкsəldilməsi üçün

ölкəmizdə bir sırа iqtisаdi, tехniкi, təşкilаti-sоsiаl tədbirlər

һəyаtа кеçirildiyinə, еlmi cəһətdən əsаslаndırılmış təкlif və

tövsiyələrin һаzırlаnmаsınа, təsərrüfаtlаrа bu sаһədə əməli кö-

məкliкlər göstərilməsinə baxmayaraq iqtisаdi səmərəliliyin

yüкsəldilməsinə nаil olunmamışdır.

Xüsusi mülkiyyətin inkişafı şəraitində aqrar sferada

səmərəliliyə yalnız iqtisadi nəticə kimi deyil, həmçinin sosial

nəticə kimi qiymət verilməlidir. Bu zərurət ondan irəli gəlir ki,

səmərəliliк yüksək olan sahələrdə xalis gəlir, yахud mənfəətin

аrtmаsı sosial məsələlərin həlli üçün real şərait yaradır. Son

nəticədə bütünlükdə istehsalın sоsiаl-iqtisаdi səmərəliliyi təmin

olunur.

İqtisаdi islаһаtlаrın sürətlənməsinə aqrar sferada xüsusi

təsərrüfatların inkişafına, sahibkarlığın formalaşmasına, aqrar

sferada bir sıra iqtisadi qanun və kateqoriyaların obyektiv ma-

hiyyəti düzgün qiymətləndirilmir, onların əsas prinsiplərinə

əməl edilmir. Nəticədə ölkəmizdə geniş miqyasda həyata ke-

çirilən islahatlar, elmi-texniki tərəqqinin inкişаfı, sahibkarlığın

365

formalaşması, hazırlanmış iqtisadi texniki-təşkilati tədbirlər

məhsul istehsalının artırılmasına, iqtisadi səmərəliliyin yüksəl-

dilməsinə, əhalinin sosial-iqtisadi şəraitinin yaxşılaşdırılmasına

səbəb olmur, aqrar sferada yüksəlişin təmin edilməsinə şərait

yarada bilmir.

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı və sahibkarlığın

sürətlə inkişaf etdiyi şəraitdə aqrar sferada istehsalının sə-

mərəliliyi çox mürəkkəb problem olub, özündə sоsiаl-iqtisаdi,

tехniкi, tехnоlоji xüsusiyyətləri əks etdirir. Оdur кi, istər хаlq

təsərrüfаtı səviyyəsində, istərsə də, regionlar, sahələr. Müəs-

sisəvə kollektivlər səviyyəsində istеһsаlın iqtisаdi səmərəliliyi

prоblеmi öyrənilərкən bütün хüsusiyyətlər və amillər nəzərə

alınmalı, hərtərəfli öyrənilməlidir.

Aqrar sferada istehsalın səmərəliliyi probleminin öy-

rənilməsi cəmiyyətin inkişafının müasir mərhələsində xüsusilə

vacibdir. Çünki mülkiyyət münasibətlərinin inkişafı, xüsusi

təsərrüfatların və sahibkarların formalaşdığı şəraitdə iqtisаdi

mехаnizmin təkmilləşdirilməsi və yeni iqtisadi üsulların tətbiqi

üçün rеаl zəmin yaranmışdır.

Lakin bütün bunlara baxmayaraq mülkiyyətin və təsərrü-

fatçılığın hansı formasının tətbiqindən аsılı оlmаyаrаq istеһ-

sаlın iqtisadi səmərəliliyinin müəyyənləşdirilməsi və düzgün

qiymətləndirilməsi obyektiv bir zərurət olub, iqtisadi qanun-

ların mahiyyətindən irəli gəlir.

Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, aqrar sferada

istehsalın iqtisadi səmərəliliyini müəyyən edərkən sahələrin

xüsusiyyətləri mütləq nəzərə alınmalıdır. Aqrar sferada təsərrü-

fatçılıq formalarından asılı olmayaraq istehsal sahələrinin iq-

tisadi səmərəliliyi müəyyənləşdirilərkən bu göstərici mütləq

torpaq əlaqələndirilməlidir.

Lakin iqtisadi ədəbiyyatda bu göstəriciyə lazımi səviy-

yədə qiymət verilmir və bu göstərir ki, aqrar sferada iqtisadi

səmərəlilik əldə edilən nəticənin istehsal xərcinə olan nisbəti ilə

müəyyən edilməsi ən düzgün üsuldur. Bu həqiqətən də belədir.

366

Eyni zamanda istehsal nəticəsinin istehsal xərcinə olan nisbətin

nöqsan cəhəti də vardır. Belə ki, istehsalın iqtisadi səmərəliliyi

bu üsulla müəyyən edilərkən aqrar sferada əsas istehsal vasitəsi

olan torpaq nəzərə alınmır.

Məlum olduğu kimi aqrar sferada istehsal torpaqla

bağlıdır. Burada sərf edilən əmək və vəsait torpaqdan səmərəli

istifadəyə yönəldilir. Deməli, iqtisadi səmərəlilik müəyyən

edilərkən torpaqdan istifadə nəzərə alınmalıdır. Bu xüsusilə

sahibkarlıq şəraitində olduqca vacibdir.

Xüsusi təsərrüfatlarda istehsalın səmərəliliyini torpaq

vahidindən maksimum məhsul çıxımı daha düzgün xarakterizə

edir. Ümumiyyətlə aqrar sferada istehsalın səmərəliliyi o vaxt

təmin oluna bilər ki, ən az əmək və vəsait sərfinin torpaq

vahidi, həmçinin istehsal resurslarının hər vahidi hesabı ilə

maksimum məhsul istehsal edilsin.

Göstərilənlər nəzərə alınaraq, hazırda xüsusi mülkiyyətə

və sahibkarlığa əsaslanan təsərrüfat formalarında məhsul isteh-

salının artımı ilə yanaşı onun iqtisadi səmərəliliyinin yük-

səldilməsini təmin edən kompleks texniki-texnoloji, təşkilati,

sosial-iqtisadi tədbirlər həyata keçirilir. Belə tədbirlərə istehsal-

iqtisadi əlaqələrin təkmilləşdirilməsi, maliyyə-kredit, vergi,

sığorta münasibətlərinin yenidən qurulması, maddi-texniki

təchizat və aqroservis xidmətləri bazarlarının formalaşması,

satış qaydalarının və qiymət mexanizmin sərbəstləşməsi, emal

müəssisələrində yenidənqurma işlərinin həyata keçirilməsi,

tədarük qaydalarının, xammal və son məhsulların saxlanıl-

masının səmərəli təşkili və s. aiddir. Bütün bunlar məhsul isteh-

salının artımı ilə yanaşı məhsul vahidinin əmək və vəsait sər-

finin aşağı salınmasına və iqtisadi səmərəliliyin yüksəldil-

məsinə şərait yaradır.

Ümumiyyətlə, istehsalın səmərəliliyi aqrar sferanın iqtisa-

diyyatının başlıca problemi kimi mürəkkəb ictimai-iqtisadi pro-

sesdir. Bu prosesin düzgün dərk edilməsi və onun yüksəl-

367

dilməsi istiqamətlərinin əsaslandırılması mühüm vəzifə kimi

qarşıda durur.

İqtisadi ədəbiyyatda «səmərə» və «səmərəlilik»

anlayışlardan istifadə edilir. Bu göstəricilər bir-biri ilə bağlı və

biri digərindən asılı olsa da, ayrı-ayrı mənaya malikdir və

müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilir.

Aqrar sferada «səmərə» hər hansı bir tədbirin nəticəsini

əks etdirir. Yəni bu və ya digər tədbirin həyata keçirilməsi ilə

hansı nəticəyə nail olduğu müəyyənləşdirilir. Məsələn, aqrar

sferanın hər hansı bitkiçilik sahəsində suvarmanın aparılması,

sahələrin gübrələnməsi, heyvanların yemlərlə təmin edilmə-

sinin yaxşılaşdırılması nəticəsində məhsul istehsalının artımına

nail olunur. Yaxud mütərəqqi və məhsuldar nəqliyyat vasi-

təsindən istifadə etməklə xammalı vaxtında daşımaq müm-

kündür.

Bunların nəticəsində məhsul istehsalının artımına və

daşınma zamanı itkilərin azalmasına, istehsal olunan və daşınan

məhsulların keyfiyyətinin yaxşılaşmasına nail olunur. Bütün

bunlar istehsal və xidmətin səmərəsinin artmasını əks etdirir.

Lakin səmərə, yaxud məhsul istehsalının artımı, yaxud

məhsulun vaxtında daşınması suvarmadan, gübrələnmədən,

yemləmədən, nəqliyyatdan və s. nə dərəcədə faydalı istifadəni

əks etdirmir. Belə ki, gübrələnmə, yemlənmə və s. tədbirin

həyata keçirilməsi nəticəsində artan məhsulun dəyərinin həmin

tədbirlərə çəkilən xərclərdən az olması halları baş verir.

Deməli, səmərəyə nail olunması hələ səmərəlilik əldə edilməsi

deyildir və belə hallara praktikada geniş təsadüf olunur.

Aqrar sferada səmərəlilik alınan nəticə ilə onu əmələ

gətirən səbəbin dəyər ifadəsində müqayisəsi ilə müəyyən olu-

nur. Səmərəlilik sərf edilən əmək və vəsait hesabına əldə edilən

dəyərdən ibarətdir və həmin əmək və vəsaitin məqsədəuyğun

olmasını müəyyənləşdirməyə imkan verir.

Aqrar sferada səmərəlilik bir iqtisadi kateqoriya kimi

istehsal prosesinin müxtəlif texnoloji, iqtisadi və sosial

368

sistemlərini əhatə edir. Bundan asılı olaraq səmərəlilik özünü

aşağıdakı cəhətlərdə əks etdirir:

1. İstehsal-texnoloji səmərəlilik. Bu göstərici aqrar

sferada istehsal resurslarından istifadənin səmərəliliyini əks

etdirir. Burada torpaq, əsas fondların digər ünsürlərindən, həm-

çinin əmək ehtiyatından istifadə səviyyəsinə məhsul istehsalı

baxımından qiymət verilir. İstehsal-texnoloji səmərəlilik

konkret məhsul istehsalında məhsuldar qüvvələrdən istifadənin

səviyyəsini əks etdirir.

2. İstehsal-iqtisadi səmərəlilik. Bu göstərici vasitəsi ilə

məhsul istehsalının səmərəliliyinə istehsal-texnoloji və iqtisadi

mexanizm baxımdan birlikdə qiymət verilir. Bu göstəricilərə

praktikada iqtisadi səmərəlilik və yaxud istehsalın iqtisadi

səmərəliliyi də deyilir. İstehsal iqtisadi səmərəlilik əldə edilən

nəticənin onu yaradan səbəbə nisbəti ilə müəyyənləşdirilir.

Bütün bunların köməyi ilə istehsal sahələrində iqtisadi

səmərəliliyin yüksəldilməsi üçün mövcud imkanları və yaxud

səmərəliliyin aşağı olması səbəblərini müəyyən etmək müm-

kündür. Məsələn, iqtisadi səmərəlilik qiymət, əmək və vəsait

sərfi hesabına aşağıdırsa, o zaman səbəbi iqtisadi mexanizmdə,

məhsuldarlığın aşağı olması, məhsulun keyfiyyətinin pis,

itkilərin çox olmasıdırsa, o zaman texnoloji prosesdə tapmaq

lazımdır.

3. Sosial səmərəlilik. Bu göstərici vasitəsilə əməkçilərin

istehlak fondu və mədəni-sosial obyektləri təmin olunma sə-

viyyəsi, onların ixtisas dərəcəsinin artması müəyyən edilir.

Sosial səmərəlilik əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edil-

məsi, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi, maddi maraq,

sosial infrastrukturun inkişafı kimi mühüm problemlərlə bağ-

lıdır, geniş təkrar istehsalın yüksəldilməsində və əhalinin həyat

şəraitinin yaxşılaşdırılmasında həlledici əhəmiyyətə malikdir.

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə aqrar islahatların

ilkin mərhələsinin başa çatmasına, xüsusi təsərrüfatların və

sahibkarlığın formalaşmasına, istehsal-iqtisadi əlaqələrin bazar

369

münasibətlərinin tələblərinə uyğunlaşmasına baxmayaraq,

əksər regionlarda maddi maraq prinsipi və kəndin sosial

infrastrukturunun inkişaf sürəti aşağı olduğuna görə aqrar

sferanın iqtisadi yüksəlişi tam təmin edilmir. Ona görə də

hazırda qarşıda duran əsas məsələlərdən biri də sosial səmərə-

liliyin yüksəldilməsinə dair kompleks tədbirlərin həyata keçi-

rilməsidir.

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı müasir dövrdə aqrar

sferada istehsalın iqtisadi səmərəliliyinə kompleks qiymət

verilərkən, onun səviyyəsinin xalq təsərrüfatı, müəssisə və

şəxsi maraq baxımından təhlili aparılmalı, onların qarşılıqlı

əlaqə və asılılığı öyrənilməlidir.

Aqrar sferada səmərəliliyə xalq təsərrüfatı miqyasında

qiymət verilərkən ölkə əhalisinin tələbatının kənd təsərrüfatının

son məhsulları ilə daha dolğun səviyyədə təmin olunması əsas

götürülməlidir. Xammal istehsalının artımı, onun emalının

çoxalması və son məhsul istehsalının artımı aqrar sferada xalq

təsərrüfatı səviyyəsində iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsini

əks etdirir.

Aqrar sferada iqtisadi səmərəliliyə müəssisənin (kollek-

tiv) marağı baxımından qiymət verilərkən müəssisədə geniş

təkrar istehsalın inkişaf sürəti əsas götürülür. Geniş təkrar

istehsalın inkişaf sürətinin yüksək olması müəssisədə istehsalın

iqtisadi səmərəliliyinin də yüksək olduğunu əks etdirir.

İstehsalın iqtisadi səmərəliliyinə şəxsi mənafeyi baxı-

mından qiymət verilərkən xüsusi təsərrüfatların üzvlərinin və

sahibkarların maddi marağının təmin edilməsi əsas götürülür.

Təcrübə göstərir ki, maddi marağa riayət olan istehsal qurum-

larında istehsalın iqtisadi səmərəliliyi də yüksəlir və əksinə

yüksək iqtisadi səmərəliliyə əməl edilən təsərrüfatlarda işçilərin

maddi marağı təmin olunur.

Beləliklə, bazar münasibətlərinin formalaşdığı müasir

dövrdə aqrar sferada istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin düzgün

qiymətləndirilməsi üçün onun xalq təsərrüfatı, müəssisə və

370

şəxsi maraq baxımında təhlilinin aparılması üçün bir çox gös-

təricilərin hesablanması tələb olunur. Belə göstəricilər öy-

rənilən ictimai-iqtisadi hadisəni hərtərəfli xarakterizə etsələr də,

bu və ya digər göstəriciyə üstünlük vermədikdə, onların çox-

luğu və adətən müxtəlif səviyyələrdə olmaları müəyyən anla-

şılmazlıq da yaradır. Odur ki, belə göstəricilər içərisindən daha

vacib və başlıca mahiyyət kəsb edən meyar göstəricilər iqtisadi

səmərə hesablanan obyektlərin xarakterinə uyğun olaraq seçilib

müəyyən edilməlidir.

Aqrar sferada istehsalın iqtisadi səmərəliliyi müəssisə və

ya kollektiv miqyasında müəyyən edildikdə onun optimal

rentabellik səviyyəsi ilə faktiki rentabellik səviyyəsini

müqayisə etməklə ümumiləşdirmək olar. Deməli, rentabellik

müəssisə səviyyəsində iqtisadi səmərəliliyi daha çox xarakte-

rizə edən göstərici hesab edilməlidir. İqtisadi səmərəlilik şəxsi

maraq baxımından qiymətləndirildikdə üstünlük işçilərin is-

tehlak fondları ilə təmin olunma səviyyəsini əks etdirən

göstəriciyə verilir.

Bazar iqtisadiyyatının müvəffəqiyyəti inkişaf etdiyi ha-

zırkı mərhələdə aqrar sferada istehsalın iqtisadi səmərəliliyi

dedikdə, ilk növbədə əmək və vəsait qoyuluşunun artımını

ləngitmək və yaxud məsariflərin mümkün olan səviyyədə aşağı

salmaqla, hər hektar torpaq sahəsi və hər baş heyvan hesabına

daha çox məhsul istehsal etmək nəzərdə tutulur. Lakin daha

yüksək fond və material tutumlu məhsullar hesabına sahə vahi-

dindən məhsul istehsalını artırmaq xalq təsərrüfatı baxımından

aqrar sferada istehsalının iqtisadi səmərəliliyinə mənfi təsir

göstərir.

Aqrar sferada istehsalın iqtisadi səmərəliliyinə xalq

təsərrüfatı səviyyəsində qiymət verdikdə yeni yaranan məhsula

- xalis məhsulun həcminə daha çox istinad etmək lazım gəlir.

Çünki istehsal olunan məhsulun yalnız müəyyən hissəsi xalis

məhsul kimi yeni yaranan dəyərdən və ya milli gəlirdən, yəni

ümumi məhsul ilə ödəmə fondunun dəyərləri fərqindən ibarət

371

olur. Milli gəlirin artması məcmu əməyin məhsuldarlığını əks

etdirməklə, ictimai istehsalın səmərəliliyini göstərir.

Ümumi məhsul istehsalının artması və ödəmə fondunun

kiçilməsi hesabına milli gəlirin çoxalmasını ictimai əmək

məhsuldarlığının artması kimi anlamaqla bərabər, material

məsariflərinə qənaət kimi də başa düşmək lazımdır.

Ona görə də istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin başlıca

göstəricisi və ya meyarı daha az məcmu əmək sərfi müqabilin-

də milli gəlirin artırılmasıdır. Adambaşına milli gəlir göstərici-

sinin səviyyəsi və onun artımı ictimai istehsalın iqtisadi səmə-

rəliliyini xalq təsərrüfatı miqyasında daha əyani əks etdirir.

Xalq təsərrüfatı baxımından aqrar sferada istehsalın

iqtisadi səmərəlilik göstəricilərinin meyarı ilə istehsal məsa-

riflərin artımını aşağı salmaq, adambaşına ərzaq və xammal

istehsalını artırmaq hesabına cəmiyyətin tələbatına uyğun

tərkibdə və keyfiyyətdə məhsul istehsalından ibarətdir.

Eyni zamanda aqrar sferada iqtisadi səmərəliliyə xalq

təsərrüfatı səviyyəsində qiymət verildikdə istifadə olunan

adambaşına ərzaq və xammal göstəricilərinə bir sıra düzəlişlər

verilməsi tələb olunur. Bunun başlıca səbəbi aqrar sferada

ümumi məhsulunun tərkibində kənd təsərrüfatı məhsullarına

nisbətən aralıq məhsulların xüsusi çəkisinin daha çox olmasıdır.

Ona görə də aqrar sferada təsərrüfat fəaliyyətinə iqtisadi cəhət-

dən qiymət vermək üçün ümumi məhsulun tərkibindən aralıq

məhsulun dəyərini çıxmaqla son məhsul göstəricisindən istifadə

etmək lazım gəlir.

Son məhsul aqrar sferada iqtisadi səmərəlilik göstəricisi

kimi əsasən istehlak məqsədi ilə müəyyən tərkib və keyfiyyətdə

istehsal olunan məhsulları əks etdirir. Məsrəfləri ləngitməklə

adambaşına aqrar sferanın son məhsulu istehsalının artırılması,

əslində kənd təsərrüfatının və bütünlükdə aqrar sfera sisteminin

təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyini qiymətləndirən başlıca

göstəricidir. Təsadüfi deyil ki, xalq hazırda aqrar sferanın işinə

qiyməti onun son məhsuluna, yəni bilavasitə bazarda məhsul

372

bolluğuna və məhsulların əhalinin tələbatını ödəmə səviyyəsinə

görə verir. Ona görə də hər bir xüsusi təsərrüfat və sahibkar

istehsalın inkişafı ilə yanaşı son məhsulun artırılmasına çalışır,

bununla əlaqədar olaraq imkan və ehtiyatlardan səmərəli isti-

fadəyə nail olur.

2. Aqrar sferada iqtisadi səmərəliliyi

əks etdirən göstəricilər

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı şəraitdə ölkənin

sosial-iqtisadi yüksəlişi və əhalinin ərzaqla təminatının yax-

şılaşdırılması kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artırılması

ilə yanaşı həlledici səviyyədə istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin

yüksəldilməsindən asılıdır.

Bununla əlaqədar olaraq aqrar sferanın maddi-texniki re-

surslarla təminatına, idarəetmə sisteminin və iqtisadi mexa-

nizmin təkmilləşdirilməsinə, istehsal potensialından istifadənin

yüksəldilməsinə və s. dair həyata keçirilən tədbirlər kənd təsər-

rüfatında yeni istehsal münasibətlərinin formalaşmasının sürət-

ləndirilməsinə, xüsusi təsərrüfatların inkişafına sahibkarlığın

formalaşmasına və istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinə

stimul yaratmışdır.

Mülkiyyət münasibətindən və təsərrüfatçılıq formasından

asılı olmayaraq aqrar sferada məhsul istehsalının artırılması ilə

yanaşı istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi də

müasir dövrdə qarşıda duran başlıca problemlərdən biridir. Mə-

lum olduğu kimi, xüsusi təsərrüfatlarda və sahibkarlıq forma-

larında məhsul istehsalının artırılmasına əsasən intensiv in-

kişafın həyata keçirilməsi, istehsal resurslarından və əmək

sərfindən daha səmərəli istifadə edilməsi yolu ilə nail olunur.

Lakin istehsalın artırılması ilə əlaqədar olaraq istifadə edilən

resursların qiymətinin yüksək olmasının nəticəsidir ki, xüsusi

təsərrüfatlarda xərc artımı məhsul istehsalını qabaqlayır, məh-

sul baha başa gəlir, iqtisadi səmərə əldə edilmir. Bu da xüsusi

373

təsərrüfatların inkişaf etdirilməsi üçün tələb olunan vəsaitin

alınmasına imkan vermir.

Ona görə də bir sıra xüsusi təsərrüfatlarda məhsul

istehsalının ucuzlaşdırılması və onun iqtisadi səmərəliliyinin

yüksəldilməsi üçün istehsal-iqtisadi əlaqələrin və iqtisadi mexa-

nizmin təkmilləşdirilməsinə, sosial-istehsal infrastrukturun

səmərəli qurulmasına, istehsal resurslarından daha düzgün

istifadə edilməsinə, əməyin təşkili və stimullaşdırılmasının

mütərəqqi formalarının tətbiqinə dair mühüm tədbirlər həyata

keçirilir.

Bunlar xüsusi təsərrüfatlarda israfçılığın qarşısının

alınmasına və məhsul istehsalının çoxalmasına şərait yaradır.

Bütün bu tədbirlərin nəticəsinin xüsusi təsərrüfatlarda iqtisadi

cəhətdən səmərəli olub-olmamasının düzgün müəyyən edilməsi

olduqca vacibdir, iqtisad elminin qarşısında duran ən başlıca

məsələlərdən biridir.

Məlum olduğu kimi, iqtisadi səmərəlilik sosial, iqtisadi və

texniki məzmuna malik olub, göstəricilərin tam bir sistemi ilə

müəyyən edilir. Kənddə mülkiyyətin müxtəlif formalarının və

xüsusi təsərrüfatların inkişafı nəzərə alınmaqla iqtisadi

səmərəliliyin göstəricilər sisteminin müəyyən edilməsi, elmi

cəhətdən əsaslandırılması və onlardan düzgün istifadənin həya-

ta keçirilməsi müasir dövrdə mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi ədəbiyyatda istehsal

səmərəliliyinin meyarı göstəriciləri və müəyyən edilməsi meto-

duna dair həmişə fikir ayrılığı olmuş, bu sahədə irəli sürülən

təkliflər bir-birindən fərqlənmişdir. Belə vəziyyət aqrar sahib-

karlıq formalarının inkişaf etdiyi hazırkı dövrdə də mövcuddur.

Belə ki, aqrar sahibkarlıq formalarının istehsalın iqtisadi

səmərəliliyinin meyarına olduqca çoxlu miqdarda göstəricilər

daxil edilir.

Hazırda iqtisadi ədəbiyyatda aqrar sahibkarlıq formala-

rında istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin meyarına aşağıdakılara

aid edilməsi irəli sürülür.

374

1. Əhalinin ərzaq məhsullarına və digər istehlak mallarına

olan tələbatının ödənilməsi səviyyəsi.

2. Əhalinin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması.

3. Məhsul istehsalının artırılması səviyyəsi.

4. Gəlir və mənfəətin artırılması və əhalinin əmək, mate-

rial, xərc vahidi hesabına çoxaldılması.

5. Əmək məhsuldarlığının səviyyəsi.

6. Əmək və məsarif, maddi-texniki resurs vahidinə düşən

məhsul və gəlirin çoxaldılması.

7. Ümumi məhsul, ümumi gəlir, mənfəət, xalis gəlirin

artımı və onların əmək və xərc, torpaq və fond vahidinə görə

artımı.

İstehsalın iqtisadi səmərəlilik göstəricisinə isə xalis gəlir,

mənfəət, ümumi məhsul, ümumi gəlir, əmtəəlik məhsul və

bunların hər birinin bir işçi, bir adam-saat, torpaq, əkin yeri,

əsas istehsal fondu, istehsal xərci vahidinə olan nisbəti daxil

edilir. Bununla yanaşı iqtisadi səmərəlilik müəyyən edilərkən

məhsuldarlıq, rentabellik, fond tutumu, fondverimi, məhsul

vahidinin əmək sərfi və s. göstəricilərdən istifadə edilməsi

təklif olunur.

Beləliklə aqrar sahibkarlıq istehsalın iqtisadi səmərə-

liliyinin meyar və göstəriciləri çoxdur, onların hər birinin üs-

tünlüyü və nöqsanı vardır. Kənd təsərrüfatı istehsalı ictimai

mülkiyyətə əsaslanan dövrlər istehsalın iqtisadi səmərəliliyi

xalq təsərrüfatı, region, zona, müəssisə, kollektiv. ayrı-ayrı

sahələr səviyyəsində müəyyən edilirdi və bu zaman yuxanda

qeyd edilən müxtəlif meyar və göstəricilərdən istifadə olu-

nurdu.

Hazırda aqrar sferada yeni mülkiyyət münasibəti for-

malaşmış və sahibkarlıq inkişaf etmişdir. Onlar isə həcmcə çox

kiçik olmaqla yanaşı əsasən ailələrdən və kiçik kollektivlərdən

ibarətdir. Belə təsərrüfatlarda istehsalın iqtisadi səmərəliliyini

müəyyən edərkən qeyd edilən meyar və göstəricilərin çoxundan

istifadə edilməsinə ehtiyac olmur. Ona görə də aqrar

375

sahibkarlıq formalarında istehsalın iqtisadi səmərəliliyi müəy-

yən edilərkən onların xüsusiyyətləri nəzərə alınmalı və elə gös-

təricilərdən istifadə olunmalıdır ki, həmin göstəricilər sa-

hibkarlıq fəaliyyətinə tam və düzgün qiymət verilməsinə şərait

yaratsın.

Sahibkarlıq şəraitində istehsalın iqtisadi səmərəliliyi

müəyyən edilərkən istifadə edilən iqtisadi göstəricilər torpağın,

əməyin və istehsal vasitələrinin iqtisadi səmərəliliyini xarakte-

rizə etməlidir.

Torpaqdan istifadə göstəriciləri bitkiçilik sahələrinin

məhsuldarlığı, bir hektar torpağa və əsasən əkin sahəsinə düşən

ümumi məhsul, ümumi və xalis gəlir, mənfəət aid olur.

Əməkdən istifadə göstəricilərinə məhsul vahidinə düşən

əmək sərfi, əmək sərfi vahidinə düşən ümumi məhsul, ümumi

və xalis gəlir daxil edilir.

İstehsal vasitələrindən istifadə göstəriciləri hər bir maşın

və mexanizm üzrə yerinə yetirilən işin həcmi və yaxud istehsal

olunan məhsulun miqdarı.

Aqrar sahibkarlıq formalarında istehsalın iqtisadi səmə-

rəliliyi müəyyən edilərkən bu göstəricilərdən ümumiləşdirilmiş

formada istifadə olunmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq iqtisadi

səmərəlilik müəyyən edilərkən aqrar sahibkarlıq şəraitində

aşağıdakı göstəricilərdən istifadə edilməlidir.

1. Torpaq vahidinə düşən ümumi məhsul, ümumi gəlir,

mənfəət.

2. Əmək sərfi vahidi hesabına əldə edilən ümumi məhsul,

ümumi gəlir, xalis gəlir, mənfəət.

3. İstehsal xərci vahidi hesabına alınan ümumi məhsul,

ümumi və xalis gəlir, mənfəət.

4. Əmək məhsuldarlığı.

5. Fond verimi və fond tutumu.

6. Rentabellik səviyyəsi.

Qeyd etmək lazımdır ki, digər təsərrüfatçılıq formalarında

olduğu kimi, xüsusi təsərrüfatlarda da əmək məhsuldarlığı

376

istehsalın iqtisadi səmərəliliyini əks etdirən əsas göstəricilərdən

biridir. Əmək məhsuldarlığı sərf edilən əməyin nə qədər faydalı

olmasını göstərməklə yanaşı, əmək ehtiyatlarından istifadənin

səmərəliliyini də xarakterizə edir. Əmək məhsuldarlığı orta bir

işçi və yaxud işlənilmiş bir adam-saat hesabına nə qədər məh-

sul istehsal edildiyini, pul gəliri ümumi və xalis gəlir aldığını

göstərir.

Bu göstəricilər vasitəsi ilə xüsusi təsərrüfatın nə

səviyyədə faydalı fəaliyyət göstərməsini müəyyən etmək və

onun yüksəldilməsinə dair təkliflər hazırlamaq mümkündür.

Lakin əmək məhsuldarlığı xüsusi təsərrüfatlarda yalnız

əmək sərfini əhatə edir, istehsalın inkişafı üçün tələb olunan to-

xum, yanacaq, yem, sürtgü materialları, gübrə, kimyəvi mad-

dələri və s. nəzərə alınmır. Bütün bunlar məhsulun maya dəyə-

rini təşkil edir və bu göstərici məhsul istehsalına məsariflərin

öz əvəzinə çıxarıb çıxarmaması haqqında ümumi təsəvvür

yaradır.

Maya dəyəri göstərir ki, məhsul istehsalı konkret təsər-

rüfata neçəyə başa gəlmişdir. Lakin maya dəyəri məhsul isteh-

salına bütün məsarifləri əks etdirsə də, onun iqtisadi səmərəli-

liyi barədə tam təsəvvür vermir. İstehsalın iqtisadi səmə-

rəliliyini bilmək üçün istehsal məsarif ilə yanaşı əldə edilən

gəlirlərin bilinməsi də çox vacibdir. İstehsal məsarif (maya

dəyəri) ilə gəlirlərin müqayisəsi istehsalın iqtisadi səmərə-

liliyinə dair ümumiləşdirilmiş nəticə çıxarmağa imkan verir.

Bununla əlaqədar olaraq gəlirin nədən ibarət olunmasının

dəqiqləşdirilməsi də vacibdir. Çünki kənd təsərrüfatında pul

gəliri, ümumi gəlir, xalis gəlir göstəriciləri mövcuddur, onlar

bir-biri ilə əlaqəli, biri digərindən asılı olsa da, aralarında

kəskin fərq vardır. Xüsusi təsərrüfatlar üçün bu göstəricilərin

hamısı əhəmiyyəti böyük olsa da, ümumi gəlir olduqca vacib

göstəricidir. Belə ki, xüsusi təsərrüfatlarda ümumi gəlirin

mahiyyəti dəyişmiş o təsərrüfatın əsas iqtisadi göstəricisi olaraq

təsərrüfat hesablı gəlir adlanır.

377

Xüsusi təsərrüfatlarda təsərrüfat hesablı gəlir yeni

yaradılmış dəyərdir və onun yeganə mənbəyi təsərrüfat üzv-

lərinin əməyidir. Konkret bir dövrdə istehsal edilmiş ümumi

məhsuldar (dəyər ifadəsində) onun istehsalına sərf edilmiş

maddi xərclər çıxıldıqdan sonra yerdə qalan hissə xüsusi təsər-

rüfatların təsərrüfat-hesablı gəlirini təşkil edir. Bu gəlir dəyər

ifadəsində xüsusi təsərrüfatların xalis məhsulu hesab edilir və

iqtisadiyyatda mühüm yer tutur.

Xüsusi təsərrüfatlar təsərrüfat hesablı gəlir və xalis

məhsul göstəricisi istehsalın iqtisadi səmərəliliyini xarakterizə

etməklə yanaşı əməyin stimullaşdırılmasının başlıca və həll-

edici amilidir. Təsərrüfat hesablı gəlirlə xalis məhsul iqtisadi

məzmunca bir-birinə çox yaxın anlayış olmaqla yeni yaradılan

dəyərdirlər. Xüsusi təsərrüfatlarda təsərrüfat hesablı gəlir və

xalis məhsul göstəriciləri xalq təsərrüfatı səviyyəsində milli

gəlirin məzmununa tam uyğun gəlir. Belə ki, bu göstəricilər

müəyyən edilərkən ümumi məhsulun dəyərindən maddi məsa-

riflər çıxılır və qalan hissə konkret şərait nəzərə alınmaqla

istehsalın inkişaf etdirilməsinə və əhalinin həyat şəraitinin yax-

şılaşdırılmasına sərf olunur.

Beləliklə, müasir dövrdə təsərrüfat hesablı gəlir xüsusi

təsərrüfatların əsas iqtisadi göstəricisi kimi onların fəaliyyətinin

nəticəsi olub, istehsalın iqtisadi səmərəliliyini əks etdirir.

Təsərrüfat hesablı gəlir xüsusi təsərrüfatların inkişafının başlıca

maliyyə mənbəyidir.

Təsərrüfat hesablı gəlirdən işçilərə əməkhaqqı verilir, tə-

sərrüfatların maddi-texniki bazası möhkəmləndirilir, sosial təd-

birlər həyata keçirilir, yüksək əmək məhsuldarlığına və istehsal

nəticələrinə nail olanlara mükafat verilir, cəmiyyətin inkişafına

vəsait ayrılır. Xüsusi təsərrüfatlarda təsərrüfat hesablı gəlirin

həcminin artması, onun torpaq və əsas fondların vahidi, orta

illik bir işçi, işlənilmiş bir adam-saat hesabına təsərrüfatın

iqtisadi inkişaf səviyyəsini əks etdirən ən mühüm göstəricidir.

378

Xüsusi təsərrüfatlarda yaradılan təsərrüfat hesablı gəlir

təsərrüfatlara və onların üzvlərinə məxsusdur, onların rifah

halının yaxşılaşmasına xidmət edir. Ona görə də təsərrüfat

hesablı gəlirin həcminin artması, torpaq sahəsi və əsas istehsal

fondu vahidi, orta illik bir işçi hesabına onun çoxalması üçün

təsərrüfatlarla yanaşı onların hər bir üzvü şəxsən maraqlıdırlar.

Təsərrüfat hesablı gəlirdən cəmiyyətin inkişafına da vəsait

ayrıldığına, habelə cəmiyyətin üzvü olan kənd əhalisinin həyat

səviyyəsinin yaxşılaşmasına sərf olduğuna görə dövlət kənd

təsərrüfatı müəssisələrinin gəlirlərinin artması üçün maraqlıdır

və onun çoxaldılmasında qiymət, maliyyə-kredit, vergiqoyma

və s. yolda aktiv iştirak edir.

Xüsusi təsərrüfatlarda təsərrüfat hesablı gəlirin həcmi,

onun artım sürəti və səviyyəsi istehsal olunan məhsulun və bu

məhsulun istehsalına sərf olunan material xərclərinin

məbləğindən asılıdır. Ona görə də xalq təsərrüfatının digər

sahələrində olduğu kimi xüsusi təsərrüfatlarında da daha az

əmək və vəsait sərf etməklə daha çox məhsul istehsal edilməsi

mühüm zərurət kimi qarşıda durur. Bu proses son nəticədə

xüsusi təsərrüfatlarında təsərrüfat hesablı gəlirin artmasına və

beləliklə geniş təkrar istehsalın genişlənməsinə və xalqın həyat

səviyyəsinin yaxşılaşmasına səbəb olur.

Beləliklə, təhlildən aydın olur ki, digər təsərrüfatçılıq

formalarında olduğu kimi xüsusi təsərrüfatlarda da istehsalın

iqtisadi səmərəliliyini xarakterizə edən meyar və göstəricilər

çoxdur və təsərrüfatların fəaliyyətinə qiymət verilərkən

müxtəlif məqsədlər üçün onların əksəriyyətindən istifadə edil-

məlidir. Lakin xüsusi təsərrüfatların inkişafının müasir mərhə-

ləsində istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi istehsal

xərci, maya dəyəri, əmək məhsuldarlığı, məhsulun keyfiyyəti,

qiymət, məhsuldarlıq və s. amillərlə bağlıdır. Bu amillərin hər

biri istehsalın iqtisadi səmərəliliyinə müxtəlif səviyyəsi də təsir

göstərir.

379

Təcrübə göstərir ki, istehsal xərcinin aşağı salınmasına və

iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsinə dair həyata keçirilən hər

bir texnoloji-texniki, təşkilati, sosial-iqtisadi tədbir təsərrüfat və

sahibkarlarda torpaqdan, texnikadan, əmək ehtiyatından,

maliyyə vəsaitindən daha dolğun istifadəyə şərait yaratmalı,

orta illik bir işçi, işlənilmiş bir adam-saat, bir manat istehsal

xərci hesabına daha çox məhsul istehsal edilməsini və gəlir

alınmasını təmin etməlidir.

Materialların təhlilindən aydın olur ki, bir işçi, bir adam-

saat, bir manatlıq əsas fond və istehsal xərci hesabına daha çox

ümumi məhsul istehsal edən və gəlir alan xüsusi təsərrüfatlarda

mövcud istehsal resurslarından dolğun istifadə edilməsinə,

istehsal xərcinin aşağı salınmasına və gəlirlərin artırılmasına

daha çox maraq göstərilir. Deməli, xüsusi təsərrüfatlarda isteh-

sal xərcinin aşağı salınması və gəlirlərin artırılması üçün ilk

növbədə maddi maraq təmin edilməlidir. Çünki xüsusi təsər-

rüfatlarda yüksək istehsal-iqtisadi nəticələr üçün hər bir işçi

maddi cəhətdən maraqlıdır. Xüsusi təsərrüfatlar əsasən ailə-

lərdən və kiçik sayda işçilərdən ibarət olaraq formalaşdığına

görə onların inkişafı hər bir üzvünün fəaliyyətindən asılıdır.

Təsərrüfat üzvləri isə daha az əmək və vəsait sərf etmək və

daha çox gəlir almaq üçün maraqlıdırlar.

Lakin buna baxmayaraq, xüsusi təsərrüfatlarda iqtisadi

mexanizmin müasir vəziyyəti məhsul istehsalının artırılması və

iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsi üçün maddi marağı təmin

etmir. Belə ki, xüsusi təsərrüfatlar istehsal etdiyi məhsulların

hamısını sərbəst sata bilmir, maddi-texniki resurslarla təchizat-

da ciddi nöqsanlar vardır, istehsal-sosial infrastruktur düzgün

formalaşdırılmır, əhalinin sosial müdafiəsi və kəndin sosial

inkişafı təmin edilmir.

Bununla yanaşı, istehsal-iqtisadi əlaqələrin formalaşdırıl-

masında, bank-maliyyə sisteminin təkmilləşdirilməsində, idarə-

etmə strukturunun yenidən qurulmasında ciddi nöqsanlar var-

dır, dövlətin xüsusi təsərrüfatlara iqtisadi köməklik göstərmək

380

imkanları məhduddur. Bütün bunlar aqrar bazarda tələb-təklifin

pozulmasına, əhalinin ərzaq məhsulları ilə tələbatının ödənil-

məsinə şərait yaratmır. Çünki xüsusi təsərrüfatların inkişafı ilə

əlaqədar olaraq məhsul istehsalının artırılmasına və iqtisadi

səmərəliliyin yüksəldilməsinə nail olunmur.

Qeyd edilənlər nəzərə alınaraq bazar münasibətlərinin

inkişafı şəraitində xüsusi təsərrüfatlarda istehsalın iqtisadi

səmərəliliyini xarakterizə edən amillərin düzgün müəy-

yənləşdirilməsinin böyük nəzəri və praktiki əhəmiyyəti vardır.

İqtisadi ədəbiyyatdan aydın olur ki, bazar münasibətləri şərai-

tində xüsusi təsərrüfatlarda istehsalın iqtisadi səmərəliliyinə

əsasən təbii, bazar, texnoloji-iqtisadi, təşkilati-idarəetmə, sosial

amillər kompleksi təsir göstərir.

Təbii amillərə torpağın təbii münbitliyi, relyefi, quruluşu,

su ilə təminatı, havanın temperaturu və s.; bazar amillərinə

tələb-təklif, qiymət, keyfiyyət məsələləri; texnoloji amillərə

bitkiçilik və heyvandarlıq məhsulları istehsalının texnologiyası;

iqtisadi amillərə qiymət, maliyyə-kredit, vergi, maddi maraq,

əmək məhsuldarlığı və s.; təşkilati-idarəetmə amillərinə isteh-

salın idarəetmə forma və prinsipləri və sosial amillərə isə

əhalinin sosial müdafiəsi, kəndin sosial inkişafı və s. daxildir.

Bu amillər kompleksi kənd təsərrüfatı məhsulları isteh-

salının artırılmasına, məhsul vahidi hesabına əmək və vəsait

sərfinin aşağı düşməsinə, əmək məhsuldarlığının yüksəldilmə-

sinə şərait yaradır. Ona görə də bütün təsərrüfatçılıq forma-

larında torpaq vahidi, bir işçi, bir adam-saat bir manatlıq əsas

fond və istehsal xərci hesabına daha çox gəlir alınır və iqtisadi

səmərəlilik yüksəlir.

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı şəraitdə xüsusi

təsərrüfatlarda istehsalın iqtisadi səmərəliliyinə təsir göstərən

amillər kompleksi bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqə və asılılığa

malikdir. Bu və ya digər amilin istehsalın inkişafına və iqtisadi

səmərəliliyin yüksəldilməsinə göstərdiyi təsir digər amillərin də

təsir səviyyəsinin artıb-azalmasına səbəb olur. Məsələn, təbii

381

amillər kompleksinə daxil olan torpağın münbitliyi, suva-

rılması, havanın temperaturu əlverişli olmadığı haldı məhsul

istehsalı azalır, bazar amilinə daxil olan tələb-təklif və qiymət

amillərinin rolunun aşağı düşməsinə səbəb olur.

Digər amillər də bir-biri ilə sıx əlaqəyə malikdir. Deməli,

xüsusi təsərrüfatlarda məhsul istehsalının artırılması və iqtisadi

səmərəliliyin yüksəldilməsi üçün qeyd edilən amillər kompleksi

nəzərə alınmalıdır.

3. Aqrar sferada istehsalın iqtisadi səmərəliliyin

müəyyən edilməsi metodları

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı və milli iqtisa-

diyyatın qabaqcıl dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya prosesinin

gücləndiyi müasir dövrdə ölkənin sosial-iqtisadi yüksəlişinin

sürətləndirilməsi həlledici səviyyədə aqrar sferanın inkişafın-

dan asılıdır. Aqrar sfera ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin

edilməsində, emal və yeyinti sənaye sahələrinin səmərəli fəaliy-

yətə göstərməsində, daxili bazarın xarici bazardan asılılığının

qarşısının alınmasına, əhalinin məhsulluğunun yüksəldilməsin-

də, həyat şəraitinin yaxşılaşdırılmasında əvəzedilməz əhəmiy-

yətə malikdir.

Ona görə də respublikanın milli iqtisadiyyatının dair

həyata keçirilən tədbirlər sistemində aqrar sferanın intensiv

inkişaf etdirilməsinə xüsusi fikir verilir. Bu son illər daha çox

özünü göstərir. Belə ki, ölkədə iqtisadi islahatlara dair proqram

həyata keçirilərkən islahatların aqrar sferada üstün aparılması

təmin edilmişdir. Nəticədə aqrar sferada ictimai təsərrüfatlar

ləğv edilmiş, əmlak və torpaq özəlləşdirilmiş, xüsusi mülkiy-

yətə əsaslanan təsərrüfat formaları yaradılmış, aqrar sahibkarlıq

inkişaf etmişdir. Bunların nəticəsində respublikanın aqrar

sferasında əksər növ məhsul istehsalı artmış, əhalinin həyat

şəraiti xeyli yaxşılaşmışdır.

382

Azərbaycan Respublikasının regionlarının sosial-iqtisadi

inkişafına dair Dövlət Proqramlarının qəbul edilməsi, aqrar

sferaya dövlət yardımı və dəstəyinin artırılması, bir sıra stimul-

laşdırma tədbirlərinin həyata keçirilməsi aqrar sferada yüksək

istehsal-iqtisadi nəticələri nail olunmasına şərait yaratmışdır.

Azərbaycanda aqrar islahatların ilkin mərhələsinin uğurla

başa çatmasının nəticəsidir ki, ölkənin aqrar sferasının inkişafı

üçün tələb olunan istehsal vasitələri istehsalı, xüsusilə əksər

növ maşın-mexanizmlər üçün ehtiyat hissələri istehsal edən

sahələr yaradılmış, müxtəlif mineral gübrələrin, xəstəlik və

zərərvericilərə qarşı mübarizə üçün kimyəvi maddələr isteh-

salına başlanılmış, texniki təmir və aqroservis xidməti forma-

laşmışdır. Bunun nəticəsində aqrar sferanın maddi-texniki

bazası xeyli möhkəmlənmiş, bir çox bitkiçilik və heyvandarlıq

məhsulları istehsalının sənaye təməlinə keçilməsinin əsası

qoyulmuşdur.

Qeyd edilənlərlə yanaşı aqrar sferaya ixtisaslaşdırılmış

xidmətlər göstərmək, bitkiçilik və heyvandarlıq məhsulları

istehsalını artırmaq məqsədi ilə qarışıq yem istehsalı, mikro-

biologiya sənaye sahələrinin imkanları genişləndirilmiş, tikinti,

təmir, rabitə və informasiya xidməti sahələrinin fəaliyyəti

artırılmışdır.

Aqrar islahatların həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq

kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artırılması məqsədi ilə

yeni torpaq sahələrinin mənimsənilməsinə, torpaqların şoran-

lardan təmizlənməsinə, erroziyaya qarşı mübarizə aparılmasına

meyl artmışdır. Eyni zamanda istehsal və sosial infrastrukturun

yaradılması və başqa tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar

olaraq daha çox miqdarda əsas fondların istifadəyə verilməsinə,

kimyəvi vasitələrdən daha çox istifadə olunmasına, heyvanların

sayının çoxaldılmasına, yemdən intensiv istifadə edilməsinə və

s. nail olunmuşdur.

Bütün bunlar respublikada əksər növ bitkiçilik və heyvan-

darlıq xammalı istehsalının artmasına və onların son məhsulları

383

istehsalının çoxalmasına səbəb olmuşdur. Lakin bunlarla yanaşı

kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının maya dəyəri də artmış

və iqtisadi səmərəlilik aşağı düşmüşdür.

Qeyd etmək lazımdır ki, respublikanın əksər regionlarında

istehsalın intensiv inkişafına əməl olunmadığına görə iqtisadi

səmərəliliyin yüksəldilməsinə əməl olunmur. Statistik məlu-

matların təhlilindən aydın olur ki, bir çox regionlarda hələlik

istehsal fondlarının məhsul istehsalına nisbətən daha üstün

artımına nail olunduğu üçün kənd təsərrüfatında material və

fond tutumu kimi göstəricilər də artmış və nəticədə aqrar

sferada məhsul vahidinə yanacaq, metal, enerji və s. sərfi

həddən çox artmışdır. İqtisadiyyatın bu cür inkişafı kənd

təsərrüfatı məhsulları istehsalını artırmaq üçün təbii ehti-

yatlardan getdikcə daha çox istifadə olunmasına aparıb çıxar-

mışdır. Təbii ehtiyatlardan birtərəfli istifadə edilməsi isə

iqtisadi baxımdan ziyanlı olmaqla yanaşı, ekoloji baxımdan da

zərərlidir. Bu son nəticədə küllü həcmdə ziyana gətirib çıxarır.

Odur ki, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının iqtisadi

səmərəliliyinin artırılması tədbirləri görülərkən ekoloji cəhət də

nəzərə alınmalıdır.

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı müasir mərhələdə

aqrar sferanın sosial-iqtisadi göstəricilərin yaxşılaşdırılması

üçün sahibkarlıq fəaliyyətinin bütün imkanlarından düzgün

istifadəyə nail olunmalıdır. Lakin hələlik aqrar sferada bəzi

istehsal və iqtisadi münasibətlər sahəsində uyğunsuzluqlar qal-

maqdadır. Bütün bunlar öz növbəsində elmi-texniki tərəqqinin

nailiyyətlərinin, intensiv texnologiyanın tətbiqini, torpaqdan,

əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsini ləngitməklə,

aqrar sferanın iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərir.

İqtisadiyyatda yaranan bu geriliyi aradan qaldırmaq üçün

aqrar sferada səmərəliliyini yüksəltmək - hər hektar torpaq

sahəsinin məhsulvermə qabiliyyətini və hər manat məsarifin

ödənilmə səviyyəsini artırmaq, ümumiyyətlə, məsarif ləngitmə

mexanizmini işə salmaqla ölkənin ərzaq və kənd təsərrüfatı

384

mənşəli xammala olan tələbatını maksimum dərəcədə ödəmək

qayğısına hər vəsaitə ilə qalmaq lazım gəlir.

Qeyd etmək lazımdır ki, aqrar sferada istehsalın iqtisadi

səmərəliliyi mürəkkəb və çoxcəhətli olduğu üçün onun müəy-

yən edilməsi adətən çətindir. İqtisadi səmərəlilik bir iqtisadi

kateqoriya kimi qarşılıqlı əlaqədar texnoloji, iqtisadi və sosial

sferalarda material və əmək ehtiyatlarından, istehsal məsrəf-

lərindən istifadə səviyyəsini əks etdirir, onların istehsalın

məqsədinə nə dərəcədə müvafiq gəlməsini göstərir.

Aqrar sferada müxtəlif səviyyədə olan və bir-birini

tamamlayan ayrı-ayrı iqtisadi maraqların uzlaşdığı nəzərə

alınaraq istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin göstəricilər siste-

mindən istifadə edilməsinə nail olunmalıdır. Bununla əlaqədar

olaraq aqrar sferada istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin səviy-

yəsinə qiymət verilərkən ona xalq təsərrüfatı, ayrı-ayrı sahələr,

müəssisə və təşkilatlar, təsərrüfat və müəssisə daxili bölmələr

və s. miqyasında, həmçinin müxtəlif texnoloji və sosial-iqtisadi

tədbirlər üzrə qiymət vermək lazım gəlir. Səmərəliliyi müəyyən

etdikdə istehsalın ümumi məqsədinin reallaşması səviyyəsini

əks etdirən ümumi göstəricilər ilə istehsalın ayrı-ayrı pro-

seslərini səciyyələndirən xüsusi göstəricilərin vəhdətinə daha

çox üstünlük vermək lazımdır.

Səmərəlilik göstəriciləri hesablanarkən adətən təsərrüfat

fəaliyyətinin nəticəsi onu törədən səbəb ilə müqayisə olunur.

Müqayisədə kəsr vasitəsilə nəticə göstəriciləri səbəb göstəri-

cilərinə bölünür. Kəsrin surətində istehsalın son nəticəsi,

məxrəcində isə istehsal resursları və məsrəflərlə bağlı olan

göstəricilər əks etdirilir.

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı, sahibkarlıq fəaliy-

yətinin genişləndiyi, istehsal-iqtisadi münasibətlərin səmə-

rəliliyinin yüksəldiyi müasir dövrdə aqrar sferada səmərəlilik

hesablayarkən göstəricilər öyrənilən ictimai iqtisadi hadisəyə

elə münasib formada seçilməlidir ki, faydalılığı xarakterizə edə

bilsin. Aqrar sferada istehsalçının xüsusiyyətindən asılı olaraq

385

səmərəlilik göstəricilərinin seçilməsinə yaradıcılıqla yanaşmaq

tələb olunur. Məsələn, sahə vahidindən məhsul istehsalını

hesablamaq lazım gəlsə, məsələnin qoyuluşundan, təsərrüfatın

istehsal istiqamətindən və məhsulun xarakterlərindən asılı

olaraq məhsulu əks etdirmək üçün ümumi məhsul, əmtəəlik

məhsul, son məhsul və ya xalis məhsul göstəricilərindən və ya

onların artımlarından; sahə vahidi kimi isə kənd təsərrüfatına

yararlı torpaq sahəsindən, becərilən sahədən, əkin yerindən və

ya konkret məhsul istehsal olunan əkin sahəsi göstəricilərindən

istifadə etmək lazım gəlir.

Deməli, ilk baxımda çox sadə görünən göstəricini - sahə

vahidinə görə məhsul istehsalını hesablamaq üçün əslində bir

neçə variantda (ümumi məhsulun yararlı torpaq sahəsinə,

əmtəəlik məhsulun yararlı torpaq sahəsinə, xalis məhsulun

yararlı torpaq sahəsinə, ümumi məhsulun əkin yerinə, əmtəəlik

məhsulun əkin yerinə nisbəti və s.) tərtib olunan göstəricilərdən

yalnız bir-iki münasibini seçib hesablamaq lazımdır.

Aqrar sferada istehsalın səmərəsini xarakterizə edən

göstəriciləri bilavasitə hesablamaqdan qabaq onların üzərində

dayanaq. Belə göstəricilərə: ümumi, əmtəəlik, son və xalis

məhsullar; ümumi, xalis (mənfəət) və təsərrüfat hesablı gəlirlər

aiddir. Bu göstəricilər haqqında əvvəlki bölmələrdə izahat

verilməsinə baxmayaraq, burada onların səmərəliliyinin müəy-

yən edilməsindəki rolunu aşkara çıxarmaqdan ötrü bəzi cəhət-

ləri ilə qısaca tanış olar.

Təsərrüfat fəaliyyətinin yekun göstəricisi olan ümumi

məhsulun göstəricisinin bir sıra çatışmazlıqlarına baxmayaraq

kənd təsərrüfatında iqtisadi səmərəliliyin müəyyən edilməsində

onun rolu böyükdür. Kənd təsərrüfatında ümumi məhsulun

hesablanmasında müəyyən qədər təkrar uçota yol verilsə də bu,

xalq təsərrüfatının başqa sahələrində, xüsusilə sənayedə ümumi

məhsulun hesablanmasında olan təkrarlardan xeyli azdır.

Odur ki, kənd təsərrüfatında səmərəliliyi müəyyən etdikdə

ümumi məhsul göstəricisindən geniş miqyasda istifadə olunur.

386

Kənd təsərrüfatında ümumi məhsulun artması əhalinin ərzaqla

və sənayenin xammal ilə təchizatının yaxşılaşmasını göstər-

məklə yanaşı, həm də möhkəm yem bazası və toxum fondu

yaradılmasını göstərir.

İqtisadi səmərəliliyi müəyyən etdikdə kənd təsərrüfatında

ümumi məhsul ilə yanaşı, əmtəəlik və son məhsul göstə-

ricisindən də istifadə edilir. Son məhsul ümumi məhsuldan cari

ildə istehsal edilən və istehsal ehtiyatları üçün (toxum, yem,

buzovlara və çoşqalara içizdirilən süd, inkubasiyada istifadə

olunan yumurta və s.) istifadə olunan aralıq məhsulların dəyə-

rini çıxdıqdan sonra qalaq hissəyə (məbləğə) deyilir.

Əmtəəlik məhsul isə ümumi məhsulun sahədaxili (kənd-

daxili) mübadiləsini nəzərə almadan realizasiya edilən hissə-

sidir. Kənd təsərrüfatı müəssisələri səviyyəsində son məhsul ilə

əmtəəlik məhsulunun dəyərləri (cari qiymətləri) bir-birinə çox

yaxın olduğu üçün, kənd təsərrüfatı müəssisəsi üzrə iqtisadi

səmərəliliyi müəyyənləşdirərkən bunların bu və ya digərindən

istifadə edilir. Xalq təsərrüfatı və aqrar sfera səviyyəsində son

məhsul və əmtəəlik məhsulun dəyər göstəriciləri arasında

fərqlər daha çox olduğu üçün bu səviyyələr üzrə iqtisadi

səmərəlilik hesablandıqda adları çəkilən göstəricilər bir-birini

əvəz edə bilmir.

Xalis məhsul və ya ümumi gəlir (cəmiyyət miqyasında

milli gəlir) göstəricisindən yeni yaranan dəyər kimi istehsalın

iqtisadi səmərəliliyinin müəyyən edilməsində geniş istifadə

olunur. Bu göstəricini səciyyələndirən cəhət ondan ibarətdir ki,

burada ümumi məhsulun dəyərindən ödəmə fondu (istifadə

olunan materialların, xammalın və s. dəyəri) çıxıldığı üçün

ümumi gəlirin tərkibində əslində məsrəf ləngitmə mexaniz-

minin işləməsi səviyyəsi də öz əksini tapır. Odur ki, xalis məh-

sulun artımı birbaşa istehsalın səmərəliliyi haqqında müəyyən

təsəvvür yaratmağa qadir göstəricidir.

Ümumi gəlir göstəricisinin tərkibində yığım fondu ilə

yanaşı, istehlak fondu da iştirak edir. Bəzi hallarda kənd

387

təsərrüfatı müəssisələrinə (birliklərinə) verilən sərbəstlikdən

düzgün istifadə etməyən istehsalçı kollektivlər ümumi gəliri

əsasən istehlak fondları hesabına artırmağa meyl göstərirlər. Bu

vəziyyəti səmərəlilik baxımından qiymətləndirmək üçün

ümumi gəlir göstəricisi ilə yanaşı, xalis gəlir göstəricisindən də

istifadə edilir.

Xalis gəlir ümumi gəlir ilə istehlak fondunun fərqi və ya

ümumi məhsul ilə cari istehsal xərclərinin fərqi kimi müəs-

sisənin maliyyə-iqtisadi imkanlarını göstərir. Xalis gəlirin real-

laşan hissəsi isə mənfəət adlanır. Əslində hazırda uçot-hesabat

sənədlərində xalis gəlir əvəzinə bir qayda olaraq mənfəət əks

etdirilir. Xalis gəlirin (və ya mənfəətin) artması kənd təsərrüfatı

istehsalatında səmərəliliyi geniş təkrar istehsalı davam etdirmək

imkanları baxımından səciyyələndirir.

Müasir iqtisadi islahat şəraitində iqtisadi səmərəliliyi əks

etdirən başlıca göstəricilərdən biri də təsərrüfat hesablı gəlirdir.

Bu göstərici ümumi gəlirdən bütün ödəncləri və ayırmaları

çıxdıqdan sonra təsərrüfatın ixtiyarında qalan hissəsinin

məbləği ilə müəyyən edilir. Odur ki, təsərrüfat hesablı gəlirin

artması kollektivin həyat fəaliyyətinin iqtisadi imkanlarının

yüksəlməsini əks etdirən mühüm göstərici hesab olunur.

Yuxarıda sadalanan göstəricilərin əksəriyyətinin artması

ümumiyyətlə kənd təsərrüfatı istehsalatının iqtisadi səmə-

rəliliyinin yüksəldilməsini əsasən göstərir. Lakin səmərəlilik

konkret ifadəsini bu göstəriciləri torpaq, əmək və digər istehsal

ehtiyatlarına, istehsal xərclərinə bölməklə tapır. Xərcləri əks

etdirən göstərici kimi çevrilmiş məsariflərin məbləği göstə-

ricisindən daha çox istifadə edilir. Çünki burada cari xərclərlə

yanaşı, əsas fondlardan istifadə səviyyəsi də öz əksini tapır.

Ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatı müəssisələrində istehsalın

iqtisadi səmərəliliyini müəyyənləşdirmək üçün göstəricilər

sistemindən istifadə edilir. Bunlara aşağıdakılar daxildir: torpaq

sahəsinə (kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlara, əkin yerinə),

əmək ehtiyatlarına (orta illik işçiyə, adam-saata) istehsal

388

fondlarına və ya əsas fondlara, çevrilmiş məsrəflərə, cari isteh-

sal xərclərinə, əmtəəlik məhsulun maya dəyərinə ayrı-ayrılıqda

düşən ümumi məhsul, son məhsul, xalis məhsul, xalis gəlir

(mənfəət), təsərrüfat hesablı gəlir və s. Həmin göstəricilərin

hesablanma qaydası olduqca sadədir. Məsələn, ümumi məh-

sulun dəyərini kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsinə böl-

məklə hər hektar yararlı torpaq sahəsinə düşən ümumi məh-

sulun dəyəri tapılır və s.

Kənd təsərrüfatında iqtisadi səmərəliliyi müəyyənləş-

dirərkən bu göstəricilərlə yanaşı, rentabellik səviyyəsinin art-

ması, əmək tutumu, material və maya dəyəri göstəricilərinin

aşağı düşməsi, əməkhaqqının artması, hər nəfərə düşən sosial-

mədəni obyektlər sahəsinin çoxalması və s. bu kimi gös-

təriciləri də hesablamaq lazım gəlir.

İqtisadi səmərəliliyə sahə baxımından (yəni kənd təsər-

rüfatı səviyyəsində) verilən qiymətlə yanaşı, cəmiyyət baxı-

mından da (xalq təsərrüfatı səviyyəsində) qiymət vermək

lazımdır. Kənd təsərrüfatı istehsalatının iqtisadi səmərəliliyi alq

təsərrüfatı miqyasında - aqrar bölmədə yaradılan milli gəlirin

məcmu əmək sərfinə (canlı və əşyalanmış) bölməklə müəyyən

edilir; bu məqsədlə həmçinin əhalinin hər nəfərinə istehsal

olunan ərzaq və digər kənd təsərrüfatı mənşəli məhsulların

miqdarının artması göstəriciləri də hesablanır. Kənd təsər-

rüfatında milli gəlirin yaradılmasında əmək tutumu və torpaq

sahəsi tutumu göstəricilərinin aşağı düşməsi də burada iqtisadi

səmərəliliyi əks etdirir.

Kənd təsərrüfatının iqtisadi səmərəliliyinin yüksəlməsi

müxtəlif tədbirlərdən asılıdır. Bu tədbirlərin bir qisminə kənd

təsərrüfatının inkişaf etdirilməsinə əsaslı vəsait qoyuluşunun

artırılması, istehsal proseslərinin mexanikləşdirilməsi səviy-

yəsinin yüksəldilməsi, kimyalaşdırma və s. aiddir. Bu fəsildə

ümumi göstəricilərlə yanaşı, konkret göstəricilərdən istifadə

edilməsi iqtisadi səmərəliliyin müəyyənləşdirilməsini daha

sistemli formaya salır. Belə ki, sahə vahidinə, hər nəfər orta

389

illik işçiyə düşən ümumi gəlir, xalis gəlir və s. ümumi xarak-

terli göstəricilərlə yanaşı əsaslı vəsait qoyuluşunun, gübrələ-

mənin, mütərəqqi becərmə üsullarının və s. iqtisadi səmə-

rəliliyini əks etdirən konkret göstəricilərin hesablanması da

məqsədə müvafiqdir.

Kənd təsərrüfatında gübrə tətbiqinin səmərəliliyini

gübrələmə ilə əlaqədar olan məhsul istehsalı artımının dəyərini

bu tədbirə əlavə məsrəf qoyuluşunun məbləği ilə müqayisə

etməklə hesablayırlar. Meliorasiyanın iqtisadi səmərəliliyi isə

məhsuldarlığın, ümumi məhsulun, ümumi və xalis gəlirin

(mənfəətin) əsaslı vəsait qoyuluşunun, səmərəlilik əmsalının

artmasını hesablamaq yolu ilə müəyyənləşdirilir. Burada

həmçinin iqtisadi-ekoloji səmərəlilik göstəricilərinə də diqqət

verilməlidir. Yeni bitki sortlarını və heyvan cinslərini iqtisadi

cəhətdən qiymətləndirdikdə onların məhsuldarlıq ilə yanaşı,

digər keyfiyyət göstəricilərinin (lif çıxımı, şəkərlilik, yağlılıq,

zülalın miqdarı və s.) artmasına da diqqət verilir. Bunlar vahid

məhsul istehsalına məsrəflərin azalması şəraitində iqtisadi

cəhətdən sərfəli olur.

Ayrı-ayn maşınların və onların komplekslərinin tətbiqi

zamanı istismar xərclərinin, canlı əmək sərfinin, əsaslı vəsait

qoyuluşunun iqtisadi səmərəliliyi ilə bərabər, maşınların metal

tutumu, texnoloji proseslərin enerji tutumu kimi xalq təsərrüfatı

əhəmiyyətli göstəriciləri də hesablamaq lazım gəlir.

4. Aqrar sferada son məhsul istehsalı

Azərbaycan Respublikasında dövlətin aqrar siyasətinin

uğurla həyata keçirilməsi nəticəsində bu sahədə son illər

yüksək istehsal-iqtisadi göstəricilərə nail olunur, ərzaq istehsalı

artır, aqrar bazarın fəaliyyəti genişlənir, əhalinin həyat şəraiti

yaxşılaşır. Eyni zamanda aqrar sferada istehsalın iqtisadi

səmərəliliyi də yüksəlir, iqtisadi əlaqə və mənafeylər səmərəli

qurulur, regionların sosial-iqtisadi yüksəlişi təmin olunur.

390

Aqrar sferanın inkişafı və iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsi

ilə əlaqədar olaraq onlara düzgün qiymət verilməsi, yəni aqrar

sferanın istehsal-maliyyə nəticələrinin və ümumi fəaliyyətinin

qiymətləndirilməsi vacib zərurət təsnif edir.

Aqrar sferanın müasir inkişafı şəraitində onun istehsal və

iqtisadi fəaliyyətinə qiymət verilərkən müxtəlif göstəricilərdən,

yəni ümumi məhsulun dəyərindən, əmtəəlik məhsul

göstəricisindən, mənfəətdən, xalis gəlirdən, fondverimindən,

əmək məhsuldarlığından, rentabellikdən və s. istifadə edilir. Bu

göstəricilərin hər birindən müəyyən məqsədlər üçün istifadə

olunsa da, onların hamısının müəyyən müsbət və mənfi cə-

hətləri vardır və aqrar sferanın fəaliyyətinin düzgün qiymətlən-

dirilməsini təmin etmir. Ona görə də aqrar sferanın sosial-

iqtisadi inkişafına, istehsal-maliyyə nəticələrinə obyektiv qiy-

mət verilməsi üçün düzgün hesab olunan və məqsədəuyğun

sayılan göstəricidən istifadə olunmalı və bu göstəricinin düz-

günlüyü əsaslandırılmalıdır.

Hazırda aqrar sferanın fəaliyyəti yekunlaşdırılarkən ən

çox istifadə olunan göstərici istehsal olunan ümumi məhsulun

həcmi və yaxud onun dəyəridir. Lakin ümumi məhsul heç də

həmişə yekun göstəricini və yaxud nəticəni düzgün əks

etdirmir. Məlum olduğu kimi, aqrar sferanın ayrı-ayrı sahələri

üzrə istehsal olunan məhsulların cəmi dəyər ifadəsində

onun ümumi məhsulunu təşkil edir.

Təcrübə göstərir ki, mövcud hesablamalar qaydası ilə bu

göstərici müəyyən edilərkən eyni məhsulun müxtəlif for-

malarda təkrarlanaraq aralıq məhsul kimi uçota alınmasına yol

verilir. Məsələn, üzüm kənd təsərrüfatında, eyni zamanda şərab

və şərab məhsulları kimi emal müəssisələrində; taxıl dənli bitki

olaraq kənd təsərrüfatında, un, çörək, çörək məmulatı kimi

emal və digər sahələrdə ümumi məhsul kimi qiymətləndirilir.

Belə vəziyyət digər sahələrdə də mövcuddur. Beləliklə, aqrar

sferada ümumi məhsulun qiymətləndirilməsinin mövcud

metodu düzgün məlumat əldə etməyə imkan vermir. Deməli,

391

ümumi məhsulun dəyəri müəyyən edilərkən aqrar sferada

müəyyən dövr ərzində istehsal olunan ümumi məhsulun dəyə-

rindən aralıq məhsulun dəyəri çıxılmalıdır.

Aqrar sferada aralıq məhsul istehsal olunan və həmin

dövr məhsul istehsalının ehtiyacının ödənilməsində istifadə

olunan ümumi məhsulun bir hissəsidir. Məsələn, aqrar sferada

kərə yağı istehsalında aralıq məhsula daxildir: kənd təsər-

rüfatından alınan yem və dən, qarışıq yem istehsal edən müəssi-

sədə hazırlanan qüvvəli yem, inəklərdən sağılan süd. Öz növ-

bəsində, yem və dən bitkiçilik sahələrinin, qüvvəli yem qarışıq

yem istehsal edən müəssisənin və süd isə heyvandarlıq

sahələrinin son məhsulunu təşkil edir.

Beləliklə, aqrar sferanın istehsal-iqtisadi fəaliyyətinə

qiymət verilərkən, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, istehsal olunan

ümumi məhsulun dəyərindən aralıq məhsulun dəyərini

çıxdıqdan sonra qalan hissədən, yəni son məhsuldan istifadə

edilməsi məqsədəuyğundur. Deməli, aqrar sferada və ona daxil

olan istehsal sahələrində yüksək iqtisadi nəticələrə nail olmaq

üçün ümumi məhsul istehsalının çoxaldılması və onun dəyə-

rinin artırılması ilə yanaşı məhsulun keyfiyyəti də yüksəl-

dilməli, ümumi məhsulun tərkibində aralıq məhsulun xüsusi

çəkisi azaldılmalı və son məhsulun xüsusi çəkisi isə əksinə

artırılmalıdır.

Beləliklə aqrar sferanın inkişafı şəraitində son məhsulun

həcmi ümumi və aralıq məhsulun cəmindən ibarətdir. Deməli,

aqrar sferada yüksək istehsal-maliyyə nəticələrinə nail

olunması üçün məhsul istehsalının artırılması keyfiyyətinin

çoxaldılması və dəyərinin yüksəldilməsi ilə yanaşı onun

tərkibindəki aralıq məhsulun azaldılmasına nail olunmalıdır.

Aqrar sferada son məhsula aşağıdakılar daxildir:

- bir ildə kənd təsərrüfatı xammalı emalından alınan ərzaq

məhsulları və digər istehlak şeyləri;

392

- emal mərhələsini keçmədən istehsal və ehtiyat fondları

yaratmaq üçün bilavasitə istifadə olunan kənd təsərrüfatı

məhsulları;

- aqrar sahibkarlıq fəaliyyətindən kənarda digər istehsal

sahələrinin ehtiyaclarını ödəmək məqsədləri üçün istifadə

olunan məhsullar.

Beləliklə, aqrar sferada som məhsul istehsalının artırıl-

ması üçün xammaldan alınan ərzaq və xammal istehlakı məh-

sullarının çoxaldılmasına nail olmalı, istehsal sahələrin ehti-

yacları üçün ayrılan məhsullardan səmərəli istifadə həyata

keçirilməlidir. Respublika üzrə, habelə ayrı-ayrı sahibkarlar

üzrə son məhsul hesablanarkən respublikadan kənara, bir

bölgədən digər bölgəyə emal edilmək üçün göndərilən və başqa

məqsədlərə istehlak olunan məhsullar son məhsula daxil

edilməli, kənardan gətirilən və emal edilən məhsullar isə son

məhsulun tərkibindən çıxarılmalıdır. Bu son məhsulun düzgün

hesablanması və müəssisənin fəaliyyətinin düzgün

qiymətləndirilməsi üçün olduqca vacibdir.

Aqrar sferada son məhsul istehsalının həcminin artırıl-

ması və onun dəyərinin yüksəldilməsi də mühüm vəzifə kimi

qarşıda durur. Bu istehsal olunan məhsulların həcminin çoxal-

dılması və keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması ilə yanaşı məh-

sulların dəyərinin müəyyən edilməsində istifadə olunan qiy-

mətlərin səviyyəsindən asılıdır. Bir qayda olaraq son məhsulun

dəyəri müəyyən edilərkən faktiki qiymətlərdən istifadə olunur.

Aqrar sferada son məhsulun dəyərinə aşağıdakılar

daxildir:

- kənd təsərrüfatı sahələrində yaradılan xalis məhsul;

- kənd təsərrüfatı xammalının emalından alınan xalis

məhsul;

- kənd təsərrüfatı və emal sənayesi sahələrinin məhsul-

larının satışı ilə məşğul olan müvafiq sahələrinin xalis məhsulu;

- sənaye mənşəli əsas fondların amortizasiya ayırmaları;

393

- aqrar sferaya xidmət göstərən sahələrdə hazırlanan

xammal və materiallar;

- əsas fondların dəyəri.

Respublikanın ayrı-ayrı regionlarında aqrar sahibkarlıq

formalarının son məhsulunun dinamikası və quruluşunun təhli-

lindən aydın olur ki, onun tərkibində emal və satışla məşğul

olan sahələrin tutduğu xüsusi çəki yüksək olmaqla ardıcıl

olaraq artır, kənd təsərrüfatında yaradılan xalis məhsulun

xüsusi çəkisi aşağı olmaqla azalmağa meyl edir. Bu istehsal

olunan xammalın daha çox emaldan keçirilməsi və satışının

yüksəlməsi ilə əlaqədardır.

Aqrar sahibkarların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsində

əldə edilən xalis məhsul göstəricisi mühüm əhəmiyyətə

malikdir. Xalis məhsulu son məsulun dəyərindən amortizasiya

ayırmalarını və sənaye mənşəli xammal və materialların

dəyərini çıxdıqdan sonra qalan hissəyə deyilir. Xalis məhsulun

səviyyəsi istehsal olunan son məhsulun artımı ilə yanaşı

amortizasiya ayırmalarının azalmasından və məhsul istehsalı

prosesində istifadə olunan sənaye mənşəli xammal və mate-

rialların, yanacağın, sürtgü materiallarının ehtiyat hissələrinin,

inventarların və s. xüsusi çəkisinin aşağı düşməsindən asılıdır.

Lakin təcrübə göstərir ki, hələlik bu sahədə ciddi

çatışmamazlıqlar mövcuddur və nöqsanlara yol verilir. Belə ki,

əksər xüsusi təsərrüfatlarda məhsul istehsalının artım sürəti

aşağıdır, mövcud imkanlardan az həcmdə son məhsul əldə

edilir, son məhsulun tərkibində amortizasiya ayırmalarının,

sənaye mənşəli xammal və materialların xüsusi çəkisi isə

yüksəkdir. Çünki amortizasiya ayırmaları düzgün aparılmır,

mövcud normativlərə əməl edilmir, həmin normativlər də

müasir dövrün tələblərinə uyğun deyildir. İstehsal prosesi üçün

tələb olunan maddi-texniki resurslardan səmərəli istifadəyə nail

olunmur.

Qeyd etmək lazımdır ki, aqrar sahibkarlıq şəraitində xalis

məhsulun əldə edilməsinin yeganə mənbəyi kənd təsərrüfatıdır.

394

Deməli, xalis məhsulun artırılması və iqtisadi yüksəlişin təmin

edilməsi üçün kənd təsərrüfatı istehsalının intensiv inkişafı

həyata keçirilməli, istehsal-iqtisadi əlaqələr təkmilləşdirilməli,

maddi marağı düzgün təşkilinə nail olunmalıdır.

Eyni zamanda göstərmək lazımdır ki, xalis məhsulun

artırılması ehtiyatlan bir çox hallarda kənd təsərrüfatından

kənarda da mövcud olur. Belə ki, hazırda kənd təsərrüfatı məh-

sulları istehsalını artırmaq və keyfiyyətini yüksəltməklə yanaşı,

onların istehlak xassələrinin mühafizə olunaraq saxlanılması da

böyük xalq təsərrüfatı əhəmiyyətli problem kimi qarşıda durur.

Nəzərə almaq lazımdır ki, əksər bölgələrdə kənd təsərrüfatında

istehsal olunan ərzaq və digər məhsulların istehlakçılara çat-

dırılması prosesində itkilərə yol verilir, məhsulların təbii key-

fiyyətini saxlamaq mümkün olmur. Bu da yüksək keyfiyyətli və

əhalinin tələbatına uyğun olan son məhsul istehsalına şərait

yaratmır, ölkənin sosial-iqtisadi yüksəlişinin ləngiməsinə səbəb

olur.

Təcrübə göstərir ki, sahibkarlar və digər təsərrüfatçılıq

formaları tərəfindən istehsal olunan məhsulların yığılması,

daşınması, saxlanılması, emalı, satışı zamanı buraxılan itkilərin

azaldılması və keyfiyyətin aşağı düşməsinin qarşısının alınması

xammal və xüsusilə ərzaq ehtiyatının möhkəmləndirilməsində

həlledici əhəmiyyətə malikdir. Hesablamalardan aydın olur ki,

kənd təsərrüfatı xammalının istehlakçılara qaytarılması

prosesində itkilərin həcmi ayrı-ayrı məhsullar üzrə 20-30%-ə

çatır, məhsul vahidinin əmək və vəsait sərfi də bir o qədər artır.

Kənd təsərrüfatı xammalı itkisinin çoxalması və keyfiy-

yətin aşağı düşməsi bir sıra texniki-texnoloji və təşkilati amil-

lərdə bağlıdır. Belə ki, əksər xüsusi təsərrüfatların və sahibkar-

ların kənd təsərrüfatı xammalını saxlamaq üçün anbarları yox-

dur, məhsulların vaxtında daşınmasını təmin edəcək nəqliyyat

vasitələri çatışmır. Emal müəssisələrinin çoxu xammal istehsalı

bazarından uzaqda fəaliyyət göstərir və onların əksəriyyəti tələb

olunan infrastruktura malik deyildir, müasir texnika ilə təmin

395

olunmamışdır. Bütün bunlar itkilərin qarşısının alınmasına

şərait yaratmır.

Ümumiyyətlə, aqrar sferada xammalının və son məhsul-

larının daşınması, saxlanılması, emalı və satışı ilə məşğul olan

sahələrinin, müəssisə, təşkilat və sahibkarların bu istiqamətlə

fəaliyyət göstərən bölmələrinin, habelə müvafiq xidmət

müəssisələrinin imkanları, maddi-texniki bazası müasir elmi-

texniki tərəqqinin nailiyyətlərinə və bazar münasibətlərinin

tələblərinə tam cavab vermir. Bunların nəticəsidir ki, itkilərə

yol verilir və iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsinə nail

olunmur.

Beləliklə, aqrar sferada son məhsul istehsalının artırılması

üçün onun bütün mərhələlərində yüksək nəticələrə nail

olunmasına dair kompleks tədbirlər həyata keçirilməli texniki,

texnoloji, təşkilati və iqtisadi amillər bazar iqtisadiyyatının

tələblərinə uyğunlaşdırılmalıdır.

5. Aqrar sferada istehsalın səmərəliliyinin

yüksəldilməsini xarakterizə edən amillər

Bazar münasibətlərinin formalaşması və ölkənin

regionlarının sosial-iqtisadi inkişafının sürətlənməsi nəticəsində

aqrar sferada köklü dəyişikliklə baş vermişdir. Bunların nəticə-

sində yeni iqtisadi münasibətlərin formalaşması, istehsalın

idarə edilməsi, strukturu və təşkilinin bazar münasibətlərinə

uyğun təkmilləşdirilməsi, çoxcəhətli sosial-iqtisadi vəzifələrin

həlli istehsalın səmərəliliyini yüksəldilməsi ilə əlaqədardır.

Məhsul istehsal etmək, xalqın həyat səviyyəsini yüksəltmək

üçün müəyyən miqdarda əmək və vəsait sərfi tələb olunur.

Bunların kəmiyyət və keyfiyyəti yüksək nəticələrə nail olmağa

təminat verir.

Məlum olduğu kimi aqrar sferada məhsul istehsalının

artımı və iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsi müxtəlif

şərtlərdən və amillərdən asılıdır. Bu şərt və amillər tələbatın

396

ödənilməsi yolları və istehsal üçün seçilən maddiləşmiş və canlı

əmək sərfi, istehlak tələbatının ödənilməsi dərəcəsi ilə şərtlənir.

Bu o deməkdir ki, müəyyən xərclər və məsrəflər daxilində

tələbat maksimum səviyyədə ödənilməlidir. Bunun üçün səmə-

rəliliyin həm kəmiyyət göstəricilərindən, həm də dəyər

göstəricilərindən istifadə edilir.

Əmək məsarifinin azalması nəticə göstəricisinə təsir

göstərir. Məhsul istehsalın çəkilən xərclər maya; dəyəri

göstəricisinə daxil olduğundan maddiləşmiş əmək məsrəflərini

əks etdirir. Ona görə də əmək məhsuldarlığı, fond tutumu,

material tutumu, rentabellik göstəricisi ayn-ayrılıqda mühüm

əhəmiyyət kəsb etsələr də, ümumi səmərəlilik göstəricisini tam

səciyyələndirmir.

Ona görə də dəyər ifadəsində iqtisadi səmərəlilik göstəri-

ciləri hesablanarkən nəzərə alınmalıdır ki, istehsal sahəsi

(bitkiçilik, heyvandarlıq və s.) və obyektindən (bina üzümlük,

texnika və s.) asılı olaraq səmərəlilik göstəricisinin xarakteri də

müxtəlif olacaqdır.

Kənd təsərrüfatında istehsal fondlarının səmərəliliyini

ölçmək üçün illik xalis gəlirin həcminin əsaslı vəsait qoyu-

luşuna nisbəti kimi qiymətləndirilir. Beləliklə, yeni iqtisadi

münasibətlərin formalaşdırıldığı şəraitdə səmərəlilik göstəri-

cisini elmi-nəzəri bah xımdan araşdırmaq, onu sistemləşdirmək

və dəqiqləşdirmək tələb olunur. Bununla əlaqədar iqtisadçı

alimlərin elmi baxışlarına nəzər salınmasını və ümumiləş-

dirməyi məqsədəuyğun hesab edirik.

Bununla əlaqədar olaraq aqrar sferanın inkişafına dair

tədbirlər müəyyən edilərkən geniş istifadə olunan səmərə və

səmərəlilik anlayışları mahiyyəti və onların ümumi və xüsusi

xarakterini nəzərdən keçirməyə ehtiyac vardır.

Məlumdur ki, səmərə - əldə edilən nəticədir. Səmərəlilik -

səmərənin ölçüsüdür. İqtisadi səmərəlilik meyarı kimi əmək

məhsuldarlığının səviyyəsi götürülür.

397

Qeyd etmək lazımdır ki, bazar iqtisadiyyatı və müstəqil

təsərrüfatçılıq şəraitində əmək məhsuldarlığının səviyyəsini

səmərəlilik meyarı kimi götürmək elmi və praktiki baxımdan

əsas meyar kimi qəbul edilməsi məqsədəuyğun deyildir. Çünki,

mühüm iqtisadi göstərici olsa da əmək məhsuldarlığı maddi

istehsal sahəsində canlı əməyin səmərəlilik dərəcəsidir və onun

səviyyəsinin müəyyən edilməsi onun kəmiyyət amillərini

nəzərə alsa da son nəticəsinin gəlirliyini ümumiləşdirmir.

İşçilərin sayının ixtisarı və ya qənaət hesabına əldə edilən

əmək məhsuldarlığı səmərəliliyi səciyyələndirmir. Bunun həm

də indiki iqtisadi münasibətlərin formalaşdırıldığı şəraitdə

mahiyyəti sahibkar üçün əhəmiyyət kəsb etmir. Sahibkarı iq-

tisadi səmərəlilik meyarı kimi onun son gəliri mənfəətin kəmiy-

yəti maraqlandırır. Bu mənada belə hesab edirik ki, konkret

sahə xüsusiyyətləri ilə əlaqədar səmərəliliyin göstəriciləri elmi

tədqiqatla dəqiqləşdirilə bilər.

Bəzi iqtisadçılar səmərəlilik göstəricisi kimi əmək

məhsuldarlığı və əməkhaqqı; maya dəyəri; fondverimi; bir

manatlıq istehsal fonduna ümumi və xalis gəlirin həcmi kimi

göstəricilərdən; min nəfər orta illik işçiyə qarışıq yem istehsalı;

bir ton qarışıq yem istehsalına elektrik enerjisi məsarifi və s.

kimi göstəricilərdən istifadə etməyi təklif edirlər.

Bazar münasibətlərinin müasir inkişafı və aqrar

sahibkarlıq fəaliyyətinin sürətləndiyi hazırkı dövrdə aqrar

sferada iqtisadi səmərəlilik göstəricisini iki aspektdə tədqiq

etmək elmi baxımdan daha düzgün olardı. Birinci növbədə,

istehsalın nəticələrini özündə əks etdirən ümumiləşdirici yekun

göstəricilərə - ümumi gəlir, xalis gəlir və mənfəət göstəricilə-

rinə ayıraraq tədqiq edilməsi elmi metodiki baxımdan düzgün

hesab edilir. Ona görə də tədqiqatlarda bu vacib amil nəzərə

alınmalı, ümumiləşdirici - yekun göstəriciləri ilə sahə gös-

təriciləri ayrı-ayrı xüsusi göstəricilər qarışdırılmamalıdır.

İqtisadi ədəbiyyatda ümumi daxili məhsulun maddi

istehsal sahələrində məşğul olan işçilərin sayına nisbəti-ictimai

398

əmək məhsuldarlığını səmərəlilik meyarı kimi qəbul edilməsi

təklif olunur. Sahə və müəssisə səviyyəsində isə ümumi daxili

məhsulun əvəzinə onun analoqu olan mənfəət göstəricisindən

istifadə edilməsini məqsədəuyğun hesab edilir. bu zaman isteh-

salın iqtisadi göstəriciləri müəyyən edilərkən iki qrup gös-

təricilərdən - bütün istehsal sahələri üçün xarakterik gös-

təricilərdən və ayrı-ayrı sahələrin spesifik xüsusiyyətlərini əks

etdirən xüsusi göstəricilərdən istifadə olunması təklif edilir.

Bunlarla yanaşı iqtisadi ədəbiyyatda hər 100 hektar

sahəsindən götürülən ümumi və əmtəəlik məhsulun dəyərinin,

hər hektardan məhsuldarlığın istehsal xərcləri vahidinə görə

əldə edilən mənfəətin kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının

ümumi səmərəliliyini xarakterizə edən göstərici kimi qəbul

edilməsi də təklif olunur.

Qeyd etmək lazımdır ki, mənfəət mühüm iqtisadi kate-

qoriya olmaqla istehsalın səmərəliliyini əks etdirən göstə-

ricilərindən biridir. Mənfəətin artması təkrar istehsalın geniş-

lənməsi və istehsalçının marağının və rifahının yüksəldil-

məsinin mühüm mənbəyi, tələbatın ödənilməsi vasitəsidir.

Mənfəət göstəricisini elmi cəhətdən öyrənmədən isteh-

salın rentabelliyinin, vəsait qoyuluşunun, təsərrüfat fəaliyyə-

tinin nəticələrinin səmərəliliyini düzgün müəyyən etmək

mümkün deyildir. Təsərrüfat təcrübəsində mənfəət reallaşmış

məhsuldan əldə edilən pul ilə onun istehsalına çəkilən xərclər

arasındakı fərqdir.

Məlum olduğu kimi kənd təsərrüfatı məhsullarının bir

hissəsi saxlanıb sonrakı ildə satıldığı üçün real mənfəətin həcmi

hesabat dövründə düzgün müəyyən edilmir. Ona görə də

istehsalçıların mənfəətinin həcmini hesabat ili üçün müəyyən

etmək düzgün deyildir. Mənfəətin tərkibinə təsir edən xidmətlər

üçün vəsait, ödəmə və cərimələr, kreditə görə faizlər, vergilər,

sığorta ayırmaları və s. mənfəət hesablanılarkən nəzərə alınmır.

Odur ki, məhsul istehsalçılarının fəaliyyətinin mənfəətli olub-

olmamasını, müvafiq hesablamaları proqnozlaşdırmaqla müəy-

399

yən etmək mümkündür. Beləliklə aqrar sferada reallaşdırılan

məhsuldan alınan pul gəliri ilə onun tam maya dəyəri (vergi və

ödəmələr nəzərə alınmaqla) arasındakı fərqi mənfəət kimi

qiymətləndirmək daha düzgündür.

Məlum olduğu kimi aqrar sferada fəaliyyət göstərən

təsərrüfatçılıq formaları istehsal etdiyi məhsulların müəyyən

hissəsindən toxum, yem, ərzaq və s. kimi istehlak edir, onları

satışa çıxarmır. Ancaq ümumi məhsulun dəyəri müəyyən edi-

lərkən təsərrüfatlar tərəfindən öz istehsalına yönəldilən məh-

sullar nəzərə alınır və istehsalçıların ümumi gəliri və xalis gəliri

müəyyən edilir. Aqrar sferada səmərəlilik baxımından bu

göstəricilərin müəyyən edilməsi, istehsalçı aqrar sahibkarlığın

fəaliyyətinin səmərəliliyini düzgün xarakterizə edir. Gəlirlərin

əmələ gəlməsi xüsusiyyətləri və səciyyəvi cəhətləri istehsalın

istiqaməti və xarakterindən irəli gəlir. Ona görə də regionlar

üzrə istehsalın səmərəlilik göstəriciləri fərqlənir.

Məlumdur ki, rentabellik istehsalın iqtisadi səmərəliliyini

əks etdirən başlıca göstəricilərindən biridir. Rentabellik iqtisadi

səmərəliliyin başqa göstəricilərinə nisbətən ümumiləşdirici

xarakter daşıyır. Rentabellik səviyyəsini hesablamaq üçün xalis

gəlirin həcmini düzgün müəyyən etmək olduqca vacibdir. Sahə

vahidi hesabına kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı artdıqca

ümumi məhsul, ümumi və xalis gəlir çoxalır, bunlar isə

səmərəliliyin yüksəldilməsi ilə səciyyələnir. Səmərəliliyi daha

düzgün xarakterizə etmək üçün ümumi və xalis gəlirin istehsal

məsariflərinə nisbəti müəyyən edilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, aqrar sferada iqtisadi səmərəliliyi

xarakterizə etmək üçün bir çox iqtisadi göstəricilərdən istifadə

edilir. Məlumdur ki, digər göstəricilər, məsələn məhsuldarlıq,

material məsariflərinə qənaət, əmək məhsuldarlığı, istehsalın

ixtisaslaşması, intensivlik dərəcəsi, qabaqcıl təcrübə və elmi

nailiyyətlərindən istifadə, qiymət, keyfiyyət, əsas və dövriyyə

fondundan istifadə, əməyin və istehsalın təşkili, stimullaşdırma;

təchizat və s. istehsal-iqtisadi göstəricilər öz əksini son nəticədə

400

istehsalın səmərəliliyinin təminində mühüm əhəmiyyətə

malikdir.

Bazar münasibətlərinin müasir inkişafı şəraitində aqrar

sferada fəaliyyət göstərən sahibkarlığın formalarında iqtisadi

səmərəliliyi xarakterizə edən göstəricilərə məhsulun maya

dəyərini, məhsul vahidinin satınalma qiymətini, rentabelliyi,

fondverimini, fondtutumunu, material tutumunu, torpaqların

hər hektarı hesabı ilə əldə edilən ümumi məhsulu, ümumi

gəliri, təsərrüfat hesablı gəliri, xalis gəliri, təsərrüfatın malik

olduğu istehsal ehtiyatlarının hər bir və yüz manatı hesabı ilə

əldə edilən ümumi məhsulu, ümumi gəliri, təsərrüfat hesablı

gəliri və xalis gəliri aid etmək olar.

Bütün bunlarla yanaşı aqrar sferada iqtisadi səmərəliliyə

habelə torpaq sahəsi vahidinə düşən ümumi məhsul, ümumi

gəlir, mənfəət, o cümlədən əkin sahəsi, vahidinə görə əldə

edilən ümumi məhsul, ümumi gəlir, xalis gəlir, mənfəət

göstəricilərindən də istifadə olunur. Bunlar əsasən torpaqlardan

istifadənin iqtisadi səmərəliliyini xarakterizə edən göstərici-

lərdir. Bununla yanaşı kənd təsərrüfatında iqtisadi səmərəliliyin

sahə göstəricilərindən də istifadə olunur. Belə ki, aqrar sferada

istehsalın elmi əsaslarda ixtisaslaşması və yerləşdirilməsi,

istehsalın intensivləşməsi iqtisadi səmərəliliyi müəyyən edən ən

mühüm meyar göstəricisindən biridir. Kənd təsərrüfatının ixti-

saslaşmasının səmərəliliyini müəyyən etmək üçün hər 100

hektar kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsinə, 1000 manatlıq

əsas və dövriyyə fondlarına, 1000 manatlıq illik istehsal mə-

sariflərinə, orta illik bir işçiyə düşən ümumi və əmtəəlik

məhsulun dəyəri ümumi və xalis gəlir, mənfəət göstəricisindən

də istifadə edilir.

İqtisadi ədəbiyyatda aqrar sferada istehsalın səmərəlilik

göstəricisinə mənfəət, rentabellik, əmək məhsuldarlığı, maya

dəyəri, fondverimi göstəricilərinin daxil edilməsinin nöqsanlı

olduğu göstərilir, resurs potensialının təminatının ümumi gəlirə

401

nisbətini səmərəliliyi müəyyən edən metod kimi qəbul edilməsi

təklif olunur.

Qeyd etmək lazımdır ki, resurs potensialından istifadəni

səmərəlilik göstəricisi kimi xarakterizə etmək elmi baxımdan

düzgün deyildir. Ona görə ki, resurs potensialından səmərəli

istifadənin özü həmin potensialın tərkibinə daxil olan istehsal,

əmək, maliyyə potensialının ayrılıqda həcmi və quruluşundan

çox asılıdır. İkincisi, resurs potensialının hər bir ünsüründən

istifadə səviyyəsi müxtəlif olmaqla nəticə göstəricisinə təsir

edir. Bununla belə resurs potensialından səmərəli istifadə

edilməsi iqtisadi səmərəliliyə təsir edən mühüm amillər olsa da

ayrılıqda səmərəlilik göstəricisi kimi qiymətləndirilməsi

düzgün deyildir.

Bunlarla yanaşı iqtisadçılar tərəfindən bazar münasibətləri

şəraitində istehsalın iqtisadi səmərəliliyinə çox düzgün olmaq

istehsal-iqtisadi, texniki-texnoloji, təşkilati-sosial səmərəlilik

baxımından yanaşılır və onlara təsir amilləri torpaq-iqlim

amillərinə - təşkilati, iqtisadi, hüquqi, texniki, texnoloji, sosial

və bazar amillərinə ayırırlar.

Göstərənlər nəzərə alınaraq qeyd etmək lazımdır ki,

müxtəlif istehsal qurumların formalaşdığı və aqrar sahibkarlığın

inkişafı şəraitində aqrar sferada istehsalın iqtisadi səmərəli-

liyinin qiymətləndirilməsində olduqca çoxlu sayda göstəricidən

istifadə olunur. Bu göstəricilər aşağıdakı formada qruplaş-

dırmaq olar: birincisi, müəssisə və sahibkarlığın istehsal

imkanları; ikincisi, müəssisə və sahibkarlığın inkişafı; üçüncü,

istehsal maliyyə resurslarından istifadə səviyyəsini xarakterizə

edən və dördüncüsü, həmin resurslardan istifadənin iqtisadi

səmərəliliyini xarakterizə edən göstəricilər sistemi. Burada

mənfəət iqtisadi səmərəliliyin meyarı kimi qəbul edilir və

səmərəliliyə təsir göstərən amillər texnoloji, texniki, iqtisadi,

sosial, təşkilati, hüquqi amillərə ayrılır.

Onu da göstərmək lazımdır ki, aqrar sferada sahibkarlığın

inkişafı şəraitində onlarda istehsalın səmərəliliyinə qiymət

402

verərkən əmtəəlik məhsul göstəricilərindən istifadə olunması

labüddür. Belə ki, istehsal-iqtisadi göstəriciləri çox da geniş

olmayan sahibkarlığın fəaliyyətinə əmtəəlik, məhsul göstəricisi

ilə düzgün qiymət vermək mümkündür. Bunu kəndli təsər-

rüfatlarının fəaliyyətlərinin ümumiləşdirilməsi nəticələri və

təcrübədən aydın görmək olar.

Məlumdur ki, kəndli təsərrüfatları istehsal etdiyi məhsu-

lunun birincisi, hamısının öz istehlakı üçün istifadə edir. Misal

üçün müşahidələr və yerlərdə aparılan sorğu göstərir ki, 2-5

hektar taxıl sahəsi olan kəndli təsərrüfatı taxılın hamısını öz

istehlakına sərf edir və toxum üçün saxlayır. Belə təsərrüfatları

əksər rayonlarda xüsusən məhsuldarlığı aşağı olan dağ

rayonlarında müşahidə etmək mümkündür. Şəxsi istehlaka sərf

edilən məhsullara tərəvəzi, meyvəni, digər dənli bitkilər -

noxud çəltik, günəbaxan üzrə, ət, süd istehsalını aid etmək olar.

İkincisi, kəndli təsərrüfatlarında

məhsulun müəyyən

hissəsini 30-50%-ni satışa verən, yəni, öz istehlakına və

əmtəəlik məqsədilə işləyən təsərrüfatlar vardır. Üçüncüsü,

məhsulun 95-100%-ni əmtəəlik məqsədi ilə istehsal edən təsər-

rüfatlar mövcuddur. Misal üçün, pambığın, tütünün, çayın,

taxılın, meyvənin və s. 95-100%-ni əmtəəlik üçün istehsal edən

təsərrüfatlar vardır. Belə halda ümumi mənafe və sahənin

səmərəliliyi baxımından əmtəəlik məhsulun hesablanmasının

əhəmiyyəti böyükdür.

İstehsalçı nə qədər çox məhsul satmağa meyllidirsə,

ehtiyatlardan daha yaxşı istifadəyə və ona görə də səmərəli

fəaliyyətin istiqamətlərini müəyyən etməyə nail olur.

Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda inkişaf etmiş ölkələrdə

kəndli təsərrüfatlarının həcmi nəzərə alınmaqla onların

əmtəəlik səviyyəsi mühüm göstərici kimi müəyyən edilir. Ölkə-

mizdə kəndli təsərrüfatlarını müasir inkişafı şəraitində onlarda

istehsal fəaliyyətinin səmərəliliyinə qiymət verilərkən istehsalın

ümumi əmtəəlik səviyyəsi nəzərə alınmalıdır.

403

Bütün bunlardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, bazar

münasibətlərinin formalaşdırıldığı şəraitdə kənd təsərrüfatında

iqtisadi səmərəlilik göstəricisi ümumiləşdirici göstəricilərə və

xüsusi sahə göstəricilərinə ayrılmalı və onların hər birinə

qiymət verilməlidir.

Qeyd etmək lazımdır ki, səmərəlilik göstəricisi ümumi və

xüsusi göstəricilərindən ibarət olmaqla həm naturada, həm də

dəyər ifadəsində formalaşır. Ümumi göstəricilər nəticə, xüsusi

sahə göstəriciləri səbəb göstəriciləri kimi xarakterizə edilir.

Səbəb amilləri (göstəriciləri) ilə nəticə amilləri (göstəriciləri)

bir-biri ilə əlaqədardır. Bununla belə səbəb amilləri (gös-

təriciləri) nəticə amillərinə (göstəricilərinə), nəticənin forma-

laşmasına təsir edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, ümumi nəticə

amilləri də səbəb amillərinə təsir göstərir. Məsələn gəlirin və ya

mənfəətin çoxalması təkrar istehsala əlverişli zəmin yaradır.

Göstərilənlərlə əlaqədar olaraq səmərəlilik göstəricilərinin

natura və dəyər göstəriciləri aşağıdakı istiqamətə ayrılır:

1) istehsal ehtiyat və imkanlarından istifadəni xarakterizə

edən göstəricilər;

2) maliyyə və maddi-texniki ehtiyatlarından istifadəni

xarakterizə edən göstəricilər;

3) əmək ehtiyatlarından istifadəni xarakterizə edən

göstəricilərə;

4) səmərəliliyin ümumiləşdirici göstəricilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra səmərəlilik göstəricisinin

ümumi təsərrüfat və metodiki baxımındın müəyyən edilməsi

vacib olsa da bazar münasibətləri şəraitində kəndli təsərrü-

fatlarında bəzi göstəricilərin müəyyənləşdirilməsinə ehtiyac

qalmır. Belə ki, xırda kəndli təsərrüfatlarının həcmi 10-5 hektar

və daha az olan təsərrüfatlar üçün bəzi göstəriciləri müəyyən

etməyə lüzum olmur və onlar öz əhəmiyyətini itirir. Məsələn,

əmək məhsuldarlığı, fondverimi, 100 manatlıq istehsal olunan

məhsula ümumi gəlir, hər nəfərə qarışıq yem istehsalı, məhsul

vahidinə və hektara adam-gün hesabı ilə əmək məsarifi, yem

404

istehsalına elektrik enerjisi məsarifi, 100 hektar torpaq sahəsinə

məhsul istehsalı, kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsinə əsas

fondun artımı və s. göstəriciləri müəyyən etməyə ehtiyac

qalmır.

6. Aqrar sferada iqtisadi səmərəliliyin

yüksəldilməsi istiqamətləri

Aqrar sferada sahibkarlığın inkişafının müasir mərhələ-

sində istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi istehsal

xərci, maya dəyəri, əmək məhsuldarlığı, məhsulun keyfiyyəti,

qiymət, məhsuldarlıq və s. amillərlə bağlıdır. Bu amillərin hər

biri istehsalın iqtisadi səmərəliliyinə müxtəlif səviyyədə təsir

göstərir.

Məhsul istehsalının artması və yaxud sərbəst qalması,

qiymətlərin dəyişməz olması, yaxud artması nəticəsində edilən

gəlirlər və rentabellik yüksəlir. Ona görə də istehsal xərcinin

aşağı salınmasına və iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsinə dair

həyata keçirilən hər bir texnoloji-texniki, təşkilati, sosial-

iqtisadi tədbir təsərrüfat və sahibkarlarda torpaqdan, texnika-

dan, əmək ehtiyatından, maliyyə vəsaitindən daha dolğun isti-

fadəyə şərait yaratmalı, orta illik bir işçi, işlənilmiş bir adam-

saat, bir manat istehsal xərci hesabına daha çox məhsul istehsal

edilməsini və gəlir alınmasını təmin etməlidir.

Materialların təhlili göstərir ki, bir işçi, bir adam-saat, bir

manatlıq əsas fond və istehsal xərci hesabına daha çox ümumi

məhsul istehsal edən və gəlir alan sahibkarlar mövcud istehsal

resurslarından dolğun istifadə edilməsinə nail olur.

Ümumiyyətlə, aqrar sferanın məhsulları istehsalının

iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün başlıca istiqamət

elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin və mütərəqqi texnolo-

giyanın istehsal prosesinə tətbiqi əsasında sahənin hərtərəfli

intensivləşdirilməsidir.

405

Müasir şəraitdə aqrar sferanın intensivləşdirilməsi torpaq-

dan, texnikadan, gübrələrdən, enerji mənbəlilərindən, suvarma

sularından, yemlərdən və s. səmərəli istifadə edilməsini aqrar

sferanın bütün fəaliyyətində səmərəli iqtisadi əlaqələrin, əmə-

yin təşkilinin və maddi maraq prinsiplərinin təkmilləşdiril-

məsini və s. nəzərdə tutur.

İntensivləşmə məhsul istehsalının artırılmasının başlıca

istiqaməti kimi öz təbiəti etibarilə əsaslı vəsait qoyuluşunun

artması ilə bağlı olduğu üçün, onun həyata keçməsindən ötrü

birinci dərəcəli vəzifə qənaət rejiminə əməl olunmasına şərait

yaratmaqdır. Əks təqdirdə «istehsal hesabına istehsal» prinsipi

tədriclə özünə aqrar sferada daha çox yer etməklə, iqtisadi

səmərəliliyin aşağı düşməsinə səbəb olur.

Qənaət rejimi əsasən elmi-texniki tərəqqinin nailiyyət-

lərini tətbiq edərək əmək məhsuldarlığını yüksəltmək hesabına

məsrəflərin ödənilməsini sürətləndirmək yolu ilə həyata keçi-

rilməlidir. Vəsait qoyuluşunun səmərəliliyini yüksəltmək üçün

daha əhəmiyyətli və məqsədəuyğun sahələr göstərirlər. Deməli

aqrar sahibkarlar istehsal xərcinin aşağı salınması və gəlirlərin

artırılması üçün ilk növbədə maddi maraq təmin etməlidirlər.

Çünki sahibkarlıq şəraitində yüksək istehsal-iqtisadi nəticələr

üçün hər bir işçi maddi cəhətdən maraqlıdır. Aqrar sahibkarlıq

əsasən ailələrdən və kiçik sayda işçilərdən ibarət olaraq for-

malaşdığına görə onun inkişafı hər bir üzvünün fəaliyyətindən

asılıdır. Təsərrüfat üzvləri isə daha az əmək və vəsait sərf

etmək və daha çox gəlir almaq üçün maraqlıdırlar.

Lakin buna baxmayaraq hələlik əksər regionlarda sa-

hibkarlıq fəaliyyəti üçün heç də geniş imkanlar yaradılma-

mışdır. İqtisadi mexanizmin müasir vəziyyəti məhsul isteh-

salının artırılması və iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsi üçün

maddi marağı tam təmin etmir. Belə ki, sahibkarlar istehsal

etdiyi məhsulların hamısını sərbəst sata bilmir, maddi-texniki

resurslarla təchizatda ciddi nöqsanlar vardır, istehsal-sosial

406

infrastruktur düzgün formalaşdırılmır və kəndin sosial inkişafı

təmin edilir.

Bununla yanaşı istehsal-iqtisadi əlaqələrin formalaşdırıl-

masında bank-maliyyə sisteminin təkmilləşdirilməsində, ida-

rəetmə strukturunun yenidən qurulmasında ciddi nöqsanlar

vardır, dövlətin sahibkarlara iqtisadi himayə göstərmək imkan-

ları məhduddur. Bütün bunlar aqrar bazarda tələb-təklifin po-

zulmasına, əhalinin ərzaq məhsulları ilə tələbatının ödənilmə-

sinə imkan vermir.

Qeyd edilənlər nəzərə alınaraq aqrar sahibkarlıq şəraitində

istehsalın iqtisadi səmərəliliyini xarakterizə edən amillərin

düzgün müəyyənləşdirilməsinin böyük nəzəri və praktiki

əhəmiyyəti vardır. İqtisadi ədəbiyyatdan aydın olur ki,

sahibkarlıq şəraitində istehsalın iqtisadi səmərəliliyinə əsasən

təbii, bazar, texnoloji-iqtisadi, təşkilati-idarəetmə, sosial amillər

kompleksi təsir göstərir.

Təbii amillərə torpağın münbitliyi, relyefi, quruluşu, su

ilə təminatı. havanın temperaturu və s.; bazar amillərinə tələb-

təklif, qiymət, keyfiyyət məsələləri; texnoloji amillərə bitkiçilik

və heyvandarlıq məhsulları istehsalının texnologiyası; iqtisadi

amillərə qiymət, maliyyə-kredit, vergi, maddi maraq, əmək

məhsuldarlığı və s.; təşkilati-idarəetmə amillərinə istehsalın

idarəetmə forma və prinsipləri və sosial amillərə isə əhalinin

sosial müdafiəsi, kəndin sosial inkişafı və s. daxildir.

Bu amillər kompleksi kənd təsərrüfatı məhsulları isteh-

salının artırılmasına, məhsul vahidi hesabına əmək və vəsait

sərfinin aşağı salınmasına, əmək məhsuldarlığının yüksəldil-

məsinə şərait yaradır. Ona görə də bütün təsərrüfatçılıq for-

malarında torpaq vahidi, bir işçi, bir adam-saat bir manatlıq

əsas fond və istehsal xərci hesabına daha çox gəlir alınır və iq-

tisadi səmərəlilik yüksəlir.

Beləliklə aqrar sahibkarlıq şəraitində istehsalın iqtisadi

səmərəliliyinə təsir göstərən amillər kompleksi bir-birilə

qarşılıqlı əlaqə və asılılığa malikdir. Bu və ya digər amilin

407

istehsalın inkişafına və iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsinə

göstərdiyi təsir digər amillərin də təsir səviyyəsinin artıb-azal-

masına səbəb olur. Məsələn, təbii amillər kompleksinə daxil

olan torpağın münbitliyi, suvarılması, havanın temperaturu əl-

verişli olmadığı halda məhsul istehsalı azalır, baza amilinə

daxil olan tələb-təklif və qiymət amillərinin rolunun aşağı

düşməsinə səbəb olur. Digər amillər də bir-birilə sıx əlaqəyə

malikdir. Deməli, aqrar sahibkarlıq şəraitində məhsul isteh-

salının artırılması və iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsi üçün

qeyd edilən amillər kompleksi nəzərə alınmalıdır.

Konkret şəraitdən asılı olaraq bəzi təsərrüfatlarda və

sahibkarlıq formalarında əsaslı vəsait qoyuluşundan səmərəli

istifadə etmək üçün torpaqların münbitliyinin artırılması və

kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının yüksəldilməsinə,

digər təsərrüfatlarda xidmət sahələrinin genişləndirilməsinə, ya

da sosial obyektlərin inkişaf etdirilməsinə və s. üstünlük verilir.

Məsələn, iqtisadçıların son illərdəki hesablamaları göstərir ki,

ölkə üzrə orta hesabla əsaslı vəsaiti məhsulun saxlanmasına və

emalına sərf etmək, onu kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının

artımına sərf etməkdən dəfələrlə səmərəlidir.

Bazar münasibətlərinin inkişafı şəraitində elmi-texniki

tərəqqinin nailiyyətlərinin aqrar sferada tətbiqi, istehsal proses-

lərinin hərtərəfli intensivləşdirilməsi məhsuldar qüvvələrin

inkişafına səbəb olur. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı isə konkret

şəraitdə müəyyən istehsal münasibətlərinə uyğun gələn təşkilat

formasının və idarə aparatının fəaliyyət göstərməsini tələb edir.

Lakin hazırkı dövr daha səmərəli hesab edilən təsərrüfat -

təşkilat formaları, onlar arasında olan iqtisadi münasibətlər

ümumiyyətlə, təsərrüfat mexanizmi və ya onun ayrı-ayrı kom-

pleksləri gələcəkdə ümumi inkişafı və istehsalın səmərəliyini

ləngidə bilər. Ona görə də istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin

yüksəldilməsinin vacib məsələlərindən biri kənd təsərrüfatının

xalq təsərrüfatının digər sahələri ilə iqtisadi münasibətlərinin və

408

bütünlükdə aqrar sferanın təsərrüfat mexanizminin təkmilləş-

dirilməsidir.

Uzun illərdən bəri yaranmış iqtisadi münasibətlər aqrar

sferanı bir qayda olaraq digər xalq təsərrüfatı sahələrindən asılı

vəziyyətə salmış, iqtisadi münasibətlər əslində büdcə münasi-

bətləri ilə əvəz olunmuş, maddi və mənəvi marağın pozulması

kəndin sosial inkişafının ləngiməsinə, infrastrukturun zəiflə-

məsi itkilərin artmasına və s. səbəb olmuşdur. Nəticədə kənd

təsərrüfatı məhsullarının toplanması, daşınması, saxlanması və

emalı mərhələlərində itkilər xeyli artmışdır. Belə itkilər bəzi sa-

hələrdə hətta 40%-ə çatmışdır. İtkiləri azaltmaq məqsədilə inte-

qrasiya olunan sahələrarası əlaqələrin təkmilləşdirilməsi müasir

dövrdə mühüm vəzifə kimi qarşıda durur.

Bazar münasibətlərinin formalaşdığı şəraitdə iqtisadi

mexanizmin təkmilləşdirilməsi yolu ilə aqrar sferada iqtisadi

səmərəliliyin yüksəldilməsinin başlıca istiqamətlərindən biri də

məhsul istehsalı ilə məşğul olan xüsusi təsərrüfat və sahibkar-

ların imkanlarını genişləndirməklə onların müstəqilliyinin artı-

rılmasıdır. Bunların nəticəsində təsərrüfatçılıq mexanizminin

inkişafına elə bir dinamik istiqamət vermək tələb olunur ki, bu

üstünlüklərdən bacarıqla istifadə etməyə imkan yaratsın.

Təsərrüfatlarda çoxdan bəri özünə yer etmiş ələbaxımlılıq

meyli iqtisadi sərbəstliyi pozmuş, onun rolunu əslində heçə

endirmişdir. İqtisadi sərbəstlik rejiminə əməl etmək üçün ölkə-

mizdə ASK sisteminə daxil olan müəssisə və təşkilatların əv-

vəlcə öz xərcini ödəmə və təsərrüfat hesabı prinsipinə, daha

sonra isə tam təsərrüfat hesabı və özünümaliyyələşdirmə reji-

mində işləməyə keçirilməsinə dair rəsmi sənədlər və aktlar,

alternativ xarakterli konsepsiyalar onların qarşısında səmərəli

fəaliyyət göstərmək üçün konkret vəzifələr qoymuşdur.

İqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsinin mühüm istiqamət-

lərindən biri də kənd təsərrüfatının normativ bazasının yaxşılaş-

dırılmasıdır. Kənd təsərrüfatı müəssisəsi əldə etdiyi mənfəəti

müvafiq normativlərdən istifadə əsasında bölüşdürür. Təsərrü-

409

fat hesablı gəlir kimi qalan hissə bilavasitə təsərrüfatın sosial-

iqtisadi inkişafına, işçilərin maddi həvəsləndirilməsinə sərf olu-

nur. Mənfəətin təsərrüfat sərəncamında qalan hissəsinin dövlətə

ayrılan məbləğ hesabına artırılması və ya əksinə, azaldılması

xalq təsərrüfatı miqyasında təsərrüfat hesabı münasibətlərinin

pozulması kimi başa düşülməlidir. Normativ bazanın yaxşılaş-

dırılması dövlət ilə kənd təsərrüfatı müəssisəsi arasında hər iki

tərəfin mənafeyini əlaqələndirən iqtisadi münasibətlərin nizam-

lanması kimi anlaşılmalıdır.

İqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsinə təsir edən kom-

pleks tədbirlər sisteminə maya dəyərini aşağı salan amillər də

aiddir. Məhz maya dəyərini aşağı salmaq yolu ilə səmərəliliyin

artırılması ən perspektivli və sərfəli istiqamətdir. Çünki maya

dəyərini aşağı saldıqda məhsul vahidi istehsalına material və

əmək sərfi azalır və təsərrüfatların maliyyə imkanları xeyli

artır. Maya dəyəri artdıqda isə təsərrüfatın maliyyə imkanları

pisləşir, məhsul vahidi hesabına alınan mənfəət azalır.

Aqrar sferada istehsalın iqtisadi səmərəliliyin yüksəldil-

məsinin mühüm ehtiyat mənbələrindən biri də məhsulların key-

fiyyətinin yaxşılaşdırılmasıdır. Kənd təsərrüfatı məhsullarının

keyfiyyəti onun istehlak xassələrinin məcmusu kimi, istər

cəmiyyətin və istərsə də kollektivin konkret şəraitdən asılı ola-

raq irəli gələn bu və ya digər tələbatının ödənilmə səviyyəsidir.

Məhsulun keyfiyyəti ilə onun istehlakı ödəmək qabiliy-

yəti arasında sıx asılılıq mövcuddur. Çünki keyfiyyətinin yaxşı-

laşması birbaşa məhsulun istehlakı ödəmə səviyyəsinin art-

masını göstərir. Lakin onları eyniləşdirmək də olmaz. Belə ki,

əmtəələrin (məhsulların) insanların bu və ya digər tələbatını

ödəmə səviyyəsi iqtisadiyyatda əmtəələrin istehlak dəyəri ilə

xarakterizə olunur. Deməli, istehlak dəyəri əmtəənin xassələ-

rinin məcmusunu və bu məcmunun insanın tələbatına müna-

sibətini, keyfiyyət isə bu münasibətin hansı xassə əsasında tələ-

bata nə dərəcədə cavab verdiyini əks etdirir.

410

Bir çox hallarda eyni məhsulların istehlak dəyəri tələbatı

müxtəlif dərəcədə ödəmə qabiliyyətinə malikdir. Çünki onlar

öz xassələrinin faydalılığına görə bir-birindən fərqlənir. Mə-

sələn, eyni kütləyə malik olan hər hansı bərk və ya yumşaq

buğdanın kleykovinasının miqdarından, südün yağlılıq, bir sıra

məhsulların şəkərlilik, turşuluq dərəcəsindən və s. asılı olaraq

tələbatı ödəmə dərəcəsi də müxtəlifdir.

Deməli, məhsulların ictimai istehlak dəyəri məhsulun

keyfiyyətini xarakterizə edir. Ona görə də məhsulun keyfiyyəti

anlayışının iqtisadi mahiyyətini araşdırdıqda ona əmtəəşü-

naslıq baxımından deyil, iqtisadi kateqoriya baxımından ya-

naşmaq lazım gəlir. Yuxarıda sadalanan xassələrin çoxu əmtəə-

şünaslar və ya texnoloqlar üçün başlıca rol oynayır, iqtisadçılar

üçün isə həm də onların cəmiyyətin tələbatını nə dərəcədə ödə-

məsi də xüsusi maraq doğurur.

Məsələn, un üyütmək üçün xammal kimi əsasən buğda

lazım olduğuna görə dəyirman işçiləri daha çox buğda ehtiya-

tına malik olmağa çalışır. Cəmiyyət üçün buğdanın tərkibindəki

kleykovinanın, zülalın kəmiyyət göstəricilərinin, onun xammal

kimi qəbul edilərkən nəmlilik və zibillik göstəricilərinin yax-

şılaşdırılması da başlıca əhəmiyyət kəsb edir.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyəti yüksəldikcə

onların istehsalının iqtisadi səmərəliliyi artır. Çünki eyni miq-

darda istehsal olunan məhsullardan keyfiyyətcə daha yaxşısı

həm ictimai tələbatı tam ödəyir, həm də əmək məhsuldarlığının

artmasını təmin edir. Emal müəssisələrinə göndərilən daha

keyfiyyətli xammaldan tullantı da az olur.

Ümumiyyətlə, keyfiyyətin yüksəlməsi əlavə xərc çəkmə-

dən məhsul istehsalının artması deməkdir. Ona görə də məh-

sulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi cəmiyyətin tələbatının ödə-

nilməsi sahəsində yerinə yetirilməsi çox zəruri olan təd-

birlərdən biridir. Hesablamalar göstərir ki, 3% yağlılığa malik

olan südün hər 1 tonundan 34 kq kərə yağı və ya 83 kq pendir

alınarsa, 4%-i süddən 46 kq yağ və ya 106 kq pendir, 5%-li

411

süddən 60 kq yağ və ya 130 kq pendir alınar. Zülalın 0,1%

aşağı düşməsi 1 ton emal olunan süddə kəsmiyin 5 kq azal-

masına səbəb olur.

Bir sözlə, pambıqçılıqda lif çıxımından, süd istehsalında

yağlılıq dərəcəsindən və zülalın miqdarından və s. digər key-

fiyyət göstəricilərindən təsərrüfatların iqtisadiyyatı birbaşa

asılıdır. Bütün bunlara baxmayaraq, kənd təsərrüfatında istehsal

olunan məhsulların keyfiyyəti əhalinin artmaqda olan tələbatına

hələ cavab vermir.

Keyfiyyət sahəsində buraxılan nöqsanlar təkcə tələbat

baxımından deyil, həmçinin iqtisadi səmərəlilik baxımından da

xalq təsərrüfatına böyük ziyanlar vurur. Keyfiyyətsiz məhsul is-

tehsalı daşınma, saxlanma və tədarüklə bağlı xərclərin artma-

sına şərait yaradır. Məsələn, südün keyfiyyəti aşağı düşdükdə,

yəni yağlılıq dərəcəsi 1% azaldıqda 7,5 ton 4%-li süd əvəzinə,

10 ton 3%-li süd daşımaq lazım gəlir. Bu isə öz növbəsində

nəqliyyat xidməti işlərinin dəyərinin artmasına səbəb olur.

Nəticədə iqtisadiyyata ziyan vurulur. Odur ki, keyfiyyətin yax-

şılaşması hesabına iqtisadi səmərəliliyin artırılmasına hazırda

ölkəmizdə böyük diqqət verilir.

Məsulun keyfiyyəti elmin, texnikanın inkişaf səviyyə-

sindən, bitki və heyvanların potensial imkanlarından (sort, cins,

yem və s. asılı olaraq), xarici mühit amillərindən (torpağın key-

fiyyəti, ərazinin relyefi, ətraf temperatur və s.) və texnoloji pro-

seslərin səmərəli təşkilindən asılıdır.

412

XII FƏSİL. AQRAR İSTEHSAL VƏ MƏŞĞULLUQ

1. Kənd təsərrüfatı istehsalının spesifik xüsusiyyətləri və

məşğulluq

2. Əmək bazarı anlayışı

3. Kənd əmək bazarının formalaşması

4. Əhali məşğulluğunun hüquqi, iqtisadi və təşkilati

təminatı

5. Ərazi məşğulluq proqramının hazırlanmasının təşkili

6. Ərazi məşğulluq proqramının məzmunu

1. Kənd təsərrüfatı istehsalının spesifik

xüsusiyyətləri və məşğulluq

Bütün zamanlarda kənd təsərrüfatı ölkə iqtisadiyyatının

ən mühüm sahələrindən biri olmaqla əhalinin ərzaq, sənayenin

isə xammala olan tələbatının ödənilməsində önəmli rola malik

olmuşdur. Əhalinin istehlak etdiyi gündəlik tələbat məhsul-

larının ¾ hissəsi kənd təsərrüfatı məhsulu olduğundan bu sahə

bilavasitə cəmiyyət üzvlərinin yaşayış səviyyəsini səciyyələn-

dirən maddi-istehsal sferası kimi xarakterizə olunur.

Kənd təsərrüfatı cəmiyyətin həyatında sosial-iqtisadi sə-

ciyyə daşımaqla yanaşı eyni zamanda siyasi və strateji əhə-

miyyətə də malikdir. Aqrar istehsalın sosial-iqtisadi əhəmiyyəti

onun önəmli istehsal sahəsi olmaqla cəmiyyətin ilkin təbii

ehtiyacının ödənilməsində oynadığı rolla şərtlənir.

Hər bir ölkədə ərzaq məhsullarının qıtlığı və istehlak

bazarında kəskin qiymət artımının baş verməsi fonunda cə-

miyyətdə yarana biləcək ziddiyyətlərin vətəndaş sülhünün və

sabitliyin pozulmasına gətirib çıxarması kənd təsərrüfatının

siyasi əhəmiyyətini səciyyələndirir.

Aqrar istehsalın strateji əhəmiyyəti isə onun bilavasitə

dövlətin ərzaq müstəqilliyinin təmin edilməsində əhəmiyyətli,

413

başqa sözlə əvəzedilməz maddi-istehsal sferası kimi çıxış

etməsi ilə səciyyələnir.

İqtisadiyyatın digər sahələrindən fərqli olaraq kənd təsər-

rüfatı özünəməxsus spesifik xüsusiyyətlərə malikdir ki, bu da

son nəticədə ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin səviyyəsinə bilava-

sitə təsir göstərir. Bütün bunları nəzərə alaraq kənd təsərrü-

fatının özünəməxsus xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi xarakte-

rizə etmək olar:

- aqrar istehsalda torpağın əsas istehsal vasitəsi kimi

çıxış etməsi;

- torpaq ehtiyatlarının məhdudluğu və bu baxımdan

kənd təsərrüfatının daha çox intensiv amillərə əsas-

lanması;

- kənd təsərrüfatı istehsalının təbii-iqlim şəraitindən

asılılığı;

- kənd təsərrüfatında gəlirliyin riskli olması;

- kənd təsərrüfatının daxili və xarici rəqabətin əlverişsiz

təzahürlərinə səmərəli müqavimət göstərmək iqti-

darında olmaması.

Bütün bu xüsusiyyətlərə malik olması ilə yanaşı ölkə-

mizdə kənd təsərrüfatının inkişafı üçün lazım olan şəraitin ol-

ması onun hər zaman aqrar yönümdə ixtisaslaşmasını şərtlən-

dirmişdir. Belə ki, əvvəlki təsərrüfatçılıq sistemində ölkədə

kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının yüksək inkişaf tempinə

nail olunmuşdur. Bu zamanlar aqrar sahə dövlət büdcəsindən

davamlı olaraq dotasiyalaşdırılmış, dövlət sifarişi və mərkəz-

ləşdirilmiş maddi-texniki təchizat sistemi vasitəsilə himayə

olunmuşdur.

Keçmiş ittifaqın dağılması fonunda baş verən sosial-iq-

tisadi proseslər göstərir ki, planlı sosialist təsərrüfatı sisteminin

əsasən kolxoz və sovxozlardan ibarət olan aqrar bölməsi kənd

təsərrüfatının potensial imkanlarından, ehtiyatlardan səmərəli

istifadə etməyə imkan vermirdi. Həmin dövrdə mərkəzləşdi-

rilmiş planlaşdırma, inzibati idarəetmə metodları şəxsi

414

təşəbbüslərin qarşısını alırdı. Nəticədə bütün SSRİ məkanında

olduğu kimi Azərbaycanda da iqtisadiyyat, xüsusilə də kənd

təsərrüfatı 1990-cı illərin əvvəllərində uzun sürən böhran və

tənəzzül vəziyyətinə düşmüşdür.

Postsovet dövrünü yaşayan ölkəmizin aqrar bölməsi təbii-

ekoloji, sosial-iqtisadi və texniki-texnoloji səciyyəli problem-

lərlə üzləşmişdir.

Birinci olaraq qeyd etmək lazımdır ki, “ittifaq” dağıldıq-

dan sonra meliorasiya və irriqasiya işlərinə, becərmə texnolo-

giyalarına kifayət qədər vəsaitin ayrılmaması torpaqların şoran-

laşmasına və eroziyasına, su mənbələrinin tükənməsinə, bitki

örtüyünün genofondunun məhv edilməsinə, ətraf mühitin

tullantılarla çirklənməsinə səbəb olmuşdur.

Son illərdə müşahidə olunan istiləşmə və quraqlıq bir sıra

ərazilərdə ənənəvi istehsal sahələrini belə səmərəsiz etmişdir.

Ölkənin əksər hissəsini dağlıq və dağətəyi ərazilər təşkil

etdiyindən, torpaq sahələrinin əkin dövriyyəsinə cəlb edilməsi

çətinləşmişdir. Müxtəlif iqlim tiplərinin mövcud olması hər bir

iqlim qurşağı üçün spesifik sort və texnologiyadan istifadə

edilməsini bir vəzifə olaraq qarşıya qoyur.

İkincisi, keçmiş SSRİ bazarlarının itirilməsi, dövlət tərə-

findən məhsul tədarükünün aradan götürülməsi, təchizat, kənd

təsərrüfatı, emal və xidmət müəssisələri arasında iqtisadi əlaqə-

lərin qırılması, bazar münasibətləri prinsiplərinə əsaslanan yeni

ərazi və sahə idarəetmə strukturunun, tələblə-təklifin tarazlığına

əsaslanan qiymət və rəqabət mexanizminin formalaşmaması,

maşın və avadanlıqların mənəvi və fiziki cəhətdən köhnəlməsi

aqrar-sənaye istehsalının bütün mərhələlərində iqtisadi səmərə-

liliyin aşağı düşməsinə, bir çox məhsulların istehsalının zərərlə

başa gəlməsinə, çoxillik əkmələrin (üzümlüklərin, çay sahə-

lərinin və s.) qırılmasına-məhv edilməsinə, əkin sahələrinin

dövriyyədən çıxarılmasına, son nəticədə aqrar sahədə işsizliyin

artımına və məşğulluğun azalmasına, insanların həyat səviy-

yəsinin aşağı düşməsinə səbəb olmuşdur.

415

Üçüncüsü, aqrar istehsalda iqtisadi subyektlərin tədiyyə

qabiliyyətinin aşağı düşməsi yeni texnologiyaların və elmi-

texniki nailiyyətlərin öyrənilməsini və tətbiqini çətinləşdir-

mişdir. Daxili bazarın qorunmaması kənd təsərrüfatı məhsul-

larının istehsalını səmərəsiz etdiyindən istehsalçılar intensiv

texnologiyaları tətbiq etməkdə çətinliklərlə üzləşmişdilər.

Belə şəraitdə ölkədə aqrar islahatların aparılmasının ob-

yektiv zəruriliyi yarandı. Ölkədə aqrar islahatların aparılması

ilə əlaqədar dünyanın bir sıra ölkələrinin təcrübəsi öyrənilmiş

və aqrar sahədə zəruri transformasiya prosesinin həyata keçi-

rilməsi məqsədi ilə hüquqi-normativ baza formalaşdırılmışdır.

İslahatların aparılması nəticəsi olaraq iqtisadiyyatın aqrar

bölməsi tamamilə özəlləşdirilmiş, kənd təsərrüfatı məhsulla-

rının istehsalı azad bazar konyukturunun tələblərinə tabe etdi-

rilmişdir. Kənd təsərrüfatında müxtəlif mülkiyyət mənsu-

biyyətli təsərrüfatçılıq formaları yaranmış, kənddə sahibkarlıq

və azad rəqabət mühitinə əsaslanan çoxukladlı iqtisadiyyat for-

malaşdırılmışdır.

Aqrar islahatların ilkin nəticələri milli iqtisadiyyatda kənd

təsərrüfatının mövcud vəziyyətinə də xeyli təsir göstərmişdir.

Məlum həqiqətdir ki, bu gün də gələcəkdə də kənd təsərrüfatı

kənd əhalisinin məşğulluğunun təmin edilməsində, yaşayış sə-

viyyəsinin yaxşılaşdırılmasında, kənd əhalisinin şəhərlərə axı-

nının qarşısının alınmasında əsas rol oynayır.

Aqrar sahənin maliyyə nəticələri kənd təsərrüfatı məh-

sullarının istehlakçılara çatdırılmasında, ərzaq bazarında məh-

sul satışından formalaşmaqla yanaşı, eyni zamanda emal səna-

yesi ilə aqrar əmtəə istehsalçılarının qarşılıqlı iqtisadi mü-

nasibətləri ilə də bilavasitə bağlıdır. Emal bölməsi kənd təsər-

rüfatı xammalının sənaye əsasında işləməsini, onun hazır məh-

sullara çevrilməsilə bağlı formalaşan istehsal münasibətlərinin

məcmusu kimi səciyyələndirilir. Bu baxımdan kənd təsərrüfatı

məhsulları istehsalı ilə emal sənayesi arasında qarşılıqlı əlaqə

vardır. Belə ki, kənd təsərrüfatının inkişafını emal sənayesi

416

olmadan təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Eyni zamanda

emal sənayesinin inkişafını kənd təsərrüfatı xammalı istehsalı

olmadan təsəvvür etmək də mümkün deyildir.

Hazırda aqrar sahədə istehsal olunan kənd təsərrüfatı

məhsulları (pambıq, tütün, çay, taxıl, üzüm, meyvə-tərəvəz, ət-

süd və s.) emal mərhələsini keçir. Texniki bitkilər isə bütün-

lükdə emal mərhələsində istifadə olunur. KƏnd təsərrüfatı məh-

sulları əsas etibarı ilə ilkin və sonrakı emal mərhələsi keçməklə

eyni zamanda yeyinti və yüngül sənaye üçün xammal bazası

funksiyasını da yerinə yetirir.

Emal sənayesi aqrar sahənin inkişafında mühüm rol oy-

nayan maddi-texniki ehtiyatlarla təchizatın formalaşmasına da

xidmət edir. Belə ki, kənd təsərrüfatı ilə emal sənayesi arasında

inteqrasiya əlaqələri nəticəsində müqavilə şərtlərinə uyğun

olaraq kənd təsərrüfatı məhsulunun dəyərini bir sıra hallarda

pul formasında deyil, natura-texnika formasında əldə edirlər.

Emal sənayesi müəssisələri kənd təsərrüfatının çoxfunksiyalılı-

ğının təmin olunmasında da mühüm rol oynayır. Belə ki, ölkə-

nin regionlarında emal müəssisələrinin varlığı kənd əhalisinin

alternativ məşğulluğunun formalaşmasına bilavasitə təsir

göstərir.

Emal sənayesinin mütərəqqi texnologiyalarla təmin edil-

məsi konkret regionun dünya bazarına rəqabətqabiliyyətli

məhsul çıxarmasını şərtləndirməklə, eyni zamanda milli aqrar

iqtisadiyyatda idxalı əvəzetmə strategiyasının uğurla reallaş-

dırılmasına xidmət edir.

Hazırda ölkənin xam kənd təsərrüfatı mallarını emal edən

və ərzaq istehsal etməklə məşğul olan 1840 müəssisə fəaliyyət

göstərir. Onlardan 1297-si ərzaq məhsullarının, içkilərin və

tütünün emalı, 316-sı parça istehsalı və ipəyirmə, 227-si dəri və

dəri məhsulları emalı ilə məşğul olur. Həmçinin 114 üzümün

ilkin emalı, 16 şərab, 40 konserv, 19 pambıqtəmizləmə və 7

tütün fermentasiya zavodu, 32 ət-süd, 3 yağ-piy müəssisəsi, 14

çayın ilkin emalı və çayçəkmə fabriki vardır. Hal-hazırda bu

417

müəssisələrin xeyli hissəsi özəlləşdirilmiş, müəyyən hissəsi isə

özəlləşdirilmək məqsədilə Dövlət Əmlakının İdarə Edilməsi

Komitəsinin sərəncamına verilmişdir.

Ölkədə qida məhsullarının istehsalının strukturunda ərzaq

təhlükəsizliyi baxımından taxıl məhsulları istehsalı önəmli yer

tutur. Hazırda respublikada lisenziyaya malik təxminən 146 un

dəyirmanı fəaliyyət göstərir. Yeni texnologiya ilə təchiz

olunmuş böyük taxıl üyüdən dəyirmanlar, məsələn, Bakıdakı

“Taxıl” ATSC, Tovuzdakı “Naiqin Co” və Gəncədəki “Dəyir-

man” ATSC əsasən böyük istehlak mərkəzlərinin ətrafında

yerləşir.

Qida məhsulları istehsalı ilə fəaliyyət göstərən müəssi-

sələrin tərkibində üzüm emalı müəssisələri əhəmiyyətli rol

oynayır.

Şərabçılıq müəssisələri araq-likyor məhsulları, tünd süfrə

və şampan şərabları, konyak məhsulları istehsal edir. Şərab

istehsalı prosesi üzümün ilkin emalı, xam spirt və konyak spirti

istehsalı, yüngül çaxır istehsalı və şüşələrə dordurma kimi

müxtəlif texnoloji mərhələləri əhatə edir.

Şərabçılıq sənayesi aqrosənayenin yüksək məhsuldarlıq

imkanlarına malik sahələrdəndir. Şərabçılıq sənayesində hər

dekolitr məhsula qoyulan investisiya 2-3 dəfə artıq mənfəət gö-

türməyə imkan verir. Hazırda şərabçılıq sənayesinin qarşısında

duran mühüm problemlərdən biri satış həcmini artırmaqdır.

Ölkədə ümumi istehsal gücü ildə 760 milyon şərti banka

olan 97 konserv zavodu mövcuddur. Bu zavodlardan 3-ü iri

istehsal güclü, 12-si orta, 82-si isə kiçik istehsal gücünə malik-

dir. Bu müəssisələr regionlar üzrə aşağıdakı kimi yerləşdi-

rilmişdir.

Quba-Xaçmaz regionu – 18 zavod; Şəki-Zaqatala regionu

– 18 zavod, Abşeron regionu – 17 zavod, Şirvan regionu – 17

zavod, Gəncə-Qazax regionu – 9 zavod, Lənkəran-Astara re-

gionu – 6 zavod, Mugan-Səlyan regionu – 5 zavod, Naxçıvan

regionu – 4 zavod, Mil-Qarabağ regionu – 3 zavod.

418

Quba-Xaçmaz regionundakı 18 zavoddan 3-4 hərəsi 100

nəfər işçiyə malik olmaqla iri istehsal güclü müəssisələrdir.

Ət və süd ərzaq məhsulları olmaqla respublika əhalisinin

istehlakında əvəzedilməz rol oynayır. Əhalinin ərzaq mallarına

sərf etdiyi xərclərin 40%-i süd və süd məhsullarına, 26%-i isə

ət və ət məhsullarına sərf edilir. Bu məhsullar həm insanların

gündəlik qidasında, həm də satış şəbəkəsinin fəaliyyətində

böyük əhəmiyyətə malikdir.

Respublikanın süd emalı bölməsində 100 qurum mövcud-

dur. Onların başlıca hissəsi Bakı-Abşeron regionunda yerləş-

mişdir. Qalan hissəsi isə ölkənin mərkəzi və şimal hissələrində

olmaqla müxtəlif regionlarda yerləşdirilməlidir. Formal süd

məhsulları emalı bölməsi süd emalı müəssisələrindən və kənd

emalçılarından ibarətdir. Fərq əsasən son məhsulun tərkibinə

əsaslanır, kənd emalçıları əsasən pendir və qatıq, süd zavodları

isə məhsulların bütün spektrini istehsal edir.

Sovet dövrünün böyük gücə, köhnəlmiş avadanlığa və

yüksək istehsal xərclərinə malik süd emalı zavodları istehsalı

dayandırılmışlar. Hazırda süd məhsulları sənayesi özünə yeni

investisiyalar cəlb edir ki, bunun nəticəsində də orta müəssi-

sələr yaranır. Lakin bu yeni müəssisələrin əksəriyyəti xammal

kimi idxal edilən quru süddən istifadə etməyə üstünlük verirlər,

bu da yerli istehsalın stimullaşdırılmasına xidmət etmir.

Bunun əsas səbəbi təzə südü toplamaq üçün soyuducu

saxlama qurğularının qıtlığı, müəyyən qədər isə quru süd id-

xalına gömrük rüsumunun aşağı olmasıdır.

Süd tozuna idxal tariflərinin aşağı olması siyasəti yeni ya-

ranmış müəssisələrə alt bölmədə məhsulun yeniləşdirilməsi və

südün toplanması şəbəkəsinə investisiya qoymaq yolu ilə tam

inteqrasiyaya nail olmadan da yüksək gəlir əldə etmək imkanı

qazanır.

Hal-hazırda ət və süd məhsulları bazarında idxal edilən

məhsullar üstünlük təşkil edir. Yeli məhsullar Bakıda yerləşən

bir sıra böyük müəssisələr tərəfindən istehsal olunur. Fermer

419

təsərrüfatları birbaşa kənd yerlərində kiçik emal sexləri qurmaq

imkanına malik deyillər. Lakin anbar hazır məhsul bazarına

çıxmaq yolunda da çətinliklərlə üzləşirlər. Fermerlərin əksəriy-

yəti müasir emal avadanlığı, texnoloji proses, bölmənin iqtisadi

səmərəliliyi və s. haqqında heç bir məlumata malik deyillər.

Başqa biriləri məhsul qablaşdırılması, reklam edilməsi, həm-

çinin potensial alıcıların axtarılması və satış müəssisələri ilə

əlaqədar qurulması sahəsində zəif biliklərə və təcrübəyə ma-

likdirlər.

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, kənd ərazilərində də ət və

süd emalı sənayesinin məhsulları üçün potensial bazar vardır.

Bununla yanaşı istehlakçıların qruplaşdırılması ayrı-ayrı qrup-

ların tələbatına uyğun olaraq. Məhsulların çeşidlənməsi təc-

rübəsi öyrənilməmiş və yoxlanılmamışdır. Əgər xammal isteh-

lakı bazarında satış fəaliyyəti vasitəsilə ət və süd məhsulları

üçün tələbat yaradılarsa, onların reallaşdırılması üçün böyük

imkanlar əldə edilər və bu da kənd yerlərində əhali məşğullu-

ğunun səviyyəsinə təsir göstərər.

Bu baxımdan dövlətin aqrar sahədə prioritet iqtisadi ma-

raqları kənd təsərrüfatında bazar münasibətlərinin tələblərinə

uyğun konkret iqtisadi və sosial mühit formalaşdırılmasına

şərait yaradılmasını, kənd əhalisinin məşğulluğunun yüksəl-

dilməsi və şərtlənən yeni iş yerlərinin açılmasını tələb edir.

2.Əmək bazarı anlayışı

Əmək bazarı — ölkədəki insan gücü əməyin təklif

olunması və tələbinin yerləşdiyi sahəyə deyilir. Əmək bazarın-

da iş qüvvəsinin növləri, xüsusiyyətləri və ödənəcək əməkhaqqı

müəyyən edilir.

Bölgələrin planlaşdırılması baxımından əmək bazarı - Bir

məhsulun emalat və satış mərkəzləri ilə birbaşa olan əlaqəsinə

deyilir.

420

Şəhərlərin planlaşdırılması baxımından əmək bazarı —

müəyyən olan və daimi bir yerdə qalan işçilərin ünvanlarını

dəyişdirmədən verilən işləri qəbul edəcəkləri bazardır. Əmək

bazarı işçi ilə işəgötürən qrupların alış-satış etdikləri yerdir.

Əmək bazarını nəzəri cəhətdən 5 yerə bölmək olar: 1.

İdeal əmək bazarı; 2. Təbii əmək bazarı; 3. Təşkilati əmək ba-

zarı; 4. Təşviqli əmək bazarı; 5. Himayəçi əmək bazarı.

1. İdeal əmək bazarı ölkədə mövcud olan bazarlarda xalis

rəqabətin olması ilə formalaşır. Məhz xalis rəqabətin olması

prinsipi, əməyin təklifi ilə tələbatının tarazlığına səbəb olur, və

bazarda iş qüvvəsi axınını əngəlləyən problemlər mövcud

olmur.

Lakin hal-hazırda xalis rəqabətin olmadığı bir şəraitdə

ideal bir əmək bazarının mövcudluğundan söz açmaq olmaz.

Bunun üçün ideal iş qüvvəsi və ideal iş şəraitinin olması

lazımdır.

Bu bazarın xüsusiyyəti aşağıdakı kimidir:

- xidmət və əmtəə standartdır;

- əmtəə ilə əməyin rəqabətlə meydana gələn tək bir

qiyməti vardır;

- hər bir əmtəə və əməyə aid yetərli sayda təklif və tələbat

vardır;

- iş qüvvəsi ilə işəgötürən əmək bazarı haqqında yetərli

informasiyaya sahibdirlər. İnformasiya axını lazımi səviyyə-

dədir. Əmək bazarı şəffafdır və kənardan bu xüsusiyyətləri gör-

mək mümkündür;

- bazarda iş qüvvəsi və işəgötürən arasında iş birliyi,

qruplaşmalar, təşkilatlanmalar və qarşı tərəfə iqtisadi təzyiq

yoxdur;

- bazarda giriş ilə sıxış sərbəstdir.

2. Təbii əmək bazarı xalis rəqabətin olmadığı bir bazardır.

Əməyin təklifi ilə tələbatın şərtləri bazardakı vəziyyətə görə

dəyişir. İşçi və işəgötürənlər arasındakı bütün sözləşmələr fərdi

münasibətlərə dayanır. Ümumiyyətlə istər milli, istərsə də mə-

421

həlli səviyyədə olsun, əməyin təklifi ilə tələbatının tarazlığı po-

zulmuş olur və dövlət bazara müdaxilə edərək tarazlığı bərpa

etmək imkanına malik olur. Bu zaman əmək hüquqi pozul-

muşdur və eyni xüsusiyyətdə və ağırlıqda olan işlərə fərqli

əməkhaqqı ödənilmiş olur. Həmçinin bazarda haqq və əda-

lətdən, işçi keyfiyyətindən söz açmaq çətin olur.

3. Demoqrafik siyasi rejimin və qarışıq iqtisadi vəziyyətin

mövcud olduğu ölkələrdə, həmçinin əmək təşkilatlarının qüv-

vətli olması nəticəsində, əmək bazarı işçi — işəgötürən təş-

kilatları ilə dövlət tərəfindən idarə edilməkdədir. Təşkilati əmək

bazarı sadəcə amillərin təsirinə məruz qalmaqdan əlavə, işçi ilə

işverənin qarşılıqlı bazarlıq imkanlarına da sahibdir. Bu hal

bazarda əməyin təklifi ilə tələbatının tarazlığına səbəb olur.

Tarazlıq pozulduqda isə dövlətin müdaxiləsi ortaya çıxır. Hal-

hazırda Türkiyə, ABŞ və Almaniya kimi dövlətlərdə bir tip ba-

zarlar mövcuddur.

4. Hər bir avtoritar rejimdə təbii əmək bazarının əskik-

liklərini aradan qaldırmaq üçün dövlət tamamilə bazara mü-

daxilə edir. Xüsusilə kommunist rejimin mövcud olduğu ölkə-

lərdə bu tip bazarlara rast gəlmək olur. Hər bir iş sahəsində

müxtəlif təşviqedici və ya stimullaşdırmalar mövcuddur. Özəl

sektorlarda müxtəlif təşviqlər tətbiq edilir. Lakin dövlətin

həyata keçirdiyi təşviqlər tətbiqinə və təsirinə görə mühüm yer

tutur. Bu tip bazarlarda rəqabət mövcııd deyildir.

Yeni iqtisadi münasibətlər şəraitində Respublikamızda

meydana çıxan ən mühüm problemlərdən biri əhalinin

məşğulluğunun səmərəli şəkildə həll edilməsidir. Məşğulluq

probleminin həlli isə ilk növbədə işçi qüvvəsinə tələb və təklifi

nizamlayan əmək bazarının formalaşdırılmasından asılıdır.

Məlum olduğu kimi, bir iqtisadi sistemdən digər iqtisadi

sistemə keçid iqtisadiyyatın bütün sahələrində böhranla

müşahidə olundu. Yaranmış olan iqtisadi böhran isə çoxlu say-

da işsizlərin yaranmasına səbəb oldu və bunun da nəticəsində

əmək bazarındakı vəziyyət gərginləşdi.

422

Yeni iqtisadi münasibətlərə keçiddən xeyli vaxt keç-

məsinə baxmayaraq əmək bazarındakı vəziyyət bu gün də gər-

gin olaraq qalmaqda davam edir. Əgər əmək bazarındakı gər-

ginlik yaradan səbəblərdən biri əksər iri istehsal müəssisə-

lərinin (neft sektoru istisna olmaqla) işləməməsidirsə, bunun

digər səbəbi artmaqda olan mütəxəssislərin sayı ilə əmək ba-

zarında təklif olunan iş yerlərinin sayı arasında yaranan kəskin

fərqin mövcudluğudur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün təhsil

sistemində mövcud olan çatışmamazlıqlar da işsizlik səviyyə-

sinin yüksəlməsinə təsir göstərir. Belə ki, son illərdə ali və orta

ixtisas məktəblərinə qəbul bir çox hallarda əmək bazarındakı

tələb və təklif prinsipi nəzərə alınmadan həyata keçirilir.

Nəticədə bir çox ixtisaslar üzrə kadrların işsizliyi problemi

meydana çıxır.

Yeni münasibətlər şəraitində əmək bazarında yaranmış

gərginliyin azaldılması tədbirləri içərisində işçilərin yeni peşə

və ixtisaslara yiyələnmələri mühüm yer tutur.

Yuxarıda deyilənləri yekunlaşdıraraq belə nəticəyə

gəlmək olar ki, respublikamızda əmək bazarında yaranmış gər-

ginliyi azaltmaq üçün aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi

məqsədəuyğundur:

- əmək ehtiyatları ilə iş yerləri arasındakı tarazlığı təmin

etmək üçün yeni iş yerlərinin yaradılması zəruridir. Yeni iş

yerlərinin yaradılması isə birbaşa dövlətin köməkliyi ilə həyata

keçirilməlidir. Dövlət neft sektorundan və eləcədə digər inkişaf

etmiş sahələrdən əldə olunan gəlirləri digər geridə qalmış

sahələrin inkişafına yönəltməli, bununla da bu sahələr üzrə mü-

təxəssislərin işlə təminatı həyata keçirilməlidir;

- yeni iqtisadi şəraitlə əlaqədar yaranan yeni iş yerlərinə

uyğun peşə və ixtisaslara yiyələnmiş kadrlar hazırlanmalıdır;

- təhsil sisteminin qurulmasında əmək bazarındakı tələb

və təklif prinsipləri nəzərə alınmalıdır;

- gənclərin peşə və ixtisaslara yiyələnmək imkanları ge-

nişləndirilməlidir.

423

Bu amillər əmək bazarında gərginliyin və əhali arasında

işsizlik səviyyəsinin azaldılmasına müsbət təsir göstərmiş olar. Əmək bazarının formalaşması və inkişaf istiqamətləri.

Beynəlxalq Əmək Təşkilatı əmək bazarı sahəsində fəal siyasət

mövzusu üzrə son illərdəki fəaliyyətində mərkəzləşdirilmiş

planlı iqtisadiyyatdan bazar münasibətlərinə keçidlə bağlı

əmələ gələn məşğulluq (işsizlik) problemini öz diqqət mər-

kəzində saxlamışdır.

Burada əsas məqsəd məşğulluq, işsizlik, işçi qüvvəsinin

mobilliyi, məhsuldarlığı, real əməkhaqqı və gəlir, əməkhaq-

qındakı fərqlər sahəsində son dəyişikliklərin təhlilini vermək,

məşğulluğun vəziyyətini öyrənmək; bu sahədə aparılan siya-

sətdə və qanunvericilikdə təklif edilən dəyişiklikləri öyrənmək

kimi məsələlər əsas yer tutmuşdur.

BƏT-in bu sahədə fəaliyyətinin gedişində torlanan infor-

masiya əsasında əmək bazarı sahəsində proqramlar və gələcək

siyasətin istiqamətlərinə aid olan məsləhətlər təqdim edilmişdir.

Milli əmək bazarında baş verən real hadisələri yalnız əməyin

statistikası, məlumatlan ilə öyrənmək mümkündür. Ona görə də

Azərbaycanda etibarlı statistik məlumatlar olmadan əmək

bazarı siyasətini və bu sahədə digər səmərəli siyasət yetirmək

qeyri mümkündür. Bu baxımdan dövlət orqanlarının sərən-

camında etibarlı statistik məlumatlar olması vacibdir. Əməyin

statistikası üzrə belə məlumatlar Beynəlxalq Əmək Təşkilatının

əməyin statistikası üzrə hazırladığı beynəlxalq standartlara

uyğun tərtib edilməmişdir.

Əmək bazarının çevikliyi ilə məşğulluq səviyyəsi ara-

sındakı bağlılıqla əlaqədar dünya elmində müxtəlif fikirlər

mövcuddur. Çoxları belə təsdiq edirlər ki, daima artan işsizlik

səviyyəsi zəhmətkeşlər üçün təmin edilən yüksək sosial

müdafiə səviyyəsi ilə əlaqədardır. Belə hesab edirlər ki, əmək

bazarının çevik mexanizmi iqtisadi səmərəliliyi sarsıdır və

struktur dəyişikliklərin keçirilməsinin mümkünlüyünü məh-

dudlaşdırır.

424

Bəzi Qərbi Avropa ölkələrinin əmək bazarına həsr edilmiş

tədqiqatların əksəriyyətinin nəticələrinə görə, kadr hazırlığı,

əmək bazarının fəaliyyətinə nəzarət, investisiya qoyuluşu kimi

çətinliklərlə bağlı olan işsizlik mürəkkəb prosesdir.

Ölkədə məşğulluq sahəsində perspektiv problemləri və

onların həlli yollarını müəyyən etməkdən ötrü onun bölgələri

və sahələri üzrə müxtəlif qrup əmək qabiliyyətli əhalinin

məşğulluğu proqnozu işlənib hazırlanmalıdır; bu proqnozlar

sürətlə formalaşan əmək bazarının hərtərəfli təhlili əsasında bir

neçə variantda hazırlanmalıdır.

Əmək bazarını qiymətləndirmək üçün uyğun regionda

əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadənin təhlili verilməklə,

əmək bazarının proqnozu işlənilən ildən əvvəlki ilin sonuna

əməkqabiliyyətli yaşda olan əmək qabiliyyətli əhalinin sayı

müəyyən edilməklə, həmçinin aşağıda göstərilən səbəblərdən

sərbəstləşən əhali qrupları hesabına bu sayın artmasının müm-

kün olan mənbələri:

• Dövlət mülkiyyətinin transformasiya nəticəsində müəs-

sisə və təşkilatlardan sərbəstləşdirilən işçilərin sayı; (pensiya

yaşda olan işçilər istisna olmaqla);

• Əmək bazarını doldura bilən gənclərin sayı;

• Uşaqlara üç yaşına çatana qədər qulluq etmək üçün

verilmiş məsuliyyətdən sonra işə çıxan və əmək bazarına daxil

olan bilən qadınların sayı;

• kadr axıcılığı səbəblərindən əmək bazarına daxil olan

şəxslərin sayı;

• azadlıqdan məhrum etmə yerlərindən buraxılan və əmək

bazarına daxil olanların sayı;

• əmək bazarına daxil ola biləcək başqa ölkələrdən

gələnlərin sayı;

• Azərbaycan Milli Ordusunun silahlı qüvvələri sırasından

xidmət vaxtının qurtarması ilə əlaqədar tərxis edilmiş sıravi

heyətin sayı nəzərə alınmalıdır.

425

Əmək bazarını doldura biləcək bu işçi qüvvəsindən sə-

mərəli istifadə edilməsi üçün onun istiqamətlərinin müəyyən

edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Əmək bazarının effektiv şəkildə formalaşması, inkişafı və

həyata keçirilməsi mexanizmlərinin işlənib hazırlanması —

bazar iqtisadiyyatına keçid proqramının əsas tərkib hissəsidir.

Azərbaycanda əmək bazarı bir sıra makro və mikroiqtisadi

amillərin təsiri altında formalaşır. Bu amillər müasir dövrdə

əmək bazarını formalaşdırır və məşğulluğun xüsusiyyətlərini və

inkişaf istiqamətlərini müəyyən edir.

Respublikamızda formalaşan əmək bazarının xüsusiyyət-

ləri:

Azərbaycanda əmək bazarı iki, bir-biri ilə sıx əlaqəli, eyni

zamanda funksional cəhətdən ziddiyyətli olan — bir tərəfdən,

əmək ehtiyatlarının əmək prosesinə cəlb etmə üsulları, onların

təşkili və tənzimlənməsi mexanizmləri, digər tərəfdən, işçi

qüvvəsi hüquqlarının qorunması və sair əlamətlərlə seçilən

sahələr ilə təmsil olunur. Bu əlamətləri nəzərə almaqla əmək

bazarını şərti olaraq «açıq» və «gizli» hissələrə bölmək olar.

«Açıq» əmək bazarı öz növbəsində rəsmi və qeyri-rəsmi his-

sələrə bölünə bilər. Rəsmi hissə dövlət məşğulluq orqanlarında

qeydə alınmış iş qüvvəsini və vakant iş yerlərini, o cümlədən

peşə hazırlığı sahəsində şagird yerlərini özündə birləşdirir.

Qeyri rəsmi hissə rəsmi məşğulluq xidməti sistemi ilə əhatə

olunmayan digər əmək münasibətlərini cəmləşdirir. Bu növ

münasibətlər işə götürənlər və müxtəlif vasitəçi strukturların

birbaşa əlaqələri əsasında həyata keçirilir.

«Gizli» əmək bazarı əsasən qeyri-rəsmi müqavilə və

kontrakt ilə işləyən və hal-hazırda «məşğul» sayılanlar, lakin

hər an müəyyən səbəblərdən işi itirmək ehtimalı yüksək olan

işçilərdən ibarətdir.

Respublikamızın ərazisi coğrafi, təbiət, iqlim şəraiti və tə-

bii ehtiyatlar baxımından zəngin olsa da, mövcud nəqliyyat,

rabitə və sair kommunikasiya infrastrukturu müasir bazar

426

tələblərini tam şəkildə ödəmir, ona görə də texniki cəhətdən

dəyişilməsini və küllü miqdarda kapital qoyuluşlarını tələb edir.

Əmək bazarının formalaşmasına mane olan bir sıra amil-

lərin mövcudluğu. Əmək bazarı infrastrukturunun müasir

tələblərə cavab verən səviyyədə təşkili olunmaması.

Yaranmış vəziyyəti aradan qaldırmaq üçün bütün səylər

işçi qüvvəsinə tələb və təklif arasında olan fərqin mümkün

dərəcədə azaldılması üçün işə götürənlə işçi arasında

münasibətlərin yeni tələblərə uyğun qurulmasına hərtərəfli

yardım göstərilməsi, aidiyyatı olan dövlət orqanları, məşğulluq,

təhsil və sosial müdafiə sistemi, ictimai və qeyri-dövlət təş-

kilatları arasında məşğulluğun inkişafı ilə bağlı görülən işlərin

koordinasiyasının gücləndirilməsi, əmək bazarının informasiya

təminatı sisteminin yaradılması kimi istiqamətlərə yönəl-

məlidir.

Son illər əmək ehtiyatlarının formalaşmasında bir sıra

neqativ tendensiyalar yaranıb. Bunlardan, doğum səviyyəsinin

azaldılması və ölüm səviyyəsinin artması, əhalinin yaş-cins

strukturunun pozulması, respublika ərazisində miqrasiya nisbət-

lərinin pozulması, əhalinin həyat səviyyəsinin aşağı olması və

ümumilikdə sosial inkişaf göstəricilərinin pisləşməsi kimi ten-

densiyaları göstərmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, bütün

bunlarla yanaşı çox illər əmək ehtiyatlarının təhsil səviyyəsi

yüksəlib, müasir birliklərə malik olanların sayı artıb, bu da yeni

bazar iqtisadiyyatın tələblərinə cavab verən işçi qüvvəsinin iş

potensialının artırılmasına şərait yaradıb.

Şübhəsiz ki, işsizliyin artması, iş qüvvəsinin sərbəstləş-

məsi, köhnə peşələrin yeni peşələrə əvəz olunması, çoxsahə-

liliyin genişlənməsi, alternativ məşğulluq formalarının inkişafı,

gizli məşğulluğun yayılması və sair bu kimi problemlərin həlli

üçün, məşğulluq sahəsinin transformasiyası və müasir pro-

sesləri nəzərə alan yeni mexanizmlərin işlənməsi tələb olunur.

Əmək bazarının inkişafı üçün məşğulluq siyasətinin əsas

amillərindən olan və yeni şəraitə cavab verən infrastrukturun

427

yaradılması olmalıdır. Əmək bazarı infrastrukturunun yara-

dılması bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab verən əmək

münasibətlərinin formalaşması üçün də çox vacibdir.

Belə ki, əmək bazarında iş qüvvəsinə olan tələbatı araş-

dırdıqda müəyyən olur ki, son illər tələbat aşağı düşüb. Təkcə

son iki ildə keçirilən əmək yarmarkalarının nəticələrini

araşdırsaq görmək olar ki, vakansiyalar əsasən fiziki işlər ilə

bağlıdır (80-90%). Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, aparılan

struktur islahatın nəticəsində büdcə təşkilatlarında iş yerlərinin

ixtisarı davam edir və bu prosesdə işçi qüvvəsinin qadın

hissəsinə tələbat daha artıq sürətlə azalır. Təsadüfi hal deyil ki,

qeydə alınmış işçilərin 65 %-ni qadınlar təşkil edir. Ümumiy-

yətlə, vakansiyalar haqqında dəqiq məlumatların olmaması sə-

bəbindən əmək bazarında işçilərə olan tələbatın səviyyəsini

müəyyən etmək çox çətindir.

Əmək bazarının ikinci tərəfi — əmək qüvvəsinin təklifinə

gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki, təklif artır. Belə ki, 1995-

ci ildə rəsmi işsiz statusunu almışların sayı 31.000 nəfər

olmuşdursa, 1998-ci ildə — 41.000 nəfər, 2003-cü ilin birinci

yarısında bunların sayı — 44000 nəfərə çatmışdır.

Əmək bazarının inkişafı üçün məşğulluq xidməti məş-

ğulluq sahəsinin inkişaf mexanizmlərinin formalaşdırılması,

məşğulluğun peşə-ixtisas strukturunun proqnozlaşdırılması,

əmək ehtiyatlarının hazırlığı və peşə dəyişilmə proseslərinin

tənzimlənməsi və sair problemlər ilə yaxından məşğul olma-

lıdır.

Beləliklə, əmək bazarının formalaşması aşağıdakı əsas

prinsiplərə əsaslanmalıdır:

1. işçi qüvvəsinin təklif azadlığı - şəxsi maraqları nəzərə

alaraq ictimai istehsal prosesində məşğul olmaq və ya

olmamaq seçiminin olması, ixtisas və qanun çərçivəsində fəa-

liyyət növünün seçim azadlığı və sair;

428

2. işçi qüvvəsinə tələbat azadlığı — əmək qanunvericili-

yinə uyğun olaraq və əhalinin maraqlarına zidd olmayaraq işə

götürmək və işdən azad etmək sərbəstliyi;

3. əmək ödənişlərinin sərbəstləşməsi — bazar iqtisadiyya-

tının əsasını təşkil edən tələb və təklif nəticəsində formalaşan

və qanunla müəyyən edilmiş əmək ödənişlərinin minimum sə-

viyyəsi nəzərə alınmaqla əməkhaqqı və digər qanuni gəlirlərin

müəyyən edilməsi. Gəlirlərin səviyyəsinin isə ancaq vergilər

sistemi vasitəsi ilə tənzimlənməsi.

4. əmək miqrasiyası prosesinin sadələşdirilməsi— əmək

ehtiyatlarının həm ölkədaxili yerdəyişməsi, həm də xarici ölkə-

lərə əmək miqrasiyası proseslərinin sərbəstləşməsi. Eyni za-

manda regional məşğulluğun artırılması proqramlarının hazır-

lanmasına diqqət göstərilməlidir.

Əmək bazarının əsas tərkib hissəsi onun infrastrukturu-

dur. O, əhalini işə düzəlməsini, peşə yönümlü, peşə hazırlığını

və yenidən hazırlanmanı, işçi qüvvəsini tələb və təklif arasında

tarazlaşdırmanın əldə olunmasını tənzimləyir. İşəgötürənlər və

işçilər arasında əlaqə yaranması, məşğulluq siyasətinin həyata

keçirilməsi və əmək bazarında fəaliyyətlə bu və ya digər

dərəcədə bağlı müxtəlif orqanların fəaliyyətinin uyğunlaşması

da onun vəzifəsinə daxildir.

Hal-hazırda əmək bazarının infrastrukturunun üç əsas

blokunu fərqləndirmək olar.

Dövlət və qeyri-dövlət məşğulluq xidmətləri və

müəssislərin kadrlar şöbəsi.

İşçilərin peşə hazırlığı, yenidən hazırlanması və ixtisasla-

rının artırılması ilə məşğul olan təşkilatları.

Sosial tərəfdaşlıq, hakimiyyət orqanlarının, zəhmətkeşlə-

rin nümayəndələrinin və sahibkarların qarışıqlı əlaqəsi sistemi.

Dövlət və qeyri-dövlət məşğulluq xidmətləri, müəssisə və

firmaların kadr xidmətləri əmək bazarı infrastrukturunun əsas

blokudur. Birlikdə həll etmək və qarşılıqlı fəaliyyət üçün məş-

ğulluq xidməti və müəssisələrin kadr xidmətinin çoxlu məsə-

429

lələri var. Buna görə də onların razılaşdırılmış işi əmək baza-

rının müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərməsinə böyük təsir edir.

İnfrastrukturun tərkib hissələrinin fəaliyyəti qanunverici

və icra hakimiyyəti orqanlarının müəyyən etdikləri və əmək

bazarının infrastrukturunun fəaliyyətinin normativ-hüquqi

əsasmı təşkil edən qanunlar, sərəncamlar, əmrlər və digər

normativ sənədlərlə tənzimlənir.

Əmək bazası infrastrukturunda işçilər peşə təhsili, yeni-

dən hazırlanması və təkmilləşdirilməsinin həyata keçirilməsini

təmin edən orqanların böyük rolu var. Bu blok işçi qüvvəsinə

tələb və təklifin tarazlaşdırılmasını, əmək bazarını yeni bazar

ixtisasları ilə təmin etmək məqsədilə struktur yenidənqurması

ilə əlaqədar azad olunmuş işçilərin yenidən hazırlanmasını hə-

yata keçirir. Ona daxil olan təşkilatlara texniki liseylər, ixtisas-

laşdırılmış kolleclər, ali və orta-ixtisas təhsili müəssisələri,

məşğulluq xidməti bazasında işçilərin yenidən hazırlanması

mərkəzləri aiddir. Bu sahədə ən kəskin problemlər:

- Mövcud tədris müəssisələrində kadr hazırlığının struk-

turu və əmək bazarında ehtiyac olan peşə ixtisasına tələb ara-

sında uyğunsuzluq;

- Əmək bazarındakı dəyişkənliyin daha geniş profilli

işçilərin birtərəfli ixtisaslaşmasıdır.

Bilavasitə istehsalda peşə hazırlığı, kadrların yenidən ha-

zırlanma və ixtisaslarının artırılması sahəsində iş xüsusilə pis-

ləşmişdir. Bu, gənclərin istehsalata həvəssiz getməsinin səbəb-

lərindən biridir. Çoxları hələ də kiçik biznes, xırda ticarət və

məşğulluğun digər növlərinə üstünlük verir. Demək olar ki,

bütün kateqoriya işçilərin ixtisaslarının artırılmasının dövriyyə

xeyli artmışdır. Qeyd edək ki, Qərbi Avropa və Yaponiyada bu

müddət rəhbər işçilər və mütəxəssislər üçün 3-5 il, fəhlələr

üçün 3-6 ildir. Bizim bir çox rəhbər işçilərin ixtisası müasir tə-

ləblərə cavab vermir. Müəssisələrin böyük əksəriyyətinin mü-

fəssəl işlənib hazırlanmış biznes planı və heyətlə iş planı prak-

tiki olaraq yoxdur. Kadrların ixtisas səviyyələrinin aşağı olması

430

məhsullarımızın dünya bazarlarında rəqabət arada birləşməsinin

əsas səbəbidir.

Beynəlxalq Əmək Təşkilatı (BƏT) yarandığı 1919-cu

ildən muzdla işə çəlbetmə üzrə xüsusi (pullu) büroların fəaliy-

yəti məsələləri ilə məşğul olur. Bu cür xüsusi agentliklərin sayı

ABŞ-da 1968-ci ildə 2 minə yaxın, 1995-ci ildə isə təxminən

14 min (bunlarda 216 min qulluqçu işləmişdir) olmuşdur. Hə-

min dövrdə dövlət xidməti bürolarının sayı 1700 olmuşdur.

1995-ci ildə Yaponiyada 3200 xüsusi agentliyə qarşı 479 dövlət

bürosu olmuşdur. Eynilə oxşar vəziyyət Böyük Britaniyada və

bir digər ölkələrdə də olmuşdur.

Buna görə də BƏT «məşğulluq üzrə xüsusi agentlik haq-

qında» yeni Konvensiya və tövsiyələrin layihəsini hazırlamış

və bunlar Beynəlxalq Əmək konfransının 85-ci sessiyasında

təsdiq olunmuşdur.

Şəxsi agentlik və ya bürolar Azərbaycanda da inkişaf

etməli və iqtisadiyyatın yüksəldiyi şəraitdə kadrlamı daha fəal,

diqqətli və səmərəli seçilməsinin əhəmiyyəti artacaqdır. Bunu

isə ixtisaslaşdırılmış məşğulluq agentləri daha yaxşı edə bilər.

Baxılmış beynəlxalq aktlara müvafiq olaraq onların fəaliyyətmi

tənzimləmək üçün lazımi tədbirləri həyata keçirmək zəruridir.

İqtisadi inkişafın tənzimlənməsi məsələlərində dövlət

orqanlarının fəaliyyət istiqamətlərindən biri də əmək bazarının

formalaşması proseslərinə təsir edən qlobal amillərin hərtərəfli

öyrənilməsi və nəzərə alınmasıdır.

İnformasiya — telekommunikasiya sahəsinin son illərdəki

sürətli inkişafı ilə yaranan İnternet texnologiyaları da məhz bu

cür amillərdəndir. O, iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olan adamların

informasiya mübadiləsi aktivliyinə xidmət edən yeni təkmil

mühitdir. Bu mühiti yeni informasiya, yaxud elektron, yaxud da

kibernetik fəza adlandırırlar. İnternet texnologiyalarının ən

mühüm xüsusiyyətlərinin, keyfiyyət və imkanlarının iqtisadiy-

yatda tətbiqi «qlobal bazar meydanı» (global market place) ad-

lanır. Onun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, internet istifadəçiləri

431

az məsrəflə böyük miqyaslı və intensivlikli informasiya müba-

diləsinə malik ola bilir və onlar arasında ənənəvi «bazar mey-

danı»nda olduğu kimi, hamını görmək və eşitmək imkanı

yaranır. Nəticə etibarı ilə İnternet informasiya fəzası (elektron,

kibernetik) ənənəvi iqtisadiyyatdan fərqlənən yeni iqtisadiy-

yatın, iqtisadi münasibətlərin və yeni əmək bazarının yaranma-

sına səbəb olur. Belə ki, informasiya-telekommunikasiya texno-

logiyalarının müasir inkişafı iqtisadi fəaliyyət üçün yeni qlobal

elektron mühiti formalaşdırır. Belə qlobal mühit «qlobal şəbəkə

iqtisadiyyatı» (global petwored economy) adlanır. Bu elə

mühitdir ki, burada iqtisadi fəaliyyətin həyata keçirilməsi üçün

istənilən hər hansı fiziki və hüquqi şəxs ən az xərclə digəri ilə

kontrakt yarada bilər. Bu isə öz növbəsində iqtisadi sistemin

təkamülünə, yeni əmək bazarlarının formalaşmasına və onunla

əlaqədar tənzimləmə mexanizmlərinin, təşkilati və şəbəkə

strukturlarının əmələ gəlməsinə, son nəticədə isə daha çox

üfüqi əlavələrə əsaslanan sahəsiz şəbəkə iqtisadiyyatının yaran-

masına səbəb olur.

İnternetin interaktiv imkanlarının genişlənməsi ilə paralel

olaraq onun vasitəsilə həyata keçirilən iqtisadi fəaliyyətin xüsu-

siyyətləri, miqyası və əhatə dairəsi də genişlənir. İnternet vasi-

təsilə nəinki reklam işləri, həmçinin abunə, ticarət, xidmət və s.

kimi işlər də yerinə yetirilir. Hesab edilir ki, internet vasitəsilə

elə kateqoriyalı işlərin, xidmətlərin, məhsulların ticarəti daha

səmərəlidir ki, onları almaq üçün həqiqətən də görmək zəruri

deyil. İnternetdə iqtisadiyyatın bəzi bölgələri üçün qlobal bazar

mühiti kimi yeni xidmət sektoru yaradılmaqdadır. Ona görə də

internet vasitəsilə biznes təşkil etmək üçün aşağıdakı yeni

keyfiyyət və xüsusiyyətlərdən istifadə olunmalıdır: a) virtual

iqtisadiyyatda xidmət və əmtəə istehsalçısına potensial müştəri-

nin və istehlakçının daha yaxşı məlum olması; b) rəqabətin

daha da kəskinləşməsi; c) təklifin qeyri məhdud olması; ç)

müştəri ilə daimi kontaktdan və əks əlaqədən səmərənin əldə

edilməsi; d) müştərinin arzu və istəyinə istiqamətlənmə; e)

432

«istehlakçı cəmiyyəti və iqtisadiyyat»ının formalaşması tenden-

siyasının güclənməsi; ə) interaktiv imkanları çox olan virtual

iqtisadiyyata müvafiq yeni iqtisadi institut və münasibətlərin

formalaşması.

İnternetdə mövcud olan yüzlərlə pulsuz informasiya

sistemləri (Yahoo, İnfoseek və s.) lazımi istehsalçı, əmək bazarı

və ya partnyor haqqında müvafiq informasiyaların operativ-

cəsinə əldə olunmasına imkan verir. Bu xüsusiyyət biznesdəki

ənənəvi vasitəçilərin gələcəyinə, əmək bazarındakı dəyişikliyə

təsir edir və istehsalçıların qeyri-istehsal xərclərinin aşağı düş-

məsinə səbəb olur. Eyni zamanda belə bir şəraitdə informasiya

çoxluğu yarana bilər ki, onun çoxluğu ən lazımlısını seçməyə

çətinlik yaradır. Ona görə də internetdə istifadəçilər üçün elə

xidmət növləri yaradılır ki, onların istəyinə, fərdi maraqlarına

uyğun ən lazımi informasiyalar, kontraktlar seçilsin və istifadə-

çiyə təqdim edilsin. Bu cür xidmət növü əsasən iki istiqamətdə

inkişaf edir: 1) istifadəçi yalnız ona lazım olan informasiyanı

ilk mənbədən alır; 2) istifadəçi az xərclə internetdə özünün

məxsusi kanalını açır. Bu imkan milyonlarla müstəqil infor-

masiya kanallarının yaranmasına səbəb olur. Nəticədə müxtəlif

periodik nəşrlərlə və informativ məhsullarla məşğul olan biznes

növü ciddi dəyişikliyə uğrayır Bu cür dəyişikliklər isə əmək

bazarının formalaşmasını tənzimləyən mexanizmlərdə müvafiq

amillərin nəzərə alınmasını zəruri edir.

3. Kənd əmək bazarının formalaşması

Respublikamızda bazar münasibətlərinə keçid şəraitində

kənd əhalisinin quruluşunda baş verən kəmiyyət və keyfiyyət

dəyişiklikləri onların, bilik və peşə səviyyəsinin regionun möv-

cud istehsal mexanizmi səviyyəsinə uyğunlaşdırılmasını, işçi

qüvvəsinə olan tələbin artırılmasını və nəhayət optimal məşğul-

luğun təmin edilməsini aktual problemlərdən biri kimi qarşıya

qoyur.

433

Əhalinin təkrar istehsal səviyyəsi iqtisadi inkişafın əsas

göstəricilərindən biridir. Odur ki, müasir dövrdə respublikada

kənd əmək bazarının formalaşması və ixtisaslı mütəxəssislər-

dən səmərəli istifadə olunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Qeyd edək ki, yeni münasibətlər sisteminə keçidlə bağlı

əmək ehtiyatlarının kənd təsərrüfatında optimal məşğulluğun

təmin edilməsinə bir sıra amillər təsir etmişdir. Çünki hər hansı

sahədə baş verən tərəqqi ilk növbədə sağlam iqtisadi münasi-

bətlər sisteminə əsaslanır. Bunun da özəyini səmərəli məşğul-

luq təşkil edir. Lakin son illərdə bu istiqamətdə bir qeyri müəy-

yənlik yaranmış və nəticədə əmək və kapital arasında ziddiyyət

əmək ehtiyatlarının idarə olunması xarakterinə də təsir etmişdir.

Digər tərəfdən kənd təsərrüfatının quruluşundakı dəyişikliklər,

əhalinin miqrasiyası, təbii hərəkəti, siyasi vəziyyətlə bağlı

köçkünlərin respublikaya gəlməsi və s. amilləri fərqləndirmək

olar. Bundan başqa qeyd etmək lazımdır ki, yeni bazar müna-

sibətləri sistemində təkcə əmək məhsulları deyil, onları yaradan

iş qüvvəsi də bazar vasitəsilə reallaşır. Başqa sözlə bir alqı-

satqı vasitəsi kimi iş qüvvəsi əmtəəyə çevrilir və buna görə də

işə götürənlərin tələbkarlığına rast gəlinir. Bu tələbin ödənil-

məsi kadrların keyfiyyət, peşə-ixtisas səviyyəsi baxımından

mövcud iş yerlərinin xarakter və səviyyəsinə uyğun gəlmir.

Lakin son illərdə mülkiyyətin təşkilati - hüquqi forma

dəyişikliyinə xidmət edən iqtisadi islahatlar - dövlət əmlakının

özəlləşdirilməsi prosesinə başlanılmışdır. Ölkədə qarşılıqlı fay-

dalı əməkdaşlığa əsaslanan “açıq qapı” siyasətinin həyata keçi-

rilməsi və digər ölkələrlə əlaqələrin bərpa edilməsi, xarici in-

vestisiyaların cəlb edilməsi və onların qorunmasına təminat ve-

rilməsi, sağlam investisiya mühitinin və sahibkarlıq fəaliyyəti

üçün əlverişli şəraitin yaradılması istiqamətdə və məqsədyönlü

tədbirlərin həyata keçirilməsi Azərbaycanın iqtisadi inkişafında

yeni mərhələ olmaqla mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ölkənin

kənd təsərrüfatında da mühüm sosial-iqtisadi dəyişikliklər baş

vermişdir. Torpaq islahatının həyata keçirilməsi, torpağın

434

xüsusi mülkiyyətə verilməsi, təsərrüfat əmlakının özəlləşdiril-

məsi üçün zəaıri normativ-hüquqi bazanın yaradılması kənd

təsərrüfatının daha sürətli inkişafına, kənd əmək bazarının for-

malaşmasını yarada bilər. Lakin burada dövlətin rolu xüsusi

əhəmiyyət kəsb edir.

Kənd əmək bazarının formalaşdırılmasının mühüm

cəhətlərindən biri kənd təsərrüfatı sahələri üzrə mütəxəssislərin

hazırlanmasıdır. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı ölkəsi olduğunu

nəzərə alaraq bu sahədə daha çox işlərin görülməsi lazımdır.

Lakin son illərdə bir tərəfdən kənd yerlərində yaranmış sosial-

iqtisadi çətinliklər, digər tərəfdən də bu sahə üzrə kadrların

hazırlığının aşağı düşməsi kənd əmək bazarının formalaşmasını

çətinləşdirmişdir. Təbii ki, bu amillər kəndə əmək bazarının

formalaşmasına öz mənfi təsirini göstərəcəkdir. Kənd əmək

bazarının formalaşmamasının nəticəsi olaraq gənclərin xarici

ölkələrə, xüsusilə MDB ölkələrinə axını sürətlənmişdir. Bu da

kənd əmək bazarında işçi qüvvəsi çatışmazlığı meydana gətirir.

Bunun qarşısının alınması üçün kənd əmək ehtiyatla-

rından səmərəli istifadə olunması üzrə kompleks proqram ha-

zırlanmalı, bölgü, yenidən bölgü və istifadə olunma fazaları

proqramda öz əksini tapmalıdır. Məqsəd qarşıya qoyulmuş

dövrdə regionun əmək ehtiyatlarının kəmiyyət və keyfiyyət

tərkibinin yaxşılaşdırılması və onların perspektivini müəyyən-

ləşdirməkdən ibarət olmalıdır. İş yerlərinin sayı və işçi qüvvə-

sinə tələb arasında proporsional tarazlıq yaradılmalıdır. Əmək

ehtiyatlarının bölgüsü, onların formalaşması və istifadəsi ara-

sında birləşdirici amillər müəyyənləşdirilməli və özündə əmək

ehtiyatlarının hərəkət dinamikasını cəmləşdirməlidir.

Respublikamızda son on bir illik zamanı ərzində iqtisa-

diyyatı bazar münasibətləri əsasında qurmaq, cəmiyyətin demo-

kratik əsaslarla inkişafını təmin etmək məqsədilə Azərbaycan

Respublikasının Prezidenti və Milli Məclis tərəfindən iqtisadi

islahatların hüquqi əsasını təşkil edən; "Mülkiyyət haqqında",

"İcarə haqqında", "Kəndli (fermer) təsərrüfatları haqqında",

435

"Aqrar islahatların əsas istiqamətləri haqqında" "Sahibkarlıq

haqqında" və s. Fərmanlar, qanunlar və digər normativ hüquqi

sənədlər qəbul edilmişdir. Bu qanunlara istinad edərək Azər-

baycan Hökuməti bazar münasibətlərinə əsaslanan milli iqtisa-

diyyatın formalaşdırılması məqsədilə köklü şəkildə iqtisadi

islahatlar aparmağa başladı. Bu islahatların əsas istiqa-

mətlərindən biri də aqrar islahatlar təşkil edir.

Aqrar islahatlar kənd təsərrüfatının bazar münasibətləri

əsasında yenidən qurulması, başqa sözlə, bu sahədə mülkiy-

yətin, o cümlədən torpağın özəlləşdirilməsi, sahibkarlığın və

rəqabətin inkişafı hesabına istehsalın səmərəliliyinin yüksəl-

dilməsi, məhsul istehsalının artırılması, kənd təsərrüfatında

çalışan işçilərin sosial rifah halının yaxşılaşdırılması, kənd yer-

lərində əhalinin məşğulluq səviyyəsinin qaldırılması, ölkənin

ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunması kimi mühüm sosial-

iqtisadi məsələlərin həllini nəzərdə tutur.

Təhlil göstərir ki, ölkəmizdə aparılan aqrar islahatlar ge-

dişində sovxoz və kolxozların ləğv edilməsi, onlara məxsus

torpaq, mal-qara və əmlakın özəlləşdirilməsi, kənd təsərrüfatı

məhsulları istehsalında mərkəzi planlaşdırma sistemi və məhsul

alışı üzrə dövlət sifarişlərinin ləğv edilməsi, alış qiymətlərinin

liberallaşdırılması və digər tədbirlər kənd təsərrüfatının struk-

turuna və inkişaf dinamikasına ciddi təsir göstərmişdir. Belə ki,

islahatların ilkin nəticələrinin qiymətləndirilməsi göstərir ki,

ölkədə artıq bazar iqtisadiyyatına uyğun struktur dəyişiklikləri

baş verir. Əhalidə sahibkarlıq və işgüzarlıq vərdişləri artır.

Əhali özünü torpaq və əmlakın tam sahibi kimi hiss edir. Sov-

xoz və kolxozların yerində yaranmış yeni təsərrüfatçılıq for-

maları, o cümlədən kəndli (fermer) və ailə təsərrüfatları məhsul

istehsalı həcminin artmasında mühüm rol oynayır.

Təkcə bu faktı qeyd etmək kifayətdir ki, əgər müstəqil-

liyin ilk dövrlərində kənd təsərrüfatında ümumi məhsul istehsa-

lının həcmi ildə orta hesabla 12% aşağı düşürdüsə, aqrar isla-

hatlar həyata keçirilməyə başladıqdan sonra bu göstərici ilbəil

436

artmış və onun artım sürəti 1999-cu ildə 7,1 %, 2000-ci ildə isə

12 % təşkil etmişdir.

Lakin qeyd etməliyik ki, 2008-ci ildə kənd təsərrüfatında

məşğul olan əhalinin sayının 1566,5 min nəfərə çatmasına bax-

mayaraq, bu sahədə vəziyyəti hələ də qənaətbəxş hesab etmək

olmaz, belə ki, vaxtı ilə kənd təsərrüfatında 3,6 mln. nəfər

çalışırdı və hal-hazırda onların 60-65%-i işsizliklə üzləşmişdir.

Bu səbəbdən iş yerləri tapmaq məqsədilə onların yarıdan çoxu

Bakı şəhərinə, böyük bir hissəsi isə rusiyaya, MDB və uzaq

xarici ölkələrə üz tutmuşdur.

Yuxanda qeyd etmişdik ki, bazar münasibətləri şəraitində

Azərbaycanda kənd əmək bazarının formalaşmasında mütəxəs-

sislərin hazırlanması və onlardan səmərəli istifadə edilməsi mü-

hüm rol oynayır.

Aqrar islahatlar şəraitində aqrar sahədə sahibkarlıq fəa-

liyyətinin formalaşması, çoxukladlı təsərrüfatçılıq formalarının

inkişafı, bununla əlaqədar kəndin mühüm sosial-iqtisadi pro-

blemlərinin (məşğulluğu) həll etmək, istehsalı artırmaq və onun

səmərəliliyini, yeni texnologiyanı tətbiq etmək, maddi-texniki

vasitələrdən istifadə etmək, əmək münasibətlərini təkmilləş-

dirmək və bir sıra başqa məsələlərin həlli bir çox cəhətdən işə

hərtərəfli bələd olan, yüksək ixtisaslı mütəxəssis və işçi kadr-

ların hazırlanmasından çox asılıdır. Əmək bazarının tənzim-

lənməsi probleminin geniş miqyaslı həlli baxımından aqrar

sahələrdə ixtisaslı kadrların hazırlanmasının çevik sistemlərinin

və müasir təhsil mərkəzlərinin yaradılması zərurəti yaranır. Bu-

raya peşəkarlığa meyil sistemlərini, peşəkarlığın baza hazır-

lığını, ixtisasartırma, hüquqi bilik alma sistemlərini daxil etmək

vacibdir.

Hazırda bu sistemlərin ayrı-ayrı bölmələri bir-birindən

təcrid olunmuş vəziyyətdə fəaliyyət göstərdiyi üçün onların

səmərəliliyindən danışmaq olmaz.

Planlı iqtisadiyyatdan fərqli olaraq bazar iqtisadiyyatı

şəraitində əmək bazarında müxtəlif peşələrə və ixtisaslara tələ-

437

batı dəyişir, yeni peşə və ixtisaslara tələbat yaranır, həmçinin

mövcud peşəyə və ixtisasa malik olanların yenidən hazırlan-

masını tələb edir. Son zamanlar özəl təhsil müəssisələrində

oxşar ixtisaslar və peşələr üzrə kadr hazırlanması əmək baza-

rında rəqabətli kəskinləşdirir və işsizliyin səviyyəsinə təsir

göstərir.

Azərbaycan Respublikasının "təhsil Qanunu"nda göstə-

rilir ki, təhsil sisteminin başlıca vəzifəsi dərin və hərtərəfli bi-

liyə, bacarığa, praktiki hazırlığa, yüksək mədəniyyətə, məsu-

liyyət hissinə, mütərəqqi dünya görüşə malik olan və onu daim

inkişaf etdirməyə çalışan şəxsiyyət formalaşdırmaq, yüksək

əxlaqi və mənəvi keyfiyyətlərinə, demorkratikliyinə görə dün-

yanın ən qabaqcıl vətəndaşları səviyyəsində dura bilən sağlam

yurddaşlar yetişdirmək və bununla yüksək sivilizasiyalı cə-

miyyət qurmağı, Azərbaycanı dünyanın ən inkişaf etmiş de-

mokratik dövlətlərindən birinə çevrilməyə qadir olan insan tər-

biyə etməkdir.

ASK sisteminə müxtəlif təsərrüfatçılıq formalarının inki-

şafı peşəkar kadr hazırlığını, onların peşə tərkibinin kökündən

dəyişməsini, yeni tipli işçilərin təkrar istehsalını tələb edir.

Hazırlanacaq kadrlar əmək bazarında rəqabətə cavab vermə-

lidir. Çünki bazar münasibətləri şəraitində istehsalın intensiv-

ləşmə səviyyəsinin yüksəldilməsi bilaväsitə kadrların ixtisas sə-

viyyəsindən, bacarığından, iqtisadi, aqrotexniki, zootexniki

cəhətdən savadlılığından, texnikanı idarə edə bilməsindən və

texnoloji proseslərdən baş çıxarmasından, təsərrüfatı, müəs-

sisəni sərbəst idarəetmə qabiliyyətindən asılıdır. Əgər iri həcmi

təsərrüfatlarda işçilərə 1-2 peşə bacarığı kifayət edirdisə, kəndli

(fermer) təsərrüfatlarında və digər xüsusi təsərrüfatçılıq forma-

larında işçilər 5-10 peşə bacarığına nail olmalıdırlar. Bu məq-

sədlə kənd təsərrüfatı işçilərinin həmin peşələrə yiyələnmək

üçün bilik səviyyələri durmadan yüksəldilməlidir.

438

4.Əhali məşğulluğunun hüquqi,

iqtisadi və təşkilati təminatı

Əhalinin məşğulluğunun hüquqi, iqtisadi və təşkilati

şərtlərini, habelə Azərbaycan Respublikası ərazisində daim ya-

şayan vətəndaşların əmək hüququnun tənzimlənməsini həyata

keçirmək üçün 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikasının vətən-

daşlarının məşğulluq sahəsində hüquqi təminatlarını tənzim-

ləyən Azərbaycan Respublikasında «Əhalinin Məşğulluğu»

haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edildi.

Respublikada əmək üzrə qanunvericilik əsasən əmək ba-

zarının tənzimlənməsi üzrə beynəlxalq praktikaya, həmçinin

Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (BƏT) əmək və məşğulluq üzrə

konvensiya və tövsiyələrinə uyğun hazırlanmışdır.

1991-ci ildə Azərbaycan hökuməti məşğulluğu tənzim-

ləyən qanunvericilik aktlarının bütöv paketini qəbul etmişdir.

Buna məşğulluq haqqında qanun, dövlət məşğulluq xidmətinin

yaradılması haqqında, məşğulluq fondu yaradılması, ictimai

işlərin təşkili haqqında qərarlar və s. daxil edilmişdir.

02 iyul 2001-ci ildə məşğulluğa kömək sahəsində dövlət

siyasətinin hüquqi, iqtisadi və təşkilati əsaslarını, eləcə də

respublika vətəndaşlarının əmək sahəsində və işsizlərin mü-

dafiəsi sahəsində dövlət təminatını müəyyən edən «Məşğulluq

Haqqında Azərbaycan Respublikası Qanunu» ikinci dəfə qəbul

edilmişdir. Bu qanunda istifadə edilən əsas anlayışlar aşağıdakı

mənalarda şərh edilmişdir:

• Məşğulluq — Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının

Azərbaycan Respublikasında daimi yaşayan vətəndaşlığı olma-

yan şəxslərin və əcnəbilərin Azərbaycan Respublikasının qa-

nunvericiliyinə zidd olmayan və bir qayda olaraq onlara qazanc

(gəlir) gətirən hər hansı fəaliyyətidir;

• Müvəqqəti məşğulluq — vətəndaşların müəyyən müd-

dət ərzində ictimai-səmərəli fəaliyyətidir;

439

• Əmək qabiliyyətli yaşda olan əmək qabiliyyətli əhali

Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulmuş

aşağı və yuxarı yaş həddi arasında olan və hər hansı əmək fəa-

liyyətini həyata keçirmək iqtidarında olanlardır;

• İşsiz vətəndaş — işi və qazancı olmayan, işə başlamağa

hazır olub, müvafiq icra hakimiyyəti orqanında işaxtaran kimi

qeydiyyata alınan, əmək qabiliyyətli yaşda olan əmək qabi-

liyyətli şəxs hesab olunur;

• Vakansiya — işəgötürənlərin boş olan və iş qüvvəsi tə-

ləb edən iş yeridir;

• Özünüməşğulluq — əmək qabiliyyətli şəxslərin müs-

təqil surətdə özünü işlə təmin etməsidir;

• Əmək bazarı — iş qüvvəsinə olan tələb və təklifin məc-

musudur;

• Kvota — müvafiq icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən

işəgötürənlərə sosial müdafiəyə xüsusi ehtiyacı olan və işə

düzəlməkdə çətinlik çəkən şəxsləri işlə təmin etmək üçün

müəyyən edilmiş iş yerlərinin minimum sayı hesab olunur;

• İlk dəfə iş axtaranlara — əmək fəaliyyətinə ilk dəfə

başlamaq istəyən və əvvəllər işləməyən əmək qabiliyyətli

şəxslər aid edilirlər.

Bu qanunda Məşğulluq Haqqında Azərbaycan Respub-

likası Qanunvericiliyi də şərh edilmişdir. Burada Məşğulluq

Haqqında Azərbaycan Respublikası Qanunvericiliyi — Azər-

baycan Respublikasının Konstitusiyasından, Məşğulluq Haq-

qında Azərbaycan Respublikasının Qanunundan, digər müvafiq

normativ hüquqi aktlardan və Azərbaycan Respublikasının tə-

rəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdən ibarətdir

Qanunda məşğul şəxslər anlayışının da şərhi verilmişdir.

Məşğul şəxslərə aşağıdakılar aid edilmişdir:

• Muzdla işləyən, o cümlədən əmək müqaviləsi ilə tam və

ya tam olmayan iş vaxtı ərzində haqq müqabilində iş görən,

habelə haqqı ödənilən başqa işi olanlar;

440

• Sahibkarlar, fərdi əmək fəaliyyəti ilə məşğul olanlar,

mülkiyyətində torpaq payı olanlar

• Haqqı ödənilən vəzifəyə seçilən, təyin və ya təsdiq

edilənlər.

Qanunda həmçinin məşğul olanlara - Azərbaycan Res-

publikasının Silahlı Qüvvələrində və Azərbaycan Respubli-

kasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq yaradılmış başqa silahlı

birləşmələrdə xidmət edənlər; əmək qabiliyyətinin müvəq-

qəti itirilməsi, məzuniyyət, ixtisasartırma, tətil, istehsalatın

dayanması və ya başqa səbəblər ilə əlaqədar iş yerində müvəq-

qəti olmayanlar; Azərbaycan Respublikasının ərazisində daimi

əsaslara haqqı ödənilən əmək fəaliyyəti ilə məşğul olan əc-

nəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər; Azərbaycan Respub-

likasının hüdudlarından kənarda qanuni əsaslarla əmək fəaliy-

yəti ilə məşğul olan Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları

aid edilirlər.

Qanunda işsiz statusu verilməsi qaydaları da verilmişdir.

İşi və qazancı olmayan, işə başlamağa hazır olub, müvafiq icra

hakimiyyəti orqanında işaxtaran kimi qeydiyyata alınan, əmək

qabiliyyətli yaşda olan əmək qabiliyyətli vətəndaşlar işsiz sta-

tusu almaq hüququna malikdir.

Vətəndaş yaşadığı ərazi üzrə müvafiq icra hakimiyyəti

orqanına şəxsiyyətini təsdiq edən sənəd, əmək kitabçası (yaxud

onu əvəz edən sənəd (zəruri hallarda)) təqdim edərək iş axtaran

kimi qeydə alınır. İlk dəfə işaxtaranlar şəxsiyyəti təsdiq edən və

təhsil haqqında (zəruri hallarda) sənədləri təqdim edirlər.

Qanunda həmçinin qeyd olunur ki, işaxtaran kimi qeydiy-

yata alınmış vətəndaş müvafiq sənədləri təqdim etdiyi andan,

ona münasib iş təklif olunmadığı halda, müvafiq icra hakimiy-

yəti orqanı 11 gün ərzində həmin şəxsə işsiz statusu verilməsi

haqqında qərar qəbul edilir. İşsizlərin müvafiq icra hakimiyyəti

orqanında qeydiyyata alınması qaydaları müvafiq icra haki-

miyyəti orqanı tərəfindən təsdiq edilir.

441

Qanunda məşğulluq sahəsində dövlət siyasəti də şərh

edilmişdir. Burada göstərilir ki, dövlət vətəndaşların səmərəli

və sərbəst seçilmiş məşğulluğunun təmin edilməsinə köməklik

göstərir. Qanunda məşğulluq sahəsində dövlət siyasətinin əsas

istiqamətləri də öz əksini tapmışdır. Dövlət siyasətinin əsas

istiqamətləri aşağıdakılardır:

• İrqindən, milliyyətindən, dinindən, dilindən, cinsindən,

ailə vəziyyətindən, ictimai-sosial mənşəyindən, yaşayış yerin-

dən, əmlak vəziyyətindən, əqidəsindən, siyasi partiyalara, həm-

karlar ittifaqına və digər ictimai birliklərə mənsubiyyətindən

asılı olmayaraq bütün vətəndaşlara əmək və məşğulluğu sərbəst

seçmək hüququnun həyata keçirilməsində bərabər imkanların

təmin edilməsi;

• Vətəndaşların qanun çərçivəsində həyata keçirilən əmək

və sahibkarlıq təşəbbüsünün müdafiə edilməsi, sahibkarlığın

inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə onlara köməklik göstərilməsi;

• Əmək fəaliyyətinin və məşğulluq növünün seçilməsində

vətəndaşların öz iradəsini sərbəst idarə etməsinə şərait yara-

dılması;

• İşsizlərin sosial müdafiəsinin təmin edilməsi, işə

düzəlməkdə çətinlik çəkən vətəndaşların məşğulluğunun təmin

edilməsinə köməklik göstərən xüsusi tədbirlərin görülməsi;

• Məşğulluq sahəsində fəaliyyətin iqtisadi və sosial

siyasətin digər istiqamətləri ilə əlaqələndirilməsi;

• Sosial müdafiəyə xüsusi ehtiyacı olan və işə düzəlməkdə

çətinlik çəkən vətəndaşlar üçün əlavə iş yerləri yaradan işəgö-

türənlərin vergi və başqa güzəştlərə həvəsləndirilməsi;

• Məşğulluğun edilməsinə yönəldilmiş tədbirlərin hazır-

lanmasında və həyata keçirilməsində, onların yerinə yetiril-

məsində nəzarətdə Azərbaycan Respublikasının dövlət orqanla-

rının, həmkarlar ittifaqının, işəgötürənlər birliklərinin əlaqələn-

dirilməsi;

• Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının ölkə hüdud-

larından kənarda, habelə vətəndaşlığı olmayan şəxslərin və

442

əcnəbilərin Azərbaycan Respublikasının ərazisində əmək fəa-

liyyəti ilə məşğul olmasına şərait yaradılması;

• Beynəlxalq əmək normalarına riayət olunması.

Məşğulluğun tənzimlənməsi. Dövlət vətəndaşların məş-

ğulluğuna kömək göstərmək məqsədi ilə aşağıdakıları həyata

keçirir:

• İstehsal qüvvələrinin səmərəli yerləşdirilməsinə, yeni

texnologiyaların yaradılmasına, fərdi qaydada sahibkarlığın və

əmək fəaliyyətinin təşkilinə və inkişafına, çevik əmək rejiminin

tətbiqinin həvəsləndirilməsinə yönəldilən maliyyə-kredit, in-

vestisiya və vergi siyasəti tədbirlərinin, yeni iş yerlərinin yara-

dılmasına, mövcud iş yerlərinin saxlanmasına və inkişaf etdi-

rilməsinə köməklik göstərən başqa tədbirlərin hazırlanmasını;

• Məşğulluq sahəsində vətəndaşların hüquq və məna-

felərinin qorunmasına təminat verən hüquqi tənzimləməni, bu

sahədə qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi;

• Müvafiq icra hakimiyyəti orqanının fəaliyyətinin təmin

edilməsini.

«Məşğulluq Haqqında Azərbaycan Respublikasının Qa-

nunu»nda, həmçinin Respublika və ərazi məşğulluq proqram-

larının hazırlanması (maddə 11) barədə də verilmişdir.

Qanunda göstərir ki, müvafiq icra hakimiyyəti və yerli

özünüidarəetmə orqanları, isə götürənlər birlikləri və həmkarlar

ittifaqları məşğulluğa kömək göstərilməsi tədbirlərini nəzərdə

tutan respublika və ərazi məşğulluq proqramları hazırlayırlar.

Respublika və ərazi məşğulluq proqramlarının hazırlan-

masının əsasını müvafiq icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən

hazırlanan iqtisadi və sosial inkişaf proqnozlarının göstəriciləri

təşkil edir.

Respublika və ərazi məşğulluq proqramlarını müvafiq

icra hakimiyyəti orqanları təsdiq edir və onların həyata keçi-

rilməsini təmin edir.

443

5.Ərazi məşğulluq proqramının

hazırlanmasının təşkili

Beynəlxalq Əmək Təşkilatı əmək bazarı və məşğulluq

sahəsində siyasətində mərkəzləşdirilmiş planlı iqtisadiyyatdan

bazar iqtisadiyyatına keçidlə bağlı əmələ gələn işsizik pro-

blemini öz diqqət mərkəzində saxlamışdır. Bu fəaliyyətin əsas

hissəsi Mərkəzi və Şərqi Avropa və sabiq Sovet Respublika-

larına həsr edilmişdir. Bu işlərin əsasını əmək bazarı və onun

təhlili haqqında informasiyaların toplanması və yayılması təşkil

etmişdir. Burada əsas məqsəd məşğulluq, işsizlik, işçi qüvvə-

sinin mobilliyi, məhsuldarlığı, real əməkhaqqı və gəlir, əmək-

haqqındakı fərqlər sahəsində son dəyişikliklərin təhlilini ver-

mək, məşğulluğun vəziyyəti və aztəminatlı əhali qrupunun so-

sial sahədə vəziyyətini öyrənmək; bu sahədə həyata keçirilən

siyasətdə və ya qanunvericilikdə təklif edilən dəyişiklikləri və

s. öyrənmək kimi məsələlər əsas yer tutmuşdur.

Beynəlxalq Əmək Təşkilatının bu sahədə fəaliyyətinin

gedişində toplanan informasiya əsasında məşğulluq və əmək

bazarı sahəsində proqramlar və gələcək siyasətin istiqamət-

lərinə dair məsləhətlər təqdim edilmişdir.

Milli əmək bazarında və digər ölkələrin əmək bazarında

baş verən real hadisələri yalnız əməyin statistikası məlumatları

ilə araşdırmaq mümkündür. Bu baxımdan Azərbaycanda eti-

barlı, statistik məlumatlar olmadan məşğulluq və əmək bazarı

siyasətini və buna bənzər digər sahələrdə səmərəli siyasət ye-

ritmək qeyri-mümkündür.

Odur ki, direktiv orqanların, dövlət məşğulluq orqanla-

rının sərəncamında etibarlı statistik məlumatlar olmalıdır.

Əməyin statistikası üzrə belə məlumatlar Beynəlxalq

Əmək Təşkilatının əməyin statistikası üzrə hazırladığı beynəl-

xalq standartlara uyğun tərtib edilməlidir.

Əmək bazarının çevikliyi ilə məşğulluğun səviyyəsi

arasındakı bağlılıqla əlaqədar dünya elmində müxtəlif fikirlər

444

mövcuddur. Bir sıra alimlər belə hesab edirlər ki, daima artan

işsizlik səviyyəsi zəhmətkeşlərə verilən yüksək sosial müdafiə

səviyyəsi ilə əlaqədardır. (Bu baxımdın Azərbaycanda mövcud

olan məşğulluq (işsizlik) səviyyəsini buna aid etmək düzgün

olmaz). Onlar belə hesab edirlər ki, əmək bazarının çevik

mexanizmi iqtisadi səmərəliliyi sarsıdır və struktur islahatların

aparılması mümkünlüyünü məhdudlaşdırır.

Bir sıra Qərbi Avropa ölkələrinin məşğulluq və əmək

bazan problemlərinə həsr edilmiş, araşdırmalarının əksəriyyəti-

nin nəticələrinə görə kadr hazırlığı, əmək bazarının fəaliyyətinə

nəzarət, kapital qoyuluşu kimi çətinliklərlə bağlı olan işsizlik

mürəkkəb prosesdir.

Azərbaycanda iqtisadiyyatın bazar münasibətlərinə

əsaslanan prinsiplərinə görə inkişafı özəlləşdirməni həyata ke-

çirməklə, xüsusi mülkiyyətin əmələ gəlməsi, bazar subyekt-

lərinin yaranması və digər bu istiqamətlərdə islahatların aparıl-

ması və struktur dəyişikliklərin edilməsi ilə bağlı bir sıra sosial-

iqtisadi problemlərin, xüsusilə kütləvi işsizliyin meydana gəl-

məsinə səbəb olur. Bu da öz növbəsində azad əmək bazarının

sürətlə formalaşmasına şərait yaradır: Belə islahatlar nəti-

cəsində dövlət müəssisələrindən sərbəstləşdirilmiş və heç bir

yerdə çalışmayan, əmək fəaliyyəti nəticəsində qazanc əldə et-

məyən əmək qabiliyyətli əhalinin miqdarını, habelə bu işçi qüv-

vəsindən istifadənin istiqamətlərini müəyyən etməyin metodo-

loji cəhətdən hazırlanmasında qarşıda duran mühüm pro-

blemlərdən irəli gəlir. Respublika ərazi və məşğulluq proqram-

larının hazırlanmasında dövlət statistika orqanları və işverənlər-

lə birlikdə dövlət məşğulluq orqanları fəal iştirak etməlidirlər.

Müvafiq hesablamalar aparıldıqda milli ərazi sosial demoqrafik

xüsusiyyətlər və ərazi sosial-iqtisadi inkişaf, həmçinin məhsul-

dar qüvvələrin yerləşdirilməsi xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır.

Proqramın məqsədi bazar iqtisadiyyatı şəraitində əhalinin

səmərəli məşğulluğu problemlərinin həllində və sosial müda-

fiəsinin gücləndirilməsində məşğulluq orqanlarının, dövlət

445

hakimiyyət və idarəetmə orqanlarının və işverənlərin fəaliy-

yətinin üstün istiqamətlərini müəyyən etməklə yanaşı, gös-

tərilən məsələlərin həll edilməsində Azərbaycan Respublika-

sının bütün ərazisində mükəmməl əmək bazarı yaratmaqda

şəhər və rayonların məşğulluq orqanlarına yardım etməkdir.

Azərbaycan Respublikasının əmək ehtiyatlarının sürətlə

artması, onların son illərdə miqrasiyaya çox meyl etməsi və

məhsuldar qüvvələrin ərazi üzrə qeyri-bərabər quruluşu, erməni

təcavüzü ilə əlaqədar bir milyona qədər qaçqınlar ordusunun

mövcudluğu və onların öz yerlərinə qaytarılması və məşğulluğu

problemlərinin qarşıda durması bazar münasibətlərinə keçən

iqtisadiyyatımız və ümumilikdə ölkəmiz üçün xeyli çətinliklər

yaratmışdır.

Hazırda bazar iqtisadiyyatı şəraitində əmək ehtiyatların-

dan istifadədə mövcud nöqsanların və səməsizliyin aradan qal-

dırılmasına şərait yaradan iqtisadiyyatın inkişafında, hər şeydən

öncə, ictimai əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsində, yeni iş

yerlərinin yaradılmasında, ixtisaslı kadrların hazırlanmasında

və məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin yaxşılaşdırılma-

sında irəliyə doğru atılmış addımlara baxmayaraq bu problem

uzunmüddətli xarakter daşıyır və respublikanın iqtisadiyyatının

bütün təsərrüfat bölmələrini əhatə edən vahid elmi-metodik

əsasda Respublika və Ərazi məşğulluq proqramlarının iş-

lənməsi yolu ilə öz həllini tələb edir.

Dövlət məşğulluq xidməti orqanları, dövlət hakimiyyət

orqanları və işəgötürənlərlə birlikdə Məşğulluq Haqqında Azər-

baycan Respublikası Qanununun müvafiq (11-ci) maddəsinə

uyğun Respublika və ərazi məşğulluq proqramları hazırlayırlar.

Yerli rayon (şəhər) icra hakimiyyəti orqanları proqramları

təsdiq edir və onların həyata keçirilməsini təmin edir.

«Ərazi məşğulluq proqramı»nın hazırlanmasında əsas

məqsəd bazar iqtisadiyyatı şəraitində məşğuliyyətin sahə və

ərazi quruluşunun təkmilləşdirilməsi, ixtisaslı əməyin tətbiqi,

tələb olunan əmək tutumlu sahə və istehsalın üstün inkişafı,

446

müxtəlif mülkiyyət formalı yeni müəssisələrin istehsala cəlb

edilməsi mümkün olan asudə əmək ehtiyatlarının toplandığı

mərkəzlərdə, hər şeydən öncə, kiçik və orta şəhərlərdə yerləş-

dirilməsi, qadın əmək ehtiyatlarının ictimai və şəxsi təsərrü-

fatlara cəlb edilməsi üzrə əlverişli şəraitin yaradılması üçün so-

sial infrastrukturun hərtərəfli inkişafı əl əməyinin, iş vaxtı itki-

sinin və kadr axıcılığının ixtisarı, növbəlik əmsalın yüksəldil-

məsi, əməyin təşkilinin mütərəqqi forma və metodların geniş

tətbiqi və s. əsasında iş yerlərinin və əmək ehtiyatlarının artım-

ları arasındakı mövcud uyğunsuzluğun aradan qaldırılmasına,

əmək məhsuldarlığının artım tempinin sürətləndirilməsinə yö-

nəldilən tədbirlər sisteminin həyata keçirilməsini təmin et-

məkdən ibarətdir.

Ərazi məşğulluq proqramlarının son nəticəsi ölkənin və

onun (respublika) hər bir ərazisi üzrə sosial-iqtisadi tərəqqinin

inkişaf sürətinin artırılmasından, istehsalın səmərəliliyinin yük-

səldilməsindən əhalinin maddi və mənəvi səviyyəsini, onların iş

və məişət şəraitinin yaxşılaşdırılmasından, əməkçilərin həyat

səviyyəsinin yüksəldilməsindən və sosial müdafiənin təmin

olunmasından, habelə bütövlükdə Azərbaycan iqtisadiyyatının

dünya iqtisadiyyatı ilə inteqrasiyanın təmin edilməsindən ibarət

olmalıdır.

Ərazi məşğulluq proqramının tərtibi. Ərazi məşğulluq

proqramı iqtisadiyyatın bütün sahələri, müəssisələri, təşki-

latları, bütünlükdə sahələr üzrə, həmçinin ərazi bölgüsündə (in-

zibati rayonlar və şəhərlər üzrə) işlənib hazırlanır.

Respublikada ərazilər üzrə məşğulluq proqramının tərtibi

üzrə işlər üç mərhələdə aparılır:

Birinci mərhələdə — hazırlıq işləri aparılır — yəni ərazi

məşğulluq proqramının işlənilməsinin təşkili və idarə olunması

müəyyənləşdirilir.

Proqramın (ƏMP) hazırlanmasına və həyata keçirilməsinə

rəhbərliyi və nəzarəti Azərbaycan Respublikası Əmək və

447

Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin Baş Məşğulluq İda-

rəsinə həvalə edilir.

Ərazi Məşğulluq Proqramının tərtibi üzrə metodik işlərin

işlənib hazırlanması və elmi-metodik rəhbərliyin həyata

keçirilməsi Azərbaycan Respublikası Əmək və Əhalinin Sosial

Müdafiəsi Nazirliyinin «Əmək və Sosial Problemlər üzrə Elmi-

Tədqiqat və Tədris Mərkəzi»nə həvalə edilir.

Proqramın işlənməsinə nəzarət etmək üçün şəhərlərdə və

inzibati rayonlarda ərazi işçi qrupları yaradılır.

Ərazi işçi qruplarının vəzifələrinə aşağıdakılar daxil

edilməlidir:

• Yerlərdə ƏMP-nın işlənməsinə metodik və təşkilati

rəhbərlik;

• Vacib məlumatlar və informasiyalarla təmin edilmə;

• Hazırlıq mərhələsində formaların doldurulması;

• ƏMP-nın iqtisadiyyatın inkişaf göstəriciləri ilə

uyğunlaşdırılması;

• Mövcud əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edil-

məsi və məşğul işçi qüvvəsinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi

yollarının müəyyən edilməsi;

• İşçi qüvvəsindən istifadənin səmərəliliyinin yüksəl-

dilməsi və istehsala cəlb edilməsi mümkün olan asudə əmək

ehtiyatlarının müxtəlif mülkiyyətli təsərrüfatlara cəlb edilməsi

üzrə tədbirlər planının işlənib hazırlanması;

• Tədbirlərin tətbiqinin iqtisadi səmərəliliyinin müəy-

yən edilməsi;

• ƏMP-nın izahat vərəqələrinin tərtibi;

• ƏMP-nın materiallarının ümumiləşdirilməsi və onun

tərtib edilməsi;

• ƏMP-nın həyata keçirilməsi işinə nəzarət.

İkinci mərhələdə — Ərazi Məşğulluq Proqramının məlu-

matlarla təmin olunması həyata keçirilir. Bu mərhələdə ərazi

işçi qrupları sosial demoqrafik vəziyyəti — daimi əhalinin

sayını, əmək ehtiyatları və onların iqtisadi fəallığını, əhalinin

448

miqrasiyası, qaçqın və məcburi köçkünlər haqqında məlumat-

ları təhlil edir, əmək ehtiyatlarından istifadə nəticəsində məş-

ğulluq səviyyəsinin, məşğul olmayan və istehsalata cəlb olun-

ması mümkün olan asudə əmək ehtiyatlarının kəmiyyət və

keyfiyyət tərkibini, iqtisadiyyatın inkişaf vəziyyətini xarak-

terizə edən materialları, bu və ya digər sosial-iqtisadi inkişaf sə-

viyyəsini və gələcəyə inkişafını əks etdirən məlumat və mate-

rialları təhlil edir, eləcə də şəhər və rayonlar üzrə qeyri-məşğul

əhalinin əmək fəaliyyətinə cəlb edilməsi üzrə təklifləri hazır-

layır və əmək bazarının inkişaf istiqamətini müəyyən edir və

əmək bazarında baş verən hər cür dəyişiklikləri operativ surətdə

nəzərə alır.

Üçüncü mərhələdə — komissiya ərazi işçi qruplarının

sosial-iqtisadi inkişaf üzrə təkliflərini, eləcə də inzibati ərazi-

lərin əmək ehtiyatlarını, ümumiləşdirir, müəyyən olunmuş

quruluş üzrə Ərazi Məşğulluq Proqramının layihəsini işləyib

hazırlayır və onu baxılmaq üçün Baş Məşğulluq İdarəsinə

təqdim edir.

Ərazi Məşğulluq Proqramları hər il üçün hazırlanmalıdır.

Proqramların hazırlanmasından əvvəl əhalinin məşğulluğunun

faktiki vəziyyəti təhlil olunmalı, həmçinin qarşıdakı hər il üçün

əmək bazarının bir neçə variantda proqnozu verilməlidir.

6. Ərazi məşğulluq proqramının məzmunu

Nəzərdə tutulmuş məqsəd və vəzifələrə uyğun olaraq

ərazi məşğulluq proqramı əmək ehtiyatlarının idarə edilməsi və

formalaşması, onların bölgüsü, istifadə edilməsi, eləcə də ərazi

üzrə yenidən bölgüsü ilə əlaqədar olan məşğulluq problemini

həll etməlidir. Bununla əlaqədar olaraq əmək ehtiyatlarından

istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi ərazi məşğulluq pro-

qramında aşağıdakı bölmələr müəyyən edilir:

I bölmə — iqtisadi və sosial demoqrafik inkişafın əsas

istiqamətləri;

449

II bölmə — məşğulluq və işsizliyin tənzimlənməsində

əmək bazarının rolu;

III bölmə — əmək bazarının hesablanması;

IV bölmə — əmək bazarında məşğulluğun yaxşılaşdırıl-

ması və işsizliyin aşağı salınması üzrə tədbirlər;

V bölmə — sərbəstləşən işçilərin və qeyri-məşğul əha-

linin yeni işə hazırlanması;

VI bölmə — kadrların peşə hazırlığı.

I bölmə. Iqtisаdi və sоsiаl dеmоqrаfiк inкişаfın əsаs

istiqаmətləri. Rаyоnlаrın və şəһərlərin əldə еtdiкləri inкişаf sə-

viyyəsinin sоsiаl-iqtisаdi vəзiyyəti, оnlаrın rеsпуbliка iqtisа-

diyyаtındа rоlu və yеri qiymətləndirilməli, istеһsаl və sоsiаl

infrаstruкturаnın pеrspекtiv inкişаfı göstərilməlidir. Ərаzinin

əmək еһtiyаtlаrındаn istifаdəninin səmərəliliyinin yüksəldil-

məsinin həll еdilməmiş prоblеmlərin хаrаktеristikаsı və təhlili

оnlаrın qаrşıdаkı illərdə həll еdilməsinin əsаs istiqаmətləri

хüsusi yеr tutmаlıdır.

Əmək еһtiyаtlаrındаn səmərəli istifаdə еtmək dеdikdə

yаlnız iş qаbiliyyəti оlаnlаrı və işləmək istəyənləri işlə təmin

еtməklə bitmir. Ərаzidə əmək еһtiyаtlаrının düzkün bölküsü də

оnun səmərəli istifаdə еdilməsinin əsаs istiqаmətlərindən

biridir. Burаdа һər bir əmək qаbiliyyətli işçi öz bаçаrığı və qа-

biliyyətinə uyğun işlə təmin еdilərsə, о, dаһа çох səmərə vеrə

bilər. Еlə müəyyənləşdirmək lаzımdır ki, səriştəli sənаyеçi

kənd təsərrüfаtı istеһsаlı ilə, təçrübəli inşааtçı tiçаrətlə məşğul

оlmаsın,yəni Һаmı öz iхtisаsınа uyğun iş sаһələrində çаlışsın.

Istеһsаl prоsеsində əmək qаbiliyyətli əһаlidən istifаdə

еtmə səviyyəsini əks еtdirən qаnunа əһаli məskunluğu qаnu-

nu dеyilir. Bu qаnun sоsiаl qаnundur. Bu qаnunа görə һər bir

dövlətin iqtisаdi inkişаfı əmək еһtiyаtlаrındаn səmərəli istifаdə

еdilməsindən аsılıdır. Sərvəti yаrаdаn əsаs əmək оlduğunа görə

iş qаbiliyyətli şəхsin işlə təmin оlunmаsı (məşğulluğu) həm

450

оnun özünün və аiləsinin dаһа yахşı yаşаmаsınа, həm də dövlət

büdcəsinin həmçinin аrtmаsınа səbəb оlаr.

Əmək ehtiyatlarını (rеsuslаrın) - fiziki cəhətdən inkişаf

еtmiş, zеıqа, əqli, bаçаrığı, qаbiliyyəti və müəyyən biliyə mаlik

оlаn əһаli qrupu təşkil еdir.

Uşаqlаr, iş qаbiliyyətini itirmiş əlillər və bəzi хəstəliklərə

düçаr оlаnlаr əmək qаbiliyyətli əһаlinin tərkibinə dахil еdil-

mirlər.

Əmək ehtiyatlarına aid edilir:

- Əmək qаbiliyyətli yаşdа оlаn əmək qаbiliyyətli əһаli,

bаşqа sözlə əmək qаbiliyyətli yаşdа оlub işləməyən I və II qrup

əmək və müiаribə əlilləri və qоçаlığа görə güzəştli şərtlərlə

pеnsiyа аlаnlаrı çıхmаqlа 16-52 yаşlı kişilər və 16-58 yаşlı

qаdınlаr;

- dövlət və qеyri dövlət müəssisələrində, kооpеrаtiv təş-

kilаtlаrındа, içtimаi təşkilаtlаrdа kənd təssərüfаtlаrındа işləyən

əmək qаbiliyyətli yаşdаn yuхаrı оlаnlаr və 16 yаşınаdək yеni-

yеtmələr.

Əmək ehtiyatlarının sayını müəyyən еdərkən əiаlinin

mütərəddid miqrаsiyаsının həcmini müəyyən еtmək zəruridir.

Əkər rаyоndа və şəһərdə bаşqа yаşаyış məntəqələrində

yаşаyаnlаrın işləməsi gözlənilirsə, оndа əmək еһtiyаtlаrının

sаyı miqrаntlаrın sаyı qədər аrtırılır, əks һаldа аzаldılır.

Əmək ehtiyatlarının balansını, bütünlükdə şəһərlər, rа-

yоnlаr və kənd yеrləri üzrə tərtib еtmək lаzımdır. Əmək еһti-

yаtlаrı bаlаnsını işləyərkən mövçud mеtоdik göstəricilərə əsаs-

lаnmаq lаzımdır.

Əmək еһtiyаtlаrı bаlаnsını işləyib һаzırlаmаq üçün

аşаğıdаkı mаtеriаllаrdаn istifаdə еdilir:

-dеmоqrаfik stаtistikаnın; əmək stаtistikаsının və əһаlinin

siyаiıyа аlınmаsı mаtеriаllаrı. Bunlаrın əsаsındа əmək еһtiyаt-

lаrının vəziyyəti təhlil еdilir və оnlаrdаn istifаdənin səmə-

rəliliyinin yüksəldilməsi yоllаrı müəyyən еdilir.

451

Sosial-demoqrafik inkişafında - dаimi əiаlinin sаyı,

əmək еntiyаtlаrı və оnlаrın iqtisаdi fəаllığı, əһаlinin miqrаsi-

yаsı, qаçqın və məçburi köçkünlər һаqqındа məlumаtlаr əks

оlunmаlıdır.

Mövcud əhalinin sayı - siyаһıyааlmа zаmаnı müəyyən-

ləşdirilir.

Mövcud əhaliyə - müvəqqəti yаşаyаnlаr dа dахil оlun-

mаqlа siyаһıyааlınmа vахtındа ҺƏMIN ərаzidə оlаn şəхslər аid

еdilir.

Şəhər yerlərində - qаnunvеriçilik аktlаrı ilə şəһərlər,

şəһər tipli qəsəbələr, fənlə, kurоrt və bаğ qəsəbələri kimi təsdiq

оlunmuş yаşаyış məntəqələri аid еdilirlər. Qаlаn büqün yаşаyış

məntəqələri kənd yеrləri һеsаb оlunur.

Daimi əhalinin sayı - siyаһıyааlmа zаmаnı müəyyənləş-

dirilir. Müvəqqəti оlаrаq bаşqа yеrə kеdənlər də dахil оlun-

mаqlа, bu ərаzidə dаimi yаşаyаn şəхslər dаimi əiаli kаtеqоri-

yаsınа аid еdilir.

Əmək еһtiyаtlаrının sаyı və tərkibinə iqtisаdi fəаl əһаli

(yəni büqün işləyənlər və işsizlər), əmək qаbiliyyətli yаşdа оlаn

təhsil аlаnlаr, istеһsаlаtdаn аyrılmаqlа охuyаnlаr və iqtisаdi

pаssiv əһаli (əmək qаbiliyyətli yаşdа оlub işləməyənlər və iş

ахtаrmаyаnlаr) dахildirlər.

Əhalinin miqrasiyası - yаşаyış yеrini dəyişməsi ilə

əlаqədаr оlаrаq аdаmlаrın (miqrаntlаrın) bir ərаzidən bаşqа

ərаziyə (ölkəyə, rеgiоnа, vilаyətə, rаyоnа və s.) һərəkətidir.

Qaçqınların və məcburi köçkünlərin sayı və sosial-

demoqrafik tərkibinə -zоrаkılıq və yа təqib оlunmа, yахud ir-

qinə və yа milliyyətinə, dininə, dilinə, həmçinin müəyyən sо-

siаl qrupа mənsubiyyətinə, yа dа siyаsi əqidəsinə görə zоrаkı-

lığа və yа təqibə məruz qаlmа təhlükəsi ilə qаrşılаşdığınа görə

dаimi yаşаyış yеrin tərk еtmiş şəхslər - qаçqаnlаr və məçburi

köçkünlərə аid еdilirlər.

Komplektləşdirmə mənbələri - əmək еһtiyаtlаrının fоr-

mаlаşmаsını səçiyyələndirən əsаs tərkib һissələridir. Əmək

452

qаbiliyyətli yаşındа əmək qаbiliyyətli əiаli (işləməyən I və II

qrup əlillər və küzəştli şərtlərlə təqаüd аlаn işləməyən vətən-

dаşlаr istisnа оlmаqlа, milli qаnunvеriçiliklə qəbul еdilmiş

əmək qаbiliyyətli yаş həddində оlаn şəхslər).

Əmək qаbiliyyətli yаşdаn yuхаrı оlаn işləyən şəхslər və

işləyən yеniyеtmələr (əmək qаbilyyətli yаşınа çаtmаyаn şəхs-

lər).

II bölmə. Məşğulluq və işsizliyin tənzimlənməsində

əmək bazarının rolu. Bu böləmədə işsizlik һаqqındа

mеtоdоlожi аnlаyışlаr və rеspublikаnın əmək bаzаrınа nəzаrət

еdən bir sırа prоsеslər - məşğulluğun səviyyəsi, işsizlərin sо-

siаl-dеmоqrаfik tərkibi, əməyə оlаn tələb və təklif və bаşqа

köstəriçilər mеtоdоki cəhətdən хаrаktеrizə еdilir.

Məşğul оlаnlаrа - iqtisаdiyyаtdа muzdlu işləyənlər

(dаimi, müvvəqəti, mövsümi, təsаdüf, yахud birdəfəlik işləmə-

sinə bахmаyаrаq), һаbеlə muzdduz işləyənlər аid еdilir.

Muzdlu işçilər - müхtəlif mülkiyyət fоrmаlı müəssisənin,

idаrənin, təşkilаtın rəһbəri ilə və yа аyrı-аyrı şəхslərlə əmək

şərаiti və əmək һаqqı bаrədə əmək müqаviləsi bаğlаyаrаq

fəаliyyət göstərənləri özündə birləşdirən çохsаylı işçi qrupunа

dеyilir.

Muzdsuz işləyənlər məşğul əһаlinin bu qrupunа öz şəхsi

işi ilə məşğul оlаn (işvеrənlər; öz һеsаbınа fəаliyyət göstərən-

lər; istеһsаl kооpеrаtivlərinin üzvləri; аilə üzvlərinə kömək

еdənlər) аid еdilir.

Məşğulluğun müхtəlif növləri vаrdır- iqtisаdi fəаl əһа-

linin məşğulluq növlərinə görə iqtisаdiyyаtdа məşğul оlаnlаrа,

din хаdimlərinə, һərbi qulluqçulаrа, işsizlərə bölünür.

İqtisаdiyyаtdа həm muzddа (işin dаimi, müvəqqəti,

mövsümi, təsаdüfi və yа birdəfəlik оlub оlmаmаsındаn аsılı оl-

mаyаrаq), həm muzdsuz işləyənlər məşğul оlаnlаrа аid

еdilirlər.

453

Bu bахımdаn dövlət müəssisə və təşkilаtlаrındа, büqün

mövqеlərdən оlаn kооpеrаtivlərdə, хüsusi və qаrışıq mülkiyyət-

də оlаn müəssilərdə kəndli (fermer) təsərrüfаtlаrındа işləyənlər,

һаbеlə fərdi əmək fəаliyyəti ilə məşğul оlаnlаr, öz şəхsi yаr-

dımçı təsərrüfаtındа çаlışаnlаr və аyrı-аyrı şəхslərə хidmət

еdənlər məşğullаrın sаyındа nəzərə аlınmаlıdırlаr.

Əһаlinin ümumi һəyаt səviyyəsinin fоrmаlаşmаsındа

digər аmillərlə yаnаşı məşğulluğun dəyişilməsi və оnun əmək

bаzаrınа təsiri müһüm rоl оynаyır. Məşğulluğun аşаğı düşməsi

nətiçəsində əmək gəlirlərinin itirilməsi müхtəlif sаһələrdə

çаlışаn əһаlinin əmək bаzаrınа çıхmаsını zəruri еdir.

Dövlət bölməsində çаlışаnlаrın sаyının аzаlmаsı dövlət

müəssilərinin dаyаnmаsı və yа tаm gücü ilə işləməməsi ilə və

digər tərəfdən də işçi qüvvəsinin dövlət bölməsindən sərbəst-

ləşdirildikdən sоnrа digər mülkiyyət fоrmаlı təsərrüfаtçılığа

kеçməsi ilə əlаqədаrdır. Bеləliklə, qеyri-dövlət sеktоrundа çа-

lışаn işçi qüvvəsinin sаyı müntəzəm оlаrаq аrtmаqdа dаvаm

edir.Ölkədə şəхsi, kоllеktiv və bаşqа mülkiyyət fоrmаlаrı bа-

zаsındа yеni müəssisələrin yаrаdılmаsı prоsеsi kеdir. Bеlə

strukturlаrın yаrаnmаsı nəticəsində yеni iş yеrləri yаrаnır ki, bu

dа dеvlət sеktоrundа аzаd оlmuş işçi qüvvəsinin məşğulluğunu

qismən də оlsа təmin еdə bilər.

Sоn illərdə və indi də dаvаm еdən аyrı-аyrı müəssisə və

təşkilаtlаrdа хаmmаl və mаtеriаl еһtiyаtlаrının çаtışmаmаsı

ucbаtındаn istеһsаlın аzаlmаsı ilə əlаqədаr iş vахtının iхtisаrı

və rəһbərliyin təşəbbüsü ilə əmək һаqqının uzun müddət tаm

ödənilməməsi və yа qismən ödənilməsi şərtilə məzuniyyət vе-

rilməsi Rеspublikаdа əmək bаzаrının əsаs хüsusiyyətlərindən

biri ("gizli işsizlik") kimi qеyd еdilir.

Bаzаr iqtisаdiyyаtının inkişаfı şərаitində һər şеydən əvvəl

əmək еһtiyаtlаrı və məşğulluq kimi iki аnlаyışı (məvһumu)

dəqiqləşdirmək zəruridir. Оnlаr öz аrаlаrındа һаnsı münаsibət-

dədirlər və оnlаrı kəmiyyətcə nеcə qiymətləndirmək оlаr?!

454

Əmək еһtiyаtlаrı dеdikdə fiziki cəhətdən inkişаf еtmiş,

əqli qаbiliyyətə və müəyyən biliyə mаlik, milli iqtisаdiyyаt

sаһələrində iş üçün zəruri оlаn ölkə əһаlisinin bir hissəsi bаşа

düşülür. Əmək еһtiyаtlаrı - bu əһаlinin özü - yəni əmək qаbiliy-

yətli yаşdа аdаmlаrın məcmu yох, bu еһtiyаtlаrа mаlik оlаnlаr

əmək fəаliyyətinə bu və yа digər kаtеqоriyа аdаmlаrın qаbiliy-

yətinin məcmudur. Onda məşğulluq bu qаbiliyyətlərin nəyаtа

kеçirilməsinin bu və yа digər fоrmаsı kimi müəyyən еdilə bilər.

Burаdаn bеlə bir nəticəyə gəlirik ki, məşğulluq sоsiаl-

iqtisаdi kаtеqоriyа kimi əһаlinin əmək qаbiliyyətli hissəsinin

gəlir əldə еtməsi məqsədi ilə içtimаi fаydаlı fəаliyyətinin

müхtəlif iştirаk fоrmаsını хаrаktеrizə еdir.

Dаhа tutumlu "insаn еhtiyаtlаrı" məvһumundаn istifаdə

еdildikdə məşğulluq fоrmаlаrı dаһа dа gеnişlənir, müхtəlif

mülkiyyət fоrmаlı müəssisələrdə, təşkilаtlаrdа və idаrələrdə

yаlnız muzddu işləri dахil еtməklə kifаyətlənmək оlmаz,

burаyа həmçinin sаnibkаrlığı, özünəməşğulluğu, fərdi əmək və

yаrаdıçılıq fəаliyyəti, şəхsi təsərrüfаtlаrdа iş, еv təsərrüfаtındа

və uşаqlаrın tərbiyəsi ilə məşğulluq, dövlət və içtimаi vəzifə-

lərin yеrinə yеtirilməsi kimi işlər, оrtа iхtisаs, аli müəssi-

sələrində əyаni təhsil аlаnlаr dа dахildirlər.

Bеləliklə, məşğulluğun fоrmаlаrının gеnişlənməsi əmək

еhiyаtlаrının zənginləşməsinə səbəb оlur. Dеməli, əmək еһti-

yаtlаrı ilə məşğulluq аrаsındа yахın əlаqələr mövcuddur. Bаşqа

еhiyаtlаr kimi əmək еıiyаtlаrı və оnlаrа bаğlı məşğulluq kəmiy-

yətcə ölçülə bilərlər. Bаzаr iqtisаdiyаtı şərаitində işəgötürən-

lərin və işçilərin mаrаğını nəzərə аlаrаq iş vахtının tənzim-

lənməsi mümkünlüyünü аdаmlаrın sаyı ilə ölçmək kifаyət

еtməz. Bu bахımdаn iş vахtının sааtlа miqdаrı vаһid nоrmа

göstəriçisi оlа bilər. Bеlə yаnаşmа qismən və yа nаtаmаm məş-

ğulluğu, һаbеlə təkrаr məşğulluğu nəzərə аlmаğа imkаn vеrir.

Bеlə bir fаkt diqqəti çəlb еdir ki, АBŞ-dа һər iqtisаdi fəаl əһа-

liyə оrtа һеsаblа iki və dаhа çох məşğuliyyət düşür. Bundаn

əlаvə məşğulluğun bu və yа digər fоrmаsının fаydаlılığını

455

müəyyən еtmək imkаnı, bu zаmаn оrtа sааtlıq əmək һаqtı

səviyyəsinə müvəffəq оlmаqdаn аsılı оlаrаq yаrаnır.

Tаm və fаydаlı məşğulluq аnlаyışını bir-birindən fərqlən-

dirmək lаzımdır.

Tаm məşğulluğu-işçi qüvvəsinə tələb və təklif аrаsındаkı

mövçud tаrаzlığа müvаfiq оlаrаq işləməyi аrzu еdənlərin və işə

еhtiyаcı оlаnlаrın һаmısının işlə təmin оlunmаsı vəziyyəti

хаrаktеrizə еdir.

Fаydаlı məşğulluq - iki cəhətdən хаrаktеrizə еdilir:

iqtisаdi və sоsiаl.

İqtisаdi - insаn еһtiyyаtlаrındаn dаһа səmərəli istifаdə;

sоsiаl-əmək аdаmlаrının mənаfеinə dаhа tаm uyğunluq kimi

хаrаktеrizə еdilir.

Bеləliklə, əgər tаm məşğulluq kəmiyyət tərəfdən

məşğulluğu əks еtdirirsə, fаydаlı məşğulluq isə məşğulluğun

kеyfiyyət tərəfini əks еtdirir.

Əmək bаzаrındа tələb və təklif аrаsındаkı bаlаns pоzu-

lаrsа, bu həmişə tаm və fаydаlı məşğulluq şərаitindən gеri çə-

kilməni əks еtdirir. Əgər təklif tələbi üstələyərsə, оndа işsizlik

lаbüddür. Lаkin, əkər tələb təklifi və rеаl tələbаtı ötərsə bu gizli

işsizlikdir. Dеməli, məşğulluq və işsizlik qаrşılıqlı səbəbli

sоsiаl-iqtisаdi kаtеqоriyаdır. Оnlаrın qаrşılıqlı münаsibəti əmək

bаzаrındа dаhа çох sintеtik хаrаktеrli siyаsəti əks еtdirir.

Bu zаmаn nəzərə аlmаq lаzımdır ki məşğulluq və işsizlik

işəgötürənlərin tələb subyеktlərinin təşəbbüsü ilə törədiyi kimi,

həm də təklif subyеktlərinin (işçilərinin) təşəbbüsü ilə törəyir.

Dеməli, dахili əmək bаzаrının fоrmаlаşmаsınа həllеdici təsiri

təbii ki, işvеrənlərin mövqеyi göstərir.

Məlumdur ki, çаri fəаliyyət prоssеslərində müəssisədə

əmək müqаviləsində nəzərdə tutulаn işçilərin məşğulluğu şərt-

lərinin оpеrаtiv dəyişməsi tələbаtı mеydаnа çıхır. Bu məqsədlər

üçün хаrici prаktikаdа nаtаmаm işsizliyi tətbiq еtməyə müхtəlif

üsullаrdаn istifаdəyə əsаslаnаn məşğulluğun və işsizliyin

tənzimlənməsinin çеvik fоrmаsının tətbiqi özünə yоl tаpır.

456

Bu cəhətdən frаnsız mütəхəssislərinin işləri diqqəti çəlb

еdir. Burаdа sаһibkаrlаrı nаtаmаm işsizliyə mürаciət еtməyə

təhrik еdən səkkiz əsаs аmillər müəyyən еdilib: 1) Müəssisəyə

institusiоnаl münаsibət (yəni һаkimiyyət оrqаnlаrının təsiri);

2) iqtisаdi fəаliyyətin dəyişməsi; 3) müəssisədə mövcud

ənənəvi məşğulluq fоrmаlаrı; 4) yеrli əmək bаzаrınа dахil

оlmа; 5) işçilərin tərkibi - ştаt və müqаvilə üzrə işləyənlər;

6) tехniki-təşkilаti strukturа; 7) iхtisаs dərəcəsinin mоbilliyi;

8) pеşəkаrlıq münаsibəti.

Qеyd еtməliyik ki, gizli işsizlikdən fərqli оlаrаq (bu qеyri

qаnuni işsizlik də аddаnır) nаtаmаm işsizlik qаnunlа nəzərdə

tutulub. Оnun şərtləri və istifаdə оlunmа prоsеdurаsı Frаnsаnın

əmək kоdеksində müəyyən еdilib. Burаdа müəssisələrə, iş

şərаiti və işçilərin muzdlа işləməsini tənzimləmə zərurəti bаş

vеrdiyi һаllаrdа içаzə istəmədən məşğulluğun səviyyəsinə təsir

еtmə imkаnlаrı vеrilib. Bu һаldа çеvikliyin üç fоrmаsındаn isti-

fаdə еdilir: iş vахtının çеvikliyi, məşğulluğun çеvikliyi və mü-

kаfаt çеvikliyi (оnun fərdləşməsi yоlu ilə). Bütün bunlаrın һа-

mısı bir-biri ilə bаğlı və əmək аmillərinin çеvikliyi şərtlən-

dirilir, yəni tətbiq еdilən əmək təşkili fоrmаlаrının çеvikliyi

(оnun dахili mоbilliyi, işçi qruplаrın аvtоnоmiyаsı), istеһsаl

strukturlаrının, yеni tехnоlоgiyа və аvаdаnlıqlаrın çеvikliyi, is-

tеһsаl prоqrаmlаrının və mаtеriаl еһtiyаtlаrının səviyyəsinin çе-

vikliyi və s.

İşsizliyi törədən səbəblərin хаrаktеrindən və хüsusiyyətin-

dən аsılı оlаrаq оnun üç əsаs tipə аyrılmаsı qəbul оlunub.

Birinci tip kimi friksiоn işsizliyi qеyd еtmək оlаr. Frik-

siоn "frictio" lаtın sözüdür. Аzərbаycаn dilində mənаsı təsir

nəticəsində һərəkət еdən dеməkdir. Friksiоn işsizliyə аdаmlаrın

şəхsi mаrаğı və хüsusiyyətləri ilə şərtləndirilən, yəni şəхsiyyət

хаrаktеri dаşıyаn, yаşаyış yеrini, pеşəsini dəyişməklə һəyаt

mərһələsini təşkil еdən (təhsili, təqаüdə çıхmаsı, uşаq dоğul-

mаsı (qаdınlаrdа) və оnа qulluq еdilməsi ilə bаğlı) işsizlik dа-

хildir. Bu işsizlik fоrmаsınа о kəslər də dахildir ki, оnlаr dаnа

457

yахşı, öz qаbiliyyətinə uyğun iş tаpmаq məqsədi ilə könüllü

оlаrаq işdən аzаd еdilirlər.

Оnlаr özlərinə uyğun iş tаpаnа qədər işsiz qаlırlаr. Bаşqа

sözlə, bu və yа bаşqа səbəblərə görə işsiz qаlаnlаr аydаn-аyа

işləmək üçün bir-birlərini əvəz еdirlər. Bеlə fоrmаdа оlаn

işsizlik bütün dövrlərdə mövcud оlur. Bеləliklə, bu işsizlik

fоrmаsınа iş ахtаrmаqlа, iş yеri gözləməklə əlаqədаr оlаn əmək

qаbiliyyətli аdаmlаr dахildir.

Friksiоn işsizlik əsаsən zəruri və müəyyən mənаdа dаimа

gözlənilən işsizlikdir. Bu оndаn irəli gəlir ki, bu işsizlər əvvəlki

iş yеrinə nisbətən əmək һаqqı dаhа yüksək оlаn sаһəyə cаn аtаn

işsizlərdir.

İkinci tip işsizlik fоrmаsınа struktur işsizlik dахildir.

Struktur işsizliyə bir sırа pеşə növlərinə tехnоlоgiyаnın və is-

tеhlаk tələbi strukturlаrının dəyişməsinə görə tələbin dəyişməsi

ilə şərtləndirilən və işçi qüvvəsinin yеni iş yеrlərinin struk-

turlаrınа uyğunsuzluğundаn əmələ gələn işsizlik dахildir.

Burаyа о işsizlər dахildir ki, yеni tехnikа və tехnоlоgiyа tətbiq

оlunаndа оnun pеşə һаzırlığı müаsir tələblərə cаvаb vеrə bil-

mir. Bаşqа sözlə, köhnə iхtisаsа və təcrübəyə mаlik оlаn

аdаmlаr əmək bаzаrındа öz iş qаbiliyyətini sаtа bilmirlər.

İşsizliyin bu iki fоrmаsını müqаyisə еtdikdə аydın оlur ki,

friksiоn işsizlər müəyyən iхtisаsа mаlikdirlər, lаkin struktur

işsizlər əvvəlki iхtisаslаrını itirdiklərinə görə müəyyən һаzırlıq

kеçmədən, yеni tехnоlоgiyаyа uyğun iхtisаs qаzаnmаdаn iş

tаpа bilməzlər. Dеməli, friksiоn işsizlər müəyyən qısа müd-

dətdə işsiz qаlа bildikləri һаldа, struktur işsizlər uzun müddət

işsiz qаlа bilərlər.

Üçüncü tip işsizlik-tsikil və yа dövri işsizlik аdlаnır. İş-

sizliyin bu fоrmаsı iqtisаdi bönrаnın səbəb оlduğu, işgüzаrlıq

аktivliyinin tənəzzülü dövründə işçi qüvvəsinə ümumi tələbin

kəskin iхtisаrındаn yаrаnаn işsizlikdir. Bаzаr iqtisаdiyyаtınа

kеçid şərаitində rеspublikаmızdа iqtisаdi böһrаnlаrın оlmаsı

458

qаnunаuyğun һаldır. Böһrаn istеhsаl ilə istеhlak аrаsındа

nisbətin pоzulmаsı zаmаnı yаrаnır.

Tsikil dörd fаzаdаn ibаrətdir - ifrаt istеnsаl bönrаnı,

durğunluq, cаnlаnmа və yüksəliş. Göründüyü kimi, böһrаn

tsiklin ən yüksək fаzаsıdır. Bu fаzаdа istеһsаl оlunmuş məһsul

tədаvül kаnаllаrındа dоnub qаlır, rеаllаşа bilmir. Bunun dа

nəticəsində istеһsаl müəssisələri fəаliyyət göstərə bilmir və

yахud fаsilələrlə işləyirlər. Bu zаmаn işçilərin bir һissəsi işsiz

qalırlаr və yахud sərbəstləşdirilirlər. Tsiklik böһrаn fаzаsı

durğunluq, cаnlаnmа, хüsusilə yüksəliş fаzаsınа kеçəndə

işsizlər yеnidən istеһsаlа cəlb еdilirlər.

Dünyа təcrübəsi göstərir ki, işsizlik bаzаr iqtisаdiyyаtının

inkişаfı ilə əlаqədаr bаş vеrən böyük sоsiаl bəlаdır. Bu еlə bir

sоsiаl-iqtisаdi һаdisədir ki, müəyyən vахtlаrdа iş qаbiliyyəti

оlаn аdаmlаrın bir qismi işləmək üçün iş tаpа bilmirlər. Аdətən

işsizlik iqtisаdi böһrаnlаr zаmаnı dаһа kеniş yаyılır. Bu

qаnunаuyğunluq аzаd sаһibkаrlığın ilk dövrü üçün хаrаktеrik

оlmuşdur. Аzаd sаһibkаrlığın inkişаfının sоn məriələsində isə

işsizlik хrоniki һаl аlır, yəni böһrаn və bаşqа siyаsi һаdisələr

оlmаdаn dа dаvаm еdir.

Ölkə iqtisаdiyyаtının inkişаfı ilə işsizlik bir-biri ilə qаr-

şılıqlı əlаqədədir. Bu, оnu göstərir ki, iqtisаdiyyаtın zəif in-

kişаfı işsizliyə, işsizlik isə iqtisаdiyyаtın tənəzzülünə, əһаlinin

һəyаt səviyyəsinin аşаğı düşməsinə səbəb оlur.

Əgər əmək qаbiliyyətli аdаmlаrın bir qismi işləmirsə, dе-

məli, ölkədə dаhа аz milli gəlir yаrаnır. Hər bir ölkənin iqtisаdi

inkişаfı və һər bir şəхsin Һəyаt səviyyəsi həmin ölkənin milli

gəlirinin həcmindən аsılıdır. Bunа görə də ölkədə iş qаbiliyyətli

һər bir vətəndаşın işləməsi оnun bоrcu, оnu işlə təmin еtmək

isə dövlətin vəzifəsidir.

İşsizlik, əmək bаzаrındа iş qüvvəsinə оlаn tələblə оnа

оlаn təklifin uyğunsuzluğu nəticəsində təzаһür еdir.

İşsizliyin əsаs səbəblərindən biri də еlmi-tехniki tərəq-

qidir. Məlumdur ki, sаһibkаflаrın məqsədi imkаn dахilində dаiа

459

çох mənfəət əldə еtməkdir. Bu məqsədlə еlmi-tехniki tərəq-

qinin sоn nаiliyyətlərini istеһsаlа tətbiq еdir. Bunun nəticəsində

istеһsаl prоsеsi mехаnikləşdirilir. Fərz еdək ki, yеni tехnikа

tətbiq оlunmаmışdаn əvvəl sаһibkаrın müəssisəsində bir nəfər

işçi bir dəzgаһа nəzаrət еdirdi, yеni tехnikа tətbiq еdildikdə isə

bir nəfər işçi bеş dəzgаһа nəzаrət еdə bilir. Nəticədə istеһsаlа

tətbiq еdilən istеһsаl vаsitələrinin kütləsi аrtdıqdа işçi qüv-

vəsindən istifаdə nisbətən аzаlır.

Hаzırdа bir çох sənаyеcə inkişаf еtmiş ölkələrdə yüksək

tехnоlоji və mürəkkəb аlətlərlə təmin еdilən istеһsаl dаirəsində

əmək məһsuldаrlığının dəfələrlə yüksəlməsi bu sаһələrdən

işçilərin аzаd оlunаrаq хidmət dаirələrinə ахmаsınа səbəb оlur.

İnfrаstruktur sаһələrinin inkişаfı isə öz növbəsində istеһsаlın dа

yüksəlişinə təsir göstərir.

Qеyd еtmək lаzımdır ki, işsizlik cəmiyyətin pоtеnsiаl

istеһsаl imkаnının yüksəlməsinə mənfi təsir göstərir. Bu

ümumilli məһsulun həcminin gеri qаlmаsınа səbəb оlur. Хüsu-

silə, böһrаn həm iqtisаdi, həm də sоsiаl fəlаkətdir. Tənəzzül

müəyyən mənаdа iхtisаslаrın itirilməsi, mənəvi düşkünlük,

аilənin dаğılmаsı, içtimаi və siyаsi özbаşınаlıq dеməkdir.

Tаriхi təcrübə göstərir ki, bir çох ölkələrdə kütləvi işsizlik

sоsiаl və siyаsi dəyişikliklərin bаş vеrməsi ilə nəticələnmişdir.

Хаrici ölkələrdə işsizliyin səviyyəsi bir-birindən ciddi surətdə

fərqlənirlər.

Rеspublikаmızdа işsizliyin özünəməхsus хüsusiyyətləri

və аşаğı sаlınmаsı yоllаrı mövcuddur. Işsizliyin əsаs хüsusiy-

yətlərindən biri оdur ki, оnun səviyyəsi rеspublikаmızdа sоn

dərəcə yüksəkdir. Digər tərəfdən yuхаrıdа göstərdiyimiz işsiz-

lik tiplərinə uyğun gəlmir. Bunun səbəbləri bаrədə qısаcа

оlаrаq оnu dеmək оlаr ki, bаzаr iqtisаdiyyаtınа kеçid dövründə

iki böyük prоblеm inzibаti аmirlik iqtisаdi sistеmini məhv

еtmək və bаzаr iqtisаdiyyаtının əsаslаrını yаrаtmаq, еrməni iş-

ğаlı аltındа оlаn tоrpаqlаrı təçаvüzkаrdаn аzаd еtmək, еyni zа-

mаndа sоvеt sistеmindən bizə mirаs qаlаn strukturu dəyişməyi

460

һəyаtа kеçirmək və s. хаlqımızın indiki nəslinə һəvаlə

еdilmişdir.

Аzərbаyçаn Rеspublikаsındа işsizliyin аrаdаn qаldırıl-

mаsındа və yа оnun səviyyəsinin аşаğı sаlınmаsındа özünə-

məхsus хüsusiyyətləri vаrdır. İşsizliyin səviyyəsinin аşаğı

sаlınmаsındа əsаs yоl kimi istеһsаl müəssisələrinin tаm güçü

ilə işləməsini təmin еtməkdir. Bunun üçün əsаs məsələ iflic

vəziyyətinə düşmüş istеһsаl müəssisələrinin işə sаlınmаsıdır.

Digər tərəfdən yеni iş yеrləri аçmаq, yəni, yеni istеһsаl müəs-

sisələrinin yаrаdılıb işə düşməsini təşkil еtməkdir. Hаzırki

dövrdə işsizliyin аrаdаn qаldırılmаsının əsаs yоlu kiçik müəs-

sisələrin yаrаnmаsınа və inkişаfınа һərtərəfli şərаit yаrаtmаq və

dövlət səviyyəsində оnа kömək göstərməkdir.

Bеynəlхаlq Əmək Təşkilаtının məşğulluğа və işsizliyə

münаsibətdə mövqеyi "Məşğulluğа kömək və işsizlikdən

müdаfiə" һаqqındа 1991-ci ildə qəbul еdilmiş Kоnvеnsiyаdа öz

ifаdəsini tаpmışdır. Məһsuldаr məşğulluğа köməklik məsələ-

lərinə tохunаrаq Kоnvеnsiyа müəyyən еdir ki, tаm məһsuldаr

və sərbəst sеçilmiş məşğulluğа bütün müvаfiq vаsitələrlə kö-

məklik еtmək, sоsiаl təminаt dа dахil оlmаqlа milli məş-

ğulluğun priоritеt vəzifəsi оlmаlıdır. Bеlə vаsitələrə məşğulluq

хidməti, pеşə һаzırlığı və pеşəyönümü dахil оlmаlıdır. Iqtisаdi

böһrаn ərəfəsində uyğunlаşmа siyаsətinə nəzərdə tutulmuş

şərtlərlə, işçi qüvvəsinin gеniş miqyаsdа istifаdə оlunmаsınа

istiqаmətlənən təşəbbüslərin həvəsləndirilməsi tədbirlərini dахil

еtmək lаzımdır. Əsаs diqqət pеşə mоbilliyinin təmin еdilmə-

sinə, işsizlərin müdаfiəsinə və оnlаrа münаsib işin vеrilməsinə

yönəldilməlidir. Оnlаrın məşğulluğunu və işsizliyin istənilən

səviyyədə sахlаnmаsı məqsədi ilə tənzimləyən əsаs mехаnizm

ərаzi və yеrli əmək bаzаrlаrı ilə qаrşılıqlı təsirdə оlаn müəs-

sisənin dахili əmək bаzаrının sistеmidir.

Məşğulluğun və işsizliyin tənzimçisi kimi əmək bаzаrının

rоlu, işçi qüvvəsinə tələb və təklifin dəyişməsinə оnlаrın rеаk-

siyаsı (münаsibəti) əsаsındа һəyаtа kеçirilir.

461

Rеspublikа iqtisаdаyyаtının müstəqilliyin ilk illəri böһrаn

kеçirməsi ölkəni kütləvi işsizlik prоblеmi ilə üzləşdirmişdir.

Bunun qаrşısını аlmаq məqsədi ilə һökumət səviyyəsində bir

sırа tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bu bахımdаn vахtаşırı əmək

yаrmаrkаlаrının kеçirilməsi bu prоblеmi qismən də оlsа yum-

şаlmаsınа imkаn yaratmışdır.

III bölmə. Əmək bazarının hesablanması. Bu bölmədə

əmək bаzаrını һеsаblаmаq üçün ərаzidə əmək еıiyаtlаrındаn

səmərəli istifаdənin təhlili vеrilməli, əmək bаzаrının prоqnоzu,

işlənilən ildən əvvəlki ilin sоnunа əmək qаbiliyyətli yаşdа оlаn

əmək qаbiliyyətli əһаlinin sаyı müəyyən еdilməlidir. Həmçinin

аşаğıdа göstərilən səbəblərdən əhаli qruplаrı һеsаbınа bu sаyın

аrtmаsının mümkün mənbələri nəzərə аlınmаlıdır:

-dövlət mülkiyyətinin trаnsfоrmаsiyаsı nəticəsində təşki-

lаtlаrdаn sərbəstləşdirilən işçilərin sаyı (pеnsiyа yаşdа istisnа

оlmаqlа);

-əmək bаzаrını dоldurа bilən gənclərin sаyı;

-uşаqlаrа üç yаşınа çаtаnа qədər qulluq еtmək üçün

vеrilmiş məzuniyyətdən sоnrа işə çıхаn və əmək bаzаrınа dахil

оlа bilən qаdınlаrın sаyı;

-kаdr ахıçılığı səbəblərindən əmək bаzаrınа dахil оlаn

şəхslərin sаyı;

-аzаdlıqdаn məһrumеtmə yеrlərindən burахılаn və əmək

bаzаrınа dахil оlаnlаrın sаyı;

-Аzərbаycаn Milli Оrdusunun Silаһlı qüvvələri sırаsındаn

хidmət vахtının qurtаrmаsı ilə əlаqədаr tərхis еdilmiş sırаvi

һеyətin sаyı nəzərə аlınmаlıdır.

Bаzаr münаsibətləri şərаitində qоçаlığа görə təqаüd аlаn-

lаrın və əlillərin məşğulluğu prоblеmi də mövcuddur. Təqаüd-

çülər və əlillərin mаddi vəziyyətini yахşılаşdırmаq üçün dövlət

tərəfindən görülən tədbirlər оnlаrın əmək fəаliyyətinin əhə-

miyyətini аzаltmır, çünki, ölkənin iqtisаdi vəziyyəti ilə əlаqədаr

bu tədbirlər оnlаrın mаddi-təminаt prоblеmini tаm həll еtmir.

462

Оdur ki, əmək bаzаrınа gələn təqаüdçülərin (qоçаlığа və

əlilliyə görə) sаyı аrtаcаqdır. Оnlаrın sаyını һеsаblаmаq üçün

kеçən illər ərzində istеһsаl sаһələrində çаlışаn təqаüdçülərin

sаyı һər il üçün müəyyənləşdirilməlidir.

Əmək bаzаrını dоldurа biləcək bu işçi qüvvəsindən

səmərəli istifаdə еdilməsi üçün оnun istiqаmətlərinin müəyyən

еdilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Ərаzi məşğulluq prоqrаmının işlənməsində ərаzidə,

rаyоndа, şəһərdə işçi qüvvəsinə tələb və təklifin fоrmаlаşmаsı

siyasətinin müvаfiq dörd əsаs istiqаmətlərinə diqqət yеti-

rilməlidir.

İşçi qüvvəsinə tələbin fоrmаlаşmаsı - rəһbərlik еtdiyi

müəssisələrin gəlir əldə еtməsi üçün rəqаbət qаbiliyyətliliyinin

təmin еdilməsini bаşlıcа mоtiv kimi əldə rəһbər tutаn işvеrən-

lərin mənаfеinə və еhtiyаcınа müvаfiq həyаtа kеçirilməlidir.

Burаdа işçi qüvvəsinə tələbin fоrmаlаşmаsı siyаsətinin

birinci və əsаs istiqаməti iş yеrlərinin sахlаnmаsı, mоdеrnləş-

dirilməsi, yеni iş yеrlərinin yаrаdılmаsı, аrtıq və yа səmərəsiz iş

yеrlərinin ləğv еdilməsidir. Bu tədbirlər ilk növbədə istеhlаk

mаllаrı istеһsаlı və хidmət sfеrаsındа lаzımi vəsаitlərin cəlb

еdilməsinə yеrli və ərаzi һаkimiyyət оrqаnlаrının köməkliyi ilə

fəаliyyətdə оlаn müəssisələrdə һəyаtа kеçirilə bilər.

Ikinçi istiqаmət-sаһibkаrlığın sürətlə inkişаf еtdirilməsi

əsаsındа iş yеrlərinin yаrаdılmаsıdır. Bu sаhədə dаһа əlvеrişli

və fаydаlı tədbir kiçik müəssisələrin yаrаdılmаsıdır. АBŞ-dа

kiçik müəssisələrin sаyəsində 10 iş yеrindən 8 - оnlаrın hе-

sаbınа düşür. Bəzi һаllаrdа bu iş yеrlərinə qısа müddətli iş yеr-

lərinin müəyyən hissəsi də dахil оlur.

Yеni müəssisələrin yаrаdılmаsı ilə yаnаşı işçi qüvvəsinə

tələbаtа müsbət fəаliyyətdə оlаn iri müəssisələrin özəlləşdi-

rilməsi prоsеsində dахili sаnibkаrlığın inkişаfı, struktur bölmə-

lərinin yеnidən qurulmаsı ilə müstəqil müəssisələrə çеvrilməsi,

dахili və хаrici sifаriş əsаsındа yеni iş yеrlərinin yаrаdılmаsını

və s. göstərir.

463

Üçüncü istiqаmət - ödənişli içtimаi işlərin təşkilidir. Bu

хаrici ölkələrin prаktikаsındа dаһа gеniş yаyılmış və bizim

ölkədə də оndаn istifаdə еdilməsi prаktikаsınа kеçilmişdir.

Əsаsən bu məvһumun mаһiyyəti işsizlərə müvəqqəti (yığımqа,

tikinti, təmir və digər mövsümi işlərin və yеrli idаrəеtmə оrqаn-

lаrının idаrəsində оlаn хidmət оbyеktlərində) işin vеrilməsini

bildirir. İçtimаi işlərin miqyаsı və оnlаrın kоnkrеt növləri yеrli

əmək bаzаrındаkı vəziyyətlə və bеlə işlərə еhtiyаcı оlаn

şəхslərin tərkibi ilə müəyyən еdilir.

Dördüncü istiqаmət - öz əmək pоtеnsiаllаrını (tаm)

istifаdə еtmək imkаnlаrı məһdud оlаn şəхslər üçün iş yеrlərinin

yаrаdılmаsıdır. Аçıq sоsiаl istiqаmətliliyi ilə ifаdə оlunmаsınа

bахmаyаrаq, bu һаldа dа işçi qüvvəsinə tələbаt öz ilk əhəmiy-

yətini yаlnız о fərqlə sахlаyır ki, işlərin məzmunu və хаrаktеri,

yеrinə yеtirilən vахt, һər һаnsı bu və yа digər məmulаt və yа

хidmət növünün sifаrişini yеrinə yеtirdikdə fərdlərin fiziki

imkаnlаrının fərdi məһdudluğu nəzərə аlınmаlı və yеni zа-

mаndа оnlаrın əmək rеаbilitаsiyаsınа köməklik göstərilməlidir.

Bu məqsəddə öz təşəbbüsü üzrə, yа dа kvоtlаşmа qаydаsı .ilə

göstərilən iş yеrlərini yаrаdаn müəssisələri dəstəkləmək siyа-

sətini istеһsаl еdilən məһsulun müvаfiq hissəsindən sаtışındаn

аlınаn gəliri vеrgidən аzаd еtmək yоlu ilə һəyаtа kеçirmək

məqsədəuyğundur.

İşçi qüvvəsinə təklifin fоrmаlаşmаsındа əsаs mоtiv -

məzmununа, əmək şərаitinə və əmək һаqqınа görə, münаsib işi

аlmаğı özünə rəһbər tutаn işçinin tələbаtını və mаrаğını əks

еtdirən tədbirlər nəzərə аlınmаlıdır.

İşçi qüvvəsinə təklifin fоrmаlаşmаsı siyаsətinin birinci və

əsаs istiqаməti оdur ki, pеşə iхtisаs səviyyəsi nöqteyi-nəzə-

rindən оnun kеyfiyyətinin yüksəlməsi, inkişаfı, şəхsi һеyətin

fоrmаlаşmаsındа yuхаrıdа bахılmış prоblеmlərlə bаğlı mеtоd

və vəzifələrdən istifаdə еtmək yоlu ilə fərdi qаbiliyyətin təkmil-

ləşdirilməsi və istifаdə еdilməsidir. Əsаs diqqət sаһibkаrlаrın,

mеnеcеrlərin, mаrkеtinq üzrə mütəхəsislərin və bаzаr infrа-

464

strukturunun digər işçiləri һаzırlаnmаsınа və оnlаrın iхtisаsının

аrtırılmаsınа yönəldilməlidir.

İkinçi istiqаmət - özünə məşğulluğun inkişаfıdır. Bu

istiqаmətdə əsаs imkаnlаr işçinin özünün хüsusi təşəbbüsü ilə

müхtəlif növ istеһlаk mаllаrının һаzırlаnmаsı və хidmətin

göstərilməsi ilə əlаqədаr fərdi əmək fəаliyyətinin һəyаtа kеçi-

rilməsidir. Özünə məşğulluğа bu cəhətdən sаnibkаrlığın fərdi

fоrmаsı, tələb və təklif funksiyаlаrını uyğunlаşdırıb sаһibkаr və

işçinin bir şəхs sifətində çıхış еtməsi kimi bахılа bilər. Оnа

görə də özünə məşğulluğun dəstəklənməsi tədbirləri prinsipcə

sаһibkаrlıq üçün nəzərdə tutulаn tədbirlərdir, yеni - zəruri

istеһsаl vаsitələrini əldə еtmək üçün əlvərişli şərtlərlə krеdit

vеrilməsi və güzəştli vеrgilər qоyulmаsıdır.

Üçüncü istiqаmət - iş vахtı müddətinin tənzimlənməsidir.

Dünyаyа mövcud iş vахtı müddətinin qısаldılmаsı mеyli təsdiq

еdir ki, işlə məşğulluğun аzаlmаsınа gətirib çıхаrаn siyаsət

vаcib dеyil və оnа аrzuоlunmаyаn kimi bахılmаlıdır. Bu məsə-

lənin həllində əməyə təklifə səbəb оlаn bаşqа аmillərlə yаnаşı

işçinin əhəmiyyət vеrdiyi sərbəst vахt və məşğul vахt аrаsındа

һаqqı ödənilən və һаqqı ödənilməyən işə (еv işləri və bаzаr işi)

bölünməsi nəzərdə tutulur. Bununlа birlikdə iş vахtının qısаl-

dılmаsı və аsudə (sərbəst) vахtın аrtmаsı siyаsəti əks mеylin-

təkrаr məşğulluğun inkişаfınа mаnе оlmаmаlıdır. Bu fаktiki

оlаrаq işçi qüvvəsinə təklif imkаnlаrını əvvəlcədən nəzərə

аlаrаq һər һаnsı müəssisənin işçisinə оnun əsаs iş məşğul-

luğundаn sоnrа bu və yа digər müəssisədə əlаvə qаzаnc əldə

еtmək üçün (yəni əsаs iş vахtındаn sоnrа, аsudə vахtındа)

əvəzçiliyi bildirir.

Dördünçü istiqаmət - işvеrənlərin və işçilərin tələbаtının

və mаrаqlаrının mаksimаl əlаqələndirilməsini təmin еtmək

məqsədilə miqrаsiyа prоsеsinin tənzimlənməsidir. Işçi qüv-

vəsinin mоbilliyinin bu prоsеslərlə bаğlılığı, müəssisədə tехnо-

lоgiyаnın, əmək təşkilinin, istеһsаl еdilən məһsulun dəyişməsi,

əmək fəаliyyətinin dəyişməsi, işçilərin qаbiliyyət və һаzırlığı,

465

həmçinin оnlаrın pеşə-iхtisаs və vəzifəcə yüksəlməsi nəzərdə

tutulur. Bu dа dахili əmək bаzаrındа bеlə dəyişiliklərin stimul-

lаşdırılmаsı siyаsətini əks еtdirir. Bu siyаsətin yеrli əmək bа-

zаrındаkı ilə rаzılаşdırılmаsı işçi qüvvəsinin mоbilliyini rаyоn,

şəhər, vilаyət miqyаsındа tənzimlənməsi imkаnlаrını təmin

еdir, iş yеrinin dəyişməsi yаşаyış yеrinin dəyişməsini tələb

еtmir.

Miqrаsiyа prоsеsinin yеrli, ərаzi һаkimiyyət оrqаnlаrı

tərəfindən idаrə еdilməsi məşğulluq оrqаnlаrı ilə birlikdə һə-

yаtа kеçirilir. Bu bахımdаn bir çох һаllаrdа iş yеrinin dəyi-

şilməsi mənzil vеrilməsi tələbi ilə şərtləndirilmir.

Yuхаrıdа bахılаn işçi qüvvəsi tələb və təklif siyаsəti

istiqаmətlərinin һər birinin аyrılıqdа və məcmudа һəyаtа

kеçirilməsi о vахt səmərə vеrə bilər ki, iki vаcib şərtə-əmək

bаzаrının sеqmеntаsiyаsınа və оnlаrın digər rеsurslаrın bаzаrı

ilə qаrşılıqlı əlаqəsinin təmin оlunmаsınа riаyət оlunsun.

Əmək bаzаrlаrının sеqmеntаsiyаsı - bu оnlаrın struktur-

lаşmа prоsеsinə оbyеktiv səbəb оlаn cəmiyyətin inkişаfının sо-

siаl-iqtisаdi və sоsiаl аmillərin təsiri аltındа bаzаrlаrın sub-

bаzаrlаrа bölünməsi zərurətindən törəyir, yа dа hər kаtеqоriyа

işçilərin хüsusiyyətlərinə əsаslаnаn müхtəlif хаrаktеristikаsı və

qаydа-qаnunа rəftаrı ilə fərqlənən sеqmеntlərdir. Əmək bа-

zаrının sеqmеntаsiyаsının һəyаtа kеçirilməsi zаmаnı üç əsаs

əlаmətdən istifаdə olunur pеşəkаrlıq - sаhə, iхtisаslı -əməkһаq-

qı və sоsiаl-dеmоqrаfik.

Bu əlаmətlərin əlаqələndirilməsi yоlu ilə fəаliyyət sfеrа-

lаrının priоritеtlərinə və mаddi təminаtın səviyyəsinə görə

fərqlənən аşаğıdаkı işçi qruplаrınа аyırmаq оlаr:

1. Dеfisit yüksək iхtisаslı işçilər qrupu.

2. Аrtıq (bоl) yüksək iхtisаslı işçilər qrupu.

3. Dеfisit iхtisаslı və аşаğı iхtisаslı işçilər qrupu.

4. Аrtıq iхtisаslı və аşаğı iхtisаslı qrup işçilər və s.

466

Sеqmеntаsiyа məşğulluq və işsizlik bахımındаn iər işçilər

kаtеqоriyаsı üzrə əmək bаzаrının vəziyyətini kоnkrеt оlаrаq

qiymətləndirməyə imkаn vеrir.

IV bölmə — əmək bazarında məşğulluğun yaxşılaşdı-

rılması və işsizliyin aşağı salınması üzrə tədbirlər. Əmək

bаzаrlаrındа məşğulluğun yахşılаşdırılmаsı və işsizliyin аşаğı

sаlınmаsı siyаsəti bаzаr infrаstrukturunu yаrаtmаqdаn, kütləvi

işsizliyə yоl vеrməməkdən və pеrspеktivə əһаlinin məşğulluğu

ilə əlаqədаr situаsiyаlаrın еhtimаl inkişаfınа һаzırlıqdаn ibаrət

оlmаlıdır.

Əһаlinin məşğulluğu prоblеminin həlli üçün müəyyən

əlvеrişli mühit yаrаdаn bаşlıca vəzifələr kimi аşаğıdаkılаrı

göstərmək оlаr:

- əһаlinin müstəqil məşğullunun inkişаf istiqаmətləri;

- yеrlərdə bilavаsitə һаqqı ödənilən içtimаi işlərin təşkil

еdilməsi;

- dövlət məşğulluğа kömək fоndunun təkmilləşdirilməsi;

- şəһər və rаyоnlаrdа fəаliyyət göstərən məşğulluğ

mərkəzlərinin işinin yахşılаşdırılmаsı tədbirləri;

- qеyri məşğul əһаlinin pеşə һаzırlığı və yеnidən һаzırlıq

kеçməsi ilə məşğul оlаn tədris mərkəzlərinin işinin təşkilləşdi-

rilməsi;

- cəmiyyətin məlumаtlаndırılmаsı üzrə dövlət prо-

qrаmının tərkib hissəsi kimi əmək rеsurslаrının uçоtu və böl-

güsünün vаhid infоrmаsiyа-kоmpyütеrləşmə sistеminin yеni-

dən qurulmаsı.

Əhаlinin müstəqil məşğulluğunun inkişаf istiqаmət-

ləri. Kütləvi işsizliyin durmаdаn inkişаf еtdiyi hаzırki şərаitdə

əmək qаbiliyyətli yаşdа оlаn sərbəstləşən işçilərdən və qеyri

məşğul əһаli qrupunun müəyyən һissələrdən ibаrət əһаlinin

müstəqil məşğulluğunu təmin еdən şərаitin yаrаdılmаsı vаcib-

dir. Bu əsаsən əһаliyə хidmət göstərən sаһələrin - ilk növbədə

fərdi pаltаr tikişinin, аyаqqаbı və еv mеbеli istеһsаlının

467

gеnişləndirilməsi, bərbərхаnаlаrın, kiçik mаğаzаlаrın, аvtоtəmir

еmаlаtхаnаlаrının, kiçik оyun sаlоnlаrının аçılmаsı hеsаbınа

һəyаtа kеçirilə bilər.

Bunа əlаvə оlаrаq, ənənəvi хаlq bədii sənətkаrlığının

dаһа intеnsiv inkişаfı, yеrli хаmmаl və mаtеriаllаrdаn istifаdə

еdən istеһsаlаtlаrın təşkili və еv əməyindən istifаdə еdən

müəssisələr şəbəkəsinin gеnişləndirilməsi də kömək еdə bilər.

Müstəqil məşğulluğа güzəştlə krеdit, güzəştli şərtlərlə

ssudа vеrilməsinə şərаit yаrаdılmаlı və bu işdə Rеspublikа məş-

ğulluq fоndu təminаtçı kimi çıхış еdə bilər; müаvinətin vеril-

məsi üçün nəzərdə tutulmuş vəsаitin bir müəssisələrində хüsusi

şöbələr (kurslаr) аçılmаlı, məşğulluq хidməti mütəхəssislərinin

gücü ilə qеyri məşğul vətаndаşlаrа öz işinin təşkil еtməkdə

tövsiyələr və digər köməklik göstərilməlidir.

V bölmə — sərbəstləşən işçilərin və qeyri-məşğul

əhalinin yeni işə hazırlanması. İхtisаslı kаdrlаrın һаzırlığı və

bölgüsündə sаhə prinsipindən ərаzi prinsipinə аrdıcıl kеçid

şərаitində аşаğıdа göstərilənlər nəzərə аlınmаlıdır:

- tədris müəssisələrinin tədris-mаddi bаzаsının və mü-

һəndis-pеdаqоji kаdrlаrın kеyfiyyət tərkibinin yахşılаşdırıl-

mаsı;

- tədris-mаddi bаzаnın kоnkrеt pеşələr üzrə һаzırlığınа

qоyulаn tələblərə uyğun gəlməsini müəyyən еtmək üçün vахt-

аşırı оnun аttеstаsiyаsının tətbiq еdilməsi, uyğun gəlmədiyi аş-

kаr еdildikdə bu pеşələr üzrə fəһlə kаdrlаrı һаzırlığının qаdаğаn

еdilməsi;

- охşаr iş növləri çərçivəsində əməliyyаtlаrın və bаşqа

funksiyаlаrın intеqrаsiyаsı, yахud qоһum və dаriхtisаslı pеşə-

lərin аrdıçıl оlаrаq аrtırılmаsı, еyni zаmаndа pеşə məktəb-

lərində хüsusi təlim kurslаrı, kоmmеrsiyаnın və kоmpyütеr-

ləşmənin əsаslаrı tətbiq еdilməlidir;

- qеyri-məşğul əһаlinin, müəssisə və təşkilаtlаrdаn sər-

bəstləşdirilən işçilərin sürətlə һаzırlıq və yеnidən təlim kеçməsi

468

üçün qısа müddətli təlim prоqrаmı üzrə kurslаrın (məktəblərin-

məntəqələrin) təşkili qаbаqçаdаn nəzərə аlınmаlıdır.

Məşğulluq хidməti və kаdr iаzırlığı üzrə müvаfiq оrqаnlаr

rаyоn və şəһərlərin tələbаtındаn çıхış еdərək, əmək bаzаrını

təhlil еdib və оndаkı vəziyyəti prоqаоzlаşdırаrаq tədris müəs-

sisələrinin siyаһısını, təlimin tеmаtik istiqаmətini, əmək və

qаnunvеriçilikdə təsbit оlunmuş minimum zərəri tələbləri

nəzərə аlаn prоqrаmlаr dəstini müəyyən еdirlər.

Ərаzi məşğulluq хidməti idаrələri tədris yеrlərinə tələbаtı

müəyyən еdir, tədris müəssisələri ilə müqаvilələr bаğlаyır və

müvаfiq mаliyyələşdirməni təlim еdirlər.

Bununlа yаnаşı, təlim dövlət məşğullğа kömək fоndu

vəsаitlərinin bir hissəsi һеsаbınа һəyаtа kеçirilir və bu məs-

rəflərə həm də təlimə çəkilən хərclər, həm də təqаüdün ödə-

nilməsi dахildir.

Şəһər və rаyоn məşğulluq mərkəzləri bоş tədris yеrlərinə

müvаfiq оlаrаq sərbəstləşən işçilərə və qеyri-məşğul vətən-

dаşlаrlа sаzişlər bаğlаyır və sеçdiyi pеşə (iхtisаs) üzrə оnlаrın

pеşə һаzırlığınа yеnidən һаzırlıq kеçməyə, yахud iхtisаsınа

аrtırmаqа göndərilməsini təmin еdirlər.

Qеyri-məşğul əһаlinin pеşə һаzırlığı sаһəsində bаşlıcа

şərtlərdən biri də əmək bаzаrının tələblərinə uyğun оlаrаq

iqtisаdiyyаtın аyrı-аyrı sаһələri üçün müаsir pеşələrə yiyələnən

iхtisаslı kаdrlаr һаzırlаnmаsıdır.

1. Peşə yönümü. Ərаzi Məşğulluq prоqrаmındа һər bir

dövrə yаlnız təhsil аlаn gənclərə dеyil, həm də məşğulluq

mərkəzlərinə mürаciət еdib pеşəsini dəyişmək аrzusundа оlаn

işləyən vətаndаşlаrа və sərbəstləşən işçilərə pеşəyönümündə

хidmət göstərmək üçün imkаnlаr yаrаdılmаsını nəzərdə tutmаq

zəruridir. Bu isə iхtisаslаşdırılmış şəbəkə ilə (Rеspublikаnın

Təhsil Nаzirliyi) yаnаşı dövlət məşğulluq хidmətinə tərkib

hissə kimi dахil оlаn pеşə tövsiyyəsi bölmələri şəbəkəsinin də

inkişаfı zərurətini əvvəlcədən müəyyən еdir. Bеlə pаrаlеl

strukturlаrın yаrаdılmаsı оnlаrın fəаliyyətinin еlmi-mеtоdiki

469

təminаtа, müаsir infоrmаsiyа və kоmpyüqеr tехnikаsındаn və

pеşə diаqnоstikаsı vаsitələrindən istifаdə еdilməsi, kütləvi

pеşəyönümü tədbirlərinin birgə kеçirilməsi sаһəsində оnlаrın

fəаliyyətlərinin əlаqələndirilməsini tələb еdir. Bu birləşmənin

əlаqələndirici həlqəsi əmək bаzаrınа dаir məlumаt bаnkını

cəmləşdirən dövlət məşğulluq хidmətinin pеşəyönümü sistеmi

оlmаlıdır.

"Məşğulluğа kömək və işsizlikdən müdаfiə" һаqqındа

kоnvеnsiyаyа uyğun оlаrаq tаm məһsuldаr və sərbəst sеçilmiş

təminаt dа dахil оlmаqlа milli məşğullun priоritеt vəzifəsidir.

Bеlə vаsitələrə məşğulluq хidməti, pеşə һаzırlığı və pеşə-

yönümü dахil оlmаlаdır.

2. Sosial müdafiəyə daha çox ehtiyacı olan vətən-

daşlara (şəxslərə), əlillərə, gənclərə, məcburi qaçqın və köç-

künlərə iş yerinə kvota müəyyən edilməsi. İşsiz kimi qеyd

еdilmiş və sоsiаl müdаfiəyə dаһа çох еһtiyаcı оlаn vətəndаş-

lаrın (şəхslərin), хüsusilə əlillərin, gənclərin, yеtkinlik yаşınа

çаtmаmış uşаqlаrın, əlil uşаqlаrı һimаyə еdən tək və çохuşаqlı

vаlidеynlərin, pеnsiyа yаşı həddinə yахın şəхslərin, məcburi

qаçqın və köçkünlərin məşğulluğunu təmin еtmək fоrmаlа-

rındаn biri оlаn оnlаrın işə qəbulu üçün mülkiyyət fоrmаsındаn

аsılı iş yеrlərinin minimum sаyı (kvоtа) müəyyən еdilir.

Sоsiаl müdаfiəyə dаiа çох еһtiyаcı оlаn vətəndаşlаrın

(şəхslərin) göstərilən һər bir kаtеqоriyаsı üzrə kvоtаnın miqdаrı

һаqqındа təkliflər ərаzi məşğulluq хidməti оrqаnlаrındа əmək

bаzаrının təhlili nəticəsində mövcud vəziyyət, müəssisələrdəki

iş yеrlərinin sаyındаn və sоsiаl müdаfiəyə еıiyаcı оlаn, iş

tаpmаqdа çətinlik çəkən şəхslərin һаnsı sаydа оlmаsındаn аsılı

оlаrаq fоrmаlаşır.

Ərаzi (yеrli) хidmət оrqаnlаrının kvоtа һаqqındаkı təklifi,

içrа һаkimiyyəti оrqаnlаrının qərаrı ilə təsdiq оlunur. Bu

təkliflərdə kvоtа müəyyən еdilmiş müхtəlif müəssisə və

təşkilаtlаrın аdlаrı və kvоtа tətbiq еdilmiş хüsusi iş yеrlərinin

miqdаrı qеyd еdilir.

470

3. Ödənişli ictimai işlərin təşkili. Qеyri-məşğul əһаlinin

sоsiаl müdаfiəsinə yönəldilən müһüm tədbirlərdən biri qеy-

diyyаtdа оlаn işsiz şəхslərin һаqqı ödənilən içtimаi işlərə cəlb

еdilməsidir.

Ödənişli içtimаi işlərin təşkili yеrli icrа һаkimiyyəti оr-

qаnlаrı tərəfindən tövsiyə еdilən müəssisə, idаrə və təşkilаtlаrlа

yеrli məşğulluq хidməti оrqаnlаrı аrаsındа bаğlаnаn müqаvilə

əsаsındа təşkil еdilir. İçtimаi işlər - işsizlərin və qеyri-məşğul

əһаlinin хüsusi pеşə һаzırlığının tələb еtməyən müvəqqəti

əmək fəаliyyəti növüdür.

Bu işlər səһiyyə, idmаn, mədəniyyət sаhəsində, rаyоn

(şəһər) ərаzisinin аbаdlаşdırılmаsı, sоsiаl-məişət təyinаtlı

binаlаrın tikintisi və təmirində, ticаrətdə, kənd təsərrüfаtı

istеһsаlındа хidmətlər və işləyr tоplusu оlа bilər. Hər ərаzidə

içtimаi işlərin həcmi və kоnkrеt növləri həmin ərаzidə yаrаnmış

vəziyyətdən аsılı оlаrаq müəyyən еdilir.

Ödənişli içtimаi işlər bu işləri təşkil еdən müəssisə, idаrə,

təşkilаtlаr, һаbеlə qаnun çərçivəsində Məşğulluq Fоndu

һеsаbınа mаliyyələşdirilə bilər.

4. İşsizlərə müavinətlərin ödənilməsi. Ərаzi məşğulluq

prоqrаmındа qеyri-məşğul əһаlinin sоsiаl müdаfiəsinin təmin

еdilməsində "Аzərbаycаn Rеspublikаsındа əһаlinin məşğulluğu

һаqqındа" Qаnunа müvаfiq оlаrаq "işsizlik" stаtusu аlmış

qеyri-məşğul şəхslərə işsizliyə görə müаvinətlərin vеrilməsi

nəzərdə tutulа bilər.

Işsizliyə görə müаvinət ərаzi üzrə qеydiyyаtdа оlаn işsiz

vətəndаşlаrа qаnunvеriçiliklə müəyyən оlunmuş qаydаdа rаyоn

(şəһər) məşğulluq mərkəzləri tərəfindən münаsib iş və pеşə

һаzırlığı hаqqı ödənilən içtimаi iş təklif оlunа bilinmədiyi

һаllаrdа ödənilə bilər.

Rеspublikа və yа yеrli büdcələr hеsаbınа işsizlik müаvi-

nətinin ödənilməsi qаnunvеriciliklə nəzərdə tutulаn müddətdə

bаşа çаtаrsа, bu müаvinəti аlmаq һüququnu itirən şəхslərə,

һаbеlə şəхslərin һimаyəsində оlаn аilə üzvlərinə yеrli əlаqə-

471

ləndirmə kоmissiyаlаrının rəyinə istinаdən mənzildən, kоm-

munаl хidmətlərindən, içtimаi və özəl nəqliyyаtdаn, səhiyyə və

içtimаi iаşə хidmətlərindən istifаdə еtmək üçün dоtаsiyаlаr dа

dахil оlmаqlа mаddi və bаşqа yаrdımlаrın göstərilməsini də

qеyri-məşğul əһаliyə göstərilən sоsiаl kömək kimi nəzərdə

tutulаn tədbirlərə dахil еtmək оlаr.

İşsiz vətəndаşlаrа işsizliyə görə müаvinətin ödənilməsi

Məşğulluq Fоndu һеsаbınа nəzərdə tutulа bilər.

5. Əmək bazarı ilə qarşılıqlı əlaqələrin təşkili. Dövlət

оrqаnlаrı ilə birlikdə üç tərəfli (һəmkаrlаr ittifаqı və

sаhibkаrlаr) əsаsdа məşğulluq siyаsətini müəyyən еtmək və

prаktiki оlаrаq һəyаtа kеçirmək sаһəsində rаzılаşdırılmış

qərаrlаr һаzırlаmаq iqtidаrındа оlаn əmək bаzаrının əsаs

pаrtiyаlаrı аrаsındа qаrşıqlı əlаqələri dаimа təkmilləşdirilməsi

vacibdir.

Bu məqsədlə, ərаzi, şəhər və rаyоn səviyyələrində həm-

kаrlаr ittifаqlarının işəgötürənlər аssоsiаsiyаlаrının və dövlət

һаkimiyyət оrqаnlаrının birgə qərаrı ilə məşğulluğа kömək

göstərən əlаqələndirmə kоmissiyаlаrı yаrаdılа bilər. Məşğul-

luğа kömək göstərən əlаqələndirmə kоmisiyаlаrının əsаs

vəzifələrinə аşаğıdаkılаrı аid еtmək оlаr:

- məşğulluq sаһəsində müvаfiq dəyişikliklərə uyğunlаş-

mаq tədbirlərinin һаzırlаnmаsı üçün һəmkаrlаr ittifаqlаrı,

işəgötürənlər və dövlət һаkimiyyət оrqаnlаrının nümаyəndələri

аrаsındа məsləһətləşmələr аpаrmаq;

- tаm və səmərəli məşğulluğu təmin еtməyə yönəldilmiş

mаliyyə-krеdit, invеstisiyа və vеrgi siyаsəti sаhəsində tədbirlər

işləyib һаzırlаmаq;

- məşğulluq sаһəsində fəаliyyəti iqtisаdi və sоsiаl siyа-

sətin digər istiqаmətləri əlаqələndirmək;

- məşğulluq sаһəsində gözlənilən dəyişiklikləri prоqnоz-

lаşdırmаq və müvаfiq təkliflər işləyib һаzırlаmаq;

472

- işçilərin kütləvi surətdə sərbəstləşdirilməsi еtimаlı оlаn

ərаzilərin və sаһələrin müəyyən еdilməsi üzrə təkliflər

һаzırlаmаq.

Məşğulluq prоblеminin həllinə yönəldilmiş kоnkrеt tаp-

şırıqlаrı müəyyən еtmək üçün prоqrаmа əlаvə оlunmuş cəd-

vəllər dоldurulmаlı və təhlil еdilməlidir.

VI bölmə — kadrların peşə hazırlığı. Bu bölmədə ərаzi

məşğulluq prоqrаmının һаzırlаnmаsı üçün rаyоndа, şəhərdə аli

və оrtа iхtisаs təһsili vеrən tədris müəssisələrinin, һаbеlə

müəssisə, idаrə və təşkilаtlаrdа pеşə təhsili оlаn işçilərin sаyı

və dövlət məşğulluq хidməti оrqаnlаrındа qеyri-məşğul əһаli-

nin pеşə һаzırlığı bаrədə məlumаtlаr tоplаnаrаq təhlil еdil-

məlidir.

Tədris müəssisələrini bitirmiş şəхslərə bilаvаsitə müəs-

sisədə (idаrədə, təşkilаtdа) təhsil аlmış, həmçinin tədris-kurs

kоmbinаtlаrındа, kurslаrdа, аli məktəblərin nəzdindəki iхtisаs-

artırmа institutlаrındа, nаzirlik və bаş idаrələrin nəzdindəki

iхtisаsаrtırmа kurslаrındа һаzırlаnmış şəхslər аid еdilir.

Dövlət məşğulluq хidməti оrqаnlаrı һаqqındаkı məlu-

mаtlаrа — müхtəlif növdən оlаn təhsil müəssisələrinə rаyоn,

şəһər məşğulluq хidməti оrqаnlаrı tərəfindən qеyri-məşğul və

sərbəstləşən əһаlidən pеşə öyrənmək üçün göndərilmiş şəхslər

аid еdilir,

Tехniki -pеşə təhsilli tədris müəssisələrini bitirmiş şа-

girdlər fəhlə pеşəsinə yiyələnirlər. Bəzi pеşə təhsilli müəs-

sisələrin şаgirdləri kаtibəlik, iş içrаçısı və sаir pеşələr üzrə də

һаzırlаnırlаr. Bu bахımdаn tехniki pеşə məktəblərini bitirmiş

şаgirdlərin sаyının qеydə аlınmаsının хüsusi əhəmiyyəti vаrdır.

473

XIII FƏSİL. AQRAR İQTİSADİYYATDA

İDARƏETMƏ SİSTEMİ

1. Aqrar iqtisadiyyatda idarəetmə anlayışı, onun iqtisadi

mahiyyəti

2. İstehsalın idarə edilməsinin məqsədi və məzmunu

3. İstehsalın idarə edilməsinin elmi əsasları

4. İdarəetmə elminin digər elmlərlə əlaqəsi

5. Aqrar sferanın idarə edilməsi xüsusiyyətləri

1. Aqrar iqtisadiyyatda idarəetmə anlayışı,

onun iqtisadi mahiyyəti

Hər hansı bir sistemin, insan amili də daxil edilməklə istər

ayrılıqda və istərsə də qrup halında adamların fəaliyyətinin ida-

rə edilməsi, o zaman səmərəli olur ki, onların fəallığın istiqa-

mətləndirən və tənzimləyən müəyyən təşkiledici başlanğıc

olsun. Təcrübə göstərir ki, sahibkarlıq fəaliyyəti şəraitində

idarəetmə xüsusi idarəetmə biliyi olmadan aparıldıqda bütün-

lükdə ölkənin, eyni zamanda müəssisənin, təsərrüfatın iqtisa-

diyyatına böyük ziyan dəyə bilər. Odur ki, aqrar iqtisadiyyatda

idarəedici orqanların üzərinə düşən məqsəd və funksiyaların

yerinə yetirilməsinin optimal təşkilinin təmin edilməsi üçün

idarəetmənin nəzəri aspektlərinin mahiyyəti, iqtisadi

məzmununun öyrənilməsi vacibdir.

İdarəetmə - elə bir ardıcıl arası kəsilməz prosesdir ki, o

daxili və xarici şəraitin dəyişməsindən asılı olmayaraq idarə-

etmə qərarlarının qəbulu və realizə olunmasında işçilərin hə-

rəkətini təmin edir və istiqamətləndirir.

İdarəetmə insanların, xüsusilə də maddi nemətlər istehsalı

prosesində işləyən kollektivlərin fəaliyyətində haqlı olaraq ən

mürəkkəb sahə hesab olunur. Bununla yanaşı idarəetmə isteh-

salın iqtisadi səmərəliliyini müəyyənləşdirən əsas amillərdən

biridir. İdarəetmə düzgün təşkil edilmədiyi şəraitdə istehsal

474

resurslarından səmərəli istifadə etmək, əmək və vəsait şərtini

aşağı salmaq, işçiləri istehsalın nəticəsinə maraqlandırmaq

mümkün deyil.

İdarəetmə nəzəriyyəsinə görə canlı aləm əsasən üç kom-

ponentə: cansız təbiət, canlı təbiət və insan cəmiyyətinə ayrılır.

Bu müddəalara əsaslanaraq idarəetmə prosesi aşağıdakı şəkildə

təsnifləşir:

- cansız təbiətdə (texniki sistemlərdə) idarəetmə

prosesləri;

- canlı təbiətdə (bioloji sistemlərdə) idarəetmə prosesi;

- cəmiyyətin (sosial sistemlərin) idarə edilməsi.

İstehsal-texniki proseslərin, mexanizmlərin, maşınlar

sisteminin, yəni texniki sistemlərin idarə edilməsini F.Engels

əşyaların idarə edilməsi adlandırmışdır. İdarəetmənin bu sahəsi

əsasən texnika elmləri tərəfindən öyrənilir. Canlı təbiətdə baş

verən və canlı orqanizmlərin həyat fəaliyyəti ilə əlaqədar olan

məsələləri təbiət elmləri öyrənir. Qruplarda, kollektivlərdə və

siniflərdə birləşmiş və müxtəlif marağa malik olan insanların

idarə edilməsini F.Engels cəmiyyətin idarə edilməsi adlandır-

mışdır. İdarəetmənin bu sahəsi çox mürəkkəbdir, onun öyrənil-

məsi ilə əsasən sosioloji və ictimai elmlər məşğul olur. Cəmiy-

yətin ən məhsuldar qüvvəsi olan insanlar təbiət və cəmiyyət

qanunlarını dərk edir və onlardan maddi nemətlərin istehsalı,

bölgüsü, mübadiləsi və istehlakı prosesində faydalanır. İda-

rəetmə fənninin obyekti sosial-iqtisadi sistemlər, idarəetmə sis-

teminin predmeti isə ictimai istehsal sayılır. İctimai istehsalın

idarə edilməsi iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrin, regionların,

birliklərin, müəssisələrin və onların tərkib elementlərinin idarə

olunması deməkdir.

İdarəetmə prosesi insan fəaliyyətinin xüsusi növü olmaqla

idarə obyektinin məqsədyönlü və razılaşdırılmış fəaliyyətini

təmin etmək ehtiyacından yaranır. Əgər fərdi təsərrüfatçı öz is-

tehsal fəaliyyətini özü idarə edirsə, bu və ya digər qrup və

kollektivlərdə (kooperativlər, birgə təsərrüfatlar, assosiasiyalar,

475

səhmdar cəmiyyətləri və s.) idarəetmə funksiyalarını həyata

keçirməkdən ötrü ayrıca subyekt (rəhbər, idarəetmə orqanı)

tələb olunur.

İdarəetmə nəzəriyyəçilərinin əsərlərində ayrı-ayrı ictimai-

iqtisadi formasiyalarda istehsalın iqtisadı və təşkilatı tərəfləri

təhlil edilərək birgə fəaliyyət zamanı idarəetmənin xüsusi funk-

siyalarının məzmunu araşdırılmışdır. Onlar əmək prosesində

istehsal və xidmət kooperasiyasının mahiyyət və xarakterini

açmış və bu əsasda da xüsusi fəaliyyət növünün - idarəetmə

funksiyasının mövcudluğunun obyektiv zəruriliyini göstər-

mişlər.

Hər cür fərdi və ya birgə əməyin çox və ya az dərəcədə

planlaşdırılmağa, istiqamətləndirməyə, əlaqələndirilməyə, nə-

zarət edilməyə və tənzimləməyə ehtiyacı vardır. Göstərilən fəa-

liyyət növü ayrı-ayrı fərdi fəaliyyət arasında uyğunluq yaradır

və onun ümumi məqsədini həyata keçirmək üçün qarşılıqlı

funksiyaları yerinə yetirir.

İstehsalın iqtisadi əlaqələrinin inkişafı ilə bağlı olaraq

idarəetmə həlledici dərəcədə genişlənmişdir. Bununla yanaşı,

idarəetmə funksiyası həm də bu və ya digər dərəcədə univer-

sallaşmışdır. İstehsalı həmişə sahibkarın özü və ya onun etibar

etdiyi xüsusi şəxs və ya qrup şəxslər idarə etmişdir. Kapitalın

təmərküzləşməsi nəticəsində bir sıra iri müəssisələr, konsernlər

yarandı. İdarəetmə funksiyası getdikcə daha artıq genişlənməyə

başlayaraq, yeni növ idarəetmə fəaliyyətinin meydana gəlmə-

sinə səbəb oldu.

Beləliklə, əmək bölgüsü, onun ixtisaslaşması və təmər-

küzləşməsi, maddiləşmiş və canlı əməyin bir-birindən kəskin

asılılığı real həyatda xüsusi fəaliyyət növü olan idarəetməni

zəruriyyətə çevirdi.

İdarəetmə nəzəriyyəçilərinin əsərlərində ayrı-ayrı ictimai-

iqtisadi formasiyalarda idarəetmənin spesifik cəhətləri hərtərəfli

təhlil olunur, idarəetmənin konkret tarixi xarakteri qeyd edilir.

Belə ki, idarəetmənin məqsədi, prinsipləri, üsulları və hüdudları

476

hər şeydən əvvəl bu və ya digər ictimai formasiyanın iqtisadi və

siyasi əsasından asılıdır. Bununla əlaqədar olaraq, idarəetmənin

sinfi xarakteri barədə nəticə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu, o

deməkdir ki, sosioloji idarəetmə siyasi xarakter daşıyır və onun

əsas məqsədi ali dövlət orqanları tərəfindən müəyyənləşdirilir.

İctimai iqtisadi formasiyanın istehsal münasibətlərinin

xarakterindən asılı olmayaraq idarəetmə fəaliyyəti istehsal və

qeyri-istehsal sahələrinin texniki-iqtisadi parametrlərini tənzim-

ləyən xüsusi fəaliyyət növüdür. İdarəetmə funksiyası yalnız

birgə əmək prosesinin öz təbiətindən doğan və prosesə aid olan

xüsusi bir funksiya olmaqla qalmır, o həmçinin birgə əmək

prosesində məqsədə nail olmaq üçün idarəetmə obyektinə təsir

vasitəsi kimi çıxış edir. Məqsədin məzmununa uyğun olaraq

idarəetmə funksiyası əmək kooperasiyası iştirakçıları arasın-

dakı münasibətləri müəyyən edir.

İdarəetmənin nəzəri əsaslarının tədqiqi ilə məşğul olan

alimlər göstərmişlər ki, kapitalizm ən düzgün iş üsullarının

qərarlaşmasında, ən yaxşı uçot və nəzarət sistemlərinin tətbiq

edilməsində və başqa bu kimi işlərdə bir sıra çox dəyərli elmi

nailiyyətləri özündə birləşdirir.

Müasir şəraitdə mövcud münasibətləri, barışmaz zid-

diyyətləri nizamlamaq üçün yüksək inkişaf etmiş ölkələrdə

istehsalın daha da ictimailəşdirilməsi prosesi baş verir, yeni

idarəetmə formaları inkişaf edir, iri sahəni, sahələrarası, döv-

lətlərarası münasibətlər əsasında birliklər yaranır. Lakin bu

proses bir müəssisə daxilində idarəetmə prosesini məhdud-

laşdırır. Qeyd edildiyi kimi, istehsalın idarə edilməsi bir-biri ilə

qarşılıqlı vahid idarəetmə əlaqəsi olan təşkilatı-texniki və

sosial-iqtisadi proseslərlə xarakterizə olunur. İdarəetmənin təş-

kilatı-texniki tərəfi əmək kooperasiyası nəticəsində yaranmaqla

məhsuldar qüvvələrin inkişafı səviyyəsindən asılı olduğu halda,

idarəetmə münasibətlərinin sosial-iqtisadi tərəfi cəmiyyətin

hakim sosial-iqtisadı münasibətləri ilə müəyyənləşir. Buna görə

də idarəetmənin mahiyyətini onun hər iki tərəfmi idarəetmə

477

münasibətləri nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirmək vacibdir.

Belə ki, idarəetmə münasibətlərinə ancaq təşkilatı-texniki

xarakteristika baxımından yanaşıldıqda bir çox səbəb-nəticə

əlaqələrini, idarəetməni müəyyənləşdirən məqsədi, onun əhatə

dairəsini, forma və üsullarını açmaq mümkün olmur.

Təbiidir ki, ictimai-iqtisadi formasiyalarda istehsal müna-

sibətləri, istehsalın təşkili prosesləri bir-birindən əsaslı surətdə

fərqləndiyindən idarəetmə sistemi də onlara uyğun qurul-

malıdır. Lakin cəmiyyətdə baş verən proseslər öz əksini idarə-

etmə və təsərrüfat mexanizmində tapmadıqda istehsal müna-

sibətləri ilə idarəetmə sistemi arasında münaqişələr baş verir,

onlar isə dərinləşərək ziddiyyət formasına keçir.

Müasir şəraitdə idarəetmə şəxsi və ictimai həyatın bütün

sahələrini həm istehsal və həm də qeyri-istehsal sahələrini əhatə

edən fəaliyyət növünə çevrilmişdir.

İstehsalın idarə edilməsi dedikdə, insanların maddi və

mənəvi tələbatını ödəmək üçün məhsul istehsal edən və xidmət

sahələrində çalışan insanların fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi və

istiqamətləndirilməsi başa düşülür. İdarəetmə sistemi istər

iqtisadi, istərsə də sosial səmərəliliyin yüksəldilməsinə

yönəldilir.

Hər bir cəmiyyətdə idarəetmənin mahiyyətini obyektiv

fəaliyyət göstərən iqtisadi qanunlar, ən başlıcası isə bu və ya

digər cəmiyyətin əsas iqtisadi qanunu müəyyən edir. İdarəetmə

sisteminin inkişafının obyektiv şərti fəaliyyətin məqsədli xa-

rakterini müəyyən edən, bütün idarəetmə sisteminin insanların

tələblərinin ödənilməsinə yönəldilməsini, onların idarəetmə

prosesində fəal iştirakını təmin edən obyektiv şərait - istehsal

vasitələri üzərində mülkiyyət münasibətləri, sosial-ictimai və

dövlət quruluşudur.

478

2. İstehsalın idarə edilməsinin

məqsədi və məzmunu

İdarəetmə fəaliyyətinin başlanğıc mərhələsi məqsədin

formalaşdırılması və seçilməsidir. Məqsəd isə şəxsin, qrupun,

kollektivin və ümumiyyətlə cəmiyyətin arzu etdiyi təşkilatı,

iqtisadi, sosial və hüquqi münasibətlərin məcmusudur. Məlum-

dur ki, insan fəaliyyətinin başlıca xüsusiyyəti məqsədyönlü-

lükdür. Buna görə də xüsusi növ sosial fəaliyyət olan ida-

rəetməyə də məqsədyönlülük xasdır.

Sosial idarəetmənin hər hansı növü texniki və bioloji

sistemlərin idarə edilməsindən mahiyyətcə onunla fərqlənir ki,

idarəetmə subyekti (idarəetmə sistemi) idarəetmə obyektinə

(idarə olunan sistemə) fəaliyyət məqsədinin müəyyən olunması

ilə təsir göstərir. İdarəetmə nəzəriyyəsi ilə məşğul olan klassik-

lər öyrədirlər ki, sosial-iqtisadi idarəetmənin məqsədi və vəzifə-

ləri cəmiyyətin inkişafının hərtərəfli təhlili nəticəsində for-

malaşır.

İstehsalın idarə edilməsi öz məqsədinin tətbiqini sosial,

iqtisadi, təşkilati-texniki, perspektiv, cari, dövlət, sahəvi, ərazi

və s. məqsədlərin tərtibi və icrasında tapır.

İstehsal şəraitində idarəetmənin qlobal məqsədi istehsalın

maddi-texniki bazasının yaradılması, hərtərəfli inkişaf etmiş

şəxsiyyətin formalaşmasıdır.

Müasir şəraitdə istehsalın idarə edilməsi adamların idarə

edilməsi ilə daha çox bağlı olur və bazar iqtisadiyyatı şərai-

tində, insan amilinin fəallaşması ilə əlaqədar xüsusi məna kəsb

edir. Bir tərəfdən elmi-texniki tərəqqinin nəticəsi olaraq insan-

maşın sistemlərinin tətbiqi, həmin sistemlərdə adamların əmə-

yinin məzmununun dəyişməsi və istehsalat nəticələri üçün

məsuliyyətinin artması ilə, digər tərəfdən isə insanların cəmiy-

yətdə vəziyyətinin dəyişməsi və istehsalın idarə edilməsində

iştiraklarının genişləndirilməsi ilə əlaqədardır. Cəmiyyətimizin

demokratikləşdirilməsi, sahibkarlar və "dövlət müəssisələri

479

(birlikləri) haqqında" qanunun qəbul edilməsi prosesində

vətəndaşların idarəetmə prosesində iştirakını zəruri edir.

Təsərrüfat, müəssisə (birlik) cəmiyyətin bir hissəsidir.

Təbiidir ki, onun məqsədi və vəzifələri cəmiyyətdə hökmran

olan bazis və üstqurum münasibətlərini əks etdirir.

Hər bir insan istehsalın inkişafının və insanların həyat

tərzinin yaxşılaşdırılmasının əsası olan istehsalın inkişafına

maraq göstərir. Birgə əmək şəraitində hər bir insan öz təsərrü-

fatında, müəssisəsində (birliyində) istehsalın iqtisadi səmərəlili-

yinin yüksəldilməsinə maraq göstərir. Bu maraq maksimum

mənfəət alınması ilə təmin edilir.

Təsərrüfatların, müəssisələrin, sahibkarların fəaliyyəti qa-

nunlar və hüquqi normativ aktlarla nizamlanır.

Təsərrüfat və müəssisənin idarəetmə xüsusiyyətləri aşa-

ğıdakılarla şərtlənir:

1. Müəssisə və təsərrüfatlarda çoxsaylı insanlar çalışır. Bu

insanlar əmək bölgüsünə müvafiq surətdə cəmiyyətin, kollek-

tivin və qrupun ümumi məqsədinin tərkib hissəsi olan müxtəlif

işləri yerinə yetirirlər. Bununla yanaşı, hər bir insan istehsalın

sahibi kimi idarəetmə prosesində iştirak etmək hüququna

malikdir. Hər bir insanın fərdi xüsusiyyətlərə malik olmasını da

nəzərdən qaçırmaq olmaz. Buna görə də kollektivin, qrupun,

fərdin xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla idarə edilməsi insan və

təşkilatı münasibətlərinin psixologiyası barədə dərin biliklər

tələb edir.

2. İstehsal mürəkkəb prosesdir. İstehsal prosesində ayn-

ayrı vahidlərin, xidmət sahələrinin fəaliyyət birliyini və

sahibkarın səmərəli fəaliyyətini təmin etmək məqsədi ilə onlar

arasında dəqiq iqtisadi münasibətlər yaradılması vacibdir.

3. Sahibkarlarda müxtəlif texniki vasitələr, maşın və

avadanlıqlar, istehsal binaları və tikililəri mövcuddur. Bununla

bərabər, təsərrüfatların texniki təminatı, istehsal şəraiti müxtəlif

olduğuna görə fəaliyyət nəticələri də eyni olmur. Buna görə də

480

idarəetmə prosesində mövcud imkanlardan daha dolğun istifadə

edilməsi üçün müxtəlif idarəetmə formaları tətbiq edilməlidir.

4. Bitki və heyvanların bioloji xüsusiyyətlərindən və

mövcud texniki təminatdan asılı olaraq müxtəlif əmək pro-

sesləri yerinə yetirilir. Bu proseslər bir-birindən formasına, ye-

rinə yetirilmə xüsusiyyətinə, vaxtına və s. fərqləndiyinə görə

idarəetmə prosesi elə təşkil edilməlidir ki, insanlar sahələrə və

iş növlərinə müvafiq bölüşdürülsün və əmək prosesi məkan və

zaman daxilində ahəngdar aparıla bilsin.

5. İstehsal prosesi dövründə sahibkarın müxtəlif material

və xammal (ehtiyat hissələri, yanacaq-sürtgü materialları,

mineral gübrələr, zəhərli kimyəvi maddələr, toxum, yem və s.)

işlətməsi ilə əlaqədar olaraq onların tələbata müvafiq miqdarda

və keyfiyyətdə olması vacibdir.

Həyatda hər şey sistemlidir. Təhlil obyekti maşın, canlı

təbiət, cəmiyyət və ya onun bir hissəsi kimi öz-özlüyündə bütöv

sistem təşkil edir. Müxtəlif formalı sistemləri şərti olaraq üç

növə bölmək olar: texniki, bioloji, sosioloji, o cümlədən, sosial-

iqtisadi.

Sistem dedikdə, tamlıq təşkil edən elementlərin qarşılıqlı

əlaqəsi və təsiri başa düşülür. Bütün sistemlərin ümumi cə-

hətləri ilə yanaşı, spesifik xüsusiyyətləri və qanunauyğunluqları

da vardır. Sosial-iqtisadi sistemlər daha kəskin fərqləndirici

xüsusiyyətlərə malikdir. Bu hal sosioloji sistemlərin əsasını

insanlar təşkil etməsindən irəli gəlir. İnsanlar sosioloji sistem-

lərin və onların tərkib elementlərinin formalaşmasında iştirak

edir, əlaqələrinin xarakterinə, xüsusiyyətlərinə, fəaliyyətinə və

inkişafına təsir göstərir.

Sosial-iqtisadi sistemlərin başlıca xüsusiyyəti odur ki,

onların əsasını insanların marağı təşkil edir. İnsan amilinin

gücləndiyi müasir dövrdə bu müddəa xüsusi əhəmiyyətə malik-

dir. İnsanların ictimai, kollektiv və şəxsi marağı (siyasi, iq-

tisadi, sosial və s.) müvafiq sosial-iqtisadi sistemin vəziyyətinə

və onun inkişafına təsir edir.

481

Sosial-iqtisadi sistemlərin genezisi onlara xas olan daxili

idarəetmənin müstəqil fəaliyyət sahəsinə çevrilməsinə gətirib

çıxarmışdır. İdarəetmə prosesində baş verən münasibətlər ilk

növbədə müvafiq cəmiyyətin istehsal münasibətləri ilə müəy-

yənləşdirilir. Bununla əlaqədar olaraq idarəetmənin məqsədi,

onun prinsipləri, forma və üsulları istehsal münasibətlərinin

xarakterindən asılı olaraq dəyişir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində sosial-iqtisadi sistemlər

müxtəlif mülkiyyət və təsərrüfatçılıq formalarına əsaslanır.

İdarəetmə obyekti olmaqla istehsal sosial-iqtisadi sistem-

dir. Onun sosial-iqtisadi sistem olması insanlar tərəfindən hə-

yata keçirilməsi ilə, iqtisadi sistem olması isə əmək nəticəsində

maddi nemətlər, məcmu ictimai məhsul, o cümlədən, milli gəlir

yaradılması, cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin inkişafı və

istehsal münasibətlərinin geniş təkrar istehsal prosesinin həyata

keçirilməsi ilə müəyyənləşdirilir.

İstehsal sahələri, regionlar, rayonlar, kəndli (fermer)

təsərrüfatları, istehsal və xidmət kooperativləri, dövlət təsər-

rüfatları və sahibkarlığın digər formaları mürəkkəb və dinamik

inkişaf edən sosial-iqtisadi sistemdir. Məsələn, aqrar sahənin

sahəvi quruluşu nazirlikləri, istehsal və dövlət komitələrini,

ərazi kənd təsərrüfat idarələrini, torpaq mülkiyyətçilərini,

kəndli (fermer) təsərrüfatlarını, kooperativləri, səhmdar cəmiy-

yətlərini və digər sahibkarlıq formalarını birləşdirir. Onların

sayı və tərkibi məhsulun həcmindən, növündən, işçilərin say

tərkibindən asılı olaraq dəyişir. Sosial-iqtisadi sistemlər ayrı-

ayrı hissələrin təsadüfi təşkilatı birləşməsindən deyil, təşkilatı,

iqtisadi və texnoloji proseslərin bir-birini xronoloji ardıcıllıqla

tamamlanması zəruriyyətindən yaranır. Sistemi təşkil edən

ayrı-ayrı proseslər, bütün sistemə xas keyfiyyətlərə malik

olmur.

Hər bir kooperativ, səhmdar cəmiyyəti, assosiasiyalar,

şirkətlər və sahibkarlığın digər formaları çox sayda quruluş va-

hidlərindən (fermalar, istehsal sahələri, sexlər, şöbələr, xidmət

482

sahələri və s.) ibarətdir. Onlar vahid məqsəd üçün, məsələn,

müəyyən kəmiyyət və keyfiyyətdə məhsul istehsalı, emalı,

saxlanması və satışı üçün birgə fəaliyyət göstərir və bu proses

zamanı biri digərini ardıcıllıqla tamamlayır. Bir çox hallarda bu

əlaqələri əmək kooperasiyası, məhsul istehsalı və ya emalı üzrə

vahid texnologiyanın ayrı-ayrı hissələrinin yerinə yetirilməsi

müəyyənləşdirir.

Sosial-iqtisadi sistemlər xüsusi sabitliyə, bununla bərabər

xüsusi mütəhərriklik və dinamizmə malikdir. Bu xüsusiyyət

elementlərin sıx qarşılıqlı əlaqəsinə, istehsal prosesinin daim

dəyişməsinə, elementin və sistemin özünün inkişafına əsaslanır.

Qeyd edildiyi kimi, hər bir sistem onun tərkib element-

lərinin məcmusundan ibarətdir. Element hər şeydən əvvəl

sistemin müəyyən quruluş hissəsidir. Məsələn, kəndli (fermer)

təsərrüfatı və kooperativ aqrar sahənin elementidir. Bununla

bərabər o özüdə mürəkkəb elementlər (bitkiçilik, heyvandarlıq,

emal, satış və s.) çoxluğundan ibarətdir.

Element bir və ya bir neçə xassəli olur. Bu xassələrin hər

birindən sistemdə istifadə oluna bilər və ya onlar funksional

istifadə üçün ehtiyatda saxlanıla bilər. Elementin xassələrindən

hər biri onun bu və ya digər sistemə daxil olması üçün şərt

sayıla bilər.

Elementin xassələri sistemin təşkilində onun yerini

müəyyən edir, sistem çərçivəsində inkişaf edir, sistemin fəaliy-

yət şərtlərinə tabe olur, öz-özünə inkişaf edir və ya idarəedici

təsir nəticəsində şəklini dəyişir.

Elementlər sistem daxilində fəaliyyət göstərir və inkişaf

edir, buna görə də onların xassələri bütünlüklə sistemin xassə-

lərinə tabedir. Məhz sistemin məqsədləri onun xüsusi hissəsi

kimi, elementin konkret mövcudluq formasını müəyyən edir.

Beləliklə, elementin quruluş muxtariyyəti onun əlamətlərindən

biridir.

Elementlər onların funksiyalarında təzahür edən, özündə

müəyyən fəaliyyəti əks etdirən və yalnız digər elementlərlə

483

qarşılıqlı fəaliyyətdə meydana çıxan spesifik xüsusiyyətlərə

malikdir. Yalnız bu əsasda sistemin elementlərinin qarşılıqlı

əlaqəsi mümkündür. Bu funksional xüsusiyyət sistemin

elementlərini fərqləndirmə əlamətidir. Konkret şəraitdən asılı

olaraq elementlərdən hər biri sərəncamverici və ya icraedici

funksiyaları yerinə yetirə bilər.

Elementlər öz-özünə fəaliyyət göstərmir. Onlar qarşılıqlı

fəaliyyətdə olmasa heç biri öz funksiyasını başa çatdıra bilməz.

Element öz təyinatını yalnız sistemin digər elementləri ilə

qarşılıqlı əlaqə şəraitində yerinə yetirə bilər. Qarşılıqlı fəaliy-

yətin səmərəliliyi elementlərin qarşılıqlı əlaqələrinin təşki-

lindən və tənzimlənmə dərəcəsindən asılıdır.

Hər hansı elementə üstünlük verərkən ətraf mühitin ona

və əksinə, onun ətraf mühitə təsirini nəzərə almaq vacibdir.

Buna görə də hər hansı element ətraf mühitin təsiri nəzərə

alınmaqla təhlil edilməlidir.

Sistemin tərkib elementlərinin xüsusiyyətlərini araşdır-

maqla onların əsas sistem əlamətlərini ayırmaq olar. Onlar aşa-

ğıdakılardır: hər bir elementin quruluş müstəqilliyi, element-

lərin müxtəlif təbiətli olması, elementlərin funksional spesi-

fikası, ətraf mühitlə elementlərin nizamlanmış əlaqəsi.

Element sistemin müəyyən hissəsində ola bilər, belə halda

o, yarımsistemə çevrilir. Xarakterik xüsusiyyətlərə malik

olması, sistemin digər hissələri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan,

müəyyən zaman və məkan daxilində müstəqil fəaliyyət göstərə

bilən, bu və ya digər əlamətinə görə sistemin ayrılmış hissəsinə

yarımsistem deyilir. Yarımsistemlər iri və mürəkkəb sistem-

lərin dekompozisiyası nəticəsində yaranır. Məsələn, ərazi kənd

təsərrüfat idarələrinin əhatə etdikləri ərazilərdə yerləşən torpaq

mülkiyyətçiləri, kəndli (fermer) təsərrüfatları, kooperativlər və

sahibkarlığın digər formaları onun yarımsistemləri sayılır.

Kəndli (fermer) təsərrüfatları, kooperativlər və sahibkarlığın

digər təsərrüfat-təşkilat formaları nisbətən xırda yarımsistem-

lərdən (bitkiçilik, heyvandarlıq, emal, satış və s.) ibarətdir.

484

Nəzərə almaq lazımdır ki, «element», «yarımsistem»,

«sistem» mütəhərrik olmaqla qarşılıqlı əlaqədədir. Məsələn,

nazirlik sistem, ərazi kənd təsərrüfat idarələri yarımsistem,

onun tərkibinə daxil olan kəndli (fermer) təsərrüfatları koope-

rativlər və sahibkarlığın təsərrüfat-təşkilat formaları isə ele-

mentlərdir və ya kəndli (fermer) təsərrüfatları, kooperativlər və

sahibkarlığın digər təsərrüfat formaları yarımsistem, bitkiçilik,

heyvandarlıq isə elementlərdir. Həmçinin qeyd edilməlidir ki,

hər bir sistem, yarımsistem və ya element məqsədi, funksiyası,

üsulu, prosesin xarakteri və s. ilə fərqlənən texniki, texnoloji

təşkilatı, iqtisadi və sosioloji sistemlər məcmusundan ibarətdir.

Hər bir sosial-iqtisadi sistem müstəqil, lakin qarşılıqlı

əlaqəli iki sistemdən: idarə olunan və idarə edən sistemlərdən

ibarətdir.

İdarə olunan sistemə təsərrüfat və müəssisələrin, ərazi

kənd təsərrüfatı idarələrinin, nazirliklərin, istehsal və dövlət

komitələrinin maddi nemətlər istehsalı prosesini təmin edən və

ya xidmət göstərən elementləri və yarımsistemləri daxildir.

İdarə edən sistemə təsərrüfat və müəssisələrin, ərazi

idarəetmə orqanlarının, nazirliklərin, istehsal və dövlət komi-

tələrinin qarşıya qoyulmuş məqsədi həyata keçirmək üçün idarə

olunan sistemdə çalışan insanlara məqsədyönlü təsir edən, yəni

idarəetmə fəaliyyətini həyata keçirən bütün element və ya-

rımsistemləri daxildir. Hazırda bir sıra nazirliklərdə, dövlət və

istehsal komitələrində idarəetmə prosesinin təşkili üzrə xidmət

vahidləri fəaliyyət göstərir.

İdarə edən sistemin başlıca elementi idarəetmənin

təşkilatı quruluşudur.

Öz növbəsində hər bir idarəedici yarımsistem geniş

şəbəkəli lokal yarımsistemlərdən ibarətdir. Məsələn, ərazi kənd

təsərrüfat idarələrində texnoloji, təşkilatı, iqtisadi, mühasibat

uçotu, normallaşdırma, təftiş və nəzarət üzrə funksiyalar yerinə

yetirilir. Bu sistemlərdən hər birinin öz xüsusiyyətləri möv-

cuddur, idarə edən və idarə olunan sistemlər biri digərinə və

485

ətraf mühitə uyğunlaşma xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir.

Nazirliklər, dövlət və istehsal komitələri, torpaq mülkiyyət-

çilərinin, kəndli (fermer) təsərrüfatları, kooperativlər və digər

sahibkarlıq formaları şəklində birgə fəaliyyəti onun sistem

halında olmasını təmin edə bilər.

Təsərrüfat, müəssisə və onların elementlərinin məcmusu

haqqında danışdıqda ona fikir verilməlidir ki, təsərrüfatda və ya

onun iri həcmli hissələrində (idarə edən və idarə olunan sistem-

lərində) özünəməxsus sistem təşkil edən yekcins qrup texniki,

texnoloji, təşkilatı, iqtisadi, sosial elementlər və mikroele-

mentlər qrupu özünü büruzə verir. Bu sistemlərdən (yarım-

sistemlərdən) hər biri özünə müvafiq məsələləri həll edir.

Mükəmməllik səviyyəsindən asılı olmayaraq heç də bütün

növ maşın və mexanizmlər yığımına texniki sistem demək

olmaz. Maşın və mexanizmlər yığımının sistem olması üçün o

qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərən, biri digərinin işini ardıcıl

tamamlayan və konkret işi yerinə yetirən təşkilatı-texniki

avadanlıq kompleksdən ibarət olmalıdır. Texniki sistemlər,

başqa sistemlərlə müqayisədə az mütəhərrikdir, ətraf mühitə

gec uyğunlaşır. Bu heç də texniki sistemlərin dəyişməzliyini

göstərmir. Elmi-texniki tərəqqi texniki sistemlərin inkişafına

həlledici təsir göstərir.

Təsərrüfatda texnoloji sistem mühüm yer tutur. Texnoloji

sistem məhsul istehsalı prosesinin mərhələlərə və proseslərə

bölünməsinə əsaslanır. Texnoloji sistem məhsul istehsalı üçün

aqrotexniki, aqrobioloji, zootexniki, sanitar-gigiyenik və s. pro-

seslərin ardıcıl yerinə yetirilməsi və onların idarə edilməsindən

ibarətdir. Texnoloji sistemin mahiyyəti və xassələri istehsal

olunan məhsulun kəmiyyət və keyfiyyət parametrlərinə qoyulan

tələblərdən asılıdır. Texnoloji sistem texniki sistemə nisbətən

daha mütəhərrik olmaqla, ətraf mühitin təsirinə daha çox məruz

qalır və onun vəziyyətinə uyğunlaşır. Texnoloji sistem elmi-

texniki tərəqqinin təsirindən dinamik dəyişir və ona uyğunlaşır.

486

Təşkilatı sistem istehsalın optimal quruluşunu tərtib

etməklə torpaqdan, əmək və istehsal vasitələrindən səmərəli

istifadəni təmin edir. Bu sistem əməyin mütərəqqi təşkili for-

malarını, elmi nailiyyətləri və qabaqcıl təcrübənin istehsalata

tətbiqini əhatə etməklə istehsal nəticələrinə təsir göstərir. Aqrar

sahənin son nəticələrinə təsir edən amilləri, onların müxtəlif-

liyini, idarəetmənin və xidmət göstərmənin zaman və məkan

daxilində tənzimlənilməsinin mürəkkəbliyini nəzərə alsaq, təş-

kilatı sistemin təsərrüfatda rolunun və yerinin əvəzsiz olduğunu

görərik.

Texniki, texnoloji və təşkilatı sistemlər birlikdə təsərrü-

fatın idarə edilməsinin təşkilatı-texniki tərəfini xarakterizə edir.

İqtisadi sistem təsərrüfatın istehsal fəaliyyətini iqtisadi

amillərlə (planlaşdırma, iqtisadi təhlil, vergi sistemi və s.)

istiqamətləndirir və nizamlayır. İqtisadi sistem bütün sistemlərə

həlledici təsir göstərməklə onların səmərəli fəaliyyətini təmin

edir. Bununla bərabər, iqtisadi sistem də digər sistemlərin əks

təsirinə məruz qalır.

İnsanların istehsal vasitələrinin sahibi olduqları və idarə-

etmə sistemində fəal iştirak etdikləri bazar iqtisadiyyatı şərai-

tində sosial sistem xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İstehsal pro-

sesini həyata keçirən insanların qarşılıqlı fəaliyyəti şəraitində

yaranmış müəyyən sosial münasibətlərinin əsasında da əmək-

daşlıq və qarşılıqlı yardım münasibətləri genişlənir. Sosial sis-

tem məhz iqtisadi sistemlə birlikdə istehsalın məqsədini, onun

prinsip və təşkili üsullarını müəyyənləşdirir, yəni istehsalın

idarə edilməsinin sosial-iqtisadi tərəfini səciyyələndirir.

Texniki, texnoloji istehsal ilə idarəetmənin təşkili, iqtisadi

və sosial sistemlər arasında qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. Onların

vəhdəti ölkə iqtisadiyyatının hər bir vəsiləsinin vahid orqa-

nizmidir.

Beləliklə, ölkə iqtisadiyyatının hər bir vəsiləsi idarə edən

və idarə olunan sistemlərdən ibarətdir. Onlar bir-biri ilə qar-

şılıqlı əlaqədə və asılılıqdadır. Bu əlaqələr kəmiyyət xarakterinə

487

malikdir: idarə olunan sistem böyük olduqca, nisbi olaraq idarə

edən sistem də böyüyür. Qeyd etmək lazımdır ki, bu asılılıq heç

də düz mütənasib xarakteri daşımır, çünki idarə edən sistemin

həcminə bir çox digər amillər də (idarəetmə fəaliyyətinin mexa-

nikləşdirilməsi, sistemin təşkili səviyyəsi, təsərrüfatın yerləş-

diyi ərazinin coğrafi səth quruluşu, təsərrüfatın istiqaməti,

yerləşdiyi ərazinin kompaktlığı və s.) təsir edir. Təsərrüfat və

müəssisələr sahə və regionların idarə edilməsi iyerarxiyasında

birinci mərhələni təşkil etməklə yanaşı, iqtisadiyyatın əsas

mərhələsini, müasir cəmiyyətin isə iqtisadi quruluşunu müəy-

yənləşdirir. Bu onunla izah edilir ki, cəmiyyətin mikroquruluşu

hər şeydən əvvəl, mövcud təsərrüfat və müəssisələrdə istehsalın

həcminin dəyişməsi, yeni təsərrüfatlar və müəssisələr

yaradılması və ya ləğv edilməsi ilə müəyyənləşdirilir. Bütün

bunlar xalq təsərrüfatı proporsiyalarının dəyişməsi ilə nəti-

cələnir.

İdarə edən və idarə olunan sistem arasında əlaqə infor-

masiya vasitəsi ilə həyata keçirilir. İstehsal prosesi gedişində

informasiya idarə olunan sistemdən idarə edən sistemə daxil

olur. Bu informasiya sərəncam və qərarlar hazırlanmasına

xidmət etməklə, onlar icra üçün idarə olunan sistemə daxil olur.

Əlbəttə, bu, idarəetmə prosesinin sadələşdirilmiş sxe-

midir. Yalnız istehsal prosesinə dair məlumat və həmin prosesə

təsir edən daxili amillər əsasında istehsalı idarə etmək mümkün

deyil. İdarəetmə prosesi olduqca mürəkkəb olmaqla, idarə edən

sistem daxili məlumatla yanaşı xarici məlumatdan da istifadə

edir. Xarici məlumatın fərmanlar, normativlər, əsasnamələr,

qərarlar, əmrlər, göstərişlər və s. şəklində daxil olması epizodik

xarakter daşıyırsa, istehsalın ritmik idarə olunması üçün daxili

məlumat müntəzəm olaraq verilməlidir.

Hər bir sosial-iqtisadi sistem öz-özünə idarə oluna bilər,

bununla bərabər, onun kənardan təsirə ehtiyacı vardır.

Xarici təsir idarəetmənin məqsədini müəyyən edən yuxan

idarəetmə sistemləri ilə bərabər, yekcins, eyni mərhələli

488

sistemlər tərəfindən də göstərilə bilər. Sistemin özü isə onu

təşkil edən elementlərə təsir göstərir. Məsələn, Kənd Təsər-

rüfatı Nazirliyi idarəetmə sistemi kimi ali hakimiyyət və isteh-

salı idarə edən ali idarəetmə orqanlarının, habelə digər nazirlik

və təşkilatların təsirinə məruz qalmaqla, öz sistemini idarə

etmək, yəni tabeçiliyində olan təsərrüfat, təşkilat, birlik və s.

daxilində gedən prosesləri əlaqələndirmək, nəzarət etmək və

istiqamətləndirmək səlahiyyətinə malikdir.

Hər hansı sistemdə xarici və daxili təsirlər bir-biri ilə əla-

qədar olmaqla, qarşılıqlı asılılıqdadır. Xarici təsirlər daxili

təsirlərin gücünü azaldır, onu məhdudlaşdırır. Beləliklə, sis-

temdə xarici və daxili təsirlər arasındakı əlaqə dəyişkəndir, la-

kin hər hansı sistem qapalı olmaqla, yalnız özünü idarə əsa-

sında fəaliyyət göstərə bilməz. O, daim xarici sistemlərin təsi-

rinə məruz qalır.

Sistemin fəaliyyəti və inkişafı qlobal məqsədin, onun

element və yarımsistemləri isə lokal məqsədlərin yerinə yeti-

rilməsinə tabe edilir. Belə sistemlərin fəaliyyəti və idarə edil-

məsi təkcə onların birliyinin saxlanılması prosesi olmayıb, həm

də keyfiyyətcə yeni vəziyyətə keçirilməsi prosesidir.

3. İstehsalın idarə edilməsinin elmi əsasları

İdarəetmə elmi iqtisadi-təşkilatı elmlərə aiddir, çünki

istehsalın idarə edilməsi prosesində o, insanların əlaqə və mü-

nasibətlərini öyrənir.

İstehsalın idarə edilməsi fənninin predmetini müəyyənləş-

dirərkən birgə fəaliyyətə rəhbərlik lüzumundan irəli gələn, xü-

susi növ funksiya olan idarəetmənin mahiyyətinə əsaslanırlar.

İstehsal prosesinin gedişində və onu idarə edərkən adamlar bir-

biri ilə müəyyən münasibətlərə girirlər. Buna görə də ida-

rəetmənin öyrənilməsi, hər şeydən əvvəl istehsalın gedişi pro-

sesində insanların fəaliyyət münasibətlərinin öyrənilməsi,

489

idarəetmə münasibətlərinin formalaşdırılması qanunauyğunluq-

larının aşkar edilməsindən ibarətdir.

İdarəetmə elminin predmeti idarəetmə münasibətləridir.

İctimai istehsalın idarəetmə münasibətləri adamların və

kollektivlərin idarəetmə prosesində mürəkkəb qarşılıqlı əlaqə

və münasibətlərindən ibarətdir.

Əgər istehsal proseslərinin və münasibətlərinin məz-

mununu ictimai istehsal prosesində bilavasitə maddi nemətləri

istehsal edənlərin əməyi təşkil edirsə, bu halda idarəetmə pro-

sesi və münasibətlərinin məzmununu ictimai istehsal prosesi

iştirakçılarının birgə əməyini əks etdirən əlaqələr təşkil edir. Bu

əlaqələrin məzmunu 1-ci sxemdə verilir.

İstehsal prosesində əlaqələr birgə fəaliyyət zamanı əmək

kooperasiyası, ayrı-ayrı istehsal proseslərinin yerinə yetirilməsi

dövründə yaranan müxtəlif köməkçi və yardımçı xidmət,

məhsul istehsalı, bölgüsü vasitəsi ilə həyata keçirilir.

İdarəetmə münasibətləri isə idarəetmə prosesindəki əla-

qələri əks etdirən məlumat vasitəsi ilə həyata keçirilir.

İdarəetmə üzrə fəaliyyətin nəticəsi qərarın, habelə idarə-

etmə obyekti qarşısında qoyulmuş məsələlərin yerinə yetiril-

məsinə istiqamətləndirilən planlaşdırma, təşkil etmə, əlaqələn-

dirmə, həvəsləndirmə və nəzarət funksiyasının yerinə yeti-

rilməsidir.

İdarəetmə müxtəlif növ münasibətləri əhatə edir (siyasi,

sosial, iqtisadi, etnik və s.). O, bir çox məcmu obyektiv və

subyektiv amillərin təsirinə məruz qalır.

490

Sxem 1.

İstehsalın idarə edilməsində əlaqələr

Hər şeydən əvvəl, idarəetmə münasibətləri tarixən istehsal

münasibətlərinə nisbətən gec inkişaf etmiş istehsal koopera-

siyasının nəticəsi olaraq meydana gəlmişdir; ikincisi isə onun

məzmunu, xarakteri və əhatə miqyası bilavasitə istehsal müna-

sibətləri ilə müəyyən edilir. Lakin bu münasibətlər birtərəfli

deyil, əksinə, idarəetmə münasibətləri istehsal münasibətlərinin

ən fəal hissəsi olmaqla, bu münasibətlər vasitəsi ilə məhsuldar

qüvvələrin inkişafına əks təsir göstərir.

Müasir mərhələdə sosial-iqtisadi inkişafın xüsusiyyətlə-

rindən biri cəmiyyət miqyasında idarəetmə proseslərinin onun

iqtisadi bazisi olan istehsalla inteqrasiyasından ibarətdir. Buna

görə də istehsal müstəqil sosial-iqtisadi sistem kimi baxarkən,

onun daha böyük sistemin-cəmiyyətin bir hissəsi olmasını nə-

zərə almaq vacibdir. İstehsalın idarə olunmasını formalaşdı-

Məhsuldar quvvələrin inkişaf

səviyyəsi

İstehsalın ixtisaslaşması və

kooperasiyası

Əməyin bilavasitə istehsal və

idarəetmə əməyinə bölünməsi

Fəaliyyət

mübadiləsi

İdarəetmə sferası

İdarəetmə

münasibətləri

Bilavasitə

istehsal sferası

Bilavasitə istehsal

əməyi

İdarəetmə əməyi

491

rarkən və inkişaf etdirərkən bazis və üstqurum münasibətlərinin

mənşəyini nəzərə almaq vacibdir.

İstehsalın idarə edilməsi vasitəsi ilə təkcə sırf istehsal

məsələləri həll edilmir. O, adamların tərbiyəsinə və harmonik

inkişafına, ictimai münasibətlərin təkmilləşdirilməsinə həlledici

təsir göstərir.

İdarəetmə mürəkkəb sistem olduğuna görə elementlər və

əlaqələr çoxluğuna təsiri göstərmək üçün, həmin sistemin

quruluşu, əlaqələndirici və istiqamətverici qüvvələri haqqında

tam və hərtərəfli təsəvvürə malik olmaq vacibdir. Bunun üçün

vacib şərtlərdən biri idarəetmə münasibətlərinin bir çox əla-

mətlərinə görə təsnifləşdirilməsidir.

İdarəetmə münasibətləri aşağıdakı əlamətlərə görə

təkmilləşdirilir:

- idarə edən və idarə olunan sistem arasındakı münasibətə

görə, yəni bilavasitə idarəetmə subyekti ilə idarəetmə obyekti

arasındakı qarşılıqlı əlaqələr;

- idarəetmə obyektinin daxili idarəetmə münasibətləri,

idarəetmə mərhələləri və pillələri (məsələn, ərazi kənd tə-

sərrüfat idarəsinin daxili torpaq mülkiyyətçiləri, kəndli (fermer)

təsərrüfatları, kooperativlər və sahibkarlığın digər təsərrüfat

formaları) ilə idarəetmə münasibətləri;

- hər bir idarəetmə mərhələsində rəhbərlə tabeçilikdə

olanlar arasında münasibətlər (subordinasiya əlaqəsi);

- rəhbər işçi ilə müxtəlif idarəetmə mərhələlərinin işçiləri

arasında münasibət (əlaqələndirmə münasibəti).

Bu əlamətlərin tərkib hissəsi olmaqla idarə etmə müna-

sibətləri aşağıdakı yarımqruplara bölünür:

a) sahəvi, yəni bir sahə daxilində əlaqələr;

b) ərazi, yəni bir region daxilində əlaqələr;

c) sahələrarası, yəni aqrar sahə üzrə müəssisə və

təşkilatlarının digər sahələrlə əlaqəsi;

ç) regionlararası - müxtəlif regionlarda yerləşən aqrar

sahə üzrə müəssisə və təşkilatlarının əlaqəsi;

492

d) ərazi və sahəvi.

İdarəetmə münasibətləri daxili və xarici münasibətlərə də

bölünür. Xarici əlaqələr həmin sistemin başqa sistemlərlə, yəni

ətraf mühitlə əlaqəsi zamanı baş verir. Daxili əlaqələr sistemin

elementləri və mexanizmlərinin qarşılıqlı fəaliyyəti ilə müəy-

yən olunur.

İştirakçılarının sayına görə idarəetmə münasibətləri sis-

temlərarası, qruplararası və şəxsi münasibətlərə bölünür ki,

onlar da öz növbəsində birbaşa, qrup və qarışıq şəklində olur.

İdarəetmə münasibətləri təşkilatı əlaqələrin sayma görə

sadə və mürəkkəb, xətti, funksional və qarışıq, davametmə

müddətinə görə isə müvəqqəti və daimi olur.

İdarəetmə münasibətləri idarəetmə obyektinə təsir

istiqamətinə və dərəcəsinə görə birbaşa və vasitəçiliklə həyata

keçirilir. Birbaşa əlaqələr tapşırıq, əmr, sərəncam və s. forma-

larda, vasitəçilik münasibətləri isə əsasən məsləhət, məlumat

vermək formasında həyata keçirilir.

Subyektin obyektə təsir etdiyi insan münasibəti və insan

fəaliyyətinin növü olan idarəetmə haqqında danışarkən, ob-

yektin inkişaf formasını, obyektin inkişafının insanların şüurun-

da subyektiv inikasını, idarəetmə sisteminin idarəetmə obyek-

tinə fəal təsirini nəzərə almaq vacibdir.

Təsirin faydalılığı idarəetmə obyektinin insanların şüu-

runda inikası, onun daxili qanunları və qanunauyğunluqlarının

təbiəti ilə müəyyənləşdirilir. Beləliklə, idarəetmədə obyektin və

subyektin qarşılıqlı münasibəti və təsir fəaliyyəti istehsalın

planauyğun və ritmik inkişafını təmin etmək məqsədilə iqtisadi

qanunlar mexanizmindən (digər qanunlarla birlikdə) idarəetmə

sistemində və fəaliyyətində şüurlu surətdə istifadəsindən iba-

rətdir.

493

4. İdarəetmə elminin digər elmlərlə əlaqəsi

İdarəetmə elminin mahiyyəti idarəetmə prosesində insan-

ların məqsədyönlü fəaliyyət qanunlarının, qanunauyğunluqla-

rının aşkar edilməsindən, prinsip, funksiya, forma və üsul-

larının müəyyənləşdirilməsindən ibarətdir. İdarəetmə elminin

metodoloji əsasını analiz və sintez əsasında yaradılan iqtisad

nəzəriyyəsi təşkil edir. Buna görə də idarəetmə elmi ictimai is-

tehsalın inkişaf qanunlarına, iqtisad qanunlara və onların idarə-

etmə prosesinə təsirinə əsaslanmalıdır. Bununla belə, idarəetmə

elmində bir sıra spesifik, yalnız onun özünə xas olan qanun-

lardan, qanunauyğunluqlardan və üsullardan istifadə edilir.

Sosial hadisələri tədqiq edərkən yalnız ictimai-iqtisadi

formasiyanın xüsusiyyətlərini hərtərəfli öyrənməklə ictimai

hadisələrin təbiətini, onların mövqeyini dərk etmək

mümkündür. Bu xüsusda ictimai-iqtisadi formasiyaların iqtisadi

qanunlarının dərk edilməsi zəruridir. Çünki cəmiyyətin iqtisadi

qanunları istehsal münasibətlərini, istehsal və münasibətlərini,

ümumi xüsusiyyətlərini, istehsalın formasını, onun idarəetmə

sistemini müəyyənləşdirir.

İstehsalın idarəetmə münasibətlərini öyrənərkən, hər şey-

dən əvvəl idarəetməyə konkret sosial hadisə kimi yanaşılması,

yəni ictimai-iqtisadi formasiyanın xüsusiyyətlərini təhlil edər-

kən, ümumi və xüsusi əlamətlərini ayırd etmək vacibdir.

İstehsalı idarəetmə fənninin vəzifəsi istehsalın idarə

edilmə mexanizmini aydınlaşdırmaqla, məqsədin əsaslandırıl-

ması və onu həyata keçirmək məqsədi ilə konkret məsələlərin

həlli üçün yollar və qaydalar tapmaq məqsədi ilə bilgilər ver-

məkdən ibarətdir.

İdarəetmə nəzəriyyəsi kompleks biliklər sistemidir. İda-

rəetmə elmi ona məxsus üsullardan başqa, kibernetikaya, sis-

temlər nəzəriyyəsinə və digər elmlərə məxsus müxtəlif üsul-

lardan istifadə edir. Sosial-iqtisadi sistemlərin əsasını insanlar

494

təşkil etdiyindən idarəetmə fəaliyyətində kompleks ictimai

fənlər üzrə qazanılmış biliklərdən istifadə edilməsi vacibdir.

İstehsalın idarə edilməsi fənni istehsal prosesində insan-

lara təsir üsullarının kompleks tətbiqi yollarını və istiqamət-

lərini hazırlayır. Bununla bərabər o, digər elmləri əvəz etmir,

məntiqi asılılıqların təhlili əsasında idarəetmə forma və üsul-

larının təkmilləşdirilməsi haqqında tədbirlər hazırlayır. İsteh-

salın idarə edilməsi aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir:

1. İstehsalın idarə edilməsinin metodoloji əsasları. Bu

bölmədə idarəetmənin mahiyyəti, onun məzmunu, qanunları,

qanunauyğunluqları, prinsipləri açılır.

2. İstehsalın idarəolunma sisteminin təşkilatı forması. Bu

bölmədə idarəetmə funksiyaları, quruluşu, idarəetmə siste-

mində xətti və funksional tabeçilik sistemi, ərazi və sahəvi ida-

rəetmənin uzlaşdırılması barədə bəhs edilir.

3. Məcmu təsir vasitələri olmaqla idarəetmə mexanizmi

və üsulları barədə təlim. Bu hissədə iqtisadi, təşkilati-sərən-

camverici, sosioloji-psixoloji təsir vasitələri, onların məzmunu

və qarşılıqlı təsiri öyrənilir.

4. İdarəetmə prosesi, onun xassələri, dinamik inkişafı,

onun hissələrinin və idarəetmə prosesinin təsnifləşdirilməsi,

məqsədi, informasiya təminatı, idarəetmə qərarlarının əsaslan-

dırılması, qiymətləndirilməsi, icraya nəzarətin təşkili və s.

öyrənilir.

5. İdarəetmə kadrları, onların seçilməsi və idarəetmə əmə-

yinin səmərəli təşkili, idarəetmə kadrlarını maddi və mənəvi

həvəsləndirmə sistemi.

6. İdarəetmə prosesinin keyfiyyəti və səmərəliliyinin

müəyyən edilməsi meyarı.

İdarəetmə elmi təcrübənin tələblərinə əsasən təşəkkül ta-

pır və nəzəri cəhətdən inkişaf edir. Təcrübənin tələbləri, kon-

kret idarəetmə məsələlərinin həll olunma zərurəti elmi biliklərin

inkişafına maraq doğurur, buna görə də idarəetmə nəzəriyyə-

495

sinin inkişafı təcrübə qazanılması, onun ayrı-ayrı problemləri

üzrə ümumiləşdirmələr aparılması ilə əlaqədardır.

İdarəetmə elminin dialektikası və daxili inkişafının mən-

tiqi, elmi hadisələr barədə informasiyanın yığılmasından, onla-

rın mahiyyətinin açılmasından, inkişafındakı səciyyəvi xüsu-

siyyətlərinin və nəhayət, elmi kateqoriya və qanunlarının for-

malaşdırılmasından ibarətdir. İstehsalın idarə edilməsi nəzə-

riyyəsinin məzmunu onun obyekti ilə müəyyənləşdirilir.

Elmi idarəetmənin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardan

ibarətdir: iqtisadi qanunların, idarəetmə qanunları və qanunauy-

ğunluqlarının dərk edilməsi və onlardan şüurlu surətdə istifadə

olunması; idarəetmədə təsir prosesinin sistemli və ardıcıllığının tə-

min edilməsi; idarəetmə obyekti və subyektinin modelləş-

dirilməsi; hadisələrin kəmiyyətcə ölçülməsi; idarəetmənin dövlət,

təsərrüfat və ictimai səviyyələrinin dialektik çulğalaması və s.

İdarəetmə elmini idarəetmə mədəniyyətindən fərqlən-

dirmək vacibdir. İdarəetmə və rəhbərlik mədəniyyəti adamların

vərdişi, intuisiyası, onların idarəetmə elmini təcrübədə idarə-

etmə obyekti və subyektinin xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla

tətbiq etmək qabiliyyəti ilə ölçülür.

İdarəetmə elm və mədəniyyət olmaqla, onda obyektivlik

və fərdilik uzlaşır.

Başqa elmlərdə olduğu kimi, istehsalın idarə edilməsi

elminin də ümumi metodoloji əsasını hakim ideologiya təşkil

edir. Dialektik yanaşma istehsalın idarə edilməsi prosesinə aid

olan hadisə və həqiqətləri, xarici təsirlərin təzahürlərinin ma-

hiyyətini dialektik yanaşma əsasında açmağa və dərk etməyə

imkan verir.

İstehsalın idarə edilmənin öyrənilməsində istifadə olunan

yanaşma üsulları aşağıdakılardır:

Konkret-tarixi yanaşma istehsalın idarə edilməsi pro-

bleminin elmi cəhətdən həlli üçün mühüm üsuldur. İdarəetmə

prosesində əlaqələr inkişafda olan və xarici amillərin təsiri

nəticəsində dəyişən proseslər kimi öyrənilməlidir.

496

Kompleks yanaşma idarəetmə prosesini öyrənmək və

onun təkmilləşdirilməsindən ötrü tövsiyələr hazırlamaq üçün

səmərəli şərtlərdən biridir. İstehsalın idarə edilməsi münasi-

bətlərdən ibarət olduğuna görə idarəetmə münasibətlərinin təh-

lili siyasi, iqtisadi, hüquqi, sosioloji-psixoloji və digər yanaşma

üsullarının tətbiqi ilə mümkündür.

Aspektli yanaşma idarəetmə münasibətlərinin konkret

ictimai elmlər (iqtisadi nəzəriyyə sosiologiya, fəlsəfə, psixolo-

giya, kibernetika və s.) əsasında təsdiq olunan müəyyən tərəfini

və mahiyyətini araşdırmağa imkan verir.

Sistemli yanaşma idarə edən və idarə olunan sistemlərin

bir-biri ilə kompleks qarşılıqlı əlaqəsi olan, ümumi məqsəd

üzrə birləşən vahid sisteminin mahiyyətini, onun daxili və

xarici əlaqələrini araşdırmağa imkan verir. Sistemli yanaşmanın

həyata keçirilmə şərti sistemli təhlil metodologiyasıdır. Onun

vəzifəsi müxtəlif pillədə idarəetmə subyektlərini mürəkkəb

problemlərinin həlli məqsədilə elmi cəhətdən əsaslandırılmış

üsullarla təmin etməkdən ibarətdir. Bununla əlaqədar olaraq

maksimum məlumat almaq, onu əsaslı şəkildə işləməklə əsas-

landırılmış qərar qəbul etmək üçün riyazi modellərin hazır-

lanması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sistemli təhlil ida-

rəetmənin təşkilati quruluşunu layihələndirmək üçün mühüm

metodoloji əsaslardan biridir.

Modelləşdirmə idarəetmə elminin səmərəli üsullarından

biridir. Onun məzmunu idarəetmə obyekti və subyektinin

mahiyyətini və özünü aparma xüsusiyyətlərini öyrənməyi asan-

laşdıran modelin tərtibindən ibarətdir.

Müxtəlif növlü modelləşdirmədən istifadə edilə bilər.

Verilən məlumat əsasında, istehsalın «giriş» və «çıxış» və-

ziyyətini xarakterizə edən fiziki vahidlər əsasında, qrafiklər

qurmaq və s.

Müasir kompüterlərin geniş istehsalı ilə əlaqədar olaraq

riyazi modelləşdirmənin əhəmiyyəti həlledici dərəcədə

yüksəlmişdir. Tərtib edilmiş riyazi modellər texniki vasitələrin

497

köməyi ilə reallaşdırılır, idarəetmə prosesləri təhlil olunur,

ümumiləşdirilir, qanunauyğunluqlar müəyyənləşdirilir və bütün

bunların əsasında optimal idarəetmə qərarı qəbul edilir.

Riyazi model dedikdə, proses və ya obyektin əsas qanu-

nauyğunluqları və qarşılıqlı əlaqələrinin riyazi şəkildə ifadəsi

başa düşülür. Model tərtib edərkən obyektin giriş parametrləri

ilə çıxış parametrləri arasında qarşılıqlı əlaqələr riyazi nisbət-

lərlə ifadə olunur. Buna görə də giriş parametrlərini dəyişməklə

obyektin yeni çıxış vəziyyətini və onun səmərəliliyini səciyyə-

ləndirən göstəricilər sistemi, idarəetmə qərarlarının müxtəlif

şəraitdə özünü doğrultması haqqında qısa müddətdə, az əmək

və vəsait sərf etməklə məlumat almaq mümkündür. Riyazi

modelləşdirmənin tətbiqi idarəetmə operativliyini yüksəldir,

kadrların təfəkkürünü gücləndirir, onların məsuliyyətini artırır

və nəhayət, avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinin tətbiqi

üçün zəmin yaradır.

İdarəetmə elmində tətbiq olunan mühüm elmi üsullardan

biri də eksperimentdir. Lakin onun mövcud istehsal şəraitində

tətbiqi üçün bır sıra şərtlərə əməl edilməsi zəruridir. Mümkün

olan qərar bir və ya bir neçə obyektdə sınaqdan keçirilir, sınaq

nəticələrinin təhlili əsasında dəqiqləşdirilir və onun kütləvi

tətbiqi barədə qərar qəbul edilir.

Eksperiment idarəetmə obyektinin ayrı-ayrı elementləri

üzrə də aparıla bilər. Məqsəd idarəetmə təcrübəsində qarşıya

çıxan məsələlərin həll olunma qaydasının yaxşılaşdırılasıdır.

Sosioloji üsullar sayılan anketləşdirmə, müsahibə və

sorğu vasitəsi ilə ictimai münasibətlərin, insanların əmək prose-

sində mənəvi cəhətdən formalaşmasının, habelə ictimai şüurun

yüksəlməsinin idarəetmə münasibətlərinin təkmilləşdirilməsinə

təsiri öyrənilir.

İqtisadi-riyazi üsulların (xətti, dinamik proqramlaşdırma,

kütləvi xidmət nəzəriyyəsi, oyunlar nəzəriyyəsi və s.), habelə

tətbiqi riyaziyyatın qrafiklər nəzəriyyəsi, informasiya nəzə-

498

riyyəsi, korrelyasiya, reqressiya və amilli təhlil və s. kimi böl-

mələrindən də istehsalın idarə edilməsində geniş istifadə edilir.

İdarəetmə elmində ümumi elmi dərketmə üsulları sayılan

analiz və sintezdən, induksiya və deduksiyadan da geniş is-

tifadə olunur.

Göstərilən üsulları təcrid olunmuş şəkildə deyil, kompleks

tətbiq etmək vacibdir. Yalnız belə olduqda istehsalın idarə

edilməsi prosesinin mahiyyəti və məzmunu dərin və tam dərk

edilə bilər.

Məlum olduğu kimi, insan cəmiyyəti müxtəlif fəaliyyət

sferaları və inkişaf xüsusiyyətləri ilə xarakterizə olunur və

onlardan hər birinin öz tədqiqat predmeti mövcuddur. Məsələn,

ictimai istehsalın öyrənilməsi ilə ictimai elmlərlə yanaşı bir sıra

təbiət və texnika elmləri də məşğul olur. İctimai istehsalın idarə

edilməsi nəzəriyyəsi ictimai elmlərlə tətbiqi elmlərin qovuş-

ması nəticəsində yaranmışdır. Başqa elmlərdən fərqli olaraq

istehsalın idarə edilməsi elmi istehsala kompleks təsir yollarını

tədqiq edir və işləyib hazırlayır.

İstehsal fəaliyyəti prosesində idarəetmə münasibətləri

insanlar arasında baş verdiyindən, bu münasibətlər ictimai xa-

rakter daşıyır. Buna görə də ictimai elmlər sistemində idarə-

etmə elmi iqtisadi-təşkilati elmlər sinfinə aid edilir. Bu cür aid-

etmənin doğruluğu idarəetmə münasibətlərinin təbiətindən irəli

gələn bir sıra əlamətlərlə müəyyənləşdirilir.

İdarəetmə nəzəriyyəsi vasitəsi ilə sistemin sahəvi mən-

subiyyətindən asılı olmayaraq iqtisadi-təşkilati münasibətlər

öyrənilir. Buna görə də idarəetmə elmi sahələrarası elm kimi

xarakterizə olunur. Beləliklə, idarəetmə elminin xüsusiyyəti

ondan ibarətdir ki, o, konkret sosial-təcrübi məsələləri həll et-

mək üçün birgə, məqsədyönlü fəaliyyət göstərən kollektiv üzv-

ləri arasında yaranan ictimai münasibətləri öyrənir. İctimai elm-

lərdən biri olmaqla, idarəetmə onlardan hansınınsa tərkibindən

ayrılan və ya onun əlavəsi olmayan müstəqil elmdir.

499

İstehsalın idarə edilməsi elminin sosial təfəkkür siste-

mində vəziyyətini aydınlaşdırarkən birinci növbədə onun iq-

tisadi elmlərlə qarşılıqlı əlaqəsi üzərində dayanmaq lazımdır.

Məlum olduğu kimi, iqtisadi elmlərin predmetini istehsal

(iqtisadi) münasibətləri təşkil edir, buna görə də ictimai həyatın

bütün məsələlərinə istehsal, bölgü və mübadilə proseslərinin

qanunauyğunluqları nöqteyi-nəzərindən baxılır. İdarəetmə mü-

nasibətlərinin özünəməxsus xüsusiyyətləri olmaqla iqtisadi

qanunların və qarşıya qoyulmuş iqtisadi məsələlərin icrasının

mühüm amili kimi çıxış edir. Buna görə də istehsalın idarə

edilməsinin forma və üsulları, onun məqsədi və icra vasitələri

iqtisadi inkişafın bilavasitə təsiri altında formalaşır.

İdarəetmə elmi fəlsəfə elmləri ilə və birinci növbədə onun

metodologiyasının əsasını təşkil edən iqtisad nəzəriyyəsi ilə sıx

bağlıdır. İdarəetmə elmi yalnız dialektik yanaşma əsasında

istehsalın idarə edilməsi prosesinə daxil olan hadisələrin

mahiyyətini obyektiv öyrənə bilər. İdarəetmə elminin mühüm

bölməsi olan idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi əslində mü-

lahizə və nəticə təliminin spesifik əlaqəsidir və ya başqa sözlə

desək, onların tətbiqi məntiqidir. İşçilərin həvəsləndirilməsi və

onların fəallığının həvəsləndirilməsi nəzəriyyəsi kollektiv iş

şəraitində əməyin psixologiyasının dərindən və hərtərəfli öyrə-

nilməsini tələb edir. Kollektivdə qarşılıqlı əlaqələr yüksək

məhsuldar əmək etikasına əsaslanmalıdır.

Deyilənlər istehsalın idarə edilməsi elminin spesifik xüsu-

siyyətlərə malik olmasını göstərməklə, onun öz funksiyalarını

yerinə yetirməsi üçün digər elm sahələrinin bir çox element-

lərindən istifadə etməsini sübuta yetirir.

5. Aqrar sferanın idarə edilməsi xüsusiyyətləri

Aqrar sfera mürəkkəb istehsal və sosial-iqtisadi sistemdir.

Onun elementlərinin kifayət qədər sıx qarşılıqlı əlaqəsi təmin

edilməmişdir, mənafelər arasında ziddiyyətlər mövcuddur. Ona

500

görə də aqrar sferanın elementləri arasında qarşılıqlı əlaqə və

fəaliyyəti nizamlaya bilən təşkilati quruluşun müəyyən edilməsi

vacib problemlərdən biridir. Bu quruluşun inkişafı həlledici

səviyyədə istehsalın aşağıdakı obyektiv amillərindən, şərtlərin-

dən asılıdır:

I Sosial-iqtisadi və sosial-siyasi amillər. Bu amillərə

aiddir:

- istehsal vasitələri üzərində mülkiyyət;

- təsərrüfat quruculuğunun müasir mərhələsində qarşıda

duran məqsəd və vəzifələr;

- rəhbərlik prinsipi və metodları;

- dövlət quruluşu və ölkənin inzibati bölgüsü;

- regionların milli və tarixi inkişafı.

II Təşkilati-texniki və iqtisadi amillərə daxildir:

- ictimai əmək bölgüsünün səviyyəsi;

- istehsalın ixtisaslaşması və kooperasiyası;

- istehsalın tipi və həcmi;

- istehsalın təşkilati quruluşu;

- istehsalın və idarəetmənin mexanikləşdirmə və avto-

matlaşdırma səviyyəsi;

- ərazi üzrə istehsalın yerləşdirilməsi;

- xarici-iqtisadi əlaqələr;

- kooperasiya üzrə əlaqələr;

- təbii-iqlim şəraiti.

III İdarəetmə amillərinə aiddir:

- funksiyaların mərkəzləşdirmə səviyyəsi;

- sahəvi və ərazi idarəetmə prinsiplərinin nisbəti;

- kadrların ixtisas dərəcəsi;

- mövcud idarəetmə mexanizmi;

- kollektivdə sosioloji-psixoloji münasibətlər. İstehsal amilləri idarəetmə funksiyalarının tərkibinə,

həcminə əmək tutumuna, işçilərin sayına, idarəetmə mərhə-lələrinin formalaşmasına təsir göstərir. Ona görə də səmərəli idarəetmə quruluşu müəyyən edilərkən bu cəhətlərə diqqət

501

yetirilməlidir. Aqrar sferanın idarə edilməsinin əsas prinsipləri aşağıdakılardır:

- təsərrüfat rəhbərliyinin düzgün vəhdəti; - məsuliyyət, planlılıq, elmlik; - maddi və mənəvi amillərdən əlaqələndirilməsi; - kadrların düzgün seçilib yerləşdirilməsi. Aqrar sferanın idarəetmə sistemi formalaşdırılarkən bu

prinsiplərə əməl edilməsi onun səmərəli fəaliyyətini təmin edə bilər. Bununla yanaşı mürəkkəb və çox funksiyalı idarəetmə obyekti olmaqla aqrar-sənaye müəssisələrinin xarakteri, onun xüsusiyyətini əks etdirən prinsiplərin meydana gəlməsinə səbəb olur. Bunların nəzərə alınması aqrar-sənaye müəssisələrində əlavə səmərə əldə edilməsinə şərait yaradır.

Aqrar sferada idarəetmə quruluşunun təşkilati-texniki prinsipləri aşağıdakılardır:

- təşkilati və iqtisadi vahidlik: aparatın bütün mərhə-lələri qarşılıqlı surətdə bir-birinə bağlıdır və son nəticəyə nail olmaq üçün bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərirlər;

- hər bir orqanın, mərhələnin və vəzifəli şəxsin məq-sədyönlü fəaliyyəti: yəni onlara vəzifə, hüquq və məsuliy-yətinin təmin edilməsi;

- quruluş uyğunluğu: yəni idarəetmə orqanlarının quru-luşu bütün mərhələlərdə oxşar olmalı, idarəetmə obyektlərinin quruluşuna və idarəetmə normalarına uyğun gəlməlidir;

- sistemin bütün pillələrində idarəetmə orqanlarının funksional vahidliyi: yəni onların funksiyaları oxşar, tabeçilik sistemi isə eyni tipli olmalıdır. Onların qurulmasında eyni tip-lilik yüksəldikcə, sistem tənzimlənir, qarşılıqlı fəaliyyət sadə-ləşir, qərarların qəbul edilmə operativliyi və icrası yüksəlir.

Bütün bu prinsiplər aqrar sahənin idarə edilməsində baş-lıca istiqamətdir və bütünlükdə aqrar sahə bu prinsiplərlə idarə olunmalıdır. Aqrar-sanaye müəssisələrinə kənd təsərrüfatı, emal müəssisələri, təchizat, satış təşkilatları, xidmət müəssisə-ləri və sair daxildir. Bununla yanaşı ayrı-ayrı sahələrin idarə olunmasında bəzi xüsusi cəhətlər, şərtlərdə mövcuddur. Bu ilk

502

növbədə kənd təsərrüfatı müəssisələrinə aiddir. Belə ki, kənd təsərrüfatı müəssisələrində istehsal xüsusiyyəti iqtisadiyyatın başqa sahələrindən köklü surətdə fərqlənir. Kənd təsərrüfatında istehsal və iş dövrü bir-birinə uyğun gəlmir, əmək mövsümi xa-rakterə malikdir, məhsulun becərilməsində və xüsusilə toplan-masında gərgin dövr yaranır, kənd təsərrüfatı təbii-iqlim, tor-paq, su və digər amil və şərtlərlə sıx əlaqədardır. Qeyd edilən xüsusiyyətlər kənd təsərrüfatında idarəetmənin təşkilinə həll-edici təsir göstərir. Məlum olduğu kimi Azərbaycan şəraitində kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında əhalinin təsərrüfatı kəndli (fermer) təsərrüfatları və başqa özəl qurumlar böyük xüsusi çəkiyə malikdirlər. Hazırda kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların 98,0%-dən çoxu onların istifadəsindədir. Kənd təsərrüfatında əsas istehsal fondunun, mal-qaranın, çoxillik əkmələrin texnikanın da əksər hissəsi bu təsərrüfatların payına düşür. Odur ki, bu təsərrüfat formalarının yeni prinsiplər əsa-sında idarəedilməsi konsepsiyası hazırlanması və tətbiq edil-məlidir. Aqrar sferada tədarük və emal olunan məhsulların əsas hissəsində kənd təsərrüfatı müəssisələri verir. Onlar möhkəm istehsal resurslarına malik olmaqla yanaşı çoxsahəli mürəkkəb təsərrüfatçılıq formalarıdır. Kənd təsərrüfatı müəssisələri öz fəaliyyəti dairəsində iqtisadiyyatın əksər sahələri ilə geniş istehsal-iqtisadi əlaqəyə girir, özxərciniödəmə, özünümaliyyə-ləşdirmə prinsipi ilə işləyir, istehsal etdiyi məhsulları reallaş-dırmaqda, istehsal vasitələri almaqda, əməyin təşkili və sti-mullaşdırılması formalarını tətbiq etməkdə tam müstəqildir. Bütün bunlar kənd təsərrüfatı müəssisələrinin idarə edilməsi işinin çox mürəkkəb olmasına səbəb olur. Onlar müəssisə haq-qında qanunun tələblərinə uyğun olaraq idarə edilir. Kollektiv mülkiyyətli təsərrüfatın rəhbər əmək kollektivinin ümumi yığıncağı tərəfindən gizli və yaxud açıq səsvermə yolu ilə seçilir. Müəssisələrin rəhbərinin azad edilməsi də bu yolla hə-yata keçirilir. Müəssisə rəhbəri təsərrüfatın ümumi rəhbər kimi bütün istehsal, iqtisadi, təşkilati, texniki, texnoloji məsələlərin həllinə bilavasitə rəhbərlik edir və istiqamət verir.

503

XIV FƏSİL. MÜASİR AQRAR İSLAHATLAR

VƏ AQRAR İQTİSADİYYATDA İDARƏETMƏ

SİSTEMİNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ

1. Müasir aqrar islahatlar

2. İqtisadi idarəetmənin obyektləri, subyektləri və tipləri

3. İqtisadi idarəetmənin funksiyaları və prinsipləri

4. İqtisadi idarəetmə mexanizmi

5. Aqrar iqtisadiyyatda idarəetmə sisteminin

təkmilləşdirilməsi

1. Müasir aqrar islahatlar

1994-1995-ci illərdə ölkə parlamenti tərəfindən qəbul

edilmiş “Aqrar islahatların əsasları”, “Sovxoz və kolxozların

islahatları haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunları və

iqtisadiyyatın aqrar bölməsində başlanan islahatlar erasını dörd

mərhələyə bölmək olar.

1994-1996-cı illəri əhatə edən mərhələdə aqrar bölmədə

islahatların hüquqi təminatı yetərincə yüksək səviyyədə forma-

laşdırmaqla eyni zamanda kənd təsərrüfatında uzun illər hakim

mövqe tutmuş dövlət mülkiyyətinin özəl qurumların transfor-

masiyası da həyata keçirilmişdir.

1996-1998-ci illəri əhatə edən islahatların ikinci mərhə-

ləsində kənd təsərrüfatı müəssisələrinin mülkiyyət mənsubiy-

yəti dəyişdirilmiş, aqrar bölmədə istehsalın azalması meylləri

dayandırılmış, bütövlükdə aqrar-sənaye istehsalında sabitləşmə

dövrü başlanmışdır.

1998-2001-ci illəri əhatə edən üçüncü mərhələ isə kənd

təsərrüfatında sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsi və

bütün iqtisadi vasitələrin hərəkətə gətirilərək aktivləşdirilməsi

hesabına yerli əmtəə istehsalçılarının stimullaşdırılması məsə-

lələri gündəliyə gətirilmişdir.

504

Bu mərhələdə dövlət başçısının 9 noyabr 1999-cu il tarixli

fərmanı ilə “1999-2000-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında

aqrar islahatların dərinləşdirilməsi və kənd təsərrüfatında sahib-

karlığın inkişafına kömək göstərilməsinə dair Dövlət Proqramı”

təsdiq olunmuş, 22 mart 1999-cu il tarixli Prezident Fərmanı ilə

isə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları, torpaq vergisi

istisna olunmaqla başqa bütün vergilərdən beş il müddətinə

azad edilmiş, bu vergilərə görə keçmişdən qalmış borcların ha-

mısı silinmiş, istehsalçılara neft məhsullarının satışında iki illik

güzəştlər edilmişdir. Eyni zamanda Respublika Prezidentinin 2

mart 2001-ci il tarixli Fərmanı ilə “Azərbaycan Respublikasının

ərzaq təhlükəsizliyi Proqramı” təsdiq edilmişdir. Həmin

proqram aqrar sahədə 2010-cu ilə qədər fəaliyyət dövrünü əhatə

edən kənd təsərrüfatının inkişafı üçün çox mühüm proqram

sənədidir.

25 aprel 2002-ci il tarixdən etibarən Azərbaycan Respub-

likası Prezidentinin təşəbbüsü ilə sahibkarlarla keçirilən görüş-

dən sonra isə islahatların dördüncü mərhələsi – daxili bazarın

qorunması mərhələsinə start verilmişdir. Daxili bazarda xarici

rəqabətin zərərli təsirlərin neytrallaşdırılmasına dair tədbirlər

həmin mərhələnin konturları kimi xarakterizə olunur.

Beləliklə, bütövlükdə götürüldükdə ardıcıl və məqsədyön-

lü şəkildə həyata keçirilmiş tədbirlər nəticəsində aqrar böl-

mənin bazar iqtisadi münasibətlərinə uyğun qanunvericilik ba-

zası formalaşdırılmış və aqrar bölmədə aqrar iqtisadiyyatın əsa-

sında çoxukladlı yeni mülkiyyətçilər ordusu yaranmışdır.

Hazırda ölkədə istehsalın yeni strukturu formalaşmaqdadır.

Bunun nəticəsidir ki, aqrar iqtisadiyyatda istehsal olunan kənd

təsərrüfatı mənşəli məhsulların 99%-i artıq özəl bölmənin

payına düşür. Aqrar islahatların aparılması nəticəsində respub-

likanın bazar münasibətlərinə keçidi uğurla formalaşdırılmışdır.

Hazırda kənd təsərrüfatında ciddi sosial-iqtisadi inkişaf və

iqtisadi artım meylləri müşahidə olunmaqdadır.

505

Keçmiş ittifaq respublikalarından ilk dəfə olaraq Azər-

baycan iqtisadiyyatında çoxukladlı təsərrüfat münasibətlərinin

əsasları yaranmış, torpaq islahatı başa çatdırılmış, yeni sosial-

iqtisadi strukturlar formalaşmış və onların fəaliyyəti bazar

münasibətlərinin tələblərinə uyğunlaşdırılmışdır.

Bazar münasibətlərinin tələbləri və xüsusiyyətləri əsa-

sında kənd təsərrüfatında yaradılan bu sosial-iqtisadi strukturlar

müxtəlif mülkiyyət və təsərrüfatçılıq formalarını özündə ehtiva

etməklə yanaşı eyni zamanda milli aqrar əmtəə istehsalçılarının

hüquq və səlahiyyətlərinin daha da artırılmasına geniş üfüqlər

açır.

Məhz aqrar islahatların ilkin mərhələsində həyata keçi-

rilmiş uğurlu tədbirlər nəticəsində kənd təsərrüfatında tənəz-

zülün qarşısı alınmış, respublikada istehsal edilən ümumi daxili

məhsulun (ÜDM) strukturunda kənd təsərrüfatı məhsullarının

xüsusi çəkisi xeyli artaraq 15-22% təşkil etmişdir.

Son illərdə əvvəlki illərdən fərqli olaraq ərzaq taxılına

olan tələbatın 80-85%-i yerli istehsal hesabına ödənilməkdədir

ki, bu da hazırkı şəraitdə kifayət qədər məqbul göstəricidir.

Əvvəlki illərə nisbətən daxili tələbatın ət məhsulları üzrə

ödənişi 30%, süd məhsulları üzrə 18,5% və yumurta üzrə 12%

artsa da bunlar qeyd edilən sahələrdə iqtisadi imkanların son

həddi deyildir, yəni bu məhsullar üzrə hazırki vəziyyətdə isteh-

salın həcmi mövcud tələbata uyğun olaraq 19.5%, 35% və

32%-ni ödəmək imkanındadır.

Bununla yanaşı “2003-2005-ci illər üçün Azərbaycan

Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf

üzrə Dövlət Proqramı”, Azərbaycan Respublikasında kiçik və

orta sahibkarlığın inkişafı üzrə Dövlət Proqramı (2002-2005-ci

illər); Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi

inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər) və digər qəbul

olunmuş sənədlərdən irəli gələn vəzifələrin yerinə yetirilməsi, o

cümlədən fermerlərə maliyyə və texniki dəstəyin göstərilməsi;

sahibkarlığın inkişafı, regionlarda infrastruktur layihələrinin

506

həyata keçirilməsi əhalinin istehlakında yerli məhsulların

xüsusi çəkisinin artmasını təmin etməkdir. Lakin ölkədə əsas

ərzaq məhsullarına olan tələbatın yerli istehsal hesabına tam

təminatı hələ ki, mümkün olmamışdır.

Digər tərəfdən dünya ərzaq bazarlarında müşahidə olunan

qeyri-sabitlik Azərbaycanda da ərzaq məhsullarının qiymətinə

öz təsirini göstərir. Mövcud vəziyyət daxili ərzaq bazarının id-

xaldan asılılığını maksimum azaldılması və ərzaq ehtiyatlarının

yaradılması məsələsinə kompleks yanaşma tələb edir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2008-ci il 1 may

tarixli 2786 №-li sərəncamına uyğun olaraq hazırlanmış

Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə

etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı məhz bu məqsədə nail

olmaq üçün 2008-2015-ci illər ərzində müvafiq tədbirlərin

həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.

Etibarlı ərzaq təminatı hər bir ölkənin iqtisadi sabitliyinin

və sosial dayanıqlılığının başlıca şərtidir. Ona görə də cəmiy-

yətin hər bir üzvünün əsas ərzaq məhsullarına olan tələbatının

tam ödənilməsi üçün davamlı olaraq müvafiq tədbirlərin həyata

keçirilməsi zərurət təşkil edir.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Ərzaq və Kənd

Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) məlumatına görə əgər 1950-

1985-ci illərdə ərzaq istehsalının illik artımı 30 mln. ton, 1985-

1995-ci illərdə 12 mln. ton təşkil edirdisə, 2030-cu ilədək bu

göstərici cəmi 9 mln. ton səviyyəsində olacaqdır. Azərbaycan

Respublikasında əhalinin etibarlı ərzaq təminatı dövlətin

iqtisadi siyasətinin başlıca istiqamətlərindən birini təşkil edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, əhalinin etibarlı ərzaq təmina-

tında sahibkarlıq mühüm rol oynayır. Bununla əlaqədar olaraq,

ölkədə işgüzarlıq mühitinin davamlı yaxşılaşdırılması dövlətin

iqtisadi siyasətinin mühüm istiqamətlərindəndir.

Ölkədə həyata keçirilən siyasət nəticəsində aqrar bölmədə

sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan hüquqi şəxslərin sayı

15 669 çatmışdır. Onlardan 9521 bilavasitə kənd təsərrüfatı ilə,

507

6148 isə emal sahəsində fəaliyyət göstərən sahibkarlıq

subyektləridir.

Kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının istehsalı sahə-

sində sahibkarlıq fəaliyyətini genişləndirmək məqsədilə döv-

lətin maliyyə dəstəyi uğurla həyata keçirilir. Belə ki, 2002-

2007-ci illərdə və 2008-ci ilin altı ayı ərzində Sahibkarlığa

Kömək Milli Fondu tərəfindən müvəkkil kredit təşkilatları va-

sitəsilə ölkənin 63 şəhər və rayonu üzrə ümumilikdə 6738

sahibkarlıq subyektinin investisiya layihəsinin maliyyələşdi-

rilməsinə 271.4 mln. manat güzəştli kredit verilmişdir. Həmin

vəsaitin 147 mln. manatı kənd təsərrüfatı məhsullarının isteh-

salı və emalı, habelə ərzaq məhsullarının istehsalı üzrə 5431

layihənin maliyyələşdirilməsinə yönəldilmişdir. Ondan:

- müxtəlif ərzaq məhsullarının istehsalı yönümlü

layihənin maliyyələşdirilməsinə 25.5 mln. manat;

- kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı yönümlü

layihələri maliyyələşdirilməsinə 42.5 mln. manat;

- kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı, xüsusilə

əkinçiliyin və heyvandarlığın inkişaf layihələrinin

maliyyələşdirilməsinə 79 mln. manat vəsait

ayrılmışdır.

Əldə edilmiş nailiyyətlərlə yanaşı, ərzaq təminatı sahə-

sində sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsinə, bununla

bağlı əlavə həvəsləndirici tədbirlərin görülməsinə aqrar böl-

mənin kreditləşdirilməsinin artırılmasına ciddi ehtiyac vardır.

Xüsusilə ərzaq məhsullarının saxlanılması üçün anbarların,

soyuducu kameralarının, elevatorların eləcədə kənd təsərrüfatı

texnikası və gübrə istehsalı, qablaşdırılma müəssisələrinin

yaradılması, taxıl, yem, ət və süd məhsulları, meyvə-tərəvəz və

digər ərzaq məhsullarının istehsalının genişləndirilməsi, emal

sənayesinin inkişafı ilə bağlı tədbirlərin görülməsi zəruridir.

508

2.İqtisadi idarəetmənin obyektləri,

subyektləri və tipləri

İdarəetmə münasibətlər sistemidir. Onun da məzmunu,

prinsipləri, vasitələri və hüdudları vardır. İdarəetmə münasi-

bətləri idarəetmə funksiyalarını həyata keçirmək üzrə yaranan

münasibətlərdir və onlar iqtisadi sistemə daxilən xas olan me-

xanizm vasitəsilə tənzimlənir.

İdarəetmə iqtisadi formalar, metodlar, göstəricilər, norma

və normativlər vasitəsilə həyata keçirilmirsə bu iqtisadi ida-

rəetmə adlanır. İqtisadi idarəetmə obyektiv iqtisadi qanunların

tələblərinə uyğun olaraq həyata keçirilməlidir. İqtisadiyyatın öz

metodları ilə idarə olunması sayəsində onun inkişafı təmin

edilir, tarazlığı və bütövlüyü saxlanılır. Deyilənlərə əsasən

iqtisadi idarəetməni belə səciyyələndirmək olar.

İqtisadi idarəetmə - iqtisadi prosesləri tənzim edən ob-

yektiv qanunları bilmək əsasında, iqtisadiyyata daxilən xas olan

mexanizmi hərəkətə gətirməklə ölkənin iqtisadi potensialından

məqsədyönlü şəkildə, səmərəli istifadə etməyə yönəldilmiş fəa-

liyyətdir. İqtisadi idarəetmənin obyektləri və subyektləri möv-

cuddur. İdarəetmənin obyektləri: bütövlükdə iqtisadiyyat,

iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələri, kooperasiyalar, səhmdar cə-

miyyətləri, trestlər, konsernlər, birliklər, müəssisələr, əmək kol-

lektivləri, fərdi bizneslə məşğul olanlar, aqrobiznes sahələri.

Bütövlükdə ictimai təkrar istehsal və onun fazaları – istehsal

bölgü: mübadilə və istehlak – iqtisadi idarəetmə obyektləridir.

İdarəetmənin subyektləri – dövlət və onun orqanları –

inhisar birliklərinin idarə orqanları, səhmdar cəmiyyətlərinin

idarə orqanları, birliklərin idarə orqanları, müəssisələrin idarə

orqanları, sahibkarlar və menecerlər, banklar, müxtəlif fondlar,

bizneslə məşğul olan fərdlər və s.

İqtisadi idarəetmənin subyektləri iqtisadi vasitələrin kate-

qoriya qanunlarının köməyi ilə istehsalı, bölgünü, mübadiləni

və istehlakı idarə edirlər, istehsal amillərini müxtəlif sahələr

509

arasında bölüşdürür, istehsalı stimullaşdırır, onun səmərəliliyini

və gəlirliliyini təmin edirlər.

İqtisadi sistemin idarə olunmasının iki tipi mövcuddur:

kortəbii və şüurlu.

Kortəbii iqtisadi idarə olunma – iqtisadi sistemin

qaydaya salınması çoxsaylı təsadüflərdən, kortəbii hərə-

kətlərdən asılı olur və ümumi meyl kimi özünə yol açır və bir

növ “avtomatik” fəaliyyət göstərir, adamların prosesə qarışma-

sını tələb etmir. Bununla belə adamlar öz fəaliyyətini kortəbii

proseslərin tələblərinə uyğunlaşdırmağa, onlara istiqamət ver-

məyə məcburdur. Lakin onlar kortəbii proseslərə tam hakim ola

bilmirlər. Bazar hərc-mərcliyini kortəbii idarə olunmaya misal

göstərmək olar.

Bazarda çoxsaylı alqı-satqı əməliyyatları aparılır. Bu

prosesin arxasında meyl kimi fəaliyyət göstərən bazar qanunları

– dəyər qanunu, tələb və təklif qanunu, rəqabət qanunu durur.

Məhz bu qanunların fəaliyyəti ilə kənar müdaxilə olmadan

iqtisadiyyat idarə olunur, ictimai əməyin kortəbii bölgüsü baş

verir. İstehsal amilləri müxtəlif sahələr arasında bölünür,

iqtisadi proporsiyalar yaranır və kortəbii qüvvələrin təsirindən

pozulur və yenidən bərpa olunur. Proses bu cür fasiləsiz təkrar

olunur. Burada bazar rəqabəti iqtisadiyyatın başlıca idarəedici

qüvvəsi olur.

Bazar kortəbiiliyi şəraitində əmtəə istehsalçıları öz

hərəkətlərindən azad deyillər, bazarın qanunlarına tabedilər və

öz fəaliyyətlərini bazarın tələblərinə uyğun qurmağa məcbur

olurlar.

Şüurlu iqtisadi idarəetmə - adamların qarşıya qoyduq-

ları məqsədlərə çatmağa yönəldilmiş fəaliyyətləri ilə bağlıdır.

İqtisadiyyatı idarə etmək üçün ictimai orqanlar, idarəetmə

subyektləri formalaşır, yəni arzu olunan nəticələr almaq üçün

iqtisadi sistemə şüurlu təsir göstərən orqanlar və təşkilatlar

meydana gəlir. Bu mövcud cəmiyyətin təbiətinə uyğun olaraq

fəaliyyət göstərir və təkmilləşdirilir.

510

Cəmiyyətin inkişafı, elmi-texniki tərəqqinin təsiri ilə

adamların kortəbii qüvvələr üzərində ağalığı artırır və özünün

şüurlu idarəetmə fəaliyyəti güclənir.

İqtisadi idarəetmədə şüurlu amilin rolunun artması müx-

təlif səviyyəli idarəetmə sistemlərinin yaranmasında və dövlətin

iqtisadi proseslərin tənzimlənməsində geniş iştirak etməsində

tapır.

3. İqtisadi idarəetmənin funksiyaları

və prinsipləri

İqtisadiyyatın idarə edilməsi obyektiv iqtisadi qanunlar və

dövlətin qəbul etdiyi hüquqi aktlarla tənzimlənir. Bazar iqtisa-

diyyatı şəraitində iqtisadiyyat bazar qanunları ilə idarə olunur.

Bu qanunların fəaliyyəti şəraitində iqtisadi idarəetmə istehsalın

bazarın tələblərinə uyğunluğunu təmin etməli, istehsal olunmuş

məhsulun reallaşdırılmasına şərait yaratmalı, istehsalın öz

xərclərini öz hesabına ödənilməsini və gəlir də götürülməsini

təmin etməlidir. Bununla da mülkiyyətin bütün forma və növ-

lərinin iqtisadi cəhətdən reallaşdırılmasına şərait yaradılmalıdır.

Hər iki tip qanunlar sistemi iqtisadi idarəetmənin qarşı-

sında duran funksiyaların həyata keçirilməsinə xidmət etməli-

dir. İqtisadi idarəetmənin aşağıdakı əsas funksiyalarını gös-

tərmək olar:

1. Makroiqtisadiyyat səviyyəsində

a) ictimai təkrar istehsalın fasiləsizliyini təmin etmək

yolu ilə ictimai məhsulun sabit artmasına nail olmaq

və əhalinin artan tələbatının ödənilməsinə şərait

yaratmaq;

b) pul tədavülünün sabitliyini saxlamaq və inflyasiyaya

yol verməmək;

c) iş qabiliyyətli əhalinin tam məşğulluğunu təmin etmək

və işsizliyin qarşısını almaq;

511

ç) cəmiyyətin gəlirlərini formalaşdırmaq və sosial ədaləti

təmin etmək.

2. Mikroiqtisadiyyat səviyyəsində

a) istehsal amillərinin səmərəli bölgüsü və istifadəsinin

səmərəliliyini artırmaq yolu ilə müəssisənin (firma-

nın) gəlirliyini təmin etmək, yüksək mənfəət götür-

mək;

b) istehsalın optimal strukturunu yaratmaq və onun sabit

inkişafına nail olmaq, elmi-texniki tərəqqinin nailiy-

yətlərini müntəzəm olaraq istehsala tətbiq etmək;

c) müəssisələrin öz xərclərini ödəməsinə nail olmaq və

əldə edilmiş gəlirlərin sosial ədalət prinsipi ilə bölün-

məsini təmin etmək.

Hər iki səviyyədə iqtisadi idarəetmə mülkiyyət formala-

rının iqtisadi cəhətdən reallaşdırılmasını təmin etməlidir. Bu

idarəetmənin çox mühüm funksiyasıdır. Başqa bir mühüm

funksiya dövlətin iqtisadi siyasətini həyata keçirilməsinə mak-

simum şərait yaratmaqdır.

İqtisadi idarəetmənin prinsipləri.

İqtisadi idarəetmə onun müvəffəqiyyətini təmin edən

prinsiplərə əsaslanmalıdır. İdarəetmənin prinsipləri dedikdə iq-

tisadi prosesləri idarəetmə funksiyalarını yerinə yetirən orqan-

ları, təşkilatların və şəxslərin rəhbər tutduqları, istinad etdikləri

əsas qaydalar nəzərdə tutulur.

İqtisadi idarəetmənin prinsiplərinə aşağıdakıları aid etmək

olar.

1. Obyektivlik prinsipi.

Bu prinsip iqtisadi qanunların tələblərini dərindən

bilməklə və onlara istinad etməklə, imkanları nəzərə almaqla və

iqtisadiyyatın həqiqi vəziyyətini əsas götürməklə təmin edilir.

Obyektiv fəaliyyət göstərən bazar qanunlarını bilmədən sə-

mərəli idarəetmə qeyri-mümkündür. Marketinq və biznes fəa-

liyyəti də bu prinsipə istinad etmədən lazımi səmərə verməz.

Obyektiv şəraiti, qanunların tələblərini nəzərə almadan atılan

512

hər bir addım uğursuzluqlara gətirib çıxarır. Məsələn, pul

tədavülü, qanun tələbləri nəzərə alınmadan tədavülə fasiləsiz

pul buraxılması inflyasiyaya səbəb olmuşdur. İdarəetmədə sub-

yektiv fəaliyyətin rolu böyük olsa da subyektin özbaşınalığa yol

vermək olmaz.

2. Konkretlik prinsipi.

Konkret iqtisadi proseslərin öyrənilməsi, dəqiq və elmi

cəhətdən işlənilmiş informasiya əsasında daxili və xarici

amilləri tam nəzərə almaqla idarə etmək olar. Konkret şəraitə

uyğun olaraq addımlar atılmalıdır. Məsələn, mövcud şəraitə

uyğun vergi qoymaq, bazara uyğun qiymətlər tətbiq etmək olar.

3. Optimallıq-effektlik prinsipi

İqtisadiyyatın optimallığına, effektliyinə nail olmaq

iqtisadi idarəetmənin başlıca məqsədidir və həm də onun əsas

prinsipidir. İqtisadi idarəetmədə başlıca cəhət odur ki, əmək,

maddi və maliyyə ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilsin, az

məsrəflərlə daha yüksək nəticələr əldə olunsun.

4. Özünümaliyyələşdirmə prinsipi

Hər bir təsərrüfat obyekti müəyyən məsrəflər hesabına

fəaliyyət göstərir. Müəssisələrin, trestlərin və s. iqtisadi idarə-

etmə sistemi elə təşkil olunmalıdır ki, təsərrüfat fəaliyyətinin

nəticəsində əldə olunan ümumi gəlirdən xərclər çıxıldıqdan

sonra xalis gəlir götürülsün və bu gəlirin hesabına öz istehsalını

genişləndirmək üçün maddi imkana malik olsun, öz eh-

tiyaclarını öz vəsaiti hesabına ödəyə bilsin.

5. Əsas həlqənin seçilməsi prinsipi

Sistem halında fəaliyyətdə olan iqtisadiyyatın bütün

həlqələri müxtəlif, ancaq bir-birilə bağlı vəzifələri yerinə

yetirirlər. Lakin öz əhəmiyyətinə görə bu vəzifələr eyni olmur.

Burada birinci və ikinci dərəcəli vəzifələr, əsas və əsas ol-

mayan, mühüm və mühüm olmayan vəzifələr vardır. Buna görə

də konkret şəraitə, qarşıya qoyulmuş strateji məqsədlərə uyğun

olaraq vəzifələr zəncirinin həlqələrindən əsas həlqəni tapıb

ayırmaq lazımdır. Bu elə həlqədir ki, qalanları onunla bağlıdır,

513

əsas vəzifə həll olunduğundan qalan vəzifələr də həll olu-

nacaqdır. Məsələn, müasir dövrdə iqtisadi müstəqilliyə nail

olmaq respublikamızın qarşıya qoyduğu strateji məqsəddir. Bu

məqsədə çatmaq üçün iqtisadi islahatlar aparılmış, və bazar

iqtisadiyyatına keçid təmin edilmişdir. Bazar kateqoriyaları

vasitəsilə iqtisadiyyat idarə olunur.

6. Stimullaşdırma prinsipi.

İdarəetmə hər şeydən əvvəl adamların əmək fəaliyyətini

təşkil etməkdir. Onlar öz fəaliyyətləri ilə həyati yaşayış

vasitələrini yaradırlar. Bu nemətlərin istehsalı, onun kəmiyyəti

və keyfiyyəti adamların fəaliyyətlərinin iqtisadi cəhətdən idarə

edilməsindən çox asılıdır, adamlar isə canlı və düşünən məx-

luqdur. Onların mənafeləri, maraqları və tələbatları vardır. On-

ları müəyyən təkanverici amillərin, qüvvələrin təsiri ilə hərə-

kətə gətirirlər. Bu təkanverici amillər və qüvvələr nəzərə alın-

madan adamların fəaliyyətini idarə etmək olmaz. Buradan da

iqtisadi idarəetmədə adamların əmək fəallığını stimullaşdırmaq

zərurəti meydana gəlir. Adamlar nə edirlərsə hökmən onların

orada marağı, tələbatını təmin etmə prinsipi vardır.

Ancaq bu tələbat prinsipi ödənildikdə fəallıq real olur və

deməli tələbatını ödəmək vasitələri ilə adamların fəallığına təsir

etmək olar. Məhz tələbat adamların iqtisadi davranışını müəy-

yən edir, iqtisadi sahələr arasında əlaqə yaradır.

Tələbatlar cürbəcür olur: şəxsi tələbat, kollektiv tələbat

(istehsalın, ailənin), ictimai tələbat. Tələbatlar maddi, mənəvi,

sosial tələbatlara da ayrılır. Bu tələbatlar ödənilməsə adamlar

yaşaya bilməz.

İqtisadi idarəetmədə maddi tələbatlar maddi istehsalın

inkişafına effektliyin idarə edilməsi aləti kimi istifadə olunur.

Tələbatlar mənafe, məqsəd kimi dərk olunur. Mənafe –

dərk olunmuş tələbatdır. Adamların tələbatları və mənafelərin

iqtisadi idarəetmədə nəzərə alınması onların əmək fəallıqlarının

fəaliyyətlərinin stimullaşdırılmasında ifadə olunur.

514

İqtisadi stimullaşdırma əməyin ödənilməsində, mükafat-

landırılmasında özünü aydın göstərir. Çox məhsul almaq üçün

yaxşı işləmək, yaxşı işləmək üçün isə çox pay verilməlidir.

Əməyin kəmiyyət və keyfiyyətinə görə ödənilməsi, əməklər-

dəki fərqlərin düzgün nəzərə alınması, yüksək nəticələrə görə

əməyin mükafatlandırılması istehsalçının maddi marağını

artırır, daha yaxşı işləmə həvəsləndirir. İqtisadi stimullaşdırma

əməkhaqqı, mənfəət, faiz, renta, vergi, investisiya, kredit, göm-

rük haqqı, pul fondları və s. vasitəsilə həyata keçirilir.

İqtisadi idarəetmənin ərazi-sahə, demokratik mərkəziyyət

və s. kimi prinsipləri də vardır.

4.İqtisadi idarəetmə mexanizmi

İqtisadi idarəetmə ona uyğun gələn mexanizmin hərəkətə

gətirilməsi ilə mümkün olur.

İqtisadi idarəetmə mexanizmi – istehsalın idarə edilməsi

üçün tətbiq olunan konkret təsərrüfatçılıq formalarının, me-

todların, iqtisadi göstəricilər və mənafelərin, təsərrüfat-hüquqi

normaların və təşkilat strukturunun məcmusudur. Bu mexanizm

spesifik iqtisadi alətlərin vasitəsi ilə hərəkətə gətirilir.

İqtisadi idarəetmə vasitələri və alətləri bunlardır: qiymət-

lər, istehsal xərcləri (maya dəyəri), mənfəət, faiz, renta, əmək-

haqqı, vergilər, mənfəətdən ayrılmalar, kredit, maddi stimullaş-

dırmanın formaları, təsərrüfat müqavilələri, gömrük sistemi,

pul və müxtəlif qiymətli kağızlar.

İqtisadi idarəetmənin subyektləri bu mexanizm və va-

sitələrdən istifadə etməklə bütövlükdə ictimai istehsalı idarə

edirlər. Hər bir təkrar istehsal sikli başa çatdıqdan sonra onu

yenidən başlamaq üçün əldə olunmuş gəlirlər mülkiyyət for-

malarına uyğun olaraq bölüşdürülür.

İlkin bölgü nəticəsində mənfəət, renta, faiz, əməkhaqqı

formaları almış gəlirlər, qiymətlər, vergilər, tariflər, cərimələr,

qiymətli kağızlar vasitəsi ilə yenidən bölüşdürülür.

515

İqtisadi idarəetmədə qiymətlərin rolu böyükdür. Qiy-

mətlər elə bir alətdir ki, onların vasitəsilə müəssisələrin istehsal

xərcləri (maya dəyəri) və mənfəəti, gəlirdən dövlət büdcəsinə

tədiyyələr, ticarət təşkilatlarının mənfəəti, istehsalı, idarə orqan-

larının gəlirləri formalaşdırılır. Bununla yanaşı qiymətlər

vasitəsilə istehsalın ayrı-ayrı sahələrinin inkişafı stimullaş-

dırılır, gəlirlərdəki fərqlər nisbətən aradan qaldırılır, əhalinin

sosial müdafiəsi vasitəsi kimi istifadə olunur, qiymətlərin aşağı

salınması, inhisar qiymətləri əleyhinə tədbirlər və s.

İqtisadi idarəetmənin ən güclü alətlərindən biri də vergi

sistemidir. Vergilər vasitəsilə gəlirlərin yenidən bölgüsü həyata

keçirilir, bütün səviyyələrdə dövlət büdcəsinin gəlir hissəsi

formalaşdırılır, iqtisadi fəaliyyət növləri stimullaşdırılır, lazım

gəldikdə bəzi fəaliyyət sahələri məhdudlaşdırılır, gömrük ver-

gisi vasitəsilə daxili bazar müdafiə olunur və dövlətin valyuta

ehtiyatları artırılır. İstehsalın səmərəliliyi və əmək məhsul-

darlığının yüksəldilməsi, istehsal xərclərinin azaldılması, məh-

sulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi, əmək intizamının möhkəm-

ləndirilməsi, kadr axınının qarşısının alınması, elmin inkişaf

etdirilməsi, texniki tərəqqinin və s. proseslərin idarə edil-

məsində iqtisadi stimullaşdırılma vasitələrindən geniş istifadə

olunur. Bu kimi vasitələr sırasında əməkhaqqı sistemi xüsusi

rola malikdir. Əməkhaqqı əhalinin əsas hissəsinin gəlirlərinin

başlıca mənbəyi olmaqla yanaşı bölgüdə və istehlakda sosial

ədalətin təmin edilməsi vasitələrdən biri kimi güclü idarəetmə

keyfiyyətinə malikdir. Onun vasitəsilə maddi maraq prinsipi

tətbiq edilir və iqtisadi mənafelər idarə olunur.

Əməkhaqqı sistemi ilə yanaşı qiymətlər, mənfəət, faiz,

vergilər, renta və s. kateqoriyalardan da iqtisadi həvəsləndirmə,

stimul yaratma vasitəsi kimi geniş istifadə olunur.

Pulsuz heç bir iqtisadi idarəetmə mexanizmi işləyə bil-

məz. Bütün dəyər göstəriciləri, hesablaşmalar pulun vasitəsilə

həyata keçirilir. Pul həm idarəetmə alətidir və həm də idarə

olunma obyektidir. Pul tədavülü onun hərəkət qanununa uyğun

516

olmalı, onun normadan artıq buraxılmasına, qiymətdən düş-

məsinə yol verilməməlidir. Əks təqdirdə inflyasiya baş verir və

iqtisadi idarəetmə mexanizmi iflic vəziyyətə düşür, iqtisadi

böhran yaranır. İqtisadi böhrandan çıxmaq üçün iqtisadi

idarəetmə mexanizminin bütün həlqələrində sağlamlaşdırma

tədbirləri həyata keçirilməlidir. İlk növbədə maliyyə sistemində

ciddi qayda-qanun yaradılmalıdır.

Maliyyə sistemi vasitəsilə cəmiyyətdə pul fondları

yaradılır. Bu fondların vasitəsilə geniş təkrar istehsalın ehtiyac-

ları ödənilir, iqtisadi proseslərə güclü təsir göstərilir, müəs-

sisələrin, sahələrin, regionların ehtiyacları ödənilir və onların

mənafeləri əlaqələndirilir.

Maliyyənin köməyi ilə elmi tərəqqinin aparıcı istiqa-

mətləri elm, sosial sahələr inkişaf etdirilir, əməyin ödənilməsi

həyata keçirilir. Dövlətlə müəssisələr, müəssisələrin özləri

arasında, müəssisələrlə banklar arasında, müəssisələrin öz

daxili sahələri arasında, dövlətlə kooperativ təşkilatları, ictimai

təşkilatlar, əhali arasında münasibətlər maliyyə mexanizmi va-

sitəsilə yaranır və tənzim edilir. Bütün bunlar maliyyənin geniş

imkanlara malik iqtisadi idarəetmə sisteminin olduğunu

göstərir.

İqtisadi idarəetmənin mühüm alətlərindən biri də kredit-

dir. Kreditin vasitəsilə cəmiyyətdə müvəqqəti sərbəstləşən pul

vəsaiti hərəkətə gətirilir və təkrar istehsalın fasiləsizliyinin

təmin edilməsi, istehsalın genişləndirilməsi, yeni sahələrin ya-

radılması və əhalinin müəyyən ehtiyaclarının ödənilməsi məq-

sədilə istifadə edilir.

5.Aqrar iqtisadiyyatda idarəetmə sisteminin

təkmilləşdirilməsi

Ölkəmizdə aqrar islahatların və istərsə də aqrar iqtisadiy-

yatın inkişafının növbəti mərhələsində özəl qurumların təşkili

və idarə edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan

517

kənd təsərrüfatı bazar iqtisadiyyatı prinsipləri ilə inkişaf etmiş

ölkələrdən İsveçin təcrübəsi diqqətə layiqdir. Belə ki, İsveçdə

kənd təsərrüfatı kooperativinin ali idarəetmə orqanı bütün

vəzifəli şəxslərin – idarə heyəti sədrinin, katibin və mühasibin

seçildiyi illik ümumi yığıncaqdır. Daha iri kooperativlərin idarə

heyəti və ya şura daha çoxsaylı olur. Bu halda müxtəlif fəa-

liyyət istiqamətləri üzrə sədrin müavinləri də ola bilər. İsveç

kooperativlərində insanlar həm özlərinə və həm də öz həm-

karlarına hörmətlə yanaşırlar.

Burada ümumi yığıncaqda seçki komissiyası yaradılır və

onun vəzifəsinə növbəti mandat dövrü üçün idarə heyətinə və

ya şuraya yeni namizədlərin irəli sürülməsi üzrə hazırlıq

işlərinin aparılması aiddir. Belə əsaslı hazırlıq işi təsadüfi

adamların seçilməsinin qarşısını alır.

Ümumi yığıncaq həmçinin, kooperativin iqtisadi-maliyyə

fəaliyyətinin qanuniliyinə və düzgünlüyünə nəzarət edən təftiş

komissiyasını seçir.

Fermer kooperativinin sədrinin fəaliyyəti sferası çox-

sahəlidir. O, təkcə idarə heyəti iclaslarının aparılması və qərar

qəbul olunması məsələlər üzrə materialların hazırlanması ilə

deyil, həmçinin onların yerinə yetirilməsi üçün də tam məsu-

liyyət daşıyır. İdarə heyəti və ya şura sədrinin əsas vəzifəsi kol-

lektiv müəssisənin məqsəd və vəzifələrinin həyata keçiril-

məsidir.

İsveç kooperativinin mühasibatlığı işçilərinin az saylığı

ilə fərqlənir. Burada mühasib də kassir də bir şəxsdir. O,

bütövlükdə kooperativin və ayrı-ayrılıqda hər bir üzvünün

istehsal etdiyi məhsul və göstərdiyi xidmətlərin həcmini izləyir,

pul vəsaitlərinin hərəkətinin uçotunu aparır. Mühasib (kassir)

kooperativin illik balansını və maliyyə hesabatını hazırlayır. Bu

hesabatlara təşkilatın illik təsərrüfat fəaliyyəti haqqında hesabat

da daxil olmaqla təftişçilər tərəfindən nəzarət olunur.

İsveç kooperativlərinin istehsal etdiyi məhsulların satışı

prosesi də maraqlıdır. Məsələn, alıcı hər hansı bir məhsul üzrə

518

kooperativə sifariş verir. Satış üzrə məsul şəxs sifariş olunan

məhsulun nə qədərinin gələn həftə fermerlər tərəfindən qablaş-

dırılıb göndərmək imkanı olduqları halda ilkin informasiyaya

baxır. Belə informasiya hər həftə istehsalçı fermerlər tərəfindən

kooperativə daxil olur. Bundan sonra kooperativ ayrı-ayrı

fermerlərə həmin məhsulu sifariş edir. İri sifarişlər bir neçə

fermer arasında bölünür. Belə bir metod fermer təsərrüfatlarının

daim istehsal həcmi ilə təmin olunmasını və onlara koopera-

tivin işində fəal iştirak etməyə imkan verir. Məhsulun sax-

lanmasını fermer öz təsərrüfatında təmin edir. Sifariş olduqdan

sonra o, məhsulu kooperativin firma nişanı olan paketlərə

qablaşdırır. Məhsulun sifarişçiyə çatdırılmasını isə kooperativ

yerinə yetirir. Məhsulu göndərdikdən sonra fermer kooperativə

tədarük haqqında sənəd göndərir. 20 gündən sonra, sifarişçi

tərəfindən məhsulun dəyərinin ödənmə müddətinə baxmayaraq,

kooperativ pulu fermerin hesabına köçürür.

Hər hansı səbəbdən, sifarişçi tərəfindən məhsulun

dəyərinin ödənilməsi gecikdirilsə də fermer tədarük etdiyi

məhsula görə pulu mütləq alır. Uğursuz əməliyyatlara görə isə

zərər kooperativin bütün üzvləri arasında bölüşdürülür. Bu

ayrıca hər hansı bir fermerin müflisləşməsinin qarşısını alır.

İsveç kooperativində tam aşkarlıq hökm sürür. İstehsalçı

öz məhsulunun kimə və hansı qiymətə satıldığını, onu maraq-

landıran sair məlumatları hər zaman ala bilir.

Beləliklə, inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinin öyrənilməsi

göstərir ki, respublikamızın aqrar iqtisadiyyatında bu təcrü-

bədən istifadə edib aqrobiznes sistemində idarəetmə sistemini

təkmilləşdirmək məqsədəuyğundur.

519

İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, 1995

2. “Aqrar islahatların əsasları” Azərbaycan Respublika-

sının Qanunu. Bakı -1995

3. “Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında” Azərbay-

can Respublikasının Qanunu. Bakı -1995

4. “İcarə haqqında” Azərbaycan Respublikasının

Qanunu. Bakı -1992

5. “Torpaq islahatı haqqında” Azərbaycan Respub-

likasının Qanunu. Bakı – 1996

6. Kəndli (fermer) təsərrüfatları haqqında Az. Respub-

likasının Qanunu. Bakı – 1994

7. “Sahibkarlıq haqqında” Azərbaycan Respublikasının

Qanunu. Bakı -1994

8. “Məşğulluq haqqında” Azərbaycan Respublikasının

Qanunu

9. “Azərbaycan Respublikasının torpaq məcəlləsi”, 1998

10. Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi

inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər), Bakı –

2004

11. Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi

inkişafı Dövlət Proqramı (2009-2013-cü illər), Bakı

2009

12. “Azərbaycan Respublikasının Dövlət mülkiyyətinin

özəlləşdirilməsinin Dövlət Proqramı”, 1998

13. 2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında

əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair

Dövlət Proqramı. Bakı -2008.

14. “Azərbaycanın statistik göstəriciləri”. Azərbaycan

Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı 2010.

15. “Azərbaycanın kənd təsərrüfatı”. Azərbaycan Dövlət

Statistika Komitəsi. Bakı 2010.

520

16. Abbasov İ. “Əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı

təminatı dövlətin iqtisadi siyasətinin əsas prioritetlə-

rindən biridir”, İqtisadiyyat və həyat, 2008, №12

17. Abbasov A.E. “Ərzaq təhlükəsizliyi”, 2007

18. Alıyev İ.H. Azərbaycan Respublikasında aqrar sahədə

iqtisadi idarəetmə mexanizminin təkmilləşdirilməsi,

2003

19. Alıyev İ.H. – Aqrar sahənin inkişafının əsas maliyyə

mənbələri. Bakı – 2007

20. Ataşov B.X. Ərzaq təhlükəsizliyinin aktual pro-

blemləri, Bakı 2005

21. Əhmədov İ.V. – Kənd təsərrüfatının idarə edilməsi.

Bakı – 2006

22. Əliyev A, Qasımov Ə. Azərbaycanın sosial-iqtisadi

inkişafında islahatların rolu, 2000

23. Əliyev S.N ASK-da iqtisadi əlaqələr və aqrar münasi-

bətlərin tənzimlənməsi, 1995

24. Hacıyev Ə.H. – Aqrar-sənaye kompleksinin iqtisadiy-

yatı. Bakı -2006

25. Xəlilov H.A. – Milli ərzaq təhlükəsizliyi: bazar trans-

formasiyaları və iqtisadi reallaşma amilləri. Bakı -

2001

26. İbrahimov İ.H. – Regionlarda sahibkarlığın inkişaf

meyilləri və xüsusiyyətləri. Bakı – 2007

27. İbrahimov E.R. “Heydər Əliyev və dövlətin aqrar

siyasəti”. Bakı, Gənclik n. 2003, 776 s.

28. İbrahimov İ.H., Aqrar iqtisadiyyatın aktual problem-

ləri, Bakı – 2002, İbrahimov İ.H., Aqrar iqtisadiyyatın

əsasları, 2005.

29. İbrahimov İ.H. “Aqrar iqtisadiyyatın əsasları”, 2005

30. “Kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatı” (dərslik), i.e.d.,

prof. Ə.Qasımov redaktorluğu ilə.

31. Qarayev İ.Ş. və başqaları “Dünya bazar qiymətləri”,

Bakı 1997

521

32. Qarayev A.İ. “Yeni iqtisadi şəraitdə ASK-nin inkişafı

və maliyyə münasibətləri”, Bakı 2000.

33. Qasımov Ə.C. – Aqrar-sənaye müəssisələrinin iqtisa-

diyyatı və idarə edilməsi, Bakı 2005.

34. Qasımov Ə., İsrafilov H. Regionların sosial-iqtisadi in-

kişaf problemləri, 2006

35. Məmmədov A.S. Kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatı,

2005

36. Nuriyev Ə. Regional siyasət və idarəetmə, 2004

37. Nuriyev Ə. Regional idarəetmənin əsasları, 2007

38. Rüstəmov R.M., Aqrar sahədə davamlı inkişafın for-

malaşması məsələləri, 2006

39. Salahov S.V. Aqrar sahənin dövlət tənzimlənməsi pro-

blemləri. Bakı – 2004

40. Verdiyev Ə., Qarayev İ. – Aqrar bazarın formalaşma-

sının iqtisadi problemləri. Bakı – 2000.

Rus dilində istifadə edilmiş ədəbiyyat

1. Аграрная экономика, учебник, 2002

2. Агропромышленный комплекс России, 2000

3. Агеев В.А. Управленческий механизм обеспечения

продовольственной безопасности, Москва 1999.

4. Аграрные отношения: теория, история, практика,

перспективы развития. Учебник, Москва., 1993.

5. Богомолов В.А. Экономическая безопасность,

Москва, 2006

6. Богданов И.Я. Экономическая безопасность

России, Москва 2001

7. Башмачников В.Ф «Пути аграрного возрождения»,

Москва 1997

8. Ибрагимов М.А. «Актуальные проблемы создания

системы АПК», Москва, 2005

522

9. Караев И.Ш., Новрузова З. Цена и экономическое

регулирование рынка, 2006

10. Коваленко Н.Я. – Экономика сельского хозяйства,

Москва – 1999

11. Новиков В.И., Калашников И.Б, Аграрная

политика, Москва 2001

12. Попов Н.А. – Экономика сельского хозяйства

(учебник), Москва – 2000

13. Пешехонов В.А, Пащенко А.И. Экономика

аграрного сектора: Учеб. пособие для студентов

экон. специальностей, 2003

14. Румянцева Е.Е. Пути достижения продоволь-

ственной безопасности Союзного государства и

СНГ, Минск, 2001

523

Няшриййатын мцдири Камил Щцсейнов

Баш редактор Исмят Сяфяров

Редактор Исабя Щцсейнова

Корректор Сцдабя Манафова

Компйутер operatoru Тяраня Бахшялийева

Дизайнер Вцсаля Ахундова

i.e.d., professor İ.Ş.Qarayev, i.e.n., dosent Ə.H.Hacıyev,

i.e.n., dosent S.N.Əliyev, i.e.n., dosent V.M.Xəlilov,

i.e.n., dosent L.S.Amanova,

i.e.n., baş müəllim N.K.Eyvazova

Aqrar sferanın iqtisadiyyatı

və idarə edilməsi

----------------------------------------------------------

Dərslik

Чапа имзаланыб . 07. 2011. Каьыз форматы 60х84 1/16.

Щяжми ч.в. Сифариш . Сайы 00.

---------------------------------------------------------------------------

" Игтисад Университети " Няшриййаты.

АЗ 1001, Бакы, Истиглалиййят кцчяси, 6

___________________________________________________