I MÖVZU

Mənbəşünaslıq məsələləri. Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşu.

P L AN :

1.Yazıya qədərki qaynaqlar. Mixi yazılar və antik

ədəbiyyat.

2.“Albaniya tarixi”və “Kitabi-Dədə Qorqud” un

mənbəşünaslıq baxımından təhlili.

3. Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşu.

ƏDƏBIYYAT

1. Azərbaycan tarixi .VII cilddə, I cild, Bakı 1998, səh, 44-165

2. Azərbaycan tarixi (Z.Bünyadovun redaktorluğu ilə). Bakı,

1994. səh. 19-57

3. Azərbaycan tarixi (İ.Əliyevin redaktorluğu ilə). Bakı, 1996. səh. 8-33

4. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar.Bakı, 1989. səh.7 -13

5. Əhmədov Q. Bu günə necə gəlib çıxmışıq. Bakı, 1989

6. Moisey Kalankatuklu. Alban tarixi. Bakı, 1993.

7. Kitabi- Dədə-Qorqud. Bakı, 1988.

8. Səfərov Y. Qədim Azərbaycan: Nə bilirik. Bakı, 1989.

Azərbaycan xalqı çox qədim və zəngin tarixə malikdir. Bu səbəbdən Azərbaycan

tarixi kursunun mövzüsu çox genişdir. Burada ölkəmizin ən qədim dövrundən bu

günümüzədək mövcud olan ictimai-iqtisadi, siyasi, etnik, mədəni tarixi şərh edilir.

Azərbaycan tarixi müxtəlif qaynaqlar əsasında tədqiq olunur və həmin qaynaqlar

iki hissəyə bölünür: 1) Arxeoloji abidələr, 2)Yazılı abidələr.

Qədim yazılı mənbələrə aiddir: 1. Şumer-Akkad, Assur və Urartu mixi yazıları

(e.ə.III-I min.). 2. Antik mənbələr (e.ə. V- e.III əsrləri).

Erkən orta əsr yazılı mənbələrinə aiddir ( IV-X əsrlər) Bizans qaynaqları, qədim

alban mənbələri, ərəb mənbələri, epiqrafik abidələr.

Orta əsr yazılı mənbələri (XI- XVIII).

Kapitalizm və imperalizm dövrünün mənbələri.

Arxeoloji abidələr qazıntılar zamanı yeraltı mədəni təbəqələrdən, qəbirlərdən,

qədim yaşayış məskənlərindən aşkar edilmiş müxtəlif əmək alətlərindən, sadə silah

növlərindən, məişət və bəzək əşyalarından, dini təsəvvürləri özündə əks etdirən

heykəlciklərdən ibarətdir. Son zamanlar Asərbaycan ərazisində aşkara çıxarılmış

numizmatik materiallar da tariximizin öyrənilməsi üçün böyk əhəmiyyətə malikdir.

Onlar ölkəmizin iqtisadi inkişafı, siyasi tarixinin bəzi hadisələri, həm də mədəni

səviyyəsi haqqında mühakimə yürütməyə imkan verir.

Tariximizin öyrənilməsində yazılı qaynaqlar mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Ümumiyyətlə yazı sinifli cəmiyyətin məhsulu sayılır. İlk yazı növü piktoqrafik

(piktos-şəkil, qrafo-yazı) olmuşdur. Bu yazı növünə Qobustan, Kəlbəcər, Naxcıvan

ərazilərində rast gəlinir. Sonralar mixi yazı növü Şumerlər tərəfindən icad olunur.

Qədim Azərbaycanın öz yazılı qaynaqlarının olmaması və yaxud bizə gəlib

çatmaması üzündən onun tarixi barədə az-çox məlumatlar mixi yazılarında əks

olunmuşdur. Cənubi Azərbaycan və həmsərhəd ərazilərin tayfaları haqqında

məlumatlar verən ən qədim qaynaqlar Şumer – Akkad mətnləridir. Bu kitabələr e.ə.

III minilliyə və II minilliyin başlanğıcına aiddir. Bu mətnlərin meydana çıxması

əsasən Şumer və Akkad çarlarının Zaqros dağları zonasına yürüşlərinə, habelə Kuti

hakimlərinin cənubi Mesopotamiyadakı bir əsrlik hökmranlığına borcludur. Ən ilkin

2

qaynaqlar sırasında Lullubi hökmdarlarının bir neçə qısa yerli kitabələrini də

göstərmək lazımdır.

Şumer-Akkad qaynaqları içərisindən Kuti hakimlərinin siyahısının, Omina

(əlamətlər və nişanələr) adlanan bəzi mətnləri, Şumer hakimi Utuxeqalın

Mesopotamiyadakı sonuncu küti hökmdarı Tirikanla müharibəsinin təsviri verilmiş

mətnləri, Zaqros bölgəsinə yürüşlər etmiş Şumer-akkad hökmdarlarının kitabələrini

və s. sadalamaq olar. Elam və Aşşur qaynaq və kitabələri çox zəifdir. Azərbaycan

haqqında məlumatlar Urartu kitabələrində mövcud olan məlumatlarla daha da

zənginləşir. Urmiya ətrafı vilayətlərə Urarfu müdaxiləsi haqqında e.ə. IX əsrin

sonuna aid olan ən ilkin məlumatlarda Minua, I Argişti, II Sarduri, II Argişti bu

rayonlara öz yürüşləri barəsində xəbərlər verirlər.

Babil qaynaqları içərisindən e.ə. VII əsrin son rübünün hadisələrini işıqlan-

dıran “Gedd xronikası” nın adını göstərmək olar. “Bibliya”da da Cənubi Azərbaycan

haqqında məlumatlar vardır.

“Avesta” mühüm mənbələrdən biridir. Zərdüştlük və onunla bağlı olan dini-

fəlsəfi sistemlər Cənubi Azərbaycan ərazisində min ildən çox olan uzun bir dövr

ərzində yayılmışdır. İran şahı I Daranın Həmədan ərazisində qaya üzərində üç dildə

yazılmış Bisutun kitabəsi də bizim üçün qiymətli mənbə sayılır.

Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində qədim Antik ədəbiyyatın böyük əhəmiyyəti

vardır. Miletli Hekatey e.ə. VI-V əsrlərdə “Yerin təsviri” əsərində Cənubi

Azərbaycanda yaşamış matienlər, Arazboyu müklər, Kaspi dənizi sahillərində katann

tayfalarının yaşamaları haqqında məlumat verir. O dövrün müəllifləri Xaron, Ksanf,

Hellanik və b. Azərbaycan haqqında məlumatlar verirlər. Azərbaycan ərazisi və

əhalisi haqqında nisbətən geniş məlumat “Tarixin atası” sayılan Herodotun “Tarix”

əsərində verilmişdir. Onun Madalılar və Mada (midiya) skiflər (iskitlər: iskuzlar),

Azərbaycan tayfaları - müklər, utilər, saqartilər, matienlər, kaspilər və başqa tayfalar

haqqında məlumatları çox qiymətlidirlər. Qədim Yunan və Roma tarixçi və

coğrafiyaşünaslardan Amasiyalı Strabon (e.ə.63-b.e.23), Ptolomey, Plinin Ktesi, Tit

Livi, Tatsit, Ammian Marselin, Yuli Solin və b. Şərq aləminə həsr etdikləri əsərlərdə

3

Azərbaycanın əhalisi, coğrafiyası, siyasi hadisələr, əhalinin etnik tərkibi və

məşğuliyyətləri haqqında çox qiymətli məlumatlar vermişlər.

Strabonun ”Coğrafiya” adlanan sanballı əsəri bizim üçün əvəz olunmaz

mənbədir. Yazıları dövrümüzə qədər gəlib çatmış antik müəlliflərin heç birində

Albanlar haqqında “Coğrafiya” əsərində verilənlər qədər geniş məlumat yoxdur.

Onun Atropat Madası və ya Atropatenanın Böyük Midyanın bir hissəsi olması, bu

ölkənin öz adını sərkərdə Atropatın adından götürməsi kimi məllumatları çox

qiymətlidir. Strabon Qafqaz Albaniyası, onun vilayətləri, 26 dildə danışan tayfalar

haqqında geniş məlumatlar verir.

Məşhur Roma tarixçisi, 35 kitabı qorunub saxlanmış “Roma tarixi” əsərinin

müəllifi Tit Livi (e.ə 59-b.e. 1) Roma hücumları dövrü albanları haqqında, modollar

və kadusilər haqqında məlumat verir.

Böyük Plininin (23-79) “Təbii tarixi” bizim üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir.

O, 350 yunan və 150 Roma müəlliflərin əsərlərindən istifadə edərək yazılmış bu

əsərdə Azərbaycanın təbiəti, əhalisi, burada məskunlaşmış tayfaların məişəti

haqqında bir sıra çox qiymətli məlumatlar verir.

“Səlnamələr” və “Tarix”lər kimi xüsusilə seçilən çoxlu əsərin müəllifi, Romalı

tarixçisi Korneli Tasit (55-117 illər) də bizə bir sıra qiymətli məlumatlar

çatdırmışdır. Onun əsərlərinin Romanın Qafqaz ölkələri, o cümlədən Albaniya,

Parfiya ilə münasibətlərindən bəhs edilən səhifələri müstəsna əhəmiyyətə malik

mühüm qaynaqdır.

IV əsrdən sonrakı Azərbaycan hadisələri, xüsusilə hun və türk tayfalarının Ön

Qafqaza axını barədə, onların qədim etnik adları barədə Bizans qaynaqları (Menandr,

Prokopi, Aqafi, Lordon və b.) müxtəlif məlumatlar saxlamışlar.

Orta əsrlər dövrünün öyrənilməsində fars, ərəb və erməni mənbələrinin böyük

rolu olmuşdur. Pəhləvi dilində daş, qala divarı üzərində həkk olunan bir sıra epiqrafik

yazılarda Azərbaycanın ölkə adları öz əksini tapmışdır. Daş və saxsı üzərində

yazılmış, cəmi yeddi-səkkiz cümlədən ibarət alban epiqrafik yazılarının oxunuşu və

anlayışı çətindir.

4

Ərəb müəllifləri VII əsrdən etibarən Azərbaycan hadisələrinə diqqət yetirmiş və

nisbətən müfəssəl məlumatlar saxlamışlar. Onlardan Bəlazuri, İbn Xordadbeh, İbn

Havkəl, İbn əl-Əsir, Təbəri, Müqəddəsi, Yaqut Həməvi, Məsudi və b. Azərbaycanda

mövcud olan dillər, ölkənin adı, siyasi hadisələri və s. haqqında məlumatlar

vermişlər. Həmin mənbələrdə Azərbaycan adının mənşəyi barədə mövcud olan

mülahizələri saxlamış, burada türklərin ta qədimdən yaşadıqlarını qeyd etmişlər.

Orta əsr yazılı mənbələri bizim üçün çox zəngin məlumatlar verir. XI –XVIII

əsrləri əhatə edən bu yazılı mənbələr müxtəlif dillərdə, o cümlədən ərəb, fars və türk

dillərində yazılmışdır.

Ərəb müəllifi İbn əl-Əsir sələflərinin əsərlərindən istifadə edərək Azərbaycan

ərazisi və tarixi barədə müxtəlif məlumtları qeydə alınmışdır. Görkəmli tarixçi

Həmdullah Qəzvini də əsasən Azərbaycanın coğrafiyası-şəhər, dağ, çay və təbii

sərvətləri, əhalisinin etnik tərkibi barədə məlumat verir. Monqol tarixçisi Fəzlullah

Rəşidəddin əsərlərində Azərbaycanda monqol hakimiyyəti dövrünü və həmin dövrün

siyasi iqtisadi və etnik məsələlərini işıqlandırmışdır. Səlcuqların hakimiyyəti

haqqında Sədrəddin Hüseyninin çox qiymətli məlumatları vardır. Digər orta əsr

müəlliflərindən Ən-Nəsəvi, Əl-Bakuvi, Məhəmməd Naxçıvani, Həsənbəy Rumlu,

Xondəmir, İsgəndər Munşi, Əylisli Zəkəriyyə, Övliya Çələbi və b.-nın məlumatları

orta əsr Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi üçün qiymətli mənbələr sayılırlar.

Azərbaycana gələn Avropa səyyahları Adam Olearı, Devallı, Jan Şarden,

Kempfer, Tomas Herbert və b.Azərbaycanın iqtisadi, siyasi, mədəni və etnik tarixinə

dair geniş məlumatlar vermişlər.

Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində Moisey Kalanknatuklunun “Albaniya

tarixi” adlı əsərinin çox böyük əhəmiyyəti vardır. “Albaniya tarixi” əsəri bənzərsiz

tarixi yol keçmiş əsərlərdən biridir. Onun hansı xalqın tarixi olması barədə qızğın

mübahisələrin arası kəsilmir. Ancaq onu mənimsəmək istəyən, onu başqa xalqın

adına çıxmaq istəyənlərə əsərin öz yazısı, öz ruhu, heç bir şeyə uyuşub qarışmayan

öz “dəst-xətti” göstərir ki, o yalnız bir xalqın tarixinin malıdır. Yalnız bir xalqın

600-700 il çərçivəsində yaşadığı ağ günlərə sevinən, ağrılı-acılı, qanlı-qadalı günlərə

isə göynəyib ağrıyan bir əsərdir. Bu xalq Şərqi Zaqfqaziyada yaşamış, indiki

5

azərbaycanlıların soykökündə dayanan albanlar olmuşlar. “Albaniya tarixi “ kitabi

bizə qədər erməni (qrabar) dilində gəlib çatsa da, ona sahib sayıla biləcək yeganə

tarixi varlıq yalnız albanların özüdür. Tarixdə bu və ya başqa dillərdə yaranmış

əsərlər çoxdur. Məsələn: İbn Sina, Əl-Biruni, Fərabi və başqaları ərəb dilində yazıb

yaratmışlar. Ancaq belə bir fakt həmin əsərlərin milli-tarixi ünvanı üçün göstərici

deyildir. Azərbaycan tarixşünaslığında yalnız bir fikir vardır. Bu əsərin erməni-

qrabar dilinə çevirilməsi VIII əsrdə Ərəb xilafətinin köməyi ilə erməni- qriqoriyan

kilsəsinin Albaniyanı öz nüfuzuna tabe etməsi ilə bağlıdır.

“Albaniya tarixi” kitabi 1861-ci ildə Patkanyan tərəfindən rus dilinə tərcümə

edilərək Peterburqda çap olunmuşdur. Tərcüməsi əsərdə olan alban – türk ruhunu

nə qədər təhrif etsə də, ümumilikdə onu aradan qaldıra bilməmiş və hətta bəzi

türk sözlərini olduğu kimi saxlamışdır. Hətta 1984-cü ildə Yerevanda ikinci dəfə

nəşr olunan kitab o qədər təhrif olunmuşdur ki, erməni tədqiqatçıları birinci

tərcüməni yararsız saymışlar.

Əsərdə hadisələr VII əsrdən X əsrə qədər davam edir. Əsər 3 kitabdan

ibarətdir. Kitabın birinci və ikinci kitablarını, görünür bir müəllif yazmışdır. Çünki

VII əsrə, xüsusilə Cavanşirin dövrünə düşən hadisələri bu müəllif öz gözlıəri ilə

görmüşdür. Lakin üçüncü kitabda hadisələrin işlənməsi X əsrə qədər çatdırılır.

Moisey Kalankatuklı VIII-X əsrlərdə yaşaya bilməzdi, deməli, sonuncu kitabın

başqa müəllif tərəfindən yazıldığı inkaredilməzdir. Başqa sözlə, üçüncü kitab əslində

bitmiş bir əsərə sonralar qatılmışdır.

Bu bir daha göstərir ki, Alban kilsəsi ətrafında gedən mübarizə ilə bağlı olaraq ,

bu dövrdə “Albaniya tarixi” artıq kəskin siyasi əhəmiyyət kəsb etmiş bir əsərə

çevrilmişdir.

Əsərdə Mihranilər sülaləsinin Albaniya çarlığında hakimiyyətə gəlməsindən

başlayaraq, Albaniyanın görkəmli çarı Cavanşirin hakimiyyətinin başlanması

dövründən dövlətin sonrakı dövrlərinə qədər, xristianlığın bu ölkədə yayılmasına

Albanlarla ərəblərin siyasi əlaqəsi qədər çox geniş məlumatlar verilir.

6

Albaniyanın XI-XII əsrlər tarixi haqqında Gəncəli tarixçi Mxitar Qoş da

səlnamə yazmışdır. Onun “Alban səltənəti” əsəri həcmcə kiçik olsa da mənbəşünaslıq

baxımından çox qiymətli bir əsərdir.

“Kitabi Dədə Qorqud” Azərbaycan ədəbiyyatının ilkin və şah əsəri olmaqla

yanaşı Azərbaycan tarixinin ana qaynağı sayılır. Bu epos elm aləminə 1815-ci il-də

bəlli olmuşdur.

Alman şərqşünası H.F. Dits Drezden kitabxanasında “Dədə Qorqud” dastanlarını

ilk dəfə aşkara çıxarmışdır. Hətta “Basatin Təpəgözü öldurdüyü boyu alman dilinə

çevirərək nəşr etdirmişdir.

Drezden nüsxəsi 154 səhifəlik bir əsərdir, hər səhifəsində 13 sətir vardır,12

boydan ibarətdir. Bu eposun İtaliyada Vatikan kitabxanasında saxlanılan 109

səhifəlik başqa bir nüsxəsi də vardır. Drezden nüsxəsi açıq-aşkar Azərbaycan

dilində yazılmışdır. Vatikan nüsxəsi isə cəmi altı boydan ibarət olub, XVI əsr

türkcəsinə daha yaxındır. İndiki elmi biliklərə arxalanaraq dastanın aparıcı və başlıca

mövzularının çox-çox uzaqlara, hələ ibtidai–icma qurluşunun dağıldığı və “hərbi

demokratiya” hakimiyyətinin yaşadığı zamanlara gedib çıxdığını söyləmək olar.

Bir çox əsrlər boyu ozan sənətinin küçəsindən keçərək bu mövzular artıq VI-VII

əsrlərdə yazıya alınmış, fars (Pəhləvi) və ərəb dillərində də “Oğuznamə” adı altında

çevrilmişdir. Kitabın iki əsrə yaxın öyrənilmə tarixində böyük xidməti olan böyük rus

türkoloqu V.V. Bartoldun yazdığı kimi, kitab islamın ilk dövründə, yəni Qafqaz

mühitində Dərbənd keçidi ilə Ermənistan yaylağı arasındakı torpaqlarda, yəni

Azərbaycanda bəstələnib yaranmışdır. Ancaq kitabın yaşının açarı onun özündədir.

Kitabın əlyazmasında oğuzlar dönə-dönə müsəlman adlandırılsalar da, bu oğuz

cəmiyyəti əslində hələ islam və şəriət qanunlarından kənarda durur. Bu oğuzlar

hələdə “allah” yerinə daha çox “tanrı” (tenqri) sözünü işlədirlər.

“Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda ən qədim dini–mifoloji təsəvvür və adət

ənənələr oğuzların ibtidai dövrünə-bizim eranın III-IV əsrlərinə aiddir.

İslamiyyətdən əvvəlki bu dövrdə oğuzlar yarımköçəri həyat keçirmişlər. Oğuzların

əsas təsərrüfatı qoyunçuluq–maldarlıq, atcılıq və dəvə sürülərindən ibarətdir.

İnamları xeyirxah qüvvələrin rəmzi sayılan Xızır peyğəmbərdir.

7

At kultu oğuzlar içərisində daha geniş yayılmışdır. Bu isə iskitlərdən,

hunlardan gəlmə bir inancdır. At igidin yoldaşıdır, igid ölərsə at da öldürülür.

Çox maraqlı məsələlərdən biri kitabda “alban” adının bir etnos kimi iki dəfə

çəkilməsidir.

“Kitabi-Dədə Qorqud” da cərəyan edən hadislər əsasən VI-VIII əsrləri əhatə

edir. Lakin bəzi boylarda sonradan əlavə edilmiş və sonrakı tarixi hadisələrlə

uzlaşdırılan epizodlar vardır.

Kitabda biz əxlaq və məişət məsələlərini əks etdirən səhnələrə də rast gəlirik.

Oğuz igidləri, bütün oğuzlar hələ ruhani xidmət nə olduğunu bilməzlər. Onlar

uşaqlarına anadan doğulan kimi ad qoymurdular. Yeniyetmələr yalnız 15 yaşına

dolduqda və igidlik göstərib “ərlik isdədikdə”ad alırdılar. Bu adlar islamdan çox-çox

qabaq Oğuz dədə-lərin yaşatdığı türk adları idi.

Oğuzların qadınları, qız-gəlinləri çadra, yaşmaq nə olduğunu bilməzdilər.

Kitabda oğuz-türk xalqlarının etnik-əxlaqi, məişət məsələləri ilə yanaşı, siyasi,

inzibati -ərazi baxımından çox qiymətli məlumatlar verilir.

Beləliklə, göstərmək olar k, “Kitabi Dədə -Qorqud “ eposu Azərbaycan xalqının

ümumilikdə türk xalqlarının tarixinin, etnoqrafiyasının, öyrənilməsində bir əvəzsiz

mənbə rolunu oynayır.

Azərbaycan ərazisində ibtidai icma quruluşu. Azərbaycanın iqlim şəraiti,

çayların bolluğu, ərazisinin bir hissəsinin dənizlə əhatə olunması bu ölkənin ilk

yaşayış məskəni olmasına imkan yaratmışdır. İnsan yarandığı gündən təbiətlə

mübarizə aparmalı olmuşdur. Təbiətin amansız hadisələri-soyuqlar, buzlaşmalar,

daşqınlar yanğınlar və s.insanları daim məhv olmaq təhlükəsi qarşısında qoyurdu.

İbtidai icma cəmiyyəti Azərbaycanda ilk insanın yarandığı dövrdən (təxminən

1,5 milyon il bundan əvvəl) iri tayfa birliklərinin və ilkin dövlət qurumlarının

yaranmasınadək (e.ə. III-I min.) olan bir dövrü əhatə edir.

İbtidai -icma quruluşu arxeoloji baxımdan aşağıdakı kimi dövrləşir:

1. Paleolot (qədim daş dövrü) –təxminən 1,5 milyon il bundan əvvəl başlamış

və e.ə. XII minilliyə qədər davam etmişdir.

2. Mezolit (Orta daş dövrü) - e.ə. XII-VIII minilliklər

8

3. Neolit (Yeni daş dövrü) – e.ə. VII-Vı minilliklər

4. Eneolit (Mis-daş dövrü) – e.ə. VI-IV minilliyin ortaları

5. Tunc dövrü – e.ə. IV minilliyin sonları - II minilliyin sonları

6. Dəmir dövrü – e.ə. II minilliyin sonları- I minillik

İbtidai-icma cəmiyyəti öz inkişaf yolunda üç mərhələdən keçmişdir. İbtidai

insan dəstəsi və ya ulu icma, qəbilə icması və ibtidai icma quruluşunun dağılması.

İstehsal vasitələri təkmilləşdikcə qədim insanlar da inkişaf edirdi. Onların

təfəkkürü genişlənmiş, ünsiyyət əlaqələri artmışdı. Bu münasibətlərin

nizamlanmasında dil və dini anlayışın böyük rolu olmuşdur.

Paleolot (qədim daş dövrü) dövrü. İbtidai dövrlərdə alət hazırlamaq üçün ən

münasib material daş olmuşdur. Daş möhkəm, davamlı və uzun müddət qaldığına

görə ən qədim insan mədəniyyəti izləri zəmanəmizə qədər gəlib çıxmışdır. Məhz

buna bəşəriyyətin keçdiyi təxminən 2 milyon ilə yaxın dövr tarixdə “daş dövrü”

adlanmışdır. Metalın kəşvinə qədər daş alətlər insan həyatında aparıcı rol oynamışdır.

Paleolot alt, orta, üst adlı 3 dövrə bölünür. Alt paleolit 1,5 milyon il bundan

əvvəldən 100 min il bundan əvvələ qədər davam etmişdir. Qədim paleolit dövründə

yaşayan ibtidai insanların həyatında ov xüsusi və başlıca rol oynamışdır. Arxeoloji

materiallar göstərır ki, şell-aşell dövründə insanlar ayri-ayri dəstələrlə sürü halında

yaşamışlar. Onların istifadə etdikləri istehsal vasitələri dəstənin ümumi mülkiyəti

olmuşdur. Onlarda ilk icma və bəsit icma hakim ictimai qurum olmuşdur.

Bu dövrə aid tapıntılar Azıx və Tağlar düşərgələrindən taapılmışdır. Azıx

mağarasında tapılmış qədim insanın alt çənə sümüyü 350-400 min il bundan əvvələ

aiddir. Bu çənə sümüyünün aid olduğu insan Azıxantrop (Azıx adamı) adlanır. Bu

tapıntı Azərbaycanın dünyada ən qədim insan məskənlərindən biri olmasını sübut

edir.

Azıx mağarası (ən qədim türk dillərində ayı deməkdir). Quruçayın sol sahilində

dəniz səviyyəsindən 900 m hündürdə yerləşir. Mağara bir-biri ilə dar keçidlərlə

birləşən 6 salondan ibarətdir. Azıx mağarası aşağı paleolit dövrünə aid nadir

mağaralardandır. Oradan 1968-ci ildə Aşel dövründə yaşamış ibtidai insanın çənə

9

sümüyü tapılmışdır.Bu tapıntı Azərbaycanın qədim insanların formalaşdığı əraziyə

daxil olduğunu sübut edir.

Azıx mağarası arxeoloji cəhətdən 1960-cı ildən M.Hüseynov tərəfindən

öyrənilir.Qalınlığı 10-14m olan 10 təbəqə aşkar edilmişdir.

Birinci təbəqə Eneolit dörünə aiddir. Aşağı paleolitə aid olan 3,5,9 təbəqələrdən

15 mindən çox daş məmulatlar əldə edilmişdir. 6-cı təbəqədə ibtidai üsulla

qəlpələnmiş çapacağa oxşar alətlər tapılmışdır. Bu alətlər aşell dövrünə aid edilir. 2

və 4 cü təbəqələrdə arxeoloji material tapılmamışdır.

Aşağı paleolitə aid təbəqələrdən tapılan 30 mindən çox daşlaşmış heyvan və

balıq sümüyü mağara sakinlərinin yığıcılıqla bərabər ovçuluqla və balıqçılıqla

məşğul olduqlarını sübut edir. Fauna qalıqları içində 35 növ heyvan sümüyü aşkar

edilmişdir. Eyni zamanda 4 ocaq yeri tapılmışdır. Azıx mağarasındakı bu tapıntılar

sübut edir ki,bu ərazidə 1milyon il əvvəl yaşayış olmuşdur.

Orta Paleolit. Bu dövr təxminən e.ə. 100-40 minillikləri əhatə edir. Bu dövrə

Mustye dövrü də deyilir. İnsanlar çaxmaqdaşı və dəvəgözü nüvələrindən lövhə və

qəlpələr qoparmış, iti uclu əmək alətləri düzəldərək ovçuluqda istifadə etmişlər. Orta

paleolitdə yaşamış bacarıqlı insanları Neandertal adam adlandırırlar.

Üst paleolit. Üst paleolit eradan 40 min əvvəldən- 12 min il əvvələ qədər davam

etmişdir. Bu zaman istehsal vasitələri və məhsul üzərində ümumi mülkiyyət mövcud

olmuşdu. Bu dövrdə ağıllı insanın meydana çıxması nəticəsində qəbilə icması

formalaşmışdı. Bir neçə qəbilənin birləşməsi ilə tayfa yarandı. Qəbilə icmasının

ictimai həyatı və təsərrüfatında qadın aparıcı yer tutmuşdur. Belə ki, yalnız ovçuluqla

və balıqçılıqla məşğul olan kişilərdən fərqli olaraq qadınlar həm ev işləri görür, odu

qoruyur, yem toplayır, həm də uşaqların qayğısına qalırdı. Qəbilədə qadın (ana) üstün

yer tutduğuna və nəsil ana xətti ilə hesablandığına görə həmin dövr matriarxat

(anaxaqanlığı) adlandırılır.

Azərbaycan arxeologiyasının nailiyyətlərindən biri orta daş dövrü (Mezolit)

məsələsidir. Bu dövr e.ə XII-VIII minillikləri əhatə edir. Tapıntılar göstərir ki, bu

dövrün sakinlərinin əsas peşəsi ovçuluq olmuşdur. Ox və yaydan istifadə edən

mezolit dövru insanları, papeolit dövrü insanlarına nisbətən xeyli inkişaf etmişdir.

10

Mezolit dövründə insanlar heyvanları əhlilləşdirməyə başlaması ilə ibtidai

heyvandarlığın əsası qoyulmuşdur. Bununla yanaşı ilkin əkinçilik vərdişlərinə

yiyələnən insanlar ibtidai əkinçiliyin də əsasını qoymuşdular. Beləliklə, mənimsəmə

(və ya istehlak) təsərrüfatından istehsal təsərrüfatına keçidbaş vermişdir.

Azərbaycanda mezolit dövrü Qobustan və damcılı (Qazaxda) düşərgələri

əsasında öyrənilmişdir. Qobustan qayaüstü rəsmlərində qədim insanların ov səhnələri

ilə yanaşı, totem-ovsun inancları da təsvir olunmuşdur.

1965-1966-ci illərdə C.Rüstəmov və F.Muradova tərəfindən Qobustanın “Ana

zağa” və “Çar dağ zağa” sığınacaqlarında mezolid dövrünə aid bir sıra maddi-

mədəniyyət abidələri aşkara çıxarılmışdır.

Mezolid dövrünə aid Damcılı, Qobustan və b.yerlərdən aşkar edilən əmək

alətləri və digər istehsal vasitələri sübut edirlər ki, bu dövrün sakinləri artıq oturaq

həyat sürmüş, kollektiv şəkildə yaşamışlar. Damcılı mağarasında əsasən kiçik ölçülü

(mikrolit) alətlərə rast gəlinmişdir.

Qobustan Kiçik Qafqaz dağlarının qurtaracağında Böyükdaş, Kicikdaş və

Cingirdağ zonasında yerləşir. Qobustanda zəngin qayaüstü təsvirlərlə yanaşı, daş

dövründən başlamış orta əsrlərədək çoxlu maddi-mədəniyyət abidələri vardır.

Onlardan ibtidai-insan düşərgəsi, qədim yaşayış məskəni, kurqanlar və s. göstərmək

olar.

Qobustan 1947-ci ildən İshaq Cəfərzadənin rəhbərliyi altında öyrənilir.

Arxeoloji qazıntılar zamanı Qobustanda 14 qədim düşərgə, 30-dan çox kurqan

öyrənilmişdir. Bu məskənlərdən “Ana zağa”, “Kənizə”, “Firuz”, “Ovcular”,

“Yazılıtəpə” və s. göstərmək olar.

“Firuz” adlı mezolit dövrü düşərgəsində aşkar edilmiş qəbir böyük elmi

əhəmiyyətə malikdir. 11-nəfərin dəfn olunduğu bu qəbirdən balıq toru toxumaq üçün

sümük alətlər, daşdan, heyvan dişlərindən düzəldilmiş muncuqlar diqqəti cəlb edir.

“Ana zağa” dan Neolit dövrünə aid gil qablar, boyunbağılar tapılmışdır.

Qobustan qayaustü rəsmləri daha böyük elmi əhəmiyyət daşıyır. Təqribən 750

qaya üzərində 4000-ə qədər insan və heyvan təsvirləri müxtəlif işarələr aşkar

edilmişdir. Qayalar üzərində oyma üsulu ilə çoxlu qayıq təsvirləri həkk olunmuş-dur.

11

Qayaüstü rəsimlər arasında ov səhnəsi, əmək prosesi, taxıl biçini, ibadət etmək,

qiz qaçırmaq, yallıya oxşar rəqs etmək səhnələrinə rast gəlinir. Məhşur İsveç səyyahı

Tur Heyerdal orada olarkən demişdir: “Dünyada qaya təsvirlərində əksini tapan

qayıqların yaşı 3500 ildən çox deyildir. Bəs nə üçün sizinkilərin sorağı səkkiz

minilliklərdən gəlir.”

Neolit. Mezolit (orta daş dövrü) o qədər uzun sürməmişdir.Yeni daş dövrü ilə

əvəz olunmuşdur. Bu yeni daş dövrü Neolit adlanır. Ümumiyyətlə Azərbaycanda

mezolit və Neolit dövrləri demək olar ki, nisbətən zəif öyrənilmişdir. Bu baximdan

Damcılı və Qobustan mağaralarında aşkar edilən abidələr çox böyük maraq doğurur.

Neolit dövrü təxminən e.ə.VII-VI minillikləri əhatə edir. Bu dövrdə əkinçilik və

maldarlıq əsaslı surətdə təşəkkül tapmış və inkişaf etmişdir. Neolit dövründə insanlar

istehsalı mənimsəyir, təbiətdə hazır şəkildə mövcud olmayan yeni materialların

istehsalına başlayır. Toxuculuğun kəşfi və gil qabların hazırlanması istehsalda

mühüm yer tutur. İlk vaxtlar toxuculuq materialı kimi yabanı texniki bitkilərdən

(gicitkən, kətan və s.) istifadə olunurdu.

Gəncə -Xanlar bölgəsində tapılan maddi-mədəniyyət abidələri göstərir ki,

Azərbaycandakı neolit adamı artıq daşı burma üsulu ilə deşə bilirdi. Əsas əmək aləti

kimi toxadan istifadə olunduğundan əkinçilik toxa əkinçiliyi adlanırdı. Bu dövrdə

maldarlıq əsasən ev maldarlığı səviyyəsində idi.

Neolit dövründə əhali oturaq həyat sürmüş,ovçuluq və balıqçılıqla da məşğul

olmuşlar. Gillidağ adlı yerdə (Gəncə yaxınlığında) qədim çaxmaqdaşı istehsalı ilə

bağlı izlər,çoxlu məhsullar hazırlanmışdır. Saxsı qablar istehsalı ərzaq ehtiyatının

saxlanılmasını asanlaşdırmış, məişətin bütün sahələrində əsaslı dəyişikliyə şərait

yaratmışdır. Saxsı qablar 133 nömrəli Gəncəçay düşərgəsində, Təbriz yaxınlığındakı

Yanıqtəpə və Urmiya gölü yaxınlığındakı Firuztəpə abidələrinin müvafiq

təbəqələrində daha çox məlumdur. İlk dəfə tikinti və hörgü işləri də neolitdə meydana

çıxmışdır. Artıq bu dövrdə möhrə və ya çiy kərpiclə hörülmüş evlərdən kəndlər

salınırdı.

12

Neolit dövründə qəbilələrin birləşməsi zəminində tayfalar meydana gəlir,

qəbilə dilləri tayfa dilləri ilə əvəz olunur. İnsanlar özlərinə lazım olan maddi

nemətləri əldə etmək üçün daha mükəmməl alətlər hazırlamağa çalışırdılar.

Eneolit dövrü. Neolit dövrünün sonlarında insanlar təsərrüfat və məişətdə metal

əşyadan istifadə etməyə başlayırlar. Bu ilk metal mis olmuşdur. Mis məmulatının

meydana çıxdığı bu dövr eneolit (mis-daş) dövrü adlanır və e.ə. VI-IV minillikləri

əhatə edir.

O zamanlar Azərbaycanca sakin olan tayfalar Gədəbəy, Daşkəsən, Yuxarı

Qarabağ ərazilərində olan mis yataqlarından istifadə edirdilər.

Azərbaycanin ərazisində eneolit dövrünə aid 60-dan çox yaşayış məskəni

aşkar edilmişdir. Bunlardan I-Kültəpə (Naxçıvan), İlanlıtəpə (Mil-Qarabağ),

Çalağantəpə, Qaraköpəktəpə, Zərgərtəpə (Muğan düzü) və başqa yaşayış yerlərini

göstərmək olar. Bu ərazilərdən misdən hazırlanmış əşyalar-kiçik əyri bıçaq, nizə ucu,

qayıq, bəzək əşyaları və s. şeylər tapılmışdır.

Eneolit dövrü əhalisi əkinçilik və maldarlıq, ev sənətkarlığının müxtəlif sahələri

(dulusçuluq, daş və sümükişləmə, toxuculuq və s.), habelə balıqçılıqla məşğul olurdu.

Dəmyə (təbii suvarma) əkinçiliyi geniş yayılsa da, süni suvarma əkinçiliyin izlərinə

Mil düzündə şahtəpə yaşayış yerində rast gəlinmişdir. Taxıl bitkisinin 10-a qədər

növü (buğda, arpa, darı, vələmir, çöl noxudu və s.) becərilirdi.

Bu dövrdə dulusçular qabların davamlılığını artırmaq üçün gilin tərkibinə xırda

doğranmış saman və başqa qatışıqlar əlavə etmişlər. İnsanlar parça toxumağı və gön

dərini emal etməyi bacarırdılar.

Azərbaycanın enolit dövrü əhalisi qonşu tayfalarla, həmçinin Ön Asiyanın

qədim mədəniyyət mərkəzləri ilə ünsiyyətdə olmuşlar.

Enolit dövrüdə Azərbaycanda həm ictimai-sosial, həm iqtisadi, həm də mədəni

həyatda mühüm dəyişiklik və irəliləyiş baş vermişdi.

Mis dövründə sosial ictimai həyat tərzi və dünya görüşündədə mühüm

dəyişikliklər baş verdi. Qədim Şərqdə olduğu kimi ölünün yaşayış yerində və ya

divarın dibində dəfn etmək adəti var idi. Əliköməktəpədə (Cəlilabadda) 20-dək

13

qəbirdə ölü qırmızı boya ilə boyanmış, həsirə bükülərək qəbirə sağ və ya sol böyrü

üstə gömülmüş, üzünün qarşısına isə su qabı (cam) qoyulmuşdu.

Qoşa nigahlı ailənin meydana çıxması və möhkəmlənməsi istehsal vasitələri

üzərində irəliyə doğru mühüm addım idi. Maldarlıq və əkinçiliyin sürətli inkişafı ilə

təsərrüfatda habelə ictimai həyatda kişilərin mövqeyi möhkəmləndi.

Tunc dövrü. Eneolitin son mərhələsində metallurgiya sahəsində baş verən

dəyişiklik yerli tayfaların həyatında yeni daha mütərəqqi mərhələnin – Tunc

dövrünün başlanğıcığını qoydu. Bu dövr 3 min ilə qədər davam etmiş və e.ə. IV-II –

minillikləri əhatə etmişdir.

Azərbaycan ərazisində Tunc dövrü bir neçə inkişaf mərhələsi keçmişdir. Şərti

olaraq onlar ilk, orta və son Tunc dövrləri adlanmışlar. Erkən (ilk) tunc dövrü Kür-

Araz mədəniyyəti də adlanır. Bu mədəniyyətin əsas təşəkkül və yayilma sahəsi Kür-

araz ovalığı olsada bu mədəniyyətin izlərinə Anadolu yaylası, İran, Suriya, Şimali

Qafqaza qədər ərazilərə də yayılmışdır. E.ə. III minilliyin birinci yarısında toxa

əkinçiliyi xış əkinçiliyi ilə əvəz olunmuşdu. Nəticədə dağətəyi bölgələrdə də əmək

məhsuldarlığı yüksəldi. Düzən yerlərdə süni suvarma əkinçiliyi, dağətəyi və dağlıq

yerlərdə isə dəmyə əkinçiliyi geniş yayılmışdı

Erkən tunc dövründə ev maldarlığından köçmə, yaylaq maldarlığına keçid baş

vermişdir. Bununla əlaqədar olaraq yalnız heyvandarlıqla məşğul qəbilələr meydana

çıxırdı. Əkinçilik və maldarlığın bir-birindən ayrılaraq müstəqil sahələr kimi fəaliyyət

göstərməsi ibtidai-icma cəmiyyətinin tarixində birinci ictimai əmək bölgüsü adlanır.

Tunc dövründə ana nəsli ata nəsli ilə (patrixal) əvəz edilməyə başlayır.

Patriarxal ailə münasibətləri genişlənməyə başlayır.

Erkən tunc dövrünün mühüm yeniliklərindən biri metallurgiya və

metalişləmənin sürətlə inkişafıdır. Beləki, metallurgiya və metalişləmə ilə bağlı

texnoloji proseslərin bütün mərhələlərini əks etdirən arxeoloji materiallar (soba, buta,

parç, qəliblər) tapılmışdır. Məsələn Babadərviş yaşayış məskənində soba açılıb

öyrənilmişdir. Tunc dövrünün abidələri Xocalı, Gədəbəy, Daşkəsən, Gəncə,

Mingəçevir, Şəmkir, Naxçıvan və başqa ərazilərdə aşkar edilmişdir. Şəmkir və

14

Mingəçevirdə tunc baltalar və nizə ucları hazırlamaq üçün daş qəliblər aşkar

edilmişdir.

E.ə. III minillik insanların həyatında əmlak bərabərsizliyinin ilkin əlamətlərinin

üzə çıxdığı, həmdə ilkin tayfa birliklərinin yarandığı dövr kini xarakterizə olunur.

Belə ki, bu dövrdə Azərbaycanın cənubunda kuti, lullubi tayfa birlikləri və Kür-Araz

vadisində daha bir tayfa birliyi meydana çıxmışdı.

Orta tunc dövrü. Bu dövr e.ə. III minilliyin sonlardan-e.ə. II minilliyin I

yarısına qədər davam etmişdir. Orta tunc dövründə Azərbaycanda sənətkarlıq peşəkar

sahəyə çevrilmiışdi. Boyalı qablar mədəniyyəti yarandı. Yaşayış yerlərində

sənətkarlıq məhəllələrinin varlığı xüsusi sənətkar zümrələrinin formalaşması ilə bağlı

olmuşdur. Belə ki, bu dövrdə sənətkarlıq başqa təsərrüfat sahələrindən ayrılaraq

müstəqil inkişaf edir. Sənətkarlıq məhsullarına artan tələbatı ödəmək üçün bu və ya

digər sənət sahəsi ilə məşğul olan şəxs başqa işlərdən əl çəkir, bütün diqqətini yalnız

öz sənətinə verirdi. Cəmiyyətin həyatında mühüm rol oynayan ikinci böyük ictimai

əmək bölgüsü, sənətkarlığın bütün sahələrinin (dulusçuluq, metalişləmə, ağac və

sümükişləmə və s.) sürətlə inkişafı nəticəsində baş vermişdi. Sənətkarlığın müstəqil

inkişafı nəticəsində sənətkarlıq məhsulları satlıq məhsula-əmtəəyə çevrilməyə

başlamışdı. Alqı-satqının isə genişlənməsi öz növbəsində tacirlər zümrəsinin

yaranmasına səbəb oldu.

Naxçıvanda orta tunc dövrünə aid yaşayış məskənlərinin öyrənilməsi burada

Şərqin ən qədim və ilkin şəhər mədəniyyətinin təşəkkül tapmasından xəbər verir.

Orta tunc dövründə əkinçilik süni suvarmaya əsaslanmış, xış əkinçiliyi tətbiq

edilmişdi. Əsasən buğda, arpa və darı becərilirdi. Üzümçülük də kənd təsərrüfatının

inkişaf etmiş sahəsi idi. Belə ki, arxeoloji tədqiqatlar zamanı tapılan mədəni üzüm

tumları, şirəsıxan daş təknələr bu dövrdə üzüm emalının və şərabçılığın yarandığını

göstərir. Bu dövrdə bağçılıq, bostançılıq inkişaf etmişdir.

Son tunc və ilk dəmir dövrü e.ə. XIV-e.ə.VIII əsrləri əhatə edir. Bu dövrlər

aşağıdakı arxeoloji mədəniyyətlər əsasında öyrənilmişdir: Xocalı-Gədəbəy

mədəniyyəti; Talış-Muğan mədəniyyəti; Naxçıvan mədəniyyəti.

15

Tunc dövrünün sonlarına yaxın əmlak və ictimai bərabərsizlik dərinləşməyə

başlayır, icma quruluşlarının əsasları sarsılır, böyük tayfa ittifaqları yaranır.

Təsərrufat tayfalarının ümumi mülkiyyətdən ayrı-ayrı ailə başçılarının mülkiyyətinə

çevrilirdi. Tayfa başçıları tədricən maddi sərvətləri öz əllərinə alırlar. Tayfalar

arasında otlaq, qul ələ keçirilmək üstündə toqquşmalar təşkil olunurdu.

E.ə. II-ci minilliyin sonu I-ci minilliyin əvvəllərində tunc alətləri tədricən

dəmirlə əvəz olunmağa başlayır. Dəmirdən istifadə olunması ilə bəşər tarixində yeni

dövr-Dəmir dövrü başladı. Bu tunc və mis alətlərin sıxışdırılıb atılmasına, torpağın

becərilməsinin yaxşılaşdırılmasına və genişləndirilməsinə geniş imkanlar açdı.

Bununla da əkincilik insanın əsas və daimi məşğuliyyətinə çevrildi.

İbtidai-icma qurluşunda məsuldar qüvvələr ləng də olsa inkişaf etməkdə idi. Daş

alətlərdən metal alətlərə keçid istehsal üsülunda əsaslı çevrilişə səbəb oldu. Tədricən

insan əməyinin tətbiq olunduğu sahələr genişlənir, insanların yeni peşə sahələri

meydana çıxır, ayrı-ayrı ailələrin müstəqil məşğul olmaları üçün şərait yaranırdı.

Metallurgiya və və metalişləmə sənəti yüksəliş dövrü keçirirdi. Sənətkarlıqda

gön-dəri və toxuculuq sahələri inkişaf edirdi. Saxsı qab istehsalında ayaqla hərəkətə

gətirilən dulus çarxının geniş tətbiqi istehsalın həcmini və məhsulun keyfiyyətini

artırmışdı. Gəncə ərazisində qara və boz rəngli qablar, Qarabağda qara cilalı və

həndəsi naxışlı saxsı qab hazırlanması üstünlük təşkil etmişdi.

Son tunc - erkən dəmir dövründə tayfalararası və ölkələrarası ticarət də inkişaf

etmişdi.

İbtidai-icma quruluşunun dağılmasına səbəb olan ziddiyyətlər yetişməkdə idi.

istehsal alət və vasitələri üzərində xüsusi mulkiyyət meydana çıxırdı. Tayfa

ağsaqqalları və bəzi üzvləri icmalardan ayrılır, yaxşı torpaqları öz əllərinə keçirir,

ictimai vəzifələri irsi olaraq öz varislərinə verirdilər.

Xüsusi mülkiyyətin və mübadilənin inkişafi xüsusi mülkiyyətin ictimai

mülkiyyətə qarşı qoyulmasına, ailələrin bir hissəsinin varlanmasına, digər hissəsinin

isə yoxsullaşmasına səbəb olundu. Meydana çıxan icma əyanları qalan icmaçıları

özləri üçün işləməyə məcbur edirdilər.

16

Tədricən varlı tayfalar başqa tayfaları öz nüfuzları altına alır, bəzən də tayfa

ittifaqlarının başında dururdular.

Bütün bu daxili ziddiyyətlər ibtidai-icma quruluşunun dağılmasına səbəb oldu.

İstehsal münasibətlərinin məhsuldar quvvələrinin xarakterinə uyğun gəlməməsi onlar

arasında mübarizəyə səbəb olmuş yeni istehsal münasibətlərinin yaranmasını labüd

etmişdi. Cəmyyət siniflərə bölünmüş dövlət yaranmışdır.

Beləliklə e.ə.I-ci minilliyin əvvəllərindən başlayaraq ilk sinifli cəmiyyət

yaranmışdır, insanın insan tərəfindən istismarına və xüsusi mülkiyyətin yaradılmasına

başlanmışdır.

17

II Mövzu: Azərbaycan ərazisində tayfa ittifaqlari və qədim

dövlətlər.

P l a n :

1. Miladdan qabaq III-II minillkilərdə Azərbaycanın etnosiyasi xəritəsi. 2. İlk Azərbaycan dövlətləri: Aratta, Lillubium və Kutium dövlətləri. 3. Manna və Atropatena quldar dövlətləri və onların ictimai – siyasi quruluşu. 4. Qafqaz Albaniyası: sərhədləri etnik tərkibi ,vilayətləri və təsərrüfatı.

Ədəbiyyat:

1. Azərbaycan tarixi.VII cilddə, I cild. Bakı,1998. səh.166-414.

2. Azərbaycan tarixi .Bakı,1994. səh.73-169.

3. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı,1998. səh.1-11.

4. Qaşqay S. Manna çarlığının tarixindən. Bakı, 1971.

5. Fazili A. A. Atropatena e.ə.IV-bizim eranın VII əsri. Bakı, 1992.

6. Məmmədova F.Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğra-

fiyası. Bakı,1986.

18

E.ə. II minilliyin ikinci yarısı ibtidai icma quruluşunun intensiv surətdə

dağılması və ilkin sinfi qurumların yaranması ilə səciyyələnir. Azərbaycan ərazisində

hər yerdə sinifli cəmiyyət eyni vaxtda yaranmamışdır. Çünki burada ictimai, iqtisadi

və sosial dəyişikliklər müxtəlif vaxtlarda baş vermişdir. Azərbaycanın cənubu,

xüsusilə cənub-qərb torpaqları Mesopotamiyanın quldar cəmiyyətinə yaxın olmuşdur.

Mesopotomiyada baş verən dəyişikliklər Azərbaycanın cənub hissəsinə də təsir

göstərirdi. Artıq e.ə. III-II min.Azərbaycanın cənubunda erkən dövlət qurumları

meydana gəlmişdir.

E.ə. III-II min. Urmiya gölü ətrafında lullubi, kuti,su,turukki: Arazdan şimalda

Naxçıvan və Mil-Qarabağ ərazilərində naxç, gərgər tayfaları və s. tayfalar yaşamışlar.

Bu tayfalar qonşu Mesopotomiya ilə sıx mədəni-iqtisadi əlaqədə olmuşlar.

İnsanlarda sərvət əldə etmək, qonşuların sərvətinə malik olmaq meylləri

güclənir. Tayfalararası müharibələr artır, zəif tayfalar məğlub olaraq iri və güclü

tayfalar ətrafında birləşməyə başlayırlar.

Mənbələr artıq e.ə. III minilliyin sonlarına yaxın Azərbaycanın cənub –qərb

vilayətlərində lullubilərin və kutilərin tayfa itifaqlarının yarandığını göstərir.

Lillubilərin şərq qonşuları kassitlər, cənubi-şərq qonşuları isə elamlılar idilər.

Urmiya gölünün qərb və şimal sahillərindəki bəzi vilayətlərdə isə xurritlər yaşayır-

dılar.

E.ə.III və I miniliyin başlanğıcına qədər həmin ərazilərdə yaşayan əhalinin

etnik və dül tərkibində demək olar ki, heç bir dəyişilik baş verməmişdi.

E.ə.I minilliyin başlanğıcında Cənubi Azərbaycan ərazisində sakin olan qədim

tayfaların bir hisəsinin manna tayfalarından ibarət olduğu göstərirlər. Onlar

Urmiya gölündən cənub və şərqdə yaşamışlar.

Mannalılar haqqında ilk məlumatı Assuriya daşüstü yazıları verir. Manna

tayfaları etnik, iqtisadi və mədəni cəhətdən lullubi tayfalarının varisləri sayılırlar.

Mannalardan şərq və cənub-şərqə doğru Midiya tayfaları yerləşmişdilər. Onlar

haqqında ilk məlumata e.ə.IX əsrə aid olan Assuriya yazılarında rast gəlmək olur.

Midiyalıların yerləşdiyi həmin ərazi “ Maday” və ya “Amaday” adlanırdı.

19

E.ə I minillikdə Azərbaycan ərazisində kadusilər, kaspilər, albanlar və başqa

tayfalar da yaşayırdılar. Kadusilər Qarasu (Qaradağda ) çayı vadisində və Araz çayı-

nın cənub axarı ilə qonşu yerlərdə yaşamışlar.

Kaspilər Xəzər dənizinin qərb və cənub –qərb sahillərində yaşamış və son-

ralar midiyalılar, albanlar və başqa tayfalarla qarışmışlar.

Alban tayfaları güclü tayfalardan olub Kür çayının şimalında yaşamışlar. E.ə

VII əsrdə Azərbaycanın düzənlik ərazilərində skif (iskit) tayfaları da yaşamışlar.

Tarix inkişaf etdikcə Azərbaycan ərazilərində yaşayan tayfalar tayfa

ittifaqlarında birləşməyə başlayırlar. Bu tayfa ittifaqlarında birləşdirici qüvvələr

iqtisadi və siyasi cəhətdən az-çox inkişaf etmiş tayfalar idilər. Çox vaxt tayfa

itifaq-larının adları güclü tayfanın adı ilə tanınır və adlanırdı.

Azərbaycanda erkən tayfa ittifaqlarının yaranması və dövlət halında birləş-

məsi gedişini qaynaqlar əsasında dəqiq müəyyənləşdirmək mümkün deyil. Lakin

e.ə. III minillikdə Azərbaycanda müxtəlif ad daşıyan dövlət qurumlarının meydana

gəlməsi müşahidə olunur.

Aratta – Azərbaycan ərazisində (Güney Azərbaycanda) e.ə. III minilliyin I yarısında

meydana gəlmiş ilk dövlət qurumu. Onun ərazisi Urmiya gölünün cənub və cənub

şərq hissəsini əhatə edirdi. Diyala çayının yuxarı axarı və müasir Zəncan-

Qəzvin ərazisi Arattanın aşağı sərhəddini təşkil edirdi. Aratta

dövləti İkiçayarası(Mesopotamiya) şəhər dövlətləri ilə iqtisadi, siyasi və mədəni

əlaqələrə girmişdi. Bu ölkə ilə əlaqədar hadisələr (e.ə.III minilliyin birinci yarısı) bir

neçə Şumer dastanında əks olunmuşdur. Məsələn: “En-Merkar və Aratta hökmdarı”,

“En- Merkar və En-Sukuşşiranna və s.

Bu dövlət Şumer şəhər dövlətləri ilə iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələr

saxlayırdı. Şumerin paytaxtı Uruk və onun hökmdarı En-Merkar ilə Arrata arasında

əlaqələr genişlənirdi. Aratta hökmdarı En-Sukuşsirana Şumerlərə bir müttəfiq kimi

yanaşı, hətta samilərin Şumerə hücumları zamanı onlara hərbi yardım da etmişdi.

20

Eyni zamanda bu iki dövlət arasında münaqişələr də olur, biri-digərini tabe

etməyə çalışırdı. Arattanın coğrafi mövqeyi və yerləşdiyi ərazi haqqında müxtəlif

fərziyyə və mülahizələr irəli sürülüb.

Erməni tarixçiləri XIX əsrdən başlayaraq Aratta sözünü Ayrarat (Ayrorat, daha

dəqiqi Ararat) kimi təhrif edərək Ağrı dağı ətrafında (Şərqi Anadoluda) lokalizə

etməyə çalışmış və Aratta dövlətinin ən qədim erməni dövləti olduğunu qeyd etmişlər

(hər nə qədər ermənilərin (ərmənlər) və ermən tarixinin haylarla yaxından-uzaqdan

əlaqəsi olmasa da). Lakin Arattanı təsvir edən qədim qaynaqlardakı təbii-coğrafi

şərait və faydalı qazıntı yataqlarının heç biri Şərqi Anadoluda olmadığından

ermənilərin bu əsassız iddialarının tarixi saxtalaşdırmaq cəhdindən başqa bir şey

olmadığı və heç bir elmi mənbəyə əsaslanmadığı üzə çıxır. Şumer dastanları qiymətli

lacivərd daşının Arattadan gətirildiyini qeyd edirlər. Məhz bununla əlaqədar

tədqiqatçılar Arattanı lacivərd yataqları olan əraziyə şamil edirlər.

Zəngin yeraltı faydalı sərvətləri olan Arattanın əhalisi qızıl, gümüş,

qurğuşun ,mis və s.hasil edir və Mesopotamiya ərazisinə ixrac edir, oradan isə

Arattaya taxıl və meyvə gətirilirdi.

E.ə.III minilliyin ikinci yarısında Şumer şəhər dövlətləri süquta

uğradı.Mesorotamiya Akkad dövlətinin hakimiyyəti altında birləşdirildi. Bu zaman

Aratta bir dövlət kimi artıq siyasi səhnədən çıxmışdı. Keçmiş Aratta dövlətinin qərb

torpaqlarında lullubi tayfalarının ittifaqı yaranmışdı.Bu tayfa ittifaqına turukku və su

tayfaları da daxil olmuşdular.

Lullubi dövlət qurumu. E.ə.XXIII əsrdə Urmiya gölünün cənubunda Lullubi

dövlət qurumu yaranır. Lullubilər haqqında ilk məlumat Akkad mənbələrində

verilmişdir. Azərbaycan ərazisində yaranmış etno-siyasi birliklərdən biri olan

lullubilər Diyala çayının yuxarı axarından Urmiya gölünədək olan torpaqlarda

kutilərdən cənubda və şərqdə yaşayırdılar.

Lullubi hökmdarı Satuni (e.ə.2230-2200). Akkad dövlətinə qarşı hərbi

birləşmələrdə iştirak etmişdir. Əvvəllər Lullubium padşahlığında xırda hökmdarlar

olmuşdur. Lullubi hökmdarı İmaşqun xırda hakimləri mərkəzi hakimiyyətə tabe edir.

Beləliklə e.ə. XXIII əsrin sonlarına yaxın Urmiya gölünün cənubunda Akkad dövləti

21

ilə mübarizə aparan güclü Lullubium dövləti yaranır. Bu dövlət hökmdar

Anubanninin dövründə (e.ə.2170-2150) daha da güclənir.Onun siyasi və hərbi

nailiyyətləri “Daş sütunu” mixi yazılı abidəsində həkk olunmuşdur. E.ə. XXII əsrə

aid olan bu kitabədə Akkad dilində yazılmışdır: “Anubanini, qüdrətli çar, Lullubum

çarı öz təsvirini və İştar ilahəsinin təsvirini Batir dağında həkk etdirdi”. Bu yazı

əsasında müəyyən olunmuşdur ki, Lullubi hökmdarı Anubaniniyə tabe olan torpaqlar

Urmiya gölündən Diyala çayının orta axarınadək uzanırdı.

Lillubilər də Arattalılar kimi Mesopotamiya şəhər dövlətləri ilə əlaqə

saxlayırdılar. Buradan mal-qara aparılaraq, ölkəyə taxıl gətirilirdi.

Lullubilər mixi yazılarına bələd idilər. Anubanninin “Daş sutunu” lullubu

ustaları tərəfindən yazılımışdı.

Lullubilər səma, bərəkət, məhəbbət, ay, günəş və s. Allahlara sitayış, edirdilər.

Səma allahı Anunilin adı birinci çəkilirdi.

E.ə.II minillikdə vahid Lullubium dövləti parçalanır və yerində xırda hakimiy-

yətlər yaranır. Mənbələr bu dövrdə “çoxlu lillubi hökmdarları” ifadəsini işlədir.

Kuti dövlət qurumu. E.ə.III minillikdə Urmiya gölünün qərb və cənubi- qərb

hissəsində kutu (və ya quti) tayfa birləşmələri var idi. E.ə. III minilliyin ikinci

yarısında kutilərin dövlət halında birləşməsi başlamışdı. Döyüşkənliyi ilə seçilən və

çoxlu əhalisi olan Kuti tayfa ittifaqı hətta Mesopataniyada gedən siyasi hadisələrə

müdaxilə etməyə başlamışdılar.

Kutilərin hökmdarlı Enridovazis Akkad üzərinə dəfələrlə hücum etmiş və Akkad

hökmdarı Naram-Suenin Şumerə hücumu zamanı şumerlərə kömək etmişdir. Hətta

Kiti hökmdarının şərəfinə Şumerlərin Nippur şəhərində mixi yazılı abidə qoyulmuş

və Enridavazir “Kutium və dünyanın dörd tərəfinin hökmdarı” adlandırılmışdır.

Sonralar kutilərin Mesopotamiyaya hücumları daha da aktivləşir. E.ə.2175-ci

ildə Mesopotaniyada hakimiyyət kutu sülalələrinin əlinə keçir. Demək olar ki,

burada kutilərin hakimiyyəti 100 ilə qədər davam etmişdir.

E.ə.III minilliyin sonlarında kuti hökmdarı Tirinanın dövründə kutilərin

hakimiyyətinə qarşı narazılıq başlayır. Üzük şəhərinin əhalisi hökmdara qarşı

çıxdılar. Muri şəhəri yaxınlığında qəflətən üsyançılar Trikan üzərinə hücuma

22

keçirlər. Kutilər məğlub olur və hökmdar əsir düşür. E.ə. 2104-cü ildə kutilərin

hakimiyyətinə son qoyulur.

E.ə.II minilliyin əvvələrində Urmiya gölü hövzəsində yaşayan turukku (turiki)

və su tayfaları siyasi fəaliyyətə başlayır. Onlar əvvəlki dövrlərdə Aratta, sonra isə

Kutium və Lullubium dövlətlərinin tərkibinə daxil idilər. Bu dövlət qurumları süquta

uğradıqdan sonra turukku və su tayfaları Mesopatamiya hadisələrinə müstəqil

surətdə qarışmağa imkan tapdılar. Turukkular Zaqros dağlarını aşaraq

Mesopotamiyaya daxil olurdular. Onlar Aşağı Zab çayına qədər gələrək hurrit

tayfaları ilə əlaqələrə girirdilər. Umimiyyətlə turukkular Assur dövləti üçün böyük

təhlükə mənbəyi idilər. Assur hökmdarı Şamşı-Adad (e.ə.1813-1781) turukkulara

qarşı hərbi yürüş təşkil edir, lakin bu tayfaların müdaxilələrinin qarşısını ala bilmir.

Turukkilər Assuriyanın Şərqə doğru hərbi təcavüzünü dayandıraraq tarixi

Azərbaycan torpaqlarını işğal təhlükəsindən qurtarmışdılar.

Manna dövləti. E.ə.I minilliyin əvvəllərində Cənubi Azərbaycanda, Urmiya

gölü hövzəsində mərkəzləşmiş dövlətin meydana gəlməsi üçün şərait yaranır.

Bu dövlət Manna adlanır. Manna ərazisində bir sıra xırda dövlət birləşmələri

mövcud idi və onlar xarici müdaxiləyə qarşı təkbaşına mübarizə aparırdılar. Manna

ərazisində əsas vilayətlər bunlar idi. Zamua, Mazuma, Gilzan, Alateye, Zikirtu, Andia

və s. Manna adı ilk dəfə e.ə.843-cü ildə Assur mənbələrində yad edilmişdir.Bu

mənbələrdə Manna əslində tayfa adını bildirirdi.

Urmiya gölünün cənubunda Zamua vilayəti yerləşirdi. Bu ərazi lulluların

məskəni olmuşdur. E.ə. IX əsrin birinci yarısında Zamua siyasi cəhətdən vahid

deyildi və bir neçə müstəqil vilayətlərə parçalanmışdı. E.ə. 880- ci ildə assur

hökmdarı II Aşşurnasirpal (e.ə.883-859) Zamua ölkəsinə hücum edir. Çoxlu xərac

toplayaraq geri qayıdır.

Assuriya hökmdarı III Salmanasar e.ə.857, 856-cı illərdə Mannanın Zamua

vilayətlərinə soxuldu və bir sıra şəhərləri tutdu.

E.ə 829-cu ildə III Salmanasar Manna hökmdarı Ualkinin (Udaki) hakimiyyəti

altında olan torpaqlara soxuldu.Paytaxt Zizru(sonralar İzirtu) tutulur.

23

Assur hökmdarı V Şamşi-Adad (e.ə.823-811 ci illər) Mannaya yürüşünü Zamua

torpaqlarından başladı və 300 yaşayış məskənini tutdu və dağıtdı.

Assuriyanın hərbi müdaxilələri Manna hökmdarlarını ölkəni vahid mərkəzdə

birləşdirməyə vadar edirdi.

E.ə.IX əsrin ikinci yarısında Urartu da Manna torpaqları hesabına ərazilərini

genişləndirməyə çalışırdı. Urartu Şərqi Anadoluda Van gölü (Türkiyə)yanında

yaranmış dövlət idi.Urartu hökmdarı İşpiuni və oğlu Menua e.ə. 812-ci ildə

Mannanın Meişta vilayətini ələ keçirir. Lakin çox çəkmir ki, Mannalılar Urartu

işğalçılarını qovub çıxarırlar.

E.ə.VIII əsrin birinci yarısında Assuriya siyası cəhətdən zəifləyir. Belə şəraitdə

Urartu fəallaşaraq Mannaya hücumlara başladı. Urartu hökmdarı I Argişti (e.ə.781-

760) bir neçə dəfə (yəni-e.ə.781-774) Manna torpaaqlarına soxuldu. Daha sonra II

Sarduri (e.ə.760-730) e.ə.750-ci ildə mannaya hücum etdi, e.ə.747-ci ildə

C.Azərbaycana soxuldu.

Assuriyada III Tiqlatpalasarın (e.ə.744-727) hakimiyyətə gəldikdən sonra dövləti

gücləndirməyə çalışdı. Mannada və başqa ölkələrdə Assuriyanın siyasi təsirini

artırmaq məqsədilə Urartu ilə toqquşmalı oldu. Manna hökmdarı İranzu (e.ə.740-

719) yaranmış siyasi vəziyyətdən bacarıqla istifadə etdi. Assuriya ilə Urartu

arasında gedən müharibələrdən istifadə edən İranzu itiril-miş torpaqları geri qaytara

bildi.

İranzu bütün Manna vilayətlərini mərkəzi hakimiyyətə tabe etdi və ölkədə

canişinlik sistemi yaratdı.Mannanın sərhədləri şimalda Araz çayı ilə, cənub və cənub

şərqdə Kassi ölkəsi, Pars və Lidiya ilə həmsərhəd idi.

İranzunun hakimiyyəti illərində Manna demək olar ki, Cənubi Azərbaycan-nın

sərhədlərində bərqərar oldu və Urmiya gölü hövzəsində ən qüvvətli bir dövlətə

çevrildi.

Urartu hökmdarı I Rusa (e.ə.730-714) işğalçılıq niyyətini həyata keçirmək

məqsədilə Mannanın Zigurtu vilayətinin canişini Metatti və başqa şəhərlər ilə sazişə

girdi. E.ə. 719-cu ildə Mannanın Şuandahul və Durdukka şəhərlərinin əhalisi

24

Metattiyə arxalanaraq İranzuya qarşı üsyana qalxdı. Assuriya hökmdarı ittifaqa sadiq

qalaraq üsyanı yatırdı.

İranzunun vəfatından sonra (e.ə. 719) oğlu Aza (e.ə.718- 716 ) hakimiyyətə

gəldi. Onun dövründə ölkə daxilində ixtilaflar gücləndi və dövlətdə parçalanma

təhlükəsi yarandı.Urartu hakimi Rusa bundan istifadə edərək e.ə 716-cı ildə Azaya

qarşı sui- qəsd təşkil edir və Aza öldürülür. Aza həlak olduqdan sonra onun qardaşı

Ullusunu (e.ə.716-680) Manna hakimiyyətinə sahib olur. Onun hakimiyyətə

gəlməsində Urartu hökmdarı Rusanın əli olmuş və bunun əvəzində ona 22 qala

hədiyyə etmişdi. Bundan qəzəblənən Assuriya çarı II Sarqon e.ə.716-cı ildə

Mannaya hücum etdi. Ullusunu paytaxt İzirtu şəhərini tərk edərək qaçdı, şəhər

tutuldu. İki il sonra, e.ə 714-cü ildə II Sarqon Mannaya daha geniş hücum çəkdi.

Onun məqsədi Mannanı Urartu təsirindən azad etmək və öz mövqeyini Mannada

möhkəmləndirməkdən ibarət idi. Bu hücumlardan sonra Manna uzun müddət

Assuriya lə ittifaqda sadiq qaldı.

VII əsrin birinci rübündə Qafqazdan Mannanın qərb və cənub-qərb vilayətlərinə

kimmer,sak tayfa birləşmələri gəlirlər və onlar Assuriya üçün böyük təhlükə təşkil

edirlər. Mannalılar Assuriya əleyhinə onlarla ittifaqa girərək Assur əsarətindən

qurtuldular. Manna hökmdarı Ahşeri (e.ə. 675-650) artıq müstəqil siyasət yürüdürdü.

Sonralar daxili ziddiyətlər nəticəsində Manna dövləti yenidən Assuriyanın

asılılığına düşür. Ahşeriyə qarşı üsyan baş verir və o, 650-ci ildə öldürülür.

Hakimiyyətə onun oğlu Ualli (e.ə. 650-630) gəlir. O, Assuriyanın vassallığını qəbul

edir. Ölkə getdikcə zəifləyir və 615-610-cu illərdə Midiyaya tabe edilir. Mannanın

adına son dəfə müqəddəs Bibliyada e.ə. 593-cü il hadisələrindən bəhs edilərkən rast

gəlinir. Bundan sonra Manna adına heç bir tarixi mənbədə rast gəlinmir.

E.ə.IX-VIII əsrlərdə midiya tayfalarının ilk siyasi itifaqı meydana çıxdı ki,

bunlar da gələcək Midiya dövlətinin rüşeymi idilər.

Manna dövlətinin paytaxtı İzurtu şəhəri olmuşdur. Hakimiyyətin başında

dayanan hökmdarın səlahiyyətləri geniş idi. Belə ki, o dövlətin daxili və xarici

siyasətini özü müəyyən edir, həmçinin dövrün siyasi hadisələrinə uyğun olaraq

25

dəyişdirirdi. Mannada hökmdarın yanında fəaliyyət göstərən Ağsaqqallar Şurası

məşvərətçi orqan idi.

Manna dövlətinin ərazisi vilayətlərdən ibarət idi. Onları hökmdarın təyin etdiyi

hakimlər və canişinlər idarə edirdilər.

Mannanın əhalisi əkinçilik, maldarlıq və müxtəlif sənətlərlə məşğul olurdu. Belə

ki, Azərbaycanın torpaqları və su ehtiyatları bol əkinçilik məhsulları yetişdirilməsinə

imkan verirdi. Azərbaycanın coğrafi şəraiti sayəsində həm dəmyə yerlərdə, həm də

suvarılan torpaqlarda əkinçilik inkişaf etmişdi. Quraqlıq rayonlarda bulaq və kəhriz

sularından istifadə olunurdu.

Həsənlidə aparılan qazıntı işlərinin nəticələri bölgənin iqtisadiyyatında

əkinçiliyin çox mühüm yer tutduğunu söyləməyə imkan verir. Burada iki və altı 157

cərgəli arpa, bir növ buğda və darı yetişdirilirdi. Digər tikintilər sırasında içərisində

müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsullarının qalığı olan anbarlar da aşkar edilmişdir.

Əkinçiliklə yanaşı, maldarlıq da təsərrüfatın ən mühüm sahələrindən biri idi.

Cənubi Azərbaycanın şimal-qərb hissəsi - Qaradağın ətəklərinin Muğan düzü ilə

qovuşduğu yerlər yaxşı qış otlağı olmuşdur. Zaqros dağları boyunca geniş təbii

otlaqlar vardır və burada ayaqaltı yemlə milyonlarla mal-qara saxlamaq mümkündür.

Manna ərazisində qaramal, davar, at saxlanılması mixi yazılardan bəllidir. Burada

köçəri (yaylaq-qışlaq) - maldarlıq inkişaf etmişdi, mal-qara yazda dağlara sürülür,

payızda vadilərə gətirilirdi. Manna çarlığının vilayətlərində atçılığa xüsusi, çox böyük

əhəmiyyət verilirdi. Kənd təsərrüfatında həm tunc, həm də dəmir toxalardan, dəmir

tiyəli oraqlardan istifadə edilirdi.

Metallurgiya və metalişləmə, dulusçuluq, daşişləmə, sümükişləmə, əyiricilik və

toxuculuq geniş surətdə inkişaf etmişdi. Əhali metal hasil etməyi və ondan əşyalar

qayırmağı çox yaxşı öyrənmişdi. Tunc məmulat həm təsərrüfatda, həm də hərbi işdə

geniş tətbiq olunurdu. Misdən tunc xəlitəsi almaq üçün aşqar kimi cürbəcür

metallardan istifadə edilirdi. Əsas aşqar kimi qalay işlədilirdi. Bu ərazidə qalayın

olmaması və görünür, onun fasilələrlə gətirilməsi sənətkarları xəlitələrin alınması

üçün qurğuşun, sürmə, arsen kimi əvəzedicilər işlətməyə məcbur edirdi. Zərgərlik

məmulatından mis, tunc, gümüş və qızıl boyunbağılar, sırğalar, bilərziklər, kəmərlər,

26

qızıldan, serdolikdən (əqiqdən), balıqqulağından düzəldilmiş çoxlu muncuq vardır.

Ağacdan yonulmuş atlı heykəlciyi Həsənlidə ağac oymaçılığı sənətinin inkişaf

etməsinin nümunəsidir. Həsənlidən həmçinin bir neçə müxtəlif parça qırığı, o

cümlədən zərif və cod parça qırıqları tapılmışdır. Tədqiqat nəticəsində müəyyən

edilmişdir ki, bu parçalar qoyun və ya keçi yunundandır. Parça əriş və arğac saplarını

bir-birinə keçirmə metodu ilə toxunurdu

Manna ərazisində yaşayış yerlərini iki qrupa bölmək olar: möhkəmləndirilmiş

şəhər-qalalar və onların ətrafında yerləşən məskənlər.

Allahlara ibadət etmək üçün məbədlər tikilirdi Yerli əhalinin dini baxışları

haqqında yazılı mənbələrin məlumatı son dərəcə məhduddur, bu qaynaqlarda Urmiya

gölü hövzəsinin qədim sakinlərinin sitayiş etdikləri allahların adı çəkilmir,

məbədlərin adı göstərilmir. Əldə olan bir neçə məlumat belə güman etməyə əsas verir

ki, mannalıların şəhərlərində ayrı-ayrı məbədlər varmış və bu məbədlərdə allahların

heykəlləri qoyulubmuş. Həsənli təpəsində qazıntı zamanı aşkara çıxarılmış şəhərin

Manna ərazisində mövcud olması cəmiyyətin yüksək sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni

inkişaf səviyyəsinə sübutdur.

E.ə. 550- e.ə.330 II Kir tərəfindən Midya Əhəməni dövləti.

VIII əsrin 70-ci illərində Midiya dövləti yaranır (Deyok). Lakin bu dövlət

Asuriya tərəfindən tez-tez basqınlara məruz qalırdı. E.ə.VII əsrin ortalarından sonra

Midiyada Assuriya ağalığına qarşı üsyan baş verir. Bu üsyana Kaştariti başçılıq

edirdi. İskitlərin köməyindən istifadə edən Assurlar Kaştaritini məğlub edirlər .

Midiyanın hökmdarı Kiaksar dövründə (625-585) Midiya daha da qüvvət-

lənərək Assur ağalığına nəinki son qoyur, hətta ona qarşı mübarizəyə başlayır. E.ə.

616-cı ildə Yeni Babilistanla ittifaqa girərək Assuriyaya hücuma keçir. 615-612-ci

illərdə Assuriyanın iri şəhərləri olan Aşşur, Arbela , Kalat və paytaxtı Nineviya zəbt

olundu. E.ə.604-cü ildə Assuriya imperiyası məhv edildi və torpaqları Midiya və

Babilistan arasında bölüşdürüldü.

Bundan sonra Astiaq Kiçik Asiyaya hücum edərək ilk Egey dənizi sahillərində

Orta Asiyadan İran körfəzinə qədər uzanırdı. Azərbaycan əraziləri də bu imperiyanın

tərkib hissəsi idi.

27

Astiaq (e.ə.585-550 ) hakimiyyətə ziddiyyətlərlə dolu bir vaxtda gəldi. Bu

dövrdə köhnə müttəfiq Babilistan ilə də münasibətlər kəskinləşir. Ölkə daxilindəki

farslar gizli fəaliyyətə başlayaraq Astiqa qarşı II Kir ilə əlaqə saxlayırlar. E.ə.553-cü

ildə II Kir Astiaqa qarşı mübarizəyə başlayır və e.ə. 550-ci ildə Ekbatan şəhəri

tutularaq Astiaqın hakimiyyətinə son qoyulur. Hakimiyyət fars Əhəmənilərinin əlinə

keçir. Azərbaycan Makedoniyalı İsgəndərin yürüşünə qədər Əhəmənilərin

hakimiyyəti altına düşür. E.ə. 530-cu ildə II Kir Azərbaycanın şimalında yaşayan

massagetlərə (Tomris) qarşı döyüşdə öldürülür.

Sonralar midiyalılar dəfələrlə əhəminilərin hakimiyyətindən azad olmaq üçün

farslara qarşı üsyanlar etmişdilər. Məs.e.ə. 522-ci ildə Qaumatanın üsyanı, elə həmin

il Fraortanın başçılığı ilə xalq üsyanları olmuşdur. Lakin imperiya bu üsyanları yatıra

bildi.

Qeyd olunduğu kimi Azərbaycan Mada çarlığı adı altında Əhəmənilərin bir

vilayəti kimi fəaliyyət göstərirdi. Lakin Mada çarlığı çox vaxt müstəqil siyasət

yeridirdi.

E.ə.331-ci ildə Qavqamella (İsgəndərin şərqdə udduğu ən böyük döyüş)

döyüşündə M.İsgəndər tərəfindən III Daranın başçılıq etdiyi İran Əhəməni imperiyası

dağıldıqdan sonra Mada hökmdarı Atropat Makedoniyalı İsgəndərin hüzuruna

gələrək baş əymişdir. Lakin Qavqamel (Cancal) döyüşündə Atropat iranlılara kömək

etdiyi üçün İsgəndər Atropatı vəzifədən kənarlalaşdırıb Oksadat adlı bir nəfəri

hakimiyyətə gətirir. E.ə.328-ci ildə münasibətləri qaydaya salan Atropat Kiçik

Madanın –Atropatenanın satrapı təyin olunur. Ellinizm dövründə, Atropatenada yunan

dili geniş yayılmışdır. Cənubi Azərbaycan tayfalarının və xalqlarının

– kuti, lullubi, mannalı və başqalarının madalılarla qaynayıb-qarışması nəticəsində yeni bir

etnos – madalıların üstünlük təşkil etdiyi atropatenalılar etnosu təşəkkül tapdı. 

Atropat böyük dövlət xadimi, məşhur siyasətçi idi. Onun yeritdiyi siyasət

nəticəsində Yunan-Makedoniya əsgərləri Azərbaycan ərazisinə soxulmadılar. Çünki,

Atropat böyük dövlət xadimi idi. Çox istedadlı siyasətçi və bir diplomat kimi Atropat

Aleksandrla hərbi mübarizənin faydasızlığını gözəl başa düşürdü. Buna görə də o,

müdriklik göstərərək, yunan-makedoniyalılarla danışıqlar aparmaq, onlara

28

yaxınlaşmaq, Şərqin yeni hökmdarının müxtəlif tədbirlərində iştirak etmək yolunu

seçdi. Lakin, nə olursa olsun, Atropat istilaçıların Atropatena ərazisinə soxulmasına

"yol vermədi".

Atropatena dövləti. E.ə 323-cü ildə Makedoniyalı İsgəndərin ölmündən sonra

Atropat daha müstəqil fəaliyyət göstərir. Atropatın adı mənbələrdə ilk dəfə e.ə. 331-ci

ildə baş vermiş məşhur Qavqamela vuruşması ilə əlaqədar çəkilir.

Strabon “Cografiya” əsərində göstərir: ” Midiya iki hissəyə bölünür. Birinci

hissə Böyük Midiya, o biri hissə Atropat Midiyasıdır. Bu öz adını sərkərdə

Atropatdan götürmüşdür. Atropatena hərbi qüvvə mənasında çox sanballı ölkədir,

çünki o,10000 süvari, 40000 piyada meydana çıxara bilər.”

Atropatena Azərbaycanın (Adərbayqan) elmə məlum olan ən qədim adlarından

biridir. İran mənbələrində “Adurbadaqan”, ərərblərdə “Adərbaycan”, ermənilərdə

“Atrpataqan” və şair formalarda əks olunmuşdur.

Atropatın dövründə ölkənin paytaxtı Qazaka şəhəri idi və onun sərhədlərinə

Cənubi Azərbaycan, İran Kürdüstanı və Araz çayından şimala toroaqlar da daxil idi.

Cənubi Azərbaycanın bütün ərazisi və Şimali Azərbaycan torpaqlarının xeyli hissəsi

bu və ya digər dərəcədə Atropatın hakimiyyəti altında idi.

Makedoniyalı İsgəndərin ölümündən sonra onun imperiyası dağılarkən Böyük

Midiya ərazisində Selevkilər dövləti yarandı (Selevk). Elə o, zamandan

Atropatenanın müstəqilliyi uğrunda da bu dövlətlər arsında mübarizə getmişdir. E.ə.

222-220-ci illərdə Selevki çarı III Antiox Atropatenə hücuma keçmişdi. Bu vaxt

Atropateni Artabazan idarə edirdi. Selevkilər burada güclü müqavimətə rast gəldilər.

Hətta Artabozan hücuma keçərkən düşməni təqib edib selevkilərin paytaxtı Selevkiya

şəhərinə qədər gəlmişdilər. Selevkilər məcbur olub müqavilə bağladılar.Bu

müqaviləyə əsasən Atropatenanın ərazisi xeyli genişləndi. Bu ərazilərə Ayrarat

vilayətinin baş şəhəri, olan Armavir, Araz vadisi də daxil olmaqla Kolxidaya qədər

vilayətlər daxil idi.

E.ə II əsrin əvvəlində Roma şərq hadisələrində fəal iştirak etməyə başlayır. E.ə

190-cı ildə III Antiox Maqnesiya yaxınlığında Roma ordusu ilə döyüşdə

məğlubiyyətə uğrayır.

29

E.ə.III əsrin ortalarında Selevklər dövləti dağılmağa başlayır. Belə bir şəraitdə

e.ə. 250-ci ildə Xəzər dənizinin cənub və cənub-qərbində Parfiya dövləti meydana

çıxır.(Paytaxt Aşqabad yaxınlığında olan Nisə şəhəri idi.)

Sonralar Parfiyalıalar ərazilərini Dəclə çayı vadilərinə qədər genişləndirmiş və

paytaxt Ktesifon olmuşdur. (Dəclə yaxınlığında) Ölkəni əsası I Arşak tərəfindən

qoyulmuş Arşakilər sülaləsi idarə edirdi.

E.ə.II əsrin ortalarında Arşakilər Selevkiləri məğlub edərək, dövləti məhv

etdilər. Təqribən e.ə.150-ci ildə Arşaki çarı I Mitridat Atropatenanı da özündən asılı

vəziyyətə salır. Bu vəziyyət eramızın III əsrinin ortalarına qədər davam etmişdir.

Lakin, Atropatena Parfiya dövründə nisbətən də olsa öz daxili müstəqilliyini

qoruyub saxlayırdı.

Beləliklə, Adərbayqan dövlətini idarə edən sülalə nümayəndələri barədə qəti

mülahizə yürütmək mümkün deyil. Adərbayqan müstəqilliyini saxlamağı hərbi

münaqişələrə qoşulmaqdan üstün tuturdu. Zəruri hallarda isə qonşuların köməyinə

gəlirdi. Eyni zamanda Arazın o tayına qədər (Naxçıvan, Paytarakan, Kaspiana)

uzanan torpaqları qorumaq, Armeniya hökmdarlarının təcavüzkar işğallarının

qarşısını almaq məqsədini güdən Adərbayqan dövləti öz varlığını və hüdudlarını

saxlamaqda Midiya hökmdarlarının qüdrətinə arxalanırdı. İranda Sasani dövlətinin

yaranması ərəfəsində Adərbayqan Midiyada Arşakilər sülaləsinin ağalığının şahidi

olaraq qalırdı.

Antik müəlliflər Adərbayqan əhalisinin müxtəlif ad altında yad etmişlər.

Hekatey Miletli (e.ə V əsr) Araz çayı sahilində mük tayfasını yerləşdirirdi. Mənşəyi

məlum olmayan mük etnonimi Muğan adında qalmışdır. Mük etnoniminin maq

(İranda kahinlərə verilən ad) sözü ilə eyniləşdirilməsi düzgün deyil. Herodot

Adərbayqanın ərazisi ilə əlaqədar kaspi, matien, mük, bəlkə də mard,mar tayfalarının,

Ktesi isə kadusi tayfalarının adlarını çəkmişdir. Strabon bu tayfalarla yanaşı amard,

anariak etnik adlarını da çəkmişdi.

Müklərlə qonşuluqda yaşamış, XIV satraplığa daxil olmuş digər mühüm tayfa

utilər idi. Bununla əlaqədar olaraq qeyd etməmək olmaz ki, Roma tarixçisi Pliniyə

görə, utilərin yaşadığı vilayət Araz çayı üzrə Atropatena ilə və məhz onun Mukana

30

bitişik olan hissəsində həmsərhəd idi. Herodotun "utilər" adı altında antik zamanlarda

və erkən orta əsrlərdə Qafqaz Albaniyasının Otenada (erməni müəllifləri "Utik"

adlandırırlar) yaşamış məşhur otenlər-utilər-udi tayfasını görmək lazımdır. Hazırda

yığcam halda Qəbələ və qismən Oğuz zonasında yaşayan udilər həmin tayfanın

qalıqlarıdırlar.

Kaspilər çox qədim və geniş yayılmış etnik törəmələrdən biri idilər. Şübhəsizdir

ki, Kaspi dənizinin adı onların adından yaranmışdır. Mövcud mənbələrə görə,

kaspilər bizim təsəvvürümüzdə əkinçiliyi, maldarlığı, sənətləri, ticarəti, habelə

gəmiçiliyi və dənizçiliyi yaxşı bilmiş xalq kimi canlanır.

Kadusilər Kaspi dənizinin cənub-qərb qismindən başlanmış Matiana

torpaqlarınadək olan kifayət dərəcədə geniş ərazidə yaşayırdılar. Antik müəlliflər

kadusilərin qonşularl kimi madalıları, matianalıları, albanları, karduxları, anariakları,

kaspiləri, (a)mardları, sakları, tapürləri, hirkanları və b. xatırladırlar.

Antik müəlliflər (Strabon, Plutarx, Ptolemey, Dion Kassi) Atropatenada kifayət

dərəcədə inkişaf etmiş şəhər həyatının olduğunu təsdiq edirlər. Fraaspa (Fraata,

Faraspa), Qazaka (Qanzaka), Fanaspa, Aqanzana və b. mühüm şəhərlər kimi

xatırlanılır.

Atropatenanın şəhərləri əkinçiliyi, maldarlığı və sənətkarlığı sahmanla aparan

təsərrüfat mərkəzləri idi. müəlliflərin məlumatlarında Atropatenanın münbit

torpaqlarından bəhs olunur. Belə ki, dağ yamaclarında torpaq bərəkətli, münbit və ən

məhsuldardır, çaylar və bulaqlarla zəngindir. Qədim müəlliflər həmin ərazidə

yetişdirilən mədəni bitkilər haqqında xeyli məlumat qoyub getmişlər. Məsələn,

Strabon bildirir ki, burada üzüm və əncir, habelə buğda bitir. Strabonun verdiyi

məlumat daha sonralar yaşayıb-yaratmış müəlliflər 230 tərəfindən də təkrar edilir.

Qaynaqlar Atropatenada arı balının olmasından danışmağa imkan verir. Qədim

müəlliflər Atropatena ərazisində taxıl əkilməsindən bəhs edirlər. Antik ədəbiyyatda

münbit məbəd torpaqları haqqında məlumat vardır. İçkilər hazırlanması haqqında

verilən məlumat da çox maraqlıdır. Strabon "atlar üçün ən yaxşı yem" olan yoncadan

bəhs edir. Antik müəllif bu otu "Midiya otu" adlandırır, çünki "o, Midiyada çox bitir"

31

Atropatenada maldarlıq da inkişaf etmişdi. Atçılıq təsərrüfat həyatında müəyyən

yer tuturdu Elian yazır ki, Kaspianada dəvə olduqca çoxdur, ən iri dəvələr ən böyük

at boydadırlar və gözəl yunları vardır: onların yunu çox zərifdir, belə ki,

yumşaqlığına görə hətta Milet yunundan da geri qalmır.

Ölkədə balıqçılıqla da məşğul olurdular. Qədim müəllifin dediyinə görə, "Kaspi

ölkəsində çox böyük bir göl vardır və o göldə şişburun adlanan balıqlar yetişir.

Onların uzunluğu hətta səkkiz qulaca çatır"

Keramika istehsalı təsərrüfatın ayrıca bir sahəsi idi. Mil, Muğan, Talış, Naxçıvan

və başqa yerlərin küp qəbirlərindən çıxarılmış gil məmulat Atropatenada keramika

istehsalının səviyyəsindən xəbər verir. Hətta mədənlərdə qızıl, gümüş, mis, dəmir,

Urmiyə gölündən düz çıxarılması haqqında məlumatlar vardır.

Albaniya dövləti. Azərbaycanın şimal vilayyətləri və Dağıstanın xeyli hissəsi

qədimdə Albaniya adlanırdı. Bir çox hallarda elmi və kütləvi ədəbiyyatda bu ölkəni

Qafqaz Albaniyası da adlandırırlar. Albaniyanın bir dövlət kimi formalaşdığı e.ə.IV-

III əsrlərdə ehtimal olunur. Paytaxtı Qəbələ, eramızın V əsrindən Bərdə şəhəri

olmuşdur. II əsrdə yaşamış yunan coğrafiyaşünası Klavdi Ptolomey yazır ki,

Albaniya şimalda Sarmatiya, qərbdə İberiya, cənubda Atropatena, şərqdə Kaspi

dənizi ilə həmsərhəd idi. Albaniyanın inkişaf etmiş bir çox vilayətlərinin adları

mənbələrdə verilir. Lpina, Uti, Kambisena, Şakaşena, Kabalaka (Qəbələ), Heceri,

Çola və s. Albaniyada yaşayan əhali tərkib etibari ilə çox müxtəlif idi. Ən iri tayfa

olan albanlar Xəzər dənizi sahilində yaşayırdılar və ən qədim etnos sayılırdılar. Alban

tayfaları isə şübhəsiz Cənubi Qafqazın cənub-şərq vilayətlərinin, əlbəttə Kür və Araz

çayları arasındakı ərazinin avtoxtonları hesab olunurlar. Antik səlnaməçi Arian

albanları e.ə. IV əsr hadisələri ilə əlaqədar yad etmişdir.

Albaniyanın ərazisində yaşayan əhali müxtəlif adlar daşıyan etnosların birliyini

təşkil edirdi. Burada sakasen, mük. uti, qarqar, ud, sovde, kaspi, qel, leq və s. adları

daşıyan əhali təmsil olunurdu. Eyni zamanda Albaniyada türk etnosları da

yaşayırdılar. Strabonun məlumatına görə Albaniyada 26 dildə danışan tayfalar

yaşayırdılar. Ola bilsin ki, albanlar bu ərazidə daha iri tayfa idi. Bəlkə buna görə

32

bütün ölkə Albaniya adlanmağa başlanmışdı. Lakin bu da tamamilə mümkün ola bilər

ki, bu tayfanın özü adını ölkənin adından almışdır.

Albaniya haqqında əsas mənbə Moisey Kalankatüklünün “Albaniya tarixi”

əsəridir. Burada alban əhalisinin əsasən əkinçilik, maldarlıq, bağçılıq, ovçuluq,

toxuculuq və ticarətlə məşğul olduqları göstərilir. Çox maraqlıdır ki, Albaniyada

quldarlıq münasibətləri üstünlük təşkil etmədi. Maddi nemətlər istehsalçıları icma

üzvləri idilər. Albanlar günəşə, aya sifayiş edirdilər. Qurban kəsməklə müşaiyət

olunan dini mərasimlər məbədlərdə icra olunurdu.

Strabon məlumat verir ki, Albaniya torpağında ağaclar becərilir; həmişəyaşıl

bitkilər haqqında da məlumat verilir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının emalında

işlədilən alətlər taxıl istehlakının səviyyəsini göstərir. Əhali dən daşlarından geniş

istifadə edirdi. Dən daşlarından əlavə, əl dəyirmanları da aşkar olunmuşdur.

Yaloylutəpədə qazıntı sahələrinin birində iki əl dəyirmanı daşı tapılmışdır.

Mingəçevirdə buğda və arpa qalıqları, Xınıslıda isə kömürləşmiş buğda və arpa

dənləri aşkar olunmuşdur. Buğda yumşaq və bərk sortlara mənsubdur, arpa

altıcərgəlidir. Həm yumşaq, həm də bərk buğdanın ayrı-ayrı növləri Azərbaycanın

müxtəlif yerlərində indiyədək yetişdirilməkdədir. Albaniya əhalisinin təsərrüfatında

maldarlıq nəzərə çarpacaq yer tuturdu. Əlverişli təbii şərait buna imkan yaradırdı. İlin

qızmar vaxtlarında mal-qara uca dağlarda yerləşən Alp çəmənliklərinə qalxır, qışın

soyuğunda düzənliklərə enirdi.

Qazıntılar nəticəsində dulus kürələrinin və çoxlu gil qabların tapılması sübut edir

ki, qədim Qafqaz Albaniyasında keramik məmulat istehsalı geniş yayılmışdı. Mis

filizi çıxarılan qədim mədənlərin mövcud olması, arxeoloji qazıntılar zamanı çoxlu

metal məmulat tapılması göstərir ki, qədim Qafqaz Albaniyasında əmək alətləri,

silahlar və bəzək şeyləri istehsalı yüksək sənətkarlıq səviyyəsində aparılırmış. Qədim

Albaniyada metaldöymə, metalda naxışaçma və qəliblərə metaltökmə geniş

yayılmışdı. Antik Albaniyada sənətlərin digər növləri də inkişaf etmişdi. Arxeoloji

material sümükişləmə və ağacişləmə sənətinin səviyyəsi haqqında mühakimə

yürütməyə imkan verir. Zərgərlik məhsullarının əksəriyyəti qədim Qafqaz

Albaniyasında istehsal olunurdu. Lakin gətirilmə məmulata da təsadüf edilir.

33

Məsələn, Yaloylutəpə tipli torpaq qəbirlərdən və Mingəçevirin katakomba

qəbirlərindən saf qızıldan hazırlanmış ayparaşəkilli sırğalar tapılmışdır.

Arxeoloji qazıntılar nəticəsində antik Albaniyanm bir çox yaşayış məskənləri

aşkar edilmişdir. Mingəçevir, Çuxur-Qəbələ, Xınıslı, Təzəkənd xarabalıqları bu

qəbildəndir. Mollakənd, Qalagah, Nüydü, Hacıhətəmli yaxınlığında və digər

rayonlarda qədim alban şəhərlərinin və məskənlərinin xarabalıqları kəşf edilmişdir.

Antik müəlliflər quru ticarət yollarından əlavə, dəniz və çay ticarət yollarından da

bəhs edirlər. Qonşu ölkələrlə ticarət münasibətlərinin artması sikkə tədavülünə gətirib

çıxarırdı. Azərbaycanın bütün ərazisində - Mingəçevirdə, Bərdədə, Füzulidə,

Çuxuryurdda, Yaloylutəpədə, Kür, Araz, Gəncəçay və başqa çayların sahilləri

boyunca yerləşən ərazidə arxeoloji qazıntılar zamanı çoxlu sikkə aşkar edilmişdir.

Sikkələr həm küp qəbirlərdə, katakomba qəbirlərdə, torpaq qəbirlərdə və digər

qəbirlərdə, həm də ayrıca dəfinələr şəklində bir neçə ədəddən bir neçə yüz ədədə

qədər tapılmışdır

Albaniya ərazisində tapılmış varlı və yoxsul zümrəyə məxsus yaşayış evlərinin

qalıqları və qəbirlərdə tapılmış əşyaların müxtəlifliyi cəmiyyətdə ictimai və əmlak

bərabərsizliyinin mövcudluğunu sübut edir. Albaniyada hökmdardan sonra ən

hörmətli adam baş kahin hesab olunurdu. Baş kahin əhalisi sıx olan böyük bir

müqəddəs əyalətə başçılıq edirdi, həmçinin məbəd qulları da onun ixtiyarında idi.

Albaniyada hakim zümrəyə əyanlar və kahinlər daxil idi. Aşağı zümrəyə

kəndlilər, sənətkarlar və tacirlər daxil idi. Kənd təsərrüfatı və sənətkarlıq sahələrində

çalışanların əksəriyyəti, ticarətlə məşğul olanların hamısı azad adamlar idi.

Alban dövlətinin tarixi erkən qaynaqlarda öz əksini tapmamışdır. Əsasən e.ə.I

əsrdən etibarən albanların siyasi həyatı barədə məlumatlar verilir.

Beləliklə e.ə.I əsrdə Romalıların şərqə hücumları dövründə albaniya əhalisi

aktiv siyasi fəaliyyətə başlayır. Romalılar sərkərdə Lukullun başçılığı altında e.ə. 69-

cu ildə öz düşmənləri Pont çarlığını (kiçik Asiyanın Qara dəniz sahillərində

yerləşirdi.) məğlub edərək Cənubi Qafqaz ərazilərinə soxuldular. Albaniya və

Atropatenanın başı üzərini böyük təhlükə almış oldu. E.ə.66-cı ildə Qney Pompeyin

34

rəhbərliyi altında Roma qoşunları hücum edərək Albaniyaya soxuldu. Pompey qışın

çıxmasını gözləyərək geniş hücum (3 istiqamətdən) planı hazırladı.

Alban hökmdarı Qroys (Uruz) Pompeyin niyyətini başa düşərək, düşmən üzərinə

hücuma keçməklə təşəbbüsü ələ almaq və Roma ordusunu hissə-hissə əzməyi qərara

alır.

Tarixçi Plutarx yazır:”... Qış Roma ordusunu yoxlayanda və romalılar Saturnalı

bayramını qeyd edən zaman albanlar 40 mindən az olmayan ordu ilə Kür çayını

keçdilər və onlara hücum etdilər.E.ə. 66-cı ildə İberuya sərhəddi yaxınlığında, Kür

çayı sahilində qanlı döyüş başladı. Alban döyüşçüləri düşməni sıxışdırsalarda da

romalılar onların hücumlarını dəf edə bildilər. Bu zaman barışıq imzalandı. Lakin e.ə.

65-ci ildə Pompey yenidən Albaniyaya hücuma keçdi. Kürün qolu olan Alazan çayı

sahilində romalıları 60 min piyada, 12 min nəfərlik süvari ordu gözləyirdi. Qoşunun

başında hökmdarın qardaşı Kosis dururdu. Qanlı döyüş romalıların qələbəsi ilə başa

çatdı. Kosis və onun süvariləri məhv oldular. Hökmdar Oroys dağlara çəkildi ki,

mübarizəni yenidən davam etdirsin. Lakin Pompey sülh yolu ilə albanları razı saldı.

E.ə.36-ci ildə Roma Antoni Parfiyaya qarşı çıxış etdi, lakin müvəffəqiyyət

qazanmadı. O, Armeniyanı tudu. Sərkərdə Kanidi Krassı burada qoyub Misirə

qayıtdı. Krass işğalçılıq müharibəsini genişləndirdi. Dion Kassi məlumat verirki, O

albanlara qalib gəldi və hökmdar Zoberi romalıların tətəfinə çəkdi,yəni Romanın

müttəfiqinə çevirdi.

Eramızın I əsrində Albaniyada hakimiyyət yerli hökmdarın əlində cəmləş-

mişdi.Albaniya Roma ilə yaxın dostluq münasibətləri saxlayırdı.

Lakin Roma imperatoru Neron 68-ci ildə Albanlara qarşı böyük yürüş təşkil etdi.

Onun bu yürüşü baş tutmadı, çünki Roma əhalisi üsyan edərək onu öldürdülər.

Bir müddət sonra 80-90-cı illərdə imperator Domisianın dövründə romalılar

hücum edərək xəzərin sahilinə qədər gəlib çıxmışdılar. Böyük daş (Qobustan )

dağının ətəyində Qafqazda ilk dəfə olaraq latın dilində yazı aşkar edilmişdir. Burada

yazılmışdır: İmperator Domisian Sezar Avqust Germanik. Yuli Maksim, Filminatın

XII leqionunun senturionu."

35

Albaniya Roma imperatorlarının təsiri altına düşmədi. İmperator Trayan (96-117

ci il) da Ön Asiyaya yürüş etdi. Trayan 115- ci ildə Armeniyanı Romanın əyaləti elan

etdi. Qaynaqlar qeyd edir ki, “ Albanların ərazisi toxunulmaz qaldı. Belə bir şəraitdə

albanlar öz torpaqlarının sahibi idilər. Armeniya hökmdarlarrının işğallarına son

qoyuldu. Roma imperatoru Adrian (117-138-ci illər) albanlar ilə dostluq

münasibətləri saxlayırdı.

Bütün bu hücumlara baxmayaraq romalılar Atropatena və Albaniyanı öz

hakimiyyətləri altına ala bilmədilər. Bu ölkələrdə yaşayan xalqlar və tayfalar öz

istiqlaliyyətlərini qoruyub saxlaya bildilər. Adərbayqan vaxtaşırı gah Sələvkilərə,

gah da parflara tabe olmuş, lakin çox vaxt müstəqil idarə üsulunu saxlamışdı. 226- cı

ildə İranda parfların (Arşaki sülaləsinin) hakimiyyətinə son qoyuldu. Hakimiyyətə

Sasanilər sülaləsi gəldi və Azərbaycan yeni siyasi mərhələyə qədəm qoydu.

36

MÖVZU III

Azərbaycan erkən orta əsrlərdə

P l a n:

1. III-V əsrlərdə Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin inkişafı.

Feodal torpaq mülkiyyətinin yaranması.

2. Sasani işğalı və ona qarşı xalq azadlıq hərəkatı. Məzdəkizm

3. VI-VII əsr Azərbayan dövlətləri. Mədəniyyətin inkişafı.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan tarixi. VII-cilddə, II-ci cild, Bakı, 1998. səh. 84-118.

2. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, 1998. səh. 10-12.

3. Azərbaycan tarixi. Bakı, 1994. səh. 170-231.

4. Qasımova S.0. Azərbaycan III-VIII əsrlərdə. Bakı. 1992.

5. Məmmədova F. Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi

coğrafiyası. Bakı, 1986.

6. Osmanov F.L.Qafqaz Albanıyasının maddi mədəniyyəti. Bakı,

1991. səh. 9-12.

37

III-V əsrlərdə Azərbaycanda fedalizmə xas iqtisadi münasibətlər bərqərar oldu.

Məhsuldar qüvvələrin və istehsal münasibətlərinin tədricən inkişafı feodal istehsal

üsulunun yaranmasına şərait yaratdı. Feodal münasibətləri birdən-birə

yaranmamışdır, hələ özündən əvvəlki quruluşun dövründə rüşeym kimi yaranmış və

inkişaf etmişdi.

Əmək alətlərinin təkmilləşməsi və onların hazırlanmasında dəmirin tətbiqi

əkinçiliyin və sənətkarlığın inkişafına geniş inkişafına, əmək məhsuldarlığının

artmasına səbəb oldu. Taxıl sahələrinin becərilməsi genişləndirildi, müxtəlif sənət

növləri yarandı və inkişaf etdi. Ticarət yollarına yaxın ərazidə və şəhərlərdə mal

mübadiləsi və ticarəti vüsət aldı.

Tədricən torpaq sahibliyinin yeni, özünəməxsus cəhətləri meydana gəldi.

Əvvəllər torpaq hökmdara, dini qurumlara, ayrı-ayrı quldarlara mənsub idi. Bu

torpaqlarda qul və məcburu adamların əməyindən istifadə edilirdi. Belə işçilərin

əməyə marağı sönür, nəticədə əmək məhsuldarlığı azalırdı. Ölkədə baş verən siyasi

dəyişikliklər iqtisadiyyatın inkişafına xeyli ziyan vurur, torpağın müəyyən yüksək

təbəqələrin əlində cəmləşməsinə şərait yaradırdı. Hökmdar və onun ətrafı torpaq

sahibkarlarına çevrilirdilər. Həmin torpaqlar xidmət əvəzi olaraq hərbçilərə və dövlət

adamlarına paylanılır və hədiyyə verilirdi. Xüsusi xidmət adamlarına paylanılan belə

torpaqlar “feod” adlanırdı. (Mülk). “Fodalizm” adı da buradan yaranmışdır.

Feodalizm dövründə iki sinif–feodal və kəndli sinfi yarandı. Kəndlilər əsas

istehsalçı qüvvəni təşkil edirdi. Bu kəndlilərin bir çoxu getdikcə var-yoxdan çıxaraq

yoxsullaşır, bir qismi isə varlanaraq torpaq mülkiyətçisinə çevrilirdilər.Ölkədə baş

verən siyasi hərc-mərclik, hakimiyyətin Sasanilərə tabe edilməsi, dini mübarizə

yoxsulların sayını daha da artırır, feodalların isə varlanmasına şərait yaradırdı.

Feodal torpaqlarında kəndli əməyindən geniş istifadə olunurdu. Kəndli feodaldan

asılı vəziyyətdə idi. Kəndli torpağı becərməli, məhsulun müəyyən hissəsini torpaq

sahibinə verməli idi. Kəndli eyni zamanda müxtəlif mükəlləfiyyətləri yerinə yetirməli

idi.

Azərbaycanda feodal münasibətlərinin yaranması məhsuldar qüvvələrin inkişafının

nəticəsi idi. Lakin ölkəmizin ərazisində feodal münasibətlərinin yaranması və

38

formalaşması prosesi bərabər getmirdi, bəzi yerlərdə feodalizmdən əvvəlki münasibətlər

qalmaqda idi.

Azərbaycanda feodal münasibətlərinin inkişafı feodalizmin ümumi qanunlarına

əsaslanırdı. Lakin onun Avropa ölkələrindəki feodalizmdən fərqli xüsusiyyətləri də var

idi. Belə ki, Azərbaycanda feodalların şəxsi təsərrüfatı demək olar ki, yox idi. Təsərrüfat

düzəltmək onlar üçün əlverişli deyildi. Çünki süni suvarma tələb olunurdu.

Asılı kəndlilərin vəziyyəti nə qədər ağır olsa da, onlar şəxsən asılı yəni təhkimli

deyildilər.

Avropada feodal cəmiyyəti V əsrin sonlarından XV əsrin sonlarına qədərki dövrü

əhatə etdiyi halda, Azərbaycanda bu cəmiyyət daha erkən-III əsrdən başlamış XIX əsrin

ikinci yarısınadək davam etmişdir.

Azərbaycanda əhalinin əsas kütləsini kəndlilər təşkil edirdi. Sasanilər dövründə

əhali 4 sosial təbəqəyə bölünürdü.

1.kahin ( asravan) 2. döyüşçü (arteştaran) 3. Mrzə (dipiran)

4. Vergi verən (vastrioşan)

Axırıncı təbəqə ən ağır can (qezit) və torpaq (xaraq) vergisi verirdi. Sənətkar və

tacirlər də vergi verirdilər.

Erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda gedən ictimai-siyasi və iqtisadi proseslər

Sasanilər dövləti ilə bağlı idi. Odur ki, Sasanilərdə tədbiq edilən feodal torpaq

mülkiyyəti formaları və vergilər Azərbaycanda da tədbiq edilirdi. Torpaq üzərində

xüsusi feodal mülkiyyəti Albaniyada iki formada mövcud idi:

a) İcma torpaq sahibliyinin dağılması nəticəsində meydana çıxmış şərtsiz və ya irsi

torpaq sahibliyi (dastakert);

b) Torpaqların dövlət tərəfindən vassal xidməti müqabilində müvəqqəti olaraq

paylanması nəticəsində meydana gəlmiş şərtsiz torpaq sahibliyi (xostak)

Feodal torpaq mülkiyyətinin bu iki forması ilə yanaşı məbəd və eləcə də icma və

xüsusi kəndli mülkiyyəti də mövcud idi.

V əsr alban səlnaməçisi Movses Xornilinin verdiyi məlumata görə Albaniya

əhalisi bu dövrdə hakim sinif olan feoddalara (azatlara) və maddi nemətlərin

39

istehsalçısı olan kəndlilərə (sinakanlara) bölünürdü. Hakim sinfin nümayəndələri

naxarar, naxapet, azqapet və s. terminlərlə ifadə olunurdu.

Getdikcə mərkəzləşən dövlətdə hökmdarın (İsxan) hakimiyyəti gücləndi. O,

ölkənin həm dünyəvi, həm də dini hakimi kimi qanunvericilik hüququna malik idi.

O, həm də hərbi qüvvələrin başçısı sayılırdı.

Mənbələrin məlumatına görə feodal münasibətlərinin inkişafının ilk dövrlərində

əsas istismar formasnı natural şəkildə toplanan vergilər təşkil edirdi. Albaniyada

toplanan vergilər bunlar idi. Can vergisi-has, kilsə onda biri-tasanord, məhsul

vergisi–ptix və s. Afropatendə də 20 yaşından 50 yaşına qədər bütün kişilərdən can

vergisi –cizyə alınırdı. Bu vergini verə bilməyənlər qula çevrilirdilər.

Vergilərin ağırlıığı əhalinin vəziyyətini çətinləşdirir, xırda torpaq sahiblərinin

vergini ödəyə bilməməsi üzündən torpaqlarını satmağa məcbur olurdular. Beləliklə,

torpaq iri əyanların əilində cəmləşirdi. Bu dövrdə Atropatena və Albaniyada az da

olsa qul əməyindən istifadə olunurdu. Lakin göstərmək lazımdır ki, kəndli nəqdər

pis vəziyyətdə yaşasa da, torpağını itirsə də, feodaldan tam asılı və ya təhkimçi

düşmədi.

Məhsuldar qüvvələrin artması, feodal münasibətlərin inkişafı və

möhkəmlənməsi nəticəsində şəhərlərdə əkinçiliklə əlaqəni kəsmiş azad sənətkarlar

meydana çıxırdı. Bunlar xırda alverçilərlə birikdə xüsusi zümrədə birləşirdilər.

Mənbələr sənətkarlığın inkişaf etdiyini təsdiq edirlər. Bu mənbələrdə dulusçu,

dərzi, xalçaçı, dəmirçi, dabblaq, zərgər və bənnaların adları çəkilir. Azərbaycanın

Mingəçevir, Qəbələ və Şamaxı kimi şəhərində bu sənət növlərinin inkişaf etyini sübut

edən mənbələr aşkar edilmişdir.

Azərbaycanda feodal münasibətlərinin yaranması məhsuldar qüvvələrin

inkişafının nəticəsi idi. Lakin ölkəmizin ərazisində feodal münasibətlərinin yaranması və

formalaşması prosesi bərabər getmirdi. bəzi yerlərdə feodalizmdən əvvəlki münasibətlər

qalmaqda idi.

Azərbaycanda feodal münasibətlərinin inkişafı feodalizmin ümumi qanunlarına

əsaslanırdı. Lakin onun Avropa ölkələrindəki feodalizmdən fərqli xüsusiyyətləri də var

40

idi. Belə ki, Azərbaycanda feodalların şəxsi təsərrüfatı demək olar ki, yox idi. Təsərrüfat

düzəltmək onlar üçün əlverişli deyildi. Çünki süni suvarma tələb olunurdu.

Asılı kəndlilərin vəziyyəti nə qədər ağır olsa da, onlar şəxsən asılı yəni təhkimli

deyildilər.

Avropada feodal cəmiyyəti V əsrin sonlarından XV əsrin sonlarına qədərki dövrü

əhatə etdiyi halda, Azərbaycanda bu cəmiyyət daha erkən- III əsrdən başlamış XIX əsrin

ikinci yarısınadək davam etmişdir.

2. 226-cı ildə İranın cənubunda yerləşən Pars vilayətinin Sasan nəslindən olan

hökmdarı Ərdəşir-Papakan Parfiyanın sonuncu hökmdarı V Artabanı (Arşakilərin

hakimiyyətinə son qoyuldu) məğlub edərək, özünü İran şahənşahı elan edir. Beləliklə

paytaxt Ktesifon olmaqla Sasani (İran) imperiyası yaranır. Parfiya dövlətindən asılı

olan Atropatena yenidən öz müstəqilliyini itirərək, 227-ci ildə Sasanilər dövlətinin

tərkibinə qatıldı.

I Ərdəşir dövlətə tabe olan ölkələri canişinliklərə bölür. Azərbaycan da cani-

şinlik sisteminə daxil olur. Lakin ilk əvvələr Atropatena və Albaniya tam asılı vəziy-

yətdə deyildilər. Sonralar I Şapur dövründə (241-272) Sasanilərə tabe olan ölkələr

içərisində Azərbaycanın (Adurbaden və Albaniya ) da adı çəkilir. Atropaten Sasa-

nilər dövlətinin ən mühüm əyalətlərindən biri hesab olunurdu. Bu onun iqtisadi

əhəmiyyəti ilə bağlı idi. Məhz buna görə də Tavreş (Təbriz) sasanilərin baş

şəhərlərindən birinə çevrilmişdi. IV əsərdən Atropatena iqtisadi yüksəliş keçirirdi.

İran, Çin və Hindistana gedən ticarət yolları buradan keçirdi. Sasanilər Atropatenadan

öz orduları üçün əsgər də toplayırdılar. Sasanilər Atropatendən əsgər də toplayırdılar.

Sasanilər öz mərkəzi hakimiyyətlərini mökəmlətmək üçün Zərdüşt dinini

dövlət dini kimi qəbul etdilər. Bu həm də ona görə idi ki, İran imperiyası ərazisində

xristianlıq geniş yayılırdı. Xristianlıq isə sasanilərin düşməni olan Roma

imperiyası, sonralar Bizans imperiyasının rəsmi dövlət dini sayılırdı. I Şapur

Zərdüştiliyi geniş yaymaq haqqında əmr vermişdi. Zərdüşt kahinləri dövlətin

həyatında böyük rol oynayırdılar. Kahinlərin ixtiyarında külli miqdarda torpaq

sahələri cəmlənmişdi.

41

Atropatenanın Qazaka şəhərindəki atəşpərəst məbədi baş məbəd hesab olunurdu.

Şahlar taxta çıxandan sonra Ktesfondan buraya, məbədi ziyarətə gəlməli idilər.

Ümumiyyətlə zərdüşt ruhaniləri dövlətin həyatında mühüm rol oynayır, iri torpaq

sahiblərinin mənafeyini müdafiə edir və özləri də kəndliləri istismar edirdilər. Təkcə

Qazaka məbədinin torpaqların da 10 min nəfərə qədər kəndli işləyirdi.

IV əsrdə Albaniya dövlətinin ərazisi şimaldan Qafqaz dağlarından Araz

çayınadək, qərbdən İberiyadan Xəzər dənizinədək uzanırdı. Ölkənin vilayətləri: Çola,

Lpina, Şəki, Kambisena, Həcəri, Uti, Arsax, Paytakaran və Syünik daxil idi. İndiki

Dərbənd şəhərinin yerləşdiyi ərazidən təxminən Beşbarmaq dağına qədər Xəzər

dənizi böyunca Çola vilayəti uzanırdı. Üzüm, meyvə və taxılla zəngin idi. “Dəmir

qapı” və ya alban qapıları keçidi burada yerləşirdi. Albaniyanın şimal-şərqində dağlıq

Şəki vilayəti yerləşirdi. Toxuculuq, ipək parça istehsalı mərkəzi hesab olunurdu. Çola

ilə Şəki arasında Lpina vilayəti başdan-başa qoz-fındıq ağaclarından ibarət olan

meşələrlə əhatə edilmişdi. Albaniyanın paytaxtı Qəbələ burada yerləşirdi. Tarixi

vilayət sayılan Uti Kürün sağ sahilində şəqrdən Paytakaranla, cənubdan isə Arsaxla,

şimalda Kür çayı ilə, qərbdə isə İberiya ilə həmsərhəd idi. Uti vilayətində dənli bitki

becərilir, qaramal saxlanılır, yun və pambıq parçalar hazırlanırdı. Çoxlu zeytun ağacı

bitirdi. Paytakaran vilayəti indiki Azərbaycan Resplikasının cənub-şərqində yerləşib,

Xəzər dənizinin sahillərinə qədər uzanırdı. Mil və Muğan düzlərinin bir hissəsini

əhatə edirdi. Çoxlu qoyun sürüləri saxlanılır, Kür və Araz çaylarından balıq tutur,

duzlayır, qurudurdular. Tarixi Arsax vilayəti sağsahil Albaniyanın (inliki Qarabağın

dağlıq hissəsi və Mil düzü) vilayətlərindən ibarət idi. Əhalisi türksoylu albanlar,

qarqarlar, hunlar və xəzərlərdən ibarət idi. Məhsuldar düzənliklərində və çay

vadilərində dənli və texniki, bostantərəvəz bitkiləri becərilir, üzümçülük inkişaf

etdirilirdi. Albaniyada azad sənətkarlar meydana gəlirdi. Toxuculuq üçün başlıca

xammal, yun, kətan, ipək və pambıq sayılırdı. Albaniya sənətkarları metaldan

müxtəlif silahlar, bəzək əşyaları, məişət avadanlığı hazırlayırdılar. Ağac və dəri

emalı, daşyonma sənəti də inkişaf etmişdi.

Təxminən e.ə. II əsrdə Albaniyanın hökmdarı Aran (türkcə “ərən, cəsur, qoçaq,

mərd”) olmuşdur. Aran Araz çayından tutmuş İberiyanın sərhədlərinə kimi,

42

Albaniyanın düzən və dağlıq ərazisini idarə edirdi. Ölkə hökmdar Aranın mülayim

xasiyyətinə və ona verilən ağu -“yaxşı, xoş”- adına görə Ağuan (Albaniya)

adlanmışdır. Eramızın I əsrində Albaniyanı yerli hökmdarlar idarə edirdilər. Eramızın

I əsrində alban Arşaki (Parfiya Arşaki sülaləsindən fərqli olaraq Albaniya Arşakilər

sülaləsi mənşəcə türk idi) nümayəndəsi I Cəsur Vaçaqan Albaniyanın bütün

vilayətlərini birləşdirərək, vahid-mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratdı. Arşakilər sülaləsi

VI əsrin əvvələrinədək Albaniyanın müstəqilliyini qoruyub saxlamışlar.

Sasanilər Atropeteni tabe edəndən sonra Albaniya və İberiyaya da hücumlar

etdilər. Uzun mübarizədən sonra bu ölkələr də Sasanilərin tabeçiliyinə düşdülər.

Azərbaycan eyni zamanda Romalıların da işğalçılıq planlarında var idi. IV əsrdə

Roma ilə Sasanilər arasında Cənubi Qafqaz uğrunda uzun sürən müharibələr

başladı.

Atropatena da İran–Roma müharibələri meydanına çevrilmişdi. Buraya yunan–

erməni qoşunları, hun və alan tayfalarıda dağıdıcı yürüşlər etmişlər. Xüsusilə

Armeniya hakimləri Albaniyanı işğal etməyə cəhd edirdilər. Onlara qarşı Albaniya-

nın Paytakaran hökmdarı Sanatürk (Sanasen) ciddi müqavimət göstərmişdi. (298-

338). O, bu mübarizədə Sasanilərə arxalanırdı. Sanatürk 337-ci ildə 30 minlik

qoşunla Armeniyaya yürüş etmişdi. O, Armeniyanın paytaxtı Valarşapatı tutaraq

oranı bir il öz hakimiyyətində saxladı. Lakin 338-ci ildə yunan və iber qoşunlarının

köməyi ilə erməni sərkərdəsi Vaçe Mamikonyan Sanatürkün dəstələrini məğlub etdi.

Sanatürk hunları və şimal tayfalarını ittifaqa cəlb etmişdi. Onun həlakından sonra

şimal tayfaları (hunlar, basillər, alanlar) Dərbəndi keçərək Albaniyada məskən

saldılar. II Şapur albanların köməyinə gəlmədi.O, Albaniyada sasanilərə sadiq

hökmdar görmək istəyirdi.

İran şahı II Sapur (309-379) Albaniyada özünə sadiq hökmdar görmək istəyirdi.

Bu zaman yeni Alban hökmdarı Urnayr (359-371) siyasi səhnəyə çıxdı. Urnayr həm

də II Şapurun bacısının əri idi. Ona görə də Sasanilərələ Albaniya arasında

müttəfiqlik siyasəti üstünlük təşkil edirdi.

43

Məs. Ermənistana qarşı döyüşlərdə Urnayr Sasanilərə kömək edirdi. (Movses

Xorneli) Maisey Kalankatulu yazır ki, Albaniya hökmdarı “Armeniya daxilində qələ-

bə bayrağını qaldırdı.”

Beləki, II Şapur Ermənistana havadarlıq edən romalılara qarşı yürüş təşkil etdi.

359-cu ildə Amid yaxınlığında döyüş başlandı. Alban hərbi dəstələrinin başında

Urnayr dayanırdı. Adərbayqanın Naxçıvan şəhərini ordunun düşərgəsinə

çevirmişdilər. Amid döyüşü II Şapurun qələbəsilə başa çatdı. Bir sıra vilayətlər, o

cümlədən Arsax (ind.DağlıqQarabağ), marların (ind.Naxçıvan), kaspların (Kaspiana)

ölkəsi, İberiya vilayətləri və.s. yenə də sasanilərin hakimiyyəti altına keçdi. Çox

gümanki, Albaniyanın torpaqlarının işğalı Ermənistan hökmdarları Tiranın və

Arşakın II Şapur ilə müttəfiqliyi dövründə, yəni 342-350 ci illər arasında baş

vermişdi.

Armeniyada Pap hakimiyyətə gələndən sonra Roma imperatoru Valent orada

Roma təsirini bərpa etmək istədi. Buna görə II Şapur Armeniyaya yenidən qoşun

çəkdi. 371-ci ildə Dzirav çölündə döyüş başlandı. Alban hökmdarı Urnayr Sasanilərin

müttəfiqi kimi çıxış edirdi. Bu döyüşdə Roma ordusunun köməyilə erməni dəstələri

qalib gəldi. Erməni sərkərdəsi Muşeq Azərbaycan ərazisinə hücum çəkdi, əhaliyə

divan tutdu. Albaniya Uti, Şakaşen, Girdiman, Kolt vilayətlərindən məhrum oldu.

Urnayrdan sonra hakimiyyətdə olan II Vaçaqan, Mirhavan, Satoy və Asay (371-

430-cu illər) dövründə yerli hakimiyyət məhdudlaşdırıldı. Sasanilərdən asılı olmaq

yerli əhalidə mübarizə əhvali-ruhiyyəni artırdı, Sasanilər hər şeydən əvvəl

Albaniyaya strateji cəhətdən çox qiymət verirdilər. İranlılar Albaniyada çoxlu

istekamlar tikirdilər. Sasanilər hər şeydən əvvəl Alban qapılarını (Dərbənd keçidi)

möhkəmlətmək, öz şimal sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək istəyirdilər.

Çünki Şimali Qafqazda yaşayan köçərilər Dərbənd keçidi vasitəsilə İrana hücumlar

edirdilər.

V əsrdə köçəri tayfaların hücumları daha da güclənir. Bu hücumlardan

qorunmaq üçün Sasanilər Alban qapıları (Dərbənd) ərazisində əvvəl torpaq sədlər,

Şah II Yezdəqird (438-457) dövründə daşlardan nəhəng divar çəkildi. Bu səddin

çəkilməsinin ağırlığı yerli əhalinin üzərinə düşürdü. Moisey Kalankatulu yazırdı:

44

“İran şahları Qafqaz dağları ilə böyük Şərq dənizi (Xəzər) arasında böyük binanı

tikmək üçün memarlar toplamaq, müxtəlif materiallar axtarmaqla ölkəmizi taqətdən

salmışdılar”.

Sasanilər ölkənin daxilində öz qarnizonlarını yerləşdirmək üçün Beyləqanda,

Bərdədə, Şəmkirdə, Şamaxıda, Dərbənddə qalalar tikdirdilər. Eyni zamanda Sasanilər

bu yerlərə Fars dillərində danışan əhalidə köçürürdülər. Sasanilər həm də yerli əhali

üzərinə ağır vergilər qoymuşdular. (xərac, qezit və s.) Bu istisnmara dözə bilməyən

əhali ilk dəfə 450-ci ildə sasani zülmünə qarşı mübarizəyə qalxdı. Həmin il Xalxal

yaxınlığında (Qazax ərazisi) üsyançılar sasaniləri məğlub etdilər. Şah II Yezdəgird

vəzir Mehr Nersexin başçılığı altında üsyanı yatırmaq üçün qoşun göndərdi. 451-ci il

mayın 26-da Avaray gölündə (Maku yaxınlığı) şah ordusu üsyançıları məğlub etdi.

Sasanilər tərəfindən hunlar, kateşlər və qellər də iştirak edirdi.

II Vaçe İranda baş vermiş siyasi hadisələrdən istifadə edərək Albaniyada

xristianlığı yaymaq məqsədilə sasani hakimiyyətinin tabeliyindən çıxdı.

II Vaçenin başçılığı altında da üsyan 460-cı il də baş vermişdi. Üsyançılar

Dərbənd qalasını ələ keçirərkən, Dağıstanda yaşayan dağlı tayfaları ilə ittifaq

bağladılar. Bunu görən Sasani şahı Füruz (459-464) hun tayfalarını öz tərəfinə

çəkərək üsyançılara qarşı onlardan istifadə etdi. 462-ci ildə hunlar (haylandur)

Albaniyaya soxuldular. Bir il uzanan bu müharibə II Vaçenin 463-cü ildə

hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması ilə başa çatır. II Vaçedən sonra 30 il ərzində

Albaniya öz müstəqilliyini itirdi və sasanilərin təyin etdiyi mərzbanlar tərəfindən

idarə edilməyə başlandı. Moisey Kalankatulu yazırdı: ”Vaçedən mömin Vaçaqana

kimi 30 il müddətinə Albaniya hökmdarsız qaldı. 493-cü ildə İran Şahı Kavadın əmri

ilə III Vaçaqan Albaniya hakimiyyyətinə gəldi. III Vaçaqan (493-510) ilk növbədə

Albaniyada xristianlığı geniş şəkildə yaymağa başladı. O, 498-ci ildə Aguen kilsə

məclisi çağırdı və xristian dininə aid qanunlar qəbul etdi. Lakin xristianlıq

Albaniyada geniş intişar tapa bilmədi. 510-cu ildə III Vaçaqanın ölümündən sonra

Sasanilər buradakı dövlət qurluşunu ləğv etdilər. Albaniyada Sasani mərzbanlarının

uzun müddətli (510-629) hökmdarlığı dövrü başladı. I Xosrov Ənuşirəvan (531-579)

dövründə Adərbayqan, Albaniya, İberiya və Armeniya bir məzbanlıqda (canişinlik)

45

birləşdirildi. 628–ci ildən Azərbaycan Xəzər xaqanlığının işğallarına məruz

qalmışdır. Buradan xəzərlər Tiflisə tərəf istiqamət götürürlər. 628-ci ildə II Kavad

Şiruyənin vəfatından sonra Albaniya türk xaqanlığının hakimiyyəti altına keçir. 632-

ci ildə İranda hakimiyyətə III Yezdəgird (632-651) gəldi. Bu müddətdə Albaniya

Türk xaqanlığının canişini tərəfindən idarə olunurdu.

Sasanilərin hakimiyyətinin ilk illərində İranda yeni dini təlim–manixeyçilik

yayılmağa başladı. Bu təlim Mani (216-276) tərəfindən təbliğ olunurdu. Təlimə görə

dünyada işıq və qaranlıq arasında mübarizə gedir. Dünya şeytan əməlləri ilə doludur.

İnsan ilk növbədə şər ünsürlərdən azad olmalıdır. Hakimiyyətə can atmamalıdır. Şər

qüvvələrə uzaqlaşmağa çağıran Mani istismar olunan zəhmətkeşlərin gününə yanırdı.

Bu təlim tezliklə İrandan tutmuş Roma imperiyasının ucqarlarına, şərqdə isə Orta

Asiyaya qədər yayıldı. 276-cı ildə Mani edam edilir. III əsrin sonlarında İran və

Romada Bundov manixeyçiliyi təbliğ edir. Bu təlimin Sasanilərə qarşı məzdəkilər

hərəkatına böyük təsiri olmuşdu. 481-ci ildə başlanan bu hərəkata Məzdək Bəmdad

oğlu rəhbərlik etmişdir.

Məzdəkilər təliminin əsas müddəaları ədalətli cəmiyyət qurmaq, insanlar

arasında əmlak bərabərliyi yaratmaqdan ibarət idi. I Kavadın (488-531) hakimiyyəti

illərində Məzdəkilər hərəkatı daha da geniş vüsət alır.

Xalq üsyanlarından ehtiyat edən və əyanların qüdrətini sarsıtmaq məqsədi

güdən I Kavad əvvələr Məzdəkilərə qəyyumluq edirdi. Hətta aclıq zamanı Məzdəkin

məsləhəti ilə Kavad dövlətin taxıl anbarlarını əhalinin üzünə açır. Məzdəkin fikirincə,

“Əmlak insanlar arasında bölüşdürülməlidir. İnsanların hamısı allahın qulları və

adəmin övladlarıdır. Kim ehtiyac hiss edirsə, qoy bir-birinin əmlakından istifadə

etsin, belə ki, heç kim ehtiyac və yoxsulluq duymasın, hamı mövqe etibarı ilə

bərabər olsun”. Bu hərəkata kəndlilər, qullar, sənətkarlar, və şəhər yoxsulları

qoşulsalar da hərəkatın əsas hərəkətverici qüvvəsi kəndlilər idi. Məzdəkilər hərəkatı

on illərlə davam etmişdi. Silahlı üsyançı dəstələr iri feodalların və tacirlərin evlərinə

basqın edir, onların əmlakını öz aralarında bölüşdürürdülər.

529-cu ildə Kavadin oğlu Xosrov qəflətən qoşunla məzdəkilər üzərinə hücum

edərək onları darmadağın etdilər. Məzdək ələ keçilərək edam edildi. 80-mindən çöx

46

məzdəki tərəfdarına ağır divan tutuldu. Lakin bu hərəkat izsiz qalmadı. Hərəkat iri

kahinlərin təsirini zəiflətdfi. Eyni zamanda şah hakimiyyətinə təsir göstərən əyanların

hakimiyyətinə zərbə vuruldu. Məzdəkilər hərəkatının məğlub olmasının əsas səbəbi,

onun onun pis təşkil olunması və kortəbi xarakterli olması idi. Məzdəkilər hərəkatı

məğlub oldu, lakin onun ideyaları xalq arasında uzun müddət yaşadı.

VI əsrin sonu – VII əsrin əvvələrində Allbaniyada Girdiman vilayətinin sahibləri

olan feodal Mihranilər nəsli üstünlük əldə etdi. Moisey Kalankatuklunun

məlumatına görə saray çevrilişində iştirak edən (Kavada qarşı). Mihran sasani

hökmdarı Xosrov II Pərvizin qəzəbindən xilas olmaq məqsədilə 30 min qohumu ilə

Xəzərlərə sığınmaq üçün İrandan qaçmışdı. Lakin Xosrov vəziyyətdən ehtiyat edərək,

ardınca məktub göndərmiş və istədiyi yeri seçməsinə icazə vermişdi. Şahın

məktubunu Uti vilayətində olan Mihr elə burada məskunlaşır. Mihr və onun xəlifələri

yerli feoddalları müxtəlif yollarla aradan götürərək bütün Albaniyaya sahib olmuşlar.

Onlar özlərinin farslığını iki nəsil saxlamış, bundan sonra xristianlığı qəbul

edəcək albanlaşmışlar. Akademik Bartoldin fikirincə “Yenidən albanların milli, lakin

fars mənşəli sülaləsi bərpa olundu”. Mihranilər Albaniyada 603-cü ilə yaxın

qərarlaşsalarda, bütün ölkəyə 630-cu ildən tam hüquqlu hakimə çevrildilər.

603-604-cü illərdə İran–Bizans müharibələrindən istifadə edən Albaniya əhalisi

sasani hakimiyyətinə qarşı üsyan etdilər. Lakin üsyan II Xosrov tərəfindən

amansızlıqla yatırıldı. Alban əyanlarının bir çoxu məhv edildi. Sonralar katolikos

Vironun köməyi ilə Mihranilərdən olan knyazlara şah “Girdiman hakimi və

Albaniyanın işxanı” titulu verildi. Belə bir titul Varaz Qriqor zamanı əldə edildi. II

Xosrov Qafqazın Bizasla əlaqələrini kəsmək məqsəd ilə 612-613-cü illərdə İrana tabe

xristianların məclisini çaqıraraq, Bizans diofizifliyin müqavilində monofizit

cərəyanını qəbul etdirir.

İlk Girdiman knyazı Mihran (570-590) uzun müddət dinc şəraitdə yaşayır. Onun

nəticəsi Qoçaq Vardan (600-615) Girdiman qalasını tikdirir. O, monofizitliyi qəbul

edir. O guya Aranşahlar nəslinin 60 nümayəndəsinə zəhər verib öldürmüş, və bütün

Albaniyanın sahibinə çevrilmişdir. Onun nəvəsi Varaz Qriqor (625-636) Bizansla

ittifaqa daha çox üstünlük verərək xristianlığın diofizit etiqadını qəbul edir. 630-ci

47

ildə Varaz Qriqor əsirlikdən qayıdanVironun təkidi ilə monofizitizmi qəbul edir. Bu

isə sasanilərə yaxınlaşmaq demək idi.

Varaz Qriqorun varisi Cavanşir (636-680) bütün Albaniyanı öz hakimiyyəti

altında birləşdirir. O, Bərdə şəhərini ölkənin paytaxtı edir. Hakimiyyətinin ilk

dövründə Sasani şahı III Yezdəgirdə tabe olan Cavanşir onun tərəfində Ərəblərə qarşı

vuruşmuşdur. 651-ci ildə Sasani imperiyası dağıldıqdan sonra Ərəb xilafətindən asılı

vəziyyətə düşdü. Ərəb xilafətində çəkişmələr başlayan zaman digər feodallar kimi

Bizans imperatorunu II Konstantin (641-668) onu öz himayəsi altına aldı.Bizans

imperatorunun sayəsində Cavanşir İberiya sərhədlərindən Araz çayına, Dərbəndə

qədər bütün əraziləri əhatə edən Albaniyanın hakiminə çevrilir.Lakin tezliklə

Xəzərlərin Albaniyaya hücumları yenidən başladı. Cavanşir Xəzər xaqani ilə qohum

olaraq müəyyən dərəcədə xaqanlıqdan asılı vəziyyətə düşdü. Lakin Ərəblərin yeni

yüksəlişi dövründə Cavanşir Şimal təhlükəsini aradan qaldırmaq məqsədilə Ərəb

xilafətinə meyl edir.

VI əsrin sonların yaxın dövrdə şimal torpaqlarında ərazisi Xəzər dənizindən

Ağsu çayına qədər uzanan ərazilərinə Şirvanşahların hökmranlığı başlamışdır. Lakin

bu ölkə haqqında əlimizdə demək olar ki, məlumat yox həcmindədir.

3. III–VII əsrlərdə Azərbaycanda möhkəmlənən feodal münasibətləri əsasında

mədəniyyət də inkişaf edirdi. Hələ xristianlıq qəbul edilənə qədər Albanların öz

yazıları olmuşdur və bütün ölkə üçün ünsiyyət vasitəsi kimi alban dili geniş intişar

tapmışdı.V əsrin başlanğıcında arami qrafikası əsasında alban əlifbası

təkmilləşdirilmişdir. Antik müəlliflərə görə hələ e.ə.I əsrdə albanlar öz yazılarından

istifadə edirdilər. V əsrdə artıq 52 hərfdən ibarət təkmil əlifba mövcud udi. Erkən

alban ədəbiyyatı əlverişli tarixi mədəni şəraitdə təşəkkül tapdı. Bizə gəlib yetişən

Alban ədəbiyyatı nümunələrinə aşağıdakıları aid etmək olar. Moisey

Kalankatuklunun “Alban tarixi”, VII əsr şairi Davdəkin eleqiyası (Cavanşir

haqqında), alban hüquq mənbələri olan kilsə qanunları (Aquen kilsə məclisində qəbul

edilən qanunlar, 705-ci ildə Simeonun qanunu adı ilə tanınan Partov (Bərdə)

məclisinin qnunu)

48

1948-ci ildə Mingəçevirdə aşkar olunmuş alban yazıları böyük əhəmiyyət

daşıyır. Bu alban yazısı 21 işarədən ibarət olan 4 sətirlidir. Albaniyada əlifba tərtib

olunduqdan sonra əyan və ruhani uşaqları üçün məktəblər də açılmışdı. Burada

uşaqlara Tövrat öyrədilirdi.

Albaniyada ədəbiyyat və elm də inkişaf edirdi. O zaman Albaniyada bəzi antik

müəlliflərin əsərləri–Homerin “İliadasi”, Vergilinin “Eneidasi” məlum idi.

Səlnamələr alban incəsənətinin də yüksək səviyyəsi haqqında məlumat verir. Məsələn

Girdiman qalasındakı məbədin içərisi rəssamlar tərəfindən işlənmiş , qapıları gümüş

və müxtəlif bəzək əşyaları ilə işlənmişdir. Belə abidələrə Qax rayonunun Qum və

Ləkit kəndləri yaxınlığında və Mingəçevirdə qazıntılar zamanı rast gəlinmişdir.

Atropatenanın da mədəni həyatında inkişaf baş verirdi. Burada Qazaka şəhəri

(Təxti-Süleyman yax.) öz gözəlliyi ilə insanı valeh edirdi. Eramızadn əvvəl

Atropatendə İran –Arami əlifbası əsasında inkişaf etmiş Pəhləvi yazısı işlənmişdi.

Bu dövrdə mövcud olan şəhərlərdən Dərbənd, Bərdə (Partav), Çola (Çora),

Hunarakert (Hun şəh.), Paytakaran, Təbriz, Şiz, Ərdəbil, Naxçıvan, Gəncə, Şəki,

Şəmkir, Qəbələ, Şabran, Xalxal, Beyləqan və s. var idi. Şimala gedən yollar üzərində

sədlər tikilmişdir. Beşbarmaq dağından dənizədək qoşa divar uzanırdı. Şirvan səddi

(Gilgilçay boyu) Beşbarmaq divarından 23 km şimalda çəkilmiş, Çıraqqala bu səddin

başlanğıcında dağ zirvəsində yerləşirdi. Digər sədd Samur çayından şimalda inşa

edilmişdir. Ən əzəmətli Dərbənd səddi yüksəklikdən dənizin içinədək uzanırdı. Orta

hissəsində qala var idi. Azərbaycan ərazisində Torpaqqala (Alazan çayı 45 sahili),

Govuqqala (Ağdam), Cavanşir (İsmayıllı), Çarabkert (Ağ- dam) qalaları inşa

olunmuşdu. Alban məbədlərinin qalıqlarına Qəbələ, Qax, Yuxarı Qarabağ, Şəki,

Zaqatala, Mingəçevir, Ağdam, Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı və s. yerlərdə rast gəlinir.

Uzun tarixi dövr ərzində Azərbaycanın bütöv halda Sasani imperiyasının

tərkibində olması mütərəqqi hadisə idi. Çünki ölkənin bütün bölgələri arasinda daxili

əlaqələr, ilk növbədə ticarət əlaqələri genişləndi. Ölkəmizin etnik-siyasi və mədəni

birliyinin yaranması yolunda mühüm irəliləyiş baş verdi. Sasani əsarətinə qarşı

uzunsürən azadlıq mübarizəsi ölkənin türk və qeyri-türk əhalisini daha sıx birləşdirdi,

49

onların qaynayıb-qarışmasına müsbət təsir göstərdi. Vahid xalqın yaranması prosesi

sürətləndi.

50

IV MÖVZU Azərbaycan Ərəb xilafətinin tərkibində

Plan

1.Xilafətin Azərbaycana yürüşlərinin başlanması. Girdiman knyazlığının xarici

və daxili siyasəti.

2.Xilafət hökmranlığı dövründə idarəçilik, köçürmə, torpaq və vergi siyasəti.

İslam dininin yayılması.

3.Xürrəmilər hərəkəti. Babəkin başçılığı altında azadlıq hərəkatı.

ƏDƏBIYYAT

1. Azərbaycan tarixi. VII cilddə, Icild, Bakı, 1998. səh.150-254.

2. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, 1989, sənəd №14, 23

3. Azərbaycan tarixi Z.Bünyadovun redaktorluğu ilə. Bakı 1994. səh.

290-272.

4. Vəlixanlı N. IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas səyyahları Azərbaycan

haqqında. Bakı,1974. səh. 33-39.

5. Bünyadov Z.Azərbaycan VII –IX əsrlərdə. Bakı, 1993.

6. Vəlixanlı N. Ərəb xilafəti və Azərbaycan. Bakı, 1993.

7. Səid Nəfisi. Babək. Bakı, 1990.

8. Əliyev R.İ. Azərbaycan XII-XIV əsrlərdə. Bakı, 1980. səh.5-29.

51

VII əsrin birinci yarısında Ərəbistan yarımadasında güclü bir feodal dövlətin

yaradıcısı olan Məhəmmədin təlimi-İslam dini feodal münasibətlərinin inkişafında,

dövlətin möhkəmlənməsi və genişlənməsində böyük rol oynadı.

Ərəb feodal dövlətinin yaranması (630-cu il) onun İran və Bizans imperiyaları

əleyhinə yürüşləri ilə eyni vaxtda başladı. Ön Qafqaz uğrunda III əsrdən başlamış və

fasilələrlə davam edən Bizans və Sasani imperiyası arasındakı müharibə əsasən

Azərbaycan ərazisində gedirdi. Müharibə Azərbaycanın təsərrüfatını dağıdır,

məhsuldar qüvvələrin inkişafını ləngidirdi. VII əsrin əvvəllərində müharibənin yeni

mərhələsi başlandı.

Xilafət qoşunu 634-636-cı illərdə Yərmurq Bizans qoşunlarını məğlub edib

Suriyanı ələ keçirdi. Bu qələbə ərəblərin İrana yolunu açmış oldu. Xəzərlərlə

müharibələr və daxili çəkişmələr nəticəsində Sasani imperiyası xeyli zəifləmişdi.

638-ci ildə Ərəb qoşunu Kadusiyə yaxınlığında sasaniləri məğlub etdi. 642-ci ildə isə

Nahəvənd döyüşündəki məğlubiyyətdən sonra İran orduları demək olar ki, dağıldı.

Ərəblərin ilkin hücumlarını dəf etməyə cəhd göstərən III Yezdəgird ona tabe

olan ölkələrdən kömək istədi. Belə bir əmr olan Alban çarı Varaz Qriqor öz ikinci

oğlu Cavanşiri döyüş meydanına göndərdi. O, Xorasan hakimi Fərruxzaq oğlu Rüs-

təmin rəhbərlik etdiyi İran ordusunun tərkibində ərəblərə qarşı döyşmüşdür. Kadusiyə

döyüşündə Cavanşir öz şücaəti ilə seçilmişdi. III Yezdəgird onu qiymətli hədiyələrlə

mükafatlandırılmışdır. Sasani hökmdarı ona mirvari ilə bəzədilmiş qızıl kəmər, qızıl dəstəkli

qılınc verdi və başına gözəl tac qoydu.

Ktesifonun mühasirəsində də Cavanşir fəallıq göstərmişdi. Təəssüf ki, həmin

döyüşdə sərkərdə Rüstəm həlak oldu. 639-cu ildə Cavanşir döyüşün mənasızlığını-

görərək öz qoşunları ilə Albaniyaya qayıdır. Cavanşir (616-681) 21 yaşında

Albaniyanı idarə etməyə başladı. 7 il vuruşduqdan sonra o, mübarizəni vətənində

davam etdi. Əvvəlcə, Albaniyanı İran feodallarından təmizlədi, Bərdədə əsir

götürülmüş anasını və qarldaşlarını xilas etdi. Sasanilər imperiyası dağıldıqdan sonra

Cavanşir ərəblərə qarşı mübarizəni davam etdirməli oldu. Həmin ildə Azərbaycana

soxulan İran qoşunları Bərdə yaxınlığında Cavanşir tərəfindən darmadağın edildi.

52

639-cu ildə sərkərdə Hüzeyfənin başçılığı altında ərəb qoşunları Azərbaycan

ərazilərinə soxuldular və burada güclü müqavimətə rast gəldilər. Azərbaycan

qoşunlarına mərzban Fərruxzad oğlu İsfəndiyar başçılıq edirdi. Lakin o, məğlub

olaraq əsir düşür. Bundan sonra onun qardaşı Bəhram qoşuna başçılıq edir. Lakin o

da ərəblər tərəfindən məğlub edilir. 644-cü ildə o, ərəblərlə müqavilə bağlayır.

Müqavilənin şərtlərinə görə azərbaycanlılar ərəblərə tabe olaraq vergi

verməli,ərəb əsgərlərini evində saxlamalı idilər.

642-ci ildə Ərəblər Muğanı, Şirvanı keçərək Dərbəndə qədər gəlib çıxdılar. Şir-

0vanşah Şəhriyar aman istədi və sülh bağladı. 643-cü ildə Əbdürrəhmanın başçılığı

altında ərəblər Bələncər yaxınlığında xəzərlərlə müharibəyə başladı və özü də

döyüşdə öldürüldü. Beləliklə, ərəblərin Dərbənddən şimala ilk hücumu uğursuz oldu.

646-cı ildə Naxçıvandan hücuma başlayan ərəblər, əvvəlcə Şəki və Gorus, sonra

Beyləqan və Bərdəni tutdular. Daha sonra Qəbələ, Şivan, Şabran əhalisi təslim

oldular.

653-cü ildə Bələncər yaxınlığında ərəblər Xəzər qoşunları tərəfindən

darmadağın edildilər. Lakin ərəblər Azərbaycandan əl çəkmək istəmir və hücum-

larını davam etdirirdilər.

Belə bir dövrdə gənc Cavanşir ölkəni ərəb təhlükəsindən qurtarmaq məqsədilə

bir sıra tədbirlər gördü. Moisey Kalankatuklu onun haqqında belə yazırdı: “ Cavanşir

İran savaşında ad çıxarıb geri qayıtdı. Hökmdar paltarın geyib taxta çıxdı. Alba-

niyanı öz səviyyəsinə yüksəltdi. O,Qafqazın vəhşi kimi yaşayan tayfalarını ağıl və

haqq yoluna gətirdi.Beləliklə, İberiya sərhədlərindən Hun qapılarına (Dərbənd) və

Araz çayına kimi mütləq hökmdarlıq etdi.”

Ərəblər Azərbaycana soxulanda Cavanşir onlara qarşı mübarizə məqsədilə

Bizans imperatoru II Konstantin (641-668)ilə ittifaqa girdi.

654 cü ildə hər iki hökmdar görüşüb ərəblərə qarşı birgə mübarizə məsələlərini

müzakirə etmişlər. 660-cı ildə ikinci belə görüş olmuşdu.

622-ci ildə ikinci bir təhlükə yarandı. Ərəbləri Bələncən yaxınlığında məğlub

edən Xəzərlər Albaniyaya soxuldular. Kür çayı sahilində Cavanşir xəzərləri məqlub

edir. Albaniya tarixində göstərilir. “O günü Cavanşir böyük qələbə qazandığı üçün

53

həmin barbar xalqa belə söylədi. “Get, Çola qapıarından (Dərbənd ) geri qayıt və bir

də buraya gəlmə, çünki tanrı sənin gücünü heç etmişdir”.

Lakin 665 –ci ildə ərərlər yenidən Albaniyaya hücum etdilər və Araz sahillərinə

qədər gəlib çıxdılar. Cavanşir həm ərəblərə, həm də xəzərlərə qarşı mübarizə

aparmalı oldu. Bunun çətinliyini görərək Cavanşir xəzərlərlə sülh bağladı, xəzər

xaqanının qızı ilə evlənərək əsirlər və aparılmış qəniməti geri qaytardı.

VII əsrin 60-cı illərində siyasi hadisələrin sonrakı gedişi Cavanşiri Xilafətə qarşı

öz siyasətini dəyişməyə məcbur etdi. Belə bir şəraitdə Cavanşir ərəblərə qarşı əvvəlki

münasibətini dəyişir və 667-ci ildə Şam şəhərinə Müaviyyəm görüşünə gedir.Bu

görüş Cavanşir üçün uğurlu alınır. 670-ci ildə Xəlifə yenidən Cavanşiri Şama dövlət

etdi. Cavanşir Xilafətlə Bizans arsında gedən diplomatik danışıqlara vasitəçilik

etmişdi.

Alban tarixində göstərilir: “Cavanşir Şama gəldi... Xəlifə axşam yeməyinə

onunla birlikdə oturdu... Xəlifə onun dərin biliyinə heyrət etdi. Ona bir dəvə, 52 iti

yerişli at və Sünik knyazlığının hakimiyyətini bağışladı. Xəlifə həm də Atropatena

torpaqlarının da idarələrini zorla ona tapşırmaq istədi. Lakin Cavanşir artıq şöhrət-

dən boyun qaçırdı... öz ölkəsinin üzərinə qoyulmuş verginin azaldılmasını xahiş

etdi”.

Xəlifə Albaniya hakiminə xeyli güzəştə getdi, onun ölkəsinin daxili müstə-

qilliyinə toxunmadı, əhalidən alınan vergiləri üçdə birə qədər azaltdı.

Cavanşir daxildə mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirmək üçün iri feodal

əyanlara qarşı uzun müddət ciddi mübarizə aparmalı oldu və nəticədə 680 (681) ci

ildə ölkə daxilindəki Bizanspərəst feodalların gizli qəsdi nəticəsində öldrüldü.

Hakimiyyətə Varaz Trdat keçir. Bu zaman Xəzərlər yenidən Albaniya ərazisinə

hücum edirlər. Lakin Varaz onlarla sülh bağlaya bilir.

Xəlifə onu “Şərq vilayyətlərinin canişini, Alban padşahlığının və Uti əyalətinin

hakimi “ təsdiq etdi.

VII əsrin 80-ci illərində Bizansın Cənubi Qafqaza yürüşləri başlayır.

Azərbaycan üç böyük imperiyanın döyüş meydanına çevrilir.

54

699 – cu ildə yenidən Albaniyaya hücum edən bizanslılar Varaz Trdat və iki

oğlunu həbs edərək Konstantinopola əsirliyə aparılır və onlar orada 705-ci ilə qədər

qalırlar.

Hakimiyyət ərəbpərəst Siruyənin (Şeroy) əlinə keçsədə 704-cü ildə ərəblər onu

Şama çağıraraq gizli şəkildə aradan götürmüşlər.

Belə bir siyasi vəziyyətdən xəyanətkar ermənilər istifadə edirlər Erməni

katalikosu İlya Xəlifə Əbd.əl. Malikə məktub yazaraq alban katalikosu Nerses və

Cıpramanın guya gizli şəkildə Bizasla münasibətdə olduğu haqqında xəbər gön-

dərir. Xəlifə İlyaya məktub göndərir və əmr edir:” Biz əmr etdik ki, bizim

ağalığımıza qarşı çıxmış albanların etiqadında sizin dininizə uyğun düzəlişlər edil-

sin” Nerses və Sparama isə Partal (Bərdə)şəhərində məhv edildi.

705-ci ildə Varaz Trdat əsirlikdən qayıdır. Lakin Albaniya hətta vassall möv-

qeyini də itirmiş olur. Şimallı- cənublu bütün Azərbaycan qəti şəkildə ərəblərin

tabeçiliyinə düşür.

Ərəb ordularının fasiləsiz hücumlarına baxmayaraq əhali onlara asanlıqla bo-

yun əymədi. Yalnız 90- illik kəskin mübarizədən sonra Xilafət orduları Azərbay-

canın istilaını başa çatdırdılar.

Ərəblər siyasi və dövlət təşkilatı cəhətdən Bizans və İran imperiyasından geri

qalırdılar. Ona görə də ilk vaxtlar onlar işğal etdikləri ölkəmizdə özlərinə qədər

mövcud olan idarə qaydalarını saxlamağa məcbur oldular.

Ərəblər bu yerlərdə əraziləri idarə etmək üçün əmirlik sistemi yaratdılar.

Əmirliyi xəlifə tərəfindən təyin edən əmir idarə edirdi. Azərbaycan və Arran 5 ci əmirliyə

daxil idi. Abbasilər dövründə 14 əmirlik yaradıldı. Əmirliklər kiçik inzibati vahidlərə

-nahiyə və rayonlara bölündü. Məs.Hər nahiyə 12 rayondan. hər rayon 12 kənddən

ibarət idi. Hər bir əyalətin sərhədləri müəyyən edildi. Azərbaycanın şimal sərhədi

Dərbənd, cənub sərhədi Həmədana qədər urtardı. Xilafət dövründə Azərbaycanın

paytaxtı Marağa şəhəri idi. Hər bir əmirliyin başında xəlifə tərəfindən təyin edilmiş

əmir dururdu. Bütün mülki və hərbi işlər onun əlində idi. Əmrin rəhbərliyi ilə

müxtəlif vəzifələri icra edən məmurlar aparatı yaradıldı. Amil – vergilərin

toplanmasına nəzarət edir. Qazi- məhkəmə işlərinə baxırdı. Yerli əyanlar əvvəlki

55

imtiyazlardan məhrum edilib, idarə işlərinə buraxmırdılar. Ona görə də yerli

feoddallar ərəblərin siyasətindən narazı qalaraq onlara qarşı olan üsyanlarda iştirak

edirdilər. Sonralar ərəblər qoşunlarının təşkilində islamı qəbul etmiş yerli əhalidən

(Mövlalardan və hətta xristianlardan (zimmi) istifadə edirdilər).

Ərəblər Azərbaycanın Ərdəbil, Marağa, Beyləqan, Bərzənd, Dərbənd, Bərdə,

Naxçıvan kimi strateji əhəmiyyətli şəhərlərdə hərbi dəstələr saxlayırdılar. Bu hərbi

dəstələrdən yerli əhalinin baş verən üsyanlarını yatırmaq üçün istifadə olunurdu.

Qarnizonda yerləşən dəstələr nəinki hərbi xidmət göstərir, eləcə də təsərrüfat işlərinə

baxır, tabeliklərində olan ərazilərə nəzarət edir, müqavilədə nəzərdə tutulan vergilərin

toplanmasına, mükəlləfiyyətlərin yerinə yetirilməsinə göz olurdular. Qarnizonların

saxlanılması onsuz da Xilafətin ağır vergi boyunduruğuna düşmüş yerli əhalinin

üstündə idi.

Ərəblər işğal etdikləri ərazilərdə öz hakimiyyətlərini qoruyub möhkəmlən-

dirməkdən ötrü köçürmə siyasətindən istifadə edirdilər. Həmin dövrdə Azərbaycana

Ərəbistan çöllərindən çoxlu sayda ərəb əhalisi köçürüldü. Bunu Azərbaycanın

müxtəlif ərazilərində “Ərəb” adları ilə başlanan çoxlu kənd adlarının qalması sübut

edir. (Şamaxı,Ağsu, Kürdəmir)

Xilafətin şimal hüdudlarının möhkəmləndirilməsi xəlifələr tərəfindən həyata

keçirilən köçürmə siyasəti ilə müşayiət edildi: özlərindən əvvəlki işğalçıların

(iranlıların və b.) yolu ilə gedən ərəblər böyük miqdarda ərəb əhalisini həmin

vilayətlərdə məskunlaşdırdılar. Azərbaycanın münbit torpaqları, gözəl təbiəti çox

yerdə sərt iqlim şəraitində yaşayan ərəbləri cəlb edir, öz yerlilərinin burada xəlifə

qulluğunda olmasından istifadə edənlər axışıb Azərbaycana gəlirdilər. Mənbələrin

(əl-Bəlazuri, İbn əl-Fəqih və b.) məlumatına görə hələ "Əli ibn Əbu Talib (656-661)

əl-Əşas ibn Qeysi Azərbaycana hakim təyin etdikdə... o, Ərdəbildə əta və divan

siyahısına salınmış ərəblərdən yerləşdirdi... Ərəblər Azərbaycanda məskən saldıqda,

onların Kufədən, Bəsrədən və ġamdan olan qohumları da buraya axışdılar. Hər biri

bacardığı qədər torpaq zəbt etdi, bir hissəsi isə əcəmlərin torpağını satın aldı. Kəndlər

həmin ərəblərin himayəsinə keçdi, belə ki, ərəblər onları müdafiə etməli idilər,

kəndlilər isə ərəblərin yardarına çevrildilər".

56

Ərəblərin Azərbaycana köçürmə siyasəti IX yüzilin birinci rübünə qədər davam

etdi. Ancaq Harun ər-Rəşidin dövründə baş qaldıran və əl-Məmun dövründə ən

yüksək zirvəsinə çatan xürrəmilər hərəkatı, eləcə də bir çox ərazilərin Xilafət

tərkibindən çıxması ərəb tayfalarının Qafqaza mühacirətinə təsir etdi və nəhayət, onu

tamamilə dayandırdı. Bu tayfalar haqqında indi yalnız müasir Azərbaycanın bəzi

yaşayış məntəqələrinin həmin tayfalar üçün ümumi olan "ərəb" sözünün qaldığı

adları xəbər verir məsələn, Ərəbkeymuraz, Ərəbhacı, Ərəblər, Ərəbuşağı,

Ərəbşahverdi, Ərəbbəsrə, Ərəbocaq və b.).

Azərbaycan işğal olunduqdan sonra münbit və yararlı torpaqların xeyli hissəsi

Xilafətin mülkiyyəti elan olundu. Azərbaycanda torpaq üzərində mülkiyyətin 5

forması mövcud idi.

Feodal torpaq mülkiyyətinin əsas növlərindən biri dövlət torpaqları idi. Belə

torpaqlar divani və ya xəlifə torpağı adlanırdı. Vəfat etmiş və ya vəzifəsindən

çıxarılmış məmurların mülklərinin müsadirə edilməsi hesabına və ya satınalma yolu

ilə tədricən artan bu torpaqlar böyük gəlirlər gətirirdi. Belə torpaqların idarəsi üçün

bir neçə divan təsis edilmişdi.

Geniş yayılmış torpaq mülkiyyəti formalarından biri iqta (sözün ilkin mənası –

payla.dırma, kəsilib ayrılma, pay) idi. Bu kateqoriya torpaqlar Abbasilər dövründə

daha geniş yayılmı.dı. İqta hüququ adamlara orduda göstərdiyi hərbi hünərə və

sədaqətli xidmətə görə dövlət tərəfindən verilirdi. İqta 2 cürə -icarayə verilən və

bağışlanan olurdu. bağışlanan iqta (təmlik) şəxsin tam mülkiyyətinə keçir və irsən

ötürülürdü. Bu növ iqta adətən becərilməmiş və ya varisi olmayan sahiblərin

ölümündən sonra başsız qalmış torpaqlardan verilirdi; ikinci kateqoriya irsən

keçməyən icarə iqtası idi. Belə torpaq payları adətən hərbiçilərə verilirdi. İqta

sahibləri hərbi mükəlləfıyyət daşımır, əvəzində vergi ödəyirdilər. Bununla yanaşı,

onlar öz torpaqlarında yerləşən kanalları, yolları və körpüləri təmir etməli idilər.

Mülkiyyət formalarından biri də vəqf torpaqları idi. Bu torpaqlar Məkkə və

Mədinə kimi müqəddəs şəhərlər üçün, din uğrunda mübarizlər və şəhidlər üçün

nəzərdə tutulurdu. Bu torpaqlar müsəlman dini idarələrinin ixtiyarında idi. Vəqv

57

“Allahın mülkiyyəti hesab edildi. Bu torpaq icrayə verilə bilər, lakin nə satılıb -alına,

nə də xüsusi mülkiyyətə keçirilə bilməzdi.

Mülk torpaqları - Azərbaycanda yerli feodal əyanlarının irsi ixtiyarında olan və

mülk adlanan xüsusi torpaq sahələri vardı. Bundan başqa, mərkəzi hökumətin

həvəsləndirməsi və köməyi ilə "ölü" torpaqların dirçəldilməsi və bataqlıqların

qurudulması, həmin torpaqların əkilməsi onların sahiblərinə tam sahiblik hüququ

verirdi. Mülk torpaqlarının digər mənbəyi dövlət torpaqlarının satın alınması idi.

Məmurlar və vəsaiti olan digər Şəxslər xəlifə mülklərini (dövlət torpaqlarını) əldə

edərək, onların daimi sahiblərinə çevrilir və bu torpaqlardan nisbətən sabit gəlir

götürürdülər. Bu kateqoriyadan olan torpaqların sahibləri əlavə vergilər verməli və

torpaqlarından keçən kanalların bərpası xərclərini ödəməli idilər. Mülk kateqoriyası

Xilafətin yarandığı ilk gündən mövcud idi. Mülk torpaqlarını alıb-satmaq, özgəyə

bağışlamaq, irsən vermək olardı. Bu torpaqların sahibləri hərbi xidmətdə olmurdular.

Torpaq mülkiyyəti formalarından biri də icma torpaqları idi. Kəndlərdə əhaliyə

məxsus əkin yerləri, biçənəklər, otlaqlar, meşələr və s. icma torpaqlarına aid idi. Əs-

lində xəzinəyə gələn gəlir də bu torpaqlardan alınan vergilər idi.

Beləliklə, Azərbaycan ərəblər tərəfindən işğal edildikdən sonra yerli torpaq

sahibləri öz müstəqilliklərini tamam əldən verərək. ərəb üsul-idarəsindən asılı

vəziyyətə düşdülər. İşğalçı ərəblər tutduqları ölkələrin feodal ağaları ilə tez bir

zamanda ümumi dil tapsalar da, özlərini onlardan həmişə ayırırdılar.

Ərəblər başqa məsələlərdə olduğu kimi, sasanilərin vergi qaydasını bəzi

dəyişikliklər etməklə saxladılar. Əməvilər dövrünə qədər (661) vergilər nisbətən

yüngül idi. Əsas vergi növləri xərac və cizyə idi. Müsəlmanlardan cizyə alınmırdı.

Əhalidən Xüms (beşdə bir) və zəkat (sədəqə)vergisi də alınırdı.

Xəlifə Əlinin dövründə vergilərin toplanmasında ədalətli siyasət yeridilirdi. Əli

İbn Əbutalib deyirdi ki, diqqəti xəracı yığmağa deyil, toppağın əkilib, becərilməsinə

vermək lazımdır.

Əməvilər dövründə (661-750) dövlət xərac toplanmasına böyük diqqət yetirir-

di. 725-ci ildə xəlifə Hişamın əmrinə əsasən Azərbaycanda əhali, mal-qara, torpaq

siyahıya alındı. Bu məqsədlə o, öz sərkərdəsi Haris ibn Əmri Arrana göndərdi.

58

Moisey Kalankatlının məlumatına görə, ağır vergi qoyulmasına səbəb olan bu yeni

siyahıyaalma "adamları, mal-qaranı və bütün ölkəni elə köləlik boyunduruğuna saldı

ki, sonrakı ildə Arranda dəhşətli aclıq başladı". Yeni vergilər tətbiq edildi.

15 yaşdan yuxarı əhali vergi verməli idi. Vergilərin ağırlığına dözə bilməyən

kəndlilər kəndlərdən kütləvi şəkildə gedirdilər. Onların torpaqlarını isə feodallar

mənimsəyirdi .Əməvilərin yeritdiyi bu siyasət onlara qarşı böyük narazılıqlar yaratdı

və 750-ci ildə onları Abbasilər əvəz etdilər (750-1258). Abbasilər əsasən yerli

feodalların nüfuzundan istifadə edirdilər. Vergi qayda-sında yeni dəyişikliklər

qoyuldu. Torpaq əkilib-əkilməməyindən asılı olmayaraq vergi verilməli idi. Zimmilər

(xristanlar) daha çox vergi verirdilər.

VIII əsrin ortalarında hakimiyyətə gəlmiş Abbasilər Azərbaycan və Arranın

vergi verən əhalisinin vəziyyətini heç də yaxşılaşdırmadılar. Moisey Kalankatlının

sözlərilə desək, "Abbasilərin hakimiyyətə gəlişi ana yurdumuz Albaniya üçün böyük

fəlakət idi, çünki taciklər (yəni ərəblər - N. V.) öz iyrənc qarətçilikləri ilə alban

işxanlarından paytaxtımız Bərdəni aldılar və öz səltənətlərinin köhnə paytaxtı

Dəməşqdə olduğu kimi indi də Alban torpağında -Bərdədə iqamətgah qurdular ki,

torpağın bol nemətlərini sovursunlar".

Təxmini hesablamalara görə Azərbaycandan Xilafətə ildə 8 milyon dirhəmə

yaxın vergi ödənilirdi.

Azərbaycan tacirləri təkcə Xilafətə tabe olan ölkələrlə deyil, həm də başqaları ilə

ticarət əlaqələri saxlayırdılar. Çoxsaylı tacirləri Azərbaycana təkcə malların bolluğu,

gözəlliyi, alverin rəvan getməsi deyil, həm də ucuzluq cəlb edirdi. Azərbaycan

şəhərləri Xilafətlə Şimal-Şərqi Avropa və Asiya ölkələri arasında ticarətdə vasitəçilik

edirdi. Daxili və dünya bazarlarındakı ticarətdən Azərbaycan tacirləri xeyli mənfəət

əldə edir və gəlirin bir hissəsini dövlətin xəzinəsinə verirdilər. Ərəblər Bizansın Qara

dənizdən keçən əsas ticarət yolunun istiqamətini dəyişərək, onu Şərqə-Xəzər dənizi

tərəfə ke- çirtdilər. Ərəblərin Ön Qafqazdakı bütün ticarət yollarının kəsişdiyi Bərdə

Şimalla tranzit ticarətinin mərkəzinə çevrildi.

Erkən Orta əsrlərdə (VII-IX) Xilafətdə və ona tabe olan ölkələrdə sosial-iqtisadi,

siyasi və mədəni sahələrdə baş verən dəyi- şikliklər öz əksini mədəniyyətdə də

59

tapırdı. Ümumi islam mədə- niyyətinin zənginləşməsində Xilafətə tabe olan bütün

xalqların az və ya çox dərəcədə payı var idi. Kargüzarlıq işlərinin ərəb dilində

aparılması Xilafətin inzibati və dövlət idarələrində çalışan azərbaycanlı məmurları

məcbur edirdilər ki, ərəb dilini mükəmməl öyrənsinlər. Ona görə də tədricən milli-

etnik sərhədlər zəifləyirdi. Dini mənsubiyyət əsas amilə çevrilirdi. Azərbaycandan

onlarla istedadlı gənc Ərəb Şərqinin mədəniyyət mərkəzlərinə təhsil almağa gedirdi.

Azərbaycanın Ərdəbil, Marağa, Təbriz, Şamaxı və s. iri şəhərlərində təhsil ocaqları,

kitabxanalar, məscidlər, əzəmətli abidələr yaranmaqda və inkişaf etməkdə idi. VII-IX

əsrlərdə Azərbaycanda ədəbiyyat, hüquqşünaslıq, təbiətşünaslıq, riyaziyyat,

astronomiya, maddi mədəniyyət, elm və fəlsəfi fikir, tarix, memarlıq və şəhərsalma

və s. inkişaf etməkdə idi. “Albanların tarixi” əsərinin müəllifi Musa Kalankatlı Alban

hakimi Cavanşirin müasiri idi. Əsər 3 hissədən ibarət idi: I kitab Bibliya tarixindən

başlayır və IV fəsildən başlayaraq Albaniyanın real tarixinin şərhi verilir. II kitab VI

əsrin ortalarından VIII əsrin əvvəllərinə qədər baş verən hadisələrlə tamamlanır. III

kitabda ərəblərin tarix səhnəsinə çıxması, Cənubi Qafqaza hücumları və bu ərazilərə

sahib olmalarından bəhs edilir. Kitab X əsr hadisələrinin şərhi ilə başa çatır. “Kitabi-

Dədə Qorqud” dastanı Xilafətin hakimiyyəti dövründə formalaşıb başa çatmışdır. 59

Bu qəhrəmanlıq epopeyası IX əsrin əvvəllərində ərəb dilinə tərcümə edildi və İslam

mədəniyyətinin dəyərli incisinə çevrildi. Azərbaycanın ilk ərəbdilli şair və

yazıçılarının yaradıcılığı VII-VIII əsrlərə təsadüf edilir: Dəvdək, Musa Şəhavət,

İsmayıl ibn Yaşar, onun oğlu Məhəmməd və b. Bu dövrdə şəhərlərin hamısı qala

divarları ilə əhatə edilmişdir. Şəhərlərdə saxsı borular vasitəsilə su şə- bəkəsi və

kanalizasiya qurğuları yaradılırdı. İnşaat sənətinin yeni xüsusiyyəti bişmiş kərpic

hörgü texnikasının təkmilləşdirilməsi idi. Azərbaycan memarlığında günbəzli tikililər

VIII əsrə qədər geniş yayılmışdı. Bərdə şəhəri yaxınlığında Tərtər çayı üzərində

çaylaq daşından hörülmüş körpü və Qazaxda Əskipara kəndi yaxınlığındakı dağda

monastr kompleksi Xilafət dövrü memarlığının ən səciyyəvi nümunələridir.

Ərəblər Azərbaycanda və başqa işğal etdikləri ərazilərdə öz hakimiyyətlərini

möhkəmlətməkdən ötrü islam dinindən istifadə edirdilər. Onların Allahın vahidliyini

və bütövlüyünü qəbul edən, onun göndərdiyi müqəddəs kitabların (Quran, Tövrat

60

İncil, Zəbur) müqəddəsliyinə inanan insanlara hörmətlə yanaşırdılar. “Müqəddəs

kitabları”olmayan qalan dinlərə və təriqətlərə sitayiş edənləri təqib edirdilər.

Azərbaycanda ərəb istilasına qədər əsas din zərdüştülük və xristianlıq idi.

Cizyənin ağırlığı onları məcbur edirdi ki, islam dinini qəbul etsinlər. Bütpərəstlərə

qarşı (o cümlədən xristianlığı qəbul etməmiş bütpərəst albanlara və Azərbaycanın

bütpərəst türk əhalisinə) zor işlədən ərəblərin "əhli Kitab"ı xristian və yəhudilərlə

yanaşı, "əhli Kitab" hesab etmədikləri atəşpərəstlərə də işğalın ilk dövründə iltifat

göstərmələri daha çox siyasi baxımdan, yəni Qafqazın Bizansa qarşı mübarizədə

mühüm strateji əhəmiyyəti ilə də izah olunur. Lakin çox keçmədən islam

bütpərəstliklə yanaşı, atəşpərəstliyi də aradan götürdü. Tədqiqatçıların fikrincə, Allah

qarşısında bütün müsəlmanların bərabərliyini elan edən yeni ideologiya Sasani

imperiyasının qeyri-iranlı əhalisi, o cümlədən azərbaycanlılar arasında daha tez

yayıldı. Tarixçi əl-Bəlazurinin məlumatını şişirdilmiş fakt kimi qəbul etməsək,

Cənubi Azərbaycan əhalisi artıq xəlifə Əlinin dövründə (656-661) islamı qəbul etmiş,

Quran oxuyurdu.

Yeni din Muğan, Mil, Xəzər sahili, Kür-Araz çayları sahili boyunca və

şəhərlərdə daha sürətlə yayılırdı. Xristianlığın daha geniş yayıldığı dağ və dağətəyi

rayonlarda islama qarşı müqavimət güclü idi. Uzun illər keçməsinə baxmayaraq

Azərbaycanın dağlıq əraziləri –xüsusiilə Dağlıq Qarabağda xristian dini əvvəlki

mövqeyini saxlaya bildi. Bundan istifadə edən erməni kilsəsi yerli əhalini öz təsiri

altına saldı və əhalinin həm dilində, həm də mənsubiyyyətində dəyişikliklər baş verdi.

Yeni dinə iman gətirənləri "muminuna", yəni "möminlər", Allaha inamla yeni

dini qəbul edənləri - təslim olanları ("əsləmə") isə "muslimuna" - müsəlmanlar, yəni

"təslim olmuşlar, tabe olmuşlar" adlandırdılar.

Beləliklə, ilk ərəb işğalından keçən təqribən üç əsr ərzində bütün Azərbaycan

əhalisinin əksəriyyəti islamlaşdı, azərbaycanlılarla yanaşı, ərəb işğal dairəsinə

düşmüş qonşu xristian xalqları isə öz əvvəlki dinlərini saxladılar; bunun əsas səbəbi

Azərbaycan ərazisində - həm şimalda və həm də cənubda, dini etiqadca bütpərəst və

atəşpərəst olan qeyri-xristian albanların, türkdilli və irandilli tayfa və xalqların

üstünlük təşkil etməsi idi.

61

Xilafətin soyğunçu vergi siyasəti və məmurların özbaşınalığı Azərbaycan

xalqının narazılığına və üsyanlara səbəb oldu. 748-ci oldə Beyləqanda Vard İbn

Səfvanın başçılığı ilə qüvvətli üsyan başladı. Üsyançılar Beyləqan şəhərini ələ

keçirərək ərəb əmirini əsir alıb, məhbusları azad etdilər. Üsyançılar sonra Bərdə

üzərinə hərəkət edərək ərəb qoşunlarını darmadağın etdilər.

748-750-ci illərdə üsyan bütün Cənubi Qafqazı bürüdü.

752-ci ildə Şəmkirdə belə bir üsyan baş verdi. Üsyanlar Şəməkirdə olan Ərəb

qüvvələrini məhv etdilər.

710-ci ildə hakimiyyətə gələn Abbasilər xilafət ərazilərində, o cümlədən Azər-

baycanda baş verən üsyanları qan içində boğdu.

Azərbaycanda azadlıq mübarizəsinin parlaq səhifələrindən biri ərəb xilafətinə

qarşı 60 ildən artıq davam etmiş xürrəmilər hərakatıdır.Xürrəmilər cəmiyyətdəki

bütün ədalətsizliklərin kökünü sosial bərabərsizlikdə görürdülər. Onların şüarı

torpağı və digər istehsal vasitələrini xalqın ixtiyarına verməkdən, kəndliləri və

sənətkarları feodalların əsarətindən azad etməkdən ibarət idi.

Azərbaycanın istiqlaliyyətini bərpa etmək, onu yadellilərin işğallarından qurtar-

maq xürrəmilərin əsas idealı idi.

Xürrəmilər islamın ehkamlarını rədd edir və göstərirdilər ki, dünya daim möv-

cud olduğu kimi, insanların ruhu da əbədidir.

Dünyada iki qüvvə -xeyr və şər arasında fasilıəsiz mübarizə gedir, həm də xey-

rin şərə qalib gələcəyi labüddür.

Xürrəmiləri ərəblər “müxəmmurə”( qırmızı geyinənlər), farslar “Surxaləm”

(qırmızı bayraqlılar) adlandırırdılar.

Tədqiqatçılar “Xürrəm” sözünün mənşəyi haqqında müxtəlif fikirlər

söyləyirlər.

Məsələn. IX –X əsr müəlliflərinin fikrinə görə, bu söz Ərdəbil yaxınlığında

olan Xürrəm adlı yaşayış məntəqəsinin adı ilə bağlıdır.

“Xürrəm “ termininin Məzdəkin arvadı Xürrəmənin adı ilə bağlı olduğunu

söyləyənlər də vardır.Güya Məzdəkin ölümündən sonra onun qadını Xürrəmə Məda-

62

indən Peyə qaçmış və burada ərinin təlimini təbliğ etmişdir. “Xürrəm” sözü fars

dilində “Sad, xürrəm” kimi izah edilir.

Akademik Z. Bünyadov göstərir ki, xürrəmilər atəşpərəst idilər. O, “Xürrəm”

sözünün pəhləvi : dilində “ xur –od , xvar - günəş anlamında olduğunu göstərir.

Xürrəmilərin ilk çıxışları 778-ci illərdə xəlifə Mehdi dövründə baş vermiş-

dir.Tarixçi Nizam əl-Mülk göstərir ki, 778-ci ildə Çurqan batinləri Xürrəmilərlə

birləşə-rək Xilafətə qarşı çıxış etmişdir. Əbul-Bərra və onun oğlanlarının başçılığı ilə

Reyə tərəf hərəkət edən üsyançılar məğlubiyyətə uğrayırlar.

Xürrəmilər hərakatı IX əsrin əvələrində dahada genişlənir. Bu dövrdə

xürrəmilərin rəhbəri Cavidan ibn Səhl idi. O, Ərdəbil feodalı olmaqla böyük qoyun

sürülərinin sahibi idi. Üsyan 808-ci ildə başlamışdır və 816-cı ilə qədər zəif də olsa

davam etmişdir. 816-cı ildə Əbu İmranla döyüşdən sonra Cavidan vəfat edir və Xür-

rəmilərin rəhbəri Babək olur.

Babək Cavidanın ən yaxın silahdaşı olmuşdur. Cavidan Babəkə Zəncandan

qayıdarkən Bilalabadda rast gəlmiş və qardaşı Abdulla ilə birlikdə öz dəstəsinə cəlb

etmişdi.(Təbəri)

Sonralar xürrəmilərin rəhbəri olan Babək özünü əsl xalq rəhbəri, görkəmli

sərkərdə, siyasi xadim kimi göstərə bilmişdir. Azərbaycanın hər yerindən Babəkə

qoşulmağa gəlirdilər və tezliklə onun 20 min nəfərlik üsyançı qoşunu təşkil olundu.

Babəkin ən yaxın köməkçiləri xalq içərisindən çıxmış istedadlı sərkərdələr –Asim,

Muaviyə, Abdulla, Tərxan, Rüstəm və başqaları idilər. Xürrəmilər 819-cu ildən 827-

ci ilə qədər Xilafətin 6 böyük ordusunu darmadağın etmişdilər.

819-cu ildə xəlifə əl-Məmun (813-833) xürrəmilər əleyihinə Yəhya İbn-Müazin

başçılığı altında böyük qoşun yeritdi. Bərdə yaxınlığında Xürrəmilər ərəb

qoşunlarını darmadağın etdilər. 821-ci ildə Babək xilafətin yeni bir ordusunu məğlub

edərək Bərdə, Beyləqan, Naxçıvan, Ərdəbil şəhərlərini düşməndən azad etdi.827-ci

ildə Xürrəmilərə qarşı məşhur sərkərdə Məhəmməd İbn Humeydin başçılığı ilə böyük

qoşun göndərildi. İki il hazırlıqdan sonra 829-cu ilin iyunun 3-də Həşdadsər dağında

xürrəmilərlə həlledici döyüşə girdi. Lakin Babəkin hərbi qüdrəti nəticəsində düşmən

böyük itki verərək məğlub oldu. Düşmənin 150 minlik qoşunundan 30 mini, o cüm-

63

lədən sərkərdə Hümeyd öldürüldü. Xürrəmilər 830-cu ildə böyük strateji əhəmiyyəti

olan Həmədan şəhərini tutdular.

833-cu ildə hakimiyyətə gələn Əl.Mötəsim üsyançılar üzərinə İshad İbn İbrahi-

min başçılığı altında yeni qoşun göndərir. 833 cü il dekabırın 25-də Həmədan yaxın-

lığında şiddətli döyüş başladı. Bu döyüşdə Xürrəmilər ilk dəfə ağır məğlubiyyətə

uğradılar. Üsyançılar böyük itki verdilər.

835-ci ildə Heydər İbn Kavus Afşinin rəhbərliyi altında yeni Ərəb qoşunları

Azərbaycana göndərildi. Babəkin xalq ordusunu daxilən pozmağa çalışan Afşin

cəsusluq və fitnəkarlıqdan daha çox istifadə edirdi. Xürrəmilər hər qarış torpaq

uğrunda mərdliklə vuruşurdular. Üsyançılar vuruşa-vuruşa Bəzz qalasına çəkildilər.

Bununla belə üsyançılar xilafət ordularına rahatlıq vermirdilər. 836-cı ildə Buğa əl-

Kəbirin qoşunlarını Həstadsər dağı yaxınlığında məqbul edərək bir neçə sərkərdəsini

öldürdülər.

837-ci ildə xilafətdən Afşinin köməyinə iki böyük ordu göndərildi.Avqusda

Afşin Bəzz qalasını mühasirəyə olur. Bu vaxt Bizans imperatoru - Babəkin müttəfiqi

Feofil 100 minlik qoşunda ərəblər üzərinə hücuma keçsə də, Bəz qalasında

mühasirədə olanların taleyinə heç bir təsir göstərmədi.

837-ci il avqustun 26-da Bəzz qalası süqut edir. Bu döyüşlərdə ərəblər 100, üs-

yançılardan isə 80 min nəfər həlak olmuşdu. 7600 nəfər əsir alındı, onların içərisində

Babəkin 17 oğlu və 23 qızı da var idi.

Babək gizli yolla Bəzz qalasından çıxaraq ölkənin şimal torpaqlarına üz tutur.

Şunik torpaqlarının hakimi Səhl İbn Smbat xəyanət edərək Babəki ərəblərə təslim

edir.838-ci il martın 14-də Babək Samirə (İraq) şəhərində edam edilir. Qardaşı Ab-

dulla da Bağdada işgəncə ilə edam olunur.

İşgəncənin dəhşətinə baxmayaraq Babək və Abdulla ölümə əzmlə sinə gərdilər,

mərdliklə əbədiyyətə qovuşdular. Babəkin adı Azərbaycan xalqının istiqlaliyyəti

uğrunda mübarizəyə çevrildi. Xürrəmlər hərakatının məqbul olmasına baxmayaraq

çox böyük tarixi əhəmiyyəti olmuşdur. Bu hərakat xalqın əsl azdlıq hərakatı idi.

İllərlə davam edən mübarizə Ərəb xilafətini maddi və mənəvi cəhətdən xeyli

zəiflədi. Bu hərakat digər xalqların da azadlıq mübarizəsinə təkan verdi. 838-840-cı

64

illərdə Təbəristanda Məzyər Kəbirin başçılığı altında Xilafət əsarətinə qarşı güclü

azadlıq hərakatı başladı.Onlar da Babəkin şuarları altında çıxış edirdilər.

IX əsrin 30-cu illərin sonu-40-cı illərin əvvəllərində Varsanda, Bərdədə,

Mərənddə, Kür-Araz vadisində güclü çıxışlar oldu. Əbu Musanın başçılığı ilə Kür-

Araz vadisindəki üsyançılar Qarabağda dağlar üzərində ucalan Ktiç qalasında

mübarizə aparırdılar. Qala 200 minlik ərəblərlə mühasirəyə alınmışdı. Bir il ərzində

qalaya 28 dəfə hücum oldu. Sərkərdə Buğa hiylə işlətdərək Əbu Musa başda olmaqla

digər rəhbərləri danışıq aparmaq üçün öz qərargahına dəvət etdi və girov götürərək

Xilafətin paytaxtına göndərdi. Üsyan çətinliklə yatırıldı. Orta əsrlərdə istiqlaliyyət

uğrunda mübarizələr Xilafəti sarsıtdı və əvvəlki mövqeyini bərpa edə bilmədi. IX

əsrin 2-ci yarısından etibarən asılı ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda bir sıra

müstəqil dövlətlər meydana gəldi. Xilafətə tabe olan iri dövlətlərdə milli-azadlıq

hərəkatları başlandı. Beləliklə Xilafətə qarşı bu üsyan və hərakatlar IX əsrin

sonlarında Xilafətin dağılmasına gətirib çıxardı.

65

Mövzu: 5

Etnogeniz məsələsi. Azərbaycan xalqının təşəkkülü

Plan

1.Etnogenez prosesində ən qədim etnik qrup və tayfaların iştirakı.

2.Erkən orta əsrlərdə Azərbaycan əhalisi, tükdili tayfaların Azərbaycana gəlişi.

3. Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülü.

ƏDƏBİYYAT

1.Azərbaycan tarixi VII cilddə, II cild. Bakı, Elm, 2007. Səh.469-485

2.Azərbaycan tarixi (Ziya Bünyadovu redaktorluğu ilə). Bakı, 1994.

3.Qeybullayev Q. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994.

4.Qasımova R.M. Azərbaycan xalqının etnogenezi. Bakı, 1997.

5.Azərbaycan tarixinin etnogenezinə dair. Bakı, Elm və həyat,1989.

6.Sumbatzadə A.F. Azərbaycanci- etnogenez i forminavaniya naroda. Bakı, 1990

Hər bir xalq müəyyən tarixi ərazidə yaşanmışdır. Heç bir xalq indi yığcam yaşadığı

ərazidən kənarda meydana gəlməmişdir. Xalqlar əvvəl müəyyən tarixi ərazidə

yaranmış, sonradan müxtəlif səbəblərə görə başqa ərazilərə yayılmışlar. Azəri

türklərinin bir xalq kimi formalaşdığı ərazi məhz Azərbaycan ərazisi olmuşdur. Bu

ərazi şimalda Dərbənddən, Cənubda Zəncan- Qəzvin , qərbdə Tiflis, İrəvan və

Urmiya gölünün qərb sahillərinə qədər uzanmışdır.

66

Bu söz “etnos” sözündən olub –yunanca tayfa, xalq deməkdir. “Genezis” isə

yaranma mənasını verir. “Etnogenez” bir neçə etnik komponemtdən yeni etnik

ümumiliyin əmələ gəlmə prosesidir.

Etnik proses etnosların (qəbilələrin, tayfaların, xalqların) dəyişilməsi, yeni etnik

birliklərin yaranması prosesidir. Etnik prosesləri, yaxud etnogenez prosesini öyrənən

elm sahəsi etnoqrafiya elmində etnik tarix adlanır. Etnik tarixin tədqiqi etnogenetik

tədqiqatdır. Etnogenetik proses, yaxud etnogenez etnosun etnik

özünəməxsusluğunun, etnik sifətinin formalaşması prosesində baş verən tarixi

proseslərin məcmuudur. ..

İki tip etnogenetik proses fərqləndirlir:

1. Yeni tayfa qpupu və ya xalqın etnogenezində daha qədim tayfa qruplarının

iştirakı;

2.Etnogenez posesində başqa ərazisindən köçən etnosların iştirakı.

Əksər hallarda hər iki tip proses bu vəya digər nisbətdə birləşir. Azərbaycan

xalqının etnogenezində hər iki tip proses özünü göstərmişdir.

Azərbaycanın etnik tarixi Azərbaycan xalqının formalaşması tarixindən

qədimdir. Bu isə o deməkdir ki, Azərbaycan xalqının formalaşması prosesi başlayana

qədər Azərbaycanda (və həmhüdud regionlarda) kifayət qədər mürəkkəb etnik

hadisələr baş vermişdir. Bunun bir səbəbi, haqqında söhbət gedən coğrafiyanın

yaşayış üçün münasib təbii şəraitidirsə, digər çox mühüm səbəbi müxtəlif

istiqamətlərə gedən yollar üzərində yerləşməsi, etnik, sosial-siyasi fəallığı,

qaynarlığıdır. Qədim dövrlərdə Azərbaycanda hansı etnosun, yaxud etnosların (iber-

qafqazlıların, iranlıların, yaxud altaylıların — türklərin...) aparıcı yer tutmasından

asılı olmayaraq Azərbaycan xalqı qədim dövrün sonu, orta əsrlərin əvvəllərindən

başlayaraq məhz türk etnosları əsasında formalaşmışdır ki, həmin etnoslar (türklər)

buraya eyni dövrdə deyil, müxtəlif dövrlərdə gəlmişlər.

Azərbaycan xalqını öz etnik və dil köklərindən qoparmaq üçün uzun müddət

qondarma müddəalar ortaya atılmışdır. Lakin XX əsrin 80-ci illərindən bəri

Azərbaycan xalqının etnogenzi məsələləri obyektiv şəkildə araşdırılaraq, qondarma,

uydurma nəzəriyyələrə tutarlı cavablar verilmişdir.

67

Bu sahədə Ə. Sumbatzadənin “Azərbaycanlılar, xalqın etnoqenizi və forma-

laşması” (1980), S. Əliyarlının” Azərbaycan xalqının etnogenizi haqqında “(1984), F.

Məmmədovanın “Alban etnosu məsələsinə dair” (1989), Q. Qeybullayevin

“Azərbaycan xalqının təşəkkülü yazdıqları sanballı əsərlər xalqın etnoqenezinin

öyrənilməsinə böyük töhvələr vermişdir.

Etnogenez məsələsinin öyrənilməsində Z. Bünyadov, İ.Əliyev, Y.Yusifov, Rus

alimlərindən Dyakonov, Trever, Novoseltseva və başqalarının böyük xidmətləri

olmuşdur.

Akademik İ. Əliyevin belə bir mülahizəsini müxtəlif xarakterli faktlar təsdiq edir ki,

kutilər, lullubilər və hurrilər (ola bilsin ki, adı qədim Ön Asiya mənbələrinə düşməyən

başqa bir sıra sosial-siyasi birliklər) "hər biri qohum tayfalardan — qonşu ərazilərdə

yaşayan, bir dilin müxtəlif ləhcələrində danışan və ümumi mədəniyyətin bir çox

xüsusiyyətlərinə yiyələnmiş əhali qruplarından ibarət idi". Görünür, görkəmli

tədqiqatçının e.ə. III minilliyin sonu, II minilliyin əvvəllərində Azərbaycanda

məskunlaşmış əhalinin, o cümlədən kuti, lullubi və hurrilərin Qafqaz mənşəli olması

barədəki fikri də elə bir şübhə doğurmur. Həmin fikri qədim Ön Asiya dilləri

mütəxəssisləri İ. M. Dyakonov, Q. A. Melikişvili də təsdiq edirlər; onların araşdırmaları

göstərir ki, kuti, lullubi, hurri, Urartu, Alban dilləri Qafqaz dilləridir. Ümumiyyətlə, e.ə.

II minilliyin sonu, I minilliyin əvvəllərinə qədər Azərbaycanda, xüsusilə onun cənubunda

Qafqaz etnosları aparıcı rol oynamışlar və beləliklə, e.ə.V—III minilliklərdə adları və

etnik mənsubiyyətləri məlum olmayan azərbaycanlıları nəzərə almasaq, ölkənin e.ə. III—

II minilliklərə aid sonrakı əhalisi məhz Qafqaz mənşəli olmuşdur. Eramızdan əvvəlki son

əsrlərdə, eləcə də eramızın ilk əsrlərində Azərbaycanın şimalında əsasən uti, girdman,

qarqaz tayfaları yaşayırdılar ki, bunları tarixi mənbələr ümumi şəkildə "albanlar", yaxud

"ağvanlar" adlandırırlar.

Beləliklə, Azərbaycan xalqının formalaşması prosesi başlayana qədər Azərbaycanın

etnik tarixini aşağıdakı dövrlərə bölmək olar:

I. E.ə. V minillikdən e.ə. III minilliyin ortalarına qədər — etnik "qeyri-müəyyənlik"

dövrü.

68

II. E.ə. III minilliyin ortalarından e.ə. II minilliyin sonu, I minilliyin əvvəllərinə qədər

— Qafqaz etnoslarının geniş yayıldığı dövr.

III. E.ə. II minilliyin sonu, I minilliyin əvvəllərindən eramızın I minilliyinin ortalarına

qədər —İran etnoslarının geniş yayıldığı dövr.

Azərbaycan xalqının təşəkkülünün birinci mərhələsini hun-qıpçaq türklərinin

Azərbaycanda məskunlaşması təşkil edir.

Azərbaycan xalqının təşəkkülünün ikinci mərhələsi (oğuz türklərinin Azərbaycana

axını) XI əsrin (və II minilliyin) əvvəllərində başladı. Onlar Azərbaycanın etnosiyasi

baxımdan dağınıq, qeyri mütəşəkkil cənubunu çox qısa bir müddətdə tutub, Şimala —

Qafqazın cənubuna doğru hərəkət etdilər.

XI əsrdə, eləcə də XII əsrin əvvəllərində oğuz türkləri Azərbaycanın (və həmhüdud

regionların) etnik simasını tamamilə dəyişdirdilər. İstər türk (qıpçaq), istər İran, istərsə də

Qafqaz etnoslarının, xalqlarının oğuzlara göstərdiyi müqavimətin heç bir əhəmiyyəti yox

idi. Çünki ümumiyyətlə, II minilliyin əvvəllərindən başlayan türk-oğuz fütuhatı elə bir

hadisə idi ki, onun qarşısını almaq, sadəcə olaraq,mümkün deyildi.

Oğuz türkləri, haqqında söhbət gedən dövrdə Azərbaycanı bütünlüklə türkləşdirdilər,

daha doğrusu, I minilliyin ilk əsrlərindən başlayan həmin proses (Azərbaycanın

türkləşməsi) II minilliyin ilk əsrlərində min ildən sonra keyfiyyətcə başa çatdı.

Ümumiyyətlə, xalqın təşəkkülü üçün üç şərt vacibdir:

1) etnik potensial;

2) coğrafiya, yaxud ərazi;

3) sosial-siyasi təşkilatlanma.

Azərbaycan xalqının etnik potensialını, yaxud əsaslarını türk mənbəyi müəyyən

etmişdir. Coğrafi, yaxud ərazi təminatına gəldikdə isə buraya zaman-zaman

məskunlaşmış Cənubi Qafqaz, tarixi Azərbaycan (Şimali İran) və Şərqi Anadolu daxildir.

Qədim dövrlərdən kifayət qədər canlı, qaynar həyat yaşayan bu coğrafiyada uzun zaman

davam edəcək sosial-siyasi birliklər qurmaq həmişə çətin olmuşdur.

Türk etnosunun bölünməsi prosesinin yüz illər boyu davam etməsi, coğrafiyanın

genişliyi, etnik-siyasi hadisələrlə zənginliyi Azərbaycan xalqının təşəkkül-formalaşma

prosesinə ciddi təsir göstərmişdir.

69

Belə ki,

a) eramızın ilk əsrlərindən başlayan proses xeyli uzanmış, orta əsrlərin sonu yeni

dövrün əvvəllərinə (XVI- XVII əsrlərə) qədər davam etmişdir.

b) coğrafiyadan kənara az-çox diqqəti cəlb edəcək köçlər olmadığı halda,

coğrafiyaya ardıcıl köçüb məskunlaşmalar olmuşdur;

c) xalqın mütəşəkkilliyini təmin etməli olan sosial-siyasi, eləcə də mənəvi-ideoloji

güc mərkəzləri tez-tez dəyişdiyindən həmişə natamamlıq kompleksi özünü

göstərmişdir və s..

Azərbaycan xalqı bu geniş ərazidə yaşayan türk etnoslarından və qonşu

ölkələrdən gəlib burada məskunlaşan türkdilli digər etnosların qaynayıb-

qarışmasından yaranmışdır. Azərbaycan türkləri erkən dövrdən türk (prototürk)

dilində danışmış və heç birbaşqa xalqdan dönməmişdir. Beləliklə, IX- XI əsrlər

türklərin tarixində elə bir dövrdür ki, həm ilkin bölünmə başa çatır.

Beləliklə, Azərbaycan xalqı, əsasən, oğuz türklərinə aid olsa da, ümumtürk etnik-

mədəni kodunun daşıyıcısıdır

Torpaqımızın qədim sakinləri olan Azərbaycanın şimal torpaqlarına öz adlarını

verən albanlar olmuşdur. Bəzi müəlliflər albanların lap qədimdən məhz Azərbaycan

dilli olmaları mülahizəsini irəli sürürlər. Albanların dilinin və tarixinin

öyrənilməsində Q.Voroşilin böyük rolu olmuşdur. O,göstərir ki, alban-ağvan, ağuan

oykonimi” comərdlər yurdu” mənasını verir Eyni zamanda tədqiqatçı alim göstərir

ki, Alban adının kökündə “ALP” sözü vardır ki, o da qəhrəman , ər mənasını daşıyır.

Tədqiqatçı alim K. Əliyev də bu fikirdədir. O,öz mülahizələrini sübuta yetirmək

üçün alban çarlarından Kosis və Oroyz (Uruz) adlarının qədim Azərbaycan dilli

soyların nümayəndələrinin adlarının olmasını əsas götürür. Uruz adına biz Kitabi

Dədə Qorqud da rast gəlirik. (Alp Aruz) Albaniya ərazisində albanlardan əlavə

müxtəlif dillərdə yaşayan müxtəlif tayfalar olmuşlar. Şübhəsiz ki, bu tayfaların

çoxu Azərbaycan dilli olmuşdur.

Bəzən Albaniyada yaşayan xalqları Qafqaz dilli tayfalar qrupuna daxil edirlər.

Lakin gəlin görək Albanların yaşadıqları Kür- Araz ovlağında bir dənə də olsun

Qafqaz dilli toponimə rast gəlinirmi?.

70

Bəzən tədqiqatlar göstərirlər ki, XI əsrdə bu yerlərə səlcuq türklərinin gəlməsi

və Azərbaycan xalqı təşəkkül tapmışdır. Lakin onlar səhv edirlər. Bunu sübut etmək

üçün göstərmək lazımdır ki, səlcuqlardan sonra bir dənə də olsun səlcuqlarla bağlı və

ya ayrı dildə toponim və oykonim qalmamışdır.

Tədqiqatçı V.Abayev göstərir ki, “Hər yeni soy öz sələflərindən nəsə alır, o

cümlədən toponimləri. Əgər bu əraziyə sonradan gəlmiş soylar albanları öz

içərilərində əritmişlərsə (assimilyasıya) onda heç olmazsa bir vəya bir neçə toponim

qalmalı idi. Deməli albanlar da bu əraziyə gələnlərələ eyni dildə danışmışdır, və

azərbaycan dilinin kökundə dayanmışlar. Belə olmasaydı biz Azərbaycan dilində

Qafqaz dillərinin qalıqlarını və ya təsirini görərdik.

Alban tayfaları Azərbaycan (türk) dilli olub e.ə. VII əsrdən –VIII əsrə qədər

Azərbaycan ərazisində məskunlaşmışlar. Onlar bir çox mənbələrdə alpan adı ilə də

tanınmışlar. ”Kitabi Dədə Qorqud” eposunda biz alpan adlarına rast gəlirik və bu da

sübut redir ki, bizim yazılı abidəmizin tarixi daha qədimlərə gedib çıxır.

Bir qədər də gəlmə soylar haqqında, hansı ki, onlarda Azərbaycan xalqının

etnogenezində önəmli rol oynamışlar. Əslində onların hamısını gəlmə hesab etmək

olmaz. Tarix boyu etnosların –soyların miqrasiyası olmuşdur və indi də davam edir.

Bu soylardan Azərbaycan ərazilərinə ən geniş şəkildə yayılanı saq (sak) tayfaları

olmuşdur. Belə ki, onların qalıqları eramızdan əvvəlki və sonrakı dövrdə Azərbaycan

ərazilərində yaşamışlar. Onların adları ilə bağlı çoxlu toponimlər indi də

qalmaqdadır. Saqların adı ilə bağlı ən qədim toponim Muğanda olmuş Balasakan

adıdır. Onalr e.ə. III yüzillikdə bu ərazidə yaşamışlar. Azərbaycannın Şəki, Zaqtala,

Arsaq adları bilavasitə saq tayfalarının adı ilə bağlıdır. Hətta saqlar Naxçıvan

ərazisinə qədər yayıla bilmişlər. Bunu Ordubadın Nusnus kəndində Saq

məhəlləsinin və Saq dağının olması sübut edir.

Azərbaycan ərazisində hələ də öz adını qoruyub saxlayan qədim tayfalardan

biri də qaşqaylar olmuşdur. Onların Azərbaycan ərazisinə gəlmə tarixləri dəqiq

məlum olmasada e.ə. II minillikdə onların kiçik Asiyada yaşamaları və hətta

şəhərlərinin olması məlumdur. Sonrakı dövrdə onların bir qismi miqrasiya

nəticəsində Azərbaycan ərazilərinə köçmüşlər.

71

Qədim sakinlərdən biri də saspurilərdir. Yunan tarixçisi Herodat saspurilərin

Araz sahilərindəə yaşadıqlarını göstərir. Görkəmli gürcü alimi Melikişivili saspur

soy birləşmələrinin tərkibinə xirruq –urartu və işqut-qimmir soy birləşmələrinin də

daxil edir. Tədqiqatlar belə hesab edirlər ki, saspuilərlə savirlər (sabir, Subar)

arasında oxşarlıq vardır. Çox güman ki, tayfalar II-III əsrlərdə dış hullarının bir

qolunu təşkil etmişlər. Bu hunların bir qupu isə Xəzərin qərb sahilində, indiki Quba-

Xaçmaz, Dəvəçi rayonları ərazisində məskun olmuşlar.

Azərbaycan xalqının formalaşmasında yuxarıda göstərilən etnoslarla yanaşı biz

gənlər (peçenek) qarqarlar, hunlar, xəzərlər, onoquzlar, sarqurlar (on oğuz, sarı oğuz)

qıpçaqlar və s.etnoslarin da böyük rolu olmuşdur.

Hər bir xalqın mənşəyi onun dili müəyyən edilir. Diletnik mənsubiyyəti bildirən

yeganə əlamətdir. XX əsrin 30-cu illlərin sonuna kimi azərbaycanlılar “türk, türk

xalqı dili isə “türk dili adlanırdı. Lap qədimdən bəri Azərbaycan ərazisində trük

dilində danışan etnoslar yaşamışdır. Son illərdə türk dillərində danışan əhalinin

Azərbaycanda aborigen olmasını inkar edirdilər. Lakin qaynaqların araşdırılıb

öyrənilməsi bu mülahizlərin əsassız olduğunu sübut etdi. Azərbaycan dili türk dilləri

ailəsinə mənsudur. Deməli Azərbaycan türklərinin mənşəyi dil mənsubiyyətinə uyğun

Azərbaycanda yaşamış qədim türk etnoslarının tarixi ilə bağlanmalıdır.

Qərbdə Egey dənizi hövzəsindən ta Anadoluda daxil olmaqla Şərqdə Çinə qədər,

Rusiya çölləri də daxil olmaqla: cənubda İran yaylasına qədər geniş ərazidə türk

xalqları təmsil olunmuşlar. Hər bir türk xalqı bu ərazidə müxtəlif adlar altında

formalaşmışlar. Bu proses erkən orta əsrlərdə baş vermişdir. Eləcə də Azərbaycan

xalqının mənşəyində burada yaşamış və müxtəlif dövrlərdə ona qaynayıb qarışmış

türk etnosları yaxından iştirak etmişlər.

Beləliklə, Azərbaycan xalqının və Azərbaycan dilinin formalaşması haqqında

indi əsasən iki mülahizənin olduğu aydınlaşır: 1) Azərbaycan xalqının etnogenezində

yerli (Qafqaz mənşəli) etnoslarla yanaşı gəlmə (türkdilli və irandilli) etnoslar da

iştirak etmiş, tarixən türkdilli etnoslar böyük üstünlük təşkil edərək e. XI-XII

əsrlərində türkdilli Azərbaycan xalqının formalaşmasına gətirib çıxarmışdır;

72

Azərbaycan xalqı ta qədimdən bu ərazidə yaşayan yerli türk etnosların və qonşu

ölkələrdən gəlib burada məskunlaşmış, türk dillərində danışan digər tayfaların

qaynayıb-qarışmasından yaranmış, formalaşma prosesində və sonrakı dövrlərdə onun

tərkibinə başqa dillərdə danışan ayrı-ayrı etnoslar, xüsusilə farsdilli tayfalar daxil

olmuşdur; Azərbaycan türkləri erkən dövrdən türk (prototürk, erkən türk) dilində

danışmış və heç bir başqa xalqdan dönməmişdir

Beləliklə, gördüyümüz kimi, haqqında bəhs etdiyimiz dövrdə tarixi Azərbaycan

ərazisində cərəyan edən dil, ərazi, mədəniyyət və iqtisadi əlaqələr vəhdəti zəminində

yeni etnik birliyin - türkdilli Azərbaycan xalqının təşəkkülü prosesi başa çatır. Böyük

axınla Azərbaycana gələn oğuz türklərinin bu prosesdə iştirakı isə Azərbaycan

türklərinin səlcuq yürüşlərindən əvvəl başlayan formalaşmasını yalnız

sürətləndirmişdi.

Bu prosesin başa çatması nəticəsində təqribən bugünkü Azərbaycan dilimizdə

danışan və artıq əksəriyyəti təşkil edən xalqımızın təşəkkülündən sonra da

Azərbaycan ərazisində, əvvəllər olduğu kimi, qafqazdilli və irandilli xalqlar

yaşayırdılar. Maraqlı burasıdır ki, Azərbaycanın etnik xəritəsi bu gün də min il

əvvəlki cizgilərini saxlamışdır. Bu gün də Azərbaycan torpağında indi "azsaylı

xalqlar" adlandırdığımız irandilli talışlar, tatlar, kürdlər və b., qafqazdilli udinlər,

ləzgilər, xınalıqlar, bııduqlar və b. yaşayırlar.

Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə mənsubdur. Deməli Azərbaycan türklərinin

mənşəyi dil mənsubiyyətinə uyğun Azərbaycanda yaşamış qədim türk etnoslarının

tarixi ilə bağlanmalıdır.

Beləliklə Azərbaycan dilinin və xalqının təşəkkülü III-VII əsarlərdə baş

vermiş,VII-VIII əsarlərdə başa çatmışdır.

Azərbaycan — türk əsaslı Azərbaycan xalqının tarixi vətəni, dünyanın qədim

etnokulturoloji mərkəzlərindən biridir. Azərbaycanlılar xalq, yaxud millət

(superetnos) olaraq məhz Azərbaycanda formalaşmışlar. Azərbaycan xalqının tarixi

ümumtürk tarixinin üzvi tərkib hissəsidir, bununla belə, hər bir türk xalqı kimi,

Azərbaycan xalqının da özünəməxsus formalaşma, inkişaf tarixi vardır. Azərbaycan

xalqının tarixən məskunlaşdığı (superetnos olaraq formalaşdıgı!) coğrafiya müxtəlif

73

dövrlərdə müxtəlif adlarla adlandırılsa da, "Azərbaycan" sözü daha geniş yayılaraq

500 min km2 -ə qədər ərazinin əsas adına çevrilmişdir. Azərbaycanşünaslıqda belə

bir aydın təsəvvür vardır ki, "Azərbaycan" sözü "regionun tarixində görkəmli rol

oynamış Atropatın adı" (İqrar Əliyev) ilə bağlıdır... Burada söhbət o dövrdən gedir ki,

"Cənubi Azərbaycanın bütün ərazisi və Şimali Azərbaycan torpaqlarının xeyli hissəsi

bu və ya digər dərəcədə Atropatın hakimiyyəti altında idi" (İ. Əliyev). Və həmin

hökmdarın adı tarixi mənbələrdə ilk dəfə e.ə. 331-ci ildə çəkilsə də, onun (Atropatın)

etnik mənsubiyyəti barədə heç bir mə- lumat verilmir. e.ə. I minilliyin əvvəllərindən

başlayaraq regionun iranlılaşması prosesi belə bir təkzibi çətin nəticəyə gəlməyə

imkan verir ki, Atropatenanın əsas əhalisi iranlı olmuşdur. "Atropatena" ad-

toponiminin antik (etimoloji) mənasını ilk dəfə atəşpərəst iranlılar, yaxud irandilli

mühit unutdurdu. "Atropatena" (Atropatın yurdu) "Azərbaycan"a (odlar yurdu,

müqəddəs odun qorunduğu məkana) çevrildi... Və görünür, iranlılar üçün

"Azərbaycan"ın hansı konkret coğrafiyanı əhatə etməsi o qədər də maraqlı deyildi,

onlar həmin əraziyə vətən kimi yox, ilahi bir məkan, hüdudsuz müqəddəs bir yer kimi

baxırdılar.

Professor M. Seyidov yazır: "Azərbaycan" yer adı haqda orta yüzilliklərdən üzü

bəri ayrı-ayrı xalqların alimləri dürlü mülahizələr, fikirlər söyləmişlər. Ancaq hələ də

bu söz sirrini açmaqdan elə bil çəkinir və onun elmi sözaçımı — etimoloji təhlili öz

doğru-düzgün həllini tapmamışdır". Görkəmli azərbaycanşünasın fikrincə,

"Azərbaycan — uğurlu, yaxşıistər (Az), yaxşıistər qırmızı, yəni Günəş (Azar//Azər),

varlı ata(dan) deməkdir. O, vaxtilə yaxşıistər qırmızı, yəni Günəş antropomorfik

tanrısının adı imiş. Sonralar Az qəbiləsindən olan xan, insan mənasında

işlənmişdir"... Həmin fikirlə razılaşmaq çətindir... Hər şeydən əvvəl ona görə ki,

"Azərbaycan" sözü türkdilli mühitdə formalaşdığı üçün bu qədər mürəkkəb tarixi

inkişaf mərhələsindən keçə bilməzdi. İkincisi, müəllifin təklif etdiyi etimologiya nə

Azərbaycan türklərinin, nə də ümumiyyətlə, türklüyün tarixi dünyagörüşü ilə bağlı

deyil. Və nəhayət, üçüncüsü, sözün "əvvəlki mənası ilə "sonrakı mənası" arasında

semantik varislik, demək olar ki, yoxdur... Azərbaycan türkləri, iranlılardan fərqli

olaraq, Azərbaycanı "müqəddəs məkan" deyil, məhz Vətən kimi dərk edib

74

məskunlaşmışlar. Və "Azərbaycan" sözü məhz Azərbaycan türklərinin təfəkküründə

formalaşan (konkret!) ərazinin müasir adına çevrilmişdir ki, bunun da əsasında

onların tədricən məskunlaşdığı coğrafi miqyas (onun genişlənməsi sürəti)

dayanmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın bir ölkə olaraq hüdudlarının

müəyyənləşməsində Azərbaycan xalqının təşəkkülünün həlledici təsiri olmuşdur.

Belə ki, xalq formalaşdıqca ölkənin etnocoğrafi hüdudları da müəyyənləşmişdir.

Azərbaycan ərazisində tarixən müxtəlif dövlətlərin mövcudluğu ölkənin bütöv bir

siyasi hadisə kimi qavranılmasına mane olmaqla yanaşı, "Azərbaycan" anlayışının

formalaşması prosesini də ləngitmişdir.

Azərbaycanın etnik tarixi Azərbaycan xalqının formalaşması tarixindən

qədimdir. Bu isə o deməkdir ki, Azərbaycan xalqının formalaşması prosesi başlayana

qədər Azərbaycanda (və həmhüdud regionlarda) kifayət qədər mürəkkəb etnik

hadisələr baş vermişdir. Bunun bir səbəbi, haqqında söhbət gedən coğrafiyanın

yaşayış üçün münasib təbii şəraitidirsə, digər çox mühüm səbəbi müxtəlif

istiqamətlərə gedən yollar üzərində yerləşməsi, etnik, sosial-siyasi fəallığı,

qaynarlığıdır... Və etiraf etmək lazımdır ki, Azərbaycanın etnik tarixinin qədim dövrü

sonrakı dövrləri ilə müqayisə olunmayacaq qədər mübahisəlidir — məsələnin

mürəkkəbliyi isə burasındadır ki, həmin mübahisələr artıq öz elmi-metodoloji

əhəmiyyətini (enerjisini!) itirərək "siyasiləşmiş", başqa sözlə, etnosiyasi

ambisiyaların, subyektiv maraqların münaqişə obyektinə çevrilmişdir. Lakin qədim

dövrlərdə Azərbaycanda hansı etnosun, yaxud etnosların (iber-qafqazlıların,

iranlıların, yaxud altaylıların — türklərin...) aparıcı yer tutmasından asılı olmayaraq

Azərbaycan xalqı qədim dövrün sonu, orta əsrlərin əvvəllərindən başlayaraq məhz

türk etnosları əsasında formalaşmışdır ki, həmin etnoslar (türklər) buraya eyni dövrdə

deyil, müxtəlif dövrlərdə gəlmişlər. Qədim dövrlərdə Azərbaycanda (və həmhüdud

regionlarda) məhz türk etnoslarının mövcud olması, hətta türklərin dünyaya

Azərbaycandan (ümumiyyətlə, Ön Asiyadan) yayılması barədə son zamanlara qədər

müəyyən elmi-ictimai maraq doğuran nəzəriyyə artıq öz "azarkeş"lərini, demək olar

ki, itirmişdir. ... Azərbaycanda (və həmhüdud regionlarda) ilk sosial-siyasi birliklərin

e.ə. V minillikdə formalaşmasını güman etmək olar. Bununla belə, onların etnik

75

mənsubiyyəti barədə heç nə demək mümkün deyil. Adları bizə məlum olan ən qədim

tayfalar isə kutilər, lullubilər və hurrilərdir ki, mənbələr onlar barəsində e.ə. III

minilliyin ortalarından başlayaraq söhbət açırlar. Həmin tayfalar əsasən Azərbaycanın

cənubunda məskunlaşmışdılar. Və Şumer-Akkad mənbələrinin verdiyi məlumata

görə, vaxtaşırı Ön Asiyanın güclü dövlətlərini, xüsusilə Mesopotamiyanı narahat

edirdilər. Bu məlumat qədim azərbaycanlıların regionda hərbi-siyasi fəallığını

göstərsə də, bu və ya digər dərəcədə mükəmməl dövlətçilik təfəkkürünə malik olub-

olmamaları barədə əhəmiyyətli bir şey demir... Akademik İ. Əliyevin belə bir

mülahizəsini müxtəlif xarakterli faktlar təsdiq edir ki, kutilər, lullubilər və hurrilər

(ola bilsin ki, adı qədim Ön Asiya mənbələrinə düşməyən başqa bir sıra sosial-siyasi

birliklər) "hər biri qohum tayfalardan — qonşu ərazilərdə yaşayan, bir dilin müxtəlif

ləhcələrində danı- şan və ümumi mədəniyyətin bir çox xüsusiyyətlərinə yiyələnmiş

əhali qruplarından ibarət idi". Və görünür, görkəmli tədqiqatçının e.ə. III minilliyin

sonu, II minilliyin əvvəllərində Azərbaycanda (və həmhüdud regionlarda)

məskunlaşmış əhalinin, o cümlədən kuti, lullubi və hurrilərin Qafqaz mənşəli olması

barədəki fikri də elə bir şübhə doğurmur. Həmin fikri qədim Ön Asiya dilləri

mütəxəssisləri İ. M. Dyakonov, Q. A. Melikişvili də təsdiq edirlər; onların

araşdırmaları göstərir ki, kuti, lullubi, hurri, Urartu, Alban dilləri Qafqaz dilləridir...

Ümumiyyətlə, e.ə. II minilliyin sonu, I minilliyin əvvəllərinə qədər Azərbaycanda,

xüsusilə onun cənubunda Qafqaz etnosları aparıcı rol oynamışlar və beləliklə, e.ə. V

—III minilliklərdə adları və etnik mənsubiyyətləri məlum olmayan azərbaycanlıları

nəzərə almasaq, ölkənin e.ə. III—II minilliklərə aid sonrakı əhalisi məhz Qafqaz

mənşəli olmuşdur. Əlbəttə, Qafqaz etnoslarının Ön Asiyanın şimalında geniş

yayıldıqları minilliklərdə "Azərbaycan" adlı bir ölkə, azərbaycanlı adlı bir xalq yox

idi... E.ə. II minilliyin sonu, I minilliyin əvvəllərinə aid mənbələr Azərbaycanda (və

həmhüdud regionlarda) daha bir sıra tayfaların, yaxud tayfa birliklərinin

məskunlaşdığı barədə məlumat verir: buraya etnik mənsubiyyəti məlum olmayan

turukkilər, nigimixlər, uruatrilər... aiddir ki, görünür, onlar Azərbaycanın etnik

tarixinin, haqqında söhbət gedən dövründə elə bir sosial-siyasi nüfuza malik

olmamışlar. Bununla belə, e.ə. III—II minilliklərdə Azərbaycanda (və həmhüdud

76

regionlarda ) etnik yekcinsliyin pozulması üçün hər halda münbit şərait olduğunu

inkar etmək mümkün deyil... Azərbaycan ərazisində formalaşmış bizə məlum ilk

dövlətin — Mannanın (e.ə. IX—VII əsrlər) etnik tərkibi də göstərir ki, e.ə. I

minilliyin əvvəllərinə qədər Azərbaycanda məskunlaşmış əhalinin əksəriyyətini

Qafqaz etnosları təşkil etsələr də, "mübahisəli" etnoslar da mövcud olmuşlar. ...E. ə.

II minilliyin sonu, I minilliyin əvvəllərindən etibarən Azərbaycan ərazisində İran

etnosları məskunlaşmağa başladılar. Və həmin proses yalnız Azərbaycanın deyil,

ümumən Ön Asiyanın etnik mənzərəsini əsaslı şəkildə dəyişdirdi. İran etnoslarının

İran yaylasına, oradan da Azərbaycana yayılması tədricən, bununla belə, mütəşəkkil

gedirdi. Ona görə də e.ə. I minilliyin əvvəllərindən etibarən Qafqaz etnosları getdikcə

daha ardıcıl bir şəkildə Şimala doğru sıxışdırılmağa başladı. Cənubdan gələn İran

"təzyiq"i o qədər güclü idi ki, artıq müəyyən dövlət quruculuğu təcrübəsi

qazanmalarına baxmayaraq, Qafqaz etnosları həmin "təzyiq"in qarşısında davam

gətirə bilmədilər. Ə. S. Sumbatzadə tamamilə doğru olaraq göstərir ki, III əsrdə

Sasanilər dövləti tərkibinə daxil olana qədər Atropatena müxtəlif dillərdə danışan

tayfalardan, yaxud xırda xalqlardan ibarət idi. Və eyni zamanda bütün latın, yunan və

sonrakı dövrə aid erməni mənbələrində, bir qayda olaraq, "Atropatena",

"Atropatakan" ölkə adına tez-tez rast gəldiyimiz halda, "atropatanlılar", yəni xalq

adına olduqca az təsadüf olunur... Beləliklə, Mannada, Midiyada olduğu kimi,

Atropatenada da o dərəcədə əhəmiyyətli etnik konsolidasiya prosesindən söhbət gedə

bilməz ki, onun nəticəsində az-çox mərkəzləşmiş bir etnik birlik — xalq yaranmış

olsun. "Atropatena—Mada xalqı" barədəki nəzəriyyənin tənqidə dözməyən daha bir

sıra tərəfləri vardır... Məlum olduğu kimi, eramızın ilk əsrlərindən (hətta bir sıra

əsaslandırılması çətin olan mülahizələrə görə, e.ə. I minilliyin sonlarından!) etibarən

Azərbaycana (və həmhüdud regionlara) ilk hun-türk tayfaları axışmağa başladılar.

Qafqazın şimalından cənubuna hərəkət edən həmin tayfaların əsas məqsədləri burada

məskunlaşmaq yox, sadəcə Ön Asiyanı, o cümlədən Azərbaycanı yağmalayıb

yenidən Qafqazın şimalına, Qıpçaq çöllərinə qayıtmaq idi. Müxtəlif xarakterli

mənbələrin verdiyi məlumata görə, hun-türklərin Qafqazın cənubuna, hətta Ön

Asiyanın içərilərinə hücum etdikləri I minilliyin birinci yarısında onların qarşısında

77

duracaq bir etnosiyasi qüvvə yox idi. Ümumiyyətlə, qədim dövrün sonlarına doğru

Azərbaycanda (və həmhüdud regionlarda) etnik konsolidasiyadan çox, etnosiyasi

dağılma, parçalanma prosesi gedirdi ki, həmin proses tədricən burada məskunlaşan

hun-qıpçaqlar üçün əlverişli sosial-siyasi şərait yaratdı. Beləliklə, Azərbaycan

xalqının formalaşması prosesi başlayana qədər Azərbaycanın etnik tarixini aşağıdakı

dövrlərə bölmək olar: I. E.ə. V minillikdən e.ə. III minilliyin ortalarına qədər — etnik

"qeyri-müəyyənlik" dövrü. II. E.ə. III minilliyin ortalarından e.ə. II minilliyin sonu, I

minilliyin əvvəllərinə qədər — Qafqaz etnoslarının geniş yayıldığı dövr. III. E.ə. II

minilliyin sonu, I minilliyin əvvəllərindən eramızın I minilliyinin ortalarına qədər —

İran etnoslarının geniş yayıldığı dövr. * * * ... Azərbaycan xalqının təşəkkülünün

birinci mərhələsini hun-qıpçaq türklərinin Azərbaycanda məskunlaşması təşkil edir.

Hun-qıpçaqlar eramızın başlanğıcında Qafqazın şimalında, ümumən Böyük Çöldə,

yaxud Qıpçaq çöllərində yayılaraq bu yerlərin əsas sakinlərinə, hətta belə demək

mümkünsə, sahiblərinə çevrildilər. Və çox keçmədi ki, onlar Qafqazın cənubunda da

göründülər... Hun-qıpçaqlar müxtəlif sosial-siyasi birliklərdən ibarət olsalar da,

onların etnik tərkibi, demək olar ki, eyni idi, eyni dilin bir-birindən az fərqlənən

dialektlərində danışırdılar. Hun-qıpçaqlar eramızın ilk əsrlərində, əsasən,

Azərbaycanın şimalında — Albaniyada məskunlaşmışdılar. Cənuba bir sıra uğurlu

yürüşləri olsa da, görünür, Böyük Çöldən çox aralanmaq onları təmin etmirdi və bir

məsələni də nəzərə almaq lazımdır ki, hun-qıpçaqlar həmin çöl boyu Şərqdən Qərbə

gedirdilər. Bu hərəkət istiqaməti onların həyat tərzinə həm uyğun idi, həm də Ön

Asiyadakı etnososial sıxlıq (maneə!) burada mövcud deyildi. Azərbaycanda

(Qafqazın cənubunda) məskunlaşan hun-qıpçaqlar, əsasən, savirlərdən, bulqarlardan

və xəzərlərdən ibarət idi. Və I minilliyin ortalarında onlar Albaniya ərazisində o

qədər geniş yayılmışdılar ki, akademik Z. Bünyadovun verdiyi məlumata görə, Xəlifə

I Müaviyyə Azərbaycanın ərəblər tərəfindən işğalı zamanı bu ölkənin necə bir ölkə

olması barədə maraqlanarkən qoşun komandanı demişdi: "Azərbaycan qədimlərdən

türk ölkəsidir, onlar tərəfindən məskunlaşdırılmışdır". Yeri gəlmişkən qeyd edək ki,

Azərbaycanda məhz "qədimlərdən" türklərin yaşaması haqqında fikir I minilliyin

ortalarına aid Qafqaz mənbələrində bu və ya digər dərəcədə yayılmışdır. Bizim

78

fikrimizcə, həmin anaxronizm türklərin regionda tutduqları böyük sosial-siyasi

mövqeyin təsiri altında yaranmışdı. Hun-qıpçaqlar Azərbaycanın cənubunda da bu və

ya digər dərəcədə məskunlaşmışdılar... Lakin Şimalda siyasi hakimiyyət bilavasitə

onların əllərində idi. Cənubda isə Iran etnosları. hələ də üstünlük təşkil edirdilər. III

əsrdə Azərbaycanın cənubu — Adurbadaqan Sasanilər dövlətinin tərkib hissəsinə

çevrilir. Əvvəllər Adurbadaqanın etnik coğrafiyası Atropatenanın etnik coğrafiyası

ilə, demək olar ki, əsas parametrləri ilə üst-üstə düşürdü. Lakin sonralar burada hun-

qıpçaqlar da müəyyən mövqe tutmağa başladılar. Qafqaz etnosları isə əksinə,

Cənubdakı etnosiyasi mövqelərini tamamilə itirmişdilər... Adurbadaqan əhalisinin

əksəriyyətini təşkil edən İran etnosları, Atropatena dövründə olduğu kimi, müxtəlif

dialekt, yaxud tayfa dillərində danışırdılar: bunlar indiyə qədər Azərbaycanda

yaşayan talış, kürd, azəri və s. xalqların, tayfaların babaları idilər. Və orta əsrlərin

əvvəllərindən etibarən formalaşmağa başlayan fars dili (eyni zamanda fars etnik

ünsürləri) Adurbadaqanda geniş yayılmışdı. Ümumiyyətlə, həmin dil sonralar da

Azərbaycanın həm cənubunda, həm də şimalında yalnız yüksək təbəqələrin,

sarayların ünsiyyətində istifadə edilmiş, xalq kütlələri arasında

yayılmamışdı... ...Hun-qıpçaqların Qafqazın cənubunda sosial-siyasi nüfuzlarının

gücləndiyi əsrlərdə erməni kilsəsinin rolu yüksəlirdi, gürcü tayfaları da türklərin ilk

gəlişləri dövründə yaratdıqları hərc-mərclikdən istifadə edib ərazilərini cənub-şərqə

doğru genişləndirirdilər... Ərəb hücumları dövründə də Azərbaycanda türklüyün

mövqeyini yüksəldən əsas mənbə Şimali Qafqaz, Böyük Çöl olaraq qalırdı. Şimaldan

gələn xəzər-türk hücumlarının qarşısını almaq üçün ərəblər də sasanilər kimi sədd

çəkməli, xüsusən sərhəd qarnizonları saxlamalı olurdular. Və görünür, hunqıpçaqların

sərbəst hərəkətinə mane olan bu cür tədbirlər erməni kilsəsinə, eləcə də gürcü

tayfalarına Qafqazın cənubunda kifayət qədər geniş fəaliyyət imkan verirdi... Lakin

sasanilər kimi ərəblər də türklərin Cənuba enişinin qarşısını almaq iqtidarında

deyildilər — VII—VIII əsrlərdə xəzər türkləri ərəb qoşunlarını dəfələrlə darmadağın

edib, Azərbaycanın şimalında məskunlaşmışdılar. Ə. S. Sumbatzadə göstərir ki,

ərəblərlə xəzərlərin intensiv bir şəkildə gedən müharibələri dövründə "Azərbaycanın

köklü əhalisinin — atropatenalıların, albanların... törəmələrinin sayı əhəmiyyətli

79

dərəcədə azalmaya məruz qaldı". Şübhəsiz ki, hərbi-siyasi passionarlıq dövrü keçirən

ərəblərlə xəzərlərin, ümumən türklərin qarşılaşdıqları, çoxəsrlik müharibələr

apardıqları bir dövrdə qeyri-passionar etnosların müdafiə olunmaq imkanları demək

olar ki, yox idi. Və ərəblərin istila etdikləri əraziləri xüsusilə vilayətlərlə bölmək,

etnosların hərəkətini məhdudlaşdırmaq cəhdləri Qafqazın cənubunu artıq özününkü

sayan türkləri — xəzərləri təmin etmirdi. Onlar Azərbaycanın çöllərində sərbəst

dolaşmaq istəyirdilər... Ərəblərə qarşı mübarizədə, təbii ki, yalnız Şimaldan —

Böyük Çöldən gələn türklər — xəzərlər deyil, müəyyən mənada artıq "yerli" adlana

bilən türklər — savirlər, bulqarlar, xəzərlər də iştirak edirdilər. Görünür, IX əsrdəki

məşhur Babək hərəkatında həmin türklər də bu və ya digər dərəcədə rol oynamışdılar.

Bu hərəkatın əsas tərkibi, çox güman ki, "qədim azərbaycanlılar"dan ibarət idi. Çünki

ərəblərin təbliğ etdiyi İslamla barışmayacaq dinləri məhz onlar daşıyırdılar. Hun-

qıpçaqların Azərbaycanda, xüsusilə, onun şimalında məskunlaşdıqları təxminən min

illik dövrdə türk dili ölkədə kifayət qədər geniş yayılmağa başladı. V—X əsrlərin

Qafqaz mənbələrində işlənən türkizmlər də bunu sübut edir. Lakin həmin dil yalnız

danışıq dili idi. Və ümumiyyətlə, hun-qıp- çaqların yazısı olmamışdı... Azərbaycan

dili tarixinin görkəmli tədqiqatçısı, professor Ə. Dəmirçizadənin (eləcə də onun

tələbələrinin) ümumxalq Azərbaycan dilinin III—V əsrlərdə formalaşdığı barədəki

mülahizəsinə gəldikdə isə demək lazımdır ki, a) həmin əsrlər hələ qədim (ümum) türk

dilinin mövcud olduğu dövrdür, bu dövrdə hər hansı müstəqil türk dili barədə,

ümumiyyətlə, söhbət gedə bilməz; b) Azərbaycanın, əsasən, Şimalında, başqa sözlə,

Qafqazın cənubunda (yəni xüsusi etnik mürəkkəbliyi ilə fərqlənən bir regionda)

məskunlaşmış hun-qıpçaqlar nəinki III—V əsrlərdə, hətta bir neçə əsr sonra da

Azərbaycan türklüyünün hələ yalnız əsaslarını yaradırdılar. Eramızın ilk əsrlərində

Qafqazın cənubunda xristianlıq yayılmağa başladı... Və çox keçmədi ki, regionda

mövcud olan əsas etnoslar (daha doğrusu, superetnoslar!) — albanlar, gürcülər və

ermənilər xristian kilsəsinin özlərinə məxsus "variant"larını yaratdılar. Bir-biri ilə

mübarizə aparan alban, gürcü və erməni kilsələri etnik proseslərə də bu və ya digər

dərəcədə təsir göstərirdilər... Azərbaycan tarixşünaslığında belə bir əsassız fikir

mövcuddur ki, guya Ermənistanda yaşayan albanların bir hissəsi erməniləşmiş, bir

80

hissəsi isə türkləşmişdir (akademik Z. Bünyadov, professor N. Vəlixanlı). Halbuki

alban kilsəsi (və albanlar) son dövrə qədər erməni kilsəsinə (və ermənişləşməyə)

qarşı mübarizə apardıqları kimi, hun-qıpçaqlarla nə qədər yaxın sosial-siyasi, mədəni

əlaqələrə girsələr də, heç zaman kütləvi surətdə türkləşməmişlər. Azərbaycanın ərəb

xilafətinə daxil olması ölkədə (Azərbaycanda) gedən etnik proseslərə müxtəlif

baxımlardan əhəmiyyətli təsir göstərirdi. Məsələn, Qafqazın cənubuna uzaq

Ərəbistandan xeyli miqdarda ərəb köçürüldü ki, bunlar xilafətin şimal sərhədlərini

qorumalı, işğalçıların sosial-siyasi dayağı olmalı idilər. Yaxud İslam dininin qəbulu

prosesində müxtəlif etnoslarda özünüdərk (və ifadə) ovqatı gücləndi... Bununla belə,

Z. Bünyadovun "ola bilsin ki, Arran əhalisinin bir hissəsi (albanlar) çox tez

ərəbləşməyə məruz qalıb, ərəblərlə qaynayıb-qarışmış, sonralar isə səlcuq türkləri

gəldikdən sonra ərəblərlə birlikdə türkləşməyə məruz qalmışlar" .

XI əsrin sonlarında Azərbaycanın həm şimalı, həm də cənubu artıq oğuz

türklərinin yaratdıqları Səlcuqlar imperiyasının tərkibinə daxil oldu... İmperiyanın

aydın sərhədləri olmasa da, sahəsi həm kifayət qədər böyük idi, həm də get-gedə

genişlənirdi. XI əsrdə, eləcə də XII əsrin əvvəllərində oğuz türkləri Azərbaycanın (və

həmhüdud regionların) etnik simasını tamamilə dəyişdirdilər. İstər türk (qıpçaq), istər

İran, istərsə də Qafqaz etnoslarının, xalqlarının oğuzlara göstərdiyi müqavimətin heç

bir əhəmiyyəti yox idi. Çünki ümumiyyətlə, II minilliyin əvvəllərindən başlayan türk-

oğuz fütuhatı elə bir hadisə idi ki, onun qarşısını almaq, sadəcə olaraq, mümkün

deyildi. Oğuz türkləri, haqqında söhbət gedən dövrdə Azərbaycanı bütünlüklə

türkləşdirdilər, daha doğrusu, I minilliyin ilk əsrlərindən başlayan həmin proses

(Azərbaycanın türkləşməsi!) II minilliyin ilk əsrlərində min ildən sonra keyfiyyətcə

başa çatdı. Oğuzlar müxtəlif tayfalardan ibarət idilər. Lakin səlcuqların başçılığı

altında toplaşmış oğuzlar hərbi-siyasi baxımdan olduqca həmrəy idilər ki, bu da

onların genişmiqyaslı qələbəsini təmin edən əsas şərtlərdən biri sayıla bilər.

XII əsrin 30-cu illərində Azərbaycanda Atabəylər dövləti yarandı. Azərbaycanın

etnokulturoloji tarixində əhəmiyyətli rol oynamış həmin dövlət monqol-tatar

hücumlarına qədər mövcud oldu. Atabəylər dövründə Azərbaycan ərazisinin çox

hissəsi bütöv bir dövlətin tərkibində birləşmiş, Azərbaycan xalqının təşəkkülü

81

tarixində yeni mərhələ başlamışdı... Hakimiyyətdə olan səlcuqlar fars dilinə xüsusi

diqqət verib sarayda, bir qayda olaraq, həmin dildə danışsalar da, geniş xalq kütlələri

fars dilini bilmir, yalnız türkcədən istifadə edirdilər.

Qaraqoyunlular, bunun ardınca isə Ağqoyunlular dövründə Azərbaycanda (və

həmhüdud regionlarda) oğuz türklərinin etnosiyasi mövqeyi bir qədər də gücləndi.

Bununla belə müxtəlif oğuztürkmən tayfalarının bir-birinin ardınca Azərbaycana

gəlməsi ölkədə gedən etnosiyasi mərkəzləşmə- mütəşəkkilləşmə prosesinə hər halda

mənfi təsir göstərirdi. Ümumiyyətlə, XI əsrin əvvəllərindən XV əsrin sonu, XVI əsrin

əvvəllərinə qədərki mərhələdə, yəni Azərbaycan xalqının təşəkkülü tarixinin ikinci

mərhələsində Azərbaycana gələn oğuz türkləri farsları daha da cənuba, Qafqaz

etnoslarını isə daha da şimala sıxışdırdılar. Onların Azərbaycandakı mövqeyi qısa bir

müddətdə o qədər gücləndi ki, xilafəti tez-tez narahat edən qıpçaqlar belə oğuz

türklərinə müdaxilə edə bilmədilər. Ermənilər, gürcülər, dağıstanlılar isə həmin güc

(oğuz türklüyü!) qarşısında tamamilə aciz idilər. Oğuz türkləri Azərbaycandan keçib

Anadoluya yürüş etdilər.

Regiona oğuz türkləri ilə yanaşı karluk türkləri də gəlmişdilər ki, bu, əsasən

Əmir Teymurun yürüşləri dövrünə təsadüf edir. Oğuz türkləri Azərbaycanın yerli

(tarixi!) mədəniyyətinə xüsusi qayğı ilə yanaşdılar. Onların xüsusilə yüksək təbəqəsi

Sasanilər dövründən qalmış dəbdəbəli saray həyatını ilk əsrlərdən hətta dirçəltdilər,

artıq qeyd edildiyi kimi, farsca danışıb-yazmağa, mədəniyyətcə farslaşmağa

başladılar ki, belə bir etnosun (oğuz türklərinin) kimisə türkləşdirəcəyi barədə

düşünmək tamamilə absurddur. XI— XIII, eləcə də XIV—XV əsrlərdə oğuz fütuhatı

geniş bir coğrafiyanı bürüdüyündən Azərbaycanın etniketnoqrafik sərhədlərini

müəyyənləşdirmək çox çətindir. Həmin dövrdə Azərbaycan hər tərəfdən oğuz-türk

mühiti ilə əhatə olunmuşdu. Və onun etnokulturoloji yüksəlişində bu mühit həlledici

rol oynayırdı. Belə ki, haqqında söhbət gedən dövrdə etnik tipologiya baxımından

Azərbaycanın "daxil"i "xaric"indən o qədər də seçilmir, demək olar ki, xüsusi

əlamətlər daşımırdı. Lakin düşünmək olmaz ki, oğuz türkləri hər yerdə, bütün sərhəd

boyu Azərbaycan hüdudlarından kənara çıxmışdılar. Məsələn, Qafqazın cənubunda

ermənilər, gürcülər müxtəlif "diplomatiya" üsullarından istifadə edərək ərazilərini

82

genişləndirir, vaxtaşırı kifayət qədər ciddi cəzalandırılmalarına baxmayaraq, xüsusilə

gürcülər (adətən, "yerli" türklərlə — qıpçaqlarla ittifaqa girərək) Gəncəyə qədərki

Azərbaycan torpaqlarını zəbt etməyə çalışırdılar.

II minilliyin birinci yarısında ölkə (ümumiyyətlə, region) əsaslı türkləşmədən

sonra monqol-tatarların, Əmir Teymurun, Qaraqoyunluların və Ağqoyunluların

hücumuna məruz qalmışdı ki, həmin hücumlar Azərbaycanda türk etnoslarının

sıxlığını gücləndirsə də, sosial, siyasi, mədəni stabilləşməyə mane olur, artıq qeyd

etdiyimiz kimi, xalqın təşəkkülü prosesini ləngidirdi. Birbirinin ardınca Azərbaycana

axışan türk tayfaları özlərilə əsrlər boyu yaşamış olduqları, yaxud Türküstandan

Azərbaycana qədər keçib gəldikləri yerlərin həyat tərzini, etnoqrafiyasını, az-çox

fərqli mədəniyyətlərini, dünyagorüşlərini, hətta toponimiyasını gətirirdilər. Və onlar

yeni coğrafi şəraitə nə qədər sürətlə uyğunlaşsalar da, özlərinəməxsusluqlarını da

qoruyub saxlamağa çalışırdılar. Beləliklə, orta əsrlərin sonlarına doğru — XV əsrin

sonu, XVI əsrin əvvəllərində Azərbaycan ərazisində türklərin çəkisi sürətlə artdı. Və

onlar Azərbaycan cəmiyyətinin mütləq əksəriyyətini təşkil etməyə, müxtəlif dövlətlər

qurmağa, mərkəzləşməyə başladılar.

Səfəvilər dövlətinin banisi I Şah İsmayılın sosial bazasını, professor Oqtay

Əfəndiyevin göstərdiyi kimi, eyni bir milli maraq ətrafında birləşmiş müxtəlif oğuz

tayfaları (ustaclı, şamlı, əfşar, türkmən, bayat, təkəli, zülqədər, qacar, varsaq,

rumlu...) təşkil edirdilər. Təbii ki, həmin tayfalar bir- birindən o qədər də

fərqlənmirdilər... Onlar Səfəvilərdən əvvəl də bu və ya digər dərəcədə siyasi ittifaqda

olmuş, xüsusilə Qaraqoyunluların, Ağqoyunluların dövründə daha sıx birləşmişdilər.

Və bu baxımdan Səfəviləri hətta özündən əvvəlki Azərbaycan dövlətlərinin bilavasitə

varisi hesab etmək olar. Lakin onu da etiraf etmək lazımdır ki, XV əsrdəki kimi,

Səfəvilər dövründə də Azərbaycan türk tayfaları hakimiyyət uğrunda mübarizədən əl

çəkməmişdilər, yerli hakimlər — tayfa başçıları həm bir-birləri ilə münaqişəyə girir,

həm də Səfəvilər sarayının intriqalarında fəal iştirak edirdilər.

Səfəvilər dövlətinin Azərbaycan dövləti olduğuna şübhə etmək, onu,

ümumiyyətlə, İran dövləti saymaq özünü qətiyyən doğrultmur — O. Əfəndiyevin

qeyd etdiyi kimi, dövlətin əsasını qoyanlar da, onun yüksəlişini təmin edənlər də

83

Azərbaycanda artıq məskunlaşmış köçəri türk tayfaları idilər; Səfəvilərin dövlətçilik

düşüncəsi, inzibati idarə sistemi bütünlüklə qədim türk dövlətçilik ənənələrindən irəli

gəlirdi. Və dövlətin mərkəzi olan Təbrizdə (o cümlədən də sarayda), orduda türkcə

danışırdılar. I Şah İsmayıl (və onun xələfləri) ənənəni "pozaraq" bir sıra fərmanlarını

farsca deyil, məhz türkcə vermişdilər. Azərbaycan Səfəvilər dövləti bir əsrdən sonra

— XVI əsrin sonu, XVII əsrin əvvəllərində öz tarixi tipologiyasını itirsə də,

Azərbaycan xalqının formalaşmasında, demək olar ki, həlledici rol oynadı. XVII

əsrin əvvəllərindən başlayaraq, ümumiyyətlə, regionda nə qədər böyük siyasi hərc-

mərclik olsa da, xalqın etnik, sosial-siyasi, mədəni konsentrasiyası prosesi kəsilmədi,

bu və ya digər şəkildə davam etdi. Hətta Azərbaycanın xanlıqlara parçalandığı XVIII

əsrin ikinci yarısında da Azərbaycanın mənəvi-ruhi bütövlüyü güclənməkdə idi.

Azərbaycan xalqının formalaşması geniş miqyaslı milli intibah hərəkatı ilə

müşayiət olunurdu... Yalnız belə bir faktı qeyd etmək lazımdır ki, XVI əsrin

əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatının şedevrləri meydana çıxdı:

"Koroğlu" eposu, xüsusi yaradıcılıq enerjisinin məhsulu olan aşıq sənəti, xalq

dastanları... Və həmin əsasda formalaşan milli yazılı ədəbiyyat, M. V. Vidadi, M. P.

Vaqif... Azərbaycan intibahı yalnız dil, ədəbiyyat və mədəniyyəti əhatə etmirdi,

bütövlükdə milli təfəkkürü, xalqın ruhunu hərəkətə gətirmişdi.

Ümumiyyətlə, XVI—XVIII əsrlərdə sürətlə formalaşan Azərbaycan xalqının

etnik-kulturoloji əsaslarını Azərbaycanda məskunlaşmış türklər təşkil edirdilər.

Azərbaycanın müasir etnik-etnoqrafik mənzərəsi XVII—XVIII əsrlərdə

müəyyənləşmiş, ondan sonra əsaslı bir dəyişikliyə məruz qalmamışdır. Görünür,

burada yalnız ermənilərin XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq təcavüzkar siyasi

məqsədlərlə Azərbaycanın müxtəlif yerlərində, o cümlədən də, Dağlıq Qarabağda

məskunlaşdırılması istisna təşkil edir... Lakin məhz həmin dövrdən sonra ölkənin

siyasi mənzərəsi çox tez-tez dəyişmiş, Azərbaycan müxtəlif dövlətlərin tərkibinə

daxil olmuşdur ki, bu da xalqın formalaşmasına, heç şübhəsiz, kifayət qədər mənfi

təsirini göstərmişdir.

84

VI MÖVZU

IX –XII əsrlərdə Azərbaycan feodal dövlətləri.

P L A N

1.Xilafətin dağılması şəraitində Azərbaycanda İctimai siyasi vəziyyət Müstəqil-

ləşmə prosesinin başlanması.

2.Müstəqil feodal dövlətlətləri: Sacilər, Salarilər, Rəvadilər, Şəddadilər,

Şirvanşahlar.

3.Azərbaycan Atabəylər dövlətinin yaranması. Şəmsəddin Eldəniz

4.IX-XII əsrlərdə Azərbaycanın təsərrüfat həyatı, şəhərlər və mədəniyyət.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan tarixi. VII cilddə, II cild, Bakı1998. səh.283-424.

2. Azərbaycan tarixi. Z.Bünyadovun redaktorluğu ilə Bakı, 1994. səh. 273-322.

3. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, 1989. səh. 121-137.

4. Bünyadov Z.M. Azərbaycan Atabəylər dövləti. Bakı, 1985. səh.185-220.

5. Şərifli M.X. IX əsrin 2-ci yarası-XI əsrlərdə Azərbaycan feodal dövlətləri.

Bakı, 1978. səh. 258-343.

6. Kərimov N.Odlar yurdunun səyyah və coğrafiyaşünasları. Bakı, 1996.

Abbasi Ərəb Xilafəti tarixində IX əsrin sonu X əsrin əvvəli geniş ərazili

müsəlman imperiyasının ucqarlarındakı yerli hakim və canişinlərin seperatizminin

85

güclənməsi ilə əlamətdardır. Onlardan hər biri mərkəzi hakimiyyətin üzləşdiyi

çətinliklərdən istifadə edərək ayrılmağa, yarımmüstəqil və yaxud müstəqil dövlət

qurumu yaratmağa can atırdı. Belə hakim və canişinlər ilk növbədə xəlifənin xəzi-

nəsinə göndərilən vergilərin məbləğini azaltmağa çalışır, sonra isə vergini ödəmək-

dən imtina edirdilər.

Mərkəzi hakimiyyətdən birinci olaraq Mərakeş, Əlcəzair, Tunis və Liviya ayrıl-

dı. 788 və 800-cü illərdə bu ərazilərdə İdrislər, sonra isə Əqləbilər sülaləsi möhkəm-

ləndi. 20 il sonra Yəməndə Zeydilər, Xorasanda Tahirilər və bu kimi dövlətlər mey-

dana gəldi.

861-ci ildə xəlifə Əl-Mütəfəkkil öldürüldükdən sonra Xürrəmilər hərakatının

təsiri ilə artıq tamam zəifləmiş Xilafətin parçalanma prosesi yenidən başlanır.

Təbəristanda Ələvilər, İranda Səfvarilər, Misirdə Tulinilər, Xorasan və Orta

Asiyada Samanilər dövlətləri meydana çıxdı.

Abbasilər imperiyasının dağılması şəraitində Azərbaycanda da müstəqilləşmə

meylləri güclənir və bunun da nəticəsində bir sıra müstəqil və yarımmüstəqil döv-

lətlər yaranır. Onlar Xilafətə tabe olmaqdan boyun qaçırırdılar.

Səlnaməçi İbn Xordadbehin (IX əsr) və digər ərəb müəlliflərinin verdiyi

məlumata görə həmin dövrdə Təbrizdə Məhəmməd İbn Rəvvad, Mərənddə Məhəm-

məd İbn –Bəyis, Muğanda Səklə hökmdarlıq edirdi.

Azərbaycanın Şimal torpaqlarında ( Aranda ) ərəblərdən müəyyən qədər asılı

olan Sinik,Varsan, Beyləqan, Qəbələ, Şəki və şair kimi knyazlıqlar fəaliyyət gös-

tərirdi. Lakin göstəriciliyi kimi onlar tam müstəqil olmayıb, Xilafətə vaxtlı-vaxtında

vergilər ödəyirdilər. Bəziləri zəif olduqları üçün Ərəb Xilafəti ilə mübarizədə sıradan

çıxırdılar. Həmçinin feodal ara müharibələri də bəzi knyazlıqlarının məhvinə gətirib

çıxarırdı.

Babək üsyanı yatırıldıqdan sonra IX –XI əsrlərdə Azərbaycanda yaranmaqda

olan feodal dövlətləri ərəblərin hakimiyyətindən imtina edir və özlərinin müstəqillik-

lərinə nail olurdular. Belə dövlətlər sayca çox idilər. Onlardan daha nüfuzluları

Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər və Rəvvadilər idilər. Sonuncu üç dövlət müxtəlif

dövrlərdə müvafiq olaraq biri- birini əvəz etmişdir.

86

IX əsrin ortalarından başlayaraq Azərbaycan Ərəb Xilafətinin təsirindən azad

olduqca, ölkədə əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlıq daha da inkişaf etməyə başladı.

Feodal münasibətləri daha da inkişaf etməyə və genişlənməyə başladı.

Feodal torpaq mülkiyyətinin ən çox yayılmış forması yenə də divan və iqta olarq

qalmaqda idi.

Sənətkarlıq da inkişaf edir, və ölkənin iqtisadiyyatında mühüm yer tuturdu. IX-X

əsrlərdə Bərdə, Bakı, Gəncə, Şamaxı , Naxçıvan, Beyləq1an, Bərdə, Ərdəbil, Təbriz

Marağa kimi böyük səhərlər var idi. Bərdə, Gəncə və Ərdəbil böyüklüyünə görə

Bağdad şəhərindən geri qalmırdılar. Şəhərlərdə çoxlu mədrəsələr, məscidlər, saraylar,

karvansaraylar, örtülü bazarlar, hamam və ictimai binalar var idi.

X əsr ərəb müəllifi Müqəddəsi Azərbaycan haqqında yazırdı: “Bu vilayətin

bütün şəhərləri gözəldir, ərzaq və mədənlərlə zəngindir, meyvə və ərzaq bol və

ucuzdur”

Ölkənin ən böyük şəhəri “Arranın anası”adlanan Bərdə şəhəri idi. (Ummur-Pan)

Cənubda ölkənin siyasi, mərkəzi Təbriz şəhəri idi. Dərbənddə ticarət xeyli inkişaf

etmişdi. Dərbənd tacirləri Bizans və Xəzərlərlə ticarət edirdilər. IX əsrdən başlayaraq

Azərbaycan beynəlxalq ticarətdə mühüm rol oynamağa başladı.Əsasən bu dövrdə

slavyanlar və xəzərlərdə qızğın ticarət gedirdi. Dünya ticarət yollarının qovşağında

yerləşən şəhərlərin bazarlarına təkcə ölkənin daxilindən deyil, xarici ölkələrindən də

yüzlərlə tacir gəlirdi.

Xilafətin zəifləməyə və parçalanmağa başladığı bu dövrdə müstəqilləşən və hətta

Xilafətə meydan oxuyan Azərbaycanın feodal dövlətlərindən biri Sacilər dövləti

olmuşdur.Sacilər sülaləsinin banisi Əbu Sac Divdad olmuşdur.O, adlı-sanlı türk

sərkərdələrindən idi. Əbu Sac Divdad Xilafət ordularında döyüşərək, böyük sınaq-

lardan çıxmış, Abbasilərə qarşı baş verən üsyanların yatırılmasında fəal iştirak etmiş-

dir.

Sacilərin banisinin Əbu Sac Divadad olmasına baxmayaraq, Sacilər dövləti

(889-942) onun oğıanları Məhəmməd və Yusiflin dövrlərində yaranmışdır. Belə ki,

Məhəmmədi xidmət müqabilində Xəlifə 889-cu ildə Azərbaycanın hakimi təyin edir.

87

Təbərinin yazdığına görə O, “Azərbaycana gəldikdən dərhal sonra özünü müstəqil

elan edib Xilafətə tabe olmaqdan boyun qaçırdı.”

Sacilər dövlətinin paytaxtı Ərdəbil şəhəri idi. Məhəmməd ona qarşı itaətsizlik

göstərən Marağa hakimini məğlub edərək şəhəri ələ keçirir. 893-cu ildən başlayaraq

Məhəmməd bir neçə dəfə Ərməniyyə üzərinə uğurlu yürüşlər təşkil edir. O,Ər-

məniyyənin paytaxtı Dvin şəhərini tutaraq Ərməni hakimi I Sumbatı əsir

götürmüşdü. O, öz oğlu Divdadi Ərməniyyəyə hakim təyin etmişdi. Bundan sonra

Məhəmməd Tiflisi ələ keçirərək şəhəri soyub taladı.

901-ci ildə Bərdə şəhərində Məhəmməd taun xəstəliyindən vəfat edir. Onun

yerinə oğlu Divdad hakimiyyətə keçir. Lakin onun hakimiyyəti uzun çəkmədi, avqust

ayında əmisi Yusif onu hakimiyyətdən salıb, ozü xəlifənin Azərbaycan hakimi və

canişini oldu.Yusif də hakimiyyətə keçən kimi Ərməniyyə və Gürcüstan səfərlərinə

çıxmışdır. Hətta 914-cü ildə Dvini tutan Yusif erməni hakimi I Sumbatı edam etdirdi:

915-ci ildə Yusif Azərbaycan və Ərməniyyədə öz hakimiyyətini möhkəmləndirə

bildi.

Sacilərin sərhədləri şimalda Dərbəndə, şərqdə Xəzərə, qərbdə Ani və Dəbil

şəhərlərinə, cənubda isə Zəncan şəhərlərinə qədər uzanırdı. Sacilər Yusifin dövründə

ilk dəfə şimallı-cənublu Azərbaycanı bir hakimiyyət altında birləşdirə bilmişdilər.

Yusif 912-ci ildə Xəlifəyə xərac verməkdən imtina edir və bu məsələ onların

arasında mübarizəyə səbəb oldu. 918-ci ildə Yusif 7 minlik qoşunla Xəlifənin 20

minlik ordusunu məğlub edir. 919-cu ildə Xəlifə, Munisin sərkərdəliyi ilə yeni qoşun

göndərsə də Yusif tərəfindən məğlub edilir. İyulun 16 da Ərdəbil yaxınlığındakı

döyüşdə Xəlifə qoşunu darmadağın edilərək, qoşun başçısı Munisi əsir götürürlər.

Bunu görən Xəlifə 922-ci ildə Yusifi Azərbaycan və Ərməniyyə canişini ,Rey,

Zəncan, Qəzvin valisi təyin etdi. Yusifin qələbələri, Azərbaycan və digər əraziləri

müstəqil idarə etməsi Xəlifəni narahat edirdi. 927-ci ildə Xəlifə Yusifi Qərmətilər

üzərinə hücuma göndərir. 927-ci il dekabırın 27-də Kufə şəhəri yaxınlığında Yusifin

qoşunları Qərəmətilər tərəfindən məğlub edilir. Yusif isə döyüşdə yaralanaraq əsir

düşür və az sonra vəfat edir. Yusif 24 il hakimlik etmişdir. Onun dövründə

Azərbaycan torpaqları mərkəzləşdirilmişdir. Yusifin ölümündən sonra hakimiyyət

88

əldən ələ keçir. Nəhayət 941-ci ildə Sacilərin son hakimi Deysəm Deyləm hakimi

Məzrban İbn Məhəmməd tərəfindən məğlub edilir və bununla da Sacilər dövlətinə

son qoyulur.

Saciləri mənşəcə Deyləmdən olan Salarilər əvəz etdilər. Onlar Gilanın Salarilər

tayfalarına mənsub idilər. Salarilər dövlətinin (942-981) paytaxtı Ərdəbil idi.

Mərzban İbn Məhəmməd çətin mübarizə şəraitində Sacilərin hakimiyyəti al-

tında olan torpaqları öz hakimiyyəti altında birləşdirə bildi. O, Azərbaycanın şimal

qərb vilayyətlərini, Ərməniyyəni və hətta Şirvanşahları özündən asılı saldı.

Mərzban İbn Məhəmməd cənub–şərq vilayyyətlərinin, xüsisilə Zəncanın, Əhərin

və Qəzvinin İsfahan hakimindən asılı qalmasından narahat idi. Onun məqsədi Azər-

baycanın qədim sərhədlərinin bütövlüyünə nail olmaq idi. O,bu niyyətlə 948-ci ildə

hərbi yürüşə başlayaraq Qəzivinə getdi. Onun əlində 5 minlik ordu olmasına

baxmayaraq, özündən dəfələrlə çox olan düşmənlə döyüşə atıldı. Lakin məğlub

olaraq əsir düşdü. Onun əsirlikdə olduğu dövrdə Azərbaycanda feodal ara

çəkişmələri güclənir. Hakimiyyəti əvvəlcə Mərzubanın atası, sonra isə qardaşı

Vəhsudan ələ keçirir. 953-cü ildə Mərzban əsirlikdən qaçaraq Ərdəbilə gələrək

hakimiyyəti ələ keçirir. O, vilayyətlərdən alınan vergiləri nizama salır, maliyə

işlərinə nəzarəti və diqqəti artırır.

Salarilərin qoşunu maaşla saxlanılan daimi süvari dəstələrdən və piyada

hissələtrdən ibarət idi. Hətta onların dənizdə gəmiləri də var idi.

957-ci ildə Mərzban vəfat edir. Onun ölümündən sonra oğlanları və qardaşı

Vəhsudan arsında hakimiyyət uğrunda mübarizə yenidən kəskinləşdi. Sülalə

arasında gedən mübarizə nəticəsində mərkəzi dövlət zəiflədi və parçalandı.

Mərzbanın oğlu İbrahim hakimiyyəti ələ keçirir ( 961-981) . O, səltənətin əvvəlki

şöhrətini bərpa etməyə çalışsa da buna nail ola bilmir, əksinə bir çox əyalətlər

mərkəzi hakimiyyətə vergi verməkdən imtina edirlər. Şirvanşahlar, Dərbənd, Gəncə

vilayətləri, Arranın bir hissəsi, Ərməniyyə Salarilərin asılılığından çıxdılar. Belə bir

şəraitdə Əhər və Təbriz hakimi Rəvvadilər nəslindən olan Əbulheca 981-ci ildə Salari

İbrahimi məğlub edərək əsir aldı və Ərdəbili tutmaqla hakimiyyəti öz əlinə keçirdi.

Salarilər dövləti 40 il yaşamışdır.

89

Rəvvadilər sülaləsinin mənşəcə tarixi qədimlərə gedib çıxır. Onlar VIII əsrdə

Təbrizdə, Mağarada, Əhərdə, Qarabağda hakimlik etməklə uzun müddət müstəqil-

liyə can atmışdılar. X əsrin ikinci yarısında Qaradağ hakimi Əbulheyca Salarilərdən

asılı idi. Lakin O, yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək 981-ci ildə Salari İbrahimə

tabe olmaqdan boyun qaçırdı, onunla mübarizəyə başladı və qalib gəldi. Beləliklə

rəsmən Rəvvadilər dövləti yarandı. Vaxtilə Salarilərin əlində olan Azərbaycan və

Ərməniyyə torpaqları Rəvvadilərin hakimiyyəti altına keçdi. Paytaxt Ərdəbildən

Təbrizə köçürüldü. Çünki Təbriz Ərdəbilə nisbətən iqtisadi, siyasi və mədəni

cəhətdən xeyli inkişaf etmişdi.

Əbulheyca 987-ci ildə Ərməniyyəyə hücum edərək özünə tabe etdi. Sonra Xoy

və Urmiya feodallarını özündən asılı vəziyyətə saldı. Dövlətin ərazisi genişlənməklə

onun nüfuzu da yüksəlirdi.

Əbueheycanın varisi Vəhsudanın dövründə (1020-1059) ölkə daxilində həyata

keçirilən tədbirlərin nəticəsində mərkəzi hakimiyyət xeyli qüvvətləndi. Onun

dövründə Rəvvadilərin əsas rəqibi Şirvanşahlar idi. 1042-ci ilin oktyabrında Təbrizdə

güclü zəlzələ baş verdi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə 40 mindən çox adam

həlak olmuş, çoxlu tikililər və qalalar yerlə -yeksan olmuşdu. Bununla da Təbrizin

müdafiə qabliyyəti zəifləmiş oldu. Rəvvadi Vəhsudan Təbrizi tərk edib başqa qalaya

köçür. Məhz bu səbəbdən Səlcuqların hücumu zamanı Təbriz müqavimət göstərə

bilmədi.

İbn əl -Əsir yazır ki, “Səlcuq hakimi Toğrul bəy bir sıra səbəblərdən sonra

1054-cü ildə Təbrizə gəldiyi zaman Vəhsudan siyasi hakimiyyəti əlində saxlamaq

məqsədilə səlcuqların vassalığını qəbul etməyə məcbur oldu.” Səlcuq Alp Arslan

1065-ci ildə Rəvvadilərin daxili müstəqilliyini tamamilə ləğv etdi və Təbrizə Səlcuq

əmiri təyin etdi. Süqut etməsinə baxmayaraq Rəvvadilər dövləti bir əsrə qədər fəaliy-

yət göstərdiyi dövrdə ölkənin iqtisadi, ictiami, siyasi və mədəni həyatında mühüm

rol oynamışdır.

IX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın şimal şərq torpaqlarında Məzyədələrin

hakimiyyətində olan Şirvanşahlar dövləti yaranır. Dövlətin yaradıcısı Heysəm İbn

Xalid Yezid İbn Məzyədin nəvəsi idi. Sülalə də onun adını daşıyırdı.Yezid İbn Məz-

90

yəd ərəb mənşəli Şeybanı nəslinə mənsub idi. O, Xilafətdə bir sıra hərbi-inzibati

vəzifələr icra etmiş, Azərbaycan və Ərməniyyənin valisi olmuşdur. Məzyəd vəzifə-

sindən istifadə edərək Şirvanda və Bərdədə böyük torpaq sahələri və mülklər ələ

keçirmişdi. O, Bərdədə vəfat etmişdir.

IX əsrin ortalarında Xilafətdə başlanan iğtişaşlardan istifadə edən Heysəm İbn

Xalid özünü müstəqil hakim elan etdi və Şirvanın müstəqilliyi bərpa etdi.

Məzəydilərin ilkin hakimiyyətləri dövründə Şirvanşahların sərhədləri cənubda

Kür çayı, şimalda Dərbənd və Samir çayı, qərbdə Şəki vilayətinə qədər uzanırdı. Bəzi

vaxtlarda dövlətin sərhədləri cənubda Araz çayına qədər genişlənirdi. Dövlətin

paytaxtı əvvəlcə Şirvan, X əsrin birinci rübündən Yəzdiyyə (Şamaxı) şəhəri olmuşdu.

Məzyədilərin uğurlu siyasətinə baxmayaraq, bəzən özləri də asılı vəziyyətə

düşürdülər. Onlar IX əsrin axırlarında əvvəlcə Sacilər, sonra isə Salarilərdən asılı

vəziyyətə düşmüşdülər.

X əsrin əvvələrində Rusların Azərbaycana istilaçı yürüşləri Xəzərsahili

əyalətlərə, xüsusilə Dərbənd, Bakı, Şirvan, Beyləqan və Bərdəyə böyük ziyan vurdu.

XI əsrin 60-70-ci illərində Şirvanşah Fəribruzun dövründə Şirvanşahların siyasi

vəziyyəti daha da ağırlaşdı. Şəddadi Şavür buraya hücum edərək bir sıra qalaları ələ

keçirdilər və 40 min dinar xərac alaraq oranı tərk etmişdilər.

XI əsrin 50-ci illərindən Səlcuq türklərinin Azərbaycana yürüşləri zamanı dövlət

onların vassalığına çevrildi və “Şirvanşah” titulu ləğv edildi. Şirvan ölkəsini vassal

tabeliyə salmış səlcuqlar. Şirvanşahların hakimiyyətini zəiflədə bilmədilər. Artıq XI

əsrin sonunda Şirvanda siyasi yüksəlişin başlanması nəzərə çarpırdı.XII əsrdə

Şirvanşahlar dövləti özünün çiçəklənmə dövrünə qədəm qoydu.

Fəribruizun oğlanları II Məniçohr və I Əfrudinun dövründə Şirvan dövləti daha

da möhkəmləndi.

X əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda meydana gələn müstəqil feodal

dövlətlərdən biri də Şəddadilər dövləti idi. Onun paytaxtı Gəncə şəhəri idi. Onun

ərazisi əsasən Kür və Araz çayları arasındakı torpaqları əhatə edirdi. Bəzi vaxtlarda

Şəki, Kaxetiya və Ərməniyyə əraziləri də Şəddadilərdən asılı olmuşlar.

91

Bu dövlətin yaradıcısı Məhəmməd İbn Şəddad olmuşdur. Onlar Gəncəyə Dəbil

şəhərindən gəlmişdilər. Şəddad Salarilərin zəifliyindən istifadə edərək Dəbili ələ

keçirmişdi. Sonralar Şəddadin oğlanları Fəzlun və Ləşkəri Gəncəyə gəlmiş və 971-

ci ildən Şəddadilər dövləti fəaliyyətə başlanmışdır. Ləşkəri Gəncədə öz

hakimiyyətini qurduqdan sonra Bərdə, Şəmkir və Ərməniyyənin bir hissəsini ələ

keçirmişdir. 8 illik hakimiyyəti dövründə bu dövlət xeyli möhkəmlənir. Onun

qardaşı Fəzlunun dövründə Beyləqan da Şəddadilərə birləşdirillir.

1030-cu ildə Fəzlun Xəzərlərə qarşı uğurla əməliyyat aparmışdır. Şirvanla siyasi

əlaqələr yaratmışdır. Fəzlun ölkənin daxili işlərini də tam qaydasına qoya bildi. O,

Araz çayı üzərində körpü saldırdı, öz adına pul kəsdirdi. 1050 –ci ildə hakimiyyətə

gələn Şavurun dövründə dövlət dahada möhkələndi. 1063 –cü ildə usta İbrahim

Gəncənin dəmir darvazalarını düzəltmişdi. Lakin Səlcuq türklərinin hücumları

nəticəsində Şəddadilər də onlardan asılılığı qəbul etdilər. (Savurun dövründə)

Şəddadilərin axırıncı hökmdarı III Fəzlun (1074-88) səlcuqlardan asılılığı son

qoymaq istəyirdi. Bunu görən Səlcuq sultanı Məlikşah 1088- ci ildə sərkərdə Buğanın

başçılığı ilə Gəncəyə qoşun göndərdi. Şəhər müdafiə olunmasına baxmayaraq təslim

oldu.III Fəzlun əsir götürülərək Bağdada göndərildi və 1091-ci ildə orada vəfat etdi.

Bununla da Şəddadilər dövlətinin tarixi sona çatdı.

IX-XI əsrlərdə gərgin mübarizə şəraitində Azərbaycanda müstəqil feodal

dövlətlərin yaranması müstəsna əhəmiyyəti olan hadisə idi. Bu dövlətləri yaradan

sülalələr məncə müxtəlif olsalar da, bu dövlətlər milli zəmində təşəkkül tapdılar. Bu

dövlətlərin mövcud olduğu on illər ərzində daxildə yaranmış qismən əmin amanlıq

zəminində təsərrüfatın bütün sahələri dirçəlir, əhali artır, və məhsuldar qüvvələr

inkişaf edirdi.

XI əsrin ortalarından Azərbaycan və Şərqin bir sıra ölkələri oğuzların

şaxələrindən biri olan Səlcuqlar tərəfindən işğal olundular.

Şərqi lərzəyə salan Səlcuqlar və onların rəhbəri kim idi. Cəsur və cəngavər bir

şəxs olan Səlcuq oğuzların qınıq tayfasına mənsub idi. Oğuzlar 22-24 türk tayfasını

birləşdirirdi. Oğuzların başçısı Oğuz xaqan hesab edilirdi. O, ömrünün 50 ilini at

üstündə, hərbi yürüşlərdə keçirmişdi.

92

Səlcuq bir əsrdən artıq ömür sürmüş, islam dinini qəbul etdikdən sonra bu dinin

bütün türklər arasında yayılması uğrunda mübarizə aparmışdı. Onlar əvvəllər

totemlərə və şamanizmə sitayış edirdilər.

Səlcuqlar Orta Asiyadan gəlmiş türk tayfaları idilər. 970–ci ildə Buxara

vilayətində yerləşmişdilər .Qəznəvilər dövlətinin başçısı Sultan Mahmud 1009-cu

ildə Səlcuqları Xorasan əyalətində yerləşdirir. Lakin sonralar onların bir çoxu “ol-

duqları yerləri tərk edib öz yolları üzərində hər şeyi viran edərək Xuzistan səhra-

larına və İraq-Əcəm dağlarına soxuldular: bir hissəsi də Azərbaycanda sakin oldu

“(Rəşaddədin)

Sonralar onlar geri qayıdaraq 1033-36-cı illərdə Toğrul bəyin (1038-1063)

başçılığı altında Xorasan üzərinə hücuma keçib bütün əyaləti özlərinə tabe etdilər.

1040-cı ildə onlar Qəznəvi Sultan I Məsuda qəti zərbə endirdilər. Toğrul bəyin

qoşunları 1045-ci ildə Həmədanı, 1050-ci ildə İsfahanı tutdular.

1054-cü ildə səlcuq qoşunları Azərbaycana soxuldular. Təbrizdə hökmdarlıq

edən Rəvvadi Vəhsudan müqaviməti dayandırmağa məcbur oldu. Onlar Təbrizi

alaraq Gəncəyə tərəf hərəkət etdilər. Burada Şəddadi Şavur da Toğrul bəyin vassalı

olmağa razı olaraq, ona çoxlu bəxşiş verdi. Azərbaycanın qalan feodal hakimləri də

belə etdilər.

1055-ci ildə Səlcuqlar Ərəb Xilafətininin paytaxtı Bağdadı aldılar.Toğrul bəy

siyasi hakmiyyətin başçısı elan olundu. Beləliklə Böyük Səlcuq dövləti meydana

çıxdı. Onun paytaxtı əvvəllər Mərv, sonra isə Rey və İsfahan oldu.

Toğrul bəydən sonra hakimiyyətə onun varisi Alp Arslan (1063-1072) keçdi.

(qardaşı oğlu) O, öz əmisinin siyasətini davam etdirdi. Əvvəlcə Mərəndə , sonra isə

Naxçıvan və Ərməniyyəyə hücum edərək ələ keçirdi.1065-ci ildə Ani şəhərini

darmadağın edir. Sultan Alp Arslan Azərbaycandakı vassalı olan dövlətlərin daxili

müstəqilliyinə son qoymaq məqsədilə 1069-cu ildə Gəncəyə gəldi. Şirvanşah

Fəribruz də Gəncəyə gələrək ona ifaət göstərdi. Alp Arslan 1070-ci ildə Şəkiyə və

oradan isə Gürcüstana hücum edərək özündən asılı saldı.

Səlcuqların uğurlu yürüşlərindən vahiməyə düşən Bizans imperiyası onların

qərb istiqamətində yürüşünü dayandırmaq məqsədilə böyük hərbi hazırlıq gördü.

93

1071-ci ildə Kiçik Asiyada Malazgird adlanan yerdə müharibəyə başladı. Səlcuqlar

bu döyüşdə Bizans ordularını darmadağın edərək Kiçik Asiyanın bir çox torpaqlarını

ələ keçirdi. Alp Arslanın Azərbaycandan uzaqlarda başının qarışmasından istifadə

edən Gəncə hakimi III Fəzlin səlcuqlara vergi verməkdən boyun qaçırır. Sultanın

Gəncə hakimini cəzalandırmağa ömrü çatmadı və 1072-ci ildə vəfat etdi.

Hakimiyyətə onun oğlu Məlikşah (1072-1092) keçir.Səlcuqlar imperiyası Məlikşahın

dövründə öz siyasi inkişafının ən yüksək pilləsinə qalxdı. Sultan Məlikşah ona

sədaqətli olmayan və müstəqilliyə can atan hakimləri cəzalandırmaq məqsıdilə

sərkərdəsi Buğanın başçılığı ilə 1088-ci ildə Azərbaycana qoşun göndərdi. Buğa

Gəncəni aldı və Şəddadilərin sonuncu hakimi III Fəzluni əsir aldı. Sultan öz oğlu

Məhəmmədi Gəncəyə hakim təyin etdi. Səlcuqların başçısı Məlikşah Şirvanşahları da

cəzalandıraraq birdəfəlik 70 min dinar, hər il isə 40 min dinar xərac verməyə məcbur

etdi.

Səlcuqlar vaxtında türk tayfalarının Azəbaycana yeni axınları gücləndi. Onlar

burada tezliklə oturaq həyata keçdilər və məskunlaşdılar.

Səlcuqların Yaxın və Orta Şərqdə yaratdıqları imperiyanın iqtisadi əsası yox idi.

O, davamsız bir hərbi-inzibati birləşmə idi. Sultan Məlikşah öləndən sonra (1092) bu

böyük dövlət dağılmağa başladı. Sultanın 4 oğlu arasında hakimiyyət uğrunda

mübarizə başladı.Börküyarıq və qardaşı Məhhəməd Təpər dövrlərində dövlətin

ərazisi iki yerə parçalandı. Börkyarıq (1092-1104) , Məhəmməd Təpər (1104-1118)

üçüncü oğul sultan Səncərin dövründə (1118-1157) imperiya tənəzzülə başladı və bir

neçə yerə bölündü. O sıradan Girman, Konya, Suriya, İraq səlcuq sultanlığı və Kiçik

Asiyada kiçik əmirliklər yarandı. Azərbaycan həmin dövrdə İraq sultanlığına daxil

idi.

119 il fəaliyyət göstərən Səlcuqlar dövləti türkdilli xalqların hərbi-siyasi, sosial-

iqtisadi və mədəni inkişafında güclü rol oynadı.

Məsələn, hərbi –siyasi sahədə; hərbi-siyasi birlliyin təşəkkülü, yeni-yeni

ərazilərin ələ keçirilməsi; iqtisadi sahədə: təsərrüfatın canlanması, sənətkarlığın,

ticarətin inkişafı, şəhərlərin tərəqqisi, ictimai münasibətlər sahəsində: feodal və

kəndli siniflərinin formalaşması, onların arasındakı sinfi ziddiyyətlərin kəskin-

94

ləşməsi, türkdilli yerli əhalinin iqtisadi və siyasi mövqeyinin möhkəmlənməsi:

mənəvi sahədə: türk dilinin ictimai həyatda geniş intişar tapması onun əhatə və

təsirinin güclənməsi və genişlənməsi və sair. XII əsrin 20 ci illərində yaranmış tarixi

şərait nəticəsində Şirvanşahlar dövləti bərpa olundu. Lakin Arran və Azərbaycanın

Kürdən cənuba olan torpaqları İraq səlcuqlarının hakimiyyəti altında idi. XII əsrin

30-cu illərində Yaxın Şərqlə baş verən siyasi hadisələrin zəminində böyük tarixi

hadisə baş verdi. Azərbaycan Atabəylər dövləti (1136-1225) meydana çıxdı.

Atabəylər dövlətinin banisi zəmanəsinin ağıllı diplomatı, uzaqgörən dövlət xadimi

Şəmsəddin Eldəniz (1136-1175) idi. Onun uşaqlığı son dərəcə ağır keçmiş,

valideyinlərini çox erkən itirmiş, qul bazarlarında satılaraq əldən ələ keçmişdi.

Orta əsr tarixçiləri Mirxond və nəvəsi Xondəmir Şəmsəddin Eldənizin həyatı

haqqında məlumat vermişlər (Rövzət əs-səfa “ və “Həbib əs siyar” adlı əsərlərində).

O, Sultan Mahmud dövründə (1118-1131) bir qul kimi alınmış və İraqa apa-

rılaraq vəzir Əhməd əs-Sümeyrəməyə satılmışdır. 1122-ci ildə Sumeyrəmə Sultan

tərəfindən öldürülür və onun varidat Sultan Mahmudun ixtiyarına keçir. Deməli

Şəmisəddin Eldəniz də onun xidmətinə keçir. Sultan onun bacarığını görüb

tərbiyəsini əmir Nəsrə tapşırır. Çox çəkmir ki, O, at oynatmaq, qılınc çalmaqda öz

yaşıdlarını ötür. Bundan sonra sultan onu Əhlivan–salar (mətbəx başçısı) təyin edir.

1132-ci ildə hakimiyyətə Sultan Toğrul keçir və Şəmsəddin Eldəniz məmlüklər

sırasına keçirilir. Sultanın arvadı Möminə xatun ona böyük iltilaf (simpatiya)

göstərdi. Bir az sonra Eldəniz əmir rütbəsinə çatdırılır. Sultan Toğrul Eldənizi

özünün azyaşlı oğlu Arslana atabəy (qəyyum) təyin edir. Sultan Toğrul öləndən sonra

Sultan Məsud Eldənizi dul qalmış Möminə xatunla evləndirir. Onun iki oğlu və bir

qızı olmuşdur.1136-cı ildə Sultan Məcud Arranı Şəmsəddin Eldənizə iqta verir və o,

yavaş-yavaş bütün Azərbaycana yiyələnməyə başlayır. 1160-cı ildə oğulluğu Arslan

hakimiyyət Sultan taxtına yiyələnsə də, dövləti faktiki olraq Şəmsəddin Eldəniz idarə

edirdi.

Tarixçilər Azərbaycan Eldənizlər dövlətinin və onu idarə edən sülalənin (Ata-

bəylər) tarixini 3 dövrə bölürlər: təşəkkül (1136-1160), çiçəklənmə (1160-1191),

tənəzzül (1191-1125) .

95

Birinci və ikinci dövrlərdə əldə edilən nailiyyətlər Eldənizin və onun oğlanları-

nın adı ilə bağlıdır. Qızıl Arslanın ölümündən sonra Cahan Pəhləvanın oğlanları Əbu

Bəkir (1191-1210) və Özbəyin (1210-1225) hökmdarlığı dövründə dövlət tənəzzülə

uğramış və Xarəzmşah Cəlaləddinin hücumu ilə süqut etmişdir. Səlcuq şahzadələri

arsında gedən mübarizədən məharətlə istifadə edən Şəmsəddin Eldəniz 1160-cı ildə

20 minlik qoşunla Həmədanı alaraq atabəyi olduğu Arslan şahı taxta çıxardı. Həmin

dövrdən Şəmsəddin Eldəniz İraq Səlcuq dövlətinin böyük atabəyi adlandı. Əslində

dövləti o özü idarə edirdi. Şəmsəddin Eldəniz Sultanın və özünün imkanlarından

istifadə edərək oğlanlarının feodal iearxiyasının ən yüksək pilləsində

möhkəmləndirməyə nail oldu. Cahan Pəhləvanı hacib, Qızıl Arslanı isə Sultan

ordusunun baş sərkərdəsi təyin etdi.

Təbriz və Naxçıvan Atabəylər dövlətinin paytaxtı oldu.

Şəmsəddin Eldəniz 1161-ci ildə Həmədan yaxınlığında Rey vilayətinin

qoşunlarını məğlub etdi. Rey vilayətini iqta şəkilində oğlu cahan Pəhləvana verdi.

Tədricən Qum, Qəzvin, Ərdəbil, Marağa, Kirman vilayətləri də Eldənizdən asılı

vəziyyətə düşdülər. Eldənizin nüfuzu getdikcə artırdı. Ziya Bünyadov yazır: “Atabəy

Eldəniz əsl hökmdar idi. Əmrləri O, verir, İqta torpaqlarını paylayır, dövlət

xəzinəsinə o, nəzarət edirdi. Sultan Arslan Şah İbn Toğrulun ancaq adı hökmdar

idi.” Atabəylər öz torpaqlarını genişləndirməyə çalışırdılar. Onlar tez-tez Şirvana və

Ərməniyyəyə yürüşlər təşkil edir, Gürcüstanla düşmənçiliyi davam etdirirdilər.

Gürcülər hətta 1139-cu ildə Gəncə zəlzələsindən az sonra şəhərə hücum edərək

oranı talamış və “Gəncə darvazalarını” qənimət kimi aparmışdılar.

1161-ci ildə Gürcülər 30 minlik qoşunla Gəncə və Dəbil şəhərinə hücum edərək

böyük vəhşiliklər törətdilər. Gürcülərin vəhşi hərəkətlərinə cavab olraq 1163-cü ilin

yanvarında Şəmsəddin Eldəniz 50 minlik qoşunla Gürcüstana hücum edərək 1 aydan

çox vuruşdu. Çoxlu sayda adam öldürdü, əsir götürdü və hərbi qənimət ələ keçirdi.

Lakin bundan nəticə çıxarmayan gürcülər 1164 və 1166-cı illərdə Azərbaycana

yenidən hücumlar etmiş və Gəncəyə qədər gəlmişdilər. 1174-cü ildə yenidən Eldəniz

Gürcüstana yürüş etmiş və onları daha ağır məğlubiyyətə uğratmışdır.

96

Mənbələrdə deyilir: “Abxazlar (gürcülər) darmadağın edildi, müsəlmanlar elə bir

qələbə çaldı ki, beləsini kimsə xatırlaya bilməzdi”.Gürcüstan yürüşündən qayıtdıqdan

sonra 1175-ciilin noyabrında Şəmsəddin Eldəniz Naxçıvanda vəfat etdi.(ondan 1 ay

əvvəl arvadı Möminə xatun vəfat etmişdi.) Az sonra Sultan Arslan şah da vəfat etdi.

Sultanlıq taxtına onun 7 yaşlı oğlu III Toğrul keçdi. Məhəmməd Cahan Pəhləvan III

Toğrula atabəy təyin edildi. Cahan Pəhləvanın dövründə mərkəzi hakimiyyət daha da

möhkəmləndi. O, Azərbaycanın idarə olunmasını qardaşı Qızıl Arslana tapşırdı və

eyni zamanda onu oğlu Əbu Bəkirin atabəyi təyin etdi. Təbriz Qızıl Arslanın paytaxtı

oldu.

Cahan Pəhləvanın dövründə (1175-1186) Atabəylər dövlətinin ərazisi dahada

genişləndi. Dövlət iqtisadi və siyasi cəhətdən dahada möhkəmləndi. Atabəylərin

təkcə 50 minlik süvari ordusu var idi.

80-ci illərdə Misir və Suriya ilə münasibətlər kəskinləşdi. 1185-ci ildə Qızıl

Arşlan böyük qoşunla Mosula tərəf hərəkət etdi. 1185-ci ildə Cahan Pəhləvan özü də

Əhlətə gəldi və münaqişəni dinc yolla öz xeyrinə həll etdi. Geri qayıdarkən xəstələndi

və 1186-cı ildə martın 23-də vəfat etdi.

Onun ölümündən sonra hakimiyyət məsələsi ciddi münaqişəyə səbəb oldu,

Arvadı İnancXatun öz oğlanlarını hakimiyyətdə görmək istəyirdi. (Qutluq İinanc və

Əmir Əmiran Ömər İran, Əbu Bəkir türk qızı Quteybə xatun, Özbəyin anası kəniz

Zahidə xatun idi) Bütün bunlara baxmayaraq hakimiyyətə Qızıl Arslan (1186-1191)

keçdi. Onun dövründə ölkədə sakitlik pozuldu. İnanc Xatun III Toğrulla birləşərək

Qızıl Arslana qarşı mübarizəyə başladılar. 1188-ci ildə Həmədan yaxınlığında

müxalif qüvvələr Qızıl Arslanı məğlub etdilər Lakin o, xəlifə ilə İt-tifaqa girərək

onları parçaladı və məğlub etdi: (1190) Sultan III Toğrulu əsir edərək Naxçıvan

yaxınlığında zindana saldı. Hakimiyyətini möhkəmlədən Qızıl Arslan yolunu azmış

əmirləri cəzalandırmaq məqsədi lə əvvəlcə Van sahillərinə, sonra isə Şirvan və

Gəncəyə yürüşə başladı. Burada Qızıl Arslan böyük şair Nizami Gəncəvi ilə görüş-

dü. Sonra Gürcüstana yürüşə başladı və onları məğlub edərək qənimət ələ keçirdi.

Ömrünün sonlarına yaxın eyş-işrətə və kef məclislərinə çox meyl göstərməyə

97

başladı.1191-ci il sentybrın 21-də yatağında sui-qəsd nəticəsində öldürüldü. (İnanc

Xatun tərəfindən)

Qızıl Arslanın ölümündən sonra Cahan Pəhləvanın qadınları və oğlanları

arsında hakimiyyət uğrunda mübarizə yenidən kəskinləşdi. Atabəylərin yaratdığı

mərkəzi hakimiyyət parçalandı. İraq, Rey, Mosul, İsfahan onların asıllığından xilas

oldu. Eldənizlərin əlində yalnız Azərbaycan torpaqları qaldı. Azərbaycannın hakimi

və sultan taxtına Əbu Bəkir yiyələndi. (1191-1210) Həmədanı və qonşu əyalətləri

İnanc Xatunun oğlanları Qutluq İnanc və Əmir Əmiran Ömər arasında mübarizə

başladı. 1192-ciildə Əbu Bəkir Təbriz yaxınlığında qardaşlarının qoşununu məğlub

etdi.Qutluq İnanc Xarəzmşah Təkisin yanına, Ömər isə Şirvanşah Axsitanın yanına

qaçdı.

1192-ci ildə Sultan III Toğrul zindandan xilas olaraq qoşun toplayır və Təbrizə

hücum edir. Daha sonra Həmədanı ələ keçirərək sultanlıq taxtına yiyələnir. Lakin

onun hakimiyyəti çox çəkmir. Xorəzmşah Təkişlə İttifaqa girən Qutluq İnanc 1194-

cü ildə III Toğrulu məğlub edərək öldürdü. Həmədan Xarəzmşahın əlinə

keçdi.Xorəzmşah Təkişin ölümündən sonra Sultan Əbu Bəkr qardaşı Öməri Həmədan

və Reyə hakim təyin etdi.

Əbu Bəkrin 20 illik hakimiyyəti dövründə təmsil etdiyi sülalənin nüfuzu xeyli

zəiflədi, dövlətin süqutunun qarçısını ala bilmədi. Əbu Bəkrdən sonra hakimiyyətə

qardaşı Atabəy Özbək keçdi. Onun hakimiyyəti dövründə (1210-1225) Azərbaycan

Atabəylər dövləti daha da zəiflədi. Özbəyin hakimiyyətinin ilk illərində Gürcü çarı

Tamaranın və Xarəzmşah Məhəmmədin ardıcıl hücumları başladı. Hətta Atabəy

Özbək Xarəzmşahlardan asılılığı qəbul etdi. Xarəzmlilər Azərbaycanın şəhər və

kəndlərini talan etdilər. Hətta bir sıra yerlərdə öz hərbi qüvvələrini yerləşdirdilər. Zəif

iradəli Atabəy Özbək nə tez-tez hücum edən gürcülərin, nə də monqolların hücum-

larının qarşısını ala bilmədi. Atabəy Özbək əhali arasında öz nüfuzunu tamamilə

itirmişdi. Əslində dövləti onun həyat yoldaşı, III Toğrulun qızı Məlakə Mehrican

xatun idarə edirdi.

Monqolların birinci yürüşlərindən sonra (1221) Xarəzmşahın oğlanları

Cəlaləddin və Qiyasəddin Azərbaycana hücum etdilər. Atabəy onlara da müqavimət

98

göstərə bilmədi. Öz bacısı Cəlaliyyəni Qiyasəddinə verib onunla qohum oldu. Lakin

1225-ci ildə Cəlaləddin yenidən Təbrizə hücum edəndə Atabəy Özbək sələtinin tarixi

sona çatdı.

Atabəylər dövlətində əsas sima Atabəy Eldəniz və ya ondan sonrakı hökmdarlar

idi. Dövlətin idarə olunmasında ikinci sima vəzir hesab olunurdu. Divanxana

işçilərinin (əshab əd-divan) başçısı olan vəzir məmurları vəzifəyə təyin etmək və

vəzifədən kənarlaşdırmaq, təqaüdləri (ərzaq) və məvacibləri müəyyənləşdirmək,

vergi idarəsinə və xəzinəyə nəzarət etmək hüqııqlarına malik idi. Vəzir daim öz

hökmdarının yanında olur, onu səfər və yürüşlərdə müşayiət edir, özü qoşun göndərə

və ona başçılıq edə bilirdi.

Vəzirdən sonra gələn hörmətli vəzifə haciblik idi. Bu vəzifəni icra edənlər

sarayda ən mühüm, məxfi və vacib işlərlə məşğul olurdu.

İnzibati aparatdan biri hökmdarın şəxsi əmlakını idarə edən “ şəxsi divan ”

deyilən təşkilat idi.

Mühüm dövlət idarələrindən biri də hökmdarın və ya onun əyalətlərdəki

valisinin dəftərxanası idi.Dəftərxana başçısı tuğrayi adlanırdı.

Mühüm idarələrdən biri də “hərbi idarə ” idi. Bu idarə hərbi iqtalara nəzarət

edirdi.

Dövlət idarələrindən biri də poçt idi və rabitə xidmətlərini yerinə yetirirdi.

Eldənizlər dövlətinin ərazisi inzibati cəhətdən əyalətlərə bölünürdü. Əyalətlər

vali tərəfindən idarə olunurdu. Əyalətdəki mülki və hərbi işlərə vali rəhbərlik edirdi.

İri şəhərlər naiblər tərəfindən idarə olunurdu. Şəhərdəki mənsəb sahiblərindən

biri də vergi və rüsumları toplamaq, bazarlarda ticarət qaydalarının gözlənilməsinə

nəzarət etmək işi ilə məşğul olan darğalar idi.

XI-XII əsrlərdə ġərqin ən inkişaf etmiş əkinçilik ölkələrindən biri olan

Azərbaycanda mövcud torpaq mülkiyyəti formaları -divani (soltan, dövlət), tac və ya

xass, iqta, vəqf, mülk, camaat (icma) əvvəlkindən çox fərqlənmirdi.

99

Dövlət (divani) torpaq sahələrinin başqa torpaq mülkiyyəti növləri, ilk növbədə

şərtli torpaq payları (iqta) hesabına X yüzildən başlanan azalma meyli XIXII əsrlərdə

xeyli güclənir. Bununla yanaşı iqtanın irsi torpaq mülkünə çevrilməsi meyli də artırdı.

Tac və ya xass torpaqları səlcuq soltanları və Azərbaycan atabəylərinin

ixtiyarında idi. Xass torpaqlarını yerli hakim sülalələrin qadın və qızları ilə kəsilən

nikahlar nəticəsində də əldə etmək olurdu.

Dini müəssisələrin xeyrinə verilən ianələr vəqf adlanırdı. Vəqfləri ianəçilərin

təyin etdikləri mütəvəllilər - hamilər idarə edirdilər. Nəzir və qurbanlıq əmlakları da

vəqf adlanırdı. Gəlirləri məscid, məqbərə, mədrəsə, zaviyə, xanəgah və digər ictimai

tikintilərin və onlarla əlaqəsi olan adamların saxlanılmasına sərf edilən mülklər də

dini ianələr idi.

Xüsusi torpaq mülkiyyəti (mülk) onun sahibinin şərtsiz mülkü idi. O, bu torpağı

sata, irsən ötürə, bağışlaya və ianə verə bilərdi. Bundan başqa su kanalları, kəhrizlər

və s. də onun əlində idi. Mülkə sahib olmaq heç bir xidməti borcla bağlı deyildi.

Müsəlmanın daĢınmaz əmlakı, o cümlədən mülkü ancaq o halda müsadirə edilə

bilərdi ki, mülkün sahibi dönük çıxıb, kafirlərin yanına qaçsın. Mülk torpaqları

üzərinə uşr (onda bir) adlanan kiçik vergi qoyulurdu. Lakin mülklərin bəziləri

vergilərdən azad olunurdu. Satış zamanı belə mülklər daha baha qiymətləndirilirdi.

Səlcuqların tabeliyində olan başqa yerlərdə olduğu kimi, Azərbaycanda da bu

dövrdə iqta mülkiyyəti forması üstünlük təşkil edirdi. Lakin ərəb işğalından sonrakı

dövrdə iqta hər hansı ərazinin idarə altına verilməsini bildirirdisə, sonralar feodal

mülkiyyət formalarının inkişafı ilə əlaqədar onun məzmunu dəyişir. Səlcuq

hakimiyyəti illərində iqtanın xüsusilə qoşun başçılarına xidmət haqqı kimi

paylanması geniş vüsət alır. Bu zaman ondan gələn gəlir pula çevrilərək hesablanır,

iqta sahibinin (iqtadarın) dəstəsində olan döyüşçülərin sayı müəyyənləşdirilirdi.

XII əsrdə Azərbaycanda feodal dövlətin yaranması müsbət hadisə idi. Ölkə

daxilində sabitliyin və əmin–amanlığın bərqərar edilməsi məhsuldar qüvvələrin

inkişafına və təsərrüfatın bütün sahələrinin canlanmasına və mədəniyyətin çiçəklən-

məsinə təkan verdi.

100

XII əsr əbəs yerə Azərbaycan mədəniyyətinin “qızıl dövrü “ adlandırılmır. Bu

İntibah dövrü xalqımız üçün ona görə qiymətlidir ki, N.Gəncəvi və onun müa-

sirlərinin - ədəbiyyat, incəsənət və elmimizin böyük dühasının yaşadığı dövrdür. XII

əsr həm də Azərbaycan elminin, ədəbiyyatının, incəsənətinin, memarlığın böyük sü-

rətlə inkişaf etdiyi dövrdür.

30 ilə qədər astronomiya ilə məşğul olmuş və bir sıra ulduz cədvəllərini tərtib

etmiş Fəridəddin Şirvani çox məşhur idi. XII əsrdə təbabətə dair çoxlu elmi əsərlər

yazılmışdır. Bunlardan Muzhəbəddin Təbrizi və Mahmud İbn İlyas bir çox

xəstəliklərin müalicəsi, əczaçılıq və sair haqqında gərəkli elmi əsərlər yazmışlar.

Tarix, fəlsəfə, nücum, məntiq sahəsində həmin dövrdə çoxlu elmi əsərlər

yazılmışdır. Məsələn Fəxrəddin ət Təbrizi ilk dəfə “Tarixi –Azərbaycan “ adlı elmi

əsər yazmışdır. Tarixə aid Səlcuqların vəziri olmuş Nizamülmülkün də dəyərli

əsərləri vardır. Memarlıq sahəsində xüsusi Azərbaycan məktəbi formalaşmışdı.

Əcəmi Naxçıvaninin tikdiyi İbn Quseyr və Möminə Xatun türbələri memarlığın ən

gözəl nümunələri hesab edilir. Məşhur Qız Qalası da mülahizələrə görə XII əsrin

yadigarıdır. XII əsrdə daha çox ədəbiyyat sahəsində böyük sıçrayış olmuşdur. XII əsr

Azərbaycan xalqına Xaqani, Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Şihabəddin Sührəvərdi,

Yusif əl Xuveyyi (Xoylu)kimi görkəmli şəxsiyyətləri vetmişdir.

Qətran Təbrizi fars dilində yazsada, əsərlərində azərbaycan –türk sözlərindən

daha çox istifadə etmişdir. Şer-sənətin günəşi sayılan Nizani Gəncəvi çox geniş intel-

lektual səviyyəyə malik, özündən sonrakı nəsl üçün şer məktəbi qoyub getmiş

simalardandır. Onun “Xəmsə”si şer sənətinin zirvəsində dayanan poemalar top-

lusudur. XII əsr incəsənətin çiçəkləndiyi dövr sayılır. Bədii sənətkarlıq ustaları

oyma, həkketmə, xalçaçılıq və tətbiqi incəsənətin digər sahələrində çox işlər görmüş-

lər. Musiqi sahəsində xanəndələr, sazəndələr, rəqqasələr, aşıqlar, ozanlar və sair xa-

dimlər xalqa xidmət edirdilər.

Təbriz, Gəncə, Naxçıvan, Marağa, Xoy, Beyləqan, Ərdəbil və Şamaxı kimi

mühüm şəhərlər yalnız A zərbaycan miqyasında deyil, bütün Yaxın ġərq miqyasında

əhəmiyyətli toxuculuq mərkəzləri idi. Orta əsr sənətkarlığının bütün sahələrinin

mövcud olduğu Təbrizdə atlas, zərxara, kişi paltarı üçün yüksək keyfiyyətli parça,

101

qızılı və gümüşü iĢləməli, üstündə zoomorfik və nəbati ornamentləri olan rəngbərəng

ağır ipək parçalar və bez, eləcə də iplik və ipək saplar, zər parçalar üçün zər baftalar

istehsalı xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdi.

Böyük tələbata görə, Azərbaycanda XI-XII əsrlərdə müxtəlif növ dəri və dəri

məmulatlarının istehsalı ilə bağlı olan sənətkarlıq geniş yayılmışdı; bunların

içərisində tumacdan və yumşaq dəridən müxtəlif forma və fasonlu ayaqqabılar, yəhər

və yüyənlər, dəri ayaqaltılar, kəmərlər, xəzlər vardı.

Metalişləmə sənəti, xüsusən də onun başlıca sahəsi olan dəmir emalı əvvəlki

dövrlə müqayisədə daha yüksək səviyyəyə qalxmışdı.

Bu dövrdə şüşə istehsalında da mühüm irəliləyiş baş vermişdi. Şüşə məmulatları

həm forma, həm də tərtibat baxımından daha mükəmməlləşmişdilər.

Ağacişləmə sənətinin bir çox sahələrinin inkişafı xeyli dərəcədə şəhərlərdə

tikinti işlərinin yüksəlişi ilə bağlı idi.

Ticarət yolları A zərbaycanı nəinki qonşu ġərq ölkələri, eləcə də bir çox uzaq

ölkələr - Hindistan, Orta Asiya və hətta Çinlə bağlayırdı. Bakı, Şamaxı və

Beyləqanda aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı aşkara çıxarılan çini qab-qacaq

qırıqları və başqa tapıntılar da bunu sübut edir.

Beynəlxalq ticarət magistralı rolunu oynayan Dərbənd və Volqa-Xəzər tranzit

yolları bu dövrdə də fəaliyyətlərini davam etdirirdilər. Bu yollar vasitəsi ilə

Volqaboyu şəhərləri, Rusiya, Polşa və digər Avropa ölkələri ilə əlaqə saxlanılırdı.

Yerli tacirlər kimi o ölkələrin də tacirləri çoxlu qiymətli xəzlər, şallar, xalçalar, gözəl

corablar və s. gətirir, mallarını çox vaxt bu ətraflarda, həmçinin ən iri qul alveri yeri

olan Dərbənd bazarında satırdılar.

XI-XII əsrlərdə, qonşu ġərq ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanın pul

dövriyyəsində də əsas yeri mis pul - fəls tuturdu.

Səlcuq yürüşləri nəticəsində bəzi şəhərlərin dağılması, köçəri təsərrüfatın isə

genişlənməsi Azərbaycanda şəhər həyatının ümumi inkişaf meylinin qarşısını ala

bilmədi. Şəhərlərin sahəsinin artması ilə yanaşı, onların sosial-iqtisadi strukturunda

da müəyyən dəyişikliklər baş verdi.

102

Gəncə, Təbriz, Naxçıvan, Marağa, Ərdəbil, Dərbənd, Şamaxı, Bakı və Beyləqan

bu dövrün iri ticarət-sənətkarlıq mərkəzləri idi.

Lakin, XI – XII əsrlərdə Azərbaycan şəhərlərinin inkişafı qeyri – bərabər şəkildə

baş verirdi. Arasıkəsilməz feodal ara çəkişmələri və müharibələri bu və ya digər

şəhərlərin xeyli dağılmasına səbəb olur, şəhər həyatının inkişaf sürətini ləngidirdi.

Belə vəziyyət xüsusən də XII əsrin sonu, XIII əsrin əvvəlləri üçün səciyyəvi idi.

Feodal pərakəndəliyinin güclənməsi və Eldənizlərin hakimiyyətinin zəiflənməsi ilə

əlaqədar xarici hücumlar, xüsusilə gürcü hökmdarının və xarəzmşah Cəlaləddin

qoşunlarının basqınları tez- tez baş verməyə başladı.

103

VII MÖVZU

Azərbaycan Elxanilər (Hülakülər) dövlətinin tərkibində.

P L A N

1.XIII əsrin başlanğıcında Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət. Monqolların

hücumlarinin başlanması.

2.Elxanilər dövlətinin yaranması.

3.XIII əsrdə təssərüfat həyatı. Şəhərlər və mədəniyyət.

Ədəbiyyat.

1.Azərbaycan tarixi.VII cilddə, III cild, Bakı, 1998. səh.14-76.

2.Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, 1989. səh.121-137.

3.Azərbaycan tarixi. Bakı, 1994. səh.322-348.

4.Bakıxanov A. Gülüstani-İrəm. Bakı, 1991.

5.Əlizadə AA.XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi və siyasi

həyatı.Bakı, 1956.

6.Piriyev V.Azərbaycan Hülakülər dövlətinin tənəzzülü dövründə (1316-1360-cı

illər). Bakı, 1997

104

XIII əsrin əvvəllərində Mərkəzi Asiyada Çingiz xanın (1206-1227) başçılığı

altında yaradılmış güclü hərbi qüdrətə malik monqol feodal dövləti qonşu vilayətləri

böyük təhlükə qarşısında qoydu. Güclü imperiya ilə üzləşən bu ölkələrdə hökm sürən

feodal pərakəndəliyi isə Çingiz xanın işğalçı planlarının həyata keçməsi üçün

əlverişli şərait yaratdı.

Monqol-tatar yürüşləri ərəfəsində Azərbaycanın daxili vəziyyəti çox acınacaqlı

idi. Azərbaycan ərazisində güclü dövlətin olmaması feodal pərakəndəliyinin

güclənməsinə səbəb olmuşdu. Belə ki, bu zaman Azərbaycanda Atəbəylər (1136-

1225), Şirvanşahlar (861-1538) dövlətləri, Marağada isə Rəvvadilər nəslindən olan

Ağsunqurilər (1108-1227) sülaləsi hökmranlıq edirdi.

XII əsrin sonunda Atabəylər dövlətində gedən hakimiyyət uğrundakı çəkşmələr

ölkəni zəiflətmiş, dövlət əvvəlki qüdrətini itirmişdi. Atəbəylərin son nümayəndəsi

Özbəyin İraqi-Əcəmə uğursuz yürüşü daxili çəkişmələri daha da artırdı. Xəzərin şərq

sərhədlərində mövcud olan Xarəzmşahlar dövlətinin monqollara qarşı mübarizə apara

bilməməsi nəticəsində monqol-tatar hərbi dəstələri ciddi müqavimət görmədən

irəliləyə bildilər.

Belə bir vəziyyətdə monqol-tatarlar ilk dəfə 1220-ci ildə Azərbaycana yürüş

etdilər. Monqol sərkərdələri Cəbə və Subatayın rəhbərliyi altında olan bu yürüş

kəşfiyyat xarakterli idi. Onlar buradakı vəziyyəti öyrənməli, əgər Xarəzmşahların

hərbi gücü çox olarsa əlavə dəstələrin gəlməsini gözləməli, əks halda isə bu dövlətin

ərazisini işğal etməli idilər. Tezliklə monqol-tatar qoşunları Zəncan, Ərdəbil, Sərab,

Marağa, Beyləqan və Şamaxını talan edərək Təbrizə yaxınlaşdılar. Şəhər möhkəm

qala divarları ilə əhatə olunmuşdu. Lakin Atəbəy Özbək ehtiyat edərək monqollarla

danışıqlar aparmağı lazım bildi. Beləliklə Təbrizdə xeyli xərac aldıqdan sonra

qışlamaq üçün Muğana üz tutan monqol-tatarlar oradan da Gürcüstana yollandılar.

1221-ci ilin əvvəlində Cəbə və Subutay Azərbaycana dönərək, yenidən Təbrizə

hücum etdilər. Təbriz hakimi Şəmsəddin Tuğrayi yenə xərac verməklə şəhəri

talandan qurtardı. Bundan sonra monqol dəstələri qəflətən Marağaya hücum etsələr

105

də xalq şəhəri qəhrəmanlıqla müdafiə etdi. Sonda divardağıdan qurğuların köməyi ilə

monqol-tatarlar şəhərə soxularaq əhaliyə divan tutdular.

Bu hadisədən sonra monqol-tatarlar Həmədan və Ərdəbili yenidən talan etdilər.

Monqol-tatar mühasirəsi ərəfəsində Ərdəbildə olan ərəb tarixçisi Yaqut əl-Həməvi bu

hadisə haqqında belə yazırdı: “Mən gedəndən sonra tatarlar (monqollar) onlara

hücum edib, camaatı qırmışdılar. Onlarla ərdəbillilər arasında döyüşlər oldu, əhali

özünü çox yaxşı müdafiə edirdi və iki dəfə tatarları özlərindən uzaqlaşdıra bildilər.

Lakin tatarlar üçüncü dəfə oraya qayıtdılar, zəif düşmüş şəhər əhalisi üzərində qələbə

çaldılar və oranı zorla işğal etdilər. Tatarlar müsəlmanların üstünə düşüb, onları

öldürdülər. Əhalidən tatarların gözünə dəyən heç kəs şəhəri tərk edə bilmədi. Yalnız

gizlənənlər canlarını qurtara bildilər. Tatarlar şəhəri tamam dağıdıb, sonra çəkilib

getdilər. ġəhər bir müddət belə dəhşətli xaraba vəziyyətdə, adamsız qaldı..."

Daha sonra monqol-tatar dəstələri üçüncü dəfə Təbrizə hücum etdi. Belə bir

vaxtda Atəbəy Özbək Naxçıvana qaçaraq orada gizlənir. Şəhər hakimi Şəmsəddin

Tuğrayinin başçılığı ilə xalq şəhərin müdafiəsinə qalxdı. Şəhəri ala bilməyəcəklərini

görən monqol-tatarlar xərac almaqla kifayətlənib oradan Sərab və Naxçıvana doğru

yönəldilər.

Növbəti hədəf Azərbaycanın Arran torpaqları oldu. Monqol-tatarlar Beyləqanı

alaraq yandırdılar, əhaliyə amansız zülm etdilər və Gəncəyə doğru hərəkət etdilər.

Ərəb tarixçisi İbn əl-Əsirin verdiyi məlumata görə “Şəhər müdafiəçilərinin

çoxluğundan, onların gürcülərlə daimi mübarizədə əldə etdikləri dəyanətdən, qala

divarlarının keçilməzliyindən xəbər tutan" monqol-tatarlar Gəncəni tııtmaq

niyyətindən əl çəkib xərac alaraq yenidən Gürcüstana yollandılar. Gürcüstandan

qayıdan monqol-tatarlar Şirvan ərazisinə hücum edərək üç gün mübarizədən sonra

şəhəri ələ keçirdilər. Ərəb tarixçisi İbn əl-Əsir yazır ki, əhali "qılınca sarılmaq

lazımdır, bizə ölümdən qurtuluş yoxdur, döyüşmək və şərəflə ölmək hər şeydən

yaxşıdır" deyərək düşmənə ciddi müqavimət göstərsələrdə "şəhərdə əhalinin kökü

kəsildi".

Monqol-tatarlar 1222-ci ildə Şamaxını talan etdikdən sonra Dərbənd keçidindən

keçərək Azərbaycanı tərk etdilər. İlk monqol-tatar yürüşləri Azərbaycanda siyasi

106

pərakəndəliyin hökm sürdüyünü göstərdi və düşmənə qarşı birgə mübarizə

aparılmaması onların qələbəsi ilə nəticələndi. Eyni zamanda Azərbaycanın ictimai-

iqtisadi, siyasi və mədəni həyatına böyük zərbə vurdu.

Monqol-tatar yürüşlərindən bir müddət sonra-1223-cü ildə Şimali Qafqazdan

Dərbəndə gəlmiş qıpçaq tayfaları Eldənizlərin zəifliyindən istifadə edərək Şirvan,

Qəbələ, Gəncəyə qədər gəlib çıxdılar, böyük talanlar törətdilər. Belə bir vəziyyətdən

gürcü feodalları da istifadə edərək 1225-ci ildə Gəncəyə basqın etsələrdə onların

hücumu dəf edili.

Xarəzmşah Cəlaləddinin Azərbaycanı işğalı etməsi və istilaçılara qarşı

mübarizə. 1225-ci ildə isə Azərbaycan torpaqları monqol-tatar hücumları nəticəsində

hakimiyyətdən məhrum olmuş Xarəzmşah Cəlaləddinin hücumlarına məruz qaldı.

Xarəzmşah Cəlaləddin İraqi-Əcəm, Fars və Kirmanı zəbt edib Marağaya gəldi.

Marağa əhalisi arasında rəğbət qazanmaq üçün burada bərpa işləri apardı. Az bir

müddət sonra Təbrizə hücum etdi. Bu zaman Atabəy Özbək ailəsi ilə Gəncəyə,

oradan isə Əlincəyə qaçdı və orada da vəfat etdi. Bununla da Azərbaycan Atabəylər

dövlətinin varlığına son qoyuldu (1225).

Təbriz əhalisi Şəmsəddin Tuğrainin qardaşı oğlu Nizaməddinin başçılığı altında

7 gün mərdliklə vuruşdular. Lakin Xarəzmşah Cəlaləddin 1225-ci ilin iyulun 25-də

Təbrizi tutdu və Nizaməddin Tuğrayini bura rəis təyin etdi. Daha sonra bir-birinin

ardınca Gəncə, Beyləqan, Bərdə, Şəmkir və başqa şəhərlər də Cəlaləddin ordusu

tərəfindən istila olundu. 1227-ci ildə Marağanın tutulması ilə burada fəaliyyət

göstərən Ağsunqurilər sülaləsinin (1108-1227) hökmranlığına son qoyuldu.

Şirvanşahlar isə ildə 100 min dinar vermək şərti ilə Cəlaləddinin asılılığını qəbul

etdilər.

Gəncə şəhəri Xarəzmşah Cəlaləddinin iqamətgahına çevrildi. Azərbaycanın

idarəçiliyi Cəlaləddinin vəziri Şərəf Əl Mülkin ixtiyarına verildi. Onun Təbrizdə

qeyri-qanuni vergilər toplaması şəhər əhalisinin üsyanına səbəb oldu. Lakin

Gürcüstan yürüşündə olan Xarəzmşah Cəlaləddin Təbrizə gələrək üsyanı yatırdı və

şəhər rəisi Nizaməddin Tuğrayini edamı etdirdi. Bir qədər sonra Təbriz əhalisi şəhər

107

rəisi Bəhaəddin Məhəmməd ibn Bəşir Yarbəyin başçılığı altında yenidən üsyana

qalxmışdı. Tezliklə xalq hərakatı Azərbaycanın bütün bölgələrini əhatə etdi.

Azərbaycan ərazisində Xarəzmşah Cəlaləddinin ağalığı dövründə vergilərin

artırılması, məmur özbaşınalığı ölkənin müxtəlif bölgələrində üsyanların qalxmasına

səbəb oldu. 1231-ci ildə Gəncədə baş vermiş üsyan xalq hərakatının ən yüksək pilləsi

oldu. Sənətkar Bəndərin başçılığı ilə Gəncə əhalisi şəhər hakiminin sarayını ələ

keçirdi. Hadisələrin şahidi olan ərəb tarixçisi Nəsəvi yazırdı ki, düşmənin hərbi

dəstəsi məhv edilmiş və şəhər üsyançıların əlinə keçmişdi. Bunu görən Cəlaləddin

üsyançılarla danışığa girib təslim olunmalarını tələb etsədə Gəncə əhalisi

mübarizədən əl çəkmədi. Lakin qanlı döyüşdən sonra Xarəzmşah Cəlaləddin şəhərə

soxularaq üsyanı yatıra bildi. Üsyançılardan 30 min nəfəri edam edildi, Bəndəri isə

tikə-tikə doğradıldı. Üsyanın təsirilə Azərbaycanın Xoy, Mərənd, Naxçıvan və başqa

şəhərlərində də Xarəzmşah Cəlaləddinə qarşı xalq çıxışları baş vermişdi. Belə bir

şəraitdə qonşu vilayətlərin hakimləri ilə ittifaq yarada bilməyən Cəlaləddin onların

qüvvələrindən istifadə edə bilmir. Nəticədə, monqol-tatarların Azərbaycanı və qonşu

ölkələri zəbt etməsi üçün əlverişli şərait yarandı.

Monqolların Azərbaycana ikinci yürüşü və istilanın başa çatması. Beləliklə

Gəncə üsyanından az müddət sonra monqol-tatarlar ikinci dəfə-1231-ci ildə Çingiz

xanın üçüncü oğlu Büyük xaqan Üqedey sərkərdə Çormoğonun başçılığı ilə Rey və

Həmədan şəhərlərini işğal edib 30 minlik qoşunla Azərbaycan üzərinə yürüşə başladı.

Bunu görən Xarəzmşah Cəlaləddin cənuba doğru qaçaraq Diyarbəkr ərazisinə qaçdı

və dağlarda həlak oldu.

Monqol-tatarlar Marağanı talan edib növbəti dəfə Təbrizə doğru hərəkət etdilər.

Yenə də şəhər əyanları danışıqlar apararaq xərac verməklə şəhəri qırğından azad

etdilər. Həmçinin, monqolların tələbi ilə Təbrizin bir çox sənətkarları Qaraqoruma

(Çingiz xan imperiyasının paytaxtı) göndərildilər.

1235-ci ildə monqol-tatarlar Gəncəni mühasirəyə aldılar. Uzunmüddətli

mühasirədən sonra şəhər alındı və yerlə-yeksan edildi. Ərəb tarixçi İbn-əl Əsirin

yazdığına görə “Gəncə 4 il müddətinə xaraba vəziyətdə qaldı”. Bundan sonra onlar

Şəmkirdə ciddi müqavimətlə üzləşsələrdə şəhər alınaraq yandırıldı və əhalisi

108

qılıncdan keçirildi. Monqol-tatar hərbi dəstələri hücumlarını davam etdirərək Bakı və

Tovuz şəhərlərini zəbt etdilər. 1239-cu ildə Dərbəndin tutulması ilə bütün

Azərbaycanın monqollar tərəfindən işğalı başa çatdırıldı.

İkinci yürüşdə monqol-tatarların əsas məqsədi işğal etdikləri ərazilərdə

möhkəmlənməkdən ibarət idi. Odur ki, onlar qələbə çal-dıqdan sonra Monqolustana

qayıtmadılar və yeni ərazilərdə məskunlaşdılar.

1239-1256-cı illərdə Azərbaycan və eləcədə Cənubi Qafqaz ərazisi Ali monqol

xaqanlığının təyin etdiyi canişinlər tərəfindən idarə olunurdu. İlk canişin olan Arqun

ağanın yeritdiyi əsas siyasət yerli feodalların monqol əyanlarından asılılığını təmin

etməkdən ibarət idi.

Monqol xaqanlığının Ön Asiya, Cənubu Qafqaz və Kiçik Asiyanı ələ

keçirməsinə baxmayaraq XIII əsrin ortalarında həmin vilayətlərdə iri feodal

malikanələri hələ də öz müstəqilliyini itirməmişdi. Elə bu məqsədlə Ali monqol

xaqanı Münke 1253-cü ildə Hülakü xanın rəhbərliyi ilə Ön Asiyaya qoşun göndərdi.

1257-ci ildə Hülakü xanın başçılığı ilə monqolların üçüncü yürüşü nəticəsində

Azərbaycan torpaqları tabe edildi. 1258-ci ilin fevralında Bağdadi ələ keçirərək 500

il hökmranlıq etmiş Abbasilər xilafətinə son qoydu.

Azərbaycan Hülakular dövlətinin tərkibində. Zəbt edilmiş ərazilər hesabına

yeni Monqol ulusu (dövləti ) Hülakülər dövləti yarandı. Dövlətin hakimləri Elxan

(sultan) adlandırıldığına görə bu dövlət, həmçinin Elxanilər dövləti kimi də tanınır.

Hülakülər dövlətinin tərkibinə Azərbaycan, İraqi- Ərəb, İraqi-Əcəm, Kirman,

Gürcüstan , Kiçik Asiya, Fars, Xrizistan, Xorasan vilayətləri daxil idi. Bu dövlət

Azərbaycanda bir əsrə qədər (1357) fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycan dövlətin

siyasi-inzibati mərkəzinə çevrildi. Əvvəlcə Marağa, sonra Təbriz, Sultaniyyə paytaxt

oldu. Qarabağ Elxanilərin yay iqamətgahı, Muğan isə qışlağı idi. Hülakular

dövlətinin yaranması və fəaliyyət göstərməsi tədricən Azərbaycanın ictimai-iqtisadi,

siyasi və mənəvi həyatına təsir etdi, onun hüdudlarında, əhalisinin etnik tərkibində,

dini görüşlərində, mədəniyyətində, dilində dəyişikliklər baş verdi.

Bu dövrdə Şərqdən Xəzər dənizi boyu uzanan Azərbaycan cənub-şərqdən Gilan,

cənubdan isə Fars vilayətləri ilə həmsərhəd idi. Qərbdə sərhəd Urmiya, Səlmas, Xoy,

109

Maku şəhərlərinin qərbindən uzanaraq Arrana çatırdı. Azərbaycan sərhədləri daha

sonra Şəki vilayətinin qərbindən və şimalda Dərbənd şəhərinin şimalından keçərək

Xəzərə qovuşurdu. Dərbənd şəhəri, həmçinin Hülakular dövlətinin şimal müdafiə

istehkamı idi.

Hülakü xan (1256-1265) oturaq əhalinin, yerli feodalların istismarı və

sıxışdırması nəticəsində güclü mərkəzləşmiş dövlət yaratdı. Yalnız Şirvanşahlar

dövləti öz daxili müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmişdi.

Mənbələrin verdiyi məlumata görə XIII əsrin ortalannda Hülaku xanın hərbi

hissələrinin tərkibində Cənubi Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana bir çox türk-

monqol mənşəli qəbilə gəlmişdi. Toponimik materiallar 20-dən artıq qəbilənin, o

cümlədən sulduz-çobani, cəlairi, cığatay, kurqan, sukait, corat, budat, oyrat, tatar,

dolan, onqut və s. qəbilələrin həmin dövrdə Azərbaycan ərazisində

məskunlaşdıqlarını təsdiqləyir. Onların tərkibində türkdilli tayfalar çoxluq təşkil

etmiş və türkdilli əhalinin sayının daha da artmasına səbəb oldu. Artıq XIV əsrdə

türklər Azərbaycanda isə əsas yeri tuturdular. Türk dili dövlət dili mövqeyi qazandı.

Hülakü xanın ölümündən sonra hakimiyyətə Abaqa xan (1265-1282) keçdi.

Onun hakimiyyətinin son dövrlərində mərkəzi hakimiyyətə qarşı narazılıqlar artdı.

1275-ci ildə Abaqa xana qarşı hətta Aranda üsyan baş verdi, lakin üsyan çətinliklə də

olsa yatırıldı. Abaqa xandan sonra hakimiyyətə gələn Əhməd xan (1282-1284) cəmi

iki il ölkəni idarə edə bildi. Arqun xan (1284-1291) və onun qardaşı Keyxatu xanın

da (1291-1295) hakimiyyətləri uzun sürmədi. 1295-ci ildə Keyxatunu əvəz edən

Baydu elxan elan edilsədə bir neçə aydan sonra hakimiyyətdən məhrum edildi.

Hülakulər sarayında baş verən çevriliş və çəkişmələr mərkəzi hakimiyyəti

olduqca zəiflətmişdi. Bundan istifadə edən Qızıl Ordalılar 1263, 1265, 1288 və 1290-

cı illərdə Azərbaycan torpaqlarına basqın edərək talanlar törətmişlər. Qızıl Ordalılarla

Hülakulər arasında müharibələr fasilələr 100 ilə qədər davam etmişdir. Bu

müharibələr xalqın iqtisadi vəziyyətini tamamilə ağırlaşdırmışdı. Qızıl Orda xanları

Azərbaycan ərazisinin Çingiz xanın vəsiyyətinə görə Batı xanın payına düşdüyünü

iddia edirdilər. Hülakü xanın Azərbaycanda dövlət qurması Qızıl Orda xanlarının

mənafeyinə toxunur və onları gəlirdən məhrum edirdi. Hülakü dövləti və Qızıl Orda

110

arasında ilk döyüş 1263-cü ildə Qızıl Orda xanı Bərkənin sərkərdəsi Noqayın 30

minlik qoşunla Şirvana daxil olması nəticəsində baş verdi. Dərbənd şəhəri tutulsada

Qızıl Ordalılar ölkədən çıxarıldılar. 1288,1290-cı illərdə baş verən yürüşlərdə də

Qızıl Ordalılar hec nəyə nail ola bilmədilər.

1295-ci ildə Hülakulər taxtına Qazan xan (1295-1304) yiyələndi. O, öz

siyasətində digər Hülakü hökmdarlarından fərqli olaraq yerli feodallarla əlaqənin

möhkəmlənməsi siyasəti yeridirdi. Bu məqsədlə Qazan xan islam dinini qəbul edərək

onu yenidən dövlət dini elan etdi və Mahmud adı götürdü. Halbuki ona qədərki

Hülakü hökmdarları bütpərəstliyi yaymaq məqsədilə islama qarşı ciddi mübarizə

apardılar. Onalrın apardığı dini siyasəti yerli əhali ilə gəlmələr arasında ziddiyyətin

artmasına, ölkənin daxili və xarici vəziyyətinin gərginləşməsinə gətirib çıxarırdı.

Qazan xanın göstərişi ilə ilk dövrdə inşa edilmiş bütxanalar, kilsələr, yəhudi

məbədləri (sinaqoqlar) dağıdıldı və onların yerində məscidlər tikildi. Köçəri monqol

əyanları ona qarşı çıxsalar da o yerli feodallara arxalanaraq narazılıqları yatıra bildi.

Mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirməyə nail oldu. Ölkədə nisbətən sabit vəziyyət

yarandı.

Qazan xan dövlət xəzinəsinə gəlirlərin davamlı axınını təmin etmək, monqol

əyanlarının özbaşınalığına son qoymaq, əhalidən vergilərin yığılması prosesində

mövcud olan sui-istifadə hallarının aradan qaldırılmaq, əkinçiliyin və şəhər

iqtisadiyyatının yüksəlişini təmin etmək məqsədilə islahatlar keçirdi. Qazan xanın

islahatlarının həyata keçirilməsində onun vəziri olmuş tarixçi Fəzlullah Rəşidəddinin

xüsusi rolu olmuşdur. Bu islahatlar torpaq, vergi, məhkəmə, rabitə və ticarət

sahələrini əhatə edirdi.

Torpaq islahatına görə monqol qoşununda qulluq edənlərə iqta adlanan torpaq

sahələrinin verilməsi nəzərdə tutulurdu. 1303-cü ildə verilmiş qanuna görə

kəndlilərin bir yerdən başqa yerə getməsi qadağan edildi, kəndli torpağa təhkim

olundu. Bayrat torpaqların (istifadəsiz qalmış torpaqlar) sahibləri müəyyənləşdirildi,

becərilməyən torpaqlar dövlət torpaqlarına qatıldı.

Vergi islahatına əsasən vergilərin növləri, həcmi, toplanma vaxtı dəqiq

müəyyənləşdirildi. Qeyri-qanuni vergilər ləğv edildi, hər bir kənd və ya şəhərin

111

ödəyəcəyi vergi məbləği lövhələrə həkk olundu. Vergilər pulla və ya natura ilə

toplana bilərdi. Vergi toplanması mərkəzi divana həvalə olundu və vilayət

hakimlərinin bu işə müdaxiləsinin qarşısı alındı.

Ölkədəki qanunsuzluqların, özbaşınalığın, rüşvətxorluğun qarşısını almaq

məqsədilə məhkəmə islahatı keçirildi. Şəhər, mahal, kənd və s. qazılarının

səlahiyyətləri müəyyənləşdirildi. Lakin bu islahat tam olaraq həyata keçirilə bilmədi.

Rabitə islahatı vahid rabitə sisteminin yaradılması üçün nəzərdə tutulmuşdu.

Əsas yollarda hər üç fərsəxdən (təxminən 20 km) bir rabitə dayanacaqları-yamlar

qoyuldu. Rabitə xidməti üçün əhalidən vəsait yığılması qadağan edildi. Bu islahat iki

il müddətinə həyata keçirildi.

Ticarət islahatı nəticəsində isə vahid pul sistemi yarandı, çəki və ölçü vahidləri

sabitləşdi.

Qazan xanın islahatları Azərbaycanda şəhər həyatının müəyyən dirçəlişinə,

ticarətin və iqtisadiyyatın canlanmasına yardım etdi.

Qazan xanın qardaşı Məhəmməd Ulcaytunun dövründə də (1304-1316) bu

sabitlik pozulmadı, mərkəzi hakimiyyəti daha da qüvvətləndi. Lakin 12 yaşlı Əbu

Səidin hakimiyyətə gəlməsilə (1316-1335) feodal araçəkişmələri yenidən qızışdı.

Faktiki olaraq hakimiyyətin Sulduzilər nəslindən olan Əmir Çobanın əlində

cəmlənməsi bir çox feodalların narazılığına səbəb oldu. Azərbaycandakı gərgin daxili

vəziyyətdən istifadə edən qonşu dövlətlər Hülakulara qarşı mübarizəyə qalxdılar.

1318, 1319, 1320, 1322-ci illərdə dövlətin müxtəlif ərazilərində iğtişaşlar qalxdı.

Sultan Əbu Səid Baş əmir Çobanın köməyi ilə həmin qiyamları yatıra bildi.

Sultaniyyə yaxınlığında döyüşdə isə Əbu Səidə üsyançıları məğlub etdiyinə görə

“Bahadır” ləqəbi verildi. Xarici düşmənlərə qarşı mübarizə ciddi şəkil aldı və 1319-

1325-ci illərdə Qızıl Orda dövlətinə təşkil olunan yürüşlərdə müvəffəqiyyət əldə

edildi. Sultan Əbu Səid 1328-ci ildə Əmir Çobanı və bir neçə oğlunu öldürtdürərək

Çobanilərin nüfuzundan xilas ola bildi.

Hülakular dövlətinin süqutu. Azərbaycanda Çobanilərin hökmranlığı.

1335-ci ildə Qızıl Ordu xanı Özbək yenidən Azərbaycana soxuldu. Elə bu zaman

Hülakü hökmdarı Əbu Səid feodal araçəkişmələri nəticəsində öldürüldü. Nəticədə

112

Elxanilər dövləti tədricən tənəzzülə uğradı və parçalandı. Qısa müddət ərzində

hakimiyyətdə Arpa xan (1335-1336), Musa xan (1336), Məhəmməd xan (1336-1338)

bir-birini əvəz etdi. Bu vəziyyətdən istifadə edən bir sıra əyanlar və nəsillər

müstəqilləşməyə meyl etməyə başladılar. Belə qüvvələrdən Çobaniləri, Cəlariləri və

Xorasan əmirlərini göstərmək olar.

Çobanilər hakimiyət uğrunda mübarizəyə qoşulan ən qüdrətli feodal

qruplarından idi. Əmir Çobaninin tarixdə “Kiçik Həsən” kimi tanınan nəvəsi Şeyx

Həsən Çobani 1338-ci ildə Məhəmməd xan və şeyx Həsən Cəlairiyə (tarixdə “Böyük

Həsən” kimi tanınır) qalib gələrək Ulcaytu (Məhəmməd Xudavəndə) xanın qızı

Satıbəy Xatunu padşah elan edib (1339-1340) dövləti onun adından idarə eməyə

başladı. Çobanilər və Satıbəy xatun Azərbaycana sahib oldular. 1340-cı ildə Şeyx

Həsən Satıbəy Xatunu hakimiyyətdən kənarlaşdırıb Süleyman xanı (1340-1344)

padşah elan etdi. Şeyx Həsən Çobani öldürüldükdən sonra 1344-cü ildə hakimiyyət

Məlik Əşrəfin əlinə keçir. Onun qəddarlığından cana doyan əhali Təbrizdə, həmçinin

Qarabağda Dəli Bayazidin başçılığı ilə üsyan etdilər. Məlik Əşrəf üsyanı çətinliklə

yatırdı. Yaranmış vəziyyətdən istifadə edən Qızıl Orda xanı Cani bəy 1357-ci ildə

Təbrizə gəlir. Canı bəy Azərbaycanda Çobani ağalığına və Hülakü dövlətinin

varlığına son qoyaraq hakimiyyəti ələ keçirir. Azərbaycan torpaqlarını idarəsini ələ

keçirən Cani bəy oğlu Bərdi bəyi Təbrizdə səltənətə oturtdu. İki ay sonra atasının

ölüm xəbərini alan Bərdi bəy Qızıl Orda dövlətinə qayıtmalı oldu.

Azərbaycan Cəlairilərin hakimiyyəti altında. Qızıl Ordalıların Azərbaycanı

tərk etməsindən istifadə edən Cəlairi dövlətinin (1340-cı ildə Bağdadda Şeyx Həsən

Cəlairi tərəfindən yaradılmışdı) hökmdarı Şeyx Uveys (1359-1374) 1358-ci ildə

Azərbaycana yürüş etdi və hakimiyyətə yiyələndi. Azərbaycan torpaqları 1410-cu ilə

qədər Cəlairlər dövlətinin tərkibinə daxil oldu. Təbriz dövlətin paytaxtı idi. Cəlairilər

dövlətinin ərazisi Azərbaycan, İraq-i Ərəb, İraq-i Əcəm, Gürcüstanı əhatə edirdi.

Cəlairi Şeyx Üveysin dövründə Azərbaycanın təsərrüfat və mədəni həyatında

canlanma baş verdi. Belə ki bu dövrdə suvarma kanalları çəkildi, memarlıq abidələri

inşa olundu, kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək üçün müəyyən işlər görüldü.

113

Bununla yanaşı Şeyx Uveysin hakimiyyəti illərində mərkəzi idarəetmə aparatı

möhkəmləndi. 1367-ci il də Şirvanşah hökmdarı Kavus Cəlairilərdən asılı vəziyyətə

düşdü.

Lakin Cəlairi Şeyx Üveysin oğlu Sultan Hüseynin dövründə (1374-1382)

ölkədə feodal dağınıqlığı gücləndi, mərkəzi hakimiyyətə qarşı mübarizə şiddətləndi.

Hakimiyyəti ələ almağa can atan Cəlairli Sultan Əhməd yerli feodalların

narazılığından öz xeyrinə istifadə edərək 1382-ci ildə Sultan Hüseyni öldürtdürür və

hakimiyyəti ələ keçirir. Sultan Əhmədin hakimiyyətə gəlməsi dövlətin siyasi və

iqtisadi həyatında əhəmiyyətli dəyişiklik əmələ gətirmədi. Feodal müharibələri

davam edirdi. Sultan Əhməd 1410-cu ilə qədər-Qaraqoyunlu dövləti yarananadək

fasilələrlə Azərbaycanı idarə etdi.

Dövlət quruluşu və idarə sistemi. Hülakülər dövlətinin ərazisi vilayətlərə, onlar

isə öz növbəsində tümənlərə bölünmüşdü. Azərbaycan müstəqil vilayət kimi 9

tümənə ayrılmışdı və onların hər biri ölkənin iri şəhərlərindən birinin adı ilə

(məsələn, Təbriz tüməni, Naxçıvan tüməni və s.) adlanırdı. Vilayətlərin idarəsi isə

hakimlərə həvalə edilmişdi.

Hülakulara (ümumiyyətlə, monqollara) məxsus olan dövlət quruluşu və idarə

sistemi Azərbaycanda qərarlaşmış yerli dövlət quruluşu və idarə sistemi ilə

çulğaşmışdı. Ölkədə yerli əhaliyə və köçəri monqollara məxsus olan sistemlərin

qarşılıqlı təsiri nəticəsində tədricən vahid, təkmilləşmiş idarə sistemi meydana

gəlmişdi.

Hülakular dövlətində ölkənin ali orqanı qurultay hesab olunurdu. Dövlətin

başçısı elxan (və ya sultan) himayəsində olan ərazinin, əhalinin mütləq hakimi idi və

onun səlahiyyəti məhdudlaşdırılmırdı. Hülakular taxt-tacına sahiblik irsi idi.

Elxanilər dövlətində bütün ordu tümənlərə (onminliklərə) ayrılırdı. Tümənlərə

onminbaşılar başçılıq edirdilər. Tümənlər minliklərə, minliklər yüzlüklərə, yüzlüklər

isə onluqlara bölünürdü. Minliklərə minbaşılar, yüzlüklərə yüzbaşılar, onluqlara

onbaşılar rəhbərlik edirdilər.

XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda Yarğu və şəriət məhkəmələri fəaliyyət

göstərirdi. Ölkənin dini işlərinin idarəsi baş ruhani təşkilatının sərəncamında idi. Dini

114

məhkəmələr öz fəaliyyətlərində müstəqil olub, yalnız baş qazıya və elxanın özünə

tabe idi.

Kənd təsərrüfatı və aqrar münasibətlər. Monqol zülmü Azərbaycanda

təsərrüfat həyatını dərin tənəzzülə uğratmışdı. XIII əsrin 60-cı illərindən XIV əsrin

50-ci illərinədək Azərbaycanın torpaqları Hülaku və Qızıl Orda hərbi qüvvələri

arasında geniş miqyaslı müharibə meydanına çevrilmiş, ölkənin iqtisadiyyatına ciddi

zərbə dəymişdi. Dağılmış şəhər və kəndlər uzun müddət xarabazarlıq halında

qalmışdır. Kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq, ticarətin inkişafı ləngimişdi. XIII-XIV

əsrlərdə Azərbaycanda köçəri maldarlıqla məşğul olan əhalinin sayının gəlmə türk-

monqol tayfaları hesabına kəskin şəkildə artması ölkənin müxtəlif vilayətlərində

əkinçiliyin tərəqqisinə maneçilik törədirdi. Vaxtilə iri ticarət-sənətkarlıq mərkəzləri

kimi tanınmış şəhərlərin aqrarlaşmasına, tənəzzülünə səbəb olmuşdu. Beyləqan, Şiz,

Xalxal, Miyanə və digər başqa şəhərlər kəndlərə çevrilmişdi.

Əkinçiliyin əsas inkişaf etmiş sahəsi taxılçılıq olmuşdur. Buğda və darı əkilmiş

sahələr ölkənin bütün vilayətlərini əhatə edirdi. Pambıqçılıq Naxçıvan, Beyləqan,

Marağa, Mərənd vilayətlərində, Kür çayının aşağı axarında yerləşən bölgələrdə

inkişaf etmişdi.

Təbriz, Xoy, Naxçıvan, Marağa, Bərdə, Meşkin, Ordubad, Xoy, Səlmas və

başqa vilayətlər mühüm bağçılıq və üzümçülük bölgələri idi.

XIV əsrin əvvəllərində Azərbaycanın kənd təsərrüfatında baş vermiş nisbi

yüksəlişə baxmayaraq, kənd təsərrüfatı istehsalının həcmi XIII əsrin əvvəllərindəki

səviyyəyə çatmadı.

Maldarlıq əsasən iki formada inkişaf etmişdi. Köçəri maldarlar Muğanın,

Arranın və Cənubi Azərbaycanın çöl bölgələrində qışlayır, yazda və yayda isə dağlıq

ərazilərə köçürdülər.

Kənd təsərrüfatının monqol işğalları dövründə inkişaf etmiş yeganə sahəsi

heyvandarlıq idi. Qoyunçuluq, atçılıq və iş heyvanlarının yetişdirilməsi

heyvandarlığın mühüm sahələri idi. Azərbaycan atları xüsusi şöhrət qazanmışdı.

Marko Polo yazırdı ki, “burada xeyli əla at vardır, bu atlar Hindistana satılmaq üçün

aparılır, onlar çox bahadır”.

115

XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda torpaq mülkiyyətinin əvvəllər də mövcud

olmuş aşağıdakı formaları vardı: 1) dövlət torpaqları - divani; 2) hakim sülaləyə

məxsus olan torpaq mülkləri - xassə, Hülakular dövründə isə incu və yaxud xass incu;

3) mülklər; 4) dini idarələrə və xeyriyyə təşkilatlarına məxsus olan vəqf torpaqları; 5)

iqta torpaqları (dövlətə qulluq müqabilində verilmiş, çox zaman irsi səciyyə daşıyan

torpaq sahələri); 6) camaat - icma torpaqları.

Vergi və mükəlləfiyyətlər. XIII əsrin 30-50-ci illərində monqolların tətbiq

etdiyi ağır vergi siyasət nəticəsində ölkə iqtisadiyyatına güclü zərbə dəymişdi.

XIII-XIV əsrlərin mənbələrinin verdiyi məlumatlardan məlum olur ki, bu dövrdə

əhalidən dövlət və feodalların mənafeyinə 45 adda müxtəlif vergi və mükəlləfiyyət

tələb edilirdi. Əhalinin istifadə etdiyi torpağın müqabilində alınan əsas vergi xərac

idi. Basqaqlar tərəfindən toplanan xərac ildə iki dəfə yığılırdı: ilin əvvəlində bu vergi

əsasən pulla, məhsul yığımı dövründə isə pul və məhsulla ödənilirdi.

Hülakülər dövründə tətbiq olunan ağır vergilərdən biri də qopçur (monqol

dilində "otlaq" mənasına gəlir) idi. Bu vergini əvvəllər köçəri maldarlar ödəyirdilər

(hər 100 baş mal-qaradan 1 baş heyvan alınırdı). Sonralar isə qopçur can vergisinə

çevrilərək şəhər və kəndlərin oturaq əhalisinə də şamil edildi.

Çingiz xanın dövründən etibarən şəhər sənətkarlarından, ticarətdən alınan

vergilər tamğa adlanırdı. Tamğa vergisi pulla ödənilirdi və onun məbləği çox yüksək

idi. Ticarət karvanlarından yol haqqı - bac alınırdı. Bağlardan alınan xüsusi xərac

bağbaşı adlanırdı.

Dövlət aparatının ayrı-ayrı zümrələrinin maddi cəhətdən təmin olunması üçün

şəhər və kənd əhalisindən müxtəlif vergilər alınırdı. Tərx adlanan mükəlləfiyyət əhali

üçün ağır idi. Bu mükəlləfiyyətə əsasən əhali dövlət anbarlarında yığılıb qalmış izafı

kənd təsərrüfatı məhsullarını bazar qiymətlərindən yüksək qiymətə almalı olurdu.

Sənətkarlıq. XIII-XIV əsrlərdə sənətkarlığın ən geniş yayılmış sahələrindən biri

toxuculuq idi. Toxuculuqda pambıq və ipək parçaların istehsalı mühüm yer tuturdu.

Toxuculuq başlıca olaraq Təbriz, Gəncə, Naxçıvan, Xoy, Beyləqan və Ərdəbil

şəhərlərində inkişaf etmişdi.

116

XIII əsrin sonu - XIV əsrin əvvəllərində Təbrizdə bir sıra iri sənətkarlıq

emalatxanaları (karxanalar) təşkil edildi. Bu karxanalarda monqol xanlarının

tələbatını ödəyən bahalı ipək parçalar hazırlanırdı. Ərdəbildə zolaqlı və alabəzək

parçalar, Bərzənddə ipək örtüklər, Şəmkirdə yun paltar hazırlanır, Qəbələdə xam ipək

istehsal olunurdu. XIII əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda olmuş Marko Polo Şirvanı

nəzərdə tutaraq qeyd edirdi ki, “burada xeyli ipək var, zərli və ipək parçalar

hazırlanır, belə gözəl parçalara heç bir yerdə təsadüf etməzsiniz”. Azərbaycan

sənətinin mühüm və geniş yayılmış növlərindən biri xalçaçılıq idi. Azərbaycan

xalçaları ölkənin hüdudlarından kənarda da məşhur idi.

Metalişləmə sənəti, mis və mis-bürünc məmulatının, əsasən məişət təyinatlı qab-

qacağın istehsalı metalişləmə sənətinin iri sahələrindən olmuşdur. Təbriz, Gəncə-

Naxçıvan, Xoy, Şəmkir şəhərləri monqol yürüşlərinə qədərki dövrdə metalişləmə

sənətinin mühüm mərkəzləri idi.

XIV əsrin əvvəllərindən etibarən Təbriz şəhəri keramika məmulatı istehsalı

sahəsində yüksək inkişaf səviyyəsinə çatdı, Ərdəbil də dulusçuluq istehsalının

mərkəzlərindən biri idi. Burada iri dulusçuluq emalatxanaları vardı.

Azərbaycan sənətkarlığında dəri məmulatı istehsalı mühüm yer tuturdu. Təbriz

və Marağa nəinki Azərbaycanda, habelə bütün Yaxın və Orta şərqdə dəri məmulatı

istehsalının başlıca mərkəzləri idi.

Sənətkarlar, xırda tacirlər ictimai mənafelərinin müdafiə olunması üçün dini

ictimai-siyasi təşkilatlar (əxi-qardaşlıq) və peşə təşkilatları yaratmışdılar.

Ticarət və pul dövriyyəsi. XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanın monqol-tatarlar

tərəfindən işğalı kənd təsərrüfatı və sənətkarlıqda olduğu kimi, ticarət həyatına də

ağır zərbə vurdu. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycan Çin, Hindistan, İran, İraq, Misir,

Gürcüstan, Dağıstan, Rusiya və Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri saxlayırdı.

Azərbaycan xarici ölkələrə xam ipək, yun və pambıq, neft, duz, qızılı boya, zəfəran,

ədviyyat, şabalıd, düyü, zoğal, badam, müxtəlif növdən olan zərif parçalar, xalça,

mis, ağac və saxsı məmulatı ixrac edirdi. Xarici ölkələrdən isə Azərbaycana nəfis

ipək və zəri, pambıq parçalar, fil sümüyü, metal məmulatı, boya, ədviyyat, dərman,

mal-qara, xəz və s. idxal edilirdi.

117

XIII-XIV əsrlərdə Hülakular dövlətinin əhatə etdiyi ərazidən keçən ticarət

yollarının bir sıra mühüm qolları Azərbaycan ərazisindən keçirdi. Əsas şimal yolu

Təbrizdən və Mərənddən keçərək Araz çayı sahillərinə qədər çatırdı. Azərbaycanın

cənub əyalətlərindən keçən ticarət yolları əsasən iki məntəqədən - Həmədandan və

Sultaniyyədən başlanırdı.

XIII əsrin sonlarında ticarət də müəyyən qədər canlanmışdı. Azərbaycanın Şərq

və Avropa ilə geniş ticarət əlaqələri tədricən bərpa edilirdi. Ən mühüm ticarət

yollarında karvansaralar tikilirdi. XIII-XIV əsrlərdə Qərblə Şərq arasındakı ticarətdə

Venetsiyalı və Genuyalı tacirlər böyük rol oynayırdılar. Onlar Azərbaycana xəz,

kətan, mahud, qalay gətirir, buradan isə ipək, ədviyyat, daş-qaş və sair aparırdılar.

Ticarətdə Təbriz şəhəri əsas rol oynayırdı. Elxanilər dövründə Təbriz çox

böyümüşdü. Lakin digər şəhərlər monqolların vurduqları ziyan nəticəsində uzun

müddət dirçələ bilmədi. Məsələn Gəncə, Beyləqan və s.

Hülakülər dövründə ən yüksək pul vahidi tümən, qızıl və gümüş balış hesab

olunurdu. Dinar, fəls, gümüş dirhəm daha az dəyərə malik idi. Elxani hökmdarı

Əhmədin hakimiyyəti dövründə (1282-1284) sikkələrin dəyərinin aşağı enməsi ilə

əlaqədar Elxanilər dövləti maliyyə böhranına məruz qaldı və dövlət xəzinəsi boşaldı.

1294-cü ildə Keyxatu xanın əmri ilə Elxanilər dövlətində yaranmış maliyyə böhranını

aradan qaldırmaq məqsədilə Təbrizdə kağız pul “çao” buraxılmasına başlansada

maliyyə vəziyyəti əksinə daha da pisləşdi.

Şəhərlər. Monqol-tatar işğalları Ərdəbil, Beyləqan, Gəncə, Marağa, Naxçıvan,

Şamaxı, Xoy, Səlmas, Sərab, Şəmkir, Bərdə və Ucan şəhərlərini dağıntılara məruz

qoymuşdu. Bununla yanaşı Elxanilər saray, mədrəsə, rəsədxana, şəhərləri inşa etməyə

meyil göstərirdilər. 1290-cı ildə Təbrizin ətrafında Arquniyyə (Qazan xanın

hakimiyyəti dövründə Şənbi-Qazan adlandı) adlanan böyük bir şəhərin əsası qoyuldu.

Qazan xanın islahatlarından sonra şəhər həyatının canlanma, iqtisadiyyatda

müəyyən dirçəlişi ozünü göstərmişdi. XIII əsrin birinci yarısında Təbriz, Marağa,

Naxçıvan, Ucan, Urmiya, Xoy, Səlmas və Sərab şəhərləri xeyli inkişaf etmişdi.

Mənbələrin məlumatına görə Təbrizdə 200 min ev, 1 milyona yaxın əhali yaşayırdı.

Elxanilərin vəziri olmuş Fəzlullah Rəşidəddin XIV əsrin əvvəllərində Təbrizdə

118

"Rəbi-Rəşidi" şəhərciyi və "Darüş-Şəfa ("Şəfa evi") adlı elmi mərkəz təsis etmişdi.

"Rəbi-Rəşidi" tədris, tibb, elmi müəssisələri, o cümlədən rəsədxananı birləşdirən

bütöv bir şəhərcik idi.

XIII əsrin sonu XIV əsrin əvvəllərində Sultaniyyə şəhəri və Qazan xanın

göstərişi ilə Xəzər dənizi sahilində, Kürün mənsəbində Mahmudabad şəhəri

salınmışdı.

İri və orta şəhərlərin əhalisi əsasən sənətkarlardan və tacirlərdən ibarət olsa da

kəndlilərdə az deyildi.

Maarif və elm. Monqol işğalı Azərbaycanın mədəniyyətinə də böyük ziyan

vuraraq bir müddət elm, mədəniyyət və incəsənətin inkişafını ləngitdi. İşğalçılar

əsarətə alınmış xalqların əsrlərdən bəri yaratdıqları mədəniyyət xəzinələrini dağıdıb

məhv edirdilər. Lakin bütün bunlara baxmayaraq monqolların dövründə də

Azərbaycan şərqin ən mühüm mədəni mərkəzlərindən biri olmuşdur.

İbtidai təhsil müəssisəsi "məktəb", orta təhsil müəssisəsi isə "mədrəsə" adlanırdı.

İk təhsilini 15 yaşına çatanadək məktəbdə alan şagirdlər, sonra isə mədrəsəyə qəbul

olunurdular.

Həmin dövrdə riyaziyyat, astronomiya, fəlsəfə, tarix və başqa elm sahələrində

görkəmli alimlər yetişmişdi. Azərbaycanın məhşur riyaziyyatçısı Ubeyd Təbrizi

“Risalətül-hesab” (Hesab kitabı), filosoflardan Mahmud Şəbustəri “Gülşəni-raz”

(Sirlər gülşəni) və “Səadətnamə” kimi qiymətli elmi əsərlər yazmışlar.

Görkəmli alim Nəsrəddin Tusinin (1201-1274) rəhbərliyi ilə 1259-cu ildə açılmış

Marağa rəsədxanası və eləcə də XIV əsrin əvvəlində Şam-Qazanda (Təbrizdə)

tikilmiş rəsədxana Şərqdə astronomiya elminin mərkəzinə çevrilmişdi. Burada

dünyanın bir çox ölkələrindən görkəmli alimlər çalışırdılar. Nəsrəddin Tusi “Zic

Elxani” (Elxani cədvəlləri), “Əxlaqi Nasir” kimi əsərlərin də müəllifidir. Onun

əsərləri şərqlə yanaşı Avropada da həndəsə və triqonometriyanın inkişafında mühüm

rol oynamışdır.

Təbabətin inkişafında mühüm naiyyətlər əldə olunmuşdu. XIV əsrin

əvvələrində Təbrizdə “Dar-üş Şəfa” (Şəfa evi) yaradılmışdı.

119

XIII-XIV əsrlər “Şərq tarixşünaslığının qızıl dövrü” hesab olunur. Tarixçilərdən

Fəzlullah Rəşidəddin “Came ət təvarix” (tarixlər toplusu), Məhəmməd ibn Hinduşah

Naxçıvaninin “Dəstül Əl-Kitab” (qanunlar kitabı) əsərləri dövrün siyasi, ictimai,

iqtisadi tarixinin öyrənilməsi baxımından əhəmiyyətlidir.

Gəncəli Kirakos, Nizaməddin Şami, Əhməd ibn Məhəmməd və başqaları da

məşhur tarixçi alimlər idilər.

Coğrafiya sahəsini inkişaf etdirmiş alimlərdən Zəkəriyyə Qəzvininin, Həmdullah

Qəzvininin və Əbdürrəşid Bakuvinin adlarını göstərmək olar.

Musiqi sahəsində Səfiəddin Urməvinnin və Əbdülqadir Marağayinin xidmətləri

çox böyük olmuşdur. Səfiəddin Urməvinnin “Dövlət kitabı” əsərində musiqi

nəzəriyyəsinə və not sənətinə aid qiyməli fikirlər söyləmişdir. O, not yazısının banisi

sayılır. Səfiəddin Urməvi hətta bir neçə klassik muğam yaratmışdır.

Ədəbiyyat. XIII-XV əsrlər saray ədəbiyyatının, qəsidə şerinin nisbətən

zəiflədiyi bir dövr kimi qiymətləndirilir. Bununla yanaşı Seyid Zülfüqar Şirvani, Arif

Ərdəbili kimi şairlər saray şerinin ənənələrini yaşadırdılar.

Dövrün görkəmli şairlərindən olan Zülfüqar Şirvaninin (1192-XIV əsrin əvvəli)

qəsidə, qəzəl, qitə və rübailərdən ibarət olan böyük divanı (1345-ci il) Sankt-

Peterburqda, M.E.Saltıkov-Şedrin adına Dövlət Kütləvi Kitabxanasının əlyazmalar

şöbəsində saxlanılır.

Arif Ərdəbilinin (1345-1373) "Fərhadnamə" və Əssar Təbrizinin "Mehr və

Müştəri" adlı poemaları dövrün keyfiyyətləri əsərlərindəndir.

Azərbaycan-türk dilinin əhəmiyyətinin artması ilə əlaqədar olaraq bu dildə

yazılan əsrlərin sayı da çoxalmışdı. Türk dili dövlət dili səviyyəsinə qaldırıldı. Tarixçi

Məhəmməd Naxçıvani qeyd edir ki, mühüm dövlət sənədləri əhaliyə 3 dildə -türk,

ərəb və fars dillərində çatdırılırdı. XIII əsrdən Əli adlı bir şair tərəfindən yazılmış

"Qisseyi-Yusif' adlı əsər Azərbaycan dilinin öyrənilməsi baxımından xüsusi

əhəmiyyət daşıyır.

Azərbaycan dilində yazan şairlərdən biri də İzzəddin Həsənoğlu idi. O,

Azərbaycanca olan şeirlərində "Həsənoğlu", farsca olan şeirlərində isə "Puri-Həsən"

120

təxəllüsünü işlətmişdir. Onun Azərbaycan dilində yazılmış “Divani” böyük şöhrət

tapmışdır.

Övhədi Marağainın yazdığı, “Dəhnamə” (on məktub) poeması Azərbaycan

şairlərinin əsərləri içərisində xüsusilə seçilirdi. Poemada feodalların amansız

zülmü və ruhanilərin ziyanlığı ifşa olunurdu.

Bu dövrdə Azərbaycanda elmin və ədəbiyyatın inkişafı ilə əlaqədar husn-xətt

sənəti geniş yayılmışdı. Bütün kitabları xəttatlar gözəl xətlərlə yazıb köçürürdülər.

Dövrün ən görkəmli xəttatlarından biri Mübarəkşah Zərrinqərı olmuşdur.

Memarlıq. Göstərilən dövrdə memarlıq daha da inkişaf etmişdi. Abşeronda,

Naxçıvanda, Şirvanda, Təbrizdə memarlığın gözəl abidələri-qalalar, qullələr,

məqbərələr, məscidlər, karvansaralar və s. indidə qalmaqdadır. Mərdəkan, Nardaran,

Ramana qalaları, Naxçıvanın Cuğa kəndi yaxınlığında Gülüstan türbəsi, 1305-1313-

cü illərdə Sultaniyyədə Olcaytu Xudabəndə türbəsi, 1322-ci ildə Bərdə türbəsi, XIV

əsrin əvvəlində Təbrizdə Əlişah məscidi (sonralar Ərk qalası adını aldı), Naxçıvanın

Qarabağlar memarlıq kompleksləri həmin dövrdə inşa edilmiş memarlıq

nümunələridir.

Beləliklə, bütün bunlar bir daha sübut edir ki, Hülakülər dövründə baxmayaraq

ki işğalçılar Azərbaycan mədəniyyətinin və elminin inkişafını ləngidir, maneçilik

göstərirdilər, lakin xalq öz mədəniyyətini qoruyub saxlayır və inkişaf etdirirdi.

121

Mövzu: VIII

XIV əsrin sonu-XV əsrin əvvəllərində siyasi vəziyyət Azərbaycan feodal

dövlətləri.

P L A N .

1.XIV əsrin sonlarında Azərbaycanın daxili və xarici vəziyyəti.

2.Hürufilik təlimi və Azərbaycanın siyasi həyatında onun rolu. İmadəddin

Nəsimi.

3.XV əsr Azərbaycan feodal dövlətləri (Şirvanşahlar, Qaraqoyunlular

və Ağqoyunlular dövlətləri).

Ədəbiyyat

1.Azərbaycan tarixi.VII cilddə, III cild, səh.76-122.

2.Azəbaycan tarixi. Bakı, 1994. səh. 399-348

3.Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar.Bakı,1989. səh.137-184.

4. Azərbaycan tarixi. İ.Əliyevin redaktorluğu ilə. Bakı, 1993. səh.149-153.

5.Azərbaycan tarixi.S.Əliyarlının redaktorluğu ilə. Bakı, 1996. səh.277-299.

6.Priyev V.Azərbaycan Hülakilər dövlətinin tənəzzülü dövründə. Bakı,1978

122

XIV əsrin sonlarında Azərbaycanın şimalında mövcüd olmuş Şirvanşahlar

dövlətinin hökmdarı Hüşəngin (1372-1382) apardığı yarıtmaz siyasətə qarşı Şirvanda

üsyan qalxdı. Nəticədə 1382-ci ildə Kəsranilər sülaləsindən (1027-1382) olan Hüşəng

öldürüldü və Şirvanda Dərbəndilər sülaləsinin hakimiyyət dövrü (1382-1538) başladı.

Bu sülalənin ilk nümayəndəsi I İbrahimin hakimiyyəti (1382-1417) altında

Şirvanşahlar dövləti öz istiqlaliyyətini qoruyub saxlamış və müəyyən iqtisadi-siyasi

tərəqqiyə nail olmuşdu. Azərbaycanın cənub (Kürdən cənuba) torpaqları isə Cəlairilər

dövlətinin tərkibində idi. Belə bir dövrdə Azərbaycan və qonşu ölkələr Orta Asiyada

yaranmış Teymurilər dövlətinin (1370) qurucusu Əmir Teymurun və Qızıl Orda xanı

Toxtamışın dağıdıcı hücumlarına məruz qaldı.

1385-ci ildə Teymurun Xorasanı tutub Azərbaycana doğru gəlməsi xabərini alan

Cəlairi hökmdarı Sultan Əhməd ona qarşı döyüşə hazırlaşdı, lakin Sultaniyyə

ətrafındakı vuruşmada məğlubiyyətə uğradı və Bağdada getdi. Sultaniyyə şəhərini

almış Teymur isə Orta Asiyada baş vermiş hadisələrlə bağlı olaraq Səmərqəndə

qayıtmalı oldu.

Azərbaycanın zəngin sərvətlərinə yiyələnmək niyyətində olan Qızıl Orda xanı

Toxtamış yaranmış əlverişli vəziyyətdən istifadə edərək 1385-ci ildə 90 minlik ordu

ilə Dərbənddən Şirvana keçərək Azərbaycana soxuldu. Toxtamış Təbrizə yaxınlaşdı

və orada ciddi müqavimətə rast gəldi. Onlar Şənbi Qazanda yerləşərək bir neçə gün

Təbriz qalası ətrafında dövrə vurdular, lakin şəhərə girə bilmədilər. Bunu görən

Toxtamış Təbriz hakimi Əmir Vəli ilə danışıqlara girdi və 250 tümən qızıl alaraq,

guya geri qayıtmağa başladılar. Arxayın olan şəhər əhalisi silahı yerə qoydu. Bunu

görən Toxtamış xəyanət edərək şəhəri ələ keçirdi. Şəhər əhalisi 8 gün ərzində qarət

olundu. Təbriz şəhərinin ardınca Marağa da düşmən hücumuna məruz qaldı. Burada

Toxtamışın ordusu iki hissəyə ayrıldı: Onlardan bir hissəsi Mərənd və Naxçıvan,

digər hissə isə Əhər istiqamətində hərəkət edərək əhalini qarət etdi. Daha sonra hər

iki dəstə Qarabağda birləşdikdən sonra şimala çəkildilər. Qızıl Orda xanı Toxtamış

Azərbaycandan geri qayıdarkən 200 minə qədər adamı əsir apardı.

Toxtamışın ardınca Azərbaycan torpaqları 1386-cı ilin baharında yenidən

Teymurun hücumuna məruz qaldı. Tarixdə bu yürüş “üçillik yürüş” kimi tanınır.

123

Cəlairi hökmdarı Sultan Əhmədin Teymura qarşı Təbrizə göndərdiyi qoşun yenidən

məğlub oldu.

Teymur Azərbaycanın cənub torpaqlarının çox hissəsini tutduqdan sonra 1387-ci

ilin payızında Naxçıvana gəldi və buradakı qüdrətli Əlincə qalasına yaxınlaşdı. Bu

qala Əlincə çayı sahilində, yüksək sıldırım qaya üzərində yerləşmiş, möhkəm divarlar

və bürclərlə əhatə olunmuşdu. Sultan Əhmədin Azərbaycanda yeganə istinadgahı

Əlincə qalası idi. Cəlairli Əhməd xəzinəsini, ailəsini, oğlunu qalada yerləşdirib, onun,

müdafiəsini oğlu Sultan Tahirin başçılığı ilə Əmir Altun və qalabəyi Xacə Cövhərə

həvalə etmişdi. Şəki hakimi Seyid Əli Orlat və gürücü feodalları da qalanın

müdafiəsində iştirak etmişdilər. Daha sonra Teymur qışlamaq üçün Qarabağa getdi.

Azərbaycanın cənub torpaqlarının Teymur tərəfindən işğalını özü üçün ciddi

təhlükə hesab edən Şirvanşah I İbrahim qiymətli hədiyyələrlə onun yanına gedib öz

itaətini bildirərək Teymurla ittifaq bağladı. Rəvayətə görə İbrahim qiymətli

hədiyyələrlə yanaşı 8 qul da aparıbmış. Adətən bu rəqəm 9 olurmuş. İbrahimdən

soruşanda ki, niyə 8 qul gətirmisən O, cavabında “9-cu qul mən özüməm” demişdir.

Elə bu cavab guya Əmir Teymurun xoşuna gəlmişdir və onunla müttəfiq olmuşdur.

Başqa bir səlnaməçi yazır ki, hədiyyələrin üstündə İbrahim, Nizami Gəncəvin

“VII gözəl” timsalında yeddi dünya gözəli aparıbmış. Əmir Teymurun hədiyyələr

qoyulan çadırda, yeddi rəng tül altında dayanmış gözəllərə valeh olub və elə buna

görə də İbrahimdən xoşu gəlib.

Bütün bunlara baxmayaraq, əsas məsələ odur ki, Şirvanşah Teymurla sazişə

girərək Şirvan torpaqlarını dağıntılardan xilas edir. Danışıqlar zamanı Dərbənd

keçidinin Qızıl Ordudan müdafiəsi məhz İ İbrahimə tapşırılmışdı.

Məhz bu ittifaq nəticəsində Toxtamış 1387-ci ildə yenidən Şirvana soxulub Kür

çayına çatdıqda Teymur əmirlərinin başçılığı ilə qoşun göndərərək Şirvanşaha kömək

göstərdi. Teymurun oğlu Miranşah Şirvanşahın qoşunlarının köməyinə çataraq

Toxtamışı məğlubiyyətə uğratdı və Dərbənddən qovub çıxardı.

1387-ci ildə Əmir Teymur Toxtamışın Buxara və Səmərqənd üzərinə hücumu

ilə əlaqədar Azərbaycanı tərk etməli oldu. O, burada öz şahzadələrindən və yerli

əyanlardan ibarət canişinlərini qoydu. Lakin tezliklə Teymurun canişinləri arasında

124

çəkişmələr başlandı. Eyni zamanda Azərbaycanda hakimiyyəti ələ almaq istəyən bir

sıra yerli feodal qrupları da mübarizəyə qalxaraq, həm Teymurilərlə, həm də öz

aralarında toqquşurdular. Cəlairi hökmdarı Sultan Əhməd, Qaraqoyunlular, Təbrizin

yerli əmirləri və Teymuri əmirləri bu mübarizədə qalib gəlməyə çalışırdılar.

1392-ci ildə daxili çəkişmələrin kəskinləşdiyi bir vaxtda Teymur Təbrizə daxil

oldu. Əmir Teymur Sultan Əhmədə tabe olmaq barədə məktub yazdı, lakin rədd

cavabı aldı. Buna görə də o, Bağdadı qarət etdikdən sonra Əlincəyə qoşun göndərdi.

Teymur qalanın mühasirəsini daha da gücləndirdikdən sonra Gürcüstana, oradan isə

1393-cü ildə Şəki vilayətinə daxil oldu. Şəki hakimi Seydi Əli Orlat düşmənə

müqavimət göstərə bilmədiyi üçün qaçdı. Teymur buradan Muğana qayıtdı və

Mahmudabadda qışladı.

1395-ci ildə Əmir Teymur Dərbənddən Qızıl Ordaya yürüş edərək Terek çayı

sahilində döyüşdə Toxtamışı məğlub etdi. Teymurla danışıqlara əsasən bu döyüşdə

Şirvanşah I İbrahim və Marağa hakimi Əmir Yadigar da iştirak etdi.

Əlincə qalası istisna olmaqla Teymur bütün Azərbaycanı zəbt etdi. Oğlu

Miranşahı Dərbənddən Bağdada, Həmədandan Ruma qədər olan böyük bir əraziyə

hakim təyin etdi və Səmərqəndə qayıtdı.

1399-cu ildə Azərbaycan torpaqlarına Teymurun tarixdə “Yeddiillik müharibə"

adlanan üçüncü yürüş baş verdi və Kür çayının sahillərində məskən saldı. Bu vaxtda

Şəki vilayətinə hakimlik edən Seydi Əhməd, həmçinin gürcü çarı Georgi Şirvanşah

Şirvanşah I İbrahimin vasitəçiliyi ilə Teymurla ittifaqa girdilər. Belə ki, I İbrahim

Şəki vilayətinin hakimliyini Əlincə ətrafındakı döyüşlərdə həlak olmuş Seyid Əlinin

oğlu Seyid Əhmədə qaytarmaq barədə Əmir Teymurun razılığlını aldı. Həmçinin, I

İbrahimin köməyi ilə gürcü çarı VII Georgi Teymula sülh müqaviləsi bağladı.

Bununlada həm də Azərbaycan-Gürcüstan münasibətləri daha da möhkəmləndi.

Həmin vaxtdan etibarən Gürcüstan və Şəki Əmirliyi Şirvanşahın mütəffiqi kimi çıxış

edirdilər. İttifaq yaratmış Şirvan və Şəki qoşunları Teymurilərlə bərabər 1402-ci ildə

Osmanlı Türkiyəsinə qarşı Ankara yaxınlığındakı döyüşdə iştirak etmişdilər.

Nəticədə osmanlı sultanı I İldırım Bəyazid məğlub oldu və əsir düşdü. Bu qələbədən

sonra yaxın Şərqin xeyli hissəsi Teymurun əlinə keçdi.

125

Şirvanşah I İbrahim Teymurla müttəfiqlikdən istifadə edərək gizli şəkildə

Azərbaycan torpaqlarını birləşdirmək siyasəti yeridirdi. Birincisi O, Teymurla

Toxtamış arasındakı ədavətdən istifadə edərək, Şirvanı düşmən hücumlarından

qurtardı. Şirvan daxilən müstəqil qaldı. Şirvanşah I İbrahim öz təsirini Qarabağ, Şəki,

Dərbənd və Qəbələyə yaymağa nail oldu. İkincisi, Teymur İbrahimi Dərbənddən Kür

çayının sahillərinə qədər Şirvan vilayətinin hakimi təyin etdi.

Teymurun bu yürüşündə fasilələrlə (1387-1399) mərdliklə mübarizə aparan

Əlincə qalası feodal çəkişmələri nəticəsində işğal olundu. Teymur sonra qalanı xüsusi

heyranlıqla ziyarət etmişdi.

Azərbaycanın Teymur tərəfindən istila edilməsi və onun zülmü ölkənin

təsərrüfat həyatına sarsıdıcı təsir göstərir, xalqı aclığa məhkum edirdi. Dövrün

müasirlərindən biri yazırdı: “Teymur gedəndən sonra ölkəmizdə dəhşətli aclıq

yarandı, aclıq hər yeri bürüdü... gözlərimizlə görüb, qulaqlarımızla eşitdiklərimizin

hamısını insan nəslinin necə qırıldığını söyləməyə gücümüz çatmır”.

Bununla belə, Teymur Azərbaycanda xeyriyyə işləri də görmüşdü. O, Ankara

vuruşmasından sonra, 1403-cü ildə Qarabağa gedərkən yolüstü Beyləqana gəlmiş və

buranın dağlıb pis vəziyyətə düşdüyünü görmüşdür. Buna görə də Beyləqanın

abadlaşdırılması və Araz çayından bura kanal çəkilməsinə göstəriş vernişdir.

Dünyaya hökmranlıq etmək istəyən Teymur “Göydə Allah tək olduğu kimi, yer

üzündə də ancaq bir padşah olmalıdır. Bəşəriyyətə iki padşah ağalıq edə bilməz”-

deyirdi. Lakin onun bu iddiası baş tutmadı. 1405-ci ildə Teymur Səmərqənd

şəhərində vəfat etdi.

Teymurun ölmündən sonra onun yaratdığı böyük imperiya dağılmağa başladı.

Varislər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Azərbaycanın şimalında

Şirvan dövləti mövcud olduğu bir zamanda ölkənin cənub vilayətlərinin idarəçiliyi

Teymurun oğlu Miranşahın əlində idi. Miranşahın Azərbaycanda törətdiyi dağıntılar

ölkənin təsərrüfatına və mədəniyyətinə mənfi təsir göstərirdi. Miranşahın qəddarlığı

xalqın qəzəbinə səbəb olmuşdur. Xalq arasında ona “Maranşah” (ilanlar şahı)

deyirdilər. Belə bir şəraitdə Azərbaycanın Gəncə, Şəki, Qarabağ, Təbriz, Ərdəbil,

Marağa kimi şəhərlərində xalq üsyanları geniş vüsət aldı.

126

Yaranmış vəziyyətdən Şirvanşah I İbrahim istifadə edərək Kür çayını keçməklə

Gəncə və Qarabağı tutmağa nail olur. Bu zaman I İbrahimlə Gürcü çarı Konstantin,

Şəki hakimi Seyid Əli, Qaraman tayfasının başçısı Əmir Yarəhməd və Ərdəbil

hakimi Bistam Cəyir ittifaq bağlayaraq Teymurilərə qarşı çıxırlar. 1405-ci ilin

yayında birləşmiş qoşun Kür sahilində Teymuri Ömər Mirzənin qoşunlarını məğlub

edirlər.

1406-cı ilin yazında Ömərin böyük qardaşı Əbu Bəkr Təbrizə hücum edərək

əhalidən 100 min qızıl istəyir. Bundan narazı olan xalq yenidən üsyan edərək

Şirvanşah I İbrahimi özlərinə köməyə çağırırlar. 1406-cı ilin mayında I İbrahim Arazı

keçərək Təbrizə daxil olur. Təbriz əhalisi onu mehribanlıqla qarşılayır və öz hakimi

kimi tanıyır. Şirvanşah I İbrahim əahlidən alınan vergiləri qayadaya saldı. Beləliklə

qısa müddətə də olsa Şirvanşah İbrahim Azərbaycanın böyük bir hissəsini öz

hakimiyyəti altında birləşdirə bildi. Lakin O, Təbrizdə möhkəmlənə bilmədi. Çünki

tezliklə Cəlairli sultan Əhməd və onunla ittifaqda olan Qaraqoyunlu hərbi

birləşmələrinin başçısı Qara Yusif Təbrizə yaxınlaşırlar. I İbrahim məcburiyyət

qarşısında qalaraq Təbrizi tərk etməli olur.

Hürufilik təlimi. Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyətin durmadan

kəskinləşməsi nəticəsində Teymurilərin zülmünə qarşı narazılıq durmadan artırdı.

Belə bir şəraitdə hələ XIV əsrin sonlarında Azərbaycanda xarici müdaxiləçilərə qarşı

yönəldilmiş dini-siyasi hərəkat-hürufilik yayılmağa başladı. Hürufilik (hərflər

sözündəndir) şiəlikdə bir təriqəttir. Bu təlimin banisi Şeyx Fəzlüllah Nəimi

dünyagörüşü, fəlsəfi təlimi, bədii yaradıcılığı ilə Azərbaycan fəlsəfi və bədii fikiri

zəmnində yetişmişdir. XIV-XVI əsrlərdə Azərbaycanda, Türkiyədə, İranda, İraqda,

Suriyada, Yaxın və Orta Şərqin digər ölkələrində geniş yayılmış hürufiliyin vətəni

Azərbaycan idi. Hürufilik təlimi Azərbaycanın sosial fəlsəfi fikir tarixində mühüm

yer tutan məzdəkilik, xürrəmilik və əxilik (qardaşlıq) hərəkatları ilə üzvi surətdə bağlı

idi.

Hürufilik Allahın təbiətdə, əşyada sözdə xüsusən insanda təcəssümünü əsas

götürürdü. Bu nəzəriyyənin dərin sosial kökü vardı. Hürufilər deyirdilər ki

hökmdarlar qan içən, din-şəriət xadimləri riyakardırlar. İnsanları ədalətə

127

qovuşdurmaq üçün yeni tipli hökmdar, kamil insan lazımdır. Belə insan isə Nəimidir.

O,öz qüvvəsi ilə ədalətsizliyi, qanlı müharibələri, zülmü soyğunçuluğu aradan

qaldıracaq dini ekamları, mənasız ekamları aradan qaldıracaq.

Deməli hürufilər Allahın təcəssümünü kamil insanları, qəsbkar zalım

hökmrannlığa qarşı qoyurdular. Başqa sözlə bu dövrdə Teymurilər zülmünə qarşı

geniş xalq kütlələrinin azadlıq mübarizəsinə Sərbədarlar (insan azadlığı üçün

həyatından keçənlər), müxtəlif ideoloji cərəyanın başçıları rəhbərlik edirdilər.

Fəzlüllah Nəimi də belə başçılardan biri idi. Hürufilikdə Allah eyni zamanda söz,

kəlam şəkilində təcəssüm edir, sözlər isə hərflərlə ifadə olunur. Deməli Allah

sözlərdə təcəssüm etdiyi üçün eyni zamanda hərflərdə əyan olur, hərflər isə kamala

çatmış insanın üzündə əks olunur. Hürufilər ərəb əlifbasında olan hərflərə ilahi,

mistik məna verirdilər. Yazını, nitqi və təfəkkürü ifadə edən hərfləri Allah, dünya və

insanla eyniləşdirirdilər. Nəiminin təlimində hərf insanın və kainatın (ona məxsus

olan bütün əşya və hadisələrlə birlikdə) ilahiləşdirilməsində vasitə roluna malikdir.

Fəzüllah Nəimi farsın 32 hərfini əsas götürmüşdür. Onun “Cavidannamə” (Əbədiyyət

kitabı) əsəri 32 hərfdən bəhs edir. İnsanın üzündə anadangəlmə yeddi xətt vardır:

2qaş, dörd kiprik, bir saç. Bunlar dörd ünsürdən, yəni od, su, hava və torpaqdan

əmələ gəldiyi üçün hər biri dörd hesab edilir. Hamısının say isə 28 edir. Saç, ortadan

ikiyə ayrıldıqda xətt 8 olur. Bu rəqəmi dörd ünsürə vurduqda 32 alınır.

Hürufilər başqa rəqəmlərlə də hərflərdən ibarət rəmzlər yaradır, ərəb əlifbası

hərflərinin müqəddəs olduğunu, onun vasitəsilə dünyanın sirrlərini açmaq mümkün

olduğunu qeyd edirlər. Hürufilərə görə, Allah yaratdığı dünya daim dövr edir və bu

görünən dəyişikliklərin səbəbidir. Allah iki yolla təzahür edir- Allahın özünəbənzər

yaratdığı insanda və Allahın nitqində. Yəni Quranda və şeylərin adında.

Hürufilik ilk dəfə Naxçıvanda, Astrabbadda yayılmış və Teymurilərə qarşı

mübarizədə əhəmiyyətli rol oynamışdır. Hürufilik tərəfdarları istilaçılar tərəfindən

amansızcasına təqib olunaraq cəzalandırılmışlar. Fəzullah Nəimi 1394-cü ildə

Teymurun əmri ilə ilə Miranşah tərəfindən həbs edilərək Naxçıvandan Əlincə

qalasına yaxınlığında dəhşətli surətdə edam edilir.

128

Hürufiliyin digər görkəmli nümayəndəsi –məşhur hürufi şairi İmaddədin

Nəsimidir (əsl adı Seyid Əli). Şairin yaradıcılığında mərkəzi yeri insan tutur. Onuni

fikrincə, son məqsəd və həqiqət İnsandır. O, İnsana kainatın yaradıcısı kimi yanaşır.

“İnsan – Allahdır” tezisinin əsaslandırılması və hərtərəfli inkişaf etdirilməsi

Nəsiminin poeziyasında başlıca yeri tutur. 1317-ci ildə Suriyanın Hələb şəhərində

Nəsiminin diri-diri dərisini soyulur. Dahi Azərbaycan şairi M.Füzulinin əsərlərində

də hürufilik motivləri vardır.

XV əsr Azərbaycan feodal dövlətləri. Qaraqoyunlu dövlətinin yaranması.

Yaxın və orta Şərqin hərbi-siyasi tarixində qaraqoyunlu və ağqoyunlu tayfaları

mühüm rol oynamışlar. Həmin tayfalar mənşəcə oğuz tayfalarından idilər. Bu tayfa

birləşmələri XIII əsrdən etibarən Anadoluda yanmköçəri həyat sürürdülər.

Qaraqoyunlu tayfalarının mərkəzi Van gölünün şimalındakı Ərciş, Ağqoyunluların

cəmləşdiyi bölgə isə Diyarbəkirdə yerləşirdi.

Hər iki tayfa birləşməsi "türkmən" adlanan eyni etnik qrupa mənsub idilər. Bu

tayfa adlarının totem sayılan qoyunların rəngi ilə əlaqədar olduğu ehtimal edilir.

Həmin tayfalara məxsus olan qoç heykəlləri şəklində məzar daşlarının

zəmanəmizədək çatdığı məlumdur.

Oğuz tayfalarından olan Qaraqoyunlulara baharlılar başçılıq etmişdi. Əvvəllər

Van gölünün cənubunda məskən salmış Qaraqoyunlular XIV əsrin sonlarında Şərqi

Anadoluda bəylik yaratmış və onun əsasını qoyan şəxs Bayram Xoca olmuşdur. Bu

dövrdən başlayaraq Ağqoyunlulara, Cəlairlərə və Teymurilərə qarşı mübarizə

aparmışlar.

XIV əsrin 80-ci illərin sonundan etibarən Qaraqoyunlularla Cəlairlər arasında

gedən müharibələr nəticəsində qaraqoyunlular bir qədər zəiflədi. Bayram Xocanın

Qaraqoyunlu tayfa ittifaqlarını birləşdirmək cəhdləri baş tutmadı. Oğlu Qara

Məhəmməd (1380-1389) Cəlairlərlə nigah yolu ilə vəziyyəti sahmana salaraq

mərkəzi Van şəhəri olan Qaraqoyunlu tayfa ittifaqının əsasını qoyur. Lakin, O

Azərbaycanda öz hakimiyyətini möhkəmləndirməyə çalışdığı üçün qohumluğa

əhəmiyyət verməyərək 1382-ci ilin sentyabrında Təbrizə hücum edir və Cəlairli

hakimi Şeyx Əli üzərində qələbə çalır. 1387-ci ildə Teymur Naxçıvandan

129

Qaraqoyunlular üzərinə hücuma keçir. Bunu eşidən Qaraqoyunlu Qara Məhəmməd

Çapaqcur dairəsindəki sərt keçidləri tutaraq Teymuri qüvvələrini darmadağın etdi.

Qaynaqların məlumatına görə Qara Məhəmməd 1389-cu ildə öz qardaşı oğlu

Qara Pirhəsən tərəfindən döyüşdə qətlə yetirilmişdir. Qara Pirhəsən qələbə çalmasına

baxmayaraq mübarizəni davam etdirə bilmir və 1392-ci ildə Qaraqoyunluların rəhbəri

Kəmaləddin Qara Yusif ona qalib gəlir. 1392-ci ildə Qaraqoyunlu tayfa ittifaqının

mərkəzi Van şəhərini Teymurilər tutaraq qarət etdilər. Bu məğlubiyyətdən sonra

Azərbaycandakı mövqelərini itirmiş Qaraqoyunlular Teymurilərə qarşı əlbir mübarizə

aparmaq üçün Cəlairilərlə yaxınlaşdılar. Beləliklə, 1394-cü ildə birləşmiş

Qaraqoyunlu və Cəlairi dəstələri ilə Əmir Teymur arasında Bağdad yaxınlığında

döyüş baş verdi. Nəticədə, Teymur qaraqoyunluları və cəlairləri məğlub edir və Van

şəhərini ələ keçirir.

Göründüyü kimi, XIV əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın qərbində yaranmış

Qaraqoyunlu tayfa ittifaqı əhəmiyyətli bir qüvvə kimi diqqəti cəlb etsə də, öz daxili

quruluşuna görə möhkəm deyildi. Tayfalararası mübarizələr ittifaqı zəiflətdi və 1395-

ci ildə ittifaq dağıldı. Lakin Qara Yusif tezliklə onu bərpa etdi və Teymur əleyhinə

ittifaq yaratmaq məqsədilə Cəlairi sultan Əhmədlə birlikdə Misirə getdi. Teymur

Misir məmlüklər dövlətinin hakimi Bərkükdən onların həbs edilməsini tələb etsə də

Bərkük gələcəkdə Teymura qarşı onlardan istifadə etmək məqsədilə Teymura rədd

cavabı verir. Bərkükün ölümündən sonra taxta oturan onun oğlu Sultan Fərəc

Teymurla münasibətləri pozmamaq üçün mütəffiqləri həbsə alsada Teymurun ölüm

xəbərini alan kimi (1405) onları həbsdən azad etdi.

Tarixçi Xondəmirin yazdığına görə, dostlar məhbəsdə olarkən şərtləşmişdilər ki,

Bağdada Sultan Əhməd, Təbrizə isə Qara Yusif yiyələnsin. Həmin ilin iyununda

sözləşmiş mütəffiqlər Bağdadı zəbt edib, 1406-cı ilin iyulun sonunda Təbrizə

yaxınlaşdılar. Bu zaman Təbrizdə olan Şirvanşah I İbrahim oranı tərk edir. Təbrizdə

möhkəmlənən sultan Əhməd birinci növbədə Əlincə qalasının bərpa edilməsi barədə

fərman verdi. O, vergilərin azaldılması və toplanması barədə Təbrizlilərə verdiyi

vədə əməl etmədi, əksinə daha ciddi tədbirlər gördü. Buna görə də tezliklə Teymuri

130

Əbu Bəkrin qoşunu Təbrizə yaxınlaşanda, yerli əhali ona kömək etmədi. Sultan

Əhməd yenidən Bağdada qaçdı.

Bu dövrdə Cənubi Azərbaycan Teymuri Əbubəkr və Ömər arasında gedən qanlı

toqquşmalar meydanına çevrilmişdi. 1406-cı ilin oktyabrın 14-də Təbriz yaxınlığında

Şənbi-Qazanda Qara Yusif hücum edərək Əbu Bəkiri məğlub etdi. Oğlunun məğlub

olduğunu görən Miranşah Qara Yusif üzərinə hücum təşkil edir. 1408-ci il aprelin 21-

də Cənubi Azərbaycanda Sərdurud adlı yerdə Qara Yusif Teymuriləri darmadağın

edir və Miranşah öldürülür. Beləliklə, Azərbaycanda Teymurilərin ağalığına son

qoyuldu və Azərbaycanın cənub torpaqları Qaraqoyunluların hakimiyyəti altına

keçdi. Bu hadisədən sonra Sultan Əhməd Qara Yusifin köməyilə Təbrizə qayıdır.

Lakin Qara Yusifin əldə etdiyi uğurlar Sultan Əhmədi qorxuya salır. O, Misir

şərtləşməsini pozaraq Qara Yusif üzərinə hücuma keçməyə fürsət axtarırdı. Nəhayət,

1410-cu ilin yayında Qara Yusifin Ərzincana hücum edən Ağqoyunlu tayfa

birləşməsinin başçısı Qara Yuluq Osmana qarşı vuruşmasından istifadə edərək

Təbrizə hücum təşkil etdi. Şirvanşah I İbrahimin oğlu Kəyumərs ona kömək edir.

Şirvan qoşunu Sultan Əhmədi müdafiə etməklə Azərbaycanın cənub vilayətlərində

möhkəmlənə bilərdi. Bunu eşidən Qara Yusif Təbrizə doğru geri dönür. 1410-cu il

avqustun 30-da Şəmbi Qazan adlı yerdə Qaraqoyunlularla Sultan Əhməd arasında

döyüş baş verir və Cəlairlər darmadağın edilir. Sultan Əhməd isə edam edildi. Qara

Yusif Təbrizi ələ keçirir.

Beləliklə, 1410-cu ildə paytaxtı Təbriz olan Azərbaycan Qaraqoyunlu dövləti

yarandı. Qara Yusif oğlu Pirbudağı "sultan" elan etdi, lakin dövlət işlərini bütövlükdə

öz əlində saxladı. Şimalda yerləşən Şirvanşahlar dövləti istisna olmaqla Kürdən

Cənuba Azərbaycan torpaqları, Anadolunun şərq vilayətləri, İraq-i ərəb bu dövlətin

tərkibinə daxil oldu.

Qara Yusif dövrünün görkəmli sərkərdəsi idi. O, qüvvətli süvari ordu yaratmışdı.

Qara Yusif güclü mərkəzləşmiş dövlət yarada bilməsədə, feodal ara müharibələrini

bir qədərr zəiflətdi, əyanları hakimiyyətlə hesablaşmağa məcbur etdi. Ölkə

iqtisadiyyatında canlanma müşahidə olundu.

131

1410- cu ildə Şənbi Qazan döyüşündən sonra Şirvan qoşunları Kəyumərsin

başçılığı altıda Təbrizə yaxınlaşır. Lakin Kəyumərs Qara Yusif tərəfindən əsir alınır.

Az bir müddət keçdikdən sonra Qara Yusif onu azad edərək, onunla Şirvanın təslim

olması haqqında məktubu atası I İbrahimə göndərir. Kəyumərsin zəmanətsiz azad

olunması I İbrahimdə şübhə doğurur və oğlunu edam etdirir. Öz müstəqilliyini

itirmək istəməyən I İbrahim Qara Yusiflə mübarizə aparmaq üçün Şəki hakimi Seyid

Əhməd və Gürcü hakimi II Konustantinlə ittifaqa girir. 1412-ci ilin sonlarında Kür

çayı sahilində mütəffiq qoşunları ilə Qara Yusif arasında vuruş başlandı. Bu döyüşdə

Qarabağın, Muğanın, Naxçıvanın silahlı dəstələri də Qara Yusifin dəstəsində

vuruşdular. Döyüş Qaraqoyunluların qələbəsi ilə başa çatdı. Hətta I İbrahim, onun

yeddi oğlu və II Konustantin də əsir düşür. Qara Yusif I İbrahimdən 1200 İraq

tüməni alaraq azad edir və O, 1413-cü ildə Şirvana gələrək Qaraqoyunluların vassalı

kimi hakimiyyətini davam etdirdi. 1417-ci ildə I İbrahim vəfat etdi və hakimiyyətə

onun oğlu I Xəlilüllah (1417-1462) keçdi. O, hakimiyyətə gələn kimi

Qaraqoyunluların hakimiyyətini tanımaqdan imtina etdi. Hətta I Xəlilüllah Orta

Asiya və İranda hökmranlıq edən Teymuri Şahruxla (1406-1447) ittifaqa girdi.

Bundan istifadə edən Şahrux 1418 və 1420-ci illərdə Azərbaycana uğursuz səfərlər

etdi. Qara Yusif bu yürüşləri dəf etməklə Sultaniyyəni və Qəzvini tutdu. Qara Yusif

yaxşı silahlanmış güclü qoşunu malik idi. Teymuri tarixçiləri bu ordunun "günəşin

zərrələri və buludun damlaları qədər saysız-hesabsız" olduğunu göstərirlər. Beləliklə

Qəzvində Ərzincana, Bağdaddan Şirvana qədər olan geniş əraziyə yiyələndi.

Şahruxun 1420-ci ilin yayında baş tutan yürüşü zamanı Təbrizdən düşmən qarşısına

çıxmış Qara Yusif yolda ağır xəstələndi və qəflətən vəfat etdi.

Onun ölümündən sonra Qaraqoyunlu əmirləri arasında mübarizə başladı.

Bundan istifadə edən Sultan Şahrux Arazı keçib Qarabağa daxil olur. Qarabağda I

Xəlilüllah onunla görüşə gələrək aralarındakı ittifaqı daha da möhkəmləndirməyə nail

olur. Lakin Azərbaycanda Teymuri Şahruxun mövqeyi möhkəm deyildi. Çünki bir

tərəfdən Qara Yusifin varisləri, digər tərəfdən Gəncə və Bərdə hakimləri ona qarşı

mübarizəyə başlamışdılar. 1421-ci ilin avqustunda Qara Yusifin oğlanları İsgəndər və

İsfəndiyar Dərbənd yaxınlığında, Alaşkerd vadisində Şahruxla döyüşə girsələrdə

132

məğlub oldular. Şahruxun Azərbaycandan getməsi ilə Qara Yusifin oğlu İskəndər

(1422-1429) dağınıq Qaraqoyunlu qüvvələrini bərpa edərək Təbrizdə qərarlaşır.

Onun qardaşı İsfəndiyar isə İraqda möhkəmlənir.

1429-cu ildə Şahrux 100 minlik qoşunla yenidən Azərbaycana yürüş edir və

İskəndəri məğlub edərək Qara Yusifin digər oğlu Əbu Səidi hakimiyyətə gətirir. Əbu

Səid Şahruxun vassalı kimi Cənubi Azərbaycanda, Qarabağ və Ərməniyyədə

hömranlıq edirdi. Lakin Əbu Səid Azərbaycan taxtında ancaq 5-6 ay otura bildi.

1431-cı ildə İsgəndər feodal əyanların köməyi ilə yenidən hakimiyyəti ələ keçirdi və

1438-ci ilə qədər hakimiyyətdə qaldı.

1434-cü ilin ortalarında İsgəndər Şirvan üzərinə yürüş təşkil etdi. Şirvanşah I

Xəlilullah Şahruxun yanına öz adamını göndərdi, ölkəsinin qarət edildiyini ona xəbər

verdi. Nəticədə 1435-ci ildə Teymuri Şahrux Azərbaycana üçüncü dəfə yürüş etdi.

1436-cı ildə isə Azərbaycan hökmdarlığını Cahanşaha verdi. İsgəndər qardaşı üzərinə

hücum təşkil etsə də məğlub oldu və əsir edilərək Əlincə qalasına salındı. Orada öz

oğlu tərəfindən qətlə yetirildi. Beləliklə 1438-ci ildə Qara Yusifin kiçik oğlu

Cahanşah hakimiyyətə gəldi. Onun əsas rəqibi Ağqoyunlu tayfa ittifaqının başçısı

olan Uzun Həsən idi. Onunla mübarizə gedişində Qaraqoyunlular Şərqi Anadolunun

böyük bir hissəsindən əl çəkməli oldular. Qaraqoyunlu Cahanşah 1440 və 1441-cı

illərdə Gürcüstana yürüşlər təşkil etdi. 1445-ci ildə Cahanşah Bağdadı zəbt etdi.

Beləliklə, İraq-i Ərəb də Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətinə qatıldı.

Cahanşah Teymuri Şahruxun ölümündən sonra (1447) müstəqil siyasət

yürüdərək oturaq feodallara və tacirlərə arxalanaraq mərkəzi hakimiyyəti bir qədər

möhkəmləndirə bilir. Həmçinin, bu zamandan etibarən Cahanşah öz adına xütbə

oxutdurmağa, sikkə vurdurmağa başladı.

Teymurilər dövləti ərazisinin şahzadələr arasında mübarizə meydanına

çevrildiyini görən Cahanşah fürsətdən istifadə edərək 1453-cü ildə İran və İraqda bir

sıra əraziləri, 1457-ci ildə isə Curcanı və Xorasanı tutdu. 1458-ci ildə isə Teymuri

sultanlarının mərkəzi Herata girdi. Bu vaxt köçəri feodallar Azərbaycanda

Cahanşahın oğlu Həsənəlinin, Bağdadda isə digər oğlu Pirbudağın ərafında birləşərək

qiyam qaldırdılar. Bunu eşidən Cahanşah 1459-cu ilin yanvarında Əbu Səidin barışıq

133

təklifini qəbul etdi və müqavilə bağladı. Cahanşah Azərbaycana döndükdən sonra

feodal qiyamlarını yatırdı.

Beləliklə, Cahanşahın öz gərgin fəalliyyəti ilə daxili və xarici müdaxiləyə, ara

müharibələrinə son qoysada, mərkəzi hakimiyyəti qüvvətləndirmək səyləri nəticəsiz

qaldı. Xalq kütlələrininin son dərəcə ağır vəziyyətdə yaşaması ilə əlaqədar

ziddiyətlərin kəskinləşməsi, feodallar arasındakı çəkişmələr, mərkəzi hakimiyyətə

tabe olmamaq cəhdləri getdikcə Qaraqoyunlu dövlətinin zəifləməsinə səbəb oldu və

Ağqoyunlu Uzun Həsənin qaraqoyunlular üzərində qələbə çalması üçün əlverişli

şərait yaratdı.

Qeyd olunduğu kimi Cahanşah Ağqoyunluların başçısı Uzun Həsənlə daim

düşmən münasibətində idi. Nəhayət bu mübarizə 1467-ci ilin noyabırın 10-da Muş

döyüşündə Cavanşahın məğlub olması və döyüşdə öldürülməsi ilə nəticələnir.

Cahanşahdan sonra oğlu Həsənəli Azərbaycanın cənubunda Qaraqoyunlu

hakimiyyətini bərpa etməyə cəhd etsə də, buna nail ola bilmədi. 1468-ci ildə

Ağqoyunlu Sultan Həsən Təbrizi ələ keçirir və Qaraqoyunluların hakimiyyətinə

birdəfəlik son qoyur.

Ağqoyunlu dövlətinin yaranması. XIV əsrdə Kiçik Asiyanın şərqində

məskunlaşmış Qaraqoyunlulardan qərbə doğru torpaqlarda Ağqoyunlular

yaşayırdılar. Ağqoyunlular xalqımızın təşəkkülündə mühüm rol oynamış oğuz

tayfalarındandır. Bayraqlarında ağ qoç şəkli olan bu böyük tayfa hələ orta əsrlərin

başlanğıcında Qarabağda, Göyçə gölü ətrafında, Alagöz yaylaqlarında yaşamışlar. XI

əsrdə yaşamış görkəmli türk filoloqu Mahmud Kaşğari (XI əsr) adlarını bir-bir

sadaladığı 24 oğuz qəbiləsi içərisində Bayandur qəbiləsinin də olduğunu qeyd

etmişdir.

Ağqoyunlu tayfaları siyasi birliyinin başçısı Bayandur tayfasından olan Pəhləvan

bəy (1370-1388) idi. Lakin onun varisləri Tur Əli (1388-92) və Fəxrəddinin dövründə

(1392-1394) bu ittifaq zəyifləyir. 1394-cü ildən Qara Yusif Osman bəy (1394-1435)

möhkəmlənərək Diyarbəkri özünə mərkəz seçdi, öz adına pul kəsdirdi. O, öz

hakimiyyətini gücləndirərək Ərzincan, Mardin və Sivaz torpaqlarını öz hakimiyyəti

altına aldı. Lakin 1435-ci ildə Qaraqoyunlularla döyüşdə 90 yaşlı Osman bəy

134

öldürülür. Bu hadisədən sonra Qara Osmanın dövründə Ağqoyunlu tayfa ittifaqında

başlanan arasıkəsilməyən daxili mübarizə yenidən gücləndi. Qara Osmandan sonra

Ağqoyunlu tayfa ittifaqının başçısı olmuş oğlu Əli bəy (1443-1444) daxili və xarici

mübarizədə müəyyən üstünlüklər əldə edə bildi. Əli bəyin ölümündən sonra onun

oğlanları Cahangir Mirzə (1444-1453) və Uzun Həsən arasında Ağqoyunlu ittifaqına

rəhbərlik etmək uğrunda mübarizə başladı. Bu mübarizə 1453-cü ildə Uzun Həsənin

qələbəsi ilə nəticələndi. Beləliklə, hakimiyətə gələn Uzun Həsən (1453-147)

Diyarbəkri ələ keçirərək, mərkəzləşmə əleyhinə çıxan qüvvələri darmadağın etdi.

Uzun Həsən Ağqoyunlu tayfa ittifaqını daha da möhkəmlətmək və bu ittifaqın

ərazisini Azərbaycan torpaqları hesabına genişləndirmək, Azərbaycanın cənub

vilayətlərində hakimiyyəti ələ keçirmək, orada hökmranlıq edən Qaraqoyunlulara

qarşı mübarizə aparmaq üçün tədbirlər görməyə başladı. Qeyd olunduğu kimi 1467-ci

il noyabrın 10-da Uzun Həsən Muş yaxınlığında Cahanşahın qoşunlarını məğlub

etməklə Qaraqoyunlu dövləti süquta uğratdı. Bağdada qədər olan geniş ərazilər

Ağqoyunluların əlinə keçdi.

1468-ci ildə Uzun Həsən çətinlik çəkmədən Azərbaycanın cənubunu və

Qarabağı tutdu. Paytaxtı Təbriz olan Ağqoyunlu dövləti yarandı. Ağqoyunlu

dövlətinin tərkibinə Kürdən cənuba olan Azərbaycan torpaqları, Diyarbəkr, Şərqi

Gürcüstan, Ərəb İraqı və s. torpaqlar daxil idi.

Ağqoyunlu dövlətinin xarici siyasəti. Ağqoyunlu dövləti Avropa dövlətləri ilə

əlaqələr yaratmış ilk Azərbaycan dövləti olmuşdur. Bu əlaqələrin yaradılmasında əsas

məqsəd Azərbaycanın beynəlxalq ticarət əlaqələrini, əsasən ipək ticarətini inkişaf

etdirmək və ordunu müasir odlu silahla təhciz etməkdən ibarət idi.

XV əsrin 60-70-ci illərində Ağqoyunlu dövlətinin Osmanlı İmperiyası ilə

münasibətləri son dərəcə kəskinləşdi. Əsas səbəblər isə Osmanlı imperatorluğunun

Azərbaycan ipəyinin böyük rol oynadığı Avropa-Şərq ticarətində vasitəçilik edən

dövlətə çevrilmək istəyi və Trabzon məsələsi idi. Trabzon Ağqoyunlu tacirlərinin

həm Qara dənizə əlverişli çıxış yolu idi, onlar bu şəhər vasitəsilə Krımdakı

mərkəzləri ilə əlaqə saxlayırdılar. Eyni zamanda Sultan Həsən Trabzon

imperatorunun bacısı Teodora (Dəspinə xatun) ilə evlənmişdi.

135

Ağqoyunlu qüvvələrinin osmanlılarla ilk toqquşması 1461-ci ildə Qoyluhisar

adlanan yerdə baş verdi. Döyüşdə Osmanlı sərkərdəsi Həmzə bəyin qoşunu ağır

məğlubiyyətə düçar oldu. II Mehmedin özü böyük qüvvə ilə strateji əhəmiyyətə

malik olan Qoyluhisarı geri qaytarmaq üçün hərəkət etdi. Uzun Həsən vəziyyətin

çətinliyini görərək osmanlılarla sülh yaratmaq qərarına gəldi və sultanı Trabzona

yürüşü fikrindən uzaqlaşdırmaq məqsədilə Azərbaycanın ilk diplomat qadını - anası

Sara xatunu II Mehmedin düşərgəsinə göndərdi. Sara xatun II Mehmetlə görüşdə onu

Ağqoyunlular üzərinə yürüşdən daşındırmalı idi. Çünki, Ağqoyunlular Osmanlı kimi

güclü imperiya ilə qarşılaşacaq qüvvəyə malik deyildilər. Digər tərəfdən Ağqoyunlu

dövləti üçün Qaraqoyunluların və Teymurilərin hücumu gözlənilirdi. Bununla yanaşı

Sara xatun II Mehmeti həm də Trabzon üzərinə hücumdan çəkindirməli idi. Birinci

vəzifə yerinə yetirilsə də, ikinci məsələdə Sara xatun Osmanlı Fatehini fikrindən

döndərə bilmədi. Nəhayət, Trabzon şəhəri bir aylıq mühasirədən sonra sultan qoşunu

tərəfindən tutuldu. 1461-ci ildə Osmanlı imperiyası və Ağqoyunlu dövləti arasında

bağlanmış Yassıçəmən sülhünə görə Trabzon imperiyası süqut etdi və ərazisi

Osmanlı dövlətinə qatıldı. Trabzonu itirməklə Ağqoyunlu dövləti təkcə öz müttəfiqini

deyil, həmçinin Qara dənizə yeganə çıxış yolunu itirdi və Genuya (İtaliyada şəhər)

tacirləri ilə əlaqə kəsildi. Bundan sonra Sara xatun Trabzon xəzinəsindən öz gəlini

Dəspinə xatuna çatası payı alaraq geri qayıtdı.

Trabzonu fəth etdikdən sonra II Mehmed işğalçılıq siyasətini davam etdirərək

Azərbaycan ərazisini də öz əlinə keçirmək üçün Ağqoyunlulara qarşı mübarizəyə

hazırlaşdı. Odur ki, Sultan Həsən Osmanlı İmperiyasının əleyhinə Venetsiya,

Macarıstan, Neapol krallığı, habelə Kipr və Qaraman və başqa dövlətlərlə diplomatik

əlaqə yaratmağa başladı. Osmanlıya qarşı hərbi ittifaq və birgə müharibə planı

hazırlandı.

Ağqoyunlular şərq ipəyi vasitəsilə Avropa ilə ticarətdən çoxlu gəlir əldə

edirdilər. Bu ticarət yollarının Osmanlılar tərəfindən məhdudlaşdırılması eyni

zamanda Avropa dövlətlərinin də mənafeyinə zidd idi. Odur ki, Avropa dövlətləri də

Osmanlılara qarşı Ağqoyunlularla ittifaqa can atırdılar.

136

Ağqoyunlu dövlətinin güclənməsi Teymuri hökmdarı Əbu Səidi də

Azərbaycana yürüşə tələsdirdi. 1468-ci ildə Azərbaycan ərazisinə hücum edən Əbu

Səidə qarşı Sultan Həsən Şirvanşah Fərrux Yasar və Səfəvilərin Ərdəbil hakimi Şeyx

Heydərlə ittifaq yaradaraq onu Muğan düzündə Mahmudabad döyüşündə məğlub

etdi. Sultan Həsən Şirvanşah Fərrux Yəsarla və Ərdəbil hakimi Şeyxi Heydərlə

ömrünün sonuna kimi dostluq əlaqəsi saxlamışdır. Hələ hakimiyyətə qədərki dövrdə

o, qızını Şeyx Heydərə ərə vermişdi. Bu, Trabzon imperatoru Kalo İohann Komnenin

vaxtilə Sultan Həsənə verdiyi Katerinanın qızı idi.

Ağqoyunlular üçün Teymuri təhlükəsi aradan qaldırılsada XV əsrin sonlarına

doğru Osmanlı imperiyası ilə münasibətlər daha da kəskinləşdi.

Belə ki, 1472-ci ilin yazında Sultan Həsən Osmanlı üzərinə hücuma keçdi.

Mirzə Yusif xanın başçılığı altında olan Ağqoyunlu qoşunları bir neçə qələbədən

sonra Aralıq dənizi sahillərinə çıxsada Avropalı müttəfiqləri gəlib çıxmadılar. Hətta

Venetsiya diplomatları gizli olaraq Osmanlı sarayında Misir və Suriyadan keçən

quru yollarda ticarət imtiyazları qazanmaq üçün danışıqlara girmişdilər. Beləliklə

müharibənin ağırlığı təkcə Ağqoyunluların üzərinə düşdü .

1473-cü ilin yazında güclü artilleriyası olan Osmanlı imperiyası Ağqoyunlulara

qarşı hərbi əməliyyatlara başlamaq üçün Ərzincan tərəfə hərəkət etdi. Sultan Həsən

isə Fərat çayının sağ sahilində düşərgə saldı. Beləliklə, 1473-cü il avqustun 1-də

Fərat çayı sahilində Malatiya yaxınlığında o dövrün bir-biri ilə rəqabət aparan iki

məşhur türk sərkərdəsi Sultan Həsən və Fateh II Mehmed qarşı-qarşıya dayandılar.

Mənbələrin məlumatına görə Ağqoyunlu qoşunu 70 min nəfərdən ibarət idi. Türk

qoşunları o qədər çox idi ki, hətta Sultan Həsən türklərin hərbi düşərgəsini seyr

edərkən onların çoxluğundan heyrətə gəlmişdi. Bu döyüşdə Sultan Həsən osmanlıları

ağır məğlubiyyətə uğratdı. Malatya məğlubiyyəti türklər arasında intizamın

pozulmasına və böyük ruh düşgünlüyünə səbəb oldu. Türklər İstanbula doğru geri

çəkilirlər.

Lakin, 1473-cü il avqustun 11-də Otluqbeli (Tərcan döyüşü də deyilir) döyüşü

zamanı ağqoyunlular üstünlük əldə etsələr də, yenidən nizamlanan və güclü odlu

silahdan istifadə edən osmanlıar nəticədə qələbə çaldılar.

137

Ağqoyunlu qüvvələrinin məğlubiyyətinin əsas səbəbi Sultan Həsənin ordusunda

kifayət qədər odlu silahın olmaması idi. Səlnaməçi Məhhəməd Nasirinin fikrincə,

Ağqoyunlular Otluqbeldə ona görə məğlub oldular ki,onlar “belə top-tüfəng davası

görməmişdilər”. Osmanlılar əleyhinə ittifaqa daxil olmuş Avropa dövlətlərinin

mənafeyi də bir-biri ilə toqquşduğu üçün bu ittifaq Sultan Həsənə kömək edə bilmədi.

Lakin, Ağqoyunlu dövləti məğlub olsa da Osmanlı qoşunlarına ağır zərbə vuruldu,

onların şərqə doğru yürüşlərinin qarşısı alındı.

Otluqbeli məğlubiyyəti ilə Ağqoyunlu dövlətinə ağır zərbə vuruldu. Bu

uğursuzluq olkə daxilindəki narazı qrupların mərkəzi hakimiyyətə qarşı fəallaşmasına

səbəb oldu. 1474-cü ildə Uzun Həsənin böyük oğlu, Şirazın valisi Uğurlu

Məhəmmədin başçılığı ilə mərkəzi hakimiyyətə qarşı üsyan baş verdi. Qiyamçılar

məğlub edildikdən sonra Uğurlu Məhəmməd Osmanlı dövlətinə qaçdı. Osmanlı

sultanı II Mehmed qızını ona verərək Sivasa-Azərbaycan Osmanlı sərhəddinə hakim

təyin etdi. Lakin Uzun Həsən öz fərari oğlunu tutub Təbrizdə edam etdirdi. II

Mehmed isə qızı və nəvəsi Əhmədi İstanbula apardı.

Sultan Həsən Osmanlılara qarşı mübarizədə Ağqoyunlulara kömək etmədiyi

üçün 1474-1477-ci illərdə Gürcüstana yürüş edərək qalib gəldi. Nəticədə 1477-ci ildə

Uzun Həsənin gürcü hakimi VI Baqratla bağladığı sülhə görə, Tiflis də daxil olmaqla

Şərqi Gürcüstan Ağqoyunlu dövlətinin hakimiyyəti altına düşdü.

Sultan Həsənin hakimiyyəti dövründə Moskva knyazlığı və Qızıl Orda dövləti ilə

də iqtisadi və diplomatik əlaqələr saxlanılırdı. Aparılan danışıqlar nəticəsində Qızıl

Orda dövləti Təbriz sarayından öz cənub sərhədlərinin təhlükəsizliyinə dair təminat

almışdı. Bu türk dövləti ilə münasibətlərinin yaxşı olmasını daha üstün tutan Sultan

Həsən 1475-ci ildə Moskva knyazı III İvanın Qızıl Ordaya qarşı ittifaq bağlamaq

haqqında təklifini qəbul etməmişdi.

1478-ci il yanvarın 6-da Uzun Həsən vəfat etdi. Onun vəfatından sonra ölkədə

sabitlik pozuldu, kəskinləşmiş feodal mübarizəsi Azərbaycanın iqtisadi və mədəni

inkişafına olduqca ağır təsir etdi. Ağqoyunlu dövləti daxili çəkişmələr nəticəsində

tədricən tənəzzülə uğradı.

138

Sultan Həsənin oğlu Yaqub Mirzənin dövründə (1478-1490) ölkədə nisbi sabitlik

hökm sürürdü. Şirvanşahlarla olan ənənəvi dostluq münasibətləri Şirvanşah Fərrux

Yasarın qızı ilə nigahından sonra daha da yaxşılaşdı. Qohumları olan (Sultan Həsən

bacısını Şeyx Cüneydə, qızını isə onun oğlu Şeyx Heydərə vermişdi) Ərdəbil

hakimliyinin getdikcə güclənməsini özü üçün təhlükə hesab etdiyindən Yaqub

Mirzənin onlarla münasibətləri pisləşdi. O, 1480-ci ildə Osmanlılara qarşı apardığı

qalibiyyətli müharibələr nəticəsində Osmanlı sultanı II Bəyazid sülh təklif etməyə

məcbur olur. Həmin ildə Yaqub Mirzə Misir və Suriya qoşunlarını da Urfa

yaxınlığında darmadağın etdi.

1490-cı ildə Yaqub Mirzənin ölmündən sonra hakimiyyət uğrunda mübarizə

daha da gücləndi. Sultan Yaqubun oğlu Baysunqur Mirzə (1490-1492) taxta çıxsada

Sultan Həsənin nəvəsi Rüstəm Mirzə hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başlayır və

1492-ci ilin mayında Təbrizə girərək hakimiyyəti ələ alır. Rüstəm Mirzə (1492-1497)

hakimiyyətini möhkəmləndirmək xatirinə hərbi əyanlara böyük torpaq sahələri-

soyurqal (bəxşiş) paylayır. Nəticədə köçəri əyanlar qüvvətləndilər və mərkəzi

hakimiyyətə tabe olmaqdan boyun qaçırdılar. Bundan istifadə edən Sultan Həsənin

nəvəsi Gödək Əhməd (Uğurlu Məhəmmədin Sultan II Mehmedin qızından olan oğlu)

hakimiyyətə keçmək üçün mübarizəyə başladı. O, 1496-cı ildə Sultaniyyə döyüşündə

Ağqoyunlu qüvvələrini məğlubiyyətə uğratdı. 1496-cı ilin sonunda isə Naxçıvan

vuruşmasında Rüstəm Mirzəni məğlub etdi və əsir aldı. Beləliklə, Gödək Əhməd

1497-ci ildə Təbrizə daxil oldu və hökmdar taxtına çıxdı.

Gödək Əhməd ilk növbədə mərkəzdənqaçma meyllərinin qarşısını almaq üçün

irsi soyurqalların ləğv edilməsinə başladı, şəriətdə göstərilməyən 20-yə qədər vergi

və mükəlləfiyyəti ləğv etdi, Ağqoyunlu dövlətinin əvvəlki qüdrətini bərpa etməyə

çalışdı. Lakin, O, 1497-ci ilin dekabrında İsfahan döyüşündə əyanlar tərəfindən

öldürüldü. Bundan sonra Əlvənd və Murad Mirzələr arasında uzun sürən hakimiyyət

davası başlayır və nəhayət 1499-cu ildə döyüşlər dayandırılaraq hər iki şahzadə

arasında danışıqlar başlayır. 1500-cü ilin əvvəllərində Təbriz yaxınlığında dərviş

Baba Xeyrullanın köməyi ilə Əbhər adlı sülh müqaviləsi imzalanır. Bu sülhə görə,

Qızıl üzən çayı sərhəd olmaqla Diyarbəkr, Azərbaycanın Kür çayından cənuba doğru

139

olan hissəsi, Qarabağ və Ərməniyyə Əlvənd Mirzəyə, bütün Ərəb İraqı, Fars, Kirman

isə Murad Mirzəyə çatdı.

Bu parçalanma əslində Ağqoyunlu dövlətinin hərbi qüdrətini sarsıtdı və

süqutuna gətirib çıxardı. Bu ziddiyyətlərdən istifadə edən Səfəvilər 1501-ci ildə

Əlvənd Mirzəni, 1503-cü ildə Murad Mirzəni məğlub edərək Ağqoyunlu dövlətini

süquta uğratdılar.

Siyasi quruluş, idarə sistemi, hərbi qüvvələr. Şirvanşahlar, Qaraqoyunlu və

Ağqoyunlu dövlətləri müsəlman şərqinin ən güclü dövlətləri idilər. Qaraqoyunlu və

Ağqoyunlu dövlət başçıları padşah titulu daşıyırdılar. Şirvanşahlarda isə dövlət

başçısı şah adlanırdı. Uzun Həsən özünün Osmanlı və Teymuri sultanları

səviyyəsində hökmdar olduğunu qeyd etmək məqsədilə sultan titulunu qəbul etmişdi.

Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətində aşağıdakı vəzifə ardıcıllığı mövcud idi:1.

Padşah; 2. Əmir-əl-ümarə (əmirlər əmiri) –baş komandan, padşahdan sonra ikinci

şəxs sayılırdı; 3. Sədr-əzəm-mövlana (ağa) - bütün müsəlman ruhanilərinə rəhbərlik

edirdi. Vəqf əmlakı, onların gəliri, mədrəsələr və xeyriyyə idarələri tamamilə onun

ixtiyarında idi; 4. Vəzir- daxili inzibati və xarici işlərə, dövlət gəlirinin

hesablanmasına və maliyyə işlərinə baxırdı, şahın möhürdarı, sahibi divan idi.

Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu sarayında digər vəzifələr də (eşik-ağası, qapıçı,

möhrdar, xəzinədar, əmiraxur və s.) vardı. Bundan başqa, mənbələrdə münşi əl-

məmalik, mustovfı, qazi əlqüzzat, divanbəyinin də adları çəkilir.

Qoşun puşandarlardan (ağır silahlı süvarilərdən) və tirkəşbəndlərdən

(oxatanlardan) ibarət idi. Qaraqoyunlu və Ağqoyunluların 100 min, Şirvanşahların isə

60 minlik qoşunu var idi.

Kənd təsərrüfatı və aqrar münasibətlər. XV əsrdə beş əsas torpaq mülkiyyət

forması var idi: 1. Divan-dövlətə məxsus torpaqlar.2. Xassə-hökmdar və onun

ailəsinə məxsus torpaqlar. 3. Mülk-xüsusi, irsi keçən torpaqlar. 4. Vəqf –müsəlman

rühanilərinə məxsus olan torpaqlar. 5. Soyurqal (bəxşiş) - bu torpaqlar Qaraqoyunlu

və Ağqoyunlu dövlətləri dövründə iqta torpağı əvəzinə yaranmışdı və hərbi-köçmə

əyanlara xidmət üçün paylanırdı. İqtaya nisbətən soyurqal sahibinin hüquqları daha

geniş idi. Onlar inzibati, məhkəmə və vergi toxunulmazlığı hüququna malik idilər.

140

Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində hakim sinif tərkib baxımından müxtəlif

idi. Bu sinif əsasən aşağıdakı qruplardan ibarət olmuşdur:

a) padşah (sultan) başda olmaqla hakim sülalə; b) Barani, Sədli, Baharlı,

Bayandur, Pörnak, Mosullu və Qacar tayfalarının hərbi-köçəri əyanlar kütləsi; c)

yerli, oturaq əyanlar (məliklər); ç) ali mülki bürokratiya nümayəndələri; d) ali

müsəlman (sünni) ruhaniləri. Ali xristian ruhaniləri təbəqəsi Azərbaycanın bəzi

vilayətlərində torpaq sahələrinin mülkiyyətçisi idi. Azərbaycan tayfalarının hərbi-

feodal əyanları göstərilən qruplar arasında aparıcı yer tutmurdular.

Bu dövrdə Azərbaycan kəndliləri və sənətkarları 30-dan çox adda vergi və

mükəlləfiyyət var idi. Malcəhət (və yaxud bəhrə) - Uzun Həsənin "Qanunnamə"sinə

əsasən bəhrə əldə edilən əsasən məhsulun 1/5 təşkil edirdi. Bəhrə-sudan istifadə

müqabilində ödənilirdi. Çobanbəyi-maldarlar otlaqdan istifadəyə görə ödəyirdi.

Tamğa və bac - monqollardan qalma vergi idi və sənətkar, tacirlər ödəyirdilər.

Xristian əhalidən can vergisi alınırdı. Qeyri-qanuni surətdə, özbaşına şəkildə toplanan

vergilər şiltaqat adlanırdı.

Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Həsən feodal özbaşınalığını məhdudlaşdırmaq və

vergilərin yığılması zamanı sui-istifadə hallarını aradan qaldırmaqla iqtisadiyyatın

inkişafına təkan verdi. O, Əsasən aqrar və vergi məsələlərilə əlaqədar münasibətlərin

tənzimlənməsinə dair “Qanunnamə" də tərtib etmişdi. Təkcə Azərbaycanda deyil,

Uzun Həsənin hakimiyyəti altında olan bütün ərazilərdə qüvvədə olmuşdur.

"Qanunnamə" dövrümüzədək gəlib çatmamışdır. Ölkədə yığılan vergilərin həcmi

dəqiqləşdirilmişdi. Qanunnamə"də qismən mühakimə icraatı, qazıların vəzifəyə

təyinatı və mülki hüququn iddialar institutuna, həmçinin iddia müddətlərinin

hesablanması məsələlərinə də toxunulmuşdur. Belə ki, qazılar bu vəzifəyə artıq bilik

və bacarıqları yoxlanmaqla təyin edilir, bəzən isə seçilirdilər. 

Şəhərlər. Sənətkarlıq və ticarət. Pul dövriyyəsi. Bütövlükdə XV əsr (əsrin əvvəli

və sonu istisna olunmaqla) Azərbaycanda şəhər həyatının nəzərəçarpacaq dərəcədə

canlanması, şəhərlərin ticarət-sənətkarlıq əhəmiyyətinin artması dövrü kimi

qiymətləndirilir. Qaraqoyunlu Cahanşahın, Ağqoyunlu Uzun Həsənin və Sultan

Yaqubun hakimiyyətləri dövründə şəhər həyatı daha yüksək inkişaf səviyyəsində

141

olmuşdur. Bu dövrdə Təbriz nəinki ölkənin ən böyük şəhəri idi, eyni zamanda

əhalisinin sayına görə Yaxın və Orta Şərqin bütün şəhərlərindən üstün idi. Alman

səyyahı Şiltberger qeyd edirdi ki, Teymuri hakimi Miranşahın yalnız Təbriz

şəhərindən əldə etdiyi gəlir həmin dövrün ən güclü Avropa hökmdarlarının gəlirindən

çox idi. Bakı Xəzərdə ən başlıca limana çevrilmişdi. Şəhər Həştərxanı, Orta Asiyanı,

Moskva dövlətini ticarət əlaqələri ilə bağlayan mühüm mərkəz olmuşdu. Burada neft

hasil olunur, sənətkarlıq və ticarət inkişaf edirdi. Bakıda sikkəxana da fəaliyyət

göstərirdi. XV əsrdə, həmçinin Şamaxı, Sultaniyyə Marağa, Ərdəbil, Gəncə və Xoy

şəhərləri də iri ticarət-sənətkarlıq mərkəzləri idi.

Asiya ilə Avropanı əlaqələndirən çox mühüm beynəlxalq karvan yolları

Azərbaycan ərazisindən keçirdi. Avropalılar Azərbaycan ərazisindəki ticarət

mərkəzlərindən müxtəlif şərq malları, xüsusən xam ipək, ipək və pambıq parçalar,

xalça-palaz məmulatı, ədviyyat, nadir boyalar, daş-qaş və s. alıb aparırdılar. XV əsrdə

Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə əlaqələri də genişləndi. Bu dövrdə Azərbaycanla

Venesiya Respublikası, Roma papalığı, Neapol krallığı, Avstriya, Macarıstan,

Çexiya, Almaniya dövlətləri, habelə Kipr, Rodos və s. dövlətlər arasında əlaqələr

yaranmışdı. Qərb ölkələri ilə əlaqələrdə Azərbaycan ipəyi mühüm rol oynayırdı.

Azərbaycan ipəyinin əsas alıcıları olan İtaliya tacirləri Qara dənizdən Azov və Don

vasitəsilə Volqaya keçir, Xəzərsahili ticarət mərkəzləri ilə geniş əlaqələr yaradırdılar.

Onlar müxtəlif şərq malları xüsusən xam ipək almaq üçün Təbriz bazarlarına gəlib

çıxırdılar. İtalyan səyyahı Odorik de Pordenon XIV əsrdə Təbrizə "dünyanın hər

yerindən tacirlər gəldiyini" qeyd edir.

XV əsrdə Təbriz, Gəncə, Ərdəbil və Şirvan şəhərləri Azərbaycanın mühüm

toxuculuq mərkəzləri hesab edilirdi. XV əsr Azərbaycanda xalçaçılığın inkişafında

mühüm mərhələdir. Bu dövrdə Təbriz və Şirvan xalçaları xüsusi şöhrətə malik idi.

Niderland rəssamı Hans Memlinqin 1472-ci ildə çəkdiyi məşhur "Məryəm ana

uşaqları ilə" əsərində Quba-Şirvan tipli xovlu Azərbaycan xalçası təsvir edilmişdir.

Azərbaycanda dulusçuluğun ən böyük mərkəzi Təbriz idi. Metal emalının

inkişaf etdiyi şəhərlər Təbriz, Ərdəbil, Gəncə və Şamaxı sayılırdı. Metal emalının

142

əsas sahələri misgərlik və dəmirçilik idi. Azərbaycanda ağac emalı və şəbəkəli oyma

sahəsində çoxlu mahir sənətkar çalışırdı.

XV əsrin sonunda Teymur imperiyasının meydana gəlməsi ilə Azərbaycanın da

pul tədavülündə dəyişiklik baş verdi. Teymurun Hindistan təcrübəsindən əxz etdiyi

yeni pul vahidi (təngə) əvvəlki pul vahidini (Ərəb xilafəti dövründə yeddi əsrdən

artıq şərq dövlətlərində pul vahidi kimi istifadə olunan gümüş dirhəmi) dövriyyədən

sıxışdırıb çıxardı. Nəticədə təngə XV əsr Azərbaycan dövlətlərinin (Şirvanşahların,

Qaraqoyunluların və Ağqoyunluların) pul sisteminin əsasını təşkil etmişdi. Gümüş

sikkələrin zərb edilməsi Şamaxıda həyata keçirilidi, mis sikkələr isə Dərbənd və

Bakıda kəsilirdi.

Maarif. Elm. Bu dövrdə əsas təhsil müəssisələri məktəb və mədrəsələr idi.

Şagird məktəbdə müxtəlif fənlər haqqında ilkin məlumatlar əldə edirdi. Məktəb

mədrəsə üçün hazırlıq mərhələsi sayılırdı. Mədrəsələrdə dini təlim əsas yer tuturdu.

Lakin bununla yanaşı, ədəbiyyat, tarix, coğrafiya, riyaziyyat, nücum, məntiq, fəlsəfə

dərsləri də keçirilirdi.

XV əsrdən etibarən Azərbaycan ədəbiyyatı əsasən doğma dildə inkişaf etməyə

başladı. Böyük şairlərdən İmaməddin Nəsimi yaradıcılığında mükəmməl bildiyi üç

dildən (Azərbaycan, ərəb, fars) istifadə etmişdir və Azərbaycan dilində böyük divan

yaratmışdır. Qaraqoyunlular dövlətinin hökmdarı Cahanşah Həqiqi, Nemətullah

Kişvəri, Xətai Təbrizinin “Yusif Züleyxa” poeması, Həqirinin “Leyli və Məcnun” u,

Nizaminin motivləri üzrə fars dilində “Xəmsə” yaratmış Əşrəf Marağai bu dövrdə

geniş şöhrət tapmışdır.

XV əsrdə tarix və coğrafiya elmləri də inkişaf etmişdir. Coğrafiyaşünas və

tarixçi Əbdürrəşid Bakuvi, Cəlaləddin Məhəmməd Dəvvani, Şamaxılı filosof və

münəccim (astronom) Seyid Yəhya Bakuvi kimi alimlər bu dövrdə yaşayıb

yaratmışdılar.

Musiqiçilərdən Əbdülqadir Marağai muğam və mahnılar yaratmışdır.

Rəssamlardan Əmir Dövlətyar, Əbdül Müsavir məşhur idilər.

MEMARLIQ. XIV əsrin sonu - XV əsr memarlığının tərəqqisində Təbriz

istiqaməti (ölkənin cənubunda) və Şirvan-Abşeron məktəbi (Azərbaycanın şimal

143

ərazisində) aparıcı mövqedə olmuşdur. Təbriz, Şamaxı və Bakı bu memarlıq

məktəblərinin əsas mərkəzləri idi. XV əsrin ən görkəmli memarlıq abidəsi Şirvanşah

I İbrahim tərəfindən Bakıda inşa edilmiş Şirvanşahlar saray kompleksidir. Bu

kompleksdə divanxana və “Bayıl daşları” nın bədii tərtibatı çox böyük maraq

doğurur. Həmçinin, Mərdəkan qalası kitabəsi diqqəti xüsusilə cəlb edir. Qaraqoyunlu

hökmdarı Cahanşahın əmri ilə 1465-ci ildə Təbrizdə tikilmiş “Göy məscid” memarlıq

sənətinin ən nadir incilərindən biri kimi tanınmışdır. Ağqoyunlu hökmdarı Yaqub

padşahın göstərişi ilə 1483-cü ildə Təbrizdə “Həşt-behişt” (səkkiz cənnət) saray

kompleksi, Ağqoyunlu Sultan Həsənin əmri ilə Təbrizdə Qeysəriyyə (örtülü bazar),

Həsən padşah camesi ucaldılmışdı. Dərbənddə tikilmiş “Darülqiyamət” adlı qala,

Dərbənd divarlarının “Qırxlar qapısı, Bakıda İçəri şəhərdə tikilmiş “Cümə məscidi”,

Qəbələ rayonu Həzrə kəndində ucaldılmış Şeyx Bədrəddin məqbərəsi, Mərdəkanda

Tabaşah məscidi, Səngəçalda (Bakının 40 km-də) tikilmiş karvansara da bu dövrün

memarlıq nümunələridir.

144

Mövzu:IX

Azərbaycan Səfəvilər dövləti

PLAN

1. Qızılbaşlar hərəkatı. Səfəvilər dövlətinin yaranmasında onun

rolu.

2. I Şah İsmayıl. Azərbaycan torpaqlarının birləşdirilməsi.

3. Səfəvilər dövlətinin daxili və xarici siyasətinin başlıca

istiqamətləri.

4. XVII əsr-XVIII əsrin birinci yarısında Səfəvi dövlətinin

zəifləməsi və beynəlxalq rəqabət meydanına çevrilməsi.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan tarixi. VII cilddə, III cild, Bakı, 1999. səh 182-346.2. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı,1989. sənəd N 29- 41, 50-51,553. Azərbaycan tarixi, Bakı, 1994, səh. 392-459.4. Azərbaycan tarixi. S. Əliyarlının redaktorluğu ilə Bakı,1996. səh.364-459.5. Mahmudov Y.A. Odlar yurduna səyahət. Bakı,1980. səh.9-62.

6. Fərzəliyev Ş. F. Azərbaycan XV –XVI əsrlərdə. Bakı,1983. səh.73- 82,113-127.

7. Şah İsmayıl Xətai.(məqalələr toplusu). Bakı,1988.8. Əfəndiyev O. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı,1993.

145

Səfəvilər sülaləsinin yüksəlişi XIII əsrə təsadüf edir. Həmin dövrdə kəndli və

sənətkarlar arasında sufi (təsəvvür, sirr, müəamma anlamlı dini-fəlsəfi təlim) dərviş

təriqəti yarandı. Bu təriqətin yüksəlişi Şeyx Səfiəddinin (1252-1334) adı ilə bağlıdır.

Sufi dərviş təriqəti əsasən Ərdəbil və onun ətraf yerlərində yayılır və bu yerlərin

əhalisi Səfəvilərin müridləri sayılırdılar. Artıq XV əsrdə təriqətin təkcə Azərbaycanda

deyil, Rumda, Farsda, İraqda, Gilanda da ardıcılları meydana gəlir.

Görkəmli rus tarixçisi Petruşevski Səfəvilərin tarixini 4 dövrə bölür:

1-ci dövr XIII əsrin sonlarından 1447-ci ilə qədər-bu dövrdə səfəvilər şiəliyi yayır,

xalq kütlələrinin antifeodal hərəkatına başcılıq edirdilər:

2-ci dövr: 1447-1501-ci illər - bu dövrdə Səfəvilər artıq müstəqil ruhani feodalları

kimi fəaliyyət göstərərək, Azərbaycanın siyasi həyatında mühüm rol oynayırdılar:

3-cü dövr: 1501-1587-ci illər-bu dövrdə Səfəvilərin hakimiyyəti yaranır,

möhkəmlənir və onlar ölkənin həyatında mühüm rol oynayırlar:

4-cü dövr: 1587-1736-cı illər-bu dövrdə isə Səfəvilər dövlətinin mahiyyətinin

dəyişilməsi dövrü sayılır. Paytaxt Təbrizdən İsfahana köçürülür. Bu bölgü əsasında

Səfəvilərin Ərdəbil hakimiyyəti dövrü 1501-ci ilə qədər, bütün Azərbaycanda

hakimiyyət dövrü isə 1736-cı ilə qədər qəbul olunur.

Şeyx Səfiəddin və ondan sonrakı Səfəvilərin görkəmli başçıları Şeyx Səfiəddin

Musa (1334-1392), Şeyx Xacə Əli (1392-1427), Şeyx İbrahim (1427-1447) müxtəlif

vədlərlə xalq kütlələrini öz tərəfinə çəkməyə çalışır və hakimiyyət uğrunda mübarizə

aparırdılar. XV əsrin ortalarından başlayaraq isə Səfəvilər daha fəal siyasət yeritməyə

başlayır və Ərdəbildə öz mövqelərini möhkəmləndirirlər. Çox çəkmir ki, Muğan,

Qarabağ və Azərbaycanın Talış dağlarına qədər olan şərq torpaqları Səfəvilərin təsiri

altına düşdü.

Bu vaxt Azərbaycanın cənubunda Qaraqoyunlu Cahanşah hökmranlıq edirdi.

1447-ci ildə Ərdəbil hakimi olan Şeyx Cüneyd (1447-1460) Qaraqoyunlularla

düşmənçilik siyasəti yeridirdi. Qaraqoyunluların rəqibi olan ağqoyunlu Uzun Həsənlə

146

ittifaqa girən Seyx Cüneyd müstəqil fəaliyyətə başlayır. O, 1460-cı ilin martın 3-də

Dağıstana və Şirvana yürüş etdi. Samur çayı sahilində Şirvanşah I Xəlilullah

qaraqoyunlu Cahanşahla ittifaqa girərək Səfəvilərin qarşısını kəsir və burada böyük

toqquşma olur. Döyüş Səfəvilərin məğlubiyyəti və Şeyx Cüneydin ölümü ilə

nəticələnir. Onun oğlu Şeyx Heydər (1460-1488) atasının siyasətini davam etdirirdi.

O, dayısı Uzun Həsənin qızı ilə evlənərək, atasının ağqoyunlularla yaratdığı ittifaqı

daha da möhkəmləndirdi. Şeyx Heydərin səfəvi döyüşçüləri başlarına 12 imamın

şərəfinə on iki zolaqlı çalma bağlayırdılar və buradan “qızılbaşlar” termini

yaranmışdır.

Şeyx Heydər qaynı Ağqoyunlu Sultan Yaqubla razılaşdıqdan sonra 1483, 1487-

ci illərdə Şirvana və Dağıstana yürüşlər edir. Lakin, onun uğurlu yürüşləri Sultan

Yaqubu narahat etdiyindən 1488-ci ildə Şeyx Heydərin Şirvana növbəti hücumü

zamanı Sultan Yaqub Şirvanşah hökmdarı Fərrux Yasara kömək etdi. Həmin il

iyunun 9-da Şahdağın ətəyində Tabasaran yaxınlığında birləşmiş ağqoyunlu və şirvan

qoşunları ilə Səfəvilər üz-üzə gəlirlər. Qanlı döyüş nəticəsində hər iki tərəf xeyli itki

verdi və Şeyx Heydər öldürüldü.

Beləliklə, XV əsrdə Səfəvilərin öz hakimiyyətlərini Şirvana yaymaq cəhdləri baş

tutmadı. Səfəvilərin Ərdəbil hakimiyyətləri zəiflədi. Şeyx Heydərin oğlanları

Sultanəli, İbrahim və İsmayıl Agqoyunlu Sultan Yaqub tərəfindən əsir alınır. Onlar

Sultan Yaqubun bacısı Aləmşahbəyimin övladları idilər. Onlar Şiraz yaxınlığında

İstəxr qalasına salınmış və dörd il yarım orada əsirlikdə qalmışdılar. Ağqoyunlu

padşahı Rüstəm Mirzə hakimiyyətə gələrkən qardaşları 1492-ci il-də əsirlikdən azad

edir. Lakin Sultanəli öz dədə-baba hakimiyyətini (Ərdəbil) bərpa etmək məqsədilə

hazırlığa başlayır və 1494-cü ildə Ərdəbil yaxınlığında Şəməsi adlı yerdə döyüşə

Ağqoyunlu Rüstəm Mirzənin qoşunu döyüşə girsədə məğlub olur, Sultanəli həlak

olur. Ağqoyunlular Ərdəbili və Səfəvilərin digər mülklərini ələ keçirirlər. Ağqoyunlu

sərkərdəsi Əbih Sultan Ərdəbilə daxil olaraq Səfəvilərin çoxunu qılıncdan keçirir.

Lakin qızılbaş əmirləri İsmayılı xilas edə bilirlər. Uzun təqiblərdən sonra İsmayıl

Lahicana gəlir və 6 ilə yaxın orada yaşıyır.

147

Səfəvilər dövlətinin yaranması. 1499-cu ilin avqustunda 13 yaşlı İsmayıl

Lahicanı tərk edərək, Ərdəbilə yola düşür. Bu səfərdə İsmayılı onun əsas tərbiyəçisi

və qəyyumu Hüseyn bəy Lələ, həmçinin digər qızılbaş tayfa başçıları Əbdüləli bəy

Dədə (Dədə bəy Talış), Xadim bəy Xülafə, İlyas bəy Ayqutoğlu (Xınıslı), Qarapiri

bəy Qacar, Rüstəm bəy və Bayram bəy (hər ikisi Qaramanlı tayfasından idi)

müşaiyət edirdilər.

Yerli Ağqoyunlu hakimləri İsmayıla Ərdəbildə qışlamağa imkan vermədiyindən

O, yolüstü Ərcivanda (Astara) qışlayır. Artıq bu dövrdə onun bayrağı altında şamlı,

ustaclı, rumlu, təkəli, zülqədərli, əfşar, qacar, varsaq adlanan qızılbaş tayfaları

birləşmişdilər. Mənbələrin məlumatına görə Ərzincanda keçirilən müşavirədə əsas

zərbəni Şirvana vurmaq qərara alındı.

İsmayıl birinci növbədə Şirvanşahlar dövlətinə zərbə vurmaq istəyirdi, çünki

Təbrizə hücum etməklə dərhal üç düşmənlə - Ağqoyunlu Əlvənd Mirzə və Muradla,

habelə onları müdafiə edən Şirvanşah Fərrux Yasarla toqquşmalı olardı. Belə olduqda

qızılbaşların qələbəsi şübhə altında qalırdı. Bununla yanaşı Qızılbaşların nəzərində

Şirvanşahlar Şeyx Cüneydin və Şeyx Heydərin ölümünün əsas səbəbkarı - "qatilləri"

idilər.

Beləliklə, 1500-ci ilin payızında qızılbaş qoşunu Kürü keçib Şirvan ərazisinə

daxil olur. Şirvanşah Fərrux Yasar acizlik göstərərək Qəbələyə qaçır. Qızılbaşlar heç

bir müqavimətə rast gəlmədən Şamaxını tutaraq şəhər yaxınlığındakı Gülüstan

qalasına yollandılar. Şirvanşah Fərrux Yasar 1500-ci ilin sonunda qoşunla geri

qayıdır və Gülüstan qalasından bir qədər aralıda Cabanı düzündə səfəvilərlə döyüşə

girir. Şirvanşahlar sayca qızılbaşlardan azı iki dəfə üstün olsalar da döyüş səfəvilərin

qələbəsilə başa çatır və Fərrux Yasar öldürülür.

Cabanı döyüşündən sonra İsmayıl Muğana qışlamağa getdi. Burada o xəbər

tutdu ki, Bakı sakinləri xərac verməkdən imtina edir və qızılbaşlara müqavimət

göstərirlər. Belə olduqda 1501-ci ilin yazında İsmayıl Bakı qalasını ələ keçirmək

məqsədilə sərkərdələri Məhəmməd bəy Ustaclı və İlyas bəy Xunuslunu ora göndərir.

Lakin şəhər hakimi Şirvanşah Fərrux Yasarın oğlu Qazı bəyin arvadı qalanın

müdafiəsini təşkil edir. Belə olduqda İsmayıl Bakıya doğru hərəkətə başladı. O,

148

qalanın dinc yolla təslim olunması üçü bakılılara müraciət etdi. Tarixçi Həsən bəy

Rumlunun məlumatına görə Qazı bəyin arvadı Səfəvi elçisinin edam edilməsini əmr

edir.

Bakılıların inadlı müqaviməti qızılbaş əmirlərini qalanı hücumla almağa məcbur

etdi. Qızılbaşlar qala divarlarının altından lağım ataraq şəhərə daxil olurlar. Şəhər

əyanları darvazaları İsmayılın üzünə açırlar və Səfəvilər şəhərə daxil olaraq

Şirvanşahların xəzinəsini ələ keçirirlər. İsmayılın ən nüfuzlu silahdaşlarından biri

olan Hüseyn bəy Lələ Şamlı Səfəvilərin Şirvan canişini təyin olunur.

Bakını aldıqdan sonra Qızılbaşlar Kür çayını keçib Naxçıvana doğru hərəkətə

başlayır. Belə bir vaxtda Ağqoyunlu hakimi Əlvənd Mirzə Naxçıvanın şimal-

qərbindəki Şərur düzündə dayanmışdı. İsmayıl Araz çayının cənub sahili boyunca

irəliləyərək Naxçıvan bölgəsində çayı keçdi və düşmənin qarşısına çıxdı. Burada

1501-ci ilin ortalarında tərəflər döyüşə girdilər.

Bu döyüşdə İsmayıl əsl sərkərdəlik məharəti nümayiş etdirirdi. Ağqoyunlu

Əlvənd Mirzə öz döyüşçülərinin gücünə inanmırdı. Döyüş meydanını tərk etməmələri

üçün onları hər tərəfdən dəvələrlə əhatə etməyi əmr etdi. Ağqoyunluların 30 min,

səfəvilərin isə 7 min nəfərdən ibarət olmalarına baxmayaraq Ağqoyunlular məğlub

olaraq dağılışmağa başladılar, Əlvənd Mirzə isə Ərzincana qaçdı. Beləliklə 1501-ci

ilin payızında İsmayıl heç bir müqavimətsiz Təbrizə daxil olur və özünü şah elan

edir, adına xütbə oxutduraraq sikkə zərb etdirdi. Paytaxt Təbriz olan Azərbaycan

Səfəvilər dövlətinin əsası qoyulur (1501-1736). Səfəvilər dövlətinin mövcudluğu

dövründə Azərbaycan torpaqlarının vahid mərkəzləşdirilmiş halda birləşdirilməsi

tariximizdə mühüm hadisə olmuşdur.

Səfəvilər dövləti sosial-iqtisadi cəhətdən daha çox inkişaf etmiş Azərbaycan

ərazisində yarandı. Bu dövlətin iqtisadi əsasını zəngin Azərbaycan vilayətləri (Şirvan,

Qarabağ, Naxçıvan, Muğan və Qızılüzən çayına qədərki Cənubi Azərbaycanı) təşkil

edirdi. Ağqoyunlu Əlvənd Mirzənin məğlubiyyətindən sonra əsas təhlükə onun

qardaşı Fars və İraqi Əcəmin hakimi olan Murad Mirzədən idi. O, Həmədanda qoşun

toplayaraq qızılbaşlara zərbə endirməyə hazırlaşırdı. Odur ki, 1503-cü il iyunun 21-

də Həmədan yaxınlığında, Almaqulağı deyilən yerdə İsmayıl ağqoyunlularla vuruşa

149

girir. Şiddətli döyüş qızılbaşların qələbəsilə başa çatır və Murad Mirzə Şiraza qaçır.

Əgər, Şah I İsmayıl Ağqoyunlu Əlvənd üzərində qələbə ilə Azərbaycana sahib

olmuşdusa Ağqoyunlu Murad Mirzə üzərində qələbə ilə isə Fars və İraqi Əcəmə

yiyələnir, həmçinin Ağqounlular dövlətinin varlığına son qoyur.

Elə həmin ildə Şah I İsmayıl Şirazı, Qumu, Kaşanı və İsfahanı tutdu. 1505-ci ildə

isə Yəzdə və Kirmana yiyələndilər. 1506-1508-ci illərdə Bağdad şəhəri daxil olmaqla

Diyarbəkri, Xilat, Bidlis və Ərəb İraqını fədh etdilər. Artıq 1510-cu ildə bütün İran

vilayətləri (Xorasan istisna olunmaqla) Səfəvilər dövlətinə birləşdirilmişdi. Beləliklə,

Səfəvi dövləti şərqdə Şeybani xanın Özbək dövləti (Şeybanilər dövləti) və qərbdə

Osmanlı Türkiyəsi ilə həmsərhəd oldu.

I Şah İsmayılın daxili və xarici siyasəti. Dövlətdə əhalinin etnik və mədəni

birliyə malik çoxluğunu Azərbaycan türkləri təşkil edirdilər. Azərbayacan etnik

ünsürü Səfəvilər dövlətin siyasi həyatında rəhbər rol oynayırdı. Hərbi komandanlıq,

maliyyə işləri, vilayət əmirləri vəzifəsi, demək olar ki, bütün saray vəzifələri

Azərbaycan türklərinin əlində cəmləşmişdi. Dövlətin 74 əmirindən 69-cu

azərbaycanlı idi. Ordu da demək olar ki, azərbaycanlılardan təşkil olunurdu. Sarayda,

qoşun içərisində, diplomatik yazışmada Azərbaycan türkçəsi işlədilirdi.

Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin güclənməsi Osmanlı Türkiyəsi və Orta

Asiyadakı Şeybanilər dövləti ilə münasibətlərinin mürəkkəbləşməsinə səbəb oldu.

Şeybanilər dövləti ilə ziddiyət əsasən Xorasan vilayəti ilə əlaqədər idi. Səfəvilərin

İran feodallarına qarşı başlarının qarışmasından istifadə edən Şeybani xan Xorasanı

tutur və hətta İsmayıla tabe olmaq tələbini irəli sürmüşdü. Şeybani xan hədə ilə

bildirmişdi ki, əks halda “mən İran və Azərbaycan sərhədlərinə qoşun çəkərəm, bu

ölkələri işğal edəndən sonra Ərəb İraqına və Hicaza gedərəm”. Bu səbəbdən Şah I

İsmayıl Xorasana doğru hərəkətə başlayır. Şeybani xan əsas qüvvələri ilə birləşmək

üçün Heratdan Mərvə qoşun toplamağa gedir. Qızılbaşlar Mərv qalasını mühasirəyə

aldılar. Şah I İsmayıl Şeybani xanın qoşununu qaladan çıxarıb döyüşü səhrada

keçirmək üçün taktiki tədbirlər keçirtdi. O, əsas qüvvə ilə Mərvdən uzaqlaşıb

Mahmudi kəndi yaxınlığında dayandı. Şeybani xan şah İsmayılın Azərbaycana

qayıtdığını zənn edərək Mərvdən çıxdı. 1510-cu il dekabrın 2-də burada özbəklərlə

150

döyüş oldu və Şah İsmayıl qələbə çalaraq hətta Şeybani xanı döyüşdə öldürülür.

Beləliklə Şah İsmayıl Mərv, Bəlx və Herat şəhərləri daxil olmaqla Xorasanı ələ

keçirir. Amu-Dəryaya (Orta Asiyada çay) qədər bütün ərazilər səfəvilərin

hakimiyyəti altına keçdi.

Səfəvilərin qüdrətinin artması Osmanlı Türkiyəsini çox narahat edirdi. Sultan II

Bəyazid 1504-cü ildə Səfəviləri tanımalı olsa da, Osmanlı feodalları Azərbaycanı və

qonşu ölkələri ələ keçirmək iddialarından yan keçmirdilər. Şah İsmayıl Türkiyə ilə

toqquşmanın labüd olduğunu hiss edirdi və mübarizə üçün müttəfiq axtarırdı. 1505-ci

ildə Səfəvilər Osmanlı imperiyasına qarşı birgə mübarizə aparmaq üçün Venesiya ilə

danışıqlar aparırılar. Lakin Avropa dövlətlərindən kömək almaq cəhdləri nəticə

vermədi. Sultan II Bəyazidin oğlu Sultan Səlim hakimiyyətə gəldikdən sonra (1512)

səfəvilərlə düşmənçiliyə başladı. 1512-ci ildə Şah I İsmayılın qoşunu Kiçik Asiyada

Qarahisar və Malatya şəhərlərinə yiyələndi. Sərkərdə Məhəmməd xan Ustaclı

Diyarbəkir şəhərini tutdu və buradan Şah I İsmayılın göstərişi ilə Sultan I Səlimə

təhqiramiz məktub yazdı. Sultan I Səlim Səfəvilərlə döyüşə girməzdən qabaq

Macarıstan və Venesiya ilə müqavilə bağladı, öncədən Şeybanilər tərəfindən yardım

vədini aldı. Onun əmrilə Osmanlı imperiyasının hər tərəfindən qoşun toplandı. Sultan

qoşunun döyüş ruhunu qaldırmaq üçün yeniçərlərə məvacib payladı. 140 min nəfərlik

osmanlı qoşunu döyüşə hazır vəziyyətə gətirildi.

Sultanın qoşunu 1514-cü ilin yayında Osmanlı-qızılbaş sərhəddi ilə axan Çaysu

çayını keçib Ərzincana daxil oldu. Şah I İsmayıl döyüşü yubatmağa çalışırdı. O,

osmanlı ordusunu qarşıdakı qışda çətin vəziyyətə salmaq məqsədilə əhalini köçürərək

ərzaq və yem ehtiyatlarını məhv edilməsinə, su mənbələrini yararsız hala salınaraq

"yandırılmış torpaq" taktikası həyata keçirilməsinə göstəriş verdi.

Nəhayət, 1514-cü il avqustun 23-də Çaldıran düzündə (Maku yaxınlığı) döyüş baş

verdi. Fars mənbələrinə görə hələ döyüşdən əvvəl hərbi şurada qızılbaşlar düşmən

üzərinə gecə hücuma keçməyi İsmayıla təklif etdilər. Onların fikrinə görə, gecə atəşi

qızılbaş süvarilərini silah və atəş topundan xilas edər. Ancaq Şah İsmayıl etiraz

edərək dedi: “Mən karvan basan quldur deyiləm, qoy allahın məsləhət bildiyi kimi

olsun”.

151

Osmanlı tarixçisi İdris Bidlisinin verdiyi ən dolğun məlumata görə, Osmanlı

ordusunda 100 min, qızılbaşlarda isə 40 min nəfər döyüşçü olmuşdur. Sultan I Səlim

yalnız ordusunun sayına görə deyil, həm də Avropa tipli hərbi təşkilatı ilə də

İsmayıldan üstün idi, osmanlılarda qızılbaşlarda olmayan böyük topxana vardı. Məhz

bu amil osmanlıların qələbəsində böyük rol oynadı. Nəticədə bu qanlı döyüş türklərin

qələbəsi ilə başa çatdı. Şah I İsmayıl Osmanlı ordusunda özünün bahadır gücü və

igidliyi ilə məşhur olan Əli bəy Malcuqoğlu ilə təkbətək döyüşdə türk sərkərdəsini

qılınc zərbəsilə məğlub etdi. Döyüşdə Qızılbaşların məhşur sərkərdələri Məhəmməd

xan Ustaclı, Hüseyn bəy Lələn, Sarı Pirə Ustaclı, Xadim bəy Hülafə həlak oldular.

Döyüşdə Şah I İsmayıl yaralanır və döyüş həlqəsini qıraraq olkənin içərilərinə

çəkilir. Bundan sonra Sultan Səlim Şah İsmayılı təqib edərək Xoy, Mərənd və Təbrizi

ələ keçirir. Lakin türklər müharibəni davam etdirmək iqtidarında deyildilər. Qışın

yaxınlaşması, ərzaq qıtlığı və qızılbaş döyüşçülərinin vətən torpağı uğrunda misilsiz

igidliyi Sultan Səlimin Azərbaycanı tezliklə tərk etməsinə səbəb oldu. O, gedərkən

Təbrizin ən yaxşı ustalarını da ozü ilə apraır. Çaldıran döyüşünün nəticəsi olaraq

Türkiyə Ərzurum şəhəri ilə birlikdə Qərbi Anadolu və Şimali Mesopotomiyaya

yiyələndilər.

Çaldıran döyüşü tarixə ən qanlı qardaş qırğını kimi düşmüşdür. Sultan I Səlim

üçün böyük zəfər sayılan Çaldıran vuruşu, əslində Türk dünyasının ümumi faciəsi,

qərb dünyası diplomatiyasının isə strateji qələbəsi idi.

Çaldıran döyüşündəki məğlubiyyət Səfəvilərin qüdrətinin zəifləməsinə səbəb

oldu. 1514-cü ildə başlanan Səfəvi-Türkiyə müharibələri isə fasilələrlə 100-ilə qədər

davam etmişdi.

Çaldıran döyüşündən sonra I Şah İsmayılın odlu silah almaq istədiyi Portuqaliya

onun ümidlərini doğrultmadı. Əksinə, Şah İsmayılın xeyirxah münasibətindən

istifadə edən Portuqaliya İran körfəzində möhkəmlənməyə başladı. Portuqallar 1515-

ci ildə Hörmüz limanını ələ keçirərək Səfəvilərin Hind okeanına çıxış yolunu

bağladılar.

Osmanlılarla müharibə dayandıqdan sonra, Səfəvilər dövlət daxilində öz

hakimiyyətlərini möhkəmlətməyə çalışırdılar. Şirvanşahlar Şah I İsmayıla tabe

152

olmaqdan boyun qaçırsalarda Şirvanşah hökmdarı II İbrahim (1502-1524) 1517-ci

ildə Səfəvilərdən asılılığı qəbul edir. Bununla yanaşı, Şah İsmayıl Şirvanşahlarla sülh

münasibətlərinə meyil edir və qızı Pərixan xanımı Şirvanşah II İbrahimin oğlu Xəlil

(II Xəlilullah) ilə nişanlayır. Bu münasibətlər sonralar da müsbət istiqamətdə inkişaf

etmişdi.

1517-ci ildə Səfəvilər Gürcüstana yürüş edərək oranı asılı vəziyyətə saldılar. Az

bir müddət sonra Şəki də yenidən Səfəvilərin hakimiyyəti ilə barışır.

I Şah Təhmasibin dövründə Səfəvilər dövlətinin vəziyyəti. 1524-cü ildə Şah

İsmayıl 37 yaşında qəflətən vəfat edir və hakimiyytə onun oğlu on yaşlı Təhmasib

(1524-1576) keçir. Tərbiyəçisi isə (lələsi) Div Sultan Rumlu olmuşdur. Onun

hakimiyyəti dövründə Azərbaycan torpaqlarının tam mərkəzləşdirilməsi başa çatır.

On ilə qədər ustaclı, təkəli və şamlı əmirlərinin başçılığı ilə dövlət idarə olunsada Şah

Təhmasib 1534-cü ildən dövləti özü idarə etməyə başladı.

Sultan I Süleyman Qanuninin (1520-1566) dövründə Səfəvi-Osmanlı münasibətləri

yenidən kəskinləşir. Belə ki, 1534, 1535-ci illərdə osmanlı ordusu Azərbaycan

ərazisinə daxil olmuş və Təbriz şəhərində möhkəmləndilər. Lakin, Şah I Təhmasibin

tətbiq etdiyi əks hücumlar, həmçinin “yandırılmış torpaq taktikası” nəticəsində

Osmanlılar da ərzaq çatışmazlığının yaranması və qışın sərt keçməsi nəticəsində hər

dəfə şəhəri tərk etmək məcburiyyətində qalmışdılar.

Bu dövrdə Şirvanda daxili ziddiyyətlər kəskinləşdi. II Xəlilullahın (1524-1535)

ölümündən sonra Şirvanı daxili çəkişmələr bürüdü. Bundan istifadə edən I Təhmasib

Şirvanı işğal etmək məqsədilə 1538-ci ilin yayında qardaşı Əlqas Mirzənin başçılığı

ilə 20 minlik qoşın göndərir. Şirvan alınaraq Səfəvilərin əyalətinə çevrilir. Əlqas

Mirzə Şirvana bəylərbəyi təyin dilir. Beləliklə Azərbaycanın həm cənubu, həm də

şimali bir dövlətin tərkibinə daxil olur. Bu isə ölkənin həm iqtisadi,həm də mədəni

hayatına müsbət təsir edir. I Təhmasib 1540-cı ildə Bakını, 1541-ci ildə Tiflisi tutur.

1547-ci ildə Əlqas Mirzə özünü müstəqil hökmdar elan etməyi qərara alaraq

qardaşına qarşı qiyam qaldırır. Bu qiyamda Əlqas Mirzəyə Krım xanı da kömək

edirdi. Lakin o, məğlub olaraq Türkiyəyə qaçır. Şahın oğlu İsmayıl Mirzə (II İsmayıl)

Şamaxıya bəylərbəyi təyin edilir. Onun dövründə və onu əvəz edən Abdulla xanın

153

dövründə Şirvanda baş verən bütün qiyamlar yatırıldı və Səfəvilərin hakimiyyəti

burada daha da gücləndi.

1548-ci ildə Osmanlıların Azərbaycan ərazisinə üçüncü yürüşü baş verir və

Təbriz şəhəri yenə də əsas hədəf olur. Lakin, bu dəfə də osmanlı qoşunu bir müddət

sonra ölkəni tərk edir.

1551-ci ildə Şah I Təhmasib Şəkiyə tərəf hücum edir. Bu vaxt Şəki hakimi

Dərviş Məhəmməd Gələrsən-Görərsən qalasında möhkəmlənir. Qeyri bərabər döyüş

Səfəvilərin qələbəsi ilə başa çatır. Beləliklə, Şah I Təhmasib Şəkinin müstəqilliyinə

son qoymaqla Azərbaycan torpaqlarının vahid halda birləşdirilməsi prosesini başa

çatdırır.

1554-cü ildə yenidən Sultan Süleyman Azərbaycana dördüncü dəfə hücum

edərək Naxçıvanı və başqa əraziləri viran etdi. Lakin digər ərazilərdə uğursuzluqla

üzləşən Sultan danışıqlara girir və 1555-ci il mayın 29-da Amasiyada sülh

müqaviləsi bağlanılır. Bu sülhə görə Qərbi Gürcüstan, Qərbi Ermənistan Türkiyənin,

Gürcüstanın Şərq vilayətləri və indiki Ermənistan Səfəvilərin ixtiyarına keçdi. 1555-

ci ildə, osmanlılarla sülh müqaviləsi bağlanmasından sonra şah Təhmasib dövlətin

paytaxtını Təbrizdən Qəzvinə köçürdü. Bu tədbirin əsas səbəbi Təbrizin hər dəfə

Osmanlı işğalına məruz qalması idi.

Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin süqutu. Osmanlı imperiyasının

Azərbaycanı zəbt etməsi. XVI əsrin 70-ci illərindən Türk istilalarının yeni dövrü

başlayır. Şah I Təhmasibin ölümündən sonra (1576) onun oğulları arasında

hakimiyyət uğrunda mübarizə başlayır. Bu mübarizədə şah II İsmayıl (1576-1578)

qalib gələrək hakimiyyətə keçsədə, saray çevrilişləri nəticəsində 2 il sonra öldürülür.

Onun böyük qardaşı Məhəmməd Xudabəndə (1578-1587) dövründə Səfəvilər dövləti

daha da zəiflədi. Dövlət xəzinəsi demək olardı ki, boşaldılmışdı. Salnaməçi İsgəndər

bəy Münşi yazırdı: "Divanın yüksək vəzifəli şəxsləri qarşısında qazanc qapıları açıldı

və rüşvətxorluq artdı".

Dövlətin zəifliyindən istifadə edən Osmanlı sultanı III Murad (1574-1595) yeni

işğalçılıq müharibəsinə başladı. O, vassalı olan Krım xanı II Məhəmməd Gəraydan

(1577-1584) qızılbaşlara qarşı müharibədə iştirak etməyi tələb etdi. 1578-ci il

154

avqustun 9-da Çıldır gölünün (Qars vilayətinin şimal-şərqi) yaxınlığındakı ilk

döyüşdə qüvvələr nisbəti və qızılbaş əmirləri arasında birliyin olmaması səfəvilərin

məğlubiyyəti nəticələni. Bundan sonra türklər Gəncəni tutaraq Şirvana doğru

hücuma başladılar. Şirvan bəylərbəyi Araz xan buranı başsız qoyaraq qaçır.

Osmanlılar Şəki, Ərəş, Şamaxı, Qəbələ, Bakı, Şabran, Mahmudabad və Salyan

şəhərlərini asanlıqla tutdular. Lakin türklər bu dəfə də Azərbaycanda çox qala

bilmədilər. Qışın gəlməsilə onlar Ərzincana tərəf çəkilirlər. Bu hadisədən bir qədər

sonra Səfəvilər 1578-ci ildə Alazan çayı sahilindəki döyüşdə osmanlılar üzərində,

həmin ilin noyabırında isə Abdulla xanın oğlu Həmzə Mirzənin başçılığı altında

Mollahəsən adlı yerdə (Ağsu çayı sahilində) Osman paşanın (Şirvanın Osmanlı

hakimi) köməyinə gəlmiş Krım xanı Adil Gərayın ordusunu darmadağın etdilər.

1583-cü ildə Səfəvilər Şirvan ərazisində Niyazabad adlı yerdə Osmanlılar üzərində

qalib gəlsələr də, lakin həmin ildə Samur çayı sahilində tarixdə “Məşəl savaşı”

adlandırılan döyüşdə məğlub oldular. 1585-ci ildə Sufiyan ətrafında olan döyüşdə də

qüvvələr bərabər olmadığı üçün qızılbaşlar məğlub oldu.

1586-1589-cu illərdə təqribən bütün Azərbaycan III Sultan Muradın ordusu

tərəfindən tədricən ələ keçirildi. Bu dövrlərdə Osmanlı-Krım ordusunun törətdiyi

hərbi əməliyyatlar, qarətlər nəticəsində Azərbaycanın iqtisadiyyatına olduqca mənfi

təsir göstərirdi, bölgələr viran qaldı.

Belə bir vaxtda daxili feodal əyanları arasında çəkişmələr yenidən güclənir.

1587-ci ildə Məhəmməd Xudabəndə vəfat etdikdən sonra əyanlar Şah I Abbası

hakimiyyətə (1587-1629) gətirirlər. Bu dövrdə osmanlı ordusu dəfələrlə Azərbaycana

yürüşlər etmişdilər. Şah I Abbas yerdə qalan əraziləri əldə saxlamaq üçün sülhün ağır

şərtlərini qəbul etməli oldu. Nəhayət, 1590-cı ildə iki dövlət arasında İstanbulda sülh

müqaviləsi imzalanır. Bu müqavilə Azərbaycanı Səfəvi və Türkiyə dövlətləri

arasında bölüşdürür. 1590-cı il İstanbul sülhünün şərtlərinə əsasən Azərbaycan

(Qaradağ, Ərdəbil və Talış vilayətləri istisna olunmaqla), Cənubi Qafqaz əraziləri və

İranın bəzi qərb vilayətləri Osmanlı imperiyasının tərkibinə daxil edildi.

Osmanlı hakimiyyət orqanları zəbt olunmuş ərazilərdə yeni inzibati idarə

vahidləri yaratdılar, vilayətlərə hakimlər təyin etdilər. Şirvan, Şamaxı və Dərbənd

155

vilayətlərinə bölündü. Şamaxı vilayəti 16 sancaqlıqdan ibarət idi: Şamaxı, Lahıc,

Ağdaş, Qəbələ, Salyan, Zərdab, Şəki, Bakı, Sədru, Qara Ulus, Diku, Siryan (Sirhan),

Osmani, Xudavərd, Mahmudabad, Ərəş; Dərbənd vilayəti isə 8 sancaqlığa ayrılmışdı:

Dərbənd, Şabran, Axtı, Quba, Müskir (Müşkür), Kürə, Çıraq, Rustov.

1593-cü ildən etibarən Səfəvi dövlətinin tərkibində qalmış bütün Azərbaycan

əraziləri vahid bəylərbəyilikdə birləşdirilmişdi. Fərhad xan Qaramanlı və Zülfüqar

xan Qaramanlı Səfəvi Azərbaycanını növbə ilə idarə edirdilər.

XVII əsrin birinci yarısında Osmanlı-Səfəvi müharibələri və Azərbaycan.

Hakimiyyətə gəldiyi ilk gündən Şah I Abbas (1587-1529) Səfəvilərin əvvəlki

qüdrətini qaytarmağa çalışırdı. Şah I Abbas Səfəvilərin itirilmiş ərazilərini geri

qaytarmaq və mərkəzi hakimiyyəti gücləndirmək məqsədi ilə hərbi və inzibati

islahatlar keçirdi. Şahın həyata keçirdiyi ilk tədbirlərdən biri dövlətin maliyyə

vəziyyətini yaxşılaşdırmaqdan ibarət oldu. Bu məqsədlə o, yüksək vəzifəli bütün

şəxslərdən peşkəş adı altında xəzinəyə müəyyən məbləğ verilməsini tələb etdi. 

Qızılbaşların təkbaşına silah  

gəzdirmək hüquqları  ləğv edildi. Başqa tayfalara da qoşuna daxil  

olmaq hüququ verildi. Şah tərəfindən qoşun tayfa müxtəlifliyi  

prinsipi  əsasında təşkil edildi. Qızılbaşlar-

 Qulamlar, Tüfəngçilər,  Artilleriya (topçular) adlı müxtəlif dərəcəli qoşun

növləri  yaradıldı.

Şah I Abbas dövlətin paytaxtını 1598-ci ildə İsfahana köçürdü. Bu isə İran

əyanlarının sarayda və dövlət aparatında nüfuzunun qüvvətlənməsinə səbəb oldu.

Hakim sülalənin dövlət idarəçiliyində Azərbaycan etnik ünsüründən İran ünsürünə

meylini əsasən başa çatdıran mühüm siyasi addım həyata keçirilir. Paytaxtın

köçürülməsi zamanı Qarabağadan, Qəzvindən Azərbaycan türkləri köçüb  

gəldi. Burada onlar üçün və  Şah Abbasın  şərəfinə  “Abbasabad”  adlı xüsusui

məhəllə salındı. Şah I Abbas 1599-cu ildə Şeybaniləri məğlub edərək Xorasanı

yenidən Səfəvi dövlətinin tərkibinə qaytardı.

XVII əsrin başlanğıcında Azərbaycanda Osmanlı hakimiyyəti zəiflədi. Yerli

feodallar Səfəvi dövlətinə Osmanlı işğalından özlərinin xilaskarı kimi baxırdılar. Bu

156

zaman Azərbaycanda Osmanlı ağalığına qarşı başlanan üsyanlardan istifadə edən Şah

I Abbas 1603-cü il sentyabrın 14-də Azərbaycana yürüşə başladı. Hərbi əməliyyatlar

fasilələrlə 1639-cu ilə qədər davam etmişdir. 1603-cü ilin yayında Şah Ababs 15

minlik qoşunla Təbrizə tərəf hərəkətə başlayır.Təbrizdən bir qədər aralı Sufiyan

adlanan yerdə baş verən döyüşdə Şah Abbas Osmanlılar üzərində ilk qələbəsini əldə

edərək Təbrizi onlardan təmizləyir. 1603-cü ilin payızında Şah Abbasın qoşunları

Naxçıvan və Culfanı, 1604-cü il iyunun 8-də İrəvan qalasını ələ keçirir. O, bu

yerlərin əhalisini İsfahana köçürür. Bununla onun məsədi osmanlılara qarşı

Səfəvilərin ənənəvi "yandırılmış torpaq" taktikasını tətbiq etməklə türkələri ərzaq

təminatından məhrum etmək idi. Köçürmənin digər səbəbi Səfəvi şahının İranın

daxili vilayətlərinin məhsuldar qüvvələrini inkişaf etdirmək və dünya tranzit

ticarətinin əsas yolunu Səfəvi dövlətinin cənubuna köçürmək niyyəti idi. Belə ki,

Culfadan Avropaya gedən karvan yolu Osmanlı Türkiyəsindən keçirdi. Şah Abbas

Şərq-Qərb ipək ticarət yolunu Cənuba - Fars körfəzi limanlarına keçirmək qərarına

gəlmişdi.

1606-cı iln qışında Səfəvi qoşunları Qarabağ, Gəncə, və Tiflisi işğal etmək üçün

yürüşə başlayır. İki aylıq mühasirədən sonra Gəncəyə daxil olaraq oranı talan edirlər.

Hətta Şah I Abbasın əmri ilə şəhər əhalisi 1606-cı ilində Gəncə çayının sol sahilinə

köçürülür. Az sonra Tiflis işğal olunur. Bakı və Dərbənddə isə əhali türk qarnizonuna

qarşı üsyan qaldıraraq onları qovdular. İran qoşunıları (1607-ci il) Şamaxını da ələ

keçirərək 2000-dən arrıq türk qoşununu məhv etdilər. Səfəvilərlə Türkiyə arasında

baş verən 4 illik müharibə (1603-1607) nəticəsində Azərbaycanın bütün ərazisi və

qismən Dağıstan Şah Abbasın hakimiyyəti altına düşdü. Nəhayət 1612-ci ildə iki

dövlət arasında Sərab sülh (II İstanbul) müqaviləsi bağlandı və 1555-cil il Amasiya

sülhünün şərtləri bərpa edildi. Bununla yanaşı Osmanlı tərəfı bir sıra yeni şərtlər də

irəli sürdü. Belə ki, Səfəvi sarayı osmanlılara ildə 200 tay ipək verməyi öhdəsinə

götürdü. Osmanlıların vacib şərtlərindən biri də o idi ki, "rusların bu yerlərə

yürüşlərinin qarşısını almaq məqsədilə onlar tərəfındən tikilmiş Terek (Tarku)

qalasının dağıdılması barədə sultanın fərmanı olarsa, onda Şah bu işə maneçilik

törətməsin". Belə bir şərti irəli sürən Osmanlı dövləti Səfəvilərlə Rusiya arasında

157

mümkün ittifaqın yaranmasına mane olmağa çalışırdı. Lakin bu müqavilənin şərtləri

uzunmüddətli olmadı. Şah I Abbas böyük ordu ilə Azərbaycanın şimal vilayətlərinə

və Gürcüstana 1613-cü ilin oktyabrında təşkil etdiyi yürüş uğurla başa çatdı.

Səfəvilərlə Osmanlı qoşunu arasında 1618-ci il sentyabrın 10-da Sərab vilayətində

Sınıq körpü adlı yerdə baş verən döyüşdə Osmanlılar məğlub olduqdan sonra Xəlil

paşa geri çəkilib sülh danışıqlarına başladı. 1618-ci il sentyabrın 26-da Mərənddə

Xəlil paşa ilə Şah I Abbas arasında Mərənd sülh müqaviləsi imzalandı. Bu sülhün

1618-ci il Sərab sülhündən əsas fərqi Səfəvilərin ildə verəcəyi 200 tay ipək bacın 100

taya endirilməsi idi.

Şah I Abbasın xarici siyasətində əsas məsələlərdən biri də İran körfəzində

Portuqaliyanın ağalığına son qoymaq idi. Çünki, Hörmüz limanı körfəzdə üç mühüm

strateji məntəqədən biri olmaqla sahibinə İran körfəzi vasitəsilə Hind okeanı və

Qırmızı dənizə çıxışı təmin etmək və bununlada Cənub-Şərqi Asiya ticarətinə nəzarət

etmək imkanı verirdi. Şah I Abbasın portuqallara qarşı mübarizədə İspaniyadan

kömək almaq cəhdi baş tutmadığından o, portuqal və Hollandların rəqibi olan

İngiltərənin “Ost-Hind” şirkəti ilə 1621-ci ildə müqavilə bağladı. Müqavilənin

şərtlərinə görə şirkətin donanması Hörmüzdün geri alınmasında Səfəvilərə yardım

göstərməli, əvəzində Hörmüzdə əldə olunacaq gömrük rüsumu Səfəvi və İngiltərə

dövlətləri arasında yarı bölünməli və həmin limana gətirilən ingilis mallarından heç

bir gömrük rüsumu alınmamalı idi. 1622-ci ildə ingilislərin köməyi ilə körfəzin əsas

məntəqələri olan Hörmüz və Kiş adaları portuqallardan geri alındı. Şah I Abbas bu

münasibətlə “Ost-Hind” şirkətinə ticarət imtiyazları ilə bərabər Bəndər Abbas

limanında iki ticarət faktoriyası yaratmağa icazə verdi. Ancaq ingilislər burada bina

tikə bilməzdilər. Şah I Abbas İran körfəzində İngiltərənin nüfuzunun güclənməsinin

qarşısını almaq üçün Portuqaliya və Hollandiya ilə müqavilələr bağladı. 1625-ci il

müqaviləsi ilə portuqallar müəyyən ticarət imtiyazı əvəzində, körfəzdəki bütün

keçmiş müstəmləkələrinin Səfəvilər dövlətinə məxsusuluğunu təsdiq etdilər. 1623-cü

il noyabrın 21-də Hollandiya ilə bağlanan müqavilə ilə bu ölkənin tacirlərinə sərbəst

ticarət hüququ verilmişdi.

158

Şah I Abbasın apardığı mübarizə bütün Azərbaycan, Axalsık daxil olmaqla

Şərqi Gürcüstan və İraqi Ərəbin Səfəvilərin hakimiyyəti altına düşməsi ilə

nəticələndi. Şah I Abbas özünə arxa yaratmaq məqsədilə Azərbaycanın şimal

bölgələrinə yarım köçəri tayfaları köçürürdü. Məsələn, Muğanda çoxlu Şahsevən

ailəsi yerləşdirilmişdi.Türk soylu Padarların İranadan Azərbaycana köçürülməsidə

həmin dövrə təsadüf edir. Onlar Şamaxı Şəki və Dəvəçi rayonlarında indi də

yaşayırlar.

Türkiyə işğalçılarının Azərbaycandan qovulması yalnız Şah Abbasın hərbi

əməliyyətlarının nəticəsi deyil, eyni zamanda yerli əhalinin onlara qarşı azadlıq

mübarizəsinin genişlənməsinin də böyük rolu olmuşdur.

1601-ci ildə Qubada,1602-1603 illərdə Şirvanda, Qarabağda bir sıra xalq

çıxışları olmuşdu. Hətta Türkiyənin özündə də kəndli çıxışları baş vermişdi.

Bunlardan biri Cəlalilər hərəkatı idi. Bu hərəkat Türkiyədə XVI-cı əsrin 90-cı

illərində başlamış və sonralar Azərbaycan ərazilərinədə yayılmışdı. Cəlalilərin ayrı-

ayrı dəstələri, onlara qoşulmuş şəhər və kənd yoxsulları yerli feodallar üzərinə hücum

edərək onların var dövlətlərini ələ keçiridilər. Müxtəlif tayfalar içərisindən çıxmış

Cəlalili dəstə başçılarından biri Koroğlu idi. Xalq rəvaətinə görə Səlmas

yaxınlığındakı xaraba qala Koroğlu tərəfindən tikilmişdir. Koroğlunun silahdaşları

Dəli Həsən, Giziroğlu Mustafa bəy, Kosa Səfər, Tanritanımaz, Abaza Paşa idilər.

Koroğlunun tarixi şəxsiyyət olması haqqında o dövrdə yaşamış Əylisli Zəkəriyyənin

“Qeydlərində”, türk səyyahı Övliya Çələbiyyənin “Səyahətnaməsində” və başqa

əsrlərdə məlumatlar verilir.

1629-cu ildə Şah I Abbasın ölümündən sonra nəvəsi Səfinin (1629-1642)

hakimiyyətə keçməsindən istifadə edən IV Murad 1629-cu ildə Səfəvilərə qarşı hərbi

əməliyyatlara yenidən başladı. Şah I Abasın nəvəsi I Səfinin dövründə (1629-1642)

müharibə hər iki tərəfdən tez-tez davam etdirilirdi. Nəhayət, 1639-cu ilin mayın 17-

də Qəsri-Şirində Türkiyə-Səfəvi sülh müqaviləsi imzalandı. Sazişə görə, Osmanlı-

Səfəvi müharibəsinə son qoyuldu. İraqi Ərəb osmanlılarda, Zəncir qalasından

şərqdəki torpaqlar Səfəvilərdə qalırdı. Səfəvilər Van və Qars qalalarına, həmçinin

Axalsıka hücum etməyəcəklərinə dair təminat verirdilər.

159

Bundan sonra bir müddət nisbi sakitlik yaranır. Təsərrüffatda, şəhərlərin həyatında

dirçəliş meydana gəlir, bir sıra şəhərlər bərpa olunurlar. Azərbaycan ərazisinin

inzibati bölgüsü yaradılır və 4 bəylərbəyliyinə bölünür. Bunlar Təbriz, Çuxur-Sədd

(indiki Ermənistan), Qarabağ və Şirvan bəylərbəylikləri idilər. Bu vilayətləri İsfahan

şah sarayının sərəncamı ilə təyin olunan bəylərbəyilər idarə edirdilər. Bəylərbəyiliyə

tabe olunmuş vilayətlərin hakimləri qolbəyi adlanırdı, daha kiçik inzibati vahidlərin

hakimləri sultan sultan titulunu daşıyırdı.

XVII əsrin ikinci yarısında Xəzərsahili bölgələrə Don kazaklarının yürüşləri baş

vermişdir. Onlardan 1668-ci ilin yayında Stepan Razinin başçılığı ilə Azərbaycan

ərazisinə təşkil edilmiş kazak yürüşləri xüsusilə qeyd olunmalıdır. Bu yürüş zamanı

kazaklar Dərbənddə sahilə çıxdılar, Niyazabadı, Şabranı qarət və talan etdilər. Lakin

onların Bakıya yürüşü uğursuzluqla nəticələndi. Stepan Razin güclü müqavimətdən

ehtiyat edərək şəhəri təcili surətdə tərk etməli oldu.

XVIII əsrin birinci yarısında Səfəvi dövlətinin tənəzzülü və Azərbaycanın

Xəzərboyu əyalətlərinin Rusiya tərəfindən işğalı. XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvi

dövləti dərin iqtisadi və siyasi tənəzzül dövrü keçirirdi. Mərkəzi hakimiyyətin

zəiflədiyi bir dövrdə hakim feodallar arasında mərkəzə tabe olmamaq əhvali-

ruhiyyəsi hiss olunurdu. Təbrizdə, Şirvanda, Carda şah üsuli-idarəsinə və yerli

feodallar əleyhinə üsyanlar baş verdi.

Səfəvi dövlətinin ağır günlərində Şah Sultan Hüseyn (1694-1722) Rus

dövlətindən kömək almaq məqsədlə 1713-cü ildə "dostluq və ticarət müqaviləsi"

bağlamaq üçün Fəzlulla bəyi Peterburqa göndərdi. Şahın bu müraciəti I Pyotrun

Şərqdə bağlı işğalçılıq siyasətinin reallaşması dövrünə təsadüf edir. Belə ki, O, Xəzər

dənizini Rusiyanın daxili dənizinə çevirməklə Xəzər-Volqa yolu ilə Şərq ölkələri ilə

ticarət etmək, Şərqlə Qərb ticarətində Rusiyanın vasitəçiliyinə nail olmağa çalışırdı.

Xəzər sahili vilayətləri ələ keçirmək, gələcəkdə cənub ölkələrinə ekspansiya

siyasətini həyata keçirmək üçün Dərbənd, Bakı, Şamaxı, Rəst kimi şəhərləri ələ

keçirmək niyyətində idi. Rus dövləti Azərbaycana ucuz xammal mənbəyi və

əmtəələrin əlverişli satış bazarı kimi yanaşır, digər dövlətlərin Azərbaycana ticarət

müdaxiləsinə əngəl törədirdi.

160

Qəti addım atmazdan əvvəl I Pyotr Xəzərboyu əyalətlərin sakinləri arasında

yürüşün səbəbini doğrultmaq məqsədilə "Manifest" çap edib, xüsusilə rus ordusu

hərəkət edəcək istiqamətdə yerləşən şəhər və kəndlərə göndərdi. “Manifest” də

yürüşün əsil səbəbi, mahiyyəti ört-basdır edilir və göstərilir ki, rus ordusunun bu

yürüşdə məqsədi Şirvan üsyanı zamanı Şamaxıda qətl və qarətə məruz qalmış rus

tacirlərinin intiqamını almaq, habelə Rusiya dövlətinin dostu olan İran şahına qarşı

qalxan üsyançılara, xüsusilə Hacı Davuda və Surxay xana (Şirvandakı qiyamçılara

rəhbərlik edirdilər) cəza verməkdən ibarətdir. I Pyotr "Manifest‖ində həmçinin yerli

əhaliyə əmin-amanlıq da vəd edirdi. "Manifest" Azərbaycan dilində də çap

olunmuşdu. Nəhayət, 1722-ci ilin iyulun 18-də I Pyotr 274 gəmidən ibarət böyük bir

donanma ilə Həştərxandan yürüşə başladı. Rus qoşunalrı həm quru, həm də dəniz

yolu ilə hərəkət edirdilər. Həmin il avqustun 15-də rus qoşınları Dərbəndə

yaxınlaşdılar. Şəhərin naibi İmamqulu şəhərin açarını I Pyotra təqdim edir və rus

qoşunları Dərbəndə daxil olurlar. Lakin, Rusiyaya İsvec tərəfindən yenidən müharibə

təhlükəsi yarandığından I Pyotr tezliklə geri qayıdır. Onun göstərişi ilə 1723-cü ilin

iyulun 12-də Bakı şəhəri də tutulur. Bakının alınması münasibətilə I Pyotrun göstərişi

ilə Peterburqda yaylım atəşi də açılır.

1723-cü il sentyabrın 12-də Şah II Təhmasibin (1722-1732) onu səlahiyyətlərdən

məhrum etməsindən xəbəri olmayan elçisi İsmayıl bəy İran şahından heç bir icazə

almadan Peterburqda Rusiya ilə müqavilə imzaladı. Nəticədə Dərbənddən Gilana

qədər olan torpaqları, habelə Şamaxı, Mazandaran və Astrabad Rusiyaya güzəştə

gedildi. Bunun əvəzində gələcəkdə İrana müdaxilə edən əfqanlara qarşı mübarizədə

(İran türkiyəni bu yerlərə buraxmasın) İranlılara kömək etməyi öhdəsinə götürdü.

Şərqdə öz müstəmləkə siyasətini həyata keçirməyə çalışan İngiltərə və Fransa

Rusiyanın Qafqazdakı nüfuzunun güclənməsinə hər vasitə ilə mane olurdular.

Bakının tutulmasından istifadə edərək bu ölkələr Osmanlı imperiyasını Rusiyaya

qarşı müharibəyə qızışdırırdılar.

1723-cü ilin yazında Ərzurum paşası böyük ordu ilə Gürcüstana daxil olur.

Onlar Tiflisi tuduqdan sonra Gəncə tərəfə hərəkət etdilər. Osmanlıların Qafqaza

yürüşü Türkiyə ilə Rusiya arasında ziddiyətləri dahada kəskinləşdirdi. Lakin, İsveclə

161

müharibəni təzə qurtarmış Rusiya yeni müharibəyə hazır olmadığından sülh

bağlamağı lazım bilir. Nəticədə 1724-cü il iyulun 12-də İstanbulda iki dövlət arasında

sülh müqaviləsi imzalandı. Həmin müqaviləyə əsasən Türkiyə tərəfı Xəzərboyu

əyalətlərin Rusiyaya güzəşt edilməsini qəbul etdi. Rusiya tərəfı isə öz növbəsində

Türkiyə tərəfindən Qərbi Qafqazın və Cənubi Azərbaycanın iğalına etiraz

etməyəcəyini bildirdi. Bu müqaviləyə əsasən Şirvan Türkiyənin himayəsi altında

yarımmüstəqil xanlıq elan olunurdu. Hacı Davud Türkiyə tərəfındən Şirvan xanı

təsdiq edildi.

1724-cü il İstanbul müqaviləsindən sonra təşkil edilmiş Osmanlı hücumu

nəticəsində Azərbaycanın böyük bir ərazisi Türkiyə tərəfındən zəbt edildi.

Azərbaycanın Xəzərboyu əyalətləri isə Rusiya dövlətinin hakimiyyətində qaldı. Rus

dövləti Xəzərboyu əyalətlərdən həm iqtisadi, həm də strateji məqsədlə istifadə etmək

üçün xüsusi tədbirlər hazırlamışdı. Çar hökuməti Xəzəryanı bölgələrdə özünə sosial

dayaq yaratmaq məqsədi ilə - bu ərazilərə xristian əhalisini, xüsusilə erməniləri

köçürməyə çalışırdı. Ermənilər I Pyotra müraciətlə "yeni əldə olunmuş torpaqlarda",

xüsusilə Bakıda onlar üçün yer ayırmağı xahiş etmişdilər. Ermənilərin bu müraciəti

onsuz da bu yerlərdə o, ilk növbədə xristianları, xüsusilə ticarət aləmində fəallıq

göstərən erməniləri görmək istəyən I Pyotrun ürəyindən oldu. Rus tarixçisi P.Butkov

yazır ki, 1724-cü il İstanbul müqaviləsindən sonra I Pyotr Rumyantsevə tapşırmışdı

ki, erməniləri Xəzərboyu əyalətlərdə istədikləri şəhərlərdə yerləşdirmək gərəkdir,

lazım gələrsə, yerli əhalini qovub, erməniləri həmin yerlərdə məskunlaşdırsın. I

Pyotrun 1724-cü il 10 noyabr fərmanında Osmanlı ərazisindən Xəzərboyu

Azərbaycan torpaqlarına ermənilərin köçürülməsi, yerli əhalinin öz doğma

yurdlarından qovularaq ermənilərin məskunlaşdırılması nəzərdə tutulmuşdu. Nəticədə

Xəzərboyu bölgələrə, xüsusilə Quba və Dərbəndə çoxlu sayda erməni və gürcü

köçürülmüş və onlara əhalidən müsadirə edilmiş xeyli ev və torpaq sahəsi ayrılmışdı.

1727-ci il dekabrın 12-də Rusiya ilə Osmanlı sərhədinin müəyyənləşdirilməsi

məqsədi ilə Şamaxı yaxınlığında Nabur kəndində müqavilə imzalandı. Müqavilənin

şərtlərinə görə ruslar 1727-ci ildə Cavad, Salyan, Şeşpara, Rustov, 1728-ci ildə isə

Quba və Təngəyə sahib oldular. Hacı Davud Təngə qalasını ruslara təhvil verməkdən

162

boyun qaçırdığı üçün Osmanlı hakim dairələri sədaqətsizlik kimi qiymətləndirərək,

onu xanlıqdan uzaqlaşdırdılar.

Rusiya Xəzərsahili vilayətlərin idarə olunmasını knyaz V.V.Dolqorukova həvalə

etmişdi. Bəzi şəhərlərdə rus inzibati idarələri yaradılmış, bəzilərində isə köhnə

hakimlər saxlanılmışdı.

Azərbaycan torpaqlarının Osmanlı və Rus işğalından azad edilməsi.

Osmanlıların hücumları İran Səfəvi dövlətinin bütün varlığını təhlükə altına almışdı.

Belə bir vaxtda şah II Təhmasib Əfşar tayfasından olan Nadiri Səfəvi qoşunlarının

başçısı təyin etdi. Nadirqulu əvvəlcə əfqan feodallarını ölkədən qovaraq Herat

şəhərini tutur. Bundan sonra Osmanlılara qarşı mübarizəyə başlayan Nadir, artıq

1730-cu ildə Həmədan, Təbriz, Marağa və Ərdəbili işğalçılardan təmizləyir. Lakin bu

zaman Xorasanda baş verən qiyamla əlaqədər Nadir ora qayıdır. Bu zaman Şah II

Təhmasib öz nüfuzunu möhkəmləndirmək məqsədilə İrəvan istiqamətində hücuma

keçir, lakin orada biabırcasına məğlub olur. Bundan istifadə edən Türkiyə yenidən

Təbrizi tutur. Bundan qorxan Şah II Təhmasib sülh bağlamağa razı olur. 1732-ci il

yanvarın 16-da Kirmanşah şəhərində İranla-Türkiyə arasında sülh bağlanır. Sülhə

görə İrəvan, Gəncə, Tiflis, Şamaxı, Şirvan və Dağıstan Türkiyəyə verilir. Bu hadisə

Nadiri olduqca narazı saldığından 1732-ci ildə Nadir Xorasandan qayıdaraq Şah II

Təhmasibi taxtdan salır və onun oğlu 8 aylıq Abbas Mirzəni III Abbas adı ilə taxta

çıxarır. Elə bu vaxtdan əfşar tayfasından olan Nadir faktiki olaraq İran dövlətini idarə

etməyə başlayır və ilk növbədə Şah II Təhmasiblə Osmanlı komandanlığı arasında

bağlanmış 1732-ci il müqaviləsinin şərtlərini ləğv edərək hərbi əməliyyatlara başladı.

1725-ci ildə çar I Pyotrun ölümündən sonra Rus dövləti zəiflədiyindən

Rusiyanın Xəzərsahili vailayətlərini öz əlində saxlaması mümkün deyildi. Bu

vilayətlər uğrunda İranla müharibə başlana bilərdi. Ona görə də 1732-ci yanvarın 21-

də Rusiya-İran arasında sülh müqaviləsi bağlanır. Kürdən cənuba Xəzər sahiili

vilayətlər yanidən İrana qaytarıldı. İran isə türkiyəni bu yerlərə buraxmamağı

öhdəsinə götürdü. Həmçinin, İran dövləti daxilində rus tacirləri üçün güzəştli şərtlər

nəzərdə tutuldu.

163

1733-cü ildə Nadirqulu türk qoşunlarını Bağdad ətrafında darmadağın edir. 1734-cü

ildə isə Azərbaycanın şimal torpaqlarına yürüşə başalyır. Nadirqulu Şamaxı əhalilinin

gələcəkdə gözlənilən müqavimətini qırmaq üçün şəhəri yerlə yeksan etməyi, onun

sakinlərini isə sonralar "Yeni Şamaxı" adı ilə şəhərə çevrilən Ağsuya köçürməyi əmr

etdi.

Buradan Gəncəyə üz tutan Nadir 1735-ci il martın 21-də şəhər ətrafında Rusiya

nümayəndələri ilə sonralar "Gəncə müqaviləsi" adını almış sülhün imzalanmasına

nail olur. Müqavilənin şərtlərinə əsasən, rus qoşunları Xəzərsahili vilayətləri

tamamilə tərk edir.

Tezliklə Xəzərsahili vilayətləri ələ keçirən Nadir Cənubi Qafqazda Osmanlı

ağahğına qarşı həlledici döyüşlərə başladı. 1735-ci ilin iyununda Eçmiədzinin şimal-

şərqində İran və Osmanlı qoşunları arasında baş verən döyüş Nadirin qələbəsi ilə

nəticələndi. 1735-ci ilin sonunda Osmanlı qoşunları Cənubi Qafqaz hüdudlarından

tamamilə çıxardı.

1736-cı ilin əvvəlində Nadir qışlamaq üçün Muğana gedir. Şah III Abbasın

qəflətən ölmündən istifadə edən Nadir 1736-cı ilin martında toplanmış qurultayda

özünü şah elan edir. Onun taxt-tacı ələ keçrməsinə narazılıq edən Ziyadoğluları

cəzalandırdı və həmin xanları Qazax, Borçalı elatlarının hakimləri ilə birlikdə

Gürcüstan çarlarına tabe etdi. Kəbirli, Cavanşir, otuzikilər tayfasını Xorasana sürgün

edir.

Nadir köhnə bəylərbəyliklərini ləğv edərək Azərbaycan adı altında vahid inzibati

bölgü yaratdı. Bölgünün mərkəzi Təbriz, hakimi isə qardaşı İbrahim oldu.

Uzun sürən müharibələr Azərbaycanın iqtisadiyyatına ciddi zərbə vurmuşdu.

Belə bir şəraitdə talan edilmiş şəhər və kəndlərin əhalisi tələb olunan vergiləri ödəyə

bilmədiklərindən, İran xəzinəsi tamam başlamışdı. XVIII əsrin 30-40-cı illərində

zəhmətkeş xalqın maddi vəziyyətinin həddindən artıq kəskinləşməsi və sinfi

ziddiyyətlərin artması son həddə çatdı. Bu illərdə dəhşətli aclıq və xəstəliklərin

yayılması əhalinin feodallar əleyhinə çıxışlarına gətirib çıxardı. Bir yandan Nadir şah

xəzinəni doldurmaq üçün əhali üzərinə soyğunçu vegilər tətbiq edirdi.

164

Nadir zülmünə qarşı üsyanlar hələ 1734-cü ildən başlamışdı. Birinci olaraq

Astaranın aclıq çəkın əhalisi çıxış etdilər. Lakin onların çıxışları amansızlıqla

yatırıldı. 1735-ci ildə Şəki vilayətində Biləcik kəndinin əhalisi üsyan etdi. 1738-ci

ildə Qarabağ, Şəki, Şirvan və Balakəndə də kəndli üsyanları baş vermişdi. Lakin, bu

üsyanlar yatırıldı.

XVIII əsrin 40-cı illərində xalq hərəkatı daha geniş vüsət aldı. 1743-cü ildə

Şirvanda Nadir zülmünə qarşı üsyan qalxdı. Belə bir tarixi şəraitdə guya Səfəvilər

nəslindən olan yalançı Sam Mirzələr meydana şıxırlar. Nadir zülmündən cana doyan

əhali qurtuluşu Sam Mirzədə görürdülər və ona görə də onu rəğbətlə qarşılayırlar.

Lakin Sam Mirzələrin hamısı məğlub oldular. 1743-44-cü illərdə Şirvan, Şəki,

Təbriz, Xoy və Səlmasda yeni üsyanlar baş verdi. Şəkidə baş verən mübarizə daha

kəskin xarakter aldı. Üsyanın baş verməsinə əsas səbəb Şəki hakimi Məlik Nəcəfin

özbaşınalığı olmuşdu. O, xalqa əzab verir, vegiləri üçqat toplayaraq özü

mənimsəyirdi. Hələ 1741-ci ildə səbri tükənmiş Şəki əhalisi Nadir şaha şikayət

etmişdi. Ona görə də Nadir Məlik Nəcəfin işlərinə nəzarət etmək üçün Şəki

əhalisindən vəkil seçməyi göstəriş verir. Əhali Hacı Çələbini Vəkil seçir. O, vəkil

seçiləndən sonra açıqcasına Məlik Nəcəfin işlərinə qarışır, onun əleyhinə çıxırdı.

Məlik Nəcəf Hacı Çələbidən narazı idi və onu şahın qarşısında təqsirləndirmək üçün

fürsət axtarırdı. O,şaha xəbər göndərir ki, guya Hacı Çələbi “Şahın əmrlərinə tabe

olmur, xalqı da onları icra etməyə qoymur”. Qəzəblənmiş Şah Hacı Çələbini

hüzuruna çağırır və edam olunmasını əmr edir. Hacı Çələib kəndir boğazında özünü

mərdliklə və dəyanətlə apraraq, Məlik Nəcəfin işləkləri haqqında ərz edir. Bunda

sonra şah onu azad edir. Tarixçi Kərim Ağa Fatehin yazdığına görə, bu hadisədən bir

az keçmiş şah öz yaxın adamlarına deyir: “Mənim hüzurumda bir kəsin nəfəs

çəkəmyə həddi olmadığı halda bu Şəkili Çələbidə nə cürət varmış ki, boğazında

kəndir cəsarət edib bu ərzləri mənə söylədi və məlikdən mənə şikayət etdi.

Görərsiniz, o bir xəta edəcəkdir, mən öz zənnimdə heç vaxt yanılmamışam”.

Bir müddət sonra əhali üsyan edir və Məlik Nəcəfi öldürür. Hacı Çələbi özünü

Şəki xanıl elan edir. O,uzun müddətlik ərzaq və sursat ehtiyatı görərək, bütün şəhər

əhalisini Şəkinin 8 km-də yerləşən qədim və möhkəm “Gələsən-Görəsən “qalasına

165

köçürür. 1744-cü ilin noyabrnda Nadir şahın qoşunu Şəki üzərinə yürüşə başlayır.

Lakin qoşun “Gələsən-Görəsən”də ciddi müqavimətə rast gələrək Bərdə tərəfə

çəkilr.1745-ni ilin fevralında şah qoşunları yenidən Şəki üzərinə hücuma keçirlər,

lakin Şəki əhalisi inadla müqavimət göstərdi. Bu vaxt Türkiyə ilə münasibətlərin

kəskinləşməsi üzündən Nadir şah Şəkidə bir qarnizon qoyaraq Türkiyə sərhəddinə

gedir. 1745-ci ilin ortalarında Türkiyə-İran müharibələri yenidən qızışdı. “Gələsən-

Görəsən”qalası demək olar ki iki ilə yaxın mühasirədə qaldı. Qalada ərzaq ehtiyatı

qurtarmaq üzrə olduğundan Hacı Çələbi vəkil vəzifəsində qalmaqla, Nadir şahın

hakimiyyətini tanımağa məcbur olur.

Aramsız ara müharibələri nəticəsində gərgin iqtisadi vəziyyət, sinfi mübarizə

nəticə etibarilə Nadir şahın dövlətinin süqutuna səbəb oldu.1747 ci il iyunun 20-də

sui-qəsd nəticəsində Nadir şah öldürüldü. Onun silah gücünə yaratdığı dövlət

tamamilə dağlıdı. İran dövlətini yünidən ara müharibələri bürüdü.

Səfəvilərin dövlət quruluşu. Bu dövrdə Azərbaycanın dövlət quruluşu qeyri-

məhdud monarxiya idi. Şah mütləq hakimiyyətə malik idi və hakimiyyət irsən

keçirdi. Şahın yanında məşvərətçi orqan olan Ali Məclis mühüm məsələlərin,

xüsusilə hərbi məsələlərin müzakirə edilməsi üçün çagırılırdı. Şahdan sonra ikinci

vəzifəli şəxs olan baş vəzir dövlətin daxili və xarici siyasətinə dair məsələlərin

həllində mühüm rol oynayırdı. Ruhani idarəsinə başçısı sayılan sədr vəzifəsi dini və

məhkəmə işlərinə, vəqf əmlakına nəzarət edirdi. Əmir-əl-ümarə müharibə dövründə

silahlı qüvvələrin baş komandanı vəzifəsini daşıyırdı.

Dövlət inzibati-baxımından 13 bəylərbəyliyə və 4 valiyə bölünmüşdü.

Bəylərbəyliklər mahallara bölünmüşdü. Mahalları mahal hakimləri, şəhərləri isə

kələntər adlanan məmur idarə edirdi.

Kənd təsərrüfatı və aqrar münasibətlər. Səfəvilər dövründə Azərbaycanın

ictimai-iqtisadi və siyasi həyatında mühüm irəliləyişlər olmuşdu. XVI əsrin ilk

rübündə daxili feodal müharibələrinin azalması və digər amillər kənd təsərrüfatının,

iqtisadiyyatın başqa sahələrinin dirçəliş prosesinə təkan verdi. XVI əsrin sonu-XVII

əsrdə də Azərbaycan iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı (əkinçilik və heyvandarlıq)

əsas yer tuturdu. Oturaq və yarımoturaq əhali tərəfındən məskunlaşmış torpaqlar

166

feodal sinfınin mülkiyyəti olaraq qalırdı. Ölkədəki su ehtiyatları da feodalların və

onların timsalında dövlətin mülkiyyəti idi. Taxıl bitkiləri (buğda və arpa) təqribən

Azərbaycanın bütün bölgələrində (Şirvan, Muğan və Aranda, eləcə də cənub

vilayətləri olan Ərdəbildə, Xalxalda) əkilib-becərilirdi. Türk səyyahı Övliya Çələbi

Təbriz ətrafında 7 buğda növünün becərildiyini xüsusilə qeyd etmişdi.

Bu dövrdə Azərbaycanda çəltik əkinlərinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Mənbələr

təsdiq edir ki, çəltik ölkənin bir çox bölgələrində əkilib-becərilirdi. Övliya Çələbi

Gəncə və Şamaxı ətrafında geniş çəltik tarlalarının mövcudluğu haqqında məlumat

vermişdir.

Kənd sakinlərinin ənənəvi məşğuliyyət sahələrindən biri də bağçılıq, bostançılıq

olmuşdur. İpəkçilik Şirvanda, Ərəşdə və Şəkidə yayılmışdı. Bu istehsal yerli xammal

bazasına əsaslanırdı. Avropada Azərbaycandan ixrac olunmuş xam ipəyin müxtəlif

növləri tanınırdı (məsələn, 'Mahmudabad ipəyi", "Şəki ipəyi", "Gəncə ipəyi", "Qəbələ

ipəyi" və s.).

Pambıqçılıq Azərbaycanın kənd təsərrüfatında mühüm yer tuturdu. Türk

səyyahı Övliya Çələbi göstərir ki, Şirvan, Xoy, Gəncə, Marağa Bakı və Naxçıvan

tarlalarında bu qiymətli xammal xeyli miqdarda və 7 növdə becərilməkdə idi. Şirvan,

Qarabağ və Təbriz vilayətlərində üzümçülük daha geniş yayılmışdı.

Azərbaycan hələ qədim dövrlərdən əla boyayıcı keyfiyyətlərə malik olan

boyaqotu (qızıl boya) bitkisi Şirvanda (xüsusilə bu vilayətin ətraflarında), Arazın

cənub sahillərində becərilirdi.

Abşeron ərazisində xeyli miqdarda zəfəran əkilib-becərilirdi ki bundan

toxuculuqda, əyiricilik işlərində, qida hazırlanmasında istifadə olunurdu. Bu dövrdə

Azərbaycanın kənd təsərrüfatında tütün yeni bitki olmuşdur. Azərbaycana XVI əsrin

sonlarında Amerika qitəsindən portuqaliyalılar tərəfındən gətirilmiş, XVII əsrin

sonlarında isə Səfəvi dövləti hüdudlarında becərilməyə başlanmışdır. Tütün

Azərbaycanın əsasən cənub və cənub-qərb torpaqlarında, xüsusilə Marağada

becərilirdi.

Ölkə əkinçiliyində süni suvarma birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb etmiş, əkin

sahələrinin məhsuldarlığı əsasən suvarma tədbirlərinin həyata keçirilməsindən asılı

167

olmuşdur. Bu dövrdə Azərbaycanın iqtisadi həyatında heyvandarlıq mühüm yer

tuturdu. Heyvandarlıq nəinki daxili bazarın tələbatını ödəyirdi, habelə qonşu ölkələrə

xırda və iribuynuzlu mal-qaranın xeyli miqdarda ixrac olunmasını təmin edirdi.

Arıçılıq isə əsasən Gəncə və Ərdəbildə inkişaf etmişdi.

XVII əsrin sonlarında Azərbaycanda iqtisadiyyatında tənəzzül yarandı. Bu,

Osmanlı-Səfəvi müharibələri və I Şah Abbasın köçürmə siyasəti ilə əlaqədar idi.

Əsrin 20-30-cu illərində kənd təsərrüfatının bəzi sahələri nəzərəçarpacaq dərəcədə

canlansa da, əvvəlki səviyyəsinə qalxa bilməmişdi. Ölkənin iqtisadiyyatında hökm

sürən durğunluq və tənəzzül prosesi çox XVIII əsrə də adlamış və ictimai həyatın

bütün əsas sahələrinə mənfi təsirini göstərmişdi. Bu tənəzzül iqtisadiyyata, əsasən

xarici ticarət sayəsində dirçəlmiş şəhərlərə daha güclü zərər vurdu.

XVI-XVII əsrlərdə Səfəvilər dövründə torpaq mülkiyyətinin əvvəlki formaları

qalmaqda idi (divani, xassə, vəqf və mülk). Bununla yanaşı soyurqalı əvəz etmiş

tiyulun inkişafını təmin etməyə cəhd göstərirdilər. Soyurqaldan fərqli olaraq tiyul irsi

torpaq sahibliyi forması deyildi, feodalın hərbi, yaxud inzibati xidmət müddətindən

asılı idi. Bu torpaqlar başlıca olaraq qızılbaş tayfalarının feodal əyanlarına verilirdi.

Soyurqallar isə onlar artıq əvvəlki məzmununu dəyişərək şiə ruhanilərinin və inzibati

bürokratiyanın ixtiyarında olan xırda kəndlər, digər yaşayış məntəqələrindən ibarət

idi. Bununla yanaşı icma torpaqları (camaat) da mövcud idi.

Torpaq mülkiyyətinə malik olmayan kəndlilər ağır şərtlərlə dövlətdən, mülk

sahiblərindən kiçik torpaq sahələri icarə etməli olurdular. Səfəvilər sülaləsinin

hökmdarları zəhmətkeşlərin həyat şəraitini yüngülləşdirən əsaslı tədbirlər görmədilər.

Lakin dövlətin iqtisadi sisteminin iflasına yol verməmək naminə Səfəvi şahları bəzən

vergiləri azaltmalı, hətta ləğv etməli olurdular.

Məhsulun 6/1-dən 3/1-ə qədərini təşkil edən malcəhət (bəhrəçə, dəhyek)

torpaqdan istifadə müqabilində kəndlilərdən alınan əsas vergi olmuş, əsasən məhsulla

(buğda, çovdar, arpa, ipək və s.) ödənilirdi.

İxracat və şütaqat istilahları ilə adlanan vergi və mükəlləfıyyətlər kəndlilərə

hədsiz əziyyət verirdi. Kəndlilər nəinki qoşunu ərzaqla, habelə onun çevik hərəkətdə

olan heyvanlarını da ot və ələflə təchiz edirdilər. Məcburi bəxşişlər sistemi də

168

mövcud olmuşdur. Bu bəxşişlər torpaq sahiblərinə, şahın məmurlarına, xidmətçilərinə

verilirdi (düşüllük, novruzi, peşkəş, şilan-bəha, eydi və s.). Kəndlilər və köçəri

maldarlar otlaqlardan istifadə müqabilində dövlətə çobanbəyi vergisi ödəməli idilər.

Dövlətin və feodalların xeyrinə toplanan vergilər, yerinə yetirilməli olan

mükəlləfiyyətlər (çərik, tərh, ulaq, ulam, biyar və s.) əhalini müflisləşməyə gətirib

çıxarırdı. Ticarətdən və sənətkarlıqdan əldə edilən tamğa şəhər əhalisinin başlıca

vergisi olmuşdur. Bu vergi şəhərlərdə sənətkarlığın və ticarətin inkişafı prosesinə

əngəl törətdiyindən 1565-ci I ildə tamğa Şah Təhmasibin xüsusi fərmanı ilə ləğv

olundu.

Şəhərlər. Sənətkarlıq. Şəhərlərin mülki idarə aparatına, adətən, kələntər

rəhbərlik edirdi. Kələntərin müavini naib idi. Şəhərdə və bazarlarda ictimai asayişin

təmin olunması darğaya tapşırılmışdı.

Tarixçilər (Xandəmir, Oruc bəy Bayat) Təbrizi "Şərqin paytaxtı", "aləmin

məskun olan dörddə bir hissəsinin ən abad şəhəri" kimi qiymətləndirmişlər. XVI

əsrdə Cənubi Qafqazda ipək istehsalı və ticarəti əsasən Şamaxı və Ərəş kimi

şəhərlərdə inkişaf etmişdi. Cenkinson (“Moskva” ticarət şirkıtinin nümayəndəsi)

Şamaxını "gözəl kral şəhəri" adlandırmışdı. XVI əsrin ikinci yarısında burada ingilis

"Moskva şirkəti" nin daimi nümayəndəliyi yaradılmışdı.

XVI əsrin ikinci yarısında Culfa şəhəri beynəlxalq ipək ticarətinin iri mərkəzi kimi

məşhurlaşmışdı. Culfa tacirləri xam ipəyi Qərbi Avropanın Venesiya, Amsterdam və

Marsel kimi mühüm limanlarında, Suriya, Türkiyə və Hindistanda satırdılar.

Naxçıvan, Ordubad, Əylis, Gəncə və Şabran şəhərləri XVI əsrdə

nəzərəçarpacaq iqtisadi-ticarət əhəmiyyətinə malik idi. Naxçıvan və Əylis Səfəvi

şahlarının xüsusi himayəçiliyi altında olmuşdur.

Toxuculuq məmulatı istehsalı əsasən Təbrizdə və onun ətraf bölgələrində,

Şamaxıda və Ərəşdə cəmləşmişdi.

Təbriz, Gəncə, Ərdəbil və Şamaxı metalişləmə sənətinin əsas mərkəzləri idi.

Daşkəsəndə və onun ətrafında dəmir filizinin emalı çox məhdud miqyasda olmuşdur.

XVII əsrdə Bakıda təxminən 500 min puda qədər neft çıxarılırdı.

169

Qəbələdə (Qala adlanan ərazidə) XVI-XVII əsrlərə aid müxtəlif saxsı məmulatı

qalıqları aşkar edilmişdir. Bakının Qala hissəsində aparılmış arxeoloji qazıntılar

nəticəsində bir qismi XVI əsrə aid edilən çoxlu minalanmış saxsı məmulatı

tapılmışdır. Şabran ərazisində aparılmış son qazıntılar zamanı xeyli dulusçuluq

sobasına, saxsı qaba təsadüf edilmişdir.

XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəlləri dulusçuluq və şüşə məmulatı istehsalında

yeni dövr idi. Bu zaman çini qablar və pəncərə şüçəsi istehsalı genişlənmişdi.

Bu dövrün ornamental xalçaları arasında 1530-cu ildə Ərdəbildə Şeyx Səfı

məscidi üçün toxunma və hazırda Nyu-Yorkun Metropoliten muzeyində saxlanılan

xalın 1539-cu ildə Təbrizdə yenə həmin məscid üçün toxunmuş və Londonda

Viktoriya və Albert muzeyindəki xalını və s. göstərmə olar. "Şeyx Səfı" adı ilə

məşhur olan axırıncı xalını 1893-cü ild ingilislər alıb Londona göndərmişdilər.

Ticarət. Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri. Pul dövriyyəsi. XVI əsrin

ticarət əməliyyatlarında başlıca əmtəə Azərbaycan ipəyi olmuşdur. Azərbaycanda

istehsal olunan ipək əsasən xarici ölkələrə ixrac edilirdi. Məhz buna görə də Səfəvilər

dövləti ərazisində bu qiymətli xammalın satışına şəriksiz nəzarət uğrunda Venesiya,

İngiltərə, Türkiyə və Rusiya tacirləri, şirkətləri arasında rəqabət gedirdi.

Bu dövrdə Azərbaycan Avropa və Asiyanın bir çox ölkələri ilə geniş iqtisadi

əlaqələrə malik idi. Azərbaycan şəhərləri əsasən Kiçik Asiyadan və Suriyadan keçən

başlıca tranzit yolu ilə Türkiyə, İtaliya şəhərləri, Şərq və Avropa ölkələri ilə ticarət

aparırdılar. Azərbaycanın və başqa ölkələrin tacirləri buradan hazır ipək məmulatı,

xam ipək, marena, meyvə qurusu, xırdabuynuzlu mal-qara aparırdılar. Təbriz və

Şirvan tacirləri bu ticarət əməliyyatlarında xüsusilə böyük rol oynayırdılar. XVI əsrin

ikinci yarısında Rusiya-Azərbaycan ticarət əlaqələri əsasən Şamaxı və Bakı vasitəsilə

həyata keçirilirdi. Şamaxıdal Moskva tacirlərinin ticarət nümayəndəliyi mövcud idi.

Onlar Moskva dövləti ərazisində hazırlanmış sənətkarlıq məmulatlarını burada satır

və yerli malları (əsasən xam ipəyi, ipək parçaları) alırdılar.

Gilan tacirləri nefti Bakıdan dəniz vasitəsilə Manqışlaq limanına nəql edir, oradan isə

karvan yolu ilə Xivə, Buxara və digər Orta Asiya şəhərlərinə aparırdılar.

170

XVI əsrdə Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə də ticarət münasibətləri

genişləndi. Bu münasibətlərin inkişafı əsasən Avropa ölkələrində Azərbaycan ipəyinə

olan tələbatın artması ilə əlaqədar idi.

1555-ci ildə ingilis ticarət kapitalının nümayəndələri Londonda "Moskva şirkəti"

nin əsasını qoydular. Tezliklə Moskva dövlətinin icazəsi ilə ingilis nümayəndələri

Rus dövləti ərazisindən keçərək Azərbaycana, İrana və Orta Asiyaya kəşfıyyat

səfərləri etməyə başladılar. 1562-ci ildə "Moskva Ģirkəti" təcrübəli kəşfiyyatçı və

mahir tacir olan Antoni Cenkinsonu Səfəvi dövləti ərazisinə göndərdi.

Azərbaycanın Şimali və Mərkəzi Avropanın şəhərləri ilə də ticarət münasibətləri

vardı. Səfəvilərin tədavülə buraxdırdıqları pul vahidinin adı əvvəllər olduğu kimi

qalırdı: qızıl sikkələr dirhəm, gümüş sikkələr isə təngə və dinar adlanırdı.

Azərbaycanın Şirvanşahlar dövləti ərazisində xırda ölçülü gümüş sikkələrdən istifadə

olunmuşdur. Səfəvi pul sisteminin nominal pul vahidi XVII əsrdə artıq pul

dövriyyəsindən kənar olan dinar sayılırdı. Şah I Abbas dövriyyəyə yeni sikkə

buraxdırmış və onu öz adı ilə abbası adlandırdı.

Maarif. Elm. XVI əsrin sonu və XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi-Osmanlı

müharibələri xalqın mədəni inkişafı prosesinə sarsıdıcı zərbə vurmuşdu. Bir çox

məşhur Azərbaycan alimləri əsir alınmış, İstanbula aparılmış, bəziləri isə Qəzvinə və

İsfahana köçürülmüşdü. Yalnız XVII əsrin ortalarında Azərbaycanda elm və maaritin

inkişafında müəyyən canlanma nəzərə çarpırdı. Gəncə, Təbriz, Şamaxı, Marağa,

Ərdəbil şəhərləri bu dövrün mühüm mədəniyyət mərkəzləri kimi tanınmışdı. Bu

dövrdə uşaqların təhsili məscidlərin nəzdində, şəxsi evlərdə təşkil edilmiş məktəb və

mədrəsələrdə aparılırdı. İlkin mərhələdə uşaqlar ana dilində dərs keçir, yuxarı

siniflərdə isə Azərbaycan dilində dərs vəsaiti olmadığı üçün fars və ərəb dilində

yazılmış dərsliklərdən istifadə edirdilər.

Bu dövrdə riyaziyyat sahəsində də müəyyən inkişaf nəzərə çarpırdı. Abdulla

Şəbüstərizadə riyaziyyata aid bir sıra əsərlərin, o cümlədən "Məaric dər heyət",

"Riyazi-rizvan", "Kitabi-meyar" və başqa kitablarının müəllifi idi. Təbrizli Seyid

Əhməd Laləvi (1436-1507) məntiq, qrammatika, riyaziyyat və ədəbiyyat sahəsində,

təbrizli Mirzə İbrahim riyaziyyat və fəlsəfə üzrə fəaliyyət göstərirdi.

171

XVI əsrin məşhur Azərbaycan tarixçisi Həsən bəy Rumlu (1530-?) Şah I

Təhmasibin sarayında qulluq etmiş, onun yürüşlərinin iştirakçısı olmuşdur. Onun

"Əhsən ət-təvarix" ('Tarixlərin ən yaxşısı") əsərinin dövrümüzə qədər gəlib çatmış

IX-X cildləri Azərbaycanın və qonşu ölkələrin XV-XVI əsrlər tarixinə həsr

olunmuşdur.

Görkəmli Azərbaycan tarixçisi İsgəndər bəy Münsi (1560-1633) gəncliyində

Səfəvi hökmdarı Sultan Məhəmməd Xudabəndənin sarayında divan katiblərindən biri

olmuş, sonralar Şah I Abbasın tarixçisi olmuşdur. Münşi "Tarixi aləm arayi Abbasi"

("Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi") əsərini yazmış, burada dövrün siyasi, ictimai,

iqtisadi və mədəni həyatı barədə maraqlı məlumat vermişdir.

Bu dövrdə Azərbaycanda kitabxanaçılıq işi də tərəqqi etmişdi. Təbrizin,

Ərdəbilin, Şamaxının, Bakının, Gəncənin, Marağanın kitabxanalarında min

nüsxələrlə kitab mövcud idi.

Ədəbiyyat. Səfəvi dövlətinin təşkilindən sonra Azərbaycan dilində şer yazmağa

xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Şah I İsmayıl Xətayi Azərbaycan xalqının tarixinə həm də

istedadlı bir şair kimi daxil olmuşdur. “Xətayi” təxəllüsü ilə yazan şairin ədəbi irsi

Azərbaycan dilində yazılmış "Divan"dan, ibrətamiz mənzumələrdən, lirik

qoşmalardan, "Nəsihətnamə" adlı məsnəvidən və "Dəhnamə" poemasından ibarətdir.

XVI əsr Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı tarixində Məhəmməd Füzullnin

(1494-1556) yaradıcılığı müstəsna yer tutur. O, "Bəngü Badə" poemasının,

"Şikayətnamə" əsərinin, dünya ədəbiyyatının gözəl incilərindən biri olan "Leyli və

Məcnun" poemasının müəllifidir.

Bu dövrün görkəmli şairlərindən olan Məsihinin (1580-1655) zəngin

yaradıcılığından bizə yalnız "Vərqa və Gülşa" poeması, cüzi miqdarda şeirləri gəlib

çatmışdır.

XVII əsr ədəbiyyatı tarixində folklor və aşıq poeziyası sahəsində də ümumi

yüksəliş prosesi baş vermişdir. Həcm və əhəmiyyət baxımından "Koroğlu" dastanı

xalq yaradıcılığının qüdrətli məhsuludur. Bu dastan XVI əsrin son rübü -XVII əsrin

başlanğıcında formalaşmışdır. "Şah İsmayıl", "Aşıq Qərib" və "Əsli və Kərəm"

dastanları da mühüm əsərlər sırasındadır.

172

XVI-XVII əsrlər aşıq sənətinin yüksəliş dövrü sayılır. Xalq poeziyasının

görkəmli nümayəndəsi olan Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq Abdulla daha çox

tanınırdılar. Onlar ifa etdikləri əsərləri (şeirləri) özləri yazırdılar. "Abbas və Gülgəz"

dastanı Aşıq Abbas Tufarqanlının lirik şeirləri əsasında formalaşmışdır.

Memarlıq. XVI əsrin ilk onilliklərinədək Azərbaycan memarlığının aparıcı

istiqamətlərindən biri Şirvan-Abşeron məktəbi olmuşdur. Bu memarlıq məktəbinin

mühüm abidələri Bakıda, Şamaxıda və Dərbənddə cəmləşmişdi. Şirvanşahlar saray

kompleksi (Bakı) bu memarlıq məktəbinin tipik nümunəsidir. XVI əsrin ortalarından

başlayaraq (Səfəvilər dövləti daxilən möhkəmləndikdən sonra) ictimai-siyasi fəallıq

Azərbaycanın cənub vilayətlərinə keçdi. Bu dönüş memarlığın inkişaf meyillərini

müəyyənləşdirdi, Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbi aparıcı mövqeyini itirdi.

Şeyx Cəbrayılın Ərdəbil yaxınlığındakı türbəsi, Gəncədəki "İmamzadə"

kompleksi, Şeyx Mahmud Şihabəddinin Əhər şəhərində yerləşən türbəsi, Qusar

bölgəsinin Həzrə kəndində, 1544-cü ildə tikilmiş Şeyx Cüneyd türbəsi bu dövrün ən

iri tikililərinə aiddir. Bu dövrdə həmçinin, çoxsaylı məscidlərin inşası səciyyəvi hal

idi. 1606-cı ildə Gəncədə inşa olunan məscid tanınmış alim, memar Bəhaəddinin

rəhbərliyi altında tikilmişdir. Səfəvilər dövründə körpü, kəhriz, buzxana, ovdan,

hamam və karvansara tikintisi işləri də geniş miqyasda aparılırdı.

173

X MÖVZU

Azərbaycan xanlıqlar dövründə Plan

1. Xanlıqların daxili siyasəti. Dövlət quruluşu.

2. Ölkənin dövlət birliyi uğrunda mübarizə.

3. Xanlıqların xarici siyasəti.

4. Qacar basqınlarına qarşı qəhrəmanlıq mübarizəsi.

Ədəbiyyat 1. Azərbaycan tarixi.VII cilddə, III cild,Bakı,1999, səh.404-460.

2. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar.Bakı,1989,səh.57-59.

3. Əhmədbəy Cavanşir. Qarabağ xanlığlnın 1747-1806-cı illərdə siyasi vəziy

yətinə dair. Qarabağnamələr. Bakı 1989, səh.157-174.

4. Kərim Ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi.Bakı.1959.

5. Mirzə Camal Cavanşir. Qarabağ tarixi. Qarabağnamələr. Bakı, 1989. səh. 110-

129

6. Axundov N. Qarabağ salnamələri. Bakı,1989. səh 7-214.

7.Dəlili N.Azərbaycanın cənub xanlıqları XVIII əsrin iknci yarısında. Bakı, 1979,

səh.29-105.

174

XVIII əsrin iknci yarısı Azərbaycan tarixinin mühüm dövrlərindən biridir.

Özünəməxsus xüsusiyyətləri olan bu dövr müstəqil və yarımmüstəqil dövlət qu-

rumlarının –xanlıqların tarixindən ibarətdir. Azərbaycan ərazisində xanlıqlar başlıca

olaraq İran hökmranlığı ilə mübarizədə yarandığından onların meydana gəlməsinin

sosial-iqtisadi şərtləri ümumi xarakter daşıyırdı. Lakin xanlıqların yaranması formaca

bir-birindən fərqlənirdi.

Bu dövrdə Azərbaycanda feodal pərakəndəliyi hökm sürürdü, vahid siyasi və

iqtisadi mərkəz yox idi. Təsərrüfatda, iqtisadiyyatda natural təssərüfat üstünlük təşkil

edirdi. Ayrı-ayrı xan, sultan, məlik və bəylər öz müstəqilliyini qorumağa çalışır, öz

mənafeləri naminə ölkəni pərakəndə vəziyyətdə saxlamaq iatəyirdilər. Belə feodallar

eyni zamanda xanlıqları birləşdirərək vahid bir dövlət yaratmaq siyasəti yürüdənlərə

qarşı çıxırdılar.

XVIII əsrin ortalarında İranda feodal ara müharibələri genişlənir. Azər-baycanda

isə demək olar ki, hər bir şəhər ətrafında müstəqil və yarımmüstəqil feodal dövlətləri-

xanlıqlar meydana gəlirdi.

Xanlıqların əmələ gəlməsinin əsas səbəbləri aşağıdakılardan ibarətdir:

-Ölkənin ayrı-ayrı vilayətləri arasında sabit iqtisadi əlaqələrin olmaması;

-natural təsərrüfatın hökm sürməsi;

-Ayrı-ayrı feodalların bu və ya digər ərazi üzərində öz hakimiyyətini qurmaq

cəhdləri;

-mərkəzi hakimiyyətin olmaması.

Azərbaycan ərazisındə ilk müstəqil xanlıqların yaranması XVIII əsrin 40-cı

illərinə aiddir. Əgər onlardan bəzisi Nadir şahın ölmündən sonra onun yaratdığı

dövlətin süqutundan sonra meydana gəlmişdirsə, bəziləri hələ Nadir şahın

hökmranlağı dövründə İran əleyhinə mübarizə nəticəsində formalaşmağa başlamıışdı.

Xanlıqların bəzisi isə öz başlanğıcını hələ Səfəvilər dövlətinin tərkibində

yarımmüstəqil inzibati varlıq kimi mövcud olduğu dövrdən götürür. Məsələn, XVII

əsrin sonlarından Quba və Talış xanlıqları yarımmüstəqil formada Səfəvilərin

hakimiyyəti dövründə mövcud olmuşdular.

175

Nadir Şahın ölümündən sonra (1747) isə Azərbaycanda daha müstəqil və

siyasi cəhətdən güclü xanlıqlar meydana çıxdı: Araz çayı ilə Kür çayı arasında

Qarabağ xanlığı, Zəngəzur sıra dağlarından Araz vadisinə qədər uzanan ərazilərdə

Naxçıvan xanlığı, Murovdağ silsiləsindən Kür çayına qədər Gəncə xanlığı, Şirvan

düzənliyində isə Şamaxı xanlığı öz varlığını saxlayırdı. Abşeron yarımadasında Bakı

xanlığı, Azərbaycanın şimal-şərqində Quba xanlığı, Dərbənd xanlığı, Bakı

xanlığından cənuba Salyan xanlığı, Kür ilə Arazın qovuşuğuna bitişmiş torpaqlarda

Cavad xanlığı, Xəzərin cənub-qərb sahilində Talış (Lənkəran) xanlığı yaranmışdı.

İndiki Ermənistan ərazilərinin şərqində İrəvan xanlığı fəaliyyət göstərirdi.

Azərbaycanın Araz çayından cənuba olan torpaqlarda da xanlıqlar

yaranmışdı. və bunlar öz müsdəqillikləri uğrunda İran feodallarına qarşı mübarizə

aparır-dılar. Bunlardan Təbriz, Urmiya, Xoy, Qaradağ, Sərab, Marağa, Maku

xanlıqlarını göstərə bilərik. Ümumilikdə 18-ə qədər – şimallı-cənublu xanlıq fəaliyyət

göstərmişdir.

Bunlardan əlavə daha kiçik ərazilərə malik və əksər vaxtlarda tabeçiliyində

olan məliklik və sultanlıqlar da yaranmışdı. Məsələn Qarabağda “xəmsə”adlanan beş

məliklik-Vərəndə, Çiləbörd, Gülüstan, Dizaq, Xaçın fəaliyyət göstərirdi və bu məlik-

liklərin əksəriyyəti Qarabağ xanlığından asılı idilər.

Qutqaşen, Qəbələ, Ərəş, İlusu sultanlıqları Şəki, xanlığından, Qazax və Şəm-

şəddin sultanlıqları bəzi vaxtlarda Gəncə və İrəvan xanlıqlarından asılı vəziyyətdə

olurdular.

Adını göstərdiyimiz bu xanlıqlardan bəziləri Azərbaycanın siyasi həyatında

əhəmiyyətli rol oynamış, bəziləri isə Azərbaycan torpaqlarının birləşdirilməsi

uğrunda uzun müddət mübarizə aparmışlar. Bunlardan Şəki, Qarabağ və Quba

xanlıqlarını misal gətirə bilərik. Azərbaycan xanlıqlarında daxili siyasi həyat olduqca

mürəkkəb və gərgin idi. Bu və ya digər bölgədə hakimiyyəti ələ keçirən xanlar öz

torpaqlarını daha da genişləndirmək uğrunda mübarizə aparırdılar.

Azərbaycan xanlıqlarının xarici siyasət əlaqələri bir tərəfdən ölkə daxilində gedən

siyasi proseslərlə, digər tərəfdən isə İran, Türkiyə və Rusiya kimi böyük qonşu

dövlətlərin bölgədə yeritdikləri siyasətlə sıx bağlı idi. Uzun müddət Azərbaycan

176

xanlıqlarının xarici siyasi əlaqələrində hakimiyyəti qoruyub saxlamaq və qonşu

xanlıqlar hesabına öz torpaqlarını genişləndirmək üçün yardım almaq istəyi üstünlük

təşkil edirdi. Rusiya və Türkiyə kimi dövlətlər ayrı- ayrı Azərbaycan xanlarının bu

istəyindən bölgənin daxili işlərinə müdaxilə etmək və burada öz mövqelərini

möhkəmləndirmək üçün istifadə edirdilər.

Xanlıqlarda dövlət idarə orqanları İran əsarəti dövrünə nisbətən xeyli

sadələşdirilmişdi. Geniş məmurlar aparatı əvəzinə indi sabiq şah məmurlarının

vəzifələrini yerinə yetirən bəylər və digər yerli feodallar əsas rol oynayırdılar.

Xanlıqlarda ali hakimiyyət xanların əlində cəmləşmişdi. Onlar qeyri-məhdud

hakimiyyətə malik olub xanlığın bütün daxili və xarici siyasət məsələlərinə tam

nəzarət edirdilər. Hər bir xanlığın özünə məxsus dövlət idarə quruluşu və məhkəmə

orqanları var idi. Bəzi xanlıqlarda dövlət idarə quruluşu dövlət şurası, inzibati, vergi

və hərbi idarələrdən ibarət idi. Qarabağ xanlığında bu idarələrin başında İbrahimxəlil

xanın qohumları və yaxın adamları dururdular. Xanlıqlar inzibati cəhətdən mahallara

bölünürdü. Mahalları naiblər idarə edirdilər. Hər bir naibin ixtiyarında darğalar,

yüzbaşılar və kəndxudalar olurdu. Məhkəmə işlərinə şəriət, xan tərəfindən çıxarılan

ayrı-ayrı qanunlar və yerli adətlər əsasında baxılırdı. Ən mühüm işlərə xanın özü,

digər mülki və cinayət işlərinə isə ruhani hakimlər-qazilar baxırdılar.

Azərbaycan xanlıqlarında əhalinin sosial tərkibi əvvəlki dövrlərdən fərqlənmirdi.

Ən yüksək mövqeyi xanlar, onlardan sonra isə sultanlar, bəylər, ağalar və məliklər

tuturdular. Qazax və qonşu yerlərdə bəylərlə bərabər hüquqa malik olan feodal torpaq

sahibləri ağalar adlanırdı. Ölkə əhalisinin əsas kütləsini bir neçə qrupa bölü- nən

kəndlilər təşkil edirdi. Onların əksəriyyəti divan, sahibkar və vəqf torpaqlarında sakin

olan rəiyyətlərdən ibarət idi. Onların öz təsərrüfatı və torpaq payı var idi. Kəndlilərin

sayca az olan digər qrupu rəncbərlər adlanırdı. Onların öz torpaq payı, alətləri və

təsərrüfatı yox idi. Maldarlıq təsərrüfatı ilə məşğul olan yarım köçəri elatlar da kəndli

ailəsinə aid idi. Şəhər əhalisi daha çox tacir və sə- nətkarlardan, habelə imtiyazlı

təbəqələrin nümayəndələrindən ibarət idi. Ayrı-ayrı şəhərlərdə əhalinin xeyli hissəsini

kəndlilər təşkil edirdilər. Torpaq mülkiyyət formalarında da elə bir dəyişiklik baş

verməmişdir. Divan, mülk, tiyul, vəqf və camaat torpaqları yenə də qalmaqda davam

177

edirdilər. Lakin divan torpaqları getdikcə daha çox xan hakimiyyətinin əlində

cəmləşir, tiyul torpaqları mülk xarakteri alırdı. XVIII əsrin ikinci yarısında

Azərbaycanda yenə də məhsul rentası üstün yer tuturdu. Lakin rentanın işlə və pulla

ödənilən formaları da var idi. Rəiyyətdən alınan əsas vergi malcəhət adlanırdı.

Müxtəlif xanlıqlarda onun həcmi məhsulun 1/10 hissəsi ilə 1/3 hissəsi arasında

tərəddüd edirdi. Otlaqlardan istifadə əvəzində rəiyyətlərdən əlavə vergi-çöpbaşı

alırdılar. Kəndlilər bunlardan əlavə bağbaşı, bayramlıq, toy pulu, at arpası,

mirzəyanə, darğalıq və s. vergilər ödəyirdilər. XVIII əsrin ikinci yarısında

Azərbaycanın iqtisadi həyatında ümumi durğunluq hökm sürürdü. Bununla belə,

yadellilərin zülmündən xilas olmuş kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq və ticarətdə bir qədər

canlanma nəzərə çarpırdı. Quba, Qarabağ, Şamaxı, Şəki və Gəncə xanlıqlarında əkin-

çilik nisbətən yaxşı vəziyyətdə idi. Bütün xanlıqlarda əhali bağçılıq, bostançılıq və

arıçılıqla məşğul olurdu. Pambıqçılıq daha çox Şirvan, Gəncə, Qarabağ və Naxçıvan

xanlıqlarında yayılımışdı. Dərbənd, Quba və Bakı xanhqlarında qızıl boya və zəfəran

becərilirdi. Azərbaycan xanhqlarının iqtisadi həyatında ipəkçilik xüsusi yer tuturdu.

İpəkçiliyin əsas mərkəzləri Şamaxı və Şəki xanlıqları idi. Avropa səyyahlarından biri

yazırdı ki, hər il «Şirvandan 400 tona qədər ipək ixrac olunur». Bu dövrdə

sənətkarlıqda da müəyyən yüksəliş hiss olunurdu. Toxuculuq sənəti xüsusilə geniş

yayılmışdı. İstehsal edilən mov, darayi, tafta, zərbaft kimi parçalar xarici ölkələrə də

ixrac edilirdi. Quba, Qarabağ və Təbriz öz xalçaları ilə şöhrət qazanmışdılar. Xalq

içərisindən çıxmış ustalar bir sıra gözəl məişət avadanlıqları, zərgərlik məmulatları və

müxtəlif növ silahlar istehsal edirdilər. Lahıcda mis qablar, tüfəng və xəncər

hazırlanırdı. Şəkidə və Gəncədə milli üslubda gözəl şəbəkələr istehsal edilirdi. Bu

dövrdə Azərbaycanda təşəkkül tapmış sosial-iqtisadi münasibətlər sənət istehsalına

və ticarətin əsas mərkəzləri olan şəhərlərə də ciddi təsir göstərirdi. Əldə olan

məlumatlarm təhlili göstərir ki, bəhs edilən dövrdə Azərbaycan şəhərlərinin

əksəriyyəti dərin iqtisadi tənəzzül keçirirdi. Bu tənəzzülün daha doğrusu, əsas səbəbi

avropa- 158 lıların Hindistana gedən dəniz yollarından daha intensiv istifadə etmələri

ilə bağlı idi. Qərblə Şərq ölkələrini birləşdirən tranzit ticarət yolları üzərində yerləşən,

iqtisadiyyatı daha çox mal ixracatına köklənən və bunun sayəsində böyük gəlir əldə

178

edən Azərbaycan şəhərləri bütün XVIII əsr ərzində bu üstünlüklərdən məhrum

olurdular. Şərq ölkələrində feodal istehsal üsulunun hökmran olaraq qalması fonunda

Qərbi Avropada kapitalist istehsalının getdikcə geniş miqyas alması da bu böhranın

dərinləşməsində az rol oynamırdı. Şərqin sənətkar emalatxanalarında bəsit üsulla

hazırlanan bir sıra sənətkarlıq məhsulları Qərbdə manufaktura və fabriklərdə istehsal

edilən daha ucuz və keyfiyyətli eyni məhsullarla rəqabət apara bilmir və nəticədə

özlərinin ənənəvi satış bazarlarından məhrum olurdular. Vaxtilə ancaq Şərqin

sənətkarlıq mərkəzlərində istehsal olunan və böyük partiyalarla Avropaya ixrac

edilən malların bir çoxu artıq bu ölkələrin özlərində istehsal edilərək bu malların

ənənəvi istehlakçıları olan ölkələrə, o cümlədən Azərbaycana göndərilirdilər. 1789-

1791-ci illərdə Avropa ölkələrindən Azərbaycana çoxlu miqdarda atlas, məxmər,

mahud və pambıq parçalar, bəzək və məişət əşyaları gətirilmişdi. Şübhəsiz ki, bu

faktlar Azərbaycan şəhərlərinin iqtisadi həyatının əsasını təşkil edən sənət istehsalına

mənfi təsir göstərirdi. Xanlıqlar dövründə Azərbaycan şəhərlərinin tənəzzülə

uğramasında təbii fəlakətlər, yadelli işğalçıların hücumları və feodal ara müharibələri

də az rol oynamışdı. Bütün bunlara baxmayaraq, müstəqil xanlıqların meydana

gəlməsinin Azərbaycan şəhərlərinin sosial-iqtisadi həyatına müəyyən müsbət təsirini

də göstərmək lazımdır. Ayrı-ayrı xanların iqamətgahalarına çevrilən şəhərlərin hərbi

cəhətdən müdafiəsinə daha artıq diqqət verilir, nəticədə belə şəhərlərdə həyat

nisbətən təhlükəsiz olurdu. Mövcud siyasi şəraitin mənfi təsirinə baxmayaraq,

sənətkarların əsas kütləsi yenə də şəhərlərdə cəmləşmişdi. Əvvəllər olduğu kimi,

xanlıqlar dövründə də Azərbaycan şəhərlərinin iqtisadi həyatının əsasını sənətkarlıq,

ticarət və kənd tə- sərrüfatı təşkil edirdi. Şəhərlərin iqtisadi həyatının əsas mərkəzi

bazarlar idi. Sənətkar emalatxanalarının və ticarət dükanlarının əksə- 159 riyyəti ya

bazarlarda, ya da bazarlara bitişik küçələrdə yerləşirdilər. Adətən, böyük şəhərlərdə

eyni sənət növü ilə məşğul olan sənətkarlar ayrıca küçələr yaradır, orta və kiçik

şəhərlərdə isə qarışıq şəkildə işləyirdilər. XVIII əsrin sonlarında Azərbaycanda olmuş

səyyah M.Biberşteyn yazırdı ki, sənətkar dükanları «hər bir şəhərdə onu bir başdan o

biri başa qədər kəsən əsas küçələri yaradırlar». Xanlıqlar dövründə Azərbaycan

şəhərlərində yaşayan əhalinin sosial tərkibinin tam və dəqiq mənzərini yaratmaq

179

mümkün olmasa da, ayrı-ayrı şəhərlərə aid olan məlumatlar əsasında bu məsələ

haqqında müəyyən fikir söyləmək olar. Mənbələrdən birində göstə- rildiyi kimi, şəhər

əhalisi Hüquq və vəzifələrinə görə imtiyazlı silkə və vergi ödəyənlərə bölünürdülər.

Birinci silkə xanlar, bəylər, məliklər, ağalar, axundlar, mollalar, seyidlər, mirzələr və

xan nökərləri, ikinci silkə isə tacirlər, sənətkarlar, əkinçilər, şəhər yoxsulları və

başqaları daxil idi. Şəhər əhalisinin ümumi sayına nisbətdə imtiyazlı əhalinin sayı 8-

15% təşkil etdiyi müxtəlif şəhərlərdə tacir və sənətkarlar təxminən 35-50%-ə bərabər

olurdu.

Şəki xanlığı

Şəki xanlığının banisi Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimlərindən olan Hacı

Çələbi xan olmuşdur.O, hələ Nadir şahın sağlığından Şəkini müstəqilləşdirə bilmişdi.

Onun dövründə Xanlıq güclü siyasi qüvvəyə çevrildi. Qəbələ və Qutqaşen

sultanlıqları Hacı Çələbinin (1747-1755) hakimiyyətini tanımağa məcbur oldular.

Hacı Çələbi Gəncə və Qarabağ xanlıqlarını özünə tabe etmək uğrunda uzun müddət

mübarizə aparmışdı. O, 1748-ci ildə Qarabağ torpaqlarına yürüş edərək bir sıra

torpaqları ələ keçirmiş və bir aydan artıq Bayat qalasını mühasirədə saxlasa da

tezliklə geri çəkilmişdi.

Şəki xanlığının getdikcə qüdrətinin artması, onun Gəncə və Qərb torpaqları

uğrunda mübarizəsi, Azərbaycanın digər xanlarının və Kartli-Kaxetiya çarlığının

ciddi narahatlığına səbəb olmuşdu. Gürcü çarı Teymuraz Gəncə və Qarabağı tutmağa

çalışırdı. Hətta bu məqsədlə O, Dağıstan hakimlərinə müraciət etmiş və rədd cavabı

almışdı.

1751-ci ildə Teymuraz və oğlu II İrakli Alazan çayını keçərək Şəki xanlığının

ərazisinə daxil oldu. Fevral ayında gürcülər Car torpağında Hacı Çələbi ilə qarşı-

laşdılar. XVIII əsr Gürcü xronikasında bu yürüş barəsində deyilir: “1751-ci ildə çar

Teymuraz və oğlu İrakli Hacı Çələbi ilə vuruşmaqdan ötrü Cara getdilər. Onların

çoxlu qoşunu olmasına baxmayaraq, fevralda məğlub oldular”

180

1752-ci ildə Gürcü çarları Gəncə xanlığını ələ keçirməyi qərara aldılar.Onlar

Hacı Çələbiyə qarşı Azərbaycan xanlarından Şahverdi xanı (Gəncə) Heydərqulu xanı

(Naxçıvan) və Pənahəli xanı (Qarabağ) öz tərəfinə çəkərək itifaqa girdi.

1752-ci il martın 21-də müttəfiqlər müşavirə üçün Gəncə yaxınlığında düşərgəyə

toplaşdılar. Lakin Gürcü çarı qəflətən onları əsir alaraq Gürcüstana apardı.

Bunu görən Hacı Çələbi xan Kür çayını keşərək Gəncəyə doğru hərəkət

edir.O,İraklinin qoşunlarını Ağstafa çayına qədər təqib edərək güclü zərbə

endirir.Düşmən 400 nəfər itki verərək Gürcüstanın içərlərinə çəkilirlər.Hacı Çələbi

Qazax və Borçalı ərazilərini tutaraq oğlu Ağakişi bəyi hakim təyin edir.

1755-ci ildə Hacı Çələbi böyük silahlı qüvvə ilə Şirvana yürüş edərək Ağsu

qalasını mühasirəyə alır. Qubalı Hüseynəli xan Şamaxı xanının köməyinə gəilr.

Birləşmiş qoşun Hacı Çələbini məğlub edirlər. O, çoxlu itki verərək geri

çəkilidi .Hacı Çələbi 1755-ci ildə vəfat edir. Hakimiyyətə onun oğlu Ağakişi xan

keçir. Lakin çox çəkmir ki,o qayınatası Qazıqumux hakimi Məhəmməd xan

tərəfindən öldürülür. Məhəmməd xan Şəkini tutur və qarət edir. Onun Şəkidə

hakimliyi 40 gün çəkir. Hacı Çələbinin nəvəsi Hüseyn xan Quba xanının köməyi ilə

Şəkidən işğalçıları qovaraq özünü xan elan edir.1768-ci ildə ittifaqa girən Şəki və

Quba xanları Şamaxı xanlığına hücum edərək, oranı öz aralarında bölüşdürdülər.

Bir qədər sonra Şəki xanlarının qohumları arasında mübarizə başlayır.Şəki

xanlığı olduqca zəifləyir.1779-cu ildə Hüseyn xan öldürüldükdən sonra hakimiy-yəti

Əbdülqədir ələ keçirir. Lakin o da hakimiyyətdə çox qala bilmir. Qarabağa qaçmış

Hüseyn xanın oğlu Məhəmmədhəsən xan İbarahim xanın köməyini alaraq Şəkiyə

gəlir. Əbdülqədir isə Qubaya qaçır. Hakimyyəti Məhəmmədəhsən xan ələ keçirir

1781-1795).Ondan sonra isə Səlim xan hakimiyyətə gəlir. O, 1805-ci il mayın 21-də

Şəki xanlığının Rusiyaya qatılması müqaviləsini imzaladı və beləliklə Şəki xanlığı

ləğv edildi.

Qarabağ xanlığı

Əsası Pənah Əli xan (1748-1763)tərəfindən qoyulmuş Qarabağ xanlığı XVIII

əsrin 2-ci yarısında xeyli qüvvətlənmişdi.Pənah Əli xan Qarabağda köçəri həyat

181

keçirən Cavanşirlər tayfasına məxsus olan Sarıcalı kəndindən idi. O, gəncliyində

qardaşı Behbudəli bəylə Nadir şahın yanında qulluq edirdi.

Lakin 1738-ci ildə qardaşı edam edildikdən sonra Pənahəli müəyyən müddət

Zəngəzurda gizlənir, tərəfdarlar toplayaraq Gəncə, Naxçıvan və Şəkiyə basqınlar

edirdi. Nadir şahın ölmündən sonra O, Qarabağda öz hakimiyyətini quraraq, Ca-

vanşirlər, otuzikilər tayfasını ğz ətrafında cəmləyərək 20 minlik heyyəti toplayır.

Pənah Əli xan İran və ona düşmən olan yerli feodallardan qorunmaq üçün

Kəbirli mahalında Bayat qalasını tikdirir (1748-ci il).Xan bütün ailəsini və əyanları

bu qalaya köçürür. Habelə Təbriz və Ərdəbildən çoxlu sənətkarlar da burada

yerləşdirildi.

Qarabağ xanlığının artmaqda olan qüdrətini görən Şirvan və Şəki hakimləri,

habelə erməni məlikləri Pənahəli xana qarşı ittifaq yaradırlar. Şəki xanı Hacı Çələbi

və onun müttəfiqləri xeyli qüvvə ilə 1848-ci ildə hücum edərək Bayat qalasını

mühasirəyə alırlar. Bir aydan çox davam edən mühasirə heç bir nəticə vermədi.

Müttəfiqlər çoxlu itki verərək geri şəkildilər. Pənahəli xan gələcəkdə öz düşmənlərinə

qarşı dura bilmək üçün Ağdam yaxınlığında Şahbulaq qalasını da tikdirir.Pənahəli

xan İrandakı siyasi vəzuyyətdən istifadə edərək Gəncə, İrəvan, Naxçıvan və Ərdəbil

xanlıqlarını ələ keçirmıəyi qərara alır. Qısa müddət ərzində O, həmin xanlıqlarda

bəzilərini (Ərdəbil) zor ilə tabe etmiş, digərlərini isə ittifaq bağlamağa məcbur edərək

öz vassalına çevirmişdi.

Bu vaxt İranda hak imiyyət iddiasında olan Məhəmməd Həsən Qacar Qarabağda

hücum edir (1751-ci ildə). Pənahəli xan İrandan təhlükə olduğunu bilərək 1750-ci

ildən Şuşa qala şəhərini tikdirir. Əvvəllər bu qala Pənahabad adlanırdı. Qa-la 1757-ci

ildə tikilib başa çatmışdı. Şuşa tezliklə böyüyərək xanlığın mərkəzinə çevrilir. Qacar

yeni tikilməkdə olan qalanın ətrafında Topxana meşəsində düşərgə salır. 1aya qədər

orada qalmasına baxmayaraq heç qalaya yaxınlaşa bilmir. O, tez-liklə geri qayıdır.

1760-cı ildə Urmiya hakimi Fətəli Xan Əfşar böyük qüvvə ilə Qarabağa hü-cum

edir. Demək olar ki, Şuşa 6 ay mühasirədə qalır. Lakin Pənahəli xan oğlunu girov

verməklə mühaisrədən azad olur.

182

1763-cü ildə Pənahəlinin vəfatından sonra oğlu İbrahim Xəlil xan hakimiyyətə

keçir.(1763-1806). Onun dövründə xanlıq daha da qüvvətlənir. Bu xanlığın hökmü

Qaradağ ,Ərdəbil, Naxçıvan və Gəncə ərazilərində işlənirdi. İbrahim Xəlil xan Şəki,

Car Balakən əhalisi ilə ittifaqda idi. Onun dövründə Qarabağ xanlığının Ru-siya və

Gürcüstan ilə əlaqələri genişlənirdi. Bu əlaqələrin yaranmasında görkəmli

Azərbaycan şairi M.P.Vaqifin böyük rolu olmuşdur.

1806-cı ildə Pənahəli xan ailəsi ilə birlikdə öz çadrında rus zabiti Lisaneviç

tərəfindən gülləboran edilmişdir. Xanlıq faktiki olaraq 1805-ci ildən Rusiyanın

himayəsinə keçmiş,formal olsada 1826-cı ilə qədər fəaliyyət göstərmişdir.

Quba xanlığı.

Quba xanlığının banisi Hüseynəli xan (1726-1758) hələ 1726-cı ildə Rus haki-

miyyəti tərəfindən bu vəzifəyə təqdim olunmuş və Rus çarı onu Quba xanı təyin et-

mişdi. Hüseynəli xan sonralar Gülhan, Altıpara, Doqquzpara icmalarını öz mülk-

lərinə birləşdirmişdi. Hüseynəli xan xarici siyasətdə Rusiyaya meyl edirdi. Lakin

zahirən Nadir şaha itaətini bildirdi. Nadir şahdan sonra O, müstəqil hakim oldu.

O,Salyan və Rudları Quba xanlığına billəşdirdi.

Onun oğlu Fətəli xanın dövründə (1758-1789) Quba xanlıığının mövqeyi daha

da mökəmləndi. Fətəli xan öz dövrünün görkəmli dövlət xadimi idi.A.Bakıxanov

onun haqqında yazırdı: “Fətəli xan tədbirli, mərhəmətli, əzmində sabitqədəm,

məmləkəti idarə etmək işlərində mahir bir adam idi.”

Fətəli xan mərkəzi hakimiyyəti möhəkəmləndirmək məqsədilə mahal naiblərinin

hakimiyyətini məhdudlaşdırdı, vergi toplanmasını nizama saldı, xəzinə-nin gəlirini

artırdı.

Fətəli xan hərbi işə ciddi yanaşırdı,onun xeyli qoşunu var idi.O,qonşu xanlıqların

torpaqlarını ilhaq etmək yolu ilə öz ərazilərini genişləndirmək istəyirdi. Fətəli xanın

bu siyasəti geniş miqyas aldı və şimali-şərqi Azərbaycan torpaqlarının birləşdirilməsi

ilə nəticələndi.

1757-ci ildə Salyan xanlığı qubalıların hücumuna məruz qaldı və tutularaq Quba

xanlığına birləşdirildi.1759-cu ildə Fətəli xan bir sıra şimali Qafqaz hakimləri ilə

birləşərək Dərbənd xanlığına yürüş etdi.Çox çəkmədi onlar Dərbəndə daxil oldular və

183

Dərbənd xanı Narinqalaya çəkildi.Az sonra Fətəli xan danışıqlar adı ilə Məhəmməd

Hüseyn xanı öz düşərgəsinə dəvət edir və həbsə alaraq gözlərini çıxartdırır.

Dərbənddən sonra Fətəli xan Baki xanlığını birləşdirmək siyasəti yüritməyə

baçladı.O,Bakı xanlığı üzərində öz təsirini gücləndirmək üçün “nigah

diplomatiyasından”istifadə etdi. O, Qaraqaytaq usmisi Əmir Həmzəyə vəd etdiyi

bacısı Xədicə Bikəni Bakı xanı Məlik Məhəmmədə ərə verdi. Ağıllı Xədicə Bikə

ərinin bütün işlərinə fəal müdaxilə etməyə başladı və nəticədə Bakı xanlığı Quba-dan

asılı vəziyyətə düşdü.

Fətəli xanın xarici siyasətində əsas yerlərdən birini Şamaxı xanlığının Qubaya

birləşdirilməsi məsələsi tuturdu. 1768-ci ildə Fətəli xanın qoşunu Şamaxıya hücuma

keçdi. Eyni vaxtda Fətəli xanın müttəfiqi Şəki xanı da Şamaxıya hücum

etdi.Şamaxılılar məğlub oldu və birləşmiş qoşun Şamaxıya daxil oldular.İşğaldan

sonra Şamaxı xanlığının az hissəsi Şəki xanlığlna, qalan hisəsi isə Quba xanlığına

birləşdirildi. Lakin çax çəkmir ki, şəki xanı Hüseyn xanla ittifaq pozulur və Fətəli xan

Şəkiyə düşən torpaqları da Quba xanlığına tabe edir.

Bu zaman gözləri kor edilib Şamaxıdan qovulan Ağası xan Qarabağın Kotevan

düzündə yerləşərək Fətəli xana qarşı müttəfiqlər toplayır. O, Avar hakimi Nütsal xanı

və Şəki xanı Hüseyn xanı öz ətrafında birləşdirir. 1744cü ildə mütəffiqlər Şamaxıya

hücum etdilər. Qəflətən yaxalanan Fətəli xan məğlub olaraq geri çəkilr, Lakin

sonralar öz qüvvələrini cəmləşdirən Fətəli xan yenidən Şamaxını ələ keçirir.1768-ci

ildə Cavad xanlığı da Quba xanlığından asılı vəziyyətə salınır. 1780-ci illərdə Fətəli

xan dəfələrlə Qarabağ xanlığı üzərinə yürüş etsə də bu yürüşlər uğursuz oldu. O,

1784-cü ildə Azərbaycanın cənub xanlıqlarına hücum edir. O, Ərdəbil və Meşini

tutsada burada möhkəmlənə bilmədi. 1785-ci ildə Fətəli xan Şəki xanlığını özünə

tabe etdi. Talış və Dağıstanın bir sıra torpaqları da ondan asılı vəziyyətə düşdülər.

1788-ci ildə Fətəli xan Gəncəyə daxil olur. Lakin 1789-cu ilin martında Fətəli xan

qəflətən vəfat edir və onun Azərbaycan torpaqlarını birləşdirmək siyasəti yarımçıq

qalır.

184

Onun oğlu Əhməd xan (1789-1791) atasının nailiyyətlərini möhkəmləndirə

bilmir. Onun qardaşı Şeyx Əli dövründə (1791-1810) xanlığın qüdrəti daha da

zəifləyir və Şəki, Bakı, Şamaxı xanlıqları Qubanın asılılığından çıxırlar.

Gəncə xanlığı

Bu xanlıq Gəncə bəylərbəyliyi əsasında yaranmışdı. Bu bəylərbəylik irsi olaraq

XVII əsrdən Qacarlar tayfasının Ziyadoğlular tərəfindən idarəolunmuşdur. Gəncə

istər hərbi-siyasi, istərsədə iqtisadi baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir-di.

Gəncə xanlığının əsasını II Şahverdi (1747-1760) qoymuşdur. Onun hakimiy-

yəti dövründə qonşu dövlətlər –Qarabağ xanlığı və Kartli-Kaxetiya çarları buraya

hücumlar etmişdir. Hətta bir müddət Gəncə Kartli çarlarından asılı vəziyyətə

düşmüşdür. II Şahverdinin oğlu Məhəmmədhəsən xanın dövründə (1760-1780)

Gəncə Gürcü çarlarının asılığından qurtarır. Lakin 1780-ci ildə Məhəmməd Həsən

xan öz qardaşı Məhəmməd tərəfindən öldürülür. Bu vəziyyətdən istifadə edən

Qarabağ xanı İbrahim Xəlil xan və Gürcü çarı II İrakli yenidən Gəncəyə hücum

edərək şəhəri alırlar. Şəhərə Qarabağ nümayəndəsi Həzrətqulu bəy və gürcü nüma-

yəndəsi Keyxosrov Andronikşvili hakim təyin edilirlər. Bu vəziyyətdən zərər çəkən

aşağı xalq kütlələri tezliklə işğalçılara qarşı mübarizəyə başlayırlar. 1783-cü ildə

başlanan həmin hərəkəta Ziyadoğullar nəslindən olan Hacı bəy başçılıq edirdi.

Bu üsyana Qarabağ xanı İbarahimxəlil xan da kömək edirdi, çünki O,gürcülərin

buradan qovulmasını istəyirdi. Lakin üsyançılar hər iki işğalçını Gəncədən qovurlar.

Hacı bəy 1783-cü ilə qədər xanlığı idarə edir. Bu vaxt Şuşada əsirlikdə olan

Ziyadoğlu nəslindən olan Rəhim bəy (1785-86)Gəncəyə qaçır və hakimiyəti ələ

keçirir. Lakin Qarabağ və Gürcü hakimləri yenidən Gəncənin işlə-rinə qarışmağa

başlayırlar. Nəticədə Ziyadoğlu nəslinin görkəmli nümayəndəsi Cavad xan (1786-

1804) hakimiyyətə keçir. O, əvvəllər Gürcü çarlarından asılı olsa-da, 1795-ci ildən bu

asılılığa son qoyur.

Cavad xan 1804-cü il yanvarın 3-də Rus qoşunlarına qarşı mübarizədə həlak

olmuş və bununla Gəncə xanlığı süqut etmişdir.

185

Azərbaycanın cənub xanlıqları:

-Bu xanlıqlardan biri Qaradağ xanlığı olmuşdur.Onun əsasını qoyan Kazım xan

(1748-1752) qonşu feodal hakimlərlə münasibətdə ehtiyatlı siyasət yeridir, xanlığın

daxili işlərini qaydaya salırdı. Xanlığın mərkəzi Əhər şəhəri olmuşdur. Bu xanlıq

1782-ci ildə Qarabağ və Xoy xanlıqları tərəfindən işğal edildi və bundan sonra xanlıq

öz müstəqilliyini itirdi.

-Təbriz xanlığının banisi Dünbuli tayfasından olan Nəcəfqulu xan (1745-1780)

olmuşdur. Bu xanlıq müəyyən vaxt ərzində Urmiya feodallarından asılı vəziyyətdə

olmuşdur. Lakin 1763-cü ildə Təbriz xanlığı tam müstəqillik əldə edir.

-Marağa xanlığının əsasını Əliqulu xan Müqəddəm qoymuşdur. (1747-1750).elə

bir əhmiyyət kəsb etməyən bu xanlıq Qacar hakimiyyətinə qədər müstə-qil fəaliyyət

göstərmişdir.

-Ərdəbil xanlığının banisi Şahsevən tayfasından Nəzərəli xan (1747-

1783)olmuşdur.O,xarici siyasətdə Qarabağ və Talış xanlığı ilə əlaqələrə üstünlük

verirdi.Ərdəbil xanlığı Kərim xan Zəndə qarşı mübarizə aparmışdır.

-Güclü xanlıqlarından biri olan Urmiya xanlığının əsası Fətəli xan Əfşar (1747-

1763) tərəfindən qoyulmuşdur. Fətəli xan Cənubi Azərbaycanda xeyli ərazi tuta

bilmişdi.O,1763-cü ildə Kərim xan Zənd tərəfindən öldürüldükdən sonra xanlıq öz

əvvəlki əhəmiyyətini itirir.

-Xoy xanlığının ilk hakimi Şahbaz xan (1747-1763) olmuşdur. Mülayim siyasət

yeridən Şahbaz xan Urmiya hakimi Fətəli xan Əfşarla dostluq siyasəti

yürüdürdü.O,da Zənd tərəfindən məğlub edilmişdir.

-Maku xanlığı Bayat tayfasının başçısı Nadir şahın sərkərdəsi olmuş Əhməd

sultan (1747-1778) tərəfindən yaradılmışdır. Xanlığın mərkəzi Maku şəhəri idi.

Xanlıq öz ətrafında 30 kənd birləşdirdi.

Sərab xanlığının əsası Şəqaqi tayfasının başçısı Əli xan (1747-1786) tərəfindən

qoyulmuşdur.O, Məhəmməd Həsən Qacara qarşı mübarizə aparmış-dır. Sonralar

Kərim xan Zəndin nominal hakimiyyətini qəbul etmişdir.

186

Yuxarıda aslarını çəkdiyimiz cənub xanlıqları demək olar ki, Azərbaycanın

siyasi həyatında o qədər də əhəmiyyətli rol oynamamış, tezliklə mübarizələrdə tarix

səhnəsindən çəkilb getmişlər.

İranda baş vermiş feodal ara mühartibələrində mənşə etibarıilə türk –qızılbaş

olan Qacar sülaləsi qələbə qazandı. Sülalənin banisi ağa Məhəmməd xan Qacar

XVIII əsrin 80-ci illərinin ortalarında İranın başlıca əyalətlərini (Xorasan istisna

olmaqla) işğal edərək Tehranı özünə paytaxt etdi. O,1793-cü ildə Azərbaycan

xanlarına tabe olmaq haqqında fərmanlar göndərdi. Lakin onun bu fərmanları

Azərbaycan xanlarını qorxutmadı. Qarabağ, Lənkəran, xanları, Kartli çarı II İrakli,

İrəvan xanı Məhəmməd Qacarın gələcək hücumlarının qarşısını almaq üçün tədbirlər

həyata keçirdilər.Hətta İbrahimxəlil xan Araz çayı üzərindəki Xudafərin körpüsünü

dağıtmağı əmr etdi.

1794-cü ildə Ağa Məhəmməd xan Qacar Qarabağa 8 minlik qoşun göndərir.

Lakin qoşun Əsgəran qalası yaxınlığında məğlub olub geri çəkildi. Dərbənd, Gəncə

və Şəki xanlarının itaət etməyə hazır olduqlarını görən Məhəmməd Qacar yeni

yürüşlərə həvəsləndi. Həm də bəzi Azərbaycan xanlarının Rusiyaya meyl etməsi

Qacarı Azərbaycana yürüş etməyə tələsdirdi.

Qacar qoşunlarına 3 istiqamətdə-Lənkəran, İrəvan və Şuşa istiqamətində yü-rüş

etməyi əmr etdi.

Qacar xan özü Şuşa üzərinə yürüşə başladı. İrəvana doöru hərəkət edən İran

qoşunları (sərbazlar) Naxçıvan qalası yaxınlığında ciddi müqavimətə rast gəldilər.

Qacar şah buradan İrəvana doğru hərəkət edərək qalanı alır.

Ağa Məhəmmədin özünün başçılıq etdiyi əsas qoşun 1795-ci ilin yayında Şuşa

qalasını mühasirəyə aldı. Lakin qala möhkəm müdafiə olunurdu . Hətta qala

müdafiəçiləri bir neçə dəfə qaladan çıxaraq düşmənə ciddi zərbə endirdilər.Şuşanın

mühasirəsi bir aydan artıq davam etdi. Düz 33 gündən sonra işğalçılar Şuşanın

mühasirəsindən əl çəkib Tiflis istiqamətində irəliləməyə başladılar. Sentyabr ayında

onlar Tiflisi qarət etdilər. Bu yürüşdə Ağa Məhəmməd şahı Cavad xan da müşaiyət

etmişdir.

187

Bundan sonra Ağa Məhəmməd şah qışlamaq üçün Muğana gedir və oradan

yenidən Azərbaycan xanlarına və Dağıstan hakimlərinə hədə qorxu dolu məktublar

göndərir. Bu zaman Azərbaycanın bir sıra xanları kömək üçün Rusiyaya müraciət

edirlər. Bu müraciətlər rus qoşunlarının Ön Qafqaza hərbi yürüşünə səbəb oldu.

1796-cı il aprelin 18 –də Zubovun başçılığı altında 30 minlik Rus qoşununun

Azərbaycana yürüşü başladı. Bunu görən İran şahı tələsik Arazın o tayına çəkildi.

Həmin ildə o, özünü İran şahı elan etdi.

Rus qoşunları Dərbəndə yaxınlaşırlar. Quba xanı Şeyx Əli Azərbaycan xanlarına

Dərbəndə kömək etməyə dair müraciət etsə də bu müraciətə Bakı xanından savayı

heç kəs cavab vermədi. Dərbən də baş vermiş ixtişaşlar nəti-cəsində şəhər təslim olur.

Zubov buradan Şamaxı istiqamətində yürüş edir. Mustafa xan şəhərdən çıxır. Onun

yerinə Zubova təslim olan Qasım xan Şamaxı xanı təyin edilir. Zubov da daha sonra

Salyan tərəfə gedərək orada düşərgə salır. Bu vaxt Qarabağ xanının nümayəndəsi də

ora gələrək Ruslara itaətini bildirir. Beləliklə Azərbaycanın Şimal xanlıqlarının bir

neşəsi Rusiyaya tabe edildi. Lakin Ruslar Azərbaycanda möhkəmlənə bilmədilər.

1796-cı ildə II Yekatirinanın ölməsi Qafqaz siyasətinə təsir etdi. Çar I Pavel 1797-ci

ildə Rus qoşunlarını Azərbaycan və Dağıstandan geri çağırdı.

Rus qoşunlarının buradan getməsindən istifadə edən Ağa Məhəmməd şah Qacar

1797-ci ilin yazında böyük bir ordu ilə Arazı keçərək Şuşaya yaxınlaşdı. İbrahim

Xəlil xan öz dəstəsilə düşmən topxanasına hücum edərkən geri qayıdır və qala

qapılarını bağlı görür. Qalada ona qarşı xəyanət etmişdilər.Ona görə də İbrahim Xəlil

xan öz dəstəsi ilə Car Balakənə-Avar hakimi, qohumu Ümmə xanın yanına gedir.

Şuşa qalasının müdafiəçiləri başsız qalır və qala içərisində çaxnaşma yaranır.

Bundan istifadə edən İran Şahı Şuşanı işğal edir. O, şəhər əhalisi üzərinə 200 min

əşrəfi cərimə təyin edir. İran Şahı İbrahim xanın düşməni olan Məhəmməd bəyi

Şuşanın xanı təyin edir.

İran Şahının Qarabağı tutması Azərbaycanda siyasi vəziyyəti dəyişdi. Gəncə,

Quba, Bakı, Şəki xanları İran Şahına öz itaətlərini bildirdilər.

Ağa Məhəmməd şah yüzlərlə adamı zindana saldırdı. Onların içərisində

M.P.Vaqif və oğlu Əli bəy də var idi. Onalrın hamısını edam gözləyirdi.

188

Lakin 1797-ci il iyulun 4-də İbrahim xanın qardaşı oğlu Məhəmməd bəyin

təşəbbüsü ilə Şahın yaxın adamları Səfərəli bəy və Abbas bəy tərəfindən Qacar şah

öldürülür. Bunu görən İran qoşunu tələsik geri çəkilir. Məhəmməd bəy hakimiyyəti

ələ keçirir və onun əmri ilə M.P.Vaqif və oğlu öldürülür.

Məhəmməd şah Qacarın qətlindən sonra sıyası durum dəyışdı. Tezliklə İbrahim

xan Şuşaya qayıdır. Məhəmməd bəyi xəyanətdə ittiham edərək həbs edir və onun

düşməni Şamaxı xanı Mustafa xana göndərir. O, isə öz nöbəsində Məhəmməd bəyi

edam edir.

Beləliklə, XVIII əsrin sonlarına yaxın nə Rusiya nə də İran işğalçılarına Şimali

Azərbaycanı işğal etmək nəsib olmadı.

XVIII əsrdə Azərbaycan xalqı azadlıq uğrunda gərgin mübarizə aparmaqla

yanaşı öz mədəniyyətini də inkişaf etdirdi. Bu dövrdə ölkədə fəaliyyət göstərən

məktəblərdə dərslər, əsasən, ərəb və fars dillərində keçirilirdi. Bu məktəblərdə təhsil

almış adamlar məmur, mirzə və ya rühani vəzifələrini tuturdular. Bu dövrdə elm

sahəsində ciddi irəliləyiş olmasa da tarix və coğrafıyaya dair bir sıra qiymətli əsərlər

yazılımışdı. Görkəmli coğrafıyaşünas Hacı Zeynalabdin Şirvani Qafqaz, İran,

Türkiyə və Hindistanı gəzmiş və bu ölkələr haqqında qiymətli məlumatlar toplamışdı.

Tarixçi Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli özünün «MəasiriSultaniyyə» əsərində İran

hökmdarı Fətəli şahın hakimiyyət dövründə baş vermiş hadisələrdən bəhs etmişdi.

Azərbaycan ədəbiyyatında realist janr getdikcə üstünlük təşkil edirdi. Poeziyada

vətənpərvərlik ideyaları və xalqın düşdüyü ağır vəziyyətə etiraz səsi xeyli

güclənmişdi. Nişat Şirvani, Şikəstə Şirin və Nəbi kimi tarixi mövzuda yazan şairlərin

əsərlərində ağır həyatdan narazılıq və şikayət üstünlük təşkil edirdi. Şakir Şirvanininn

«Şirvan haqqında dastan» adlı müxəmməsində 1743-cü ildə Nadir şahın əleyhinə

yönəlmiş Şamaxı üsyanından bəhs edilir. XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən

görkəmli nümayəndələri Molla Pənah Vaqif və Molla Vəli Vidadi olmuşdur. Vidadi

1709-cu ildə Şəmkirdə anadan olmuş, Qarabağda, sonra isə gürcü çarı II İraklinin

sarayında yaşamışdı. Vidadi yüksək sənətkarlıqla 170 yazdığı şerləri ilə lirik

Azərbaycan poeziyasını zənginləşdirmişdi. O, ədəbiyyata qoşma və gəraylılar

müəllifı kimi daxil olmuşdur. Vaqif 1717-ci ildə Qazax mahalının Qıraq Salahlı

189

kəndində anadan olmuşdu. Əvvəllər Qazax mahalında və Gəncədə, sonralar isə

Qarabağda yaşamışdı. Zəngin bilikli şair Qarabağ xanının sarayında baş vəzir olmuş

və xanlığın idarə edilməsində xüsusi rol oynamışdır. Vaqifın yaradıcılığında

məhəbbət mövzusu əsas yer tuturdu. Şairin şerləri xalq dilinin zəngiliyini əks etdirir

və realizmi, milli təravəti, orjinallığı, nikbinliyi ilə səciyyələnir. Vaqifın realist

yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında böyük rol oynamış və Azərbaycan

şerlərinin sonrakı nəsillərinə güclü təsir göstərmişdi. XVIII əsrdə Azərbaycanda inşa

edilmiş memarlıq abidələri dövrün siyasi həyatı ilə sıx bağlı olmuşdur. Yadelli

hücumlarının və ara müharibələrinin mütamadi olaraq davam etdiyi xanhqlar

dövründə Azərbaycan xanları düşmən hücumlarına tab gətirə biləcək dərəcədə

möhkəmləndirilmiş qalaların, bürc və istehkamların tikintisinə diqqəti artırmağa

məcbur idilər. Ərazisində hərbi-müdafıə xarakterli obyektlərin tikildiyi xanlıqlardan

biri Qarabağ xanlığı idi. Buna misal olaraq Bayat, Şahbulaq və Şuşa qalalarının qala

divarlarını, Əsgəranın qoşa qalalarını göstərmək olar. Müdafıə xarakterli obyektlər

Şəki, Şamaxı, Təbriz, Naxçıvan və Ərdəbil xanlıqlarında da tikilmişdi. Azərbaycan

memarlığında karvansara tikintisi sahə- sində qazanılmış zəngin ənənələr bu dövrdə

də davam edirdi. XVIII əsrin ikinci yarısında Şəkidə tikilmiş «Yuxarı» və «Aşağı»

karvansaraları müasir dövrümüzədək gəlib çatmışlar. Azərbaycan ərazisində ən

böyük karvansara hesab edilən «Yuxarı» karvansarada 300 otaq və zirzəmi var idi.

Şuşada, Şəkidə, Qubada, İrəvanda ayrı-ayrı xanlar tərəfindən dəbdəbəli saraylar

tikdirilmişdi. Bu dövrdə Azərbaycanda saray tikintisinin ən gözəl nümunəsi şərq

memarlığının incilərindən sayı- lan Şəki xanlarının sarayıdır. Saray 1797-ci ildə Şəki

hakimi Məhəmmədhəsən xan tərəfindən tikdirilmişdir. Sarayın fasadı başdanbaşa

şəbəkə üslubu ilə bəzədilmişdir. XVIII əsrin ikinci yarısı-XIX əsrin əvvəllərində

Azərbaycan siyasi pərakəndəlik dövrü yaşayırdı. Nadir şahın ölümündən sonra

yaranmış müstəqil və yarımasılı xanlıqlar orta əsr dövlətlərinə məxsus bütün

atributlara malik idilər. Bu dövrün sosial-iqtisadi münasibətləri orta əsrlərin əvvəlki

dövrlərinə məxsus sosial-iqtisadi mü- nasibətlərdən elə də fərqlənmirdi. Torpaq

mülkiyyət formalarının və vergilərin mahiyyətində elə bir ciddi dəyişiklik baş

verməmişdi. Bununla belə, bütün xanlıqlar dovrü üçün xarakterik olan ara mü-

190

haribələrinin təsiri altında əkinçilikdə, ticarət və sənətkarlıqda dərin tənəzzül

müşahidə edilirdi. Azərbaycan şəhərlərinin böyük əksəriyyəti ciddi dağıntılara məruz

qalmışdı. XVIII əsrin ikinci yarısında ayrı-ayrı Azərbaycan xanlıqları hakimiyyət və

torpaq uğrunda bir-birilə kəskin müharibə aparırdılar. Ölkəni vahid dövlətdə

birləşdirməyə çalışan qüvvələr də çox deyildi. Urmiyalı Fətəli xan, Şəkili Hacı

Çələbi, Xoylu Əhməd xan və Qubalı Fətəli xan vahid Azərbaycan uğrunda xeyli

qüvvə sərf etmişdilər. Qubalı Fətəli xan daha böyük uğurlar qazanmış və bütün şimal-

şərqi Azərbaycanı öz hakimiyyəti altında birləşdirməyə nail olmuşdu. Bununla belə,

ayrı-ayrı bölgələr arasında iqtisadi əlaqələrin zəifliyi və qonşu dövlətlərin müdaxiləsi

son nəticədə vahid Azərbaycan dövlətinin yaranmasına imkan vermədi. Azərbaycanın

zəngin təbii ehtiyatları və əlverişli coğrafi mövqeyi qonşu dövlətlərin, ilk növbədə

İran və Rusiyanın diqqətini cəlb edirdi. Heç də təsadüfı deyil ki, XVIII əsrin sonuncu

onilliyində bu dövlətlər Azərbaycanı işğal etmək üçün hərbi yürüşlər təşkil

etmişdilər. Azərbaycan 1795 və 1797-ci illərdə İran hakimi Ağa Məhəmməd şah

Qacarın, 1796-cı ildə isə V.Zubovun başçılığı ilə rus ordusunun iş- ğalçı yürüşünə

məruz qalmışdı. Doğrudur, bu yürüşlərin hər üçü iflasla nəticələndi. Lakin bu heç də

həmin dövlətlərin Azərbaycana dair işğalçılıq planlarından imtina etmələri demək

deyildi.

191

XI MÖVZU

Azərbaycan XIX əsrin birinci yarısında

Azərbaycanın iran və Rusiya arasında bölüşdürülməsi.

PLAN

1.Rusiyanın Azərbaycanın şimal torpaqlarını tutması. Car Balakən və Gəncənin

işğalı.

2.Birinci İran-Rusiya müharibəsi. Gülüstan müqaviləsi

3.İkinci İran Rusiya müharibəsi. 1828-ci il Türkmənçay sülh müqaviləsi.

ƏDƏBİYYAT:

1. Azərbaycan tarixi. VII-cilddə, IV-cild,Bakı, 2000, səh.14-54.

2. Azərbaycan tarixi. Bakı,1994, səh.465-523.

3. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, 1989.

4. Banixanov.A. Gülüstani-İrəm. Bakı,1991.

5. Mustafayev.T. XVIII-əsrin birinci yarısında Azərbaycanda Rusiya meylinin

güclənməsi. Bakı,1986.

6. Balayev. A. Rusiyaya qovuşmaq ərəfəsində. Bakı, 1988, səh.157-167.

192

XVIII əsrin sonlarinda İran şahı Ağa Məhəmməd Qacarın Azərbaycana

basqınları Rusyanı bu yerlərə hucuma kecməyə baslamaga tələsdirdi. 1796-cı ilin

aprelində general Zubovun (“qızıl ayaq ) başcılığı altında 30 minlik rus qoşunu

Azərbaycana soxuldu. Ruslar Dərbənd qalası yaxınlığında güclü müqavimətə rast

gəlsələr də qalanı işğal etdilər. Şəhərin açarını 74 il əvvəl I Pyotra təqdim edən

yaşlı kişi indi də Zubova təqdim etdi. Sonra Zubov Bakiya tərəf hərəkət edir.

Bakını işğal edərək Şamaxıya doğru yürüş edir. Bunu görən Şamaxı və Şəki xanları

Rusiyaya sədaqət andı içmək vərəqinə qol çəkirlər.

Rusiya I Pyotrun vəsiyyətlərinə əməl etmək istəyirdi. Lakin II Yekaterinanın

ölümü (1796) bu planın həyata keçrilməsini yarımçıq qoydu. Onun oğlu I Pavel

Rusiya qoşunlarını tezliklə Cənubi Qafqazdan çıxarmaq əmri verir.

Rusiya işğalçılıq siyasətlərini XIX əsrin əvvələrindən yenidən həyata keçirməyə

başlayırlar. Bu dövrdə Azərbaycanın daxili və xarici vəziyyəti çox mürəkkəb idi.

Azərbaycan ərazisi xırda feodal dövlətlərinə parçalanmışdı. Şəki və Quba xan-

lıqlarının Azərbaycan torpaqlarını öz ətrafında birləşdirmək cəhdləri baş tutmadı.

Buna bir tərəfdən ölkənin sosial iqtisadi geriliyi, digər tərəfdən isə xarici işğallar

mane olurdu. Ayrı-ayrı xanlıqların hakimlərinin yalnız öz ərazisini qorumaq cəhdi və

bir-birlərinə güzəştə getməmələri də bu işə ciddi maneçilik törədirdi. Belə bir şərait-

də Azərbaycana göz tikmiş İran, Rusiya və Türkiyəyə qarşı duracaq vahid qüvvə yox

idi.

Hələ I Pyotr dövründə başlamış II Yekaterina zamanı davam etdirilmiş Azər-

baycanı işğal etmək cəhədlərindən sonra Rusiya yenidən Cənubi Qafqazı tutmaq

planı hazırladı. 1801-ci ildə hakimiyyətə gələn I Aleksandr işğalçılıq siyasətini

davam etrdirməyə başladı. O, hər şeydən əvvəl Həştərxandan Dərbənd –Bakı vasitəsi

ilə Gürcüstanla əlaqə yaratmağa çalışırdı.

1801- ci il sentyarın 12-də Kartlli-Kaxetiya çarlığının Rusiyaya birləşdirilməsi

haqqında çar manifesti elan olundu. Rus baş komandanı tərəfindən idarə olunan Tiflis

quberniyası yaradıldı. Qazax, Borçalı və Şəmşəddil sultanlıqları bu quberniyanın tər-

kibinə daxil edildi. Beləliklə ilk olaraq Azərbaycan torpaqlarının birləşdirilməsi

başlandı. Hələ 1800-cü ildə Lənkəran xanlığı da Rusiyanın himayəsini qəbul etmişdi.

193

Belə bir vaxtda İran Şahı Qarabağ və Bakı xanlıqlarının İrana tabe olması

tələbini verir və göstərir ki, əks təqdirdə bu yerlərə hücum edəcəkdir.

Lakin, 1802-ci il dekabrın 26-da Georgiyevsk şəhərində Quba, Lənkəran

xanlıqları və Dağıstan feodalları Rusiyanın ali himayəsini qəbul etmək haqqında

müqaviləni imzaladılar. Müqaviləyə görə onu imzalayanlar İranın hücum edəcəyi

təqdirdə ona qarşı çıxmağı öz öhdəsinə götürdülər. Müqavilə Cənubi Qafqazda

ticarətin genişləndirilməsi, Xəzər dənizində gəmiçiliyin inkişaf etdirilməsi və s.

nəzərdə tutultrdu.

Digər Azərbaycan xanlıqları müqaviləyə qoşulmayaraq Rusiyanın hakimiy-

yətini tanımaq istəmirdilər. Ona görə də Rusiya bu yerləri işğal etmək üçün general

Sisianovun başçılığı altında qoşun hissələri göndərdi.

Feodal hakimlər – xanlar yaxşı başa düşürdülər ki, öz qüvvələri ilə İran, Rusiya

kimi dövlətlərə müqavimət göstərməklə öz xanlıqlarını qoruyub saxlaya

bilməyəcəklər. Onlar Rusiyanın xanlıqların istiqlaliyyətini qoruyacağı barədə verdiyi

yalan vədlərə uyaraq, öz xanlıqlarının istiqlaliyyətini bu yolla qoruyacaqlarını zənn

edərək, bir tərəfdə rus himayəsini qəbul etməyə meyil etməli olur, digər tərəfdən isə

çarizmin vədlərinə qətiyyətsizlik göstərirdilər. Onların bəzi yollarla İran və ya

Türkiyə qoşunlarının basqın edəcəyi təqdirdə. Öz torpaqlarını qarətdən və var-yoxdan

çıxarılmasından müdafiə edə biləcəklərinə ümid bəsləyirdilər. Eyni zamanda bu

xanlar İrana və ya Türkiyəyə də meyil göstərdiklərindən tərəddüd edir, öz mövqe və

qərarlarını qəti müəyyənləşdirməyə tələsmirdilər. Bu, hər şeydən əvvəl, xanların öz

xanlıqlarının daxili idarəsində müstəqillik saxlanılmasına əmin olmamaları ilə

əlaqədar idi. Rusiya ayrı-ayrı Azərbaycan xanlarının İran və Türkiyə təhlükəsindən

müdafiə edəcəyini vəd etsə də, bu heç də onun xanlıqlara müstəqillik vermək

niyyətində olması deyildi.

Rusiya ilk növbədə Car-Balakən camatının ələ keçirilməsinə böyük əhəmiyyət

verirdi. Çar hökuməti Şərqi Gürcüstan ərazisindən hücum meydanı kimi istifadə

edərək, özünün Azərbaycan barəsindəki planlarını həyata keçirməyə başladı. Rus

qoşunları 5 minlik gürcü qoşunu ilə birlikdə Çar-Balakənə hücum etdi və güclü

194

müqavimətə rast gəldi. Alazan çayı sahilində şiddətli döyüş baş verdi. Caamatın

müqavimətini qıran Qulyanov Balakəni yandırdi. Daha şonra Car işğal olundu.

1803-cü il aprelin 12-də Car-Balakən caamatının Rusiyanın hakimiyyəti altına

alınması haqqında saziş bağlandı. Sazişə əsasən yerli camaat 220 pud ipək verməli

idi. Car-Baləkinin fəthindən sonra İlisu sultanlığı da Rusiyanın təəbəliyini qəbul etli.

General Sisianov Gəncə xanlığının ələ keçilməsinə böyük əhəmiyyət verirdi.

Çünki Gəncə qalası rus qoşunlarının Azərbaycanın içərilərinə doğru irəliyə getməsi

üçün bir açar idi.

1803-cü ilin dekabrında Sisianov Cavad xana təslim olmaq haqqında ultimatum

verdi. Lakin Cavad xan ona cavab verir ki, Gəncəyə yalnız meyitlərin üstündən keçə

bilərsən. Sisianov Rusiya hakimiyyətini qəbul etmiş digər xanlıqlardan fərqli olaraq,

Gəncə xanlığına qarşı amansız tələblər irəli sürürdü. O, Cavad xandan ildə 20 min

çevron məbləğində, yəni sonralar Şəki, Qarabağ və Şirvan xanlıqları üçün

müəyyənləşdirilmiş məbləğdən 3 dəfə çox, ödənc tələb edir və yazırdı: “Əgər mənim

təklifimi qəbul etməsən, Gəncəyə atəş və qılıncla gələcəyəm”.

Sisianov 11 topu olan piyda bataliyonunu, 3 eskodron və 2 kazak yüzilüyündən

ibarət qoşunu Gəncə üzərinə yeritdi. Şəhərin iki verstliyindəki Quruqobu adlanan

yerdə rus qoşunları ilə gəncəlilər arsında ilk vuruşma oldu.Cavad xan bir qədər müqa-

vimətdən sonra Gəncə qalasına qayıdır.Rus qoşunları Gəncəni mühasirəyə

alırlar.Mühasirə bir ay davam etdi. 1804-cü ilyanvarın 2-dən 3-nə keçən gecə ruslar

qalaya hücuma başladılar. Onların iki cəhdi dəf olundu.Qalanın müdafiəçiləri inadlı

müqavimət göstərirdilər. Döyüşlərdə Cavad xan və oğlu Hüseynqulu bəy və şəhər

əhalisindən 250 nəfər həlak oldu. Şəhərintəslim olunmasında şəhərdə yaşayan

ermənilərin xəyanəti mühüm rol oynadı.

Gəncə xanlığı ləğv olundu və dairəyə çevrildi, şəhərin adı dəyişdirilərək

Yelizavetpol adlandırıldı. ”Gəncə” adını çəkmək qadağan olundu.və bu qaydanı po-

zanlar bir manat cərimə olunurdular.

Gəncənin alınması rus qoşunlarının Azərbaycanın içərilərinə doğru irəliləməsi

üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Gəncə xanlığının vassal asılılığında olan Samux

hakimi Şirin bəy Gəncənin süqutundan sonra Rusiya təəbəliyini qəbul etməyə

195

məcbur oldu. O, hər il Rusiyaya 1000 çervon (3 min manat) bac verməyi öhdəsinə

götürdü.

Gürcüstan və Şimali Azərbaycanın bir hissəsinin Rusiya tərəfndən işğalı İran

və Türkiyənin, habelə onların arxasında duran İngiltərə və Fransanın narahatlığına

səbəb oldu.

1804-cü ilin mayında Fətəli Şah rus qoşunlarının Cənubi Qafqazdan çıxa-

rılmasını Rusiyadan tələb etdi. Tələb Rusiya tərəfindən rədd olundu . Odur ki,

iyulun 10-da İranla Rusiya arasında diplomatik əlaqələr kəsildi və 10 il davam edən

müharibə başlandı.

Azərbaycanın yerli əhalisinin Rusiya-İran müharibəsinə münasibəti eyni cür

deyildi. Azərbaycanın bəzi feodal hakimləri, habelə feodalların da bir hissəsi öz

hakimiyyətlərini itirməkdən qorxaraq, müharibəyə öz xilaskarı kimi baxır və şah

İranın qalib gələcəyi təqdirdə öz hakimiyyətlərini saxlayacaqlarını düşünərək, ona

kömək etməyə hazır idilər və imkan daxilində kömək göstərirdilər Həm daxildən,

həm də xaricdən törədilən sonsuz müharibələrdən xilas yolu axtaran və bunu

Rusiyanın sayəsində əldə edə biləcəyini zənn edən əhalinin bir hissəsi isə rus

qoşunlarına kömək göstərmək istəyirdi. Ümumiyyətlə isə əhali nə İranın, nə də

Rusiyanın istilasına məruz qalmaq istəmir, öz xanlarına müraciət edərək, istilaçılara

qarşı mübarizədə onlara hər cür kömək göstərməyi vəd edirdilər

1804-cü il iyulun 2-də İrəvan xanlığı ərazisində, Eçmiədzin divarları yanında ilk

döyüş oldu. Bu döyüşdə Ruslar üstünlük qazandı. İkinci döyüş İrəvan yaxınlığında

baş verdi. İyulun 29-dan 30-na keçən gecə qanlı döyüş başlandı və rus qoşunları

İrəvandan geri çəkildilər.

Bu döyüşlərdən sonra İran qoşunları Gəncəyə doğru hərəkətə başladılar. Lakin

Gəncə qalası ruslar tərəfindən işğal edilmişdi. Gəncənin işğal edilməsi digər

Azərbaycan xanlıqlarının da işğalını sürətləndirdi. İlk növbədə Qarabağ xanlığının

mövqeyinin müəyyən edilməsi haqqında İbrahim xana elçi göndərildi. İran da

Qarabağı öz tərəfinə çəkmək məqsədi ilə xanın İrandakı girov saxlanılan oğlu

Əbülfət xanın başçılığı altında 500 nəfərlik qoşun göndərir. Lakin İbrahim xan öz

oğlunu düşməncəsinə qarşılayır və Dizax yaxınlığında onun dəstəsini məğlub etdi.

196

1805-ci il mayın 14-də Kürəkçay adlanan yerdə Qarabağ xanı ilə Sisianov

arsında müqavilə imzalandı. Həmin müqaviləyə görə xan, onun varisləri və xanlığın

bütün əhalisi Rusiyyanın hakimiyyətini qəbul etdi. Çar hakimiyyəti isə öz növbəsində

xan sülaləsinin hüquqlarını təsdiq edirdi. Qarabağ xanlığı ildə Rusiya xəzinəsinə

8000 çervon pul verməyi öhtəsinə götürürdü.

1805-ci il mayın 21-də Şəki hakimi Səlim xan da həmin müqaviləyə eyni

şərtlərlə qoşuldu. Şəkililər Rusiyaya 7000 çervon verməli idilər.

Bu zaman Şah qoşunları Qarabağa soxuldular və oranı talan etdilər.1805-ci il

iyunun 26-da İran qoşunları Şahbulaq qalasını mühasirəyə aldılar. İyulun 7-də

qaladakı rus əsgərləri gizlincə qaladan çıxaraq Gəncəyə tərəf çəkilirlər. İran qoşunları

başda Abbas Mirzə olmaqla onları təqib edir. Daha sonra O,Qazax və İrəvana doğru

yürüşlər etmişdir.

Belə bir zamanda Rusiya Azərbaycanda öz mövqelərini möhkəmləndirmək

üçün Şirvan, Bakı və Quba xanlıqlarını tabe etmək məqsədiilə yürüşlərə başlayır.

Şirvan xanı Mustafa xan bir sıra tələblər qoysa da Sisanov razılaşmır və 1805-ci ilin

noyabrında Şamaxıya hücuma keçir. Müqavimətin mənasızlığını görən Mustafa xan

ildə 100000 çevron verməklə rusların hakimiyyətini qəbul edir (dekabrın 25-də).

Qarabağ və Şəki xanlıqlarının Rusiya hakimiyyəti altında keçməsi haqqındakı

müqavilərlə eyni olan bu müqavilədə rus qoşunlarının Şamaxıda mütləq

yerləşdirilməsindən danışılmırdı. Şamaxı xanlığının illik bacı 7 min çervon

məbləğində müəyyənləşdirildi. Şamaxı xanlığı öz ərazisindən keçən karvanların

təhlükəsizliyini təmin etməyə borclu idi. Xan, həmçinin, Kür sahilində - Cavadda

möhkəmləndirilmiş rus məntəqəsinin tikilməsinə icazə verməsi ilə də razılaşırdı.

Azərbaycanın ən iri xanlıqlarından birinin – Şamaxı xanlığının tabe edilməsi çar

Rusiyası üçün bütün Şimali Azərbaycanın ələ keçirilməsində mühüm əhəmiyyətə

malik idi. Şamaxı xanlığı digər xanlıqlar arasında mərkəzi mövqe tuturdu, böyük

iqtisadi,siyasi və hərbi-strateji əhəmiyyətə malik idi.

Sisianov Şirvanı tutduqdan sonra Bakıya doğru hərəkət etdi və 1806-cı ilin

yanvarında Bakıya yaxınlaşdı. O, Hüseynqulu xana öz müqavilə layihəsini göndər-

197

di.Bakı xanı Sisianovun şərtlərini qəbul etdiyini, lakin şəhərin açarlarını ona vermək,

həmçinin bir neçə məxfi söz demək istəyini bildirdi.

1806-ci il fevralın 8-də Sisianov xanın əmisi oğlu İbrahim bəy tərəfindən

öldürülür. Bundan sonra rus qoşunları geri çəkilərək Sara adasında yerləşdilər.

Bakıda Sisianovun öldürülməsindən sonra Zaqafqaziyadakı rus qoşunlarının

vəziyyəti ağırlaşdı. Cənubi Qafqazda da şərait mürəkkəbləşdi. Xanların çoxu

tərəddüd etməyə başladı. Dağıstanın bəzi feodal hakimləri bu məqamdan istifadə

edərək, tələsik Zaqafqaziyaya soxulmaq üçün hazırlıq görməyə başladılar.

Qazıqumux hakimi Surxay xan Azərbaycana soxuldu. Lakin rus qoşunlarının Şimali

Qafqazdakı fəallığı üzündən digər Dağıstan hakimləri Kürə yaxınlaşan, Mingəçevir

yaxınlığındakı keçidi ələ keçirməyə ümid bəsləyən, lakin tələsik geri qayıtmağa

məcbur olan Surxay xana kömək göstərməyə cürət etmədilər. 1806-cı ilin yazında

İran qöşunları yenidən fəallaşdı. Napoleonun vəd etdiyi kömək burada az rol

oynamadı. İran qoşunları Arazı keçərək Qarabağa yeridi. İyunun 8-də rus və İran

qoşunları arasında 1806-cı ilin kampaniyasının ilk silahlı toqquşması baş verdi.

Şahbulaq və Əsgəran arasında, Ağdamda rus dəstəsi 4000 İran sərbazı iləm

qarşılaşdı. Rus dəstəsi İran qoşununu sıxışdırdı və Əsgəranı tutaraq, Şuşaya doğru

irəlilədi. Abbas Mirzə İbrahimxəlil xanı öz tərəfinə çəkmək üçün elçilərini onun

yanına göndərdi. Bu dövrdə Şuşada yerləşən mayor Lisaneviçin başçılıq etdiyi rus

qarnizonunun azlığı üzündən İbrahimxəlil xan xanlığın var-yoxdan çıxarılmasına yol

verməmək üçün əvvəlcədən Lisaneviçlə razılaşaraq, rus qoşunları gəlib çıxanadək

iranlılarla mülayim rəftar etməyi qərara aldı. Rus qoşunlarının gəlib çıxmasının

xeylim gecikməsi İran qoşunlarının lap qalaya yaxınlaşmasına səbəb oldu.

İbrahimxəlil xan öz ailəsinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün onu Şuşa qalası

yaxınlığındakı Xankəndinə köçürdü. XIX əsrin birinci yarısında yaşamış Azərbaycan

tarixçisinın yazdığı kimi, bəzi bədniyyətli adamlar xanı mayora elə şərləmişdilər ki,

mayor gecə ikən bir dəstə döyüşçü ilə onun məskəninə yollandı, burada fələyin zalım

hökmü ilə İbrahim xan bəzi ailə üzvləri və yaxın adamları ilə birlikdə öldürüldü‖. Bu

qətl çar zabitlərinin müstəmləkəçi vəhşiliyini səciyyələndirən parlaq misaldır. Belə

yolla həm tərəddüd edən feodallar, həm də əhali ruslardan uzaqlaşdırıldı. Təsadüfi

198

deyil ki, bu hadisələrdən dərhal sonra şəkili Səlim xan Rusiya ilə əlaqələri kəsdi,

əhalini üsyana qaldırdı və rus qoşunlarını xanlıqdan getməyə məcbur etdi‖ .

1806-cı il iyunun 22-də Dərbənd işğal olunur. Sentyabr ayında Bulqakovun

rəhbərliyi altında ruslar yenidən Bakıya hücüm etdilər. Oktyabrın 3-də Bakıda işğal

olundu və xanlıq ləğv olundu. Bundan bir qədər sonra Quba xanlığı da döyüşsüz

təslim oldu. Beləliklə 1806-cı ilin sonlarına yaxın Lənkaran, İrəvan və Naxçıvan

xanlıqları istisna olmaqla Şimali Azərbaycan ərazisi rusiyanın işğalı altına düşdü.

1806-cı ilin sonlarında Türkiyə də Rusiya əleyhinə müharibəyə başladı. Hərbi

əməliyyatlar Balkanlarda və Qafqazda gedirdi. 1810 və 1811-ci illərdə Rusiya

Türkiyə üzərində qələbələr qazanaraq onu 1812-ci il mayın 16-da Buxarestdə sülh

bağlamağa məcbur etdi. Həmin müqaviləyə əsasən Türkiyə Qafqazın böyük bir

hissəsinin Rusiya tərəfindən işğal edilməsi faktını təstiqləməli oldu.

1810-cu ilin iyununda İran qoşunları Qarabağa, Gəncəyə və Pəmbəkə doğru

irəlilədi. İran qoşunlarının öz dəstələri Tuğ kəndinin yaxınlığında, Qarğabazar

adlanan yerdə dayandı. Iranlılar Mehridə də möhkəmləndilər. Təbriz istiqamətində

Cənubi Azərbaycana irəliləməyin açarı rolunu oynayan Mehrinin mühüm strateji

əhəmiyyətini nəzərə alan, sayca 400 nəfərdən bir qədər artıq dəstəsi olan

Kotlyarevski Mehriyə doğru hərəkət etdi. İyunun 15-də kəndi hücumla ələ keçirmək

ona müyəssər oldu. Arazın o tayına geri çəkilmiş iranlılar iyulun 2-də yenidən

Mehriyə yaxınlaşdılar. Mühasirə 5 gün davam etdi. Lakin şah komandanlığı onun

alınmazlığına əmin olaraq, geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. İyulun 8-nə keçən

gecə Kotlyarevski İran qoşunlarının Mehri yaxınlığında yerləşən düşərgəsinə qəflətən

hücum etdi. Süngü döyüşündə İran dəstəsi darmadağın edildi və Qarabağın

hüdudlarından kənara atıldı. Rus qoşunlarının bu qələbəsi Zaqafqaziyadakı bütün

vəziyyəti dəyişdi. Lakin şah sarayı Pəmbək və Şuragəl istiqamətində yeni hücum

hazırlayırdı. İranlılar Abaran yaxınlığında yığışdılar. Türkiyə tərəfindən gözlənilən

təhlükə İran qoşunlarının üzərinə hücum etməyə imkan vermirdi. 1810-cu ilin

avqustunda İanla Türkiyə arasında Rusiya əleyhinə hərbi ittifaq bağlandı. Lakin

bunun da köməyi olmadı. İran qoşunları Ahalkələki yaxınlığında darmadağın edildi.

199

Abbas Mirzə rus dəstələri ilə yeni toqquşmalardan çəkinərək, barışıq haqqında

danışıqlara yenidən başlamaq qərarına gəldi.

1812-ci ilin yayında Napoleon da Rusiya ilə müharibəyə başladı. Fransa-Rusiya

müharibəsindən istifadə edən İran ordusu Qafqazda fəal hərbi əməliyyatlara başladı.

1812-ci ilin iyulunda Xudafərindən keçən İran ordusu Qarabağa soxulur və Şahbulaq

qalasını tutur və sonra Ruslar 20 minlik İran qoşununu geri çəkilməyə məcbur edir.

İran qoşunları Gəncə və Şəki istiqamətlərində də ağır məğlubiyyətə uğradılar.

Rusların Qafqazdakı hərbi-siyasi uğurlarından və İranın içərilərinə doğru irəlilə-

məsindən qorxuya düşən İngilis məsləhətçiləri İran şahını sülh bağlamağa təhrik etdi-

lər.

1813-cü il oktyabrın 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində iki ölkə arasında sülh

müqaviləsi imzalandı. Müqaviləni İran tərəfdən Mirzə Əbdülhəsən xan Şirazi, Rusiya

tərəfdən isə Qafqazın yeni baş komandanı Ratişev imzaladılar. Sülhün şərtlərinə görə

Lənkəran, Şirvan, Quba, Bakı, Gəncə, Qarabağ və Şəki xanlıqları Rusiya imperiyası

tərkibinə qatılırdı. İran Şərqi Gürcustana, Qazax və Şəmşəddil sultanlıqlarına,

hənçinin Dağıstana olan iddialarından əl çəkdiyini bildirdi.

İran təkcə Rusiyanın Xəzər dənizdə hərbi gəmilər saxlamaq barədə hüququnu

tanıdı. Aşağı, 5%-lik gömrük tarifi qoyuldu,buda o demək idi ki, Rus tacirləri üçün

İrana yol açılırdı. Rus tacirləri daxili gömrük rüsumlarından da azad edilirdi.

Gülüstan müqaviləsi Şimali Azərbaycan və bütün Zaqafqaziyanın çar Rusiyası

tərəfindən istilasını təsdiq edirdi. Bu müqavilənin bağlanılması ilə Şimali

Azərbaycanın Rusiya tərəfindən isyilasının birinci mərhələsi başa çatdı.

Gülüstan müqaviləsini özü üçün rüsvayçılıq sayan İran sarayı hec cürə

Rusiyanın bu yerləri işğal etməsi ilə razılaşa bilmirdi. Eyni zamanda İngiltərə və

Fransada bu vəziyyətlə barışmaq istəmirdilər və onlar İranı Rusiyaya qarşı

müharibəyə təhrik edirdilər. 1814-cü il noyabrın 25-də Tehranda İngiltərə ilə İran

arasında Rusiyaya qasşı müqavilə bağlandı. Həmin ölkələr İrana hərbi sursat

cəhətdən yardım etməyi öhtələrinə götürdülər.

1826-cı il mayın 26-da Abbas Mirzənin başçılığı ilə 60 minlik İran qoşunu

Şimali Azərbaycana soxuldu.

200

Abbas Mirzənin planı qəflətən Qarabağa soxulmaq, Şuşanı tutmaq sonra isə

Gəncəni tutmaqla Tiflisə hücüm etmək idi. İran qoşunu bütün Qarabağ mahallarını

ələ keçirərək Şuşa qalasını mühasirəyə aldı. Şuşada cəmi 4 topu olan 1500 nəfərlik

Rus qarnizonu var idi. Qalanın muhasirəsi 48-gün davam etdi. Şuşa qalasını uzun

müddət mühasirədə saxlamaq İran hərbi komandanlığının səhvi idi. İranın hərbi

qüvvəsinin böyük hissəsinin diqqətini özünə cəlb edən rus qarnizonu və qalanın

erməni əhalisi general Yermolova strateji təşəbbüsü ələ almağa, pərakəndə halda olan

qüvvələri zərbə qruplarında cəmləşdirməyə və düş.mən üzərinə hücum etməyə şərait

yaratdı və bununla da gələcək hərbi əməliyyatları rus ordusunun xeyrinə həll etdi.

Yermolov başa düşürdü ki, azsaylı qüvvələrlə düşmənə bütün hücum xətti boyunca

əks zərbə vurmaq mümkün deyil. Bütün qüvvələri Cənubi Qafqazın hərbi-siyasi

mərkəzi olan Tiflisin müdafiəsində cəmləşdirməklə, o, düzgün qərar qəbul etdi.

Lakin İran ordusu hec nəyə nail ola bilmədi və Ruslar tərəfindən geri oturduldu.

İran sərbazlarının hücümü zaman bəzi yerli xanlar, hansı kı, İrana qaçmışdılar, onlar

da aktiv iştirak edirdilər. Bakı xanı Hüseynqulu, Şamaxı xanı Mustafa öz əvvəlki

mülklərini geri qaytaracaqlarını düşünürdülər. Məsələn Səlim xanın oğlu Hüseyn xan

(Şəki).İran qoşunları ilə Şəkiyə girdi. O, daha sonra Salyan, Qızılağac və Lənkəranı

ələ keçirdi.

General Yermolov Dağıstanda yerləşən Rus qoşunlarını xanların və İran

qoşununun üzərinə göndərdi. 1826-cı il sentyabrın 3-də Şəmkir yaxınlığında qanlı

döyüş başladı. Rus qoşunları və Gürcü dəstələri Şəmkirçay ətrafında İran qoşunlarını

məğlub etdilər. İran qoşunu tələsik Gəncəyə tərəf geri çəkildilər və az sonra ruslar

Gəncəyə girirlər. İran qoşunlarının məğlubiyyət xəbərini Şuşa ətrafında alan Abbas

Mirzə məğlub olmuş oğlunun köməyinə gəlir.

1826-ci il sentyabrın 10-da hər iki tərəf General Paskeviç Gəncə ətrafına gəlir.

Sentyabrın 13-də amansız döyüş başlayır.

Tarixçi Mirzə Adıgözəl bəy yazır: ”Səhər vaxtı Sərdar Raskeviç və General

Mədətov qoşunlarına nizam verib Şeyx Nizami turbəsinə yaxınlaşdılar. Qızılbaş

qoşunu ilə üz-üzə gəldilər. Burada böyük sultani müharibəsi oldu. Bir saatdan sonra

qizilbaşlar basıldılar”. Bu döyüşdə İran tərəfi 1000 nəfər itki verdi. Min yüz nəfər əsir

201

alındı, bir neçə top ələ keçirildi. Abbas Mirzə öz qoşunu ilə tələsik Qarabağdan

keçərək Xudafərinə tərəf qaçdı.

Gəncə döyüşü Rusiya-İran müharibəsinin sonrakı taleyində mühüm rol oynadı

və faktiki olaraq müharibənin taleyini həll etdi. İran qoşunları ilə bərabər öz

hakimiyyətlərini qurmaq ümüdündə olan xanlar da İrana qaçdılar. Hərbi əməliyyatlar

1827-ci ilin yazında yenidən başlandı. Apreldə rus qoşunları iki istiqamətdə

irəliləməyə başladı. Rusların əsas məqsədi İrəvan xanlığını ələ keçirmək idi. Aprelin

23-də İrəvan mühasirəyə alındı. Mühasirə iki ay davam etdi. Bu müddət ərzində

Ruslar bir neçə qalaya hücüm etsə də, hər dəfə məğlub olaraq geri oturdular. Mayın

8-də ən böyük həmlə oldu, Ruslar yenə də uğur əldə edə bilmədilər. Bunu görən Rus

qoşunu Naxçıvan üzərinə hərəkət edərək mayın 26-da oranı döyüşsüz tutdular.

Naxçivan İran qoşunları üçün strateji əhəmiyyətə malik olduğuna görə Abbas Mirzə

16 minlik qoşunla hücuma keçdi. Lakin iyunun 5-də Cavanbulaq deyilən yerdə

məğlub oldu. Qüvvələr həddindən artıq qeyribərabər idi. Lakin rus qoşunu üstün

gəldi və İran qoşununun bu məğlubiyyəti iyulun 7-də təslim olan Abbasabad

qalasının taleyini həll etmiş oldu. Rus qoşunu İrəvana yaxınlaşana qədəravqustun 17-

də Uşağanda və b. yerlərdə iri döyüşlərə girdi. Rus qoşunu avqustun sonlarında

İrəvana yaxınlaşdı. O, ilk növbədə xeyli taxıl və digər ərzaq ehtiyatlarının toplandığı

Sərdarabad qalasını mühasirəyə aldı. Sentyabrın 20-də Sərdarabad qalası süqut etdi.

Sentyabrın 26-da İrəvan qalasının da mühasirəsi başlandı. İrəvan xanlığı əhalisinin

əksəriyyəti azərbaycanlılar idi. Paskeviçin yazdığı kimi, ―İrəvan vilayətində 10 min

müsəlman (azərbaycanlı) və ancaq 3 min erməni ailəsi var idi. Bu əhalinin müəyyən

hissəsi, başlıca olaraq ermənilər rus qoşununa hər cür yardım göstəriridilər. Qala

divarları üstündə görünən sakinlər papaqlarını yellədərək, işarə edirdilər ki‖, onlar

təslim olurlar. Onlar çimal darvazalarını açdılar və oktyabrın 1-də rus qoşununu

qalaya buraxdılar. Elə həmin gün qanlı döyüşdən sonra rus qoşunu İrəvan qalasını ələ

keçirdi.

İrəvan qalasındakı qələbə, onun alınması Rusiya-İran müharibəsinin gedişində

rus komandanlığı üçün mühüm əhəmiyyətə malik idi. Bu vaxta qədər general

Kristovun komandanlığı altında Cənubi Azərbaycanın sərhədlərində dayanan rus

202

qoşunu ölkənin içərilərinə doğru irəliləməyə başladı. Bundan sonra Rus qoşunları

maneəsiz olaraq Azərbaycanın cənub toroaqlarına soxuldular. Oktyabrın 2-də Mərənd

döyüşsüz təslim oldu.

1827-oktyabrın 27-də rus qoşunları Təbrizə daxil oldular. Ruslar çoxlu qənimət

ələ keçirdilər. Şəhəri idarə etmək üçün müvəqqəti idarə üsulu yaradıldı. Burdsef

şəhərə yaxın komendant təyin olundu. Rus qoşunlarının Təbrizi ələ keçirməsi ilə

Tehrana yol açıldı. Qorxuya düşən şah hökuməti sülh xahiş etdi. Cənubi Azərbaycan

feodal hakimləri Rusların köməyi ilə hakimiyyətlərini qaytarmaq ümidi ilə rusların

cənuba-Tehran üzərinə yürüşü davam etdirməyi təhrik edirdilər.

Lakin həm daxili həmdə beynəlxalq vəziyyət Rusiyanı müharibəni başa

çatdırmağa sövq edirdi. Odur ki, 1827-ci ilin noyabırında danışıqlar başlandı.

Rusiya İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ona güzəştə gedilməsini, İran qoşunun

Lənkəran xanlığını tərk etməsini və gümüş pulla 30 milyon manat təzminat

verilməsini təklif edirdi. Şah sarayı isə rus qoşunlarının Azərbaycan ərazisindən

çıxarılmasını tələb edirdi. Lakin İngiltərə və Türkiyənin təzyiqi altında danışqlar

kəsildi.

1828-ci il yanvarın 24-də Paskeviç rus qoşununa Ərdəbil və tehran istiqamətində

hücum etməyi əmr etdi. Yanvarın 28-də Urmiya, fevralın 8-də Ərdəbil işğal olundu.

Rus qoşununun yeni hücumu sarayda vahimə doğurdu. İranın tamamiilə darmadağın

ediləcəyindən ehtiyat edən İngiltyərə səfiri Makdonald tərəflər arasında vasitəçi kimi

çıxış etdi.

Fevralın 6-da Təbriz yaxınlığında, Türkmənçay kəndində Abbas Mirzə ilə

Paskeviç arasında sülh danışıqları yenidən başlandı. Rusiya hökuməti Cənubi Azər-

baycan ərazisinin də Rusiyaya birləşdirilməsi tələbini irəli sürürdü. Lakin İngiltərə

hökuməti hər vasitə ilə Rusiyanın bu yerlərə iddiasından əl çəkməyə çalışırdı. Türki-

yə ilə yaxınlaşmaqda olan müharibə təhlükəsi şəraitində Çar hökuməti İran ilə sülh

müqaviləsi bağlamağa tələsdi.

Müqavilə 1828-ci ilin fevralın 10-da bağlandı. Türkmənçay sülh müqaviləsinə

görə İran Şimali Azərbaycana olan öz iddialarından əl çəkir, onun üzərində Rusi-

yanın hakimiyyətini tanıyırdı. Beləliklə, Azərbaycan iki hissəyə bölündü. Cənubi

203

Azərbaycan Şah istibdadının, Şimali Azərbaycan isə Çar Rusiyanın müstəmləkəsinə

çevrildi. Həmin vaxtdan bu ərazilərin və xalqın tarixi inkişafı müxtəlif yollarla

getdi.

Türkmənçay müqaviləsi 16 maddədən ibarət idi:

4-cü maddəyə görə İran və Rusiya arsında sərhəd xətti müəyyən edilir və bu xətt

Araz çayından ibarət idi. 5-ci maddədə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları Rusiya-ya

güzəştə gedilirdi. 8-ci maddəyə görə İran Xəzər dənizinin Rusiyanın daxili dənizi

olduğunu tanıyırdı. Xəzərdə hərbi donanma saxlamaq hüququ yalnız Rusi-yaya

verilirdi. Bu maddə İngiltərənin mənafeyinə güclü zərbə vurdu.10-cu maddəyə görə

İran Rusiyaya 20 milyon manat həcmində təzminat ödəməli, rus tacirlərinə İran

ərazisində azad ticarət etmək hüququ verirdi. Həmçinin Türkmənçay müqaviləsinə

əsasən əhalinin Cənubi Qafqaz və əksinə sərbəst hərəkət etmələrinə icazə verilir-

di.Bunun nəticəsində bir çox erməni ailələri Qarabağ və İrəvan xanlıqları ərazisinə

köçdülər. Həm birinci, həm ikinci İran–Rusiya müharibələrinin gedişində və sonralar

İran və Türkiyədən Cənubi Qafqaza köçürülməsi nəticəsində ermənilərin sayı bu

yerlərdə ilbəil artırdı.

1826-1828-ci illərdə təkcə Qarabağ ərazisinə 18 mindən çox erməni ailəsi

köçürülmüşdü. Onların ilk məskunlaşdığı ərazi Maragaşen adlandırıldı.

“Tarixçi K.M.Şavrovun “Zaqafqaziyada rus işinə yeni təhlükə” əsərində yazırdı:

“1828-ci ildən 1830-cu ilə qədər Zaqafqaziyaya 40 mindən çox İran, 84000-dən çox

Türkiyə ermənisi köçürüldü. Onları İrəvan, Yelizavetpol quberniyalarının ən yaxşı

torpaqlarında yerləşdirdilər. Onlara 200 min desyatindən çox torpaq sahəsi verildi”:

Yararlı torpaqların erməni köçkünlərinə verilməsi yerli azərbaycanlı kəndliləri

narahat etməyə bilməzdi. Onlar öz torpaqlarının bir hissəsindən məhrum olurdular.

Bu hadisələrin şahidi olan Rusiyanın İrandakı səfiri, yazıçı A.S.Qriboyedov

yazırdı ki, bu köçürülmə gələcəkdə böyük təhlükə törədə bilər.

O, dövrün statistikasına görə 1832-ci ildə Qarabağ əhalisinin 91%-ni azərbay-

canlılar, 8,4%-ni ermənilər təşkil edirdilər. Köçürmə siyasəti davam etdirilərək XIX

əsrin 30-cu illərində bu nisbət-azərbaycanlılar 64,8%-ə ermənilər isə 34,8%-ə

çatdırıldı.

204

İkinci İran –Rusiya müharibəsinin başa çatdırıldığı dövrdə Rusiya ilə Türkiyə

arasında münasibətlər kəskin şəkildə pisləşdi. Çar Rusiyası Xəzərdən sonra Qara

dənizi, Bosfor və Dardanel boğazlarını ələ keçirməyə çalışırdı.

Çar hökuməti Türkiyə ilə müharibəni əvvəlcədən görür və ona hazırlaşırdı.

Hökmdarın beynində türkiyə ilə müharibə qərara alınmışdı. I Aleksadr 1825-ci il

noyabrın əvvəllərində Türkiyə ilə müharibəyə hazırlığı yoxlamaq üçün şəxsən

cənnuba gəldi, lakin ölüm onun işini dayandırdı. I Nikolayın da xarici siyasəti

Türkiyə ilə müharibəyə başlamaq yolu ilə Şərq məsələsi‖nin həll edilməsinə

yönəldilmişdi.

1828-ci ilin aprelində Rusiya Türkiyəyə müharibə elan etdi. Rus qoşunlarının

əsas məqsədi Anadoluya daxil olaraq Ərzurumu, Trapezundu ələ keçirərək daha

sonra İstanbul üçün təhlükə yaratmaq idi. İlk hücum Rus qoşunları tərəfindən Qars

üzərinə oldu. İyunun 19-da Qars yaxınlığında döyüş baş verdi. Ruslar Qarsı ələ

keçirdilər. Avqustda Ahalsıx, Ahalkələk tutuldu.

1829-cu il hərbi əməliyyatlarında Ərzurum və Trapezund da işğal olundu. Ruslar

Balkan yarımadasında da bir sıra əhəmiyyətli qələbələr qazandılar. Türkiyə sultanı II

Mahmud sülh bağlanması haqqında xahiş etdi. Beləliklə 1829-cu il sentiyabrın 2-dfə

Ədrnə səhərində bağlanan sülh müqaviləsinə görə Türkiyə şimalda Anapadan

başlayaraq, Qara dənizin şərq sahillərini Rusiyaya güzəştə getdi. Bosfor və Dardanel

boğazları Rusiyaya ticarət gəmiləri üçün açıq saxlanılırdı. Ədrnə sülhünə görə

Türkiyə eyni zamanda Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı işğal siyasəti ilə barışırdı.

Azərbaycanın Şimal torpaqlarının Rusiya tərəfindən zəbt edilməsi ilə

Azərbaycan xalqı öz dövlət müstəqilliyinə nail ola bilmədi. Azərbaycan xalqını zorla

iki hissəyə bölmək kimi tarixi ədalətsizlik baş verdi.

Azərbaycanın Çar Rusiyası tərəfindən işğalının nə kimi acı nəticələr gətirməsi

Gəncədən deputat seçilmiş İsmayıl xan Ziyadxanovun I Dövlət Dumasında 1906-cı

ildə söylədiyi nitqində öz əksini tapmışdır: “Zaqafqaziya torpaqları 100 il bundan

əvvəl ruslar tərəfindən işğal edilmişdir. Bu yüz il içərisində biz müsəlmanlar həmişə

əsir müamiləsi görmüş, bu sifətlə hər təqibata məruz qalaraq hər cür haqq və

hüquqdan faydalanmaz kölə vəziyyətinə endirilmişik. Siyasi, sosial və iqtisadi

205

sahənin hər birində bizim haqqımızda haqsızlığın hökm sürdüyünü görmüş

olacaqsınız. Ölkəmiz istila edilər-edilməz dərhal milli varlığımıza təcavüzə qalxışıldı.

Dinimizə və müqəddəslərimizə müdaxilə edildi”.

Ölkə Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra xanlıqlarda mövcud olan pul

sistemləri ləğv edilərək vahd rus pul sistemi ilə əvəz edildi. Bu əmtəə-pul

münasibətlərinin inkişafında mühüm rol oynadı. Azərbaycan iqtisadiyyatı müstəm-

ləkə xarakteri alsa da, ölkə Rusiyanın iqtisadi inkişaf axınına qoşuldu. Bu isə

gələcəkdə kapitalist istehsal münasibətlərinin yaranmasına təkan verdi.

206

XII mövzuXIX əsrin ikinci yarısı-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ictimai-

iqtisadi vəziyyət və milli demokratik fikir.

Plan

1.Çarizmin müstəmləkəçi siyasəti. Kənd təsərrüffatında və sənayedə

kapitalizmin inkişafı.

2. Demokratik milli mətbuatın yaranması, “Əkinçi” qəzeti. İctimai fikrin

görkəmli nümayəndələri.

3. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda siyasi təşkilatların və partiyaların

yaranması. Milli azadlıq hərəkatı

Ədəbiyyat.

1. Azərbaycan tarixi.VII cilddə,V vild, Bakı, 2001,səh.18-161.

2. Azərbaycan tarixi. İ.Əliyevin redaktorluğu ilə.Bakı,1993. səh.226-242.

3. Vəliyev T.T. İmperializm dövründə Azərbaycan sənayesi və proletariatı. Bakı,

1978, səh.11- 48.

4. Məmmədov İ, Məmmədov Ç. Siyasi tarix. Bakı. 2004, səh. 32-54.

5. Balayev A. Panislamizm, pantürkizm və Azərbaycan. “Azərbaycan”qəzeti, 5-12

aprel,1991.

XIX əsrin 50-60-cı illəri Azərbaycanda feodal sosial-iqtisadi münasibətlərinin

süquta uğraması, yeni kapitalist münasibətlərinin inkişafı ilə xarakterizə olunur.

207

Rusiyada təhkmçilik, Azərbaycanda isə feodal-asılı münasibətlər məhsuldar qüv-

vələrin və kapitalizmin inkişafına böyük əngəl törədirdi. 1861-ci ildə Rusiyada

kapitalizmin inkişafına təkan verən amil-təhkimçilik hüququnun ləğvi həyata ke-

çirildi. Çar II Aleksandr fevralın 19-da “Təhkimçilik asıllığından çıxmış kəndlilər

haqqında Əsasnaməni təsdiq etdi. 1870-ci il mayın 14-də Ön Qafqaz quberniyaları:

Yelizavetpol, Bakı, İrəvan və qismən Tiflis quberniyaları ali müsəlman

zümrəsindən olan şəxslərin torpaq qurluşu haqqında “Əsasnamə” verildi. Həmin

“Əsasnamə”də kəndlilərin şəxsən asılı olmaması, hər 15 yaşına çatmış kişi kəndliyə 5

desyatin pay torpağı verilməsi nəzərdə tutulurdu.

Bu əsasnamənin 1847-ci il əsasnaməsindən fərqi ondan ibarət idi ki, hər bir

kəndlinin 5 desyatindən artıq torpaq sahəsi əlindən əlindən alınırdı. Kəndlilər

torpağın 3/2 hissəsinə malik oldular, qalan torpaqlar yenə də mülkədarların əlində

qalmış oldu. Doğrudur kəndliyə öz pay torpağını satın almaq hüququ veril-mişdi,

lakin kəndlinin həmin torpağı almağa pulu yox idi. Rusiyada torpağı satın almaq üçün

kəndliyə dövlət borc pul verirdi, lakin Azərbaycan kəndlisi bundan məhrum idi. Bu,

çarizmin milli müstəmləkə siyasətinin təzahürü idi.

1870-ci il islahatı mahiyyətcə burjua islahatı idi. Kəndliyə şəxsi azadlığın

verilməsi. Əlbəttə, feodal istehsal münasibətlərinə ciddi zərbə olmuş, ölkədə

kapitalizmin inkiçafına şərait yaratmışdı. Yəni,kəndlilərin pay torpaqlarını satın alıb

onun sahibinə çevrilə bilmələri kapitalizmin inkişafına təkan verirdi. Lakin

Azərbaycan kəndliləri yalnız 1870-ci il islahatından sonra, 42-il keçmiş öz

torpaqlarını satın alıb mülkiyyətcə çevrilə bildilər.

1861-ci il islahatından sonra Rusiyada sənaye inkişaf etməyə başladı. Sənayenin

inkişafı öz növbəsində milli ucqarlarda əmtəə-mal dövriyyəsinə cəlb edilməsinə

səbəb oldu.

Azərbaycan bu dövrdə iqtisadi cəhətdən çox zəif inkişaf etmişdi. Burada sənaye

mallarına tələbatın az olması, iri sənaye müəssisələri yaratmaq üçün kapitalın az

olması onun iqtisadiyyatın zəif inkişaf etməsinə səbəb olmuşdu.

208

Lakin Rusiyada kapitalizmin inkişafı nəticəsində neft və dağ-mədən və başqa

mühüm sənaye sahələri rus və xarici kapital nümayəndələrinin əlinə keçdi. XIX əsrin

60-cı illərində sənaye müəssisələrində neftdən məhdud miqdarda istifadə edilməyə

başlandı.neft məhsullarına tələbat da artdı. Neft quyularının sayı qismən artdı. Bu

vaxt Bakıda ilk dəfə neft zavodu tikildi. Bu 1859-cu ildə Kokarev və Qubonin ilk ağ

neft zavodu idi. Bunun ardından Tiflis əczaçısı Vitte Pirallahı adasında ilk dəfə qatı

neftdən parafin,parafin çamı və parafin yağı istehsal edən müəssisə yaratdı.

Neft istehsalı əvvəllər qazma üsulu ilə həyata keçirilirdisə, 1871-ci ildən buruq

üsuluna keçildi. İlk belə buruq Bibiheybətdə qazıldı və neft fontan vurdu. Bununla

əlaqədar neft verən torpaqların qiyməti də xeyli artdı. Bir desyatini 1000 manata olan

torpaq bir neçə ildən sonra 45 min manata yüksəldi. Tezliklə neft istehsalı ilə məşğul

olan çoxlu şirkətlər yaradıldı. 1873-cü ildə Bakı rayonunda cəmi 12 şirkət olduğu

halda, əsrin sonlarında onların sayı 140-a çatmışdı.

Tezliklə neft sənayesinə rus və xarici kapital axını başlandı. 1879-cu ildə “Nobel

qardaşları birliyi”nin əsası qoyuldu. Bu şirkət tezliklə dünyanın ən böyük neft

şirkətinə çevrildi. 80-ci illərdə Bakıya Rotşildin simasında fransız kapitalı nüfuz

etdi.O, 1885-ci ildə Xəzər Qara dəniz neft sənaye və ticarət cəmiyyətinin rəhbərliyini

öz əlinə keçirir. 90-cı illərdə isə İngiltərə kapitalı başda Ceyms Vişau olmaqla Bakıya

axmağa başlayır. Onun rəhbərliyi ilə 3 ingilis şirkəti fəaliyyət göstərirdi. ABŞ

kapitalistləri də,xüsusən Rokfellərə məxsus olan “Standart oyl” neft şirkəti də Bakı

neftini ələ keçirməyə çalışırdı. Xarici kapitalın Bakı neft sənayesinə nüfuz etməsi

neftin çıxarılması və emal edilməsi texnikasının təkmilləşdirilməsinə, beynəlxalq

bazarda Bakı neftinin mövqelərinin möhkəmlənməsinə şərait yaratdı.

Azərbaycanın neft istehsalına iri kapital qoyuluçu burada sənaye-texniki

çevriliçin yaradılmasına imkan yaradır. 70-ci illərdən başlayaraq zərbə üsulu neft

quyuları qazılması tətbiq olunur. Buruq üsulu ilə qazılan quyuların sayı daha da artdı.

Məs.1873-cü ildə buruq üsulu ilə qazılan quyuların sayı 9 olduğu halda, 1879-cu ildə

251, 1900-cü ldə 1710 olmuşdu.

209

1873-cü ildən qazma işində əl əməyini buxar mühərrikləri əvəz etməyə başladı.

Neft məhsullarının saxlanılması və daşınması texnikası da təkmilləşdirildi. Dəmir

çənlər,vaqon-sisternalar yaradıldı.

Neft istehsalının inkiçafında ilk milli kadrlar yetişməyə başladı. Peterburq və

Moskvada ali texniki məktəbləri bitirib Azərbaycana qayıdan gənc mütəxəssislər Piri

Quliyev, Səməd Rzazadə, Şirəli Şərifov və başqalarının neft istehsalında böyük

əməkləri olmuşdur.

Az vaxt ərzində Bakıda bir çox neft sənaye milyonçuları meydana çıxdı

ki,onların arasında azərbaycanlı kapitalistlərindən H.Z.Tağıyev, Musa Nağıyev,

Murtuza Muxtarov, Şəmsi Əsədullayev və başqaları var idi.

Göstərmək lazımdır ki, 1901-ci ildə Bakı dünya neftinin yarıdan çoxunu (667,1

milyon pud) istehsal edirdi. Neft istehsalının əsas rayonları Sabunçu, Bibiheybət,

Suraxanı idi. Neft məhsullarının ixracında da ciddi irəliləyişlər oldu. Bakı-Tiflis

dəmiryolunun çəkilməsi (1883) və Xəzər dənizi vasitəsilə yük daşınmasının geniş-

lənməsi neft sənayesinin gələcək inkişafında böyük rol oynadı. Bakı neft məhsulları

Rusiyanın daxili quberniyalarına daşınmağa başlandı. Bununla əlaqədar burada

Amerikadan gətirilən ağ neft satışı sıxışdırılmağa başlandı. Hətta Bakı nefti Avropa

ölkələrinə nüfuz etməyə başladı. 1896-cı ildə başlanıb, 1906-cı ildə tikintisi başa

çatan Bakı-Batum neft kəməri neft ixracatında mühüm rol oynadı. Bakı ağ nefti təkcə

Rusiyaya deyil, xarici ölkələrə- Çinə, Hindistana, Avstraliyaya ixrac olunurdu.

Azərbaycanda neft sənyesindən başqa digər sənaye sahələri də inkişaf

edirdi.Əsasən dağ-mədən və emaledici sənaye sahələrinə daha çox diqqət yetirilirdi.

Bakıda metal emaledici, tütün və başqa zavodlar fəaliyyətə başladı. Digər

şəhərlərdə də sənəye sahələri meydana çıxırdı. Bunlardan Şəkidə ipəksarıma,

Gədəbəydə misəritmə sənayesi də inkişaf edirdi. Gədəbəy misəridən zavodu

Simmens qardaşları tərəfindən mütərrəqi texnalogiya ilə təmin olunaraq daha da

inkişaf etdirilirdi. Onların dövründə ildə 40 min pud mis verən yeni zavodun əsası

qoyuldu.

210

Sonralar Simmens qardaşları Daşkəsən filiz-yataqlarını da alaraq, 1865-ci ildə

ilk kobalt zavodunun əsasını qoydular. Bu dövrdə Naxçıvanda daş-duz kombinatı,

Bakı və Cavad qəzalarında şoran sulardan duz istehsal edən müəssisələr yaradıldı.

Dənli bitkilərin yetişdirilməsi yüzilliyin 50-60-cı illərində də Azərbaycan kənd

təsərrüfatının ən başlıca sahəsi olaraq qalmaqalda idi. Bütün nəzərdən keçirilən dövr

ərzində Azərbaycanın hər yerində dənli bitkilər səpilən sahələrin xeyli genişlənməsi

müşahidə olunur. Həmin dövrdə kənd təsərrüfatı texnikasının geridə qalmasına və

primitiv olmasına, ehtiyacın texnikasının geridə qalmasına və primitiv olmasına,

ehtiyacın və torpaq sahibləri olan bəylərlə xəzinə tərəfindən amansız istismarının

əzdiyi Azərbaycan kəndlisinin təbii fəlakətlərə qarşı mübarizədə çox zəifliyinə, kənd

təsərrüfatı bitkilərinin ümumi məhsulunun müxtəlif təbiət hadisələrindən xeyli asılı

olmasına baxmayaraq, ümumiyyətlə, yığılan taxılın ümumi həcmində aydın nəzərə

çarpan artım meyli təzahür edirdi. İnzibati cəhətdən Azərbaycanın Bakı

quberniyasından, İrəvan quberniyasının tərkibinə daxil olan Naxçıvan və Ordubad

qəzalarından, Tiflis quberniyasının Yelizavetpol qəzasından və Zaqatala qəzasından

ibarət olduğu 1861-1867-ci illərdə təkcə Bakı quberniyasında ildə 25-29 mln. pud

taxıl yetişdirilirdi. Həmin quberniyalarda təkcə 1868-ci ildə isə 40 mln. pud taxıl

yetişdirilmişdi.

50-ci illər və 60-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda yetişdirilən texniki

bitkilərin içərisində aparıcı yeri qızılboya (marena) tuturdu. Onun becərildiyi əsas

rayon Quba qəzası idi. 60-cı illərdə qızılboya istehsalının sürətli inkişafı müşahidə

olunurdu. Bu da dünya bazarlarının tələbatı ilə əlaqədar idi.

Azərbaycanda becərilən digər texniki bitki pambıq idi. Lakin yüzilliyin 50-60-cı

illərində pambıqçılıq öz miqyasına görə çox cüzi idi. Doğrudur, Avropanın pambıq

parça xammalı üzrə əsas təchizatçısı olan ABŞ-dakı vətəndaş müharibəsi (1861-

1865) pambıqçılığın inkişafına müvəqqəti təkan verdi. Müharibənin başlanması ilə

ABŞ-dan pambıq gətiriləsi, demək olar ki, dayanmışdı. Bu dövrdə o vaxtı İrəvan

quberniyasının tərkibinə daxil olan Naxçıvan və ŞərurDərələyəz qəzalarında

pambıqçılıq inkişaf etmişdi. 1863-cü ildə İrəvan quberniyası bazara 600 min pud

pambıq çıxarmışdı. Bu pambığın əsas hissəsi Naxçıvan və Şərurda yetişdirilmişdi.

211

Əsas tütün istehsalı rayonları Quba qəzası və Zaqatala dairəsi idi. Azərbaycanda

olan bütün tütün əkinləri sahəsinin 60 faizdən çoxu bu rayonlarda yerləşirdi. Tütün

istehsalı üzrə üçüncü yeri Nuxa qəzası tuturdu. Tütün ibtidai üsullarla becərilir, gün

altında qurudulurdu. Meyvə və üzüm yetişdirilməsi Azərbaycan kənd təsərrüfatında

mühüm yer tuturdu. 1875-ci ildə əsas üzümçülük rayonu olan Şamaxı və Göyçay

qəzalarında bağların ümumi sahəsi 1449 desyetinə bərabər idi .

60-cı illərin əvvəli bu illərdə ən yüksək çiçəklənmə səviyyəsinə çatmış

ipəkçiliyin coşqun inkişafı ilə əlamətdar idi.

Əkinçilikdən sonra Azərbaycan kənd təsərrüfatının ikinci mühüm sahəsi

maldarlıq idi. 1860-1867-ci illərdə Bakı quberniyasında mal-qaranın sayı 1873 min

başdan 2203 min başa çatmış, yəni 330 min baş artmışdı. Maldarlıq təsərrüfatında

aparıcı yeri qoyunçuluq tuturdu. Göstərilən dövrdə bütün mal-qaranın 1,2-1,4 mln.

başını qoyunlar təşkil edirdi. Sonrakı yerdə sayı 488-662 min başa bərabər olan

iribuynuzlu mal-qara dururdu. Atların sayı isə 134-156 min başa çatırdı. 1868- 1869-

cu illərdə mal-qaranın sayı daha da artdı. 1869-cu ildə Zaqatala dairəsi və Naxçıvan

qəzası da nəzərə alınmaqla Azərbaycanın iki quberniyasında 3,3-3,5 mln. baş mal-

qara var idi. Lakin yüzilliyin 50-60-cı illərində Azərbaycanda böyük miqdarda

malqaranın, xüsusən də qoyunun olmasına baxmayaraq, maldarlığın əmtəəliyi az

inkişaf etmişdi. Azərbaycandan Rusiyanın daxili quberniyalarına, İrana, Türkiyəyə

başlıca olaraq aşılanmış dəri, yun ixrac olunurdu. Bu ixracın həcmi cüzi idi.

Malqaranın və maldarlıq məhsulunun ixracına gəldikdə isə bu, müstəsna sutərdə

həmsərhəd ölkələrə, yəni İrana, Türkiyəyə yönəlmişdi, onun həcmi isə kiçik idi.

1865-1870-ci illərdə göstərilən ölkələr mal-qara və maldarlıq məhsulları ixracının

ümumi həcmi 600-800 min manat arasında tərəddüd edirdi. Yun isə Qərbi Avropa

ölkələrinə, qismən Marsel şəhərinə də ixrac olunurdu. Yelizavetpol quberniyası Qərbi

Avropaya yun ixracında müstəsna yer tuturdu, çünki burada yunu daha qiymətli ixrac

materialı olan merinos qoyunları da bəsləyirdilər. 70-ci illərin əvvəllərində yun ixracı

daha da artmışdı. Məsələn, 1871-ci ildə 979 min manatlıq, 1872-ci ildə isə 807 min

manatlıq yun ixrac olunmuşdu.

212

Şərabçılığın əsas rayonları olan Şamaxı, Göyçay, Şuşa, Yelizavetpolda iri üzüm

emalı zavodları tikilməyə başlandı. Kürdəmirdə şirvanşahı şərabı çox məşhur idi.

İslahatdan sonra Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı artmağa başladı.

Bir sıra sahələrdə sadə əmtəə istehsalı kapitalist əmtəə istehsalı dərəcəsinə gəlib

çatmışdı. Kənd təsərrüfatında ixtisaslaşmalar həyata keçirilirdi. Lənkəranda çəltik,

Quba qəzasında meyvəçilik, Gəncə və Şamaxıda üzümçülük, Kür boyu rayonlarda

pambıqçılıq sahələri üzrə ixtisaslamalar yarandı.

1850-ci ildə Tiflisdə yaradılmış” Qafqaz kənd təsərrüfatı cəmiyyətinin” və

onun yerlərdəki orqanlarının mühüm rolu olmuşdu. 1885-ci ildə Kürdəmirdə və

Gəncədə kənd təsərrüfatı maşınları və alətlərinin sınağı keşirilmiş, az sonra Bakıda,

Gəncədə, Şəmkirdə, Zaqatalada, Şuşada kənd təsərrüfatı maşınları və alətləri satan

idarələr açılmışdı.

Azərbaycanda qabaqcıl kənd təsərrüfatı üsullarının yayılmasında görkəmli

maarifçi pərvər və ictimai xadim Həsən Bəy Zərdabinin 1875-ci ildə nəşr etdiyi

“Əkinçi” qəzetinin də mühüm rolu olmuşdur. Qəzetdə kənd təsərrüfatı bitki-lərinin

yetişdirilməsi, suvarma işləri,maşınların tətbiqi və sair barədə qiymətli məlumatlar

verilirdi.

Bu dövrdə şimali Azərbaycanda xalçaçılığın inkişafı xüsusilə diqqəti cəlb edirdi.

Xalça məmulatı istehsalı Quba, Bakı, Lənkəran, Şamaxı, Göyçay, Qazax, Şuşa,

Zəngəzur, Cəbrayıl, Yelizavetpol qəzalarında və Zaqatala dairəsində daha çox tərəqqi

etmişdi. Daxili və beynəlxalq bazarda xalça məmulatına tələbatın artması üzündən

XIX əsrin ikinci yarısında xalçaçılıq ev peşəsindən bazara məhsul hazırlayan əmtəə

istehsalı səviyyəsinə yüksəlmişdi.

Əhalinin böyük ehtiyacı olan sənət sahələrindən biri da dulusçuluq idi. Bu sənət

Quba, Lənkəran, Şamaxı, Göyçay, Nuxa, Naxçıvan və qismən Yelizavetpol

qəzasında daha çox inkişaf etmişdi.

Ağacişləmə sahəsində sənət ənənələri XIX əsrin II yarısında hələ də davam

etməkdə idi.

XIX əsrin 50-60-cı illərində Şimali Azərbaycanın Mərkəzi Rusiya, İran və digər

ölkələrlə ticarəti daha da genişləndi. XIX əsr 50-ci illərində Şimali Azərbaycandan

213

Mərkəzi Rusiyaya 1309 min manatlıq, oradan isə Şimali Azərbaycana 1695 min

manatlıq mal gətirilmişdi. Azərbaycandan Mərkəzi Rusiyaya aparılan malların

içərisində ipək və ipək məmulatı, qızılboya, balıq və balıq məmulatı, neft və s.

mühüm yer tururdu. Mərkəzi Rusiyadan Azərbaycana başlıca olaraq pambıq-parça

məmulatı, dəmir və dəmir məmulatı, qab-qacaq, xırdavat mallan və s. sənaye malları

gətirilirdi. 1857-ci ildə dəmir və dəmir məmulatı Mərkəzi Rusiyadan Şimali

Azərbaycana gətirilən bütün malın 33,2 faizini təşkil edirdi.

Azərbaycanın ipəyi, yunu, biyan kökü, meyvəsi və s. malları da getdikcə daha

uzaq bazarlara gedib çıxırdı. XIX əsrin sonlarında Bakı quberniyasından aparılan

yunun miqdarı ildə orta hesabla 75 min pud olurdu. Zaqatala dairəsində toplanılan

qoz-fındıq Tiflislə yanaşı, Nijni-Novqorod yarmarkasında yüksək qiymətə satılırdı.

1884-cü ildə Nijni-Novqorod yarmarkasında Zaqataladan aparılan 23 min pud qoz-

fındıq satılmışdı.

Azərbaycan kəndi kapitalist istehsalına cəlb olunduqca, feodal müıkiyyəti

yavaş-yavaş dağılmağa başlayırdı. Kəndlilərin xırda kapitalist mülkiyyəti tipi

meydana çıxırdı.Torpaq getdikcə əmtəəyə-alver vastəsinə çevirilirdi. Kapitalist

münasibətlərinin inkişafı nəticəsində kənddə ictimai təbəqələşmə dərinləşirdi.Yeni

istismarçı təbəqə olan qolçomaq və muzdlu kəndli təbəqələri yaranırdı.

Azərbaycan kəndində kapitalizmin inkişafı kənd təsərrüfatı fəhlələrinin və

ümumiyyətlə kəndlilərin yaşayış səviyyəsini xeyli pisləşdirmişdi. Məsələn 1900-cu

ilin statistik məlumatına görə Bakı quberniyasında kənd təsərrüfatı fəhləsi ildə cəmi

48 manat pul alırdı. Qadınların illik pul qazancı isə 29 manat təşkil edirdi. Kənddə

ictimai təbəqələşmənin dərinləşməsi ilə əlaqədar olaraq kənd icmaları da dağılmağa

başlayırdı. Kapitalizmin inkişafı, cəmiyyətin sinfi tərkibində baş vermiş dəyişikliklər,

iqtisadi həyat birliyinin yaranmasına, vahid dili, mədəniyyəti, ərazisi, iqtisadi və

mənəvi həyatı olan Azərbaycan burjua millətinin yaranmasına səbəb oldu.

Azərbaycan millətinin formalaşması XIX əsrin ikinci yarsına təsadüf edir. ”Millət”

məfhumunu dilimizə ilk dəfə M. F.Axundov gətirmişdi.

İlk dəfə 80-ci illərdə çıxan “Kəşkül”qəzeti “Azərbaycan milləti” ifadəsini iş-

lətmişdir. Azərbaycan burjua millətinin tərkibinə kapitalistlər, fəhlələr, kəndlilər,

214

tacirlər, sənətkarlar daxil idilər. Millətin yaranması milli şüurunda formalaşmasına

səbəb oldu. Milli şüurunda formalaşması isə müstəmləkə zülmünə qarşı, torpağın

müstəqilliyi uğrunda mübarizə üçün çox vacib oldu.

İnzibati-ərazi bölgüsündə ən ciddi dəyişiklik 1868-ci ildə mərkəzi Gəncə

(Yelizavetpol) olmaqla Yelizavetpol quberniyasının yaranması oldu. Bakı

quberniyasından Şuşa və Nuxa qəzaları, Tiflis quberniyasından Qazaxla birlikdə

Yelizavetpol qəzası, İrəvan quberniyasınhdan ləğv edilmiş Ordubad qəzasının bir

hissəsi ona verildi. Ordubad qəzası ərazisinin digər hissəsi Naxçıvan qəzasının

tərkibində əhalisinin çox böyük əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət olan

ŞərurDərələyəz qəzaları İrəvan quberniyasının tərkibində qaldı. Qeyd etmək lazımdır

ki, bu bölgədə aparılmış inzibati ərazi dəyişiklikləri əzəli Azərbaycan torpaqlarının

gələcəkdə ermənilər tərəfindən zəbt olunmasında müəyyən rol oynadı. 1874-cü ildə

Nuxa qəzasının cənub hissəsi hesabına Ərəş qəzası yaradıldı. Sonralar Bakı

quberniyasının tərkibində iki yeni qəza – Cavad və Göyçay qəzaları, Yelizavetpol

quberniyasının tərkibində isə Qazax və Zəngəzur qəzaları yaradıldı. 1883-cü ilin

iyulunda Şimali Azərbaycanda daha yeni iki qəza – Cəbrayıl və Cavanşir qəzaları

təşkil edildi.

Azərbaycanın ictimai, iqtisadi və siyasi həyatındakı dəyişikliklər Azərbaycan

xalqının mədəniyyətində də öz əksini tapdı. Artıq XIX əsrin ikinci yarısından iri

sənaye şəhəri olan Bakı həm də Azərbaycanın mədəniyyət mərkəzinə çevirilmişdi.

Kapitalist iqtisadiyyatının inkişafı nəticəsində ixtisaslı fəhlələrə, təhsilli mütə-

xəssislərə ehtiyac artırdı. Baxmayaraq ki, çar hökuməti milli ucqarların mədə-ni və

siyasi inkişafına mane olurdu, lakin obyektiv inkişaf davam etməkdə idi.

1867-ci ildə çar hökuməti Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın təhsil

müəssələri haqqında Əsasnamə qəbul etdi. Lakin həmin Əsasnamədə yerli dillər

sıxışdırılır və rus dilində təhsilə böyük əhəmiyyət verilirdi. Ancaq 1876-cı ildə Qori

şəhərində açılmış Zaqafqaziya müəllimləri seminariyası, xüsusən də onun 1879-cu

ildə açılmış Azərbaycan şöbəsinin məzunları (Fərhad Ağazadə, Üzeyir Hacıbəyov,

Cəlil Məmmədquluzadə və b.) kənd məktəblərinə gəldikdən sonra yerli uşaqların bu

məktəblərdə oxuması mümkün olmuşdu.lakin bütün ibtidai məktəblərdə yəlim ancaq

215

rus dilində aparılırdı, yerli dillərdə ümumtəhsil məktəblərinin açılmasına icazə

verilmirdi.

1869-cu ildə Seyid Əzim Şirvani ilk dəfə olaraq Şamaxıda yeni tipli məktəb

açmışdı. 80-ci illərdə Şuşada, Lənkəranda, Ordubadda, Naxçıvanda belə məktəblər

açıldı. Bu məktəblərin ən mühüm əhəmiyyəti ondan ibarət idi ki, burada ilk dəfə

olaraq elmi biliklərin əsasları ana dilində öyrədilməyə başlandı.

Azərbaycan əhalisinin maariflənməsində rus-tatar məktəblərinin də müəyyən

rolu olmuşdur. İlk belə məktəbi Bakıda gənc pedaqoqlar Həbib bəy Mahmudbəyov

və Sultan Məcid Qənizadə açmışdılar.

Bu məktəblər üçün müəllimlərin hazırlanmasında Qori müəllimlər semina-

riyasının böyük rolu olmuşdur. 1899-cu ilədək bu Seminariyanı 89 nəfər azərbaycanlı

bitirmişdi. Bunların çoxu sonralar Azərbaycan xalq maarif və mədəniyyətinin fəxri

nümüyəndələri oldular. Rəşidbəy Əfəndiyev, M. Mahmudbəyov, S.M.Qniəmizadə,

Firudin bəy Köçərli, Əlicabbar Orucəliyev və başqalarının maarif sahəsindəki

xidmətləri əvəz olunmazdır.

Yeni məktəb xadimlərinin ən mühüm vəzifəsi ana dilində dərsliklərin

yaradılması idi. Abdulla Şaiq “Uşaq çeşməyi”, “Gülzar”, M.Mahmudbəyov “İkinci

il”, “Üçüncü il”,”Türk ədəbiyyatına ilk qədəm”, “Yeni türk əlifbası” adlı dərsliklər

yazılmışdılar.

Kişi təhsili ilə yanaşı, qadın orta təhsili də inkişaf edirdi.1874-cü ildə Bakıda

ilk qadın gimnaziyası açıldı, 1883-cü ildən bu məktəb Mariya məktəbi adını aldı.

1896-cı ildə Mərdananda məşhur messenat H.Z. Tağıyev tərəfindən bağbanlar

hazırırlayan birinci xüsusi məktəb açıldı. Elə həmin ildə H.Z Tağıyev Bakıda qız

məktəbinidə açmışdı. 1896-cı ildə Bakıda Yermolayevə tərəfindən ilk musiqi məktəbi

də açıldı.1897-ci ildə rəssamlıq məktəbi də açılmışdı.

Azərbaycanda savadın yayılması ilə kitabxana və kiraətxanalara ehtiyac hiss

edilməyə başladı.Bu dövrdə ictimai və xüsusi kitabxanalar açıldı.İlk kütləvi kitabxana

1859-cu ildə Şamaxı və Şuşada açılmışdı.

Azərbayacanın ictimai, iqtisadi və mədəni inkişafı elmin inkişafına şərait

yaradırdı.Təbiət elmlərinə maraq çox idi. Neft işinin öyrənilməsində Almaniyanın

216

Stras-burq univerisitetinin məzunu Möhsüm Xanlarovun kimyaçı kimi xüsusi xidməti

olmuşdur. Biologiya və kənd təsərrüfatı sahəsində də müəyyəın uğurlar əldə

edilmişdi. Bu sahədə H.B Zərdabi, N.B.Vəzirovun böyük xidmətləri olmuşdur. H.B.

Zərdabi “Gigiena”, “Torpaq, hava, su” və başqa əsərlər yararaq təkamül nəzriyyəsini

müdafiə etmişdi. Azərbaycanlı həkimlər Vəkilov, Mehmandarov tibb eliminin

inkişafına böyük köməklik etmişlər.

XIX əsrin ikinci yarsında Azərbaycanda tarix elmi sahəsində mühüm

irəliləyişlər olmuşdu. Mirzə Camal oğlu,Əhməd Bəy Cavanşir,Mir Mehdi Xəzani

Qarabağ xanlığının, Mirzə Əhməd Xudaverdi oğlu Lənkəran xanmlığının tarixinin

öyrənilməsi sahəsində uğurlu işlər görmüşlər. Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında

M.F. Axundov, S.Ə. Şirvani, N.Nərimanov, F.B.Köçərli, H.B.Zərdabi kimi

nümayəndələrinin böyük rolu olmuşdur. Fəlsəfi fikrin inkişafında M.F Axundovun

xüsusi xidmətləri olmuşdur. Onun üç məktub və cavab adlı əsrində təbiət və cəmiyyət

məsələlərinə dair mütərrəqi fəlsəfi fikirlər verilmişdir.

Azərbaycanda teatr sənəti də inkişaf etməkdə idi.Milli teatırın yaranması

xalqın mənəvi həyatında böyük hadisə idi. 1873-cu ilin martın 22-də Bakı realnı

məktəbinin tələbələri M.F.Axundovun “Lənkəran xanının vəziri” pyesini

səhnələşdirmişdilər. Aprelin 17-də “Hacı Qara” pyesi tamaşaya qoyuldu.

Musiqi sahəsində də böyük naliyyətlər əldə edildi.Hacı Hüsü, Cabbar

Qaryağdı oğlu, Məsədi İsi, Sadıqran, Keçəçi Məhəmməd kimi musiqiçilər xalq

arasında geniş şöhrətə malik idi.

1908-ci ildə yanvarın 12-də musiqi tarixində unudulmaz gün olmuşdur.

Tağıyev teatırının binasında Ü.Hacıbəcyov “Leyli və Məcnun” operasını ilk dəfə

tamaşaya qoymuşdu. 1913-cü ildə “Arşı mal alan”musiqili komediyası, 1916-cı ildə

M.Maqomayevin “Şah İsmayıl” operaları tamaşaya qoyulmuşdu.

Rəssamlıq sahəsində Ə.Əzimzadə, B.Kəngərli, memarlıq sahəsində Zivər bəy

Ağayevin büyük xidmətləri olmuşdur.

XIX əsrin ikinci yarısında Şimali Azərbaycanın mədəni həyatında milli

mətbuatın inkişafı ən mühüm hadisələrdən biri olmuşdur. Azərbaycan ictimaiyyətinin

ayrı-ayrı nümayəndələri böyük çətinliklərlə üzləşərək milli mətbuatın bünövrəsini

217

qoymuşdular. Azərbaycan mətbuatının banisi böyük ictimai xadim Həsən bəy

Zərdabinin “Əkinçi” qəzetinin buraxılması böyük hadisə idi. Qəzetin ilk nömrəsi

1875-ci il iyulun 22-də çapdan çıxmışdır. H.B.Zərdabi qəzetin təkcə naşiri və

redaktoru deyil, həm də onun korrektoru və mürəttibi idi. 1875-1877-ci illərdə

Əkinçinin cəmi 56 nömrəsi çıxmışdı.

Əkinçi qəzeti mütərrəqi maarifçi,demokratik ideyaları təbliğ edir, mövhumata,

cəhalətə və avamlığa qarşı çıxır,Azərbaycan gerçəkliyinin bir çox zəruri

problemlərini qaldırırdı. Qəzet azadlığa çıxmağın yolunu elm və maarifdə görürdü.

O, təhsil və tərbiyə məsələlərinə xüsusi əhəmiyyət verir, məktəblərdə yeni təlim və

tərbiyə üsullarının tətbiq edilməsinə tərəfdar çıxırdı. Azərbaycanda qadın təhsilinin,

qadınların ictimai həyata cəlb olunmasının zəruriliyini müdafiə edən ilk Azərbaycan

qəzeti “Əkinçi” olmuşdur. Qəzet ana dilinin saflığı uğrunda yorulmaz mübarizə

aparırdı.

H.B.Zərdabi və onun qəzeti Cənubi Qafaqaz xalqları arasında çoxəsrlik

əlaqələrin möhkəməlndirilməsi ideyalarının qızğın təbliğatçısı kimi çixış edir, bu

xalqların daha da yaxınlaşması uğrunda mübarizə aparirdı.

“Əkinçi” Azərbaycanda mütərəqqi ictimai fikrin inkişafında və bütövlükdə

Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında böyük rol oynadı. O, qısa müddət ərzində ən

qabaqcıl ziyalıları öz ətrafında birlşdirmiş, Azərbaycan xalqının həyatının bir çox

sahələrinə müsbət təsir göstərmişdir.

Əkinçinin nəşri dayandıqdan iki il sonra Tiflisdə Azərbaycan dilində “Ziya”

qəzeti nəşr edidi. Onun birinci nömrəsi 1879-cu il yanvarın 16-da çapdan çıxdı.Qəzet

1880-ci ilə qədər çıxmış,cəmi 76 nömrəsi buraxılmışdı.1880-ci il dekabrın 6-dan

etibarən qəzet “Ziyayi-Qafqaziyyə adı altında çıxmağa başladı.Qəzetin yaradıcısı

Seyid Ünsizadə idi. Qəzetin səhifələrində ictimai-siyasi problemlərə geniş yer

verilirdi. Cəmi 104 nömrəsi çıxmış və 1884 –cu ilə qədər nəşr olunmuşdur.

1880-ci ildə onun qardaşı Cəlal Ünsizadənin “Kəşkül” adlı qəzeti nəşr oıunmağa

başlandı. Kəşkül öz ideya isqamətinə görə “Əkinçi”yə daha çox yaxın idi. Qəzet,

siyasət, ticarət, sənaye, mədəniyyət məsələlərinə toxunurdu. Eyni zamanda qəzet Şərq

218

despotizmini, geriliyi, fanatizmi tənqid atəçinə tutur, maarifçilik və mədəniyyət

ideyalarını müdafiə edirdi.

Rusiyanın mərkəzi şəhərlərində,Qori müəllimlər seminariyasında təhsil almış

gənclər “Kəşkül”qəzetinin mütərəqqi ideya və təşəbbüslərini müdafiə edərək onun

ətrafında toplaşırdılar. “Kəşkülün”başladığı hərəkatda Azərbaycan ziyalılarından

S.Ə.Şirvani,F.Köçərli,M.Şahtaxtlı,A.Qayıbov və başqaları yaxından iştirak edirdilər.

Qəzet 1991-ci ilədək nəşr olundu.

O dörün ən mühüm hadisələrindən biri də Tiflisdə satrik “Molla Nəsrəddin “

jurnalının 1906-cı il aprelin 1-də nəşrə başlaması oldu. Jurnal Azərbaycanda,

Rusiyanın türkdilli xalqları arasında , həmçinin yaxın Şərqdə satrik mətbuatın

əsasını qoydu, həmçinin milli – dümokratik fkrin inkişafında mühüm rol oynadı.

“Molla Nəsrəddin” jurnalının (1906-1931) əsasını Cəlil Məmmədquluzadə

qoymuşdur. Jurnalın səhifələrində M.Ə.Sabirin Ə.B.Haqverdiyevin, Ə.Qəmküsarın,

M.Ə.Möcüzün , Y.V.Çəmənzəminlinin yazıları çap olunurdu.

“Molla Nəsrəddinin” ardınca onun təsiri altında “Arı”, “Bəhlul”, “Tutu”,

“Zənbur”, “Məzəli”, “Babayi-Əmir” (1907-1917-ci illərdə) satrik jurnalları nəşrə

başladı. İnqilabi demokratik publisistikanın görkəmli nümayəndələrindən biri də

U.Hacıbəyov idi.

XIX əsrin sonları-XX əsrin əvələrində Azərbaycanın qabaqcıl ictimai və

sosioloji fikri yeni ideya məzmunu ilə dahada zənginləşdi. Azərbaycanın sosial-

iqtisadi inkişafı, ictimai həyatda islam dəyərlərinin rolunun genişlənməsi milli-

demokratik fikrin inkişafında böyük rol oynadı.

Azərbaycan ictimai fkrin formalaşıb inkişaf etməsində Azərbaycan

ziyalılarından H.B.Zərdabi, M.Şaxtaxlı, Səmədağa Mehmandarov, N.Nərimanov,

C.Məmmədquluzadə, S.Ə.Şirvani və sairlərinin görkəmli rolları olmuşdur.

Milli-demokratik və ictimai fikrin yaranmasında Əli bəyHüseynzadə,

Əhməd bəy Ağayev və Əhməd Ağaoğlu kimi dahi şəxsiyyətlərin xidmətləri ölçüyə

gəlməzdir.

Əli bəy Hüseynzadə 1864-cü ildə anadan olmuş, görkəmli ictimai xadim,

pedaqoq, həkim, jurnalist, yazıçı kimi fəaliyyət göstərmişdir. Təhsilini Peterburq və

219

İstanbulda almışdır. Peterburqda təhsil alarkən tələbə siyasi dərnəklərində iştirak

edən Əli bəy İstanbulda da siyasi fəaliyyətini davam etdirmişdir. O, Sultan

Əbdülhəmid rejiminə qarşı “İttihad və tərəqqi ” partiyasının əsasını qoymuş-dur.

1903-cü ildə Bakıya gələn Əli bəy jurnalistka ilə məşğul olmuş, ictimai –siyasi

fəaliyyətini genişləndirmişdir. Onun fəaliyyətində əsas yeri Turançılıq ideyası

tuturdu. Əli bəy türk xalqlarının milli birliyi, müstəqil dövlətçilik fikrini ilk dəfə irəli

sürmüş, onun elmi –nəzəri əsaslarını işləyib hazırlamışdır. Əli bəy yazdığı “Türklər

kimdir və kimdən ibarətdir, “Türk dilinin vəzifeyi- mədəniyyəsi”, “Yazımız,

“dilimiz” adlı məqalələrində öz məqsəd və məramını geniş şəhr etmişdir.

O, yazırdı:

Eylər dili Çin səddinətən hökmünü icra

Bir ucudur Altay bu yerin , bir ucu səhra

Əli bəy yaradılmasını nəzərdə tutduğu milli cəmiyyətin quruculuğunda müasir

insan amilinə böyük əhəmiyyət verərək yazırdı: “Türk qanlı, müsəlman etiqadlı,

firəng fikirli, Avropa qiyafəli fədai” tərbiyə edib yetişdirmək lazımdır.

Əli bəy Hüseyinzadənin XX əsrin əvvələrində irəli sürdüyü “Türkləşmək,

islamlaşmaq, müasirləşmək ” şəklində siyasi şüara çevrilən fikri Azərbaycan Xalq

Cümhuriyyətinin dövlət atributuna çevrilmişdi.Əli bəy 1940-cı ildə İstanbulda vəfat

etmişdir.

İctimai fikrin görkəmli nümayəndələrindən biri olan Əhməd bəy Ağayev (1869-

1939) Azərbaycanda türkçülük hərəkatının ideoloqlarındandır.O, Fransanın Sarbona

universitetini bitirmiş, Şərq xalqlarının tarixini, ərəb, fars və türk dillərini

mükəmməl öyrənmişdir.Əhməd bəy Ağayev müsəlman xalqlarının düşdüyü acına-

caqlı vəziyyəti təhlil edir, bunun səbəblərini göstərir, müsəlman xalqlarına böhtan

atan əcnəbi, müəlliflərə tutarlı cavablar verirdi.

Əhməd bəy 1905-ci ildə “Həyat”, “İrşad” kimi Azərbaycanda milliyətçilik

düşüncəsinin formalaşmasında mühüm rol oynayan qəzetlərin həm redaktoru, həm

də nəşiri olmuşdur.

1909-cu ildə Türkiyəyə gedən Əhməd bəy “ Gənc Türklər” hərəkatı ilə yaxın-

laşmış və “İttihad və Tərəqqi” partiyasına daxil olaraq elmi- publisistik yazıları ilə

220

mətbuatda çıxışlar etmişdir. O, 1918-ci ildə bolşevik-daşnak hökumətinə qarşı

mübarizəyə gəlmiş Nuru Paşanın Qafqaz İslam Ordusunun tərkibində siyasi müşavir

kimi Azərbaycana gəlmiş və Gəncədə yaradılan yeni hökumətin işinə yaxından

köməklik etmişdir. Əhməd bəy Azərbaycan parlamentinə üzv seçilmiş, Paris sülh

konfransında iştirak etmək üşün oraya gedəndə türkiyədə həbs edilərək Malta adsına

sürgün edilmişdir.

1921-ci ildə sürgündən gələn Əhməd bəy İstambula gələrək yenidən milli

hərəkata qoşulmuş və qurtuluş savaşının fəal iştirakçılarından biri olmuşdur. O,

xalqın millətçilik və türkçülük şüurunun oyanmasında çox mühüm rol oynamışdır.

İctimai fikrin görkəmli nümayəndələrindən biri də Əlimərdan bəy Topçubaşov

olmuşdur. (1863-1934). O, Rusiyanın müsəlman –türk xalqlarının milli –azadlıq

hərəkatının liderlərindən biri olmuşdur. “Kaspi” qəzetinə rəhbərlik etmişdir.

Əlimardan bəy 1905- ci ildə Nijni-Novqorod keçirilən Ümumrusiya müsəlmanlarının

1- ci qurultayında göstərirdi. “Biz Türk övladları, əslimiz bir, nəslimiz bir, dinimiz

birdir. Qərbədən Şərqə qədər bizim atalarımızın mülküdür. Atalarımız o qədər

qəhrəman millət olduqları halda, bu gün Qafqaz dağlarında , Krım bağlarında, Kazan

çöllərində və Orta Asiya ovalıqlarında atalarımızın mülki olan öz torpaqlarımızda

öz ehtiyaclarımızı bildirməyə imkanımız qalmamışdır”. 1906-cı ildə onun tərəfindən

“Umumrusiya müsəlmanları ittifaqı” partiyasının proqram və nizamnaməsi

yazılmışdır.

Onun təşəbbüsü ilə I Dövlət Dumasında müsəlman fruksiyası yaradılmışdır.

Azəri türklərinin müstəqilliyi uğrunda daim mübarizə aparan Ə.Topçubaşov AXC

parlamentinin ilk sədri olmuşdur. Paris sülh konfransı nümayəndələrinin rəhbəri

olaraq Azərbaycanın de-fakto tanınmasına nail olmuşdu. Əlimərdan bəy sonralar

Parisdə yaşayarkən də Azərbaycanla əlaqəni kəsməmiş, hətta 1921-ci ildə Parisdə

Qafqaz Konfedrasiyası yaradılması məsələsini müzakirə etmişdir. 1934-cü ildə

M.Ə.Rəsulzadə ilə birlikdə Konfederasiyanın bəyannaməsini imzalamışdır.

XX əsrin əvvələrində baş verən dünya iqtisadi bühranı (1900-1903) həm

Rusiyanı, həm də onun müstəmləkələrini əhatə edir. Bütün imperiyanı sarsıdan

221

tətillər dalğası Azərbaycanı da bürüdü, cəmiyyətin bütün təbəqələrində narazılıq-lar

artdı və cəmiyyət siyasiləşməyə başladı.

XX əsrin əvvələrində Azərbaycanda ilk siyasi təşkilatlar yaranmağa başladı. Bu

təşkilatların əksəriyyəti sosialist yönümlü idilər.

1901-ci ildə ilk təşkilat olan RSDFP –nın Bakı komitəsi yaradıldı. Onun təş-

kilatçıları Yenukidze, Ketsxoveli və Eyzenbet idilər.

1901- ci ildə Bakıda “İskra” çı qrup da təşəkkül tapdı. Həmin qrup gizli yolla

xaricdən “İskra” qəzetini Azərbaycana gətirərək fəhlələr arasında yayırdı. 1901-ci

ilin yayında gizli olaraq “Nina” mətbəəsi yaradldı və qəzet həmin mətbəədə çap

olunaraq geniş yayılırdı.

1904-cü ilin oktyabrında M.Ə.Rəsulzadə, M.A.Mirqasımov, M.Hacıyev,

A.Kazımzadənin birgə səyləri nəticəsində Bakıda müsəlman aləmində ilk sosial—

demokratik “Hümmət” təşkilatı fəaliyyətə başladı.Həmin təşkilatın eyni adda qəzeti

də nəşr olunurdu. 1905-ci idən N.Nərimanov həmin təşkilata daxil olur və sonralar

onun rəhbərinə çevrilir. “Hümmət” təşkilatının 1917-ci ilə qədər fəaliyyətini iki

aspektdə -bir tərəfdən bir çox siyasi məsələlərdə Bakı komitəsi ilə birgə fəaliyyətə,

digər tərəfdən isə milli ləyaqət və hüquqların müdafiəçisi kimi nəzərdən keçirmək

olar. 1904-cü ilin dekabrında fəhlələrlə kapitalistlər arasında “müştərək müqavilənin”

bağlanmasında “Hümmət” təşkilatının böyük rolu olmuşdur. 1905-ci ildə “Hümmət”

qəzeti senzura tərəfindən bağlansada, 1907-ci ildə təşkilat “Təkamül” qəzetinin

buraxılmasına nail olur.

Azərbaycan sosial –demokratları və hümmətçiləri ilə İran milli-azadlıq hərəkatı

mücahidləri arasında sıx əlaqə var idi. Onların çoxu dəfəlıərlə İranda olmuş və 1906-

1911-ci illərin İran inqilabi hadisələrində iştirak etmişdir.

Hümmətçilərin Tflis təşkilatı daha aktiv fəaliyyət göstərirdi. Onun proqramında

insanların sinfi və milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq demokratik azadlıqlar və

hüquqları bəyan edilirdi. ”Ədalət, bərabərlik, azadlıq” sözləri təşkilatın devizinə

çevrilmişdi. Sonralar Azərbaycan Parlamentinin üzvlətri olmuş M.Əbilov,

M.Şeyxülislamov, S.Ağamalıoğlu Tiflis “Hümmət”inə daxil idilər.

222

1903-cü ilin yayında Bakıda sosialist inqilabçıları eserlər partiyası meydana çıx-

dı. Eserlər digər şəhərlərdə də fəhlə və gənclər arasında öz təsirlərini yaymağa

çalışırdılar. Məsələn Şuşada realni təhsil məktəbində eser dərnəyi yaradılmışdı.

Gəncədə də belə bir təşkilatın yaradılmasına cəhd göstərilmişdi. Azərbaycanlı

eserlər üçün milli məsələ ön planda dururdu. Onlar geridə qalmış kütlələri

maarifləndirməyi və xalqın azadlığını özlərinin əsas vəzifəsi elan etmişdilər.

1905-ci il 17 oktyabr Çar Manifestindən sonra yaranan siyasi və ictimai vəziyyət

cəmiyyətin bütün təbəqələrini hərəkətə gətirdi, siyasi partiya və təşkilatların

yaranmasına təkan verdi. 1905-ci il də Azərbaycanın siyasi səhnəsində ilk olaraq sırf

milli partiyalar meydana çıxdı. Fevralda Gəncədə “Sosial-fedaralistlərin türk inqilabi

komitəsi” yarandı. Bu təşkilatın buraxdığı vərəqələrdə Qafqaz xalqlarının birliyi,

müstəməlkəçiliyə qarşı mübarizə, Azərbaycanın muxtariyyəti ideyaları öz əksini

tapmışdı.

1905-ci ildə Gəncə və Şuşada “Qeyrət” adlı təşkilat (qrup) da fəaliyyətə

başlamışdı.Bura Gəncənin tanınmış hüquqşünasları Ə.Rəfibəyli, X.Xasməmmədov,

H.Yusifbəyli daxil idilər. Bu qrupun əsas məqsədi Qafqazın Rusiya ilə fedarativ

münasibətlərinin qurulması və bu federasiya çərçivəsində müsəlman əhalisinə

muxtariyyat vermək idi. Bu qrup 1908-ci ilə qədər fəaliyyət göstərdi.

1906-cı ildə Bakı və Gəncədə “Difai” partiyası meydana çıxdı. Onun banisi

Ə.Ağayev idi. Bir çox şəhərlərdə onun yerli şöbələri yaradılmışdı.

Azərbaycan xalqının siyasi cəhətdən birləşməsində 1911-ci ildə Bakıda meydana

çıxan Müsəlman Demokratik Müsavat (Bərabərlik) Partiyası mühüm rol oynadı. Bu

təşkilata milli mənafe uğrunda müəyyən mübarizə təcrübəsi olan bir sıra ictimai

xadimlər başçılıq edirdilər. Partiyanın baniləri Tağı Nağı oğlu, M.Əli Rəsulzadə və

Abbas Kazımzıdə olmuşlar.

Bu partiya 1917-ci ildə yaranmış “Türk Ədəmi Mərkəziyyət Partiyası ilə

birləşərək (N.Yusifbəyli) “Türk federalist Müsavat Partiyası” adını almışdır.

Partiyanın rəhbəri və ilhamvericisi M.Ə. Rəsulzadə idi (1913-cü ildən). Bu partiyanın

təbliğat orqanı olan “Açıq söz”qəzeti nəşr olunurdu.

223

1912-ci ildə “Müsavat” partiyasının manifesti və proqramı nəşr edildi.

Proqramda qarşıya həyati məsələlər qoyulmuşdu. Bütün müsəlman xalqları üçün

bərabərlik əldə olunması, müsəlmanların dövlət müstəqilliyinin qorunması,

müstəqilliyini yaradan və onu qorumaq uğrunda mübarizə aparan müsəlman

dövlətlərinə maddi və mənəvi yardım göstərilməsi. Partiya həm müsəlmanlar,həm də

demokratik amallara əsaslanan bütün partiyalarla əməkdaşlığa üstünlük verirdi.

Tezliklə partiya ziyalıları, xırda burjua, kəndli, fəhlə və qulluqçuların nüma-

yəndələrini öz sıralarına cəlb etdi və tezliklə Qafqazın ən güclü partiyalarından birinə

çevrildi.

XX əsrin əvvəllərində sosial ziddiyyətlərin kəskinləşməsi nəticəsində fəhlə və

kəndlilərin həm siyasi, həm də ideolji cəhətdən fəallaşması üçün obyektiv şərait

yaratdı. 1905-ci ilin yazında Rusiya imperiyasında,onun ucqrlarında,o cümlədən

Azərbaycanda milli azadlıq mübarizəsi yüksəlməyə başladı. İlk dəfə 1905-ci ildə

Azərbaycanda Petisiya (imzatoplama) kampaniyası genişləndi.

Azərbaycan xalqının siyasi özünüdərkin formalaşmasında publisistika böyük rol

oynayırdı. Məqalə müəlləfləri mövcud siyasi hadisələri həm işıqlandırır, həm də bu

hadisələrin mahiyyətlərini açıb göstərirdilər.

Azərbaycanda burjua millətinin təşəkkülü, milli mədəni müəssisələrin meydana

çıxması, doğma dillərdə qəzet və jurnalların nəşri xalqın milli şüurunun artmasına və

siyasi fəaliyyətinin güclənməsinə, mlli azadlıq hərəkatının genişlənməsinə səbəb

olurdu. Milli azadlıq hərəkatları çox vaxt əsarət altına alınmış fəhlə və kəndli

hərəkatları ilə birləşirdi.

Azərbaycan burjuaziyası müxtəlif məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması, ana

dilində təhsilin həyata keçirilməsi, zemstvo sistemi yaradılması və sair islahatların

keçirilməsini tələb edirdilər. Hətta iri torpaq sahibləri də öz sinfi hüquqları və silki

üstünlüklərini müdafiəyə qalxırdılar. Azərbaycan burjuaziyasının milli azadlıq

ideyaları “Yeni Füyuzat”, “Şəlalə” jurnallarında, “İqbal”, “Yeni həyat”, “Günəş” və

başqa qəzetlərdə geniş təbliğ olunurdu.

224

Azərbaycanın demokratik ziyalıları da milli zülmə qarçı çıxış edirdilər. Bu

istiqamətdə C.Məmmədquluzadə, M.S.Ordubadi, N.B.Vəzirov, N.Nərimanov,

Ə.Haqverdiyev, M.Ə.Rəsulzadə və başqaları mühüm rol oynayırdılar.

Aparılan mübarizə, tökülən qanlar nəhayət 1918-ci ildə öz bəhrəsini verdi və

Azərbaycan xalqı öz milli müstəqilliyini əldə etdi.

225

XIII MÖVZUGüney Azərbaycanda ictimai-iqtisadi vəziyyət və

milli demokratik hərəkat.

Plan

1. Türkmənçay müqaviləsindən sonra Güney Azərbaycanın iqtisadi və

siyasi vəziyyəti.

2. Şah zülmünə və imperalizmə qarşı çıxdılar. Səttarxan hərakatı.

3. İrticanın və imperalist dövlətlərinin azadlıq hərakatını boğması.

Ədəbiyyat:

1. Cənubi Azərbaycan tarixinin oçerki (1828-1917).Bakı, 1985, səh. 112-180.

2. Azərbaycan tarixi. Bakı, 1994, səh.622-636.

3. Siyasi tarix. (mühazirə kursu), I hissə, Bakı,1995, səh. 107-171.

4. Həsənov N.Oynamış Təbriz və Səttarxan. Bakı, 1986,səh.35-51.

5. Belova N.K.Səttarxan 1905-1911-ci illər İran inqilabının qəhrəmanıdır.

(rus dilində), Moskva, 1983, səh. 28-41

226

XIV əsrin əvvələrində Azərbaycan rəsmi olaraq iki hissəyə parçalandı. Onun

şimal torpaqları Rusiyanın, cənub torpaqları isə İranın təsiri altına düşdü. Bu gün

Cənubi Azərbaycan adlandırdığımız həmin ərazidə etnik mənşəyi dili, dini, adət-

ənənələri vahid olan azərbaycanlılar yaşayır.

İrana birləşdirildikdən sonra Azərbaycan əyaləti ərazisinə ilk dövrlərdə cənubda

Həmədan, cənub-şərqdə Zəncan və Qəzvin mahalları da daxildi. Sonralar Azərbay-

canın inzibati sərhədləri daralmış və 1906-cı ildə qəbul olunmuş seçki

Nizamnaməsində bu əyalətə Təbriz, Urmiya, Xoy, Deyləm, Maku, Marağa, Binab,

Miyandob, Sovucbulaq, Mərənd, Əhər, Ərdəbil, Meşkin, Astara daxil edilmişdir.

Rəsmi İran statistikasına görə azərilərin sayı farslardan sonra ikinci yerdə

dayanır və 36%-ni təşkil edir. Azərbaycanın idarə olunmasına rəhbərlik rəsmən şahin

oğlunun (vəliəhdin) ixtiyarında olmuşdur.Əyalətin Mərkəzi Təbriz olmuşdur. Vilayət

və mahal-lara şahzadələr rəhbərlik edirdilər. Onlar bu yerlərə gəlir mənbəyi kimi

baxır və xalqı soyurdular.

XIX əsrin 30-60-cı illərində Cənubi Azərbaycanda əhalinin əsas məşğuliyyəti

kənd təsərrüfatı əkinçilik və maldarlıq idi. Eyni zamanda şəhər əhalisinin də bir

hissəsi əkinçilik, bağçılıq və bostançılıq ilə məşğul olurdu.

Cənubi Azərbaycan İranın “taxılçılıq və heyvandarlıq bazası” hesab edilirdi.

Yerli və xarici tələbatı ödəyən və xarici bazalar üçün mal ixrac edən sənətkarlıq

sahələri də inkişaf edirdi. 20-ci illərə qədər orta əsrlərə xas olan sex quruluşu

qalmaqda davam edirdi. Lakin sonralar muzdul əməkdən istifadə və

manufakturaların yaranma prosesi gedirdi. Ümumilikdə göstərmək lazımdır ki,

Cənubi Azərbaycanın iqtisadi həyatında tənəzzül prosesi gedirdi.

Şimali Azərbaycan, Qafqaz və Rusiya ilə mədəni, iqtisadi əlaqələrin davam

etməsi ilə bağlı Cənubi Azərbaycan İranın ictimai-siyasi həyatında –mühüm mövqe

tuturdu. Göstərilən dövrdə Cənubi Azərbaycanın iqtisadiyyatında, bütün İranda

olduğu kimi durğunluq meyli davam edirdi. Bunun da əsas səbəbi İranın Avropa

dövlətləri ilə bağladığı qeyri-bərabər, aldadıcı müqavilələr nəticəsində ölkədə

təslimçilik rejiminin yaranması idi. İranın, eləcədə Cənubi Azərbaycanın təsərrüfatı

müstəmləkə və asılı ölkələrə xas olan yenrli xüsusiyyətlər kəsb etdi. Ölkə və onun ən

227

böyük əyaləti olan Cənubi Azərbaycan İngiltərə və Rusiyanın sənaye mallarının satış

bazarına, eyni zamanda bu ölkələrin sənayesini xammalla təchiz edən mənbəyə

çevrilmişdi. Beləliklə də İran getdikcə daha yaxından dünya mal mübadiləsinə

qoşulurdu. Ölkənin ümumdünya bazarına cəlb olunması bəzi sənaye sahələrinin dağ-

mədən sənayesi, emal sənayesi sahələrinin yaranması və inkişafına səbəb oldu.Lakin

bu , asılı ölkələrə xas olan birtərəfli inkişaf idi.

Cənubi Azərbaycanda coğrafi mühitinə görə çar Rusiyasının nüfuzu daha güclü

idi. Burada kənd təsərrüfatının inkişafı Rusiya bazarı ilə münasibətlərin səviyyəsin-

dən asılı idi. Rusiya bazarında pambıq, xammal, boyaq maddələri, yun, dəri vəsair

kimi məhsullara tələbatın artması həmin sahələrinin inkişafına təkan verirdi.

XIX əsrin sonlarında Cənubi Azərbaycanda əsas sənətkarlıq sahələrindən biri

xalçaçılıq idi. Xalça istehsalı sənayenin kapitalist münasibətləri inkişaf etmiş ən baş-

lıca sahəsi idi.

Təbrizdə, Xalxalda və bəzi başqa şəhərlərdə istehsal edilən yun və ipək yay-

lıqlar, şal, yun, ipək, pambıq parçalar və başqa toxuculuq məhsulları həm yerli əha-

linin tələbatını ödəyir, həm də digər ölkələrə ixrac olunurdu.

XX əsrin əvvələrində ayrı-ayrı sənət sahələri üzrə yaranmış müəssisələr üçün

muzdlu əməkdən istifadə artıq səciyyəvi hal almuş, bazarla əlaqə daha da genişlən-

mişdi.

İranda xarici kapitalın və feodal üsul-idarəsinion hökmranlığı Cənubi Azər-

baycanda milli sənayenin inkişafı üçün böyük manelər yaradırdı.

Kənd təsərrüfatının xarici ticarətlə əlaqəsi ona gətirib çıxarmışdı ki, bir çox

tacir , sələmçi və varlı məmurlar öz kapitallarını sənaye müəssisələrinin

yaradılmasına deyil, torpaq almağa sərf edirdilər. Nəticədə iri və orta ticarət

burjiaziyası ilə feodal torpaq sahibliyi arasında güclü əlaqə yarandı. Torpaq sahibləri

iri şəhərlərdə yaşamaqla, kənddə böyük torpaq sahələri ələ keçirir və bu torpaqları öz

iş adamları- kətxuda, mübaşir vasitəsilə idarə edirdilər. Kəndli isə həmin feodaldan

paydarlıq idarəsi əsasında torpaq sahəsi götürərək əkirdi. Icarə haqqı bəzi vaxtlarda

məhsulun 70-85 faizini təşkil edirdi.

228

Kəndli icarə haqqından əlavə, mülkədara başqa növ vergilər verir, onun üçün

feodal mükəlləfiyyəti daşıyırdı. Kəndli eyni zamanda mübaşir kəndxuda və başqa

məmurların öz xeyrləri üçün təyin etdikləri əlavə vergilər də verirdilər.

XX əsrin əvvəllirində Cənubi Azərbaycanda kəndlilərdən alınan vergilərin

miqdarı xeyli artırıldı.

Nəticədə Azərbaycandan Rusiyanın içərilərinə doğru kəndlilərin, kəsbkarlığa

gedənlərin güclü axını başlandı. Bakıda mövsimi işlərə gdənlərin sayı ildə 50-80 min

nəfərə çatdı. 1903-cü ilin məlumatına görə Bakıda Cənubi Azərbaycandan gəlmiş

işçilərin sayı yerli işçilərin 22 faizə qədərini təşkil edirdi.

Azərbaycanda hakim dairələrin zülm siyasəti qanunsuzluq, soyğunçuluq əhalinin

müxtəlif təbəqələri içərisində narazılığın artmasına, kütləvi həyəcan və çıxışların baş

verməsinə səbəb oldu.

30-cu illərin sonu . 40-cı illərin əvvələrində Təbrizdə bir neçə dəfə həyacan və

çıxışlar baş versə də qəddarlıqla yatırılmışdı.

1847-ci ildə Zəncanda sənətkarlar, xırda tacirlər və səhər yoxsulları hakimə qarşı

çıxmış və onu şəhərdən qovmuşdular. 1848-ci ildə yenə Təbrizdə şəhər yoxsulları və

sənətkarların çıxışları baş vermişdi.

1850-ci ildə Zəncanda babilər üsyanı baş verdi. Babizmin banisi Seyd Əli

Məhəmməd olmuşdur. O, özünü imam Mehdi ilə xalqın arsında vasitəçi elan etmiş və

buna görə Bab (qapı) ləqəbini götürmüşdür. Onun əsas ideyaları “Bəyan” kitabında

öz əksini tapmışdı. Bab yeni yaradılacaq cəmiyyətdə bərabərlik, əda-lət,şəxsiyyətin

toxunulmazlığı ideyalarını irəli sürürdü. Bununla o, öz fikirlərində tacir, sənətkar, və

kəndlilərin arzularını əks etdirirdi.

Məhz baş verən üsyanda iştirak edənlərin sayı 15 min nəfərdən çox idi. Bundan

əlavə yaxınlıqdakı kəndlərin əhalisi də onlara qoşulmuşdu. Babilər şəhər qalasını

tutduar. Şəhər iki hissəyə bölündü və babilər onun çox hissəsini ələ keçirdilər. Şah

hökuməti tərəfindən göndərilən qoşun hissələri iyunun əvvəllərində Zəncanı

mühasirəyə aldılar. Lakin üsyançılar tərəfindən ciddi müqavimətə rast gələrək

çəkilməli oldular.

229

Dekabr ayında 30 minlik şah qoşunu Zəncanı yenidən mühasirəyə alaraq hər

tərəfdən hücuma keçdilər.Üsyançıların çoxu həlak oldu.Üsyan başçısı Seyid Əli Mə-

həmməd ağır yaralanaraq üç gündən sonra vəfat etdi.

Beləliklə, dekabrın sonunda sonuncu 100 babi öldürülərək üsyanı yatırmağa

müvəffəq oldular.Babilər üsyanı zamanı gələcəyin bir çox inqilabçıları yetişdi və

onların bir çoxu ölkədə baş verən xalq çıxışlarında, məşrutə inqilabında fəal iştirak

etmişdi.

1891-ci ildə Təbrizdə şah rejiminə qarşı güclü narazılıq baş verir və hətta 20

minə qədər adam silahlanaraq şaha etirazlarını göndərdilər. Nəsrəddin şah geri

çəkilməyə məcbur olaraq İngilislərə verilmiş imtiazları ləğv etdi. 1901-ci ildə

Tehranda gizli cəmiyyət və ya inqilabi komitələr, 1905-ci ildə yaranan “Əncüməne –

məxfi” əhalini xaricilərin və yerli feodalların özbaşınalığı əlehinə mübarizəyə çağırır

və burjua islahatları aparmaq tələblərini irəli sürürdülər. Göstərilən dövrdə Cənubi

Azərbaycanda demokratik fikrin yayılması, milli və siyasi şüurun xarici impe-

ryalizmə və yerli feodalizmə qarşı xalq mübarizəsinin güclənməsində böyük rol oy-

namışdır.

XX əsrin əvvələrində İran daxilində iqtisadi vəziyyətin ağırlaşması, hökumətin

milli mənafeyə zidd hərəkəti sosial ziddiyyətlərin daha da kəskinləşməsinə səbəb

oldu.

1905-ci il dekabrın 12 də 17 tacirin həbs edilməsi tacir və rühanilərin həyacanına

səbəb oldu. Milli burjaziya nümyəndələri, sənətkarlar və minlərlə adam hökumətə

qarşı etiraz yığıncaqları təşkil etdilər. Bununla da İranda məşrutə inqilabı (1905-1911

illər) başladı. İnqilabın ilk dövrlərində hərəkatın idarə edilməsində “Əncüməne–

məxfi” nin böyük rolu olmuşdur. Bu təşkilatların rəhbərlərindən biri Seyid

Cəmalləddinin sürgün edilməsi narazılığı daha da artırdı və inqilab komtəsi xalqı

silahlı üsyana çağırdı.

1906-cı ilin yayında inqilabçılar şaha aşağıdakı tələbləri irəli sürdülər:

1.Məşrutə (konstitusiya) elan etmək;

2.Məclis(parlament) çağırmaq;

3.Sürgün edilmiş inqilabçıların geri çağrılması və s.

230

Şah hökuməti bu tələbləri qəbul etməyə məcbur oldu və avqustun 5-də

konstitusiya verilməsi haqqında fərman imzaladı, lakin 1908-ci ildə Məhəmmədli şah

əksinqilabi çevriliş edərək Konstitusiyanı ləğv edirbu xəbər Təbrizə çatdıqda şəhərin

mübariz qüvvələri ümumi tətilə baçladılar. Sentyabrın 21-də əhalinin xeyli hissəsi

etiraza (bəst) başladılar.

1905-1911-ci illər inqilabi gedişində Cənubi Azərbaycanda İranın başqa

rayonlarına nisbətən sosial ziddiyyətlər,siyasi vəziyyət daha gərgin olmuşdu.Xalq

ədalətli quruluş yaradılmasını tələb eirdi. Hərəkatın əsas hərəkətverici qüvvələri

sənətkarlar, fəhlələr, xırda alverçilər-tacirlər, kəndlilər və xırda ruhanilər idilər.

Artmaqda olan hərəkatın təzyiqi altında şah müəyyən güzəştlərə getsə də son-

radan onu ləğv etdi.Bu zaman inqilabi hərəkatda 1906-cı ildə əsası qoyulmuş sosial-

demokratik partiyası mühüm rol oynayırdı.Bu partiya Şimali Azərbaycanda fəaliyyət

göstərən “Hümmət” və sosial-demokrat partiyasının Bakı komitəsi ilə sıx əlaqə

saxlayırdı. Hətta cənubi Azərbaycan sosial-demokratları öz proqramlarını yerli şəraitə

uyğun olacaq PSDFP-nin Proqramını əsas götürmüşdülər.Təbrizdə “Gizli mərkəz”

adlandırılan sosial-demokratların başında Əli Müsyo dururdu.

1906-cı ildə Məclisə seçkilər keçirilməsi haqqında Əsasnamə imzalandı.Se-

ntyabrın 20-də Təbriz üsyançıları öz tələblərinə Şah sarayından müsbət cavab

aldılar.Bu uğurlar xalqı daha da ruhlandırdı. Xalq hərakat başçıları qarşısında mü-

barizənin davamı üçün zəruri olan bir siyasi mərkəzin yaradılması və bu təşkilatın

ətrafında birləşmək tələbini qoydular. Hərəkat başçıları içərisindən 20 nəfər ilk rəsmi

siyasi Əncümənin əsasını qoydu və həmin təşkilat rəsmən “Azərbaycan əyalət

Əncüməni”adlandırıldı.

1906-cı ilin noyabr-dekabr aylarında Azərbaycanın Urmiya, Xoy, Səlmas,

Marağa, Ərdəbil, Zəncan və s. şəhərlərində də vilayət əncümənləri yaradıldı. Lakin

Şah hər vasitə ilə demokratik hərəkatın qarşısını almağa və onları məhv etməyə

çalışırdı.Bu məqsədlə Şah əksinqilabi irticaçı tədbirlər həyata keçirməyə

başaladı.Tehranda “Fetovvat”, Təbrizdə “İslamiyyə”adlı əksinqilabı irticaçı

əncümənlər yaradıldı.1908-ci ilin aprel ayında Şah hükuməti əksinqilabi çevriliş

həyata keçirməyə başladı.Əksinqilab bütün İranda hücuma keçdi.Təbrizdə inqilabi

231

hərəkat daha ciddi xarakter almışdı.Azərbaycan Əncüməni, sosial-demokrat təşkilatı

yeni inqilabi mübarizəyə, qəti döyüşlərə hazırlanmağa başladılar. İnqilabın mərkəzi

Tehrandan Təbrizə keçdi.

1908-ci il iyunun 23-də Təbriz üsyanını boğmağa çalıçan Şah qüvvələri Təbrizə

daxil oldular, onun şimal-şərq hissəsini tutdular.Əmirəxiz məhəlləsini Təbriz üsyanın

görkəmli nümayəndəsi Səttar xanın dəstəsi, şəhərin cənub-şərqində yerləşən xiyaban

məhəlləsini isə Bağır xanın başçılıq etdiyi hissələr müdafiə edirdilər.

Təbrizin müqaviməti şah hökumətini olduqca narahat edirdi.Buna görə 1908-ci

ilin avqustunda Şah Təbrizə 40 minlik silahlı qüvvə göndərdi. Sentyabrın 25-dən

Təbriz üzərinə iki günə qədər davam edən hücum başlandı,lakin məğlub olaraq

oktyabrın 12-də şəhəri tərk etməyə məcbur oldular.

Təbriz üsyançılarının qələbə xəbəri tezliklə ölkəyə, Qafqaza və Avropa

ölkələrinə yayıldı. Bu yerlərdən Səttar xanın adına təbrik teleqramları

göndərildi.Səttarxan 11 ay davam edən vuruşlarda mahir sərkərdə kimi inqilabın əsl

rəhbərinə çevrildi. Xalq öz milli qəhramanını “Sərdar-e milli”, Bağır xanı isə “Salar-e

milli” adlandırırdı.

1909-cu ilin fevralına qədər cənubi Azərbaycanın bütün qərb vilayətləri inqi-

labçıların əlinə keçdi. Şərq vilayətlərində də əksinqilaba qarşı etiraz hərəkatı güc-

lənməyə başlandı. Məhəmmədəli şah hər vasitə ilə inqilabı boğmağa çalışırdı.O,

yenidən 40 mindən çox silahlı qüvvə toplayaraq Təbriz üzərinə yeni hücum

hazırlayırdı. 1909-cu il yanvarın axırlarında Təbriz şəhəri yenidən mühasirəyə alındı.

Fevral-mart aylarında şəhər üzərinə əksinqilabın yeni hücumu başladı. Lakin bu

hücumlar da inqilabçıların qələbəsi ilə nəticələndi. Mühasirədə olan xalq aclıq və

qıtlıqdan çox əziyyət çəkirdilər. Aprelin 14-də Marağa qubernatoru olmuç Səməd

xanın qoşunları Təbrizə hücum etdilər. Onlar da məğlub edildi.

Belə bir şəraitdə İngiltərə və Rusiya əksinqilaba kömək məqsədilə açıq

müdaxiləyəbaşladılar.1909-cu ilin aprelində Çar Rusiyası guya öz təbəələrini müdafiə

etmək məqsədilə Təbrizə daxil olur və Aprelin 29-da Təbriz üsyanı yatırılır.

Təbriz üsyanı və Azərbaycandakı demokratik hərəkat bütün İranda yenidən

hərəkatın yüksəlişinə təkan verdi. Rəşt və İsfahanda üsyanlar uğurla başa çatdı,

232

üsyançılar Tehran üzərinə yürüş edərək Məhəmmədəli şahı hakimiyyətdən devirdilər

(16 iyul 1909-cu il). Konstitusiya (məşrutə)yenidən bərpa olunur.

Təbriz fədailərini tərk-silah etmək məqsəidlə Tehranın rəsmi dairləri tərə-findən

Səttərxan və Bağırxan Tehrana dəvət olunurlar. Aprelin 15-də (1910 cu il)onlar 100

nəfər fədai ilə Tehrana daxil olurlar.Tehran fədailərindən də üsyan-çılara qoşulurlar

1910-cu il avqustun 7-də fədailər üzərinə 6000-lik şah qoşunu qəflətən

xaincəsinə hücum etdilər. Gecə saat 11-dək vuruşma oldu, lakin üsyançılar məğlub

oldular.18 nəfər həlak oldu, 40 nəfər,o cümlədən Səttərxan yaralandı.

Dekabrın 28-dən isə Təbriz fədailərinin müqaviməti qırıldı.Ələ keçən fədailər və

Əncümən rəhbərlərinə divan tutuldu.Bütün Azərbaycanda terror və irtica hökm

sürməyə başladı.

Səttərxan və Bağırxan həbs olunsalar da Şah onlara divan tutmağa qorxdu. 1914-

cü ildə Səttərxan, 1917-ci ildə Bağırxan vəfat etmişlər.

Cənubi Azərbaycanda inqilabi hərəkat 1917-ci il Rusiyada baş verən

inqilabların təsiri altında yenidən güclənməyə başladı.Bu hərəkatlara 1917-ci ilin

avqustunda sərbəst fəaliyyətə başlayan İran Demokrat Partiyasının Azərbaycan

Əyalət Komitəsi rəhbərlik edirdi. Komitənin başında Azərbaycan xalqının görkəmli

oğlu Şeyx Məhəmməd Xiyabanı dururdu.(1880-1920).Partiyanın orqanı olan

“Təcəddüd” qəzetində Ş.M.Xiyabani kəskin siyasi ruhlu məqalələrlə çıxış edirdi.O,

1918-ci ildə Cənubi Azərbaycana soxulmuş Osmanlı qoşununa qarşı müqavimət

göstərmək üçün 500 nəfərlik silahlı dəstə də yaratmışdı.

1920-ci ilin əvvəllərindəTəbrizdə həm şah rejiminə, həm də İngilis

müstəmlə-kəçilərinə qarşı izdihamlı nümayiş keçirildi. Aprelin 7-də dinc nümayiş

silahlı üsyana çevrildi. Üsyanın hərəkət verici qüvvələri fəhlələr, şəhər yoxsulları,

sənətkarlar və xırda tacirlər idilər.

Bu vaxt üsyana rıəhbərlik etmək üçün “İctimai heyət” yaradıldı. Üsyançılar

Təbrizdə əsas dövlət idarələrini ələ keçirdilər. Təbrizin ardınca Marağa, Xoy, Ərdəbil

şəhərlərində də hakimiyyət üsyançıların əlinə keçdi. Beləliklə Cənubi Azərbaycan

“Azadistan”adlandırılmağa başlandı. 1920-ci il iyunun 22-də S.M. Xiyabaninin

233

başçılığı ilə milli hökumət yaradıldı. Hökumət tezliklə iqtisadiyyat, maarif, səhiyyə

və aqrar sahədə islahatlar keçirməyə başladı.

Şah hökuməti üsyanı yatırmaq və azərbaycanlılara divan tutmaq məqsədilə

İngilis imperialist üzərinə şiddətli hücuma keçdi. Hücum 1920-ci ilin sentyabrın 11-

də başladı və qoşun Təbrizə daxil oldu. 10 günə qədər davam edən şiddətli küçə

vuruşmaları nəticəsində üsyan yatırıldı. Sentyabırın 14-də S.M. Xiyabani vəhşicəsinə

öldürüldü.

Bundan sonra 1920-ci ilin mayında Kiçik xanım rəhbərliyi altında Gilan

şəhərində inqilab baş vermiş və “Gilan Sovet Respublikası ” elan olunmuşdur.

Lakin daxili siyasi qüvvələr arasındakı çəkişmələr nəticəsində bu Respublika

uzun zaman fəaliyyət göstərə bilmədi. 1921-ci ilin sonlarında əks inqilabi qüvvələrin

Gilana soxulması ilə bu Respublika məğlubiyyətə uğramışdı.

Beləliklə XX əsrin əvvələrində Cənubi Azərbaycanda azadlıq uğrunda gedən

mübarizələr Şah hökuməti və ona kömək edən xarici imperalist qüvvələrin köməyilə

qan içində boğuldu. 1925-ci ildə hakimiyyətə gələn Rza şah Pəhləvinin irticaçı

qüvvələri Cənubi Azərbaycanın demokratik qüvvələri üzərinə geniş hücuma keçməyə

başladılar.

XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Türkiyədə də monarxaya sisteminə qarşı

milli demokratik hərəkat genişlənməyə başladı. Müxtəlif ölkələrə yayılmış olan Gənc

Türk qruplarını bir mərkəz ətrafında birləşdirmək və ortaq bir hərəkat yolu seçmək

məqsədilə 1902-ci il fevralın 4 də Parisdə gizli bir yığıncaq keçirildi. Yığıncaqda

Sultan Əbdülhəmidin devrilməsi, bu çevrilişdə ordudan istifadə məsələsi qarşıya

qoyuldu. Bu fikrin tərəftarı Prins Səbahəddin olmuşdur:

1907-ci ilin dekabrında Parisdə Gənc Türklərin ikinci Konqresi keçiril-

di.Konqres pozitivist Əhməd Rzanın təklifini qəbul edərək Sultan Səltənətinin və

Xəlifəliyin saxlanması haqqında qərar qəbul etdi. 1908-ci ildə Türkiyədə müxalifətçi

hərəkat daha da genişlənməyə başlayır. Makedoniyada üçüncü Ordu birləşmələrində

mübariz ruh daha güclü idi.Bu ordunun gənc zabitlərindən Ənvər bəy və Rəsnəli

Niyazi özləri ilə silah götürərək dağlara qalxdılar. Fədailər Monastr dağına çığmağa

başladılar.

234

Beləliklə üsyan başlayır. Üsyan tezliklə Ədirnədəki hərbi hissələrə də

yayılmağa başlayır.

Üsyana Əlibəy Hüseynzadənin yaratdığı “İddihad və tərəqqi”partiyasının

mər-kəzi komtəsi rəhbərlik edirdi. Bu partiya konstitusiyanın yenidən elanı üçün

hərəkatın başlandığını bütün Avropaya bəyan etdi.

Sultan Əbdülhəmid hərəkatın rəhbərlərini əla almağa çalışsa da,buna nail ola

bilmədi:Saloniki və Monastrdakı ordular Sultana qarşı açıq cəbhə təşkil etdilər. 1908-

ci ilin iyulun 20 –də Monastrın müsəlman əhalisi üsyana qalxaraq hərbi cəbhəxananı

ələ keçirdilər. Bunun ardınca Kosovada belə hərəkat baş verdi. İyulun 23 –də Sultan

Konstitusiyalı Monarxiya haqqında fərman verməyə məcbur oldu.

“İttihad və tərəqqi ” partiyası getdikcə güclənərək dövləti idarə etmək vəzifəsi

ilə üz-üzə dayandı. 1908-ci il seçkilərində iştirak edərək Parlamentdə bir neçə yer

əldə etdi.1908-ci ildə yaranmış “Əhrar”partiyası da məclisdə bir yer əldə edir.

1909-cu ildə siyasi hadisələr daha da kəskinləşdi. Bosniya-Hersoqvinanın,

Bolqarıstanın, Kirit adasının itirilməsi gərginliyi daha da artırdı. Aprelin 13 də əsgəri

birləşmələr məclis binası önünə toplaşaraq Baş nazirin və Məclis sədrinin istefasını

tələb etdilər və buna nail oldular. Aprelin 23-də Şövkət paşnın başçılığı altında qoşun

hissələri İstanbula girərək Sultan II Əbdülhəmidi taxtdan salmış və onun yerinə

Mehmet Rəşadi gətirmişlər.

1909-1911-ci illərdə “İttihad və Tərəqqi ” yavaş- yavaş ölkədə hakim siyasi

partiyaya çevrilir. Bir sıra partiyaların fəaliyyəti isə qadağan edildi.

1912-ci ildə hakimiyyətə “Xilaskar Zabitan ” qurupunun təzyiqi ilə Qazi Əh-

məd Muxtar Paşa gəldi. Lakin elə həmin ildə Balkan müharibəsinin başlanması ilə bu

hökumətin vəziyyəti olduqca ağırlaşdı. 1913-cu ildə hakimiyyət “İttihad və Tərəqqi”

partiyasının üzvlərindən Tələt, Ənvər və Camal Paşanın əlinə keçdi. Beləliklə 1918-

ci ilə qədər ölkənin taleyinə tamamilə hakim olan Gənc türklərin hakimiyyəti

bərqərar oldu.

Gənc Türklər parlamentli bir rejim yaratmaqla qərb dövlətlərinin köməyi ilə

dövlət daxilində olan çətinlikləri asanlıqla aradan qaldıracaqlarına inanırdılar. Ancaq

hadisələr heç də onların düşündükləri kimi olmadı.

235

1911-ci ilin sentyabrında İtaliya ilə müharibə başladı.Rusiya ilə saziş

bağlayan İtaliya Egey dənizində 12 adanı və Trablisi ələ keçirdi. Rusiyanın da

Balkanlarda öz siyasəti var idi. Rusiya buradakı Slavyan dövlətlərini birləşdirərək

Avropadakı Osmanlı torpaqlarını bunların arasında paylamaq, Bosfor və Dardanel

boğazlarına yiyələnmək istəyirdi.

Rusların yeritdiyi siyasət nəticəsində Bolqar –Serb müqaviləsi bağlandı və

bu müqaviləyə Yunanlar da qoşuldular.Çernoqoriyanın da bu müqaviləyə qoşulması

ilə Osmanlı dövlətinə qarşı Balkan dövlətlərinin ittifaqı yaradıldı. Oktyabr ayında

Çernoqoriya, Bolqarıstan, Serbiya və Yunanıstan Türkiyəyə qarşı müharibəyə

başladılar.Ordu daxilində gedən ziddiyətlər nəticəsində zəifləyən Türk ordusu bir

cəbhədə məğlub oldular.

1913-cü il mayın 30 da müqavilə imzalanır.Bu müqavilə ilə Osmanlı dövləti

Egey adalarının taleyini və Albaniyanın sərhədlərinin müəyyən edilməsi taleyini

böyük dövlətlərin ixtiyarına verirdi. Beləliklə 1913 cü ildə Avropa Türki-yəsinin çox

böyük qismi itirilmiş olur.

Gənc Türklərin hakimiyyəti dövründə Türkiyə siyasi cəhəddən zəifləməsinə və

bir sıra torpaqların itirilməsinə baxmayaraq, ölkə daxilində iqtisadi və mədəni

həyatda bir çox uğurlar əldə edildi. Gənc Türklər ölkə daxilində bir sıra islahatlar

həyata keçirdilər. İqtisadi baxımdan Gənc Türklərin ən böyük addımı 1914-cü ildə iş

yerlərinin milliləşdiriləsi oldu.

1914-cü il iyulun 10- dan etbarən bütün şirkət və idarələrdə yazışmalar türk

dilində aparılmağa bağlandı. İqtisadi- təhsil sisteminə böyük üstünlük verirdi.

İqtisadi təhsil almaq üçün Almaniyaya tələbələr göndərildi. Magistr və texniki işçilər

hazırlayan kurslar açıldı.

1917-ci ilin martında Osmanlı Milli Bankı yaradıldı.1915-ci ildən “Sənaye qanu-

nu” yenidən ffəaliyyətə başladı. Həmin qanuna əsasən fabrik və zavodlarda türk

vətəndaşları işləməli idilər.

1917-ci ildə “Ziraət Xidmət Qanunu” qəbul edildi. Qanuna görə əsgərlikdən

azad olmuş bütün vətəndaşlara kənd təsərrüfatı işlərində xidmətçi kimi istifadə etmək

hüququ verildi.

236

Qadın hüquqlarının qorunması sahəsində bir sıra işlər görüldü. İlk dəfə qadın

Universiteti 1917-ci ildən fəaliyyətə başladı.Orduda gəncləşdirmə siyasəti həyata

keçilərək , Almaniyanın köməyi nəticəsində silah və təchizat cəhətdən yenidən qurul-

du. Həmin ordu I Dünya müharibəsində İngilis və Ruslara qarşı uğurla vuruşmuşdu.

Gənc Türklərin hakimiyyəti illərundə milli kitabxana, arxiv, musiqi və coğrafiya

institutları kimi mədəniyyət və elm qurumları yaradıldı.

Umumiyyətlə Gənc Türklərin hakimiyyəti dövründə (1908-1918-ci illər)

Osmanlı düvlətinin tarixində çox mühüm dəyişikliklər olmuşdur.

237

XIV MÖVZU

Azərbaycan I Dünya müharibəsi dövründə

(1914-1918-ci illər)

PLAN

1.İmperialist müharibəsinin başlanması və Azərbaycan.

2.Müharibənin iqtisadiyyata təsiri. Zəhmətkeşlərin inqilabi çıxışları.

3.Fevral burjia- demokratik inqilabının qələbəsi Azərbaycanda siyasi

vəziyyət. 1918-ci il mart soyqırımı.

ƏDƏBIYYAT

1. Azərbaycan tarixi. VII cilddə, V cild, Bakı, 2001, səh.162-191.

2. Məmmədov İ, Məmmədov Ç. Siyasi tarix, Bakı,2004,səh.71-74.

3. Siyasi tarix (mühazirə kursu).I hissə , Bakı, 1995,səh. 154-166.

4. Əliyev H.Ə.Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında. 28 mart, 1998-ci il

fərmanı.

5. Hacıyev H. İstiqlalın əzablı yolu. Bakı, 1991.

6. Musayev İ.Şimali Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət.(1917-1920-ci

illər), Bakı,1992.

1914-cü ilin iyununda bəşəriyyət tarixində o vaxta qədər misli görünməmiş

müharibə I Dünya müharibəsi başlandı.

238

Müharibənin başlanmasının əsas səbəbkarları Almaniya, İngiltərə, Fransa, Av-

striya –Macarıstan və Rusiya idi. Lakin Dünyanı yenidən bölüşdürüb paylmağa can

atan Almaniya müharibənin əsas səbəbkarı oldu.

Müharibə Avstriya –Macarıstanın Serbiyaya hücumu ilə başladı. Serbiya ilə

müqaviləsi olan Rusiya iyunun 19-da ümumi səfərbərlik keçirdi. Buna cavab olaraq

Almaniya Rusiyaya müharibə elan etdi. Rusiyanın Antanta üzrə müttəfiqləri Fransa

və İngiltərə Almaniyaya qarşı çıxdı. Müharibə tezliklə 38 ölkəni əhatə edərək Dünya

müharibəsinə çevrildi.

Qafqaz, ilk növbədə isə neft Azərbaycanı da Almaniyanın işğal planlarına daxil

idi.Alman məmuru Rudolf Martin 1907-ci ildə nəşr etdirdiyi”Berlin –Bağdad” adlı

kitabında almanların hakimiyyəti altında Bakı və bütün Qafqazı əhatə edəcək “Tiflis

canişinliyi” yaradılması planını irəli sürmüşdü.

Müharibə ərəfəsində Almaniyadan Cənubi Qafqaza çoxlu kəşfiyyatçılar qrupu

göndərilmişdi. Bu casuslar Almaniyanı Qafqazın və burada yaşayan xalqların mü-

dafiəçisi kimi təqdim edirdilər.

Almaniyaya Cənubi Azərbaycanda da öz təsirini möhkəmləndirmək üçün, bu

bölgənin strateji əhəmiyyətini nəzərə alıb, nüfuzlu yerli dairələrlə sıx əlaqələr qurma-

ğa çalışır və Rusiyanın burdakı mövqeyini zəiflətməyə çalışırdılar.

Bu planların həyata keçirilməsində Almaniyanın hərbi müttəfiqi olmuş

Türkiyəyə mühüm yer verirdi.Müharibə ərəfəsində Almaniyanın nüfuzu Türkiyədə

xeyli gücləndi. Hətta 1914-cü ilin əvvələrində alman genralı Sanders Türkiyə silahlı

qüvvələrinə başçılıq etməyə başladı.Almaniya Qafqazı ələ keçirmək üçün Rusiyaya

qarşı Türkiyədən istifadə etməyə çalışırdı. Özünün mənafeyi ilə bağlı planları olan

Türkiyə müharibəyə qoşularaq ona cihad elan etdi və bütün dünya müsəlmanlarını

köməyə çağırdı. Qafqaz, Orta Asiya, Krım və Volqaboyunun istilası Turan

imperiyasının yaradılması üçün əsas idi.

Türkiyə Rusiya ilə müharibədə Qafqazdakı müsəlman xalqlarının köməyinə

ümid bəsləyirdi. Lakin Türkiyə hökuməti Azərbaycanın müstəqilliyinə dair heç bir

vəd vermir, onun gələcək Turan imperiyasının tərkibinə qatılmasını planlaşdırırdı.

239

Türklərin bilavasitə vəzifəsi Qars və Sarıqamış istiqamətində rus qoşunlarını

məğlub edərək Cənubi Qafqazı istila etmək idi. Lakin Sarıqamış istiqamətində türk

qoşunları məğlub oldular. Türk qoşunları eyni zamanda Cənubi Azərbaycan

ərazisinə girərək 1915- ci il yanvarın 1-də Təbrizi və Urmiyanı ələ keçirdilər. La-kin

yanvarın sonunda rus qoşunları Türkiyəni bu yerlərdən çıxara bildi.

I Dünya müharibəsinin başlanması Azərbaycan cəmiyyətinin müxtəlif təbə-

qələrində ziddiyətli əks-sədaya səbəb oldu. Cəmiyyətin yuxarı sosial təbəqələri

burjuaziya, mülkədarlar və liberal ziyalılar Rusiyanı müdafiə edirdilər. Eyni za-

manda Dövlət Dumasının müsəlman fraksiyası da çar hökumətini müdafiə edir,

bütün müsəlmanları “Rusiyanın şöhrəti və bütövlüyünün” qorunmasına çağrırdı.

Mütərəqqi Azərbaycan ziyalıları müharibə nəticəsində xalq üçün geniş

azadlıqlar əldə ediləcəyinə ümid bəsləyirdilər.F.X.Xoyski bu münasibətlə deyirdi:

“Bu müharibənin qalibi, kim olursa olsun, bu müharibədən çoxlu yaralarla və

zəifləmiş şəkildə çıxacaq. Zəifləmiş və yaralanmamış bizlər isə xahiş yox, tələb edə

biləcəyik. Müstəqillik, bax bizim üçün lazım olan budur, özüdə böyük dövlətlər

müharibədən sonra nə qədər zəif olsalar, bizim üçün azadlıq o qədər yaxşı olacaq.

Bu azadlıq bizim qüvvəmizdən, bizim neftimizdən doğacaq.Çünki biz dünyaya daha

çox lazımıq, nəinki dünya bizə”

M.Ə.Rəsulzadə də göstərirdiki bu müharibə əzilən ölkələrin müstəqilliyini

möhkəmləndirərək sülhlə bitəcək.

1914-1915-ci ilərdə türk inisarları, habelə azərbaycanlı mühacirlər antirus

təbliğatı gücləndirisələr də, bütünlükdə Azərbaycan cəmiyyəti Rusiyanın qələbə-sini

dəstəkləyirdilər.

Milyonçulardan H.Z.Tağıyev, M.Nağıyev, Ş.Əsədullayev, H.Hacinsi və baş-

qaları bu müharibəyə çoxlu miqdarda ianələr verirdilər.Yerli burjuaziyanın

təşəbbüsü ilə Bakı və digər şəhərlərdə əhalidən ianə toplayır və xeyriyyəçilik işləri

davam etdirilirdi.

Çar hökuməti müsəlmanları orduya çağırmasada, bir çox azərbaycanlılar könüllü

surətdə hərbi xidmətə gedirdilər. Müharibədə 200 nəfərdən çox azərbaycanlı zabit

vuruşmuşdu. Məşhur generallar S.Mehmandarov, Ə.Şıxlinski, Hüseynxan Naxçıvan-

240

ski: bu müharibədə böyük şucaət göstərmişdi-lər. H.Naxçıvanskinin rəhbərlik etdiyi

“Vəhşi Diviziya “ ən iri müsəlman hərbi divi-ziyası idi. Şuşada təşkil olunmuş “Tatar

süvari alatyı” bu diviziyanın tərkib hissəsi idi.Bu diviziyanın seçmə süvari alayları

bütünlükdə azərbaycanlı və Dağıstanlı könüllülərindən ibarət idi.

1914-cü il Lodz əməliyyatında 21-ci niyada diviziyasının komandiri S.Meh-

mandarov xüsusuilə fərqlənirdi.O, rus qüvvələrini mühasirəyə almağa çalışan alman

general Markezinin hərbi planlarını pozmuş və onlara güclü zərbə vurmuşdu.

S.Mehmandarov müharibənin sonuna yaxın korpuslar qrupuna komandirlik etmişdi.

“Artilleriyanın allahı” adlandırılmış general-leytenant Ə.Şıxlinski rus ordu-

sunda artilleriya işinin ən mahir ustası sayılırdı. Müharibənin ilk günlərindən

Peterburqun artilleriya müdafiəsi ona tapşırılmışdı.1915-ci ildə Ə.Şıxlınski Ali Baş

Komandanlıq qərərgahında işləmiş, sonra Qərb cəbhəsinin artilleriya rəisi, müha-

ribənin sonuna yaxın isə 10-cu ordunun komandanı vəzifəsini tutmuşdu.

Bir çox Azərbaycanlı zabitlər –polkovnik Talıb Vəkilov, rotmistr Teymur Nov-

ruzov, kapitan Tərlan Əliyarbəyov və başqaları döyüşlərdə göstərdikləri igidliklərə

görə yüksək mükafat olan “Georgi xaçı” ilə təltif edilmişdilər.

İlk azərbaycanlı hərbi təyyarəçi poruçik Fərrux Qayıbov rus aviasiya qrupunun

tərkibində Vilnodakı alman hərbi obyektlərinə hücumda iştirak etmiş-di.Bir saat

ərzində o, düşmənin 4 təyyarəsi ilə vuruşmuş, onlardan üçüncü vurub salmış, lakin

özü də vurularaq qəhrəmancasına həlak olmuşdur.

Müharibə dövründə Azərbaycanda fəaliyyət göstərərək partiya və siyasi təş-

kilatların da müharibəyə münasibətləri fərqlənirdi.

Bakıda fəaliyyət göstərən “Daşnaksütun”, “Qnçak” erməni partiyaları guya kı,

ermənilərin həyatında yeni səhifə açmalı olan bu müharibədə erməni xalqının

iştirakına tərəfdar çıxaraq onları mübarizəyə səsləyirdilər.

Bakı menşeviklərinin mövqeyi xeyli ziddiyətli idi. Onlar müharibənin ilk

günlərində vərəqələr çap edərək müharibəni pisləyirdilər. Eserlər də müharibəyə

müxtəlif mövqelərdən yanaşırdılar.

Bu müharibədə yalnız bolşeviklər partiyası öz hökuməti əlehinə çıxaraq

imperialist müharibəsini vətəndaş müharibəsinə çevirmək taktikasını irəli sürürdü-lər.

241

Bolşeviklərin müharibə əlehinə fəaliyyəti zəhmətkeş kütlələr arasında narazı-lığı

daha da artırırdı. Bu da Bakı və digər şəhərlərdə bir sıra tətillərin baş verməsinə səbəb

oldu.

Müharibə ölkənin iqtisadiyyatına güclü dağıdıcı təsir göstərmişdi. Cəbhəyanı

bölgəyə çevrilmiş Azərbaycan sənayesi digər arxa rayonlara nisbətən müharibənin

dağıdıcı təsirinə daha çox məruz qalmışdı. Müharibə əmtəə dövriyyəsinin, nəqliy-

yatın işini pozmuş, xammal və avadanlıq idxalını məhdudlaşdırılmışdı.

Azərbaycan neft sənayesi müharibə illərində ciddi çətinliklərlə üzləşdi. Kəskin

neft böhranı yaranmış oldu. Texniki vasitələrin çatışmazlığı, xaricdən neft ava-

danlıqlarının alınmaması qazma işlərinin azalmasına, emal olunan məhsulların kəskin

azalmasına səbəb oldu.

Məsələn müharibə illərində Bakı emal zavodlarında yüksək keyfiyyətli neft

məhsulları 38,2 faizdən 23 faizə endi.

Ümumi təsərrüfat dağınıqlığı Azərbaycan iqtisadiyyatının digər sahələrindədə

dağ-mədən, ipəkçilikdə də özünü göstərdi. Gədəbəydə mis filizinin çıxarılması,

əridilməsi sahəsində xeyli geriləmə özünü göstərdi. Tovuzdakı sement zavodu

tamamilə bərbad hala düşmüşdü. Nuxa və Şuşanın ipəksarıma fabriklərinin yarıdan

çoxu barama çatışmazlığı üzündən işləmirdi. Pambıq –parça istehsalı xeyli azal-

mışdı. Balıqçılıq sənayesi tənəzzülə uğramışdı.

Müharibə illərində Azərbaycan kənd təsərrüfatı da ciddi böhran keçirdi. Dənli və

texniki bitkilər əkini kəskin surətdə azalmışdı. Bakı və Yelizavetpol quberniyasında

taxıl əkini sahəsi 42 faizə qədər azalmışdı.

Təsərrüfat dağınıqlığı pambıqçılıqda hakim idi. Yenə yuxarıda göstərilən

quberniyalarda pambıq istehsalı 3 dəfəyə qədər azalmışdı.

Müharibə Azərbaycanın iqtisadi həyatında mühüm yer tutan üzümçülüyü də

bərbad hala salmışdı. Azərbaycanda üzüm yığımı 1913-cü ildə 5000 puddan çox

olduğu halda, 1915-ci ildə 800 pud təşkil edərək 7 dəfə azalmışdı. Şərabçılıq və

meyvəçilik təsərrüfatı da ciddi böhran keçirirdi.Azərbaycanın meyvə bağlarına da böyük zərər dəymişdi. Artıq müharibənin birinci ilində

Azərbaycandan Həştərxana, Rostov, Odessa, Peterburq və digər şəhərlərə bağçılıq məhsullarının

242

aparılması iki dəfə azalmış, 1920-ci ilin əvvəllərinə qədər isə meyvə bağlarının 15 faizi məhv

edilmiş, təxminən bu qədəri isə məhv olmaq üzrə idi. Müharibəyə qədər hər il Rusiyaya və xaricə

aparılan 40-50 mln manatlıq ən müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsulu 1915-ci ildə iki dəfədən çox

azalmış, 1916-cı ildə isə onun ixracı tamamilə kəsilmişdi

Heyvandarlıq da ağır vəziyyətdə idi. Mal-qaranın sayı kəskin surətdə azal-

mışdı. Mal-qaranın, xüsusən də at, camış və öküzlərin hərbi məqsədlər üçün

yığılması ilə əlaqədar olraq, müharibənin birinci iki ilində iş heyvanlarının sayı

təxminən 50 faiz azalmışdı.

Cəbhəyə və xüsusən də arxa işlərinə səfərbərliklər kənd təsərrüfatını işçi

qüvvəsindən xeyli dərəcədə məhrum edirdi. 1915-ci iliyunun 15-də verilən çar

fərmanına görə azərbaycan kəndinin kişi əhalisinin 30 faizi arxa cəbhə işlərinə cəlb

edilmişdi.

Güclənməkdə olan təsərrüfat dağınıqlığının ən mühüm səbəblərindən biri

nəqliyyatın böhran vəziyyətinə düşməsi idi. Qafqazı Avropa Rusiyası ilə bağlayan ən

başlıca yol Vladiqafqaz dəmir yolu xətti idi. Lakin həmin dəmir yolu xətti tex-niki

təhcizatın zəif olması üzündən Avropa ölkələrində olan dəmir yol xətlərində

olduqca geri qalırdı. Qafqaz dəmir yolu bir xətli idi ki, bu da onun yükdaşıma qa-

biliyyətini xeyli məhdudlaşdırırdı.

Dəniz nəqliyyatında vəziyyət nisbətən yaxşı idi. Müharibə illərində teplo-xodlar,

nefti boruları və digər gəmirlərin sayı nisbətən artmışdı.

Nəqliyyat və təsərrüfat dağınıqlığı Azərbaycanda ərzaq təminatını xeyli

kəskinləşdirmişdi. Ərzaq böhranı, qaçqınlar axını və şəhərdə iri hərbi birləşmələrinin

məskunlaşması üzündən daha da kəskinləşdi. Məsələn, Bakıya 1916-cı ildə lazım

olan 750-min pud əvəzinə cəmi 321-min pud buğda və un gətirilmişdi. Müharibənin

ilk günlərindən ərzaq məhsullarının qiymətləri hədsiz dərəcədə sürətlə artırdı.

Çörəyin qiyməti 3 dəfədən çox artmışdı.

Ərzaq çatışmazlığı Azərbaycanın qəzalarında qeyri adi dərəcədə dərinləş-

mişdi.Taxıl, ət, qənd, və digər ərzaq məhsulları kəskin şəkildə bahalaşdı. Qəzalarda

çörək 7-8 dəfə bahalaşmışdı.

Müharibə əməklə kapital arasındakı ziddiyətləri daha da kəskinləşdirdi, zəh-

mətkeş kütlələrinin vəziyyətini daha da ağırlaşdırdı. Neft sənayesi fəhlələrinin həyat

243

və iş şəraiti son dərəcədə çətinləşmişdi. Mədənlərdə iş günü 12-14 saatadək

yüksəlmişdi.

Müharibə zəhmətkeş kəndlilərinin yoxsullaşması və müflisləşməsinə gətirib

çıxardı. Kənddə sosial təbəqələşmə prosesi daha da sürətləndi. Bakı və Yelizavetpol

quberniyalarında tamamilə torpaqsız kəndlilərin sayı 1916-cı ildə 50 min, 1917-ci

ildə isə 76 min nəfər idi. Yoxsul təbəqənin xüsusi çəkisi artırdı. 1917-ci ildə

Azərbaycanda bütün kəndli təsərrüfatlarının 54,4 faizini yoxsul, 34 faizini ortabab,

8,6 faizini isə varlı və qolçomaq təsərrüfatları təşkil edirdi.

Zəhmətkeşlərin iqtisadi və siyasi vəziyyətlərinin kəskin surətdə pisləşməsi,

onların tətil mübarizələrinin başlanmasına gətirib çıxardı.

1915-ci ilin yayından Bakı tətil hərəkatında dönüş başlandı və indiyədək təkcə

neft sənayesi işçilərinin iştirak etdikləri tətil hərəkatına digər sənaye müəssələri

fəhlələri də qoşuldular.1916-cı ıil fevralın 14-16-da şəhərdə iri həyəcanlar baş verdi.

Əksəriyyəti qadınlardan ibarət olan çox saylı kütlə alverçilərin üzərinə hücum edərək

bazarları,mağazaları ərzaq ambarlara dağıtmağa başladılar. Bu həyacanlarda

şagirdlər də iştirak edirdilər. Hökumət bu həyəcanıları yatırmaq üşün Gəncə və başqa

şəhərlərdən Bakıtya iri hərbi qüvvələr gətirdi.

Bu dövrdə Nuxa ipək sənayesi fəhlələri iri çıxışlar keçirirdi. Aprelin 9-dan 20-

dək Nuxanın 16 fabrikinin 1270 fəhləsi tətil edirdi. Onların tələbi əmək haqqının

artırılması, iş gününün 1,5 saat qısaldılması idi37. İki aydan sonra, iyunun 9-da

Nuxada tətillər yenidən baş- ladı. Şəhərin əksər ipəksarıma müəssisələri fəhlələrinin

qatıldığı bu tətil iyunun 21-dək davam etdi və dövrün ən iri aksiyası oldu38 . 1915-ci

ilin yayından etibarən Bakı tətil hərəkatında dönüş başlandı və indiyədək müstəsna

olaraq neft sənayesi fəhlələri, qismən də dənizçilərin iştirak etdikləri bu aksiyaya

1915-ci ilin ikinci yarısında şəhərin digər müəssisələrinin də fəhlələri qoşuldular.

1915-ci ilin payızında "Kaspi", "Trud" və Birinci mətbəə şirkəti mətbəə fəhlələrinin

tətili uğurla keçdi.

1916-cı ilin yanvarında mədən və zavodlarda keçirilən yığıncaqlarda fəhlə

təşkilatları seçildi, onların nümayəndələrindən Mərkəzi komissiya yaradıldı və o,

244

Bakı fəhlələrinin tələblərini hazırlamaq və ümumi tətili təşkil etmək işini öz əlində

cəmləşdirdi.

1916-cı ildə Bakıda tətillərin sayı xeyli artaraq 94 aksiyaya çatmış, onlarda 13

min nəfərdən çox adam iştirak edtmişdir.Bu tətillərin təsiri ilə kapitalistlər fəhlələrə

müəyyən güzəştlərə getsələr də lakin polis və ordunun köməyi ilə bu aksiyalara divan

tutmağa çalışırdılar.

Fəhlə sinfinin kapitalistlərə qarşı mübarizəsi əyalətlərdə də artırdı. Şəki ipək

sarıma fabriklərinin fəhlələri, Gəncə mahlıc istehsalı fəhlələrinin geniş həyacanları

baş vermişdi.

Müharbə illərində iqtisadi böhranın dərinləşməsi, zəhmətkeşlərin vəziyyətinin

kəskin surətdə ağırlaşması və Azərbaycan kəndində sosial zidiyyətlərin kəskinləşməsi

kəndli həyacanının yüksəlişinə səbəb oldu. 1914-1917-ci illərdə qəzaların

əksəriyyətini kəndli hərəkatı bürümüşdü. Kəndlilər lik növbədə kəskin ehtiyac

duyduqları torpaq uğrunda mübarizə aparırdılar. Dövlət və mülkədar torpaqlarının

tutulması mübarizənin ən geniş yayılmış formalarından biri idi.

Müharibə illərində ən iri kəndli həyacanları Yelizavetpol quberniyaslnda və Bakı

quberniyasının Lənkəran və Quba qəzalarında baş verdi. Bu həyacanlar kəndlilər və

hökümət nümayəndələri-mülkədar, qolçomaq dəstələri arasında silahlı toqquşmalarla

müşahidə olunrdu.

Müharibə illərində əkin sahələri xeyli ixtisar olunsa da, kəndlilərin suvarma suyu

uğrunda mübarizəsi davam edirdi. Müharibə illərində meşələrin özbaşına qırılması

halları artıb ərazisində meşə olan bütün qəzaları əhatə etdi. Özbaşına qırılan

meşələrin sahəsi və buna görə kəndlilərdən alınan cərimələr 1916-cı ildə 1913-cü ilə

nisbətən təxminən iki dəfə artmış, mülkiyyətin yandırılması halları da çoxalmışdı.

Müharibə illərində kəndlilərdə narazılığı gücləndirən səbəblərdən biri də vergi və

mükəlləfiyyətlərin həddən ziyadə artırılması idi. Kəndlilər kütləvi surətdə vergiləri

ödəməkdən və mükəlləviyyətləri yerinə yetirməkdən boyun qaçırır, çar məmurlarına

və polisə silahlı müqavimət göstərirdilər. Ordu və arxa işlərinə səfərbərliklər, mal-

qara və arabaların, taxıl və s. məhsulların fasiləsiz müsadirə edilməsi kəndli

həyəcanlarını gücləndirir, hökumət nümayəndələri ilə silahlı toqquşmalara gətirib

245

çıxarırdı. Müharibə illərində qaçaqların - silahlı kəndli dəstələrinin çıxışları xüsusilə

kəskin xarakter alaraq, Azərbaycanın bütün qəzalarını əhatə etdi. Onlar amansız

istismara, hər cür sosial ədalətsizliyə qarşı mübarizə aparır, mütləqiyyətin vergi

siyasətinə qarşı çıxırdılar. Başqa sözlə, qaçaq hərəkatı torpaqdan istifadədə hökm

sürən qarmaqarışıqlığa, torpaq, suvarma suyu və meşə materialı çatışmazlığına, vergi

və mükəlləfiyyətlərin ağırlığına, onların toplanması zamanı yol verilən

özbaşınalıqlara, polis məmurlarının zorakı əməllərinə və s. qarşı yönəlmişdi.

Bu dövrdə qaçaqların –silahlı kəndli dəstələrinin çıxışları xüsusilə kəskin xa-

raker alaraq, Azərbaycanın bütün qəzalarını əhatə etdi. Onlar amansız istismara, hər

cür sosial ədalətsizliyə qarşı mübarizə aparır, Çar mütələqiyətinin vergi siyasətinə

qarşı çıxırdılar. Müharibə illərində xalq intiqamçıların- qaçaqların 40 dək dəstəsi

fəaliyyət göstərirdi.Qaçaq hərəkatının ən görkəmli başçılarından biri Qaçaq

Süleyman Ağahüseyn oğlu idi.O,öz dəstəsi ilə Zəngəzur və Qarabağ bölgələrində çar

üsul idarəsinə, yerli bəylərə qarşı 15 ildən çox partizan mübarizəsi aparmışdı. Onun

dəstəsində 200-dən çox qaçaq var idi.

Cəbhədəki ağır vəziyyətə baxmayaraq çar hökjumədti kəndli hərəkatına qarşı bir

sıra tətbirlər həyata keçirir.Hərəkatının ən çox geniş yayıldığı Bakı, Yelzavetpol

quberniyalarında hərbi vəziyyət rejimi tətbiq edildi. Lakin iqtisadi və siyasi böhran

gettikcə dərinləşir və günü gündən fəhlə və kəndli hərəkatı dahada genişlənirdi.Çar

hökuməti bu inqilabi çıxışların qarşısında aciz idi.

1917-ci il fevralın 28-də Petroqradda baş verən burjua demokratik inqilabı

nəticəsində 300 illik Romanovlar sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu.Mütləqiyyət

devrildi.

M.Ə.Rəsulzadə o günlərdə yazırdı: “Rusiyanın xalqları öz ürəklərində

saxladıqları məqsədlərə nəhayət ki, çatdılar. Əli qanlı jandarım, bütün xalqların

düşməni olan istibdad yıxılmışdı”.

Martın 3-də hakimiyyət Cənubi Qafqazda xüsusi Zaqafqaziya Komitəsinə

verildi. Lakin yeni hakimiyyətin təşkilində vmüxtəlif siyasi partiyalar müxtəlif mö-

vqelərdə dayanırdılar.

246

1917-ci il Oktyabr çevrilişində (Petroqıradda) sonra Cənubi Qafqazda siyasi

vəziyyət yenidən kəskinləşdi.

1917-ci il noyabrın 15-də musavatçı, menşevik , eser və daşnaklardan ibarət

Zaqafqaziya Komissarlığı təşkil edirdi. Onun tərkibinə M.Cəfərov, M.Aslanov,

X.Xasməmmədov və F.X. Xoyski daxil oldular. Bu təşkilat zəif və az səmərəli bir

orqan idi. Onun öz ordusu yox idi, öz dekretlərini həyata keçirməkdə aciz idi.

Bakıda isə siyasi vəziyyət tamamilə başqa cürə idi. Beləliklə şəhərdə hakimiyyət

demək olar ki, sovetlərin əlində idi. Eyni zamanda Bakı Duması da hakimiyyət

orqanı kimi fəaliyyət göstərirdi və o, Bakı sovetini tanımaqdan imtina etdi. Dumaya

tanınmış hüquqşünas F.X.Xoyski rəhbərlik edirdi və bu təşkilat Bakı ictimaiyyətinin

müəyyən hissəsini təşkil edirdi.

Bu dövrdə siyasi nüfuzu daha da artan “Müsavat” partiyasının fəaliyəti daha da

gücləndi. 1917-ci il oktyabrın 25- də partiyanın I qurultayı keçirildi, onun proqramı

qəbul edildi. I qurultay partiyanın sonrakı siyasi mübarizəsinin və Azərbaycana milli

muxtariyyat verilməsinin taktika və strategiyasını müəyyən etdi. “Musavat” güc-

ləndikcə onunla bolşeviklər arasında münasibət daha da dərinləşirdi. Çünki bol-

şeviklər və onların orqanı olan Bakı soveti ermənipərəst siyasət yürüdürdülər.

Bu vaxt Zaqafqaziyada siyasi vəziyyət daha da mürəkkəbləşdi. Fəaliyyət gös-

tərdiyi dövrdə Zaqafkom xalqa heç nə verə bilmədi.Torpaq məsələsi həll edilməmiş

qaldı.Torpaqlar kəndli komitələrinə verildi və kəndli torpağı həmin komi-tələrdən

icarəyə götürməli idi. Zaqafkomun həyata keçirdiyi bu torpaq siyasəti kəndlilərin

narazılıqılarının artmasına səbəb oldu. Azərbaycanın bir çox qəzalarını kəndli

həyəcanları bürümüş oldu. Bu həyəcanları yatırmaq üçün Zaqafkom bütün zorakı

tədbirlərə əl atdı.

Zaqafkomun xəyənətkar siyasətindən xalq kütlələrinin qəzəblənməsinin art-

maqda olduğunu görən millətəçi partiyalar 1918-ci il fevralın 23 –də Zaqafqaziya

Seymini çağırdılar.Seymdə Gürcüstan sosial-demokratlarından (Menşeviklər) 32

nəfər, Azərbaycan müsavatçıları 30 nəfər, erməni daşnaqlarından 27 nəfər deputad

iştirak edirdi.Digər partiya və bloklardan isə 14 deputat təmsil olunmiuşdular.

Ümumiyyətlə Seymdə müsəlman fraksiyasının sayı 44 nəfər deputatdan ibarət idi.

247

Zaqafqaziya Seymi Geqekçori başda olmaqla Zaqafqaziya hökumətini təşkil

etdi. Bu hökumətdə 13 nazir portfelinin 5-i azərbaycanlılara məxsus idi.

Zaqafqaziya Seymi hökumətin əsas vəzifələrini müəyyən etdi.

1.Konstitusiya layihəsini hazırlamaq;

2.Respublikalar arasında sərhədlərin müəyyən edilməsi;

3.Müharibə vəziyyətinə son qoymaq ;

4.Torpaq isalhatı keçirmək.

Musavat partiyası adından M,Ə.Rəsulzadə hökumətin verdiyi təkliflərə

aşağıdakıları əlavə etməyi irəli sürdü: 1). Dağıstanın Cənubi Qafqaza birləşdirilməsi.

2). Bakının xaricilərdən ( Bolşevilklərdən) azad edilməsi.

1918-ci il martın 31 də Zaqafqazaiya Seymi və Komisarlığının birgə iclasın-da

qərara alındı ki, sülh bağlamağa ixtiyarı var və Türkiyə ilə sülh müqaviləsi 1914 cü il

sərhədlərinə əsaslanmalıdır Nümayəndə heyəti həm də çalışacaqdır ki,Şərqi Anadolu

öz müqəddəratını təyin etməli və Türkiyə hüdudlarında Ermənistanın muxtariyyatını

təmin etsinlər.

Cənubi Qafqazda milli azadlıq hərəkatının daha da gücləndiyi bir şəraitdə

Azərbaycnda geniş xalq kütlələrinin Aərbycana muxtariyyət verilməsi tələbini

qətiyyətlə irəli sürdülər. Cənubi Qafqaz xalqlarının gələcəkdə milli respublikalar

yaratmaq cəhdlərinə Bakı Soveti və onun rəhbəri S.Şaumyan maneçilik törətməyə

çalışır,bunu O, “millətcilərin öz müqəddəratını təyin etməsi”kimi qələmə verirdi.

O, Cənubi Qafqazı üç vilayətə parçalamağı zəruri sayırdı:

1.Qərbi Zaqafqaziya: bura Kutaisi, Batumi quberniyaları və Tiflis quberni-

yasının bir hissəsi aid edilirdi;

2.Şərqi Zaqafqaziy: Bura İrəvan quberniyası, Tiflis quberniyasının bir hissəsi,

Qars və Yelizavetpol quberniyası;

3.Bakı vilayəti,Yelizavetpol quberniyasının bir hissəsi, Dağıstan vilayəti.

Göründüyü kimi onun bölgüsü Ermənistan və erməni millətçilərinə xidmət

edirdi.Hətta Rusiyanın hökuməıt başçısı V.İ.Lenin Şaumyanı tənqid edərək gös-

tərirki, Şaumyan “Erməni millətçilərinin əlaltısına çevrilmişdir”.

248

1918-ci il aprelin 22-də Zaqafqaziya Seyminin islasında Cənubi Qafqazın

müstəqilliyi məsələsi müzakirə olundu və Zaqafqaziya Respublikalarının müstəqil,

demokratik və federativ respublikalar olması haqqında qətnamə qəbul olundu. Eyni

zamanda Çxenkeli başda olmaqla yeni hökumət kabineti yaradıldı. Xoyski,

M.Aslanov, İ.Heydərov, N.Yusifbəyli, M.Hacıniski bu hökumətin üzvi oldular.

Yeni hökumət yenidən Türkiyə ilə sülh danıışıqlarına başladılar. 1918-ci il

mayın 11-də Batumi şəhərində Zaqafqaziya və Türkiyə nümayəndə heyətləri arasında

danışıqlar davam etdirildi. Qars, Ərdahan və Batumun Türkiyəyə verilməsi

razılaşdırıldı.Ümumiyətlə Türkiyənin məqsədi Ermənistan və Azərbaycan

torpaqlarını tutmaqdan ibarət idi.Gürcüstan isə Almaniyaya verilməli idi.

Yeni yaradılmış hakimiyyət orqanıda uzun zaman yaşaya bilmədi.Gürcüstanın

mayın 26-da Seymin tərkibindən çıxmas ilə Zaqafqaziya Seymi iflasa uğradı. İki gün

sonra isə Azərbaycan və Ermənistan öz müsyəqilliklərini elan etdilər.

Bu dövrdə Cənubi Qafqazda Erməni Şovinist- millətçi qüvvələr öz məkrli

siyasətlərini davam etdirirdilər. 1918 ilin yanvarından onlar Bakıda və digər

rayonlarda müsəlman qırğınları törətmək üçün müxtəlif fitnəkarlıqlara əl atırdılar.

Azərbaycanın qabaqcıl ziyalıları gözlənilən təhlükəni irəlicədən duyurdular. Birinci

dünya müharibəsinin sonlarında Qafqazın xiristian əhalisi məqsədyönlü şəkildə

silahlandırılırdı. Qafqaz cəbhəsinin ləğv olunması nəticəsində çoxlu erməni və

malakanlar silah əldə etməyə başladılar. Cəbhədən fərarilik edən bir çox erməni və

rus əskərləri də Bakıda cəmləşməyə başladılar. Eyni zamanda daşnakların da bir neçə

min yaxşı silahlanmış əsgəri var idi.

Ermənilərin və Bakı Soveti rəhbərliyinin müsəlman qırğınlarını törətməkdə bir

məqsədi də “Müsavat” partiyasının getdikcə genişlənən nüfuzunun qarşısını

almaqdan ibarət idi. Ermənilərin hazırladıqları bu qırğına qarşı çıxacaq silahlı

müsəlman qüvvələri demək olar ki, yox idi.

“Qırmızı Qvardiya” adı ilə yaradılan 10-12 min nəfərlik ordunun 70%-

ermənilərdən ibarət idi. Həmçinin Şamaxıda və Muğanda ehtiyat rus-malakan silahlı

dəstələri yaradılmışdı.

249

Cinayəti həyata keçirmək üçün bəhanə lazım idi. Bu məqsədlə “Evelina”

münaqişəsi törədildi. Həmin gəmidə olan müsəlman əsgərlərin tərksilah edilməsi

müsəlman əhalinin həyacanına səbəb oldu. Bakı Soveti əksinqilabi qiyamı yatırmaq

adı altında azərbaycanlı əhali üzərinə geniş hücuma başladılar.

1918-ci il martın 30-da səhər tezdən əllərinə girəvə düşən daşnaklar gəmilərdə

qoyulmuş toplardan Abşeronun şimal kəndlərini atəşə tutdular. Bakının özündə qırğın

bir neçə gün davam etdi. Martın 30-da gecə kommisar Tatevos Əmirov bir qurup

silahlı dəstə ilə İsmailiyə binasına – müsəlman xeyriyyə ocağına soxuldu. Çox

çəkmədiki binanı alov bürüdü. Daşnaklar Təzəpir məscidinə,Tağıyev teatırına böyük

ziyan vurdular. 3 gün ərzində təkcə Bakıda 12 mindən çox müsəl-man qanı töküldü.

Erməni daşnakları uşaq, qadın, qocalara fərq qoymadan əsl soyqırım siyasəti

yeridirdilər.

Bir çox müsəlman məhəllələri məhv edildikdən sonra, martın 31 -də axşamüstü

İçərişəhərin alınması əməliyyatı başlandı. Bu qırğın əməliyyatında N.Anançenko

başda olmaqla, gənc Suren Şaumyan, Ovçiyan, Qalstyan, Sarkis, Qaber-Kori, Artak,

Manuçarov, Akopov və başqa "qırmızı qvardiyaçılar" fə al iştirak etdilər. Müsəlman

meyitlərinin yandırılması və iyrənc formada təhqir edilməsinin erməni ziya lıları və

kilsə xadimləri tərəfindən törədildiyini təsdiq edən onlarca sənəd mövcuddur1 ''.

Fövqəladə istintaq komissiyası sədrinin Ədliyyə Nazirliyinə təqdim etdiyi

məruzəsində aşağıdakı faktlar göstərilir: Nikolay (indiki İstiqlaliyyət.) küçəsilə

hücuma keçmiş erməni əsgərlərinə başlıca olaraq, erməni ziyalılarının nümayəndələri

rəhbərlik ediblər. Belə dəstələrdən biri evə girib səkkiz qadın və uşağı güllələmişdir.

Baş qa dəstə Fars küçəsində Bala Əhməd Muxtarovun evinə girərək doqquz

müsəlmanı küçəyə çıxarmış və kilsə meydanında güllələmişlər, meyitlərin ikisini

"Dağıstan" mehmanxanasının alovu içinə atmışlar... . Beləliklə, üç günün - 18-21

mart (30 mart-1 aprel) - qətl və qarətlərindən sonra, Fövqəladə İstintaq

Komissiyasının ümumiləşdirdiyı hesabatına görə, Bakıda "əksinqilabçı" adı ilə 12

min nəfər azərbaycanlı əhalisi qətlə yetirilmişdi. Menşevik qəzeti "Naş qolos" mart

qırğınından sonra şəhərdəki vəziyyəti belə təsvir edirdi: "Нər yerdə meyitlər qıc

olmuş, eybəcər hala salınmışdır. Təzə Pir məscidinin yanında ağır mənzərə var.

250

Məscid atəşdən zərər çəkmişdir. Ziyarətgahın təhqiri geniş kütlələrin qəlbini ağrıdır,

meyitlər onları daha çox həyəcanlandırır... Nifrət və təhqir zəhərinin necə dərinliyə

işlədiyi hiss olunur. Bu düşmənçiliyi aradan qaldırmaq, bu nifrətin qəzəbli intiqam

hissinə çevrilməsinin qarşısını almaq üçün çox iş görmək lazım gələcək".

Erməni daşnaklarının bu cinayəti təkcə Bakı ilə qurtarmırdı.Onlar kütləvi

qırğınları Şamaxı,Quba ərazilərində də törətmişdilər. Amazapsın rəhbərliyi altında

Qubaya daxil olan daşnaklar 2 mindən çox azərbaycanlı əhalisinə divan tutmuşdu.O

hətta lovğalıqla belə deyirdi: “Mən bura qayda qanun yaratmaq, Sovet hakimiyyətini

qurmaq üçün yox, müsəlmanları məhv etmək üçün gəlmişəm”. Onun cəza dəstələri

təkcə insan qırğını ilə kifayətlənməyib, qarətlə də məşğul idilər.

Amazaps, Avetisov, Petrovun rəhbərliyi altında Bakı Sovetinin qoşunları

Şamaxıya hücum etmiş və kütləvi qırğınlar törətmişlər. Şamaxı qəzasında baş verən

hadisələr "Qanlı mart təqvimi"ndə xüsusi səhifə təşkil edir. 1918-ci ilin yazında

qəzada hakimiyyət artıq müsavatçıların başçılıq etdikləri yerli milli şuranın əlində

cəmləşmişdi. Bunu öz hakimiyyəti üçün ciddi təhlükə hesab edən Bakıdakı bolşevik-

daşnak Soveti Şamaxını ələ keçirmək üçün ciddi cəhd göstərirdi. Artıq bu zamana

qədər mövcud olmuş, ermənilər və malakanlardan ibarət hərbi qarnizon yerli milli

şura tərəfındən tərksilah edilmiş və onun əvəzində azərbaycanlılardan ibarət yeni

qarnizonun təşkilinə başlanılmışdı. Nəzərə almaq lazımdır ki, bolşevik və daşnakların

Azərbaycanın bütün ərazisini ələ keçirmək və öz hakimiyyətini qurmaq planlarında

Şamaxı xüsusi strateji yer tuturdu.

Belə hücumlar Lənkəran, Salyan və Kürdəmirdə də olmuşdu. Beləlikdə 3

gündən artıq davam edən qırğınlarda 15 mindən çox dinc müsəlman əhalisi qətlə

yetirildi və bu hadisə azərbaycanlıların soyqırımı demək idi.

Nəticədə Şamaxı şəhəri və qəzasının 72 kəndi Bakı Sovetinin bolşevik-daşnak

qoşunları tərəfindən dağıdıldı. Şamaxı qırğınlarında 8 min nəfərə qədər azərbaycanlı

öldürüldü, onların 1653 nəfəri qadın, 965 nəfəri uşaq idi. Şamaxıda yerli əhaliyə

dəyən maddi ziyan о dövrün qiymətləri ilə bir milyard rubldan çox idi. 1918-ci ilin

mart qanlı hadisələrindən sonra Şamaxı şəhəri uzun müddət özünə gələ bilmədi.

Həmin hadisələr ərəfəsində 15 min əhalisinin 80 faizdən çoxu azərbaycanlılar olan

251

Şamaxıda 1921-ci ildə cəmisi 1700 nəfər yaşayırdı. Quba qəzasında qırğın törədən

quldur cəza dəstəsinə S.Şaumyanın xüsusi səlahiyyətlər verdiyi Hamazasp rəhbərlik

edirdi. Aprel ayında qəzanın 122 müsəlman kəndi dağıdılmış, yüzlərlə azərbaycanlı

və dağlı, о cümlədən ləzgi məhv edilmişdi. Göyçay, Kürdəmir, Salyan və Lənkəran

bölgələrinin əhalisi də erməni cəza dəstələrindən ciddi ziyan çəkmişdi. 2 min nəfərlik

sovet qoşununun Lənkəranda baş alıb gedən qanlı terror və vəhşi soyğunçuluğunun

qarşısını Zaqafqaziya Seyminin bu zaman bölgədə olan gürcülərdən ibarət silahlı

dəstələri almışdı.

Mart hadisələri ilə əlaqədar, Azərbaycanda vəziyyət çox gərginləşdi. Bir sıra

şəhərlərdə bolşeviklərə qarşı etiraz dalğası baş qaldırırdı. Hətta 1918 -ci il aprelin 15-

də Gəncədə Zaqafqaziya Seymi üzvləri Xəlil bəy Xasməmmədov və Məmməd Yusif

Cəfərovdan alınmış teleqramda xəbərdarlıq edilirdi ki, Bakı bolşeviklərinə qarşı cəza

tədbirləri görməyən hökumətə (Zaqafqaziya hökumətinə) qarşı müsəlmanlar

içərisində təbliğat aparılır. Yelizavetpol quberniyasında silahlı müdaxiləni və Bakı

Xalq Komissarları Soveti üzvlərinin həbs edilməsini tələb edən kütləvi mitinq və

yığıncaqlar başlandı.

Mart hadisələri Bakıda Sovet hakimiyyətinin süqutunun başlanğıcı oldu.

Zəhmətkeş müsəlman əhalisi Sovet hakimiyyitindən üz döndərməyə başladı. Çox

çək-mədi ki, iyulun 31-də Bakı Soveti iflasa uğradı.

Artıq azərbaycan xalqının müstəqilliyi zərurətə çevrilmişdi. Mayın 28-də

xalq öz istəyinə nail oldu və Azərbaycan xalq Cümhuriyyəti elan edildi.

252

XVI mövzu

Azərbaycan Sovet rejimi şəraitində

(1920-1930-cu illər)

Plan

1. AXC-nin süqutundan sonra Azrbaycanda sosial-iqtisadi vəziyyət. Sovet rejiminə

qarşı üsyanlar.

2. Azərbaycanda Sovet milli siyasəti. DQMV-nin təşkili.

3. Azərbaycanda sosialist yenidən qurmaları və onların nəticələri. Kütləvi siyasi

repressiyalar.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan tarixi.VII cilddə, VI, Bakı, 2000, cəh. 9-200,250-406.

2. Məmmədov İ, Məmmədov Ç. Siyasəti tarix, Bakı, 2004.səh.119-154

3. Siyasi tarix.I hissə Bakı, 1995, səh. 241- 267.

4. Siyasi tarix II hissə Bakı, 1998, səh..5-33.

5. Mustafazadə T. Ümumi tarix. IV cild, Bakı, 1997.

6. Məmmədzadə M. Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı, 1992, səh.147-149.

253

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra, 1918-ci il aprelin 28-də

Müvəqqəti İnqilab Komitəsi yeni hökumətin Az. SSR Xalq Komissarları Sovetinin

aşağşdakı tərkibini təşkil etdi: N.Nərmanov-XKS-in sədri, Ç.İldırım- hərbi dəniz

işləri komissarı, H.Sultanov-xalq daxili işlər komissarı, Ə.H.Qarayev əmək və

ədliyyə komissarı, Q.Musabəyov əkinçilik, ticarət, sənaye və ərzaq komissarı və s.

Elə həmin gün Gəncə də hakimiyyət İnqilab Komitəsinin əlinə keçdi. Həmin

komitəyə İ.M Əliyev başçılıq etdi. Aprelin axırına yaxın Quba, Şamaxı,Cavanşir

qəzası, Şəmkir, Gədəbəy rayonlarında hakimiyyət inqilab komitələrinin əlinə keçdi.

1920–ci il mayın birinci yarsında Sovet hakimiyyəti Naxçıvandan başqa,

demək olar, bütün Azərbaycanda qurulmuşdu. Əhalinin zəhmətkeş təbəqələri və

liberal hissəsi bu hakimiyyəti əsasən qəbul edir və dəstəkləyirdi.

Yeni yaranmış hakimiyyət elə ilk günlərdən 27 aprel bəyanatına şərtlərini

pozaraq AXC liderlərinin, görkəmli nümayəndələrinin, Azərbaycan ordusunun,

müdafiə nazirliyinin xadimlərinin geniş həbsləri həyata keçirilir.Onların bir çoxu

Nargin adasında gülləndi, Rusiyanın həbs düşərgələrinə sürgün edildi. Bütün bunlar

Azərbaycan İnqilab Komitəsinin icazəsi olmadan, millətçi rus sovimistlərinin və

erməni daşnaklarının başçılıq etdikləri XI Ordunun xüsusi şöbəsi tərəfindən

özbaşınalıqla edilirdi. Daşnak terorçuları 1920-21-ci illərdə F.X. Xoyiskini və H.B

Ağayevi Tiflisdə, Behbudağa Cavanşiri Malta adasında vəhşi-cəsinə qətlə

yetirdilər.General Süleyman Sulkeviç, hökumət üzvləri X.Pəfibəyov, İ.Ziyadxanov,

F.Köçərli, professor Zimin və başqaları terorun qurbanları oldular.

M.Ə.Rəsulzadə həbs olunsa da İ. Stalin tərəfindən təsadüf nəticəsində

ölümdən xilas olmuşdu. Başqa görkəmli xadimlər isə xaricə mühasirət etdikərinə

görə salamat qaldılar. Hətta M.Ə.Rəsulzadənin başçılığı altında Türkiyədə

Azərbaycan Milli Mühacirət Mərkəzi yaratdılar.

Azərbaycan zəhmətkeşləri yeni cəmiyyət quruculuğuna çətin şəraitdə baş-

ladılar. Vətəndaş müharibəsinin vurduğu yaraları sağaltmaq üçün qarşıda ciddi və

gərgin iş dururdu. Azərbaycanın kənd əhalisinin tərkibindəki müxtəlif millətlər

müəyyən qəzalarda əsasən yığcam halda ya.ayırdılar. Ermənilər əsasən Şuşa, Gəncə,

Cavanşir, Qaryagin, Şamaxı, Göyçay; gürcülər Zaqatala; kürdlər Cavanşir; ruslar

254

Gəncə, Cavad, Lənkəran və Şamaxı; talışar Lənkəran; tatlar isə Bakı və Quba

qəzalarının bəzi ərazilərində cəmləşmişdilər, şəhər əhalisinin milli tərkibi isə qarışıq

idi. Ölkədə ilk növbədə həqiqi milli sülh yaratmaq lazım idi. Çünki Azərbaycan

əhalisi çoxmillətli idi. 1920-ci il məlumatına görə, respublika əhalisinin 68.8 faizini

azərbaycan türkləri, 21.7 faizini ermənilər, 7.5faizini ruslar, 0.54 faizini gürcülər,

0,97 faizini yəhudilər, 7.09 faizini digər millətlər təşkil edirdilər.

Azərbaycanın gələcəyi üçün aqrar məsələnin həlli çox böyük əhəmiyyət kəsb

edirdi. Belə ki, 1921-ci ildə əhalinin əksəriyyətini – 77.6 faizini kənd əhalisi təşkil

edirdi. 1920-ci ilin mayında İnqilab Komitəsi torpağın əməkçi kəndlilərə verilməsi

haqqında dekret verdi. Dekretdə deyilirdi: “Xanların, bəylərin, mülkədarların bütün

torpaqları,bütün iş heyvanları və avadanlıqları ilə birlikdə ödənşsiz olaraq zəhmətkeş

xalqa verilir”. Dekreti həyata keçirmək məqsədilə qəza və kənd torpaq komi-tələri

yaradıldı. Dövlət əhəmiyyəti olan təsərrüfatların toxunulmazlığını, torpağın və

inventarın planlı şəkildə bölüşdürülməsini təmin etmək məqsədi ilə torpaq haqqında

dekreti həyata keçirmək üçün yerlərdə qəza və kənd torpaq komitələri təşkil

olunurdu. Torpaq haqqında dekretin həyata keçirilməsi Azərbaycan kəndində, əslində

sinfi təbəqələşməni dərinləşdirmək və siyasi vəziyyəti kəskinləşdirməklə kəndli

kütlələrinin fəallığını artırırdı.

Mayın 12-də İnqilab Komitəsinin verdiyi dekretə əsasən bütün meşələr, sular,

yeraltı sərvətlər respublika dövlətinin mülkiyyəti elan olunurdu. Bunların və təbiətin

canlı qüvvələri üzərində sərəncam hüququ mərkəzi sovet hakimiyyətinin nəzarəti

altında yerli sovetlərə verilirdi. Kəndlilər pay torpaqlarından istifadəyə görə xəzinəyə

ödəncdən və mülkədar torpağından istifadəyə görə isə natural vergidən azad edildilər

Mayın 27-də Neft sənayesi milliləşdirildi. Ticarət azadlığı haqqında xüsusi

qərar N.Nərmanov tərəfindən imzalandı.

Sovet hakimiyyəti silkləri və dini imtiyazları, qadınların hüquq

bərabərsizliyini, milli məhdudiyyətləri ləğv etdi. Söz, mətbuat və vicdan azadlığı elan

etdi, ana dilində təhsilin tətbiq olunduğu elan olundu. Sosial təminat və pensiyalar

haqqında dekretlər verildi.

255

1920-ci il mayın 7-də Az.SSR Qızıl Ordusunun və Qızıl Donanmasının

yaradıldığı elan olundu.

Əksinqilab, Sobataj və möhtəkərliyə qarşı mübarizə üçün Fövqalada Komis-

siya (FK) yaradıldı. Dövlot təşkilatlarının və ictimai təşkilatların fəaliyyətinə nəzarət

etmək üçün iyunun 9-da Fəhlə-Kəndli Müfəttişliyi (F.K.M) təsis edildi.

Azərbaycan hökuməti çox çətin şəraitdə özünün iqtisadi siyasətini həyata

keçirməyə başladı. İlk növbədə “hərbi kommunizm” siyasətinin əsas hissəsi olan

ərzaq sapalağını ləğv etmək lazım idi. 1921-ci ildən ərzaq sapalağı ləğv edilərək,

ərzaq vergisi tətbiq edilməyə başlandı. Bu siyasət ölkədə ərzaq çatışmazlığını

nisbətən aradan qaldırdı və kənd təsərrüfatının müəyyən qədər inkişafına təkan verdi.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Qərb dövlətləri öz

işğalçı fikirlərindən əl çəkmək istəmirdilər. Onlar Böyük Birtaniyadan asılı olan

“İran-Azərbaycan Federasiyası ” yaratmaq ideası ilə yaşayırdılar.

Qərb dövlətləri antisovet çıxışlar təşkil etmək məqsədilə Azərbaycana

agentlər, böyük miqdarda silah göndərirdilər.Antisovet qüvvələr əhali arasında Sovet

hakimiyyəti əleyhinə təbliğat aparırdılar, dindarlar, fanatiklər əhalini silaha sarılaraq

silahlı çıxışlara səsləyirdilər.

Üsyanların təşəbbüsçüləri Gəncədəki milli qüvvələr oldu.Onlar mayın 25-

də Sovet hakimiyyətinə və Qızıl Ordu qarnizonuna qarşı fəal silahlı çıxışa

başladılar.Üsyanın əsas səbəblərindən biri milli zabitlərin xidmətdən çıxarılması və

ruslarla əvəz edilməsi idi. Mayın 28-dən-29-na keçən gecə 1800 nəfərlik Gəncə

qarnizonu üsyan qaldırdı və şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsini tutdu. Üsyanı

yatırmaq üçün XI ordu hissələri hücuma keçdi və üsyan yatırılarkən minlərlə üsyançı

həlak oldu.Onların arasında görkəmli ictimai-siyasi xadimlər var idi.General Mirzə

Qacar, Cavad bəy Şıxlınıski, palkovnikn Cahangir bəy Kazımbəyov qətlə yetirildilər.

Ə.Şıxlınıski və S.Mehmandarov həbs edilsələr də, N.Nərmanovun təkidi sayəsində

azad edilərək, hərbi xidmətlərdə istifadə olunmaq üçün Moskvaya göndərirdilər.

General Nuru paşanının rəhbərliyi ilə Qarabağda başlayan üsyan Şuşa,

Ağdam və Bərdəni də əhatə etdi. Üsyanda Azərbaycan priyada polku və yerli

256

bəylərin silahlı dəstələri iştirak edirdilər.1920-cu il iyunun 15-də rus qoşunlarının

hücumu ilə üsyan yatırıldı.

Qarabağ üsyanının yatırıldığı vaxt Zaqatala dairəsində üsyan qalxdı və Şəki

bölgəsinin də bir hissəsini əhatə etdi. Bu üsyan iyunun 6-da belə bir bəhanə ilə baş-

ladı ki, guya Gürcüstan Azrbaycana müharibə elan etmişdir. Digər bəhanə əhalinin

silahı təhvil verməsi barədə verilən əmr oldu.

Molla Hafiz Əfəndinin başçılıq etdiyi 1000-dən çox üsyançılar və onlara

qoşulmuş Aərbaycan qoşunlarının buradakı zabitləri İnqilab Komitəsinin bütün

üzvlərini həbs etməyə başladılar.

İyunun 18-də Qızıl Ordu hissələri şəhərə daxil olaraq qalanı tutmuş və

üsyanı yatırmışdılar.

Sovet hakimiyyətinə qarşı üsyanlar Xankəndində,Qutqaşendə (Qəbələ),

Xaçmasda, Naxçıvanda və şair yerlərdə baş vermiş, lakin rus Qızıl Ordusu tərəfindən

amansızlıqla yatırılmışdı. Bütün bu üsyanlar sübut edir ki, əhalinin müəyyən

təbəqələri Sovet hökumətinin yeritdiyi siyasətdən narazı idilər.

Azrbaycan əhalisi çoxmillətli idi. Azəri türklərindən əlavə burada erməni,rus,

gürcü, ləzgi,ukraynalı,kürd,yəhudi və talışlar da yaşayırdılar. Lakin ötən dövr ərzində

milli münasibətlər olduqca kəskinləşmişdir.Ermənistanın başladığı təcavüz

xalqımızın həyatında dərin iz buraxmışdı. Milli münasibətlərin çox mürəkkəb olduğu

bir şəraitdə ilk növbədə respublikada yaşayan xalqlar arasında milli sülh

yaradılmasına başlamaq lazım idi. Ona görə də bütün millətlərin nümayəndələrinin

yeni respublika qurucaluğuna cəlb edilməsinə xüsusi diqqət yetirilirdi. 1920-ci ilin

iyulunda Az.KP MK-si yanında milli azlıqlar şöbəsi yaradıldı. Milli azlıqlar arasında

mədəniyyət-maarif işinin təşkilinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Milli azlıqlar şöbələri

məktəblər, kitabxanalar və digər mədəni – maarif idarələri açır, yeni dərsliklər və

ədəbiyyat nəşr olunurdu.Pedaqoji kadrlar hazırlamaq məqsədilə tədrisin ana dilində

aparıldığı xüsusi kurslar açılmışdı.

Respublikada yaşayan digər milli azlıqların hüquq və mənafelərinin hər

vasitə ilə qorunmsı hökumətin milli siyasətinin əsasını təşkil edirdi. Məsələn,

hökumət vətəndaş müharibəsi dövründə Muğanda dağıdılmış rus kəndlərinin

257

bərpasına hər cür yardım göstərirdi. Bu kəndlərin əməkçi kəndlilərinə pul, iş heyvanı

və kənd təsərrüfatı alətləri verilirdi.

Dağlıq Qarabağda azərbaycanlılarla ermənilər arasında dinc münasibətlər bərpa

olundu.Torpağın əməkçi xalqa verilməsi Azərbaycan qəzalarında normal milli

münasibətlər yaradılmasında mühüm rol oynadı.

Çoxmillətli ölkədə yeni cəmiyyət quruculuğu buradakı bütün millətlərin və

xalqların zəhmətkeşlərinin sıx iqtisadi əməkdaşlığının təmin olunmasını tələb

edirdi.Cənubi Qafqaz respublikaları vahid iqtisadi məkan idi. Ona görə də bu

respublikaların iqtisadi ittifaqı məsələsi qarşıda dururdu.

1921-ci ilin aprelində Qafqaz respublikalarını vahid bir təsərrüfat mərkəzi

hallında birləşdirmək məsələsi qarşıya qoyuldu.

1922-ci il martın 12-də Tiflisdə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan

nümayəndələrinin səlahiyyətli konfransı Zaqafqaziya Sovet Sosialist Respublika-

larının Federativ İttifaqını (ZSSPFİ) yaratdı.

1922-ci ilin yayından etibarən bu ittifaqın Zaqafqaziya Sovet Federativ

Soialist Respublikasına çevrilməsi və bunun SSRİ-yə daxil edilməsi uğrunda

kompaniya başladı. Dekabırın 30-da Ümumittifaq Birinci Sovetlər qurultayında Sovet

respublikalarının səlahiyyətli nümayəndələri SSRİ-nin yaradılması haqqında

müqavilə imzaladılar. SSRİ-yə RSFSR. Ukrayna SSR Belorusiya SSR və ZSFSR-

daxil oldular.

Siyasi əhəmiyyətinə və səsial iqtisadi nəticələrinə görə SSRİ-nin mühüm

tarixi rolu oldu. SSRİ Ümumdünya tarixinin müəyyən dövründə güclü dövlətə

çevrilərək, dünya birliyinin inkişafı gedişinə güclü təsir göstərdi.

Lakin sosialist ideyalarının deformasiyaya uğraması, milli siyasətin elan

etdiyi əsl prinsiplərdən geri çəkilməsi, hakim millətçilik şovinizminin güclənməsi bu

dövlətin süqutuna gətirib çıxardı.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra da, daşnak-erməni

silahlı qüvvələrinin təcəvüzkar hərəkətləri nəticəsində Naxçıvanda gərginlik hələ də

davam edirdi. Buranın əhalisi N.Nərmanova müraciət edərək Naxçıvanı azad etməyi

və Azərbaycanla birləşdirməyi xahiş etdilər.

258

1920-ci il iyunun 28–də XI Ordunun 1-ci Qafqaz alayı Naxçıvana daxil

oldu və oradan erməni- daşnak işğalçıları qovuldular. Beləliklə Naxçıvan diyarında

da Sovet hakimiyyəti quruldu. Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikası elan edildi.

Naxçıvan diyarı haqqında Əsasnamədə deyilirdi:

“Naxçıvan diyarı AZ.SSR-nin qəyyumluğu altında muxtar respublika elan

edilərək Naxçıvan SSR adlandırılsın.”

Hələ AXC dövründə Dağlıq Qarabağda erməni millətçiləri hər vasitə ilə

bu ərazini Azərbaycandan qoparmağa çalışırdılar. 1919-cu il avqustun 5-də Dağlıq

Qarabağ ermənilərinin qurultayında Azərbaycan hökuməti ilə müvəqqəti saziş

imzalamışdılar. Sazişə görə Şuşa, Cəbrayıl və Cavanşir qəzalarının ermənilər yaşa-

yan dağlıq hissəsi və onun erməni əhalisi mədəni-milli muxtariyyət əsasında

Azərbaycan Respublikasının tərkibində qalırdı. Lakin daşnak ermənilər həmin sazişi

pozaraq Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan ayrılmasına çalışırdılar.

1920-ci il aprel çevrilişindən sonra da Ermənistan Naxçıvan, Zəngəzur, Dağlıq

Qarabağ və Şərur-Dərələyəz torpaqlarını ələ keçirmək niyyətində idi. Erməni hərbi

hissələri 1920-ci ilin yayında Zərgəzuru dağıdıb Naxçıvana hücum etdilər. Əhalinin

tələbi ilə Naxçıvanı müdafiə etmək üçün Veysəl bəyin başçılığı ilə köməyə gələn türk

qoşun hissələri Naxçıvanı nəzarət altına aldılar. 1920-ci ilin iyulunda XI Qırmızı ordu

hissələri də Naxçıvana girdi. 1920-ci ilin avqustunda Sovet Rusiyası ilə Ermənistan

arasında bağlanmış müvəqqəti sazişə görə, Şərur-Dərələyəz qeyd-şərtsiz Ermənistana

verilir, rus qoşunlarının zəbt etdiyi Qarabağ, Zərgəzur və Naxçıvan mübahisəli

ərazilər elan olunur. 1920-ci il oktyabrın əvvəllərində təcili olaraq Naxçıvanda

fövqəladə komissarlığın yaradılması faktiki olaraq Naxçıvanı Ermənistan

idarəçiliyinə vermək məqsədi güdürdü. Ermənistan sovetləşdikdən (29 noyabr 1920)

sonra AK(b)P MK Siyasi və Təşkilat bürolarının 1920-ci il 30 noyabr tarixli qərarına

müvafiq olaraq dekabrın 1-də Nərimanovun “…Sovet Azərbaycanı ilə Sovet

Ermənistanı arasında heç bir sərhəd mövcud deyildir…” bəyanatı erməniləri

Azərbaycandan yeni ərazilər qoparmaq iddialarını daha da artırdı. 1921-ci il fevral-

mart aylarında keçirilən Moskva danışıqlarının əsas obyektlərindən biri Atatürkün

“Türk qapısı” adlandırdığı Naxçıvanın statusu məsələsi idi. Türkiyə nümayəndəsi

259

bildirdi ki, Azərbaycanın Naxçıvan üzərində himayəsi o zaman təmin olunar ki, o bu

himayəni 3-cü bir dövlətə güzəştə getməyəcəyinə dair öhdəlik götürsün. Rusiya isə

Azərbaycanın himayəsi altında Naxçıvana muxtariyyət verilməsini və onun

sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsini ön plana çəkirdi. 1921-ci il martın 16-da RSFSR

ilə Türkiyə arasında Moskvada müqavilə imzalandı. Müqavilənin 3- cü maddəsində

göstərilirdi ki, tərəflər müqaviləyə əlavədə nəzərdə tutulan sərhədləri ilə

Azərbaycanın himayəçiliyi altında Naxçıvanın muxtar ərazi olmasına razılıq verirlər

və Azərbaycan onu 3-cü dövlətə güzəştə getməməlidir. 1921-ci il oktyabrın 13-də

Qarsda imzalanmış müqavilədə Naxçıvanın Azərbaycan ərazisi olması bir daha

təsdiqləndi, onun sərhədləri və gələcək statusu qəti olaraq müəyyənləşdirildi. 1929-

1931-ci illərdə Ordubad və Zəngilan rayonlarının bir sıra kəndləri Ermənistana

verildi və bu ərazi Mehri rayonu adlandırıldı. Nəticədə Naxçıvanla Azərbaycanın

digər torpaqları arasında olan sərhəd bağlandı. Nax- çıvan barədə 1922-ci ilin yazında

təsdiq olunmuş Əsasnamədə Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikası (NSSR) adı ilə

Azərbaycan SSR himaysində muxtar respublika elan olundu. 1923-cü ilin fevralından

dekabrına kimi o, Azərbaycan SSR tərkibinə muxtar ölkə kimi, dekabrın 31-də qəbul

olunmuş qərara görə Naxçıvan ölkəsi Naxçıvan SSR, 1924-cü il fevralın 9-da

Naxçıvan MSSR kimi daxil oldu. 1921-ci ilin yayında Əlahiddə Qafqaz ordusunun

hissələri hücum etdi və Yuxarı Zəngəzur Ermənistana birləşdirildi. 1921-ci ilin

yayında Ermənistan SSR XKS sədri A.Myasnikov tərəfindən Dağlıq Qarabağ

Ermənistanın ayrılmaz tərkib hissəsi elan olundu. Dağlıq Qarabağda fövqəladə

nümayəndə təyin olunan A.Mravyan N.Nərimanovun təkidi ilə iyunun 27-də geri

çağırıldı. 1920-ci ilin dekabrında Türkiyə ilə Ermənistan arasında imzalanmış Gümrü

(Aleksandropol) sülh müqaviləsinə görə, İrəvan bölgəsi və Göyçə gölü istisna

olmaqla, bütün Ermənistan ərazisi təxminən 10 min kv.km hüdudlarında

müəyyənləşdirilmişdi. Lakin Rusiya bir müddətdən sonra Gümrü sülh müqaviləsini

tanımaqdan imtina etdi. RK(b)P-nin Qafqaz bürosu 1921-ci il iyulun 4-də toplanmış

plenumunda Qarabağ məsələsini müzakirə etdi. Müzakirələrdə 2 fikir irəli sürüldü: I,

Qarabağın Azərbaycanın tərkibində saxlanılması və bütün əhalisi arasında rəy

sorğusu keçirilməsi; II, Qarabağın dağlıq hissəsinin Ermənistanın tərkibinə qatılması

260

və rəy sorğusunun yalnız ermənilər arasında keçirilməsi. İclasda əksəriyyət

(Orcanikidze, Myasnikov, Kirov) 2-ci təklifə səs verdi. Lakin N.Nərimanovun qəti

etirazı, kəskin narazılıq yarandığını nəzərə alaraq Qafqaz Bürosu son qərar üçün

məsələni RK(b)P MKnın müzakirəsinə verməyi tövsiyə etdi. Məsələ iyulun 5-də

Qafqaz bürosunun plenumunda yenidən müzakirə olundu. Plenum RK(b)P MK-nın

rəyini nəzərə alaraq Dağlıq Qarabağın Azəraycan SSR-in tərkibində saxlanılması

qərarını qəbul etdi, paytaxtı Şuşa şəhəri olmaqla geniş vilayət muxtariyyəti verilməsi

bəndi salında. Bu məsələdə Stalinin, Çiçerinin, Orconikidzenin və Kirovun həlledici

rolu olmuşdu. Lakin bu qərar Azərbaycan rəhbərliyini qane etmirdi. Buna

baxmayaraq, 1923-cü il iyunun 27-də RK(b)P Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin

plenumunda bu qərar təsdiq olundu. S.Orconikidzenin təkidi ilə Azərbaycan MİK-i

1923-cü il 7 iyul tarixli qərarı ilə Azərbaycan SSR-in tərkibində Dağlıq Qarabağ

Muxtar Vilayətinin (DQMV) yaradıldığını elin etdi.

Bu “xəyanətkar səxavətlilik” Azərbaycan millətinin mənafeyinə, Vətənin

gələcəyinə ciddi ziyan vuran bağışlanmaz cinayət idi. Qondarma Dağlıq Qarabağ

problemi şovinist rus imperiyasının Azərbaycan xalqına, onun taleyinə qarşı vaxt

aşırı istifadə etmək üçün bir alət oldu.

Çoxmillətli ölkədə yeni cəmiyyət quruculuğu buradakı millətlərin və

xalqların sıx iqtisadi əməkdaşlığının təmin olunmasını tələb edirdi.

1921-ci ilin martında Azərbaycanın Moskvadakı nümayəndəliyi Cənubi

Qafqaz Respublikalarının birləşmələrinin zəruri olduğu haqqında məsələ qaldırdı.Bu

Cənubi Qafqaz respublikalarının təsərrüfat fəaliyyətinin birləşdirmələri üçün zəruri

idi. Avqustun 7-də bu respublikaların iqtisadi siyasətinin əsas istiqamətləri müəyyən

olundu. İlk növbədə xalq təsərrüfatının elektirikləşdirilməsinin həyata keçirilməsi,

suvarma sisteminin genişləndirilməsi maliyyə sisteminin birləşdirilməsi, vahid pul

nişanı buraxılması həyata keçirilməli idi. Bütün bunları əlaqələndirmək üçün iqtisadi

Büro yaradıldı.

1920-ci ildən həyata keçirilən “hərbi kommunizm” siyasətinə uyğun olaraq

ərzaq sapalığının tətbiqi, xüsusi ərzaq komissiyaları tərəfindən kəndlilərin qarət

olunması Sovet hakimiyyətinə olan ümidini tamamilə puça çıxartmışdı. Kəndlilər

261

yerli inqilab komitələri, ərzaq agentləri və Qırmızı Ordu nümayəndələri tərəfindən

onların bütün at və iş heyvanlarının mənimsənilməsindən və iş heyvanı olmadığı

üçün bundan sonra torpağı əkə bilməyəcəklərindən şikayət edirdilər.

Sovet Rusiyasının özündə də hərbi kommunuzm siyasəti böyük narazılıq

doğurduğundan 1921-ci ilin martında RK(b)P X qurultayı ərzaq sapalağını ləğv

etmək, natural ərzaq vergisinə keçmək barəsində qərar qəbul etdi. Ərzaq vergisinin

miqdarı ərzaq sapalağından az idi. Ərzaq vergisi ödənildikdən sonra qalan məhsul

kəndlinin ixtiyarında qalırdı və o, bu məhsulu azad surətdə sata da bilərdi. ġəhərlə

kəndin, sənaye ilə kənd təsərrüfatının iqtisadi əlaqələrini qoruyub saxlamaq üçün, bir

müddət əmtəə istehsalını (alğı-satqı vasitəsi ilə mübadiləni) saxlamaq nəzərdə

tutulurdu, müəssisələr öz məhsulunun bir hissəsindən istədiyi kimi istifadə edə bilirdi

ki, bu da fəhlələri maddi cəhətdən həvəsləndirirdi. Kiçik və kustar sənaye, xüsusi

ticarət şəbəkəsi genişləndi, YİS-in tətbiqi ilə torpağı icarəyə götürməyə, muzdlu

əmək tətbiq etməyə icazə verildi, sənaye müəssisələri təsərrüfat hesabına keçirildi,

onların bir çoxu kooperativlərə, şirkətlərə, yaxud xüsusi şəxslərə icarəyə verildi. O

vaxt V.İ.Lenin etiraf etmişdi: "Biz müəyyən dərəcədə yenidən kapitalizm yaratdıq".

YİS hər şeydən əvvəl ölkəni iqtisadi və siyasi böhrandan çıxarmaq, fəhlə sinfi ilə

kəndlilərin ittifaqını möhkəmləndirmək məqsədini daşısa da, onu "ciddi və uzun

müddətə", "lakin... həmişəlik yox", həyata keçirmək fikrində idi. iqtisadiyyatın hakim

mövqeləri "bolşevik" dövlətinin əlində qalırdı ki, bu, qüvvələri yenidən

qruplaşdırmaq, proletariat diktaturasının" iqtisadi hakimiyyətini gücləndirmək

məkanı yaradırdı. 1921-ci ilin yazından başlayaraq Azərbaycan SSR-də də "hərbi

kommunizm" siyasətindən YİS-ə keçid əməli olaraq həyata keçirilirdi.

Çanaq. Ərzaq vergisinin tətbiqi. YİS-in A zərbaycanda tətbiqi kəndlilərdə kənd

təsərrüfatı məhsulları istehsalını və əmək fəallığını artırmaq üçün maraq oyatdı.

Ərzaq siyasəti sahəsində də köklü dəyişikliklər baş verdi. 1921-ci ildə Azərbaycan

kəndlilərinə öz məhsullarından istədikləri kimi sərbəst istifadə etmək imkanı

yaradıldı.

Azərbaycanın kənd təsərrüfatının bərpasında irəliləyiş əldə olundu. 1921-1925-ci

illərdə əkin sahəsi 500 min desyatindən 966 min desyatinə çatdırıldı. 1925/26-cı ildə

262

respublika kənd təsərrüfatında məhsuldarlıq müharibədən əvvəlki səviyyənin 80,2

faizi, 1926/27-ci ildə isə 105 faizi qədər oldu. Ümumi əkin sahəsində pambıqçılığın

keçmiş xüsusi çəkisinin bərpasının mühüm xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti var idi,

1925/26-cı ildə pambıq əkini sahəsi 1913-cü il səviyyəsinin 97,2 faizini, toplanmış

məhsulun isə 80,2 faizini təşkil edirdi. Pambıq əkini sahəsi 1921 -ci ildə ümumi əkin

sahəsinin 0,9 faizini təşkil edirdisə, 1926- ci ildə 9,7 faizə çatdı. Azərbaycanda

pambıqçılığın sürətlə bərpası, sərfəli qiymət, pambıqçı kəndlilərin taxıl və zəruri

sənaye malları ilə təchiz edilməsi və aqrotexniki tədbirlər onun gəlirli sahəyə

çevrilməsinə səbəb olmuşdu. 1924-cü ildə respublika pambıq istehsalı və xam

pambıq tədarükünə rəhbərlik etmək üçün 113 xüsusi "Azdövlətpambıq" idarəsi

yaradıldı. Bu idarə əslində pambıq istehsalını hər vəchlə qaldırmaq üçün pambıqçı

kəndliləri həddindən artıq inzibati-amirlik metodları ilə səfərbər edən ağır istismar

orqanı rolunu oynayırdı. Üzümçülük də yenidən bərpa olundu. 1925-1926-cı ildə

üzümlüklərin sahəsi 1913-cü ilin səviyyəsinə çatdı. Lakin əkinçiliyin bütün sahələri

eyni səviyyədə bərpa olunmurdu. Baramaçılıq geri qalırdı, 1926/27-ci ildə əldə

edilmiş barama 1913-cü ildə yetişdirilmiş baramanın 60 faizini təşkil edirdi.

Heyvandarlıq da çox çətinliklə dirçəlirdi 1925/26-cı ildə heyvandarlıq məhsulu

müharibədən əvvəlki səviyyənin 85,4 faizini, mal-qaranın sayı isə 83,6 faizini təşkil

edirdi. Atların, qoyun və keçilərin sayı 1914-cü ildəkindən bir qədər çox idi. Lakin

iribuynuzlu mal-qaranın sayının artması müharibədən əvvəlki səviyyədən hələ də çox

geri qalırdı.

1925-ildən başlayaraq sosialist sənayeləşdirilməsi siyasəti yeridilməyə başlandı.

Bu siyasətdə başlıca məqsəd sosializmin maddi-texniki bazasını yaratmaq, sosialist

istehsal münasibətlərini inkişaf etdirmək və ölkənin müdafiə qabilyətini

möhkəmləndirməkdən ibarət idi.

1926-cı ildə Respublikanın sənayeləşdirilməsi üzrə komissiya yaradıldı. Bu

komissiyanın sədri Q.Musabəyov idi. Həmin komissiya 1926-30-cu illərdə Respub-

lika sənayesinin inkişafına dair plan layhiəsi işləyib hazırladı. Ən çox neft sənaye-

sinin və pambıqçılığın inkişafına xüsusi diqqət yetirilirdi.

263

Lakin respublikada sənayeləşmə çox çətin şəraitdə gedirdi. Texniki-iqtisadi

gerilik, müxtəlif ictimi-iqtisadi ukladların olması, sinfi düşmənlərin müqavimət

göstərməsi bu çətinliklərdən idi.

Bu dövrdə işsizlik də hələ ləğv edilməmişdi. Onların sayı 55 minə qədər idi

(1927-ci ildə).

Azərbaycanda sənayeləşmə sürətlə getdiyi bir dövrdə müxalifət qüvvələri

(Sarkis, A.Babayev, Skublninski və başqaları) sosialist quruluşuna şübhə ilə

yanaşırdılar.

Lakin 1926-1928-ci illərdə artıq sənayeləşmə sahəsində ilk nailiyyətlər əldə

edildi. Gəncədə yağ-sabun kombinatı, Bakıda iri çörək zavodu, Putada neft quyusu ,

oksigen–asetilen zavodu işə salındı. 1926-cı ildə Bakını neft rayonları ilə birləşdirə

ilk elektrik dəmir yolu hərəkətə başladı. Yeni neft yataqlarının axtarılıb tapılması

sahəsində işlər genişləndi.

1928-1929-cu illərdə Azərbaycanda sənayeləşmənin textiki cəhətdən

yenidən qurulmasının birinci mərhələsi başa çatdı.

Elektrikləşdirmə sahəsində xeyli uğurlar əldə edildi. Salyan, Füzuli və

Şəkidə elektrik stansiyaları tikintisi başa çatdı. Sənayenin inkişafı ilə yanaşı fəhlə

sinifinin də sayı artırdı. 1927-ci ildə onların da sayı 47 mindən 200 minə çatdı.

Sənayeləşmə ilə yanaşı kənd təsərrüfatının da sosialistcəsinə yenidən

qurulması prosesi genişlənməyə başladı. Xırda fərdi təsərrüfatlar vasitəsilə şəhər

əhalisini ərzaqla təmin etmək çox çətin idi. Kənddə xüsusi mülkiyyətçilik

münasibətləri sənayenin də inkiçafına maneçilik törədir. 1928-ci ildə fərdi kəndli

təsərrüfatların sayı 354 minə çatırdı. Bu vəziyyətdən çıxış yolu kollektiv

təsərrüfatların yaradılmasında idi.

1927-ci ildən baçlayaraq kənddə kolxozların yaradılması siyasəti genişləndi. Bu

prosesə rəhbərlik etmək üçün Azərbaycan Mərkəzi Kolxoz idarəsi yaradıldı. Artıq

1928-ci ildə 289 belə təsərrüfat yaradılmışdı. Eyni zamanda sovxozlar texniki

cəhətdən kolxozlara yardım edirdilər. Bu məqsədlə inzibati və zorakılıq yolu ilə

kəndliləri kolxozlara yazmağa başlamışdılar. 1928-ci ildən sonra qolçomaqları

məhdudlaşdırmaq və sıxışdırmaq siyasəti yürüdülürdü: onlara yüksək vergilər

264

qoyulur, artıq taxılları zorla müsadirə edilir, muzdur 268 saxlamaq, torpağını və

texnikasını icarəyə vermək məhdudlaşdırılırdı, bir sinif kimi ləğv etmək siyasəti

keçirildi, Sibir və Qazaxıstanın şaxtalı ərazilərinə sürgün olundu. 1930-cu ildə kütləvi

olaraq kəndlilər kolxozlardan çıxmağa başladılar, lakin 1930-cu ilin sonu- 1931-ci

ilin əvvələrindən etibarən kolletivləşmə dalğası yüksəlməyə başladı. 1937-ci ildə

bütün kəndli təsərrüfatının 86,5%-i kolxozlarda birləşdirilmişdi. 1930-cu ilin birinci

yarısında Şəki-Zaqatala mahalında, Naxçıvan MSSR-in Keçili kəndində, Xızı

dairəsinin Ağdərə kəndində, Şəmkirin Bitdili kəndində, Cəbrayıl qəzasının Sirik

kəndində və s. yerlərdə kəndli üsyanları baş vermişdi. Təkcə 1931-ci ildə

kollektivləşdirməyə qarşı çıxan 132 qaçaq dəstəsi fəaliyyət göstərmişdi. Bu siyasətin

zorakılıqla yerinə yetirilməsi nəticəsində kollektivləşdirmənin 4 ilində ona qarşı 400-

dən çox silahlı qaçaq dəstəsi mübarizə aparmışdı. Bu siyasət sanki çarizmin ənənəvi

təhkimçilik qayda-qanunlarının bərpası demək idi. Belə ki, 1950-ci illərin sonuna

kimi pasportu olmayan kolxozçu icazəsiz mənsub olduğu kolxozun hüdudlarından

kənara gedə bilməzdi və ya istədiyi təsərrüfata keçmək hüququ da yox idi, kolxozlar

sanki əmək düşərgələrini xatırladırdı.

Göstərmək lazımdır ki, kolxoz quruculuğu çətin şəraitdə yerinə yetirilirdi.

Kənddə sinfi mübarizə dərinləşir, sovet quruculuğunun qatı düşmənləri olan qol-

çomaqlar kolxoz quruculuğuna qarşı mübarizə aparırdılar. Onlar quldur dəstələri

yradaraq kənd fəallarını öldürür, taxıl zəmilərini yandır, kolxozun anbarlarını

dağıdaraq sapotajçılıqla məşğul olurdular. Qolçomaqlara qarşı Azərbaycan Dövlət

Siyasi İdarəsi mübarizə aparırdı.

Kollektivləşdirmədə baş verən əyintilər - kəndli təsərrüfatlarının zorla kolxozlara

daxil edilməsi, qolçomaqlara qarşı qanunsuz cəza tədbirləri, bir çox hallarda isə

ortababların, bəzən yoxsul təsərrüfatların belə "qolçomaq" kimi qələmə verilməsi 30-

cu illər Azərbaycan kəndində iqtisadi, ictimai-siyasi vəziyyəti gərginləşdirdi, əhalinin

narazılığını artırdı.

İkinci beşillik müddətində Azərbaycanda kənd təsərrüfatının mütəxəssis

kadrlarla təmin edilməsi üçün bir sıra işlər görülmüşdü. Dörd il ərzində (1932 - 1935-

ci illərdə) Azərbaycanda 29 min traktorçu, sürücü, mexanik, kombaynçı və kolxoz-

265

sovxoz istehsalı texnikasından başı çıxan qabaqcıl ustalar hazırlanmışdı. 1935-ci ildə

Azərbaycanda aqronomların sayı 645-ə, baytar həkimlərin sayı 275- ə,yerölçənlərin

sayı 294-ə çatmışdı. İnqilabdan əvvəlki Azərbaycanda ümumiyyətlə zootexnik peşəsi

olmadığı halda, 1935-ci ildə respublikanın kənd təsərrüfatında 104 zootexnik

çalışırdı. Bu sahədə başlıca rolu Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutu (AKTİ) və

orta ixtisas kadrları hazırlayan texnikumlar oynamışdı. 193l-1934-cü illərdə 267

yalnız AKTİ respublikanın kənd təsərrüfatına 530 nəfər aqronom, kənd təsərrüfat

mexanizatoru, bitkiçi, baytar və başqa ixtisaslardan olan mütəxəssis vermişdi. Həmin

müddətdə isə texnikumlar 1213 nəfər mütə xəssis buraxmıĢdı. Həmçinin MTS-lərin

texniki heyəti başqa ixtisas məktəblərində hazırlanan kadrlar hesabına da

möhkəmləndirilirdi. İl yarıma yaxın müddətdə bu məktəblərdə min nəfərdən artıq

traktorçu, briqadir və texnik hazırlanmışdı. MTS və sovxozlarda traktor parkının

güclənməsi va mürəkkəb kənd təsərrüfatı maşınlarının artması ilə əlaqədar olaraq

1933-cü ildə Göyçay və Alpoutda traktorçular, Prişibdə isə kombaynçılar məktəbi

təşkil edilmişdi. Bir il ərzində bu məktəblərdə 490 traktorçu, 219 briqadir, 34

mexanik, 34 tornaçı briqadir və 34 kombaynçı hazırlanmıdı.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra mədəni quruculuq

sahəsində də mühüm irəliləyişlər oldu.

1920-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda savadsızlığın ləğv edliməsi sahəsində

işlər görülməyə başlandı. Bunumla əlaqədar savadsızlığı ləğv edən məktəblər yara-

dıldı. 1923-cü ildə Respublika hökuməti yanında Q.Musabəyov başda olmaqla

savadsızlığa qarşı mübarizə Komitəsi yaradıldı. 1922-1926-cı illərdə savadsızlığı ləğv

etmə məktəblərində 42,7 minə qədər adam savadsızlığını ləğv etmişdi.

1930-31-ci illərdə respublikada ümumi icbarıi təhsil tətbiq edilməyə baçlandı.

Köhnə məktəblərin əvəzində iki tipli kütləvi təhsil məktəbləri- 5 illik təhsil müddəti

olan bir dərəcəli ibtidai məktəb, 4 illik təhsil müddəti olan iki dərəcəli məktəb (orta

məktəb) yaradıldı. Məktəblərdə dini təlim ləğv edildi.

1925-ci il mayın 25-də Bakıda Azərbaycan müəllimlərinin I qurultayı keçirildi.

Qurultayda respublikada yeni məktəb quruculuğu sahəsində əldə edilmiş uğurlara

yekun vuruldu.

266

Xalq təhsilinin inkişafında əlifba islahatının həyata keçirilməsinin mühüm rolu

olmuşdur. 1929-cu il yanvarın 1-dən latın əlifbası qəbul olundu. Lakin təəsüf ki,

1940-cı il yanvarın 1-dən rus-kirill əlifbaslna keçid o qədər də məqsədə uyğun deyildi

və bu siyasət bilavasitə Moskvanın göstərişi ilə həyata keçirilmişdi.

Bu dövrdə mədəni-maarif müəssisələrinin genişləndirilməsi sahəsində də

müəyyən içlər görüldü. Mədəni-maarif işində qiraət evlərinin,qırmızı guşələrin,

kitabxana və klubların təşkil edilməsi əsas yer tutrdu .

1920-ci ildə Bakıda ilk dəfə Əli Bayramov adına Mərkəzi klub yaradıldı. Bu

klubun yaxın qəzalarda 17 şöbəsi fəaliyyət göstərirdi. Həmin klubların nəzdində

ümumtəhsil və peşə kursları, məktəblər, sənətkarlıq, tikinti, toxuçuluq və

s.emalatxanlar, musiqi, qram dərnəkləri fəaliyyət göstərirdi.

1925-ci ildə Respublikada 75 kütləvi kitabxana fəaliyyət göstərirdi.

Bu dövrdə mətbuat və nəşriyyat işi də inkişaf stməyə başladı.Respublikada qəzet

və jurnallar şəbəkəsi xeyli genişləndi. “Yeni yol”, “Molla Nəsrəddin”, “Maarif və

mədəniyyət” jurnalları çap edilməyə başladı.

Bu dövrdə orta ixtisas və ali təhsilin də inkişafına diqqət yetirilirdi.1926/27-

ci tədris ilində respublikada 39 pedaqoji, kənd təsərrüfatı, sənaye texniki, nəqliyyat,

tibb üzrə orta ixtisas məktəbi fəaliyyət göstərirdi. 1920-ci ildən BDUyeni inkişaf

mərhələsinə qədəm qoydu. Yeni fakültələr-fizika-riyaziyyat və şərqşünaslıq fakültəsi

açıldı.

1921-ci ildə Azərbaycan Politexniki institutu yaradıldı. Onun tərkibində

texnologiya, mühəndis-inşaat və kənd təsərrüfatı fakültələri yaradıldı. Sonralar 1929-

cu ildə kənd təsərüfatı fakültəsi əssında Gəncədə Kənd Təsərrüfatı İnstitutu

yaradıldı.

1921-ci ildən Azərbaycan Dövlət Pedoqoji İnstitutu fəaliyyətə başladı. 1922-ci

ildə Qadın Pedoqoji İnstitutu da təşkil edildi və sonralar APİ ilə birləşdi.

Ümumiyyətlə 1926/27-ci tədris ilində Respublikada fəaliyyət göstərən 5

ali məktəbdə 5351 nəfər tələbə təhsil alırdı.

267

Azərbacanın sosial və iqtisadi inkişafında 30-cu illərdə çox böyük irəliləyişlər

olmuşdur.1928-32-ci illərə dair birinci beşillik plan vaxtından qabaq yerinə

yetirildi.Neft və digər sənaye sahələri, aqrar sahədə böyük inkişaf nəzərə çarpırdı.

Xalq təsərrüfatının yenidən qurulmasının həlledici mərhələsi başa çatır,

sosializmin maddi-texniki bazası daha da möhkəmlənirdi. Sosialist iqtisadi və sosial

münasibətləri şəriksiz hökmranlıq edir, bütün istismarçı siniflər ləğv olunurdu.

Bununla belə, sosializm quruculuğu prosesi ilə yanaşı inzibati-anirlik idarəetmə

sisteminin törətdiyi narazılıqlar da artmaqda idi.

Bu narazılığı aradan qaldırmaqdan ötrü KP-sı “sıralarını təmizləmək” haqqında

qərar verildi”. Təkcə 1933-34 –cü illərdə iki mindən çox kommunist partiya

sıralarından çıxarıldı. Partiyadan çıxarılanların əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil

edirdi.

30-cu illərin ikinci yarısından respublika rəhbərliyində yaranmış mühit,

xüsusilə azərbaycanlılara qarşı düşmənçilik mövqeyində duran ermənilərin partiya və

güc strukturlarında cəməlşməsinə gətirib çıxardı. Bu siyasət azərbaycanlıları

respublikanın ictimai siyasi həyatından təcrid etməyə, fürsət düşdükdə onları fiziki

cəhətdən məhv etməyə yönəldilmişdi.

SSPİ –də sosializm cəmiyətinin qurulması, 20-30-cu illərdə olkənin iqtisadiy-

yatında, onun sinfi tərkibində əmələ gəlmiş əsaslı dəyişikliklər 1924-cü ildə Sovet

Konstitusiyasında qəbul edilmiş müddəalara yenidən baxılmasını tələb edirdi.

1936-cı il noyabrın 17-də AZ.SSP IX Sovetlər Qurultayı çağrıldı və orada AZ.

SSP-in yeni Konstitusiyasının ümumxalq müsakirəsi dinlənildi və həmin layihə

bəyənildi. Həmin layihənin müzakirəsində 1 milyondan çox adam iştirak etmişdi.

Qurultay həmçinin ZSFSR-in ləğv edilməsi haqqında məsələni də müzakirə

etdi.

1937-ci il martın 14-də IX Sovetlər Qurultayı öz işini davam etdirərək

AZSSP-ni Yeni Konstitusiyanı qəbul etdi.

Çoxmillətli ölkədə sosial və iqtisadi dəyişikliklər prosesində milli məsələ

obyektiv olaraq öz əhəmiyyətini itirmişdi. Sosializm quruculuğunda milli amilin

268

təhrif olunması əhalisi müsəlman olan respublikakalarda xüsusilə aydın şəkildə

təzahür edirdi.

Azərbaycanda milli özündərkin hər cür təzahürü əksər hallarda millətçilik

damğası ilə kökündən kəsilir,onu az çox özündə əks etdirən elmi və ədəbi əsərlər

tənqid atəşinə tutulurdu.

Ölkədə avtoritar idarəçilik güclənir, rəhbər xadimlərin –Stalinin, Bağırovun

şəxsiyyəyinə pərəstiş daha da güclənir,idarəetmədə daha çox istifadə edilirdi.

Beləliklə vicdanlı komminstlərə,partiya və dövlət xadimlərinə,elm və ədəbiyyat

xadimlərinə qarşı geniş hücumlar başlandı. Ən yaxşı ziyalı nümayəndələrin

güllələnməsi,sürgün edilməsi ilə müşaiyət olunan represiyyalar başlandı.

1937-ci ilin mayında XII Bakı partiya konfransında M.C.Bağırov bir çox

qocaman partiya üzvlərinin ideyaca darmadağın edilməsi üçün çağırışı kütləvi

cəzaları həyata keçirmək üçün bir çağırış oldu.

Bağırov və onun əlaltıları Sumbatov–Topuridze, Markaryan,Yemelyanov,

Qriqoryan, Borşov kimi adamlar siyasi vəziyyətdən istifadə edərək Azərbaycanın

görkəmli oğullarını məhv etdilər.

Respublikanın görkəmli partiya və dövlət xadimləri R.Axundov, D.Bünyad-

zadə, M.D.Hüseynov, Ç.İldrım,Ə.H.Qarayev, H.Sultanov kimi şəxsiyyətlər

repressiya qurbanı oldular.

Repressiya elm və mədəniyyət xadimlərinə qarşı da yünəldilmişdi. 1937-ci ildə

H.Cavid, M.Müşfiq, Y.V.Çəmənzəminli, V.Xululu, Əhməd Cavad, T.Şahbazi

(Simurq), B.Çobanzadə və başqaları həbs edilərək ya güllələnmiş, ya da Sibirə və

uzaq Şərqə sürgün edilmişdilər.

Təkcə 1937-ci ildə Azərbaycanda “xalq düşməni” kimi 29 min nəfər

güllələnmiş və ya sürgün edilmişdi.

Ümumiyyətlə 1937-38-ci illərdə Azərbycanda 70 mindən çox insan –sadə

əməkçi, rəhbər, ziyalı represiyanın qurbanı olmuşdu.

Əslində bu Azərbaycan millətinin qatı düçmənləri tərəfindən etnik

düşmənçlik məqsədilə məhv edilməsi idi. Belə bir kədərli faktla sübut olunur ki,

269

Azərbaycandakı 51 rayondan 31-də daxili işlər idarəsinin baçında ermənilər

dururdular.

Beləliklə XX əsrin 30-cu ullərində milyonlarla adam Stalinin şəxsiyyətə

pərəstişinin qurbanı olmuşdur. Bunun isə ölkənin gələcək iqtisadi, siyasi, mədəni və

hərbi inkişafı üçün çox ağır nəticələri oldu.

270

XVII MÖVZU

Azərbaycan İkinci Dünya müharibəsi illərində (1939 – 1945-ci illər).

PLAN

1.Azərbaycan ikinci Dünya müharibəsi illərində

2.Azərbaycan vətəndaşları partizan, müqavimət və milli-azadlıq hərəkatlarında.

3.Xalq təsərrüfatı müharibə illərində.

ƏDƏBİYYAT

1.Azərbaycan tarixi.VII cilddə, VII cild.Bakı, 2003. səh II-297.

2.Siyasi tarix (müh.kursu), II hissə. Bakı, 1995. səh.44-51.

3.Siyasi tarix (dərs vəsaiti), II hissə. Bakı, 1998, səh.67-100

4.Mədətov Q. Azərbaycan Böyük Vətən müharibəsi illərində. Bakı,

1965. səh. 10-33.

5.Orucov Q.S. Azərbaycan Qafqaz döyüşlərində. Bakı, 1984. səh.7-17.

271

1941-ci il iyunun 22-də faşist Almaniyası SSRİ-yə xaincəsinə basqın etdi.

Almaniyanın qəsbkar siyasətində Azərbaycan, neft Bakısı xüsusi yer tuturdu. Hitler

SSRİ-də yaşayan türkdilli xalqları “müsəlman monqoloidləri” adlandıraraq “Mənim

mübarizəm” kitabında yazırdı ki, onlar ali irqin qullarına çevirilməlidirlər.

Almanlar Bakı neftini ələ keçirməyi Şərqin istilası üçün mühüm amil hesab

edirdilər. Faşist Almaniyası Sovetlər üzərində qələbədən sonra İran körfəzinə, Hind

okeanına, qədər əraziləri zəbt etmək niyyətində idi. Türk xalqları yaşayan ərazilərdə

Almaniyadan asılı oyuncaq “Böyük Türküstan” dövləti yaradılması planlaşdırılırdı.

Bu dövlətin ərazisinə Şimali və Cənubi Azərbaycanla bərabər, Orta Asiya, Qazaxıs-

tan, Başqırdıstan, Tatarıstan, Krım, Şimali Qafqaz, Qərbi Çİn və Əfqanıstanın daxil

olması nəzərdə tutulurdu.

Sovet xalqı “Hər şey cəbhə üçün, hər şey qələbə üçün” şüarı altında alman

faşizmi-nə qarşı mübarizəyə qalxdı.

Azərbaycan xalqı da son qələbəyə qədər bu müharibədə fəal iştirak etdi.

Azərbaycanlılar könüllü sürətdə ordu sıralarına, “Xalq qoşunu” dəstələrinə, “Qırıcı

batalyonlara” daxil olurdular. Müharibənin ilk günlərində 40 min nəfər o cümlədən

1000 nəfər qız könüllü olaraq cəbhəyə getmək üçün müraciət etdilər. Ümumiyyətlə,

1941-1945-ci illərdə Azərbaycandan orduya 700 minə qədər adam səfərbər olmuşdu.

Onlar arasında 11 mindən çox qadın var idi.

Azərbaycanda 1941-ci ilin avqustunda 402-ci, oktyabrda 223-cü,1942-ci il

mart-sentyabr aylarnda 416-cı (Taqanroq), avqust-sentyabr aylarnda 271-ci

diviziyalar təşkil olunmuşdu. 77-ci diviziya Krımın müdafiəsində iştirak etmişdi.

1941-ci ilin avqustuna qədər 186 mindən çox Xalq qoşunu dəstələrinə

yazılmışdı. 1941-ci ilin iyulundan 16 yaşdan 50 yaşına qədər olan kişilər ümumi

icbari hərbi təlimlərə cəlb olundular.

1941-ci ildə Azərbaycan rayonlarında təxribatçılara, cəsuslara və sərhədi

pozanlara qarşı mübarizə aparmaq məqsədilə Qırıcı batalyonlar yaradıldı. Bu

batalyonlara 12 min adam cəlb edilmişdi.

Azərbaycan oğul və qızları müharibə cəbhələrində böyük şücaətlər göstər-

mişlər. Müharibənin ilk günlərində əfsanəvi Brest qalası döyüşlərində Azərbaycandan

272

onlarla döyüşçü-həkim Qədirov, əsgərlər İ.Səfərov, İ Dadaşov, A. İmanov, Ə.Əliyev

və başqaları böyük mərdlik göstərmişlər.

Leninqrad səması müdafiəçilərdən biri leytenant Hüseynbala Əliyev böyük

igid-lik göstərmişdi. O, şəhər üzərində 4 döşmən təyyarəsini vurmuşdu iyulun 17 –də

döyüş tapşırığını yerinə yetirən Əliyev 3 Alman təyyarəsi ilə üz-üzə gəlmiş, onlardan

ikincini vurmuş, üçüncüyə tarana gedərək yaralandı. 80-dən şox yara alan H.Əliyev

təyyarəni yerə endirə bilmişdi.

Moskva uğrunda döyüşlərdə Azərbaycan qızları Z.Seyidməmmədova,

S.Quliyeva, O.Şahbazova və başqaları igidliklə vuruşmuşlar. Cərrah Aliyə Rüstəm-

bəyova onlarla yaralının həyatını xilas etmişdi.

1941-ci il dekabrın əvvəllərində Moskva uğrunda gedən döyüşlərdə İ.

Məmmədovun əfsanəvi igidliyi bütün ölkəyə yayıldı. O, təkbaşına 700-dən çox faşist

öldürmüşdü. Dekabrın 11-də ona “Sovet İttifaqı Qəhrəmanı” adı verildi və bu ad ilk

azərbaycanlı olaraq ona verilmişdi.

Stalinqrad döyüşlərində bir çox azərbaycanlı döyüşçülər mərdliklə

vuruşmuş-dular.Onlardan Mikayıl Qədirov, Ə.Rəcəbov, A.Axundov, B.Abbasov və

başqaları faşist qüvvələrinin darmadağın edilməsində böyük şucaət göstərmişdilər.

Stalinqrad ətrafında əks hücum zamanı 55-ci xüsusi tank alayının

komandiri Həzi Aslanov mahir sərkərdə istedadı nümayiş etdirdi.1942-ci ilin

noyabrında onun tank alayı hücuma keçərək düşmənin 4 tankını, 5 minamyot

batareyasını, 1 ağır topunu, 3 piyada rotasını və 700-dən çox faşist əsgərini və zabiti

əsir aldı. Sonrakı döyüşlərdə H.Aslanov düşmənin 45 tankını məhv etmişdi. 1942-ci

il dekabrın 31-də H.Aslanova “Sovet İttifaqı Qəhrəmanı ” adı verildi.

Ukraynanın azad edilməsi zamanı göstərdiyi igidliklərə görə 20 nəfər Azər-

baycan oğlu “Sovet İttifaqı Qəhrəmanı” adına layiq görülmüşdü.

Tuapse şəhəri yaxınlığında gedən döyüşlərdə Qafur Məmmədov böyük igid-

lik göstərərək səngərdən çıxaraq 13 faşist əsgərini öldürmüş, öz rota komandirini öz

həyatı bahasına xilas etmişdi. Gəray Əsədovun da qəhrəmanlığı bütün ölkəyə

yayılmışdı. Belə ki, o öz sinəsi ilə atəş açan plemyotun qarşısını alaraq sovet

273

əsgərinin hücumuna şərait yaratmışdı. Bütün bu igidliklər yüksək mükafatlandırılaraq

Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdülər.

Azərbaycan döyüşçüləri Krımın Belarusiyanın Pribaltikanın azad

edilməsində çox böyük rəşadət göstərmişdilər. Həzi Aslanovun tank briqadası

Pribaltikanın azad edilməsində çox böyük şücaət göstərmiş və Ali Baş

Komandanlığın 8 dəfə təşəkkürünə layiq görülmüşdü. Göstərdiyi igidliyə görə

H.Aslanov ikinci dəfə Qəhrəman adına layiq görülməsinə təqdimat verilmişdi. Təəsüf

ki, 1945-ci il yanvarın 24-də General H.Aslanov döyüşlərdə qəhrəmancasına həlak

oldu. Layiq görüldüyü təltif ona ölümündən sonra 1991-ci il iyunun 21 –də verildi.

Pribaltikanı döyüşlərində 77-ci atıcı divizya xüsusilə fərqlənmişdir. Debele

rayonunda iki həftəlik döyüşlərdə bu divizya düşmənin 178 tank özüyeriyən topunu 2

alayını sıradan çıxarmışdı.

416-cı Taqanroq divizyası 1944-cü ilin avqustunda Moldovanın azad

edilməsində fərqlənmişdi. Bu divizya sonralar avropa ölkələrinin faşizmdən azad

olunmasında fəal iştirak etmişdir.

1942-ci il dekabrın 11-də 416-cı Azərbaycan diviziyası 414-cü gürcü atıcı

diviziyası ilə əlaqədə İşçersk və Naursk stanitsalarını azad etmişlər. l943-cü ilin

yanvarında 416-cı diviziyanın Qrafskoye stanitsasını düşməndən azad etmək uğrunda

hücumunda zabit Əhmədovun topçuları 17 faşist tankını, 70 atəş nöqtəsini, yüzlərlə

əsgər və zabitini sıradan çıxarmışdı. 1943-cü ilin yanvar və fevral aylarında 416-cı

diviziyanın əsgərləri şərəfli döyüş yolu keçdilər, onlarca yaşayış məntəqəsini

düşməndən təmizlədilər. Döyüş xidmətlərinə görə diviziyanın 300 döyüşçüsü yüksək

dövlət təltiflərinə layiq görüldü. 223-cü Azərbaycan atıcı diviziyası 1943-cü ilin

yanvarında Mozdok, Proxladnı, Georgiyevsk şəhərlərinin azad olunmasında fəal

iştirak etmişdi. 223-cü diviziya Petropavlovsk yaşayış məntəqəsində alman

diviziyasını darmadağın edərək 275 faşisti əsir götürmüş, külli miqdarda hərbi

texnika və sursat ələ keçirmişdi. 1943-cü ilin sentyabr-dekabr aylarında diviziya 400

km döyüş yolu keçmiş, onun 380 əsgər və zabiti SSRİ orden və medalları ilə təltif

olunmuşdu. 223-cü diviziya Mineralnıye Vodının azad olunmasında bilavasitə iştirak

etmiş, diviziyanın döyüşçüləri üç ay ərzində 50 yaşayış məntəqəsini və bir neçə

274

şəhəri alman-faşist işğalçılarından təmizləmişdi. Şimali Qafqazın faşistlərdən azad

olunması uğrundakı döyüşlərdə 223-cü diviziyanın 1041-ci alayı xüsusilə fərqlənmiş,

hərbi uğurlarına görə Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin "Keçici Qırmızı

Bayrağı" ilə təltif olunmuşdu.45 Şimali Qafqazdakı 44-cü ordunun hücum

əməliyyatlarında 402-ci Azərbaycan diviziyası da fəal iştirak etmişdi. 1942-ci il

noyabrın 3-dən dekabrın 11-dək diviziya ona qədər yaşayış məntəqəsini azad etmişdi.

Bu döyüşlərdə diviziyanın döyüşçüləri düşmənin 108 tank və zirehli maşınını sıradan

çıxarmışdı.

1943-cü ilin fevralında Vasilçenko ətrafında baş vermiş döyüşlərdə 77-ci atıcı

diviziyanın əsgərləri yüksək döyüş şücaəti göstərmişdilər. Diviziyanın alayları 7

yaşayış məntəqəsini düşməndən azad etmiş, 600-ə yaxın əsgər və zabit döyüş

şücaətinə görə orden və medallarla təltif olunmuşdu. 1943-cü ilin noyabrında 42

Dnepr çayının sol sahilində gedən döyüşlərdə 77-ci Azərbaycan diviziyası faşistlərin

50-yə yaxın tank və digər texnikasını məhv edərək 250 düşməni əsir götürmüşdü.

Azərbaycan oğul və qızları partizan və antifaşist müqavimət hərəkatında da

fəal iştirak etmişdirlər.

Müharibənin ilk aylarında uğursuzluqlar nəticəsində əsir düşmüş sovet

əsgərləri əsirlikdən qaçaraq yerli partizanlara qoşularaq mübarizəni davam

etdirirdilər.

Müharibə dövründə partizan hərəkatının ən geniş vüsət aldığı yer

Belorusiya idi. Burada çoxlu sayda azərbaycanlı digər xalqlarla çiyin-çiyinə faşizmə

qarşı vuruşurdular. Brest vilayətindəki partizan hərəkatında Q.Abbasov,

M.Abdullayev, M.Əliyev, İ.İsmayılov və başqaları partizan hərəkatının fəalları idilər.

M.Əliyev bir pota komandiri kimi düşmənin 50 qatarını qəzaya uğratmış, 1000-dən

çox əsgərini məhv etmişdi.

Böyük vətən müharibəsi illərində Ukrayna ərazisində fəaliyyət göstərən bü-

tün partizan dəstələrində azərbaycanlı döyüşçülər iştirak etmişdilər. Onlardan Aslan

Əliyev, Müslüm Bağırov, Babaş Dadaşov bir sıra çətin məsul tapşırıqları uğurla

yerinə yetirmişlər.

275

Ukraynada xalq intiqamçıları sırasında azərbaycanlı qadınlar da kişilərlə

bərabər cəsarətlə vuruşurdular. Hərbi həkim Sara İbrahimova, təxribatçı Alfa Şirazi,

Fəridə Nə-srullayeva, Lidiya Drozdova partizan dəstələrinin fəal üzvləri idilər.

1943-44-cü illərdə Krımda vuruşan partizan dəstələrindən biri də tərkibinin

90%-dən çoxu azərbaycanlı olan Azərbaycan partizan dəstəsi idi. Bu dəstə 7 ay ərzin-

də faşistlərə qarşı mübarizədə onlara böyük ziyan vurmuşdular.

1942-ci ilin sentyabrında Krasnodon şəhərinin gəncləri “Gənc Qvardiya” adlı

gizli komsomol təşkilatı yaratmışdılar. Bu təşkilatın ən fəal üzvlərindən biri Əli

Dadaşov idi. O, digər təşkilatı üzvləri ilə birlikdə şəhərin ən yüksək binalarından

birinin üzərinə al bayraq sancmışdılar. Onlar haqqında müharibədən sonra məşhur

sovet yazıçısı Fadeev “Gənc qvardiya ” adlı əsər də yazmışdı.

Kalinin vilayətində fəaliyyət göstərən Liza Çaykika adına partizan briqada-

sının qərərgah rəisi İsmayıl Əliyevin qəhrəmanlığı dillərdə əzbər olmuşdu.

Azərbaycanlı partizanlardan İ.Alxasov, İ. Dadaşov, Q.Şabanov Litva,

Latviya və Estoniyanı partizan hərəkatının ən fəal üzvlərindən olmuşdular.

Azərbaycandan olan hərbi əisrlər Almaniya, Polşa, İtaliya, Fransa və digər

ölkələrin ərazilərində yerləşən hərbi düşərgələrdə düşmənə qarşı müxtəlif mübarizə

üsullarından istifadə etmişlər. Onlar gizli təşkilatlar yaradır, faşistlərə işləyən müx-

təlif hərbi obyektlərdə təxribat işləri aparır və əsirlərin qaçıb antifaşist müqavimət

hərəkatına qoşulmasına şərait yaradırdılar.

Hərbi əsirlərin saxlandığı ən böyük əsir düşərgələrindən biri Polşanın

Yedlina şəhərində idi. Burada H.Qiyasbəyov, M.Məmmədov, X.Hacıyev,

Ə.Süleymanov və başqalarının rəhbərlik etdiyi gizli təşkilat yaradılmışdı.

Polşada fəaliyyət göstərən “Avanqard” partizan dəstəsinin tərkibində 12

azərbaycanlı partizan fəaliyyət göstərirdi. Onlar alman generalının əsir alınmasında

fəal iştirak etmişdilər.

Çexoslovokiya ərazisində fəaliyyət göstərən müxtəlif partizan dəstələrinin

tər-kibində 500 nəfərə qədər azərbaycan döyüşçüsü vuruşurdu.

Hələ müharibənin əvvəlindən faşist komandanlığı hərbi əsirlərdən öz

məqsədləri üçün istifadə etməyə çalışırdı. 1941-ci ilin dekabrında Hitler əsirlərdən

276

xüsusi hərbi hissələr yaradılması haqqında əmir verdi. Bu məqsədlə vətənlərində

xaricdə, mühacirətdə yaşamaqda məcbur olan Azərbaycanın nüfuzlu şəxsləri, o

cümlədən M.Ə.Rəsulzadə Berlinə dəvət olunmuşdu. Azərbaycanlı siyasi mühacirlərin

məqsədi Almaniyaya qalib gələrsə onun Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi

tanımasına, habelə hərbi əsirlərin ölümündən xilas edilməsinə nail olmaq idi.1943-cu

ilin yazında Berlində “Milli Azərbaycan Komitəsi” yaradıldı. Lakin Hitler

Azərbaycanın müstəqilliyi şərtini irəli sürən bu komitəni tanımadı. M.Ə.Rəsulzadə

ölkəni tərk edir. Lakin azərbaycanlı əsirlərin bir hissəsi ölümdən xilas olundu və

əsirlərdən ibarət hərbi hissədə birləşdirildi.

Qafqaz müsəlmanlarının hərbi hissəsində azərbaycanlılardan ibarət “Boz

qurd”, “Aslan ”, “Vətən”, “Dönməz” və s.bölmələr var idi.

Azərbaycanlıların hərbi əsir düşərgələrində və hərbi hissələrində gizli

antifaşist təşkilatları yaradır, mübarizəni davam etdirirdilər. Hələ Almaniyanın

“Ştrans” düşərgəsində saxlanılarkən Mehdi Hüseynzadə, Rza Ağazadə, Cavad

Həkimli, Mirdamət Seyidov və başqalarının rəhbərliyi altında antifaşist təşkilatı

yaradılmışdı.

1943-cü ildən başlayaraq Almaniyadakı hərbi əsirlərdən düzəldilmiş hərbi

hissələr İtaliya, Yuqaslaviya sərhədlərinə gətirildilər. Hərbi əsirlər qaçaraq

Yuqoslaviya partizanlarına qoşulurdular.

1944-cü ilin əvvəllərində Yuqaslaviya Xalq Azadlıq Ordusunun

qərərgahında xüsusi kəşfiyatçılar qurupu yaradıldı. Onun tərkibində

azərbaycanlılardan M.Seyidov, T.Əliyev, Ə.Məmmədov da daxil oldular. Kəşfiyyat

qurupunun başçısı M.Hüseynzadə idi. O, “Mixaylo” ləqəbi ilə əfsanəvi qəhrəman-

lıqlar göstərərək bütün Adriatik dənizi sahillərinin əhalisinin böyük rəğbətini qazan-

mışdı.

Alman faşistləri Hitlerin ad gününü qeyd edən zaman Mixaylo hərbi təyyarə

meydanına daxil olaraq 3 təyyarəni, benzin ambarını partladaraq, çoxlu sayda faşisti

məhv etmişdi. Onun partlatdığı kinoteatır, yeməkxana və kazarma binaların-da

minlərlə faşist məhv edilmişdi.

277

1944-cü il noyabrın 2-də əməliyyatdan qayıdan da Vitovle kəndi

yaxınlığında almanların keçirdiyi əməliyyat zamanı qəhrəmancasına həlak olmuş-

du.O, 1957-ci ildə “Sovet İttifaqı Qəhrəmanı” adına layiq görüldü.1944-cü ildə

azərbaycanlı döyüşçülər kütləvi surətdə qaçaraq İtaliya partizanlarına qoşulurdular.

Faşist diktatoru Mussolinun həbs edilməsində Vilayət Hüseynovunda rolu olmuşdur.

Ümumiyyətlə, Şimali İtaliyada müqavimət hərəkatında 300-dən çox azərbaycanlı

partizan vuruşmuşdu.

Fransa müqavimət hərəkatında da azərbaycanlılar böyük şücaət göstərmiş-

lər. Bunlardan Ə.Cəbrayılov, X.Hacıyev, D.Abdullayev, H.Abdullayev və başqaları

cəsur partizan kimi tanınmış, fransız hərbi orden və medalları ilə təltif olunmuşdular.

Bunlardan Əhməddiyyə Cəbrayılov, “Armed Mişel” adı ilə bu ölkənin azadlıq hərə-

katında fəal iştirak etmiş, şəxsi igidliyə görə paradda generaldan irəli getmək kimi

şərəfli hüquq verən yüksək mükafatla, hərbi medalla təltif olunmuşdu. O, eyni za-

manda Fransanın vətəndaşı fəxri adına layiq görülmüşdü.

Azərbaycanlı hərbi əsirlər Berlində yaradılmış antifaşist təşkilatının işində

yaxından iştirak etmişdilər. Onlardan M.Seyidov, Ə.Əlimərdanov faşistlərin

Buhenvold, Mauthauzen, Daxay, Zaksenhauzen ölüm düşərgələrində fəal iş

aparmışdılar.

Göründüyü kimi Böyük Vətən Müharibəsində digər xalqlarla yanaşı azər-

baycanlılar da böyük hünər göstərmişdilər. Onlar həm döyüş cəbhələrində, həm ölkə

daxilində davam edən partizan hərəkatlarında, həm də xaricdə antuifaşist müqavimət

hərəkatında fəal iştirak etmişdilər. 416-cı Taqanroq diviziyası Berlinə qədər şərəfli

döyüş yolu keçmişdi. Müharibə cəbhələrində 700-mindən çox azərbaycanlı iştirak

etmiş, onlardan 300 min nəfəri qəhrəmanlıqla həlak olmuşdular.

Böyük Vətən Müharibəsində H.Aslanov, S.Qəniyev, M.Əbilov,

M.Hüseynov, A.Vəzirov kimi bacarıqlı sərkərdə və komandirlər qələbəyə böyük

töhfələr vermişdilər.

Hərbi rəşadətə görə Azərbaycandan olan 120 nəfərdən çox döyüşçü Sovet

İttifaqı qəhrəmanı adına layiq görülmüşdü. 30 nəfər azərbaycanlı döyüşçü Şöhrət

278

Ordeninin hər üç dərəcəsi ilə, 170 mindən artıq əsgər və zabit ölkənin müxtəlif orden

və medalları ilə təltif olunmuşdular.

Azərbaycan xalqı İkinci Dünya müharibəsində ölkənin qalib çıxmasında öz

layiqli töhfəsini vermiş, adı XX əsrdə faşizmə qarşı mübarizə səlnaməsinə qızıl

hərflərlə yazılmışdır.

Müharibə illərində “arxa cəbhə” adı atında Azərbaycanın sosial-iqtisadi, siyasi

və mədəni həyatı müharibənin tələblərinə uyğun şəkildə quruldu.

Fəhlə və qulluqçuların iş günü rəsmi olaraq 11-12 saata qaldırlırdı. İşçilər çox

zaman 18-20 saat işləyirdilər. Məzuniyyətlər ləğv olundu,işdən yayınanlara və ya

gecikənlərə cinayət maddəsi müəyyən edildi. Ciddi əmək intizamı rejimi yaradıldı.

Ərzaq və sıənaye mallarının satışı üzrə kartoçka (talon) sistemi tətbiq olundu.

Döyüşkən cəbhəyə səfərlər olunmuş işçilərin yerinə qadınlar və üniyütmələr cəlb

olundular.1941-ci ilin yayında neft sənayesinə 13 min yeni işçi götürüldü.İxtisaslı

fəhələ kadrlarının hazırlanması işi genişləndirirdi.Az müddətdə 40 min çox ixtisaslı

fəhlə hazırlandı. Bakı döyüşkən ordunun cəbhəxanalarından birinə çevrilmişdi.

Burada “Katyuşa” raketi, “Şnakin”pulemyotu, “YAK-3” qırıcı təyyarələri yığılaraq

düzəldilirdi. Ümumiyyətlə, Bakıda -130 növ silah və hərbi sursat istehsal olunurdu.

Neft maşınqayırma zavodlarının çoxu hərbi sursat istehsal edən müəssisələrə

çevrilmişdilər. Leytenant Şmidt adına zavodda minamyot, pulemyot və tank hissələri

hazırlandı.

Gənəcə şəhərində 12 sənaye müəssisəsi müharibənin tələblərinə uyğun

olaraq, yenidən qurulduqdan sonra 26 adda hərbi məhsul istehsal edirdi.

Neft sənayeçiləri cəbhəni neft məhsulları ilə təmin etmək üçün gecə-gündüz

çalışırdılar. Onlar 1941-ci ildə 23,5 min ton neft və 26 min kub metrə yaxın qaz

istehsal etmişdilər. Məhz neftçilərin fədakar əməyi sayəsində Azərbaycan 1941-1945-

ci illərdə ölkəyə 75 milyon ton nefti vermişdi. Bu da SSRİ-də hasil lunan neftin 82,5

faizini təşkil edirdi.

Azərbaycanın digər sənaye sahələri də öz işçilərini müharibənin tələblərinə

uyğun qurmuşdular. Yüngül sənaye müəsssisələri 1942-ci ildə cəbhə ehtiyacları üçün

30-a qədər məhsul növü istehsal etmişidlər.

279

Bakıda əsgərlər üçün keçə ayyaqıbı, paltar, kimyəvi silahlar əleyhinə

geyim,hərbi xəstəxanalar üçün mebel, yanğın əleyhinə alətlər vəs. ləvazimatlar

istehsal edilirdi.

Respublikanın kənd əməkçiləri də müharibə tələblərinə uyğun olaraq işləməyə

başlamışdılar. 1941-ci ilin yay və payızında kolxoz sahələrində işləmək üçün beş

mindən çox mexanizator qadın cəlb olunmuşdu. Respublikada kənd təsərüffatı üçün

gənc mütəxəsis kadrlar hazırlayan 17 məktəb fəaliyyət göstərirdi.Mexanizatorların 70

faizini yeniyetmələr təşkil edirdi.

Kənd təsərrüfatına ixtisaslı kadrlar hazırlamaq üçün 17 məktəb fəaliyyət

göstərirdi. Respublikada 1941-1942-ci illərdə hazırlanmış 10 min mexanizatorun

yarıdan çoxunu qadınlar təşkil edirdi. 1944-cü il ərəfəsində traktorçuların 61,7,

kombaynçı köməkçilərinin 52,2 faizi, təmir işçilərinin 3,33 faizi və sürücülərin 25,4

faizi qadınlar idi. Respublikanın MTS, kolxoz və sovxozlarında yeniyetmələrdən

ibarət 157 yüksək məhsul briqada və manqası yaranmışdı. Kənd təsərrüfatı

mexanizatorlarının 70 faizi yeniyetmələr idi. 1943- 18 cü ildən respublika əkin

sahələrində azərbaycanlılarla birgə Ukrayna və Şimali Qafqazdan köçürülmüş

əkinçilər də çalışırdılar. Kənd təsərrüfatı üzrə çöl işlərinə qulluqçular, məktəblilər,

texnikumların və ali məktəblərin tələbələri cəlb olunurdular. Bir çox rayonlarda

kolxozlar daxili torpaq və toxum ehtiyatları hesabına əkin sahələrini 10-15 faiz

genişləndirdi. Kolxoz və sovxozlarda "Cəbhəyə və ölkəyə daha çox çörək, ət və

sənaye üçün xammal verək!" şüarı altında staxanovçular və kənd təsərrüfatı

qabaqcılları hərəkatı geniş vüsət aldı. 1941-ci il dekabrın 1-nə Azərbaycan

kolxozçuları Müdafiə Fonduna 2850 baş iribuynuzlu və 23120 baş xırdabuynuzlu

heyvan, 1079 baş donuz, 10640 sentner taxıl, 36140 litr süd, 20439 kiloqram yağ,

130 ton kartof, 194 ton göyərti, 62200 ədəd yumurta və digər məhsullar verdilər.

1942-ci ildə "Yüksək məhsul - cəbhəyə köməyin əsasıdır" çağırışı ilə çalışan

əməkçilər kənd təsərrüfatı məhsulları tədarükündə mühüm nailiyyətlər əldə etdilər.

Əkin sahəsi 1941-ci ilə nisbətən 15 min hektar artdı. 1095,8 min hektar əkin

sahəsinin 852 min hektarı taxıl əkininə ayrıldı.76 1942-ci ildə Azərbaycan kolxoz və

sovxozları dövlətə 1941-ci ildən 2583934 pud artıq taxıl, 282962 pud ət, 210012 pud

280

göyərti, 40965 pud yun, habelə kolxozlar 1943-cü ilin planları hesabına 440060 pud

ot, 8211 pud yağ, 8 pud pendir, 29699 pud yun, 59755 pud ot və s. təhvil verdi. 1943-

cü ildə Azərbaycanın sənaye müəssisələri kənd təsərrüfatı üçün texnika və avadanlıq

istehsalını artırdı. DMK-nın qərarı ilə Ukraynadan və Şimali Qafqazdan kənd

təsərrüfatı maşınları zavodlarının köçürülməsi hesabına hələ 1942-ci ildə Gəncədə

kənd təsərrüfatı maşınlarını təmir və onlar üçün ehtiyat hissələri istehsal edən zavod

yaradılmışdı. Bakının maşınqayırma zavodları MTSlər üzərində hamiliyi

genişləndirdilər. Təkcə 1943-cü ilin birinci yarısında Bakıdan kəndlərdə işləməyə

200-dən artıq ixtisaslı fəhlə göndərildi.79 Kənd təsərrüfatı maşınlarını təmir etməkdə

böyük uğurlar qazanmış Kalinin adına zavodun kollektivi 1943-cü ildə Ümumittifaq

sosializm yarışında birinci yeri tutdu və ona ÜİHİMŞ-nin və SSRİ Əkinçilik Xalq

Komissarlığının Keçici bayrağı və pul mükafatı verildi. 1943-cü ildə Azərbaycanın

kənd zəhmətkeşləri dövlətə plandan əlavə 1 milyon pud taxıl, 21,5 min pud ət, 48 min

pud tərəvəz, 2,2 min pud yun verdilər. Heyvandarlığın inkişaf planı iribuynuzlu

heyvanlar üzrə 106,3 faiz, qoyun və keçilər üzrə 124 faiz, donuzlar üzrə 118 faiz

yerinə yetirildi. 1943-cü ildə Azərbaycan kolxozçularının qəhrəman əməyi hökumət

tərəfindən yüksək qiymətləndirildi, kənd təsərrüfatında çalışan 485 nəfər SSRİ-nin

orden və medalları ilə təltif olundu. Respublika kəndliləri 1944-cü ildə mühüm

uğurlar qazandılar. Müharibənin çətinliklərinə baxmayaraq, maldarlığın inkişafı

dayanmadı, kolxoz sürüləri 1940-cı ilə nisbətən bir milyon baş çoxaldı, heyvandarlıq

19 məhsulları istehsalı artdı. Müharibə illərində heyvandarlığın inkişafında qazandığı

müvəffəqiyyətlərə görə Azərbaycan SSR dörd dəfə Dövlət Müdafiə Komitəsinin

Qırmızı bayrağını almış, 45 min zəhmətkeş orden və medallarla təltif edilmişdi.

Müharibə illərində taxıl əkin sahələri 240 min hektara qədər artmışdı. Müharibə

illərində nəqliyyatın işi yenidən qurulmuşdu. 1941-1945-ci illərdə Cənubi Qafqaz

dəmir yolunun Bakı şöbəsi dəmir yolçularının fədəkar əməyi sayəsində cəbhəyə və

xalq təsərrüfatının ehtiyacları üçün 1 milyon 600 min vaqon və 500 min sistern neft

məhsulları göndərilmişdi.

281

Xəzər dənizçiləri neft daşıyan gəmilərlə Mahacqaladan Həştərxana və

Krasnovodska 329 min ton neft məhsulları, o cümlədən 135 min yon benzin

daşımışdılar.

Azərbaycan dəmiryolçuları müharibə illərində “LEND-LİZ” yolu ilə ABŞ və

Böyük Britaniyadan, İran körfəzindən və İran ərazisindən SSRİ-yə daşınan hərbi

sursat,sənaye və ərzaq mallarının təyinat yerlərinə çatdırılmasında fədəkarlıq

göstərmişlər.

Azərbaycan ziyalıları da müharibədə qələbəyə öz töhvələrini vermişdi-lər.

Azərbaycan alimləri izrehli texnikaya qarşı top gülləsi, özüidarə olunan bombalar,

tanka qarşı elektrik minaları, çoxpiləli minalar və s.hazırlamışdılar.

Y.Məmmədəliyevin rəbərliyi altında br qrup kimyaçı alim yüksək oktanlı

aviasiya yanacağı əldə etmişdi. Onun rəhbərliyi altında yeni zavod işə salınmışdı.

Ümumə Y.Məmmədəliyevin rəhbərliyi altında kimyaçı alimlər müharibə illərində 38

növ sürtki yağı, 9 adda yüksək oktanlı təyyarə benzini və 8 növ dizel yağı istehsalını

təşkil etmişdilər.

Bakının elmi labaratoriyalarında tank əleyhinə yandırıcı və partlayıcı maddələr

istehsal olunurdu. Bu maddələrin alnmasında akademik Əli Quliyevin misilsiz

xidmətləri olmuşdur.Hətta o, kəşf etdiyi partlayıcı maddəni sınaqdan keçirərkən baş

vermiş partlayış nəticəsində qolunun birini itirmişdir.

Geoloq alimləri tərəfindən bu dövrdə 6 neft yatağı kəşf olunmuşdu.Mirəli

Qaşqyın və Şamil Əzizbəyovun rəhbərliyi ilə odadavamlı gil, fosvorit vəs. yataqlar

kəşf edilmişdi. "Azneft" geoloqları tərəfindən aparılmış kəşfiyyat işləri sayəsində

daha 850 yüksək debitli neft mənbəyi müəyyənləşdirilmiş, 6 neft yatağı - "Qala",

"Bulla-dəniz", "Buzovna", "Maştağa", "Naftalan", "Əmirxanlı" neft yataqları kəşf

olunmuş, onlardan dördünün işlənməsinə başlanmışdı. "Qobustan" neft rayonunda

"Duvannı" qaz yatağı aşkar edilmişdi. Utalgi yatağında yeni neft və qaz ehtiyatları

müəyyən olunmuşdu. Stratiqrafik yataqların aşkar olunması Azərbaycan geologiya

elminin böyük uğuru idi. Şərqi Abşeronda, Qala stansiyası sahəsində "Qala lay

dəstəsi" adlanan yeni zəngin neft yatağı kəşf edilmişdi. "Suraxanı" və "Qaraçuxur"

yataqlarında da belə laylar aşkar olunmuşdu. Kürətrafı ovalıqdakı "Pirsaat", "Xıdırlı",

282

"Bəndovan", "Babazənən", "Xıllı", "Neftçala" və digər strukturlarda neft yataqlarının

yaranması üçün əlverişli olan dördqırışlı geoloji sistem kəşf edilmişdi. Geoloqların

təklifi ilə sement, həmçinin xüsusi istiburaxmayan materiallar istehsalında vulkan

külü işlənilməyə başlanmış, kəşf edilmiş mineral rəngləyicilərdən hərbi və yerli

sənayedə geniş istifadə olunmuşdu.

Azərbaycanın səhiyyə orqanları müharibənin ilk günlərindən öz işlərini hərbin

tələbləri əsasında qurmağa, səfərbərlik planı üzrə işləməyə başladılar. İlk növbədə

hospitallara, onların avadanlıqla təmin olunmasına, evlərdə, ictimai yerlərdə, dəmir

yol stansiyalarında, dəniz vağzallarında sanitar qaydalarına riayət edilməsinə, sanitar-

buraxıcı məntəqələrin təşkilinə xüsusi diqqət yetirildi. Hospitallar və hərbi hissələr

üçün yeni tibb kadrları hazırlandı.

1942-ci ilin yanvarında tibb elmləri doktoru, professor Əziz Əliyevin sədrliyi ilə

Yaralı Döyüşçülərə və Xəstələrə Kömək Komitəsi yaradıldı

Tibb sahəsində akademik M.Topçubaşov cərrahiyyə böyük yeniliklər

gətirmişdi. Məhz onun şəfalı əlləri hesabına minlərlə əsgər və zabit yenidən döyüş

cəbhələrinə qayıtmışdılar.

Yaralıların müalicə edilib ordu sıralarına qayıtmasında respublikamızda sayı

gündən-günə artan donorların böyük xidməti olmuşdu. Qafqaz uğrunda döyüşlər

zamanı instituta çevrilmiş respublika Qanköçürmə Stansiyasının kollektivi yaralı

əsgər və zabitlərin müalicəsində böyük rol oynamış, yaxşı işinə görə dəfələrlə DMK-

nın, Zaqafqaziya və Şimali Qafqaz cəbhələri komandanlığının təşəkkürünü almışdı

Müharibə illərində məktəbləri pedaqoji kadrlarla təmin etmək üçün 1941-ci

ildə Qazaxda, Qubada, Naxçıvanda, Xankənddə, Ağdamda ikilik müəllimlər

institutları, Cəlilabad və Laçında pedoqoji məktəblər açılmışdı.

Müharibə illərində yaradıcı ziyalılar-yazıçılar, şairlər, bəstəkarlar, rəssamlar

qələbə naminə əllərindən gələni etmişdilər. Onlar öz əsərlərində insanlarda Vətənə

məhəbbət, düşmənə nifrət hissləri aşılayır, faşizm üzərində qələbəyə inam

yaradırdılar. Bundan başqa onlar vaxtaşırı döyüş cəbhələrinə gedir, əsgərlər və

zabitlər qarşısında çıxışlar edərək onların qələbə əzmini qüvvətləndirirdilər.Bu

sahədə şair və yazıçılardan S.Vurğun,S.Rüstəm, M.Rahim, R.Rza, Ə.Vəliyev və

283

başqalarının unuduımaz xidmətləri olmuşdur. Azərbaycan ruhaniləri də xalqın

düşmən qarşı mübarizyə səfərbər edlməsndə fəal iştirak etmişdilər.

Müharibədə qələbənin başlıca rəhnini xalqın ordu ilə birgə olması, ön cəbhə ilə

arxa cəbhə arasında əlaqənin möhkəmliyi təşkil edirdi. Arxa cəbhə daim ön cəbhə

üçün möhkəm dayaq olmuşdu. Əhali iqtisadiyyatı inkişaf etdirməklə yanaşı, cəbhəyə

təmənnasız köməyini əsirgəməmişdi. Müharibə illərində Azərbaycanın fəhlə və

kəndliləri, ziylıları müdafiə fonduna şəxsi əmlaklarından 15,5 kq qızıl, 952,5 kq

gümüş, 295 milon manat pul, 15 milyon manatlıq qızıl istirqaz vermişdilər.

1941-42-ci illərdə ölkədə vətəndaşların şəxsi qənaətləri hesabına tank dəstələri

və hava eskadronları yaratmaq hərəkatı geniş vüsət aldı. Azərbaycanda bir çox

alimlər, ədəbiyyat və incəsənət xadimləri, təsərrüfat rəhbərləri, istehsalat qabaqcılları

tank kolonnaları və hava eskadronları fonduna şəxsi qənaətləri hesabına vəsait

verirdilər. SSRİ xalq artisti Üzeyir Hacıbəyov Dövlət Müdafiə Komitəsinə

ünvanlanmış məktubunda yazırdı: "Mən Azərbaycan incəsənəti" tank kolonunun

yaranması üçün 25 min manat verdim, qoy bizim vəsaitimizlə yaradılmış tank kolonu

minlərlə sovet zirehli maşını ilə birlikdə düşmənin bel sütununu sındırsın, ona

ölümcül zərbə endirsin". "Azərbaycan kolxozçusu" tank kolonnasının hazırlanması

üçün kolxozçular vəsait yığımına başlamış və öz qənaətlərindən dövlət bankına

81020 min manat keçirmişdilər. Respublika kolxozçu kəndliləri "Azorbaycan

kolxozçusu" təyyarələr eskadronu yaratmaq üçün əlavə 70784 min manat yığmışdılar.

Kənd əhalisi şəxsi təsərrüfatlarından qızıl ordu fonduna 18 min baş iribuynuzlu

heyvan, 152 min pud taxıl, 170 min pud digər kənd təsərrüfatı məhsulu vermişdilər.

1942-ci ildə respublika zəhmətkeşləri cəbhəyə iki min bağlama və 146 vaqon

ərzaq göndərmişdilər. 1941-1993-cü ilərdə hərbi döyüşçülərə 1601 min isti geyim,

sırıqlı, gödəkcə, keçə çəkmə, corab, əlcək, qulaqlı papaq və s.göndərilmişdi.

Müharibə dövründə, xüsusən 1941-1942-ci illərdə Azərbaycanda

vətəndaşların şəxsi qənaətləri hesabına tank dəstələri və hava eskadronları yaratmaq

hərəkatı geniş vüsət almışdı.

284

Alimlər, ədəbiyyat və incəsənət xadimləri, istehsalat qabaqcılları tank

kolonları və hava eskadronları fonduna öz şəxsi qənaətləri hesabına 215 milyon rubl

vəsait vermşdilər.

Respublikanın kənd əhalisi şəxsi təsərrüfatından Qırmızı Ordu fonduna 18

min baş iribuynuzlu heyvan, 152 min pud taxıl, 170 min digər kənd təsərrüfatı

məhsulları vermişdilər.

Beləlklə,Azərbaycanın arxa cəbhəsi də İkinci Dünya müharbəsində SSRİ-

nin faşizm üzərində qələbə çalmasında çox müüm rol oynayan Bakı öz layiqli

qiymətin almamışdı. O,əslində qhrəman şəhər olsa da, ancaq Lenin Ordeni ilə təltif

edilmişdi.

285

XVIII Mövzu

II Dünya müharibəsindən sonra Azərbaycandasosial-iqtisadi və siyasi vəziyyət

PLAN

1. Müharibədən sonra Azərbaycanda sosial–iqtisadi və siyasi vəziyyət.

2. Azərbaycan–Ermənistan münasibətləri. Azərbaycanlıların Ermənistandan

kütləvi surətdə deportasiyası.

3. Müharibədən sonra Cənubi Azərbaycanda demokratik və milli-azadlıq

hərəkatı.

ƏDƏBIYYAT

1. Azərbaycan tarixi .VII cilddə, VII cild, Bakı,2003,səh.200-297

2. Məmmədov İ. Məmmədov C.Azərbaycan tarixi .Bakı, 2009. səh.176-200.

3. Mustafazadə T.Umumi tarix, IV cild. Bakı,1997.

4. Siyasi tarix (dərs vəsaiti) II hissə. Bakı,1998 səh. 86-100

5. Əliyev H.Ə.Müstəqilliyimiz əbədidir. I,II,cildlər. Bakı, 1997.

6. Əliyev H.Ə. “1948-1953-cü-illərdə azərbaycanlıların Ermənistandan kütləvi

surətdə deportasiyası haqqında” 18 dekabr, 1997-ci il fərmanı

“Azərbaycan”qəzeti, 19 dekabr 1997-ci il .

7. Rəhimli Ə. Güney Azərbaycanda milli demokratik hərəkat (1941-1946), Bakı,

2003.

8. Didərginlər. Bakı,1990.

286

Müharibə Azərbaycanın da sosial-iqtisadi durumuna güclü zərər vurmuşdu.

Sənaye məhsulu 1945-ci ildə 1940-cı ilə nisbətən 22 faiz, neft istehsalı təqribən

yarıbayarı azalmışdı. Kənd təsərrüfatındada ciddi geriləmə baş vermişdi. Pambıq

istehsalı 1940-cı ilə nisbətən təqribən 3 dəfə, xam ipək istehsalı 2 dəfə azalmışdı.

Əhalinin sayı 1940-cı ildəkindən (3304,1min) 17,65 faiz fəhlə və qulluqçuların sayı

60 mindən çox azalmışdı.

Müharibədən sonra Azərbaycanda təsərrüfatın bərpa və inkişaf etdirilməsinə

başlandı. Tezliklə təsərrüfatın bütün sahələri dinc quruculuq müstəvisinə keçiril- məli

və sonra inkişaf etdirilməli idi. Bu vəzifələr 1946-1950-ci illəri əhatə edən dördüncü

beşillik planda öz əksini tapmışdı. Həmin plana görə sənaye məhsulu istehsalı

müharibədən əvvəlikinə nisbətən18 faiz, kənd təsərrüfatı istehsalı isə 28,2 faiz

artmalı idi.

1946-cı ildə xalq təsərrüfatının dinc quruculuq müstəvisinə keçirilməsi vəzifəsi

həyata keçirdi. 1948-ci ildə isə Azərbaycanda sənaye məhsulu istehsalı müharibədən

əvvəlki səviyyəyə çatdırdı. 1946-1950-ci illərdə Buzovna, Maştağa (1945), Gürgan-

dəniz, Hövsan və Umbakı (1948-1950), Neft daşları (1950)yeni neft və qaz yataqları

kəşf edirdi. 1948-ci ildə dünyada ilk dəfə açıq dənizdə neft- mədən estakadaları

quruldu. 1949-cu il noyabrın 7-də Xəzərdə qazılan neft quyusu fontan vurdu.

Xəzər nefti SSRİ-yə xidmət etməyə başladı. İndi Bakı–Tbilisi-Ceyhan neft

kəmərinin çəkilməsinin başa çatması ilə o, dünyaya xidmət edir.1950-ci ildə

estakadaların uzunluğu 18,9 km-ə çatdırıldı.

Müharibədən sonrakı ilk onilliyin axırında (1945-1955-ci illər) neft hasilatı

116,6 milyon tona çatdırdı. 1946-1950-ci illərdə neft emalı zavodları yenidən qu-

ruldular. 1946-1950-ci illərdə respublikada sənayenin ümumi məhsulu 78 faiz artdı.

Neft hasilatı 28 faiz, qaz çıxarılması 26 faiz çoxaldı. 1946-1950-i illərdə neft

emalının həcmi 1,3 dəfə artdı.

Həmin illərdə polad əridilməsi 89 faiz, prokat istehsalı 70 faiz, elektirik enerjisi

hasilatı 76 faiz, sement istehsalı 48 faiz artdı. Müharibədən sonra Sumqayıt,

Mingəçevir, Daşkəsən kimi sənaye şəhərləri yaradıldı. Sumqayıtda kimya və

metallurgiya, Mingəçevirdə energetika sənaye sahələri inkişaf etdirilməyə başladı.

287

Daşkəsəndə isə dəmir filizi yataqları istifadəyə verildi. Daşkəsən filiz saflaşdırma

kombinatı yaradıldı.

Ümumən, müharibədən sonrakı on il ərzində Azərbaycanda 108 yeni sənaye

müəssisəsi tikilib istifadəyə verildi. Onlardan Bakı asbest-şifer zavodunu (1948),

Qaradağ sement zavodunu (1951), Yeni neftayırma zavodunu (1953) və b.göstərmək

olar.

Kənd təsərrüfatının bərpa və inkişafına diqqət artırılmışdı. ÜİK(b)P MK-nın

fevral (1947-ci il) Plenumu "Müharibədən sonrakı dövrdə kənd təsərrüfatını

yüksəltmək tədbirləri haqqında" qərar qəbul etdi. Əkin sahələrinin genişləndirilməsi,

dənli və texniki bitkilərin məhsuldarlığının yüksəldilməsi, heyvandarlığın

məhsuldarlığının artırılması, MTS və sovxozların işinin yaxşılaşdırılması, kənd

təsərrüfatı maşınları istehsalının artırılması barədə tədbirlərin həyata keçirilməsi

nəticəsində Azərbaycanın kənd təsərrüfatının istehsalat-texniki bazası xeyli

möhkəmləndirildi.

İrriqasiya tikintisi genişləndi. Kür-Araz ovalığının, Samur-Dəvəçi kanalı

zonasının və respublikanın digər regionlarının suvarılmasının həyata keçirilməsi üçün

mühüm tədbirlər görüldü. Salyan düzənliyində və Şimali Muğanda suvarma

sistemlərinin yenidən qurulması və tikintisi əsasən başa çatdırıldı. Bunun nəticəsində

əkinə yararlı torpaqların sahəsi genişləndi.

Kənd təsərrüfatının inkişafında kolxozların təşkilat-təsərrüfatca

möhkəmləndirilməsi mühüm əhəmiyyətə malik idi. "Kolxozlarda kənd təsərrüfatı

arteli Nizamnaməsinin pozuntularını ləğv etmək tədbirləri haqqında" SSRİ XKS və

81 ÜİK(b)P MK-nın 1946-cı il 19 sentyabr tarixli qərarına uyğun olaraq kolxozların

ictimai mülkiyyətini möhkəmləndirmək, torpaqlardan istifadə edilməsini nizama

salmaq, kolxozçuların əməyini səmərəli təşkil etmək, artelin Nizamnaməsinin

prinsiplərinə riayət etmək sahəsində mühüm işlər görüldü. Bunun nəticəsində

kolxozlara 20667 hektar torpaq, 5583 baş iribuynuzlu və 21266 baş xırdabuynuzlu

mal-qara, 779 baş at və s. qaytarıldı. Kolxozların 16797 nəfər inzibati işçisi ixtisara

salınaraq istehsalata göndərildi. Kolxozlara 3588 min manat borc ödənildi. Bütün

288

bunlar təsərrüfatların ictimai mülkiyyətinin daha da inkişafına və kolxozçuların əmək

fəallığının artmasına kömək etdi.

1946-1950-ci illərdə dövlətin və kolxozçuların bu sahəyə qoyduqları əsaslı

vəsait 109,6 milyon manat idi. Bu müddət ərzində respublikaya 4200 traktor (15 at

gücündə), 273 taxıl kombaynı və çoxlu miqdarda digər kənd təsərrüfatı maşını

gətirilmişdi. 1945-ci ildən 1950-ci ilədək traktorların sayı 5100-dən 9400-ə, yük

avtomobillərinin sayı 900-dən 3700-ə qədər artmışdı.40 MTS-lərin şəbəkəsi

genişlənmiş, 12 MTS və 3 MHS (MaşınHeyvandarlıq Stansiyası) yaradılmışdı.

Kənd təsərrüfatının daha da inkişaf etdirilməsi və kolxozçuların

təşkilattəsərrüfatca möhkəmləndirilməsi üçün 1950-ci il iyunun 7-də SSRİ Nazirlər

Soveti "Xırda kolxozların iriləşdirilməsi haqqında" qərar qəbul etdi. 1951-ci il

fevralın 1-nə respublikanın kənd təsərrüfatında 3136 artel 1044 təsərrüfatda

birləşdirildi.46 Kolxozların sayı 1950-ci ildəki 1615-dən 1951-ci ildə 1359-a qədər

azaldı.47 Kənd təsərrüfatında kolxozlarla yanaşı, sovxozlar da mühüm yer tuturdu.

1950-ci ildə Azərbaycanda 46 sovxoz var idi ki, bu da 1940-cı ildəkinə nisbətən 4

sovxoz az idi.48 Lakin kənd təsərrüfatına rəhbərlikdəki nöqsanlar kolxoz və

sovxozların üstünlüklərindən, onların daxili ehtiyat və imkanlarından istifadə etməyə

mane olurdu. Geridə qalan təsərrüfatların sayı çox idi. Kolxozlardan dövlət

anbarlarına tədarükü artırmağı tələb edirdilər. Kənd təsərrüfatı məhsullarının təhvili

planlaşdırılarkən kəndin imkanları yox, dövlətin tələbləri əsas götürülürdü. Kənd

təsərrüfatının texniki təchizatı aşağı səviyyədə qalırdı. Kənd təsərrüfatının idarə

olunması sistemi dəyişmişdi. Yerli rəhbərlər kolxoz əmlakına göstəriş verməklə

təsərrüfatlara hökm etməkdə, öz mülahizələrinə görə, istədikləri kimi fəaliyyət

göstərməkdə davam edirdilər. Həm şəxsi, həm də ictimai təsərrüfatlar maliyyə

məngənəsinin əsarəti altında idi. Kolxozçunun öz həyətində saxladığı hər şeyin

üzərinə o qədər vergi qoyulurdu ki, mal-qara saxlamaq, meyvə ağacı yetişdirmək

sadəcə olaraq sərfəli deyildi. Kolxoz və sovxozların məhsullarının satınalma

qiymətləri isə o qədər aşağı idi ki, kolxozçuların və fəhlələrin əməyinin haqqını çox

vaxt ödəmək mümkün olmurdu.

289

Kənddə həyata keçirilmiş tədbirlər nəticəsində kolxozlar xeyli möhkəmləndi və

iri çoxsahəli təsərrüfatlara çevrildi. Azərbaycanda 1950-ci ildəki 1615 kolxoz

müqabilində 1970-ci ildə 992 kolxoz var idi. Kolxozların sayının azalmasına onların

iriləşdirilməsi və bəzi kolxozların sovxozlara çevrilməsi səbəb olmuşdu.154

Azorbaycanda sovxoz quruculuğu müvəffəqiyyətlə inkişaf edirdi. Sovxozların sayı

1950-ci ildə 46-dan 1970-ci ildə 406-ya, onların işçilərinin sayı isə müvafiq olaraq

12,7 mindən 169,5 nəfərə qədər artmışdı.155 50-60-cı illərdə Azərbaycanın kənd

təsərrüfatını inkişaf etdirmək sahəsində həyata keçirilən tədbirlər kolxoz və

sovxozların maddi-texniki bazasını nisbətən möhkəmləndirdi. Kənd təsərrüfatı

məhsullarının istehsalı və tədarükü artdı. Həmin illərdə kənd təsərrüfatının ümumi

məhsulu 1,9 dəfə çoxaldı.

Buna baxmayaraq, kənd təsərrüfatı, xüsusən əkinçilik bitkilərinin əkin sahələri

və məhsuldarlığının həcmi (taxıl,bostan məhsulları, meyvə və s.) aşağı düşmüşdü.

1951-ci ildə kolxozların iriləşdirilməsi tədbirləri də vəziyyətdən çıxmağa kömək

etmədi. Kənd təsərrüfatınıda geriləmənin başlıca səbəbini işçi qüvvəsinin, texnikanın

çatışmaması ilə yanaşı, kolxozçuların maddi marağının olmaması da təşkil edirdi. Bu

da zorakılıqla yaradılmış kolxoz quruluşunun ciddi qüsurlarından soraq verirdi.

Rentabelliliyin aşağı olması, aqrotexniki qaydaların ciddi pozulması, kompleks

mexanikləşdirmənin, elmin nailiyyətlərinin və qabaqcıl təcrübənin istehsalata ləng

tətbiqi bu vəziyyəti daha da ağırlaşdırırdı.

Bu illərdə əhalinin sosial vəziyyətində də dəyişikliklər baş verdi. 1947-ci ilin

dekabrında ərzaq və sənaye mlları satışındakı kartoçka sistemi ləğv olundu. Ölkədə

pul islahatı keçirildi. 1948-ci ildən etibarən ərzaq və sənaye mallarının qiymətləri

ardıcıl olaraq aşağı salınmağa başladı. 1950-ci ildə ümumi qiymətlər 1947-ci ilə

nisbətən 43, o cümlədən ərzaq mallarının qiymətləri 47 faiz, sənaye mallarının

qiymətləri 35 faiz aşağı salınmışdı. 1951-1954-cü illərdə də hər il qiymətlərin aşağı

salınması davam etdirilmişdi.

Müharibədən sonra da əsas siyasi hakimiyyət Kommunist Partiyasının, onun

Mərkəzi Komitəsinin Siyasi Bürosunun, xüsusən partiyanın rəhbəri İ.Stalinin əlində

cəmləşmişdi.

290

Müharibədən sonra 1946-cı ilin martında Xalq Komissarları Sovetləri Nazirlər

Sovetləri adlandırıldı. İ.Stalin ÜİK (b) PMK Siyasi Bürosunun sədri, Kommunist

Prtiyasının rəhbəri olmaqla yanaşı SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri təsdiq edildi. O,

həm partiyanın, həm də hökumətin başçısı oldu. Bu struktur respublikada da tətbiq

olundu.

Müharibədən sonra da Azərbaycanda 1937-ci il və müharibə abı- havası davam

edirdi. İ.Stalinin şəxsiyyətinə pərəstiş daha da güclənmişdi. Ölkədə yenidən

repressiyalar başlandı. İlk növbədə alman əsirliyindən qayıdanlara nəzarət artdı.

Onlara inamsızlıq hökm sürməyə başladı. Onlardan çoxları məhkum və ya sürgün

olundular. Kadr siyasətində qeyri millətlərin nümayəndələrinə, xüsusilə ermənilərə

yaşıl işıq yandırıldı. Gənclərin milli ruhunu boğmaq üçün tədbirlər görüldü. Hələ

ikinci dünya müharibəsi illərində (1942-1943-cü illərdə) ali məktəb tələbə və

aspiratlarından İsmixan Rəhimov, Gülhüseyn Abdullayev, (Hüseynoğlu), Hacı

Zeynalovun başçılığı ilə yaradılmış “İldırım”təşkilatına və onun üzvləri olan Azər

Ələsgərova, Kamal Əliyeva, Aydın Vahidova və Musa Abdullayeva divan tutuldu.

1948-ci ilin yazında təlşkilatın üzvləri mühakimə olundular.Onlardan 3-ü 25-il

müddətinə konslagerə göndərildi, 4-ü 10 il və biri isə 7 il həbs cəzasına məhkum

edildi.

Müharibədən sonra totalitarizmin güclənməsini şərtləndirən cəhtlərindən

biri də, hakim ideologiasının inhisarının gücləndirilməsi oldu. 1947-1951-ci illərdə

fəlsəfə (1947) biologiya (1948) fiziologiya (1950) dilçilik (1950) siyasi iqtisad (1951)

elmləri üzrə keçirilən diskussiyalar buna misal ola bilər. Bu zaman bir sıra açıq fikirli

görkəmli alimlər gözümçıxdıya salındılar. Bakı Dövlət Universitetinin biologiya

fakultəsində çalışan professor genetik M.Ə. Axundov tutduğu vəzifələrdən

uzaqlaşdırıldı.

Fəlsəfə və tarix elmlərində bu özünü daha qabarıq göstərdi. Bu dövrdəki

ədəbiyyatda Qafqazın o cümlədən, Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğal olunması

saxtalaşdırıldı. XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın işğalı onun guya könüllü olaraq,

Rusiyanın tərkibinə daxil olması kimi qələmə verilirdi. Azərbaycan Cümhuriyyətinin

tarixi saxtalaşdırılırdı. Bu illər Azərbaycan tarixinə “musavat dövrü” kimi təqdim

291

olunurdu. Bu dövr təhsil müəssələrində tədris olunmurdu.Sanki, Azərbaqycan

tarixində belə dövr olmamışdı.

Türk dünyasının unudulmaz abidəsi “Kitabi Dədə Qorqud” irticaçı xan –

bəy eposu kimi qiymətləndirilir, onun tətqiqatçıları, o cümlədən Həmid Araslı təqib

olunurdu. Məşhur Azərbaycan tarixçisi, pedaqoqu A.A.Bakıxanov idealizimində

fanatizmndə Mirzə Kazımbəy “Çarızmın sadiq qulu” olmaqda günahlandrılırdı.

Akademik M.A.Dadaşzadə “Türkiyənin casusu ” kimi damğalanmış, akademik

yazıçısı Mirzə İbrahimov SSRİ Elmlər Akademiyasının müxbir üzvu, professor A.O.

Makolevski sayıqlığını itirməkdə, Məmməd Rəfili “Kosmopolitizmdə”

təqsirləndirilirdi.Yazıçı Süleyman Vəliyev sürgün edilmişdir. Görkəmli filosof,

akademik Heydər Hüseynov “XIX əsir Azərbaycanda ictimai və fəlsəfi fikir

tarixindən” əsərinə görə kəs-kin tənqid olunmuş və “ingilis casusu”

adlandırımışdı.O, bu haqsızlığa dözməyərək intihar etmişdi.

Neftçi alimlərdən Prof. Ələşrəf Əlizadə, prof. Baxşıbəy Sultanov, Əli

Muradbəyli, Yusif Səfərov, Filosoflarda Əli Əlizadə, yzıçılarda Əbülhəsən

Ələkbərzadə şair Səməd Vurğun, Bəstəkar Ü.Hacıbəyov və b. hələ də təqib

olunurdular.

1947-ci il iyunun əvvəllərin də verilmiş cinayət fərmanına əsasən Azərbay-

canda Sovet rejiminə qarşı sədaqətlə xidmət edən müxtəlif təbəqələrdən olan 10

minlərlə adamlar represiya qurbanları olmuşlar. Cəmiyyətin ən dəyərli kapitalı olan

insan sosialist mülkiyyətinə məxsus adi bir alət, əşya, quzu, çəpiş və danadan ucuz

olmuşdur.

Azərbaycanın müstəqilliyini bərpa etmək uğrunda ardıcıl mübarizə aparan

M.Ə.Rəsulzadənin xalqı bu ruhda marifləndirmək məqsədilə 1949-cu ildə Ankara da

yaratdığı “Azərbaycan Kültür dərnəyi” antisovet, antiazərbaycan və müntəce qurum

kimi lənətlənirdi. 1953-cü il martın 5-də İ.Stalinin vəfatından sonra Azərbaycanda da

siyasi abı-hava dəyişdi. M.C. Bağırov tutduğu vəzifəsindən (Nazirlər Sovetinin sədri)

çıxarıldı. Bir müddət Uralda, Kuybşev neft birliyində müavin işlədi. Sonra, 1953-cü

ildə həbs olundu və mühakimə (1956 cı il 12- 26 apreldə) olunaraq ölümə məhkum

edildi.

292

M.C.Bağırovun rəhbərliyi vaxtında güc orqanlarına başçılıq etmiş

Sumbatov-Toprudze, X. Qriqoryan, R.Marqaryan, T.Barşov, S.Yemelyanov,

A.Atakişiyev və b.da mühakimə olundular. Onlardan ilk 4-ə güllələnmə kəsildi.

Digərləri isə müxtəlif müddətlərə həbs cəzasına məhkum edildilər.

1954-cü ilin fevralında İ.D.Mustafayev AKP MK-nın Birinci katibi seçildi.

Onun başçılığı ilə Azərbaycanda yeni rəhbərlik formalaşdırıldı. O, Azərbaycanda

mülayim, demokratik ab-havanın, milli meyllərin dirçəlişi, yeni sənaye şəhərlərinin

yaradılması, sənaye və kənd təsərrüfatının inkişaf etdirmək istiqamətində xeyli

təqdirə layiq tədbirlər həyata keçirdi.

Qonşularından qopardığı və güzəşt edildiyi ərazilər hesabına müstəqil dövlət

olmuş Emənistan İkinci Dünya müharibəsindən sonra da Azərbaycana, habelə

Türkiyəyə torpaq iddialarından əl çəkmirdi. O,Türkiyədən Şərqi Türkiyə torpaqlarına,

Azərbaycan-dan Dağlıq Qarabağın da Ermənistana birləşdirilməsinə nail olmaq üçün

mikoyanın təşəbbüsü və moskvanın dəstəyi ilə gizli olaraq xüsusi “Qarabağ

komiyəsi” yaratmışdılar.Ermənistan başçıları Mikoyanın xeyir-duası ilə 1945-ci ilin

payıında rəsmi olaraq SSRİ rəhbərliyinə Dağlıq Qarabağın Azərbaycan SSR-dən

alınıb Ermənistan SSR-ə verilməsi barədə məsələ qaldırmışdılar.Onların fikrincə,

Dağlıq Qarabağ iqtisadi cəhətdən Azərbaycan SSR-dən çox Ermənistan SSR iləbağlı

idi.Əslində Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın əzəli ərazisi olaraq,onunla bağlı,onun he-

sabına yaşayırdı.

Mərkəzi hökumət dərhal bu müraciətə reaksiya vermişdi.ÜİK(b)P MK-nın

katibiY.H.Malenkovun imzası ilə bu barədə Azərbaycan K(b)P MK-nın Birinci katibi

M.C.Bağırova yazılı məlumat verilmiş və ondan öz rəyini bildirmək təklif

olunmuşdu.

M.C.Bağırov həmin məktuba cavab olaraq, 1945-ci ildekabrın 10-da MK-ya

yazdığı məktubda bildirmişdi ki, Ermənistanın Dağlıq Qarabağa əlaqədar irəli

sürdüyü iddiaların heç bir elmi və tarixi əsasları yoxdur.Dağlıq Qarabağ əzəli

Azərbaycan torpağıdər və torpağı olmaqda qalmaqdadır. Habelə, M.C.Bağırovun

cavab məktubunda bildirmişdi ki, Azərbaycan Dağlıq Qarabağı Ermənistana bu

şərtlə güzəştə gedə bilər ki, müxtəlif vaxtlarda Ermənistana , Gürcüstana və sovet

293

Rusiyasına verilmiş ərazilərAzərbaycan SSR-ə qaytarılsın.Bu cavab ermənilərin

Dağlıq Qarabağı ələ keçirmək planını puç etdi. Mərkəzi hökumətə problemin bütün

ölkə üçün sonsuz fəlakətlər gətirəcəyini anlatdı. Məhz buna görə də, Mərkəzi

hökumət məsələsinin “arxivə verilməsini” vacib saydı.

Mərkəz azərbaycanlılara etibar etmirdi, mühüm vəzifələrin çoxuna, xüsusən güc

orqanlarına başqa millətlərin, əsasən rus və ermənilərin nümayəndələrini cəlb edirdi.

Bu şovinist münasibətdən erməni millətçiləri azərbaycanlı kadrlara qarşı

hiyləgərcəsinə istifadə edirdilər. Ermənilər Cənubi Qafqazda özlərinə yer elədikdən

sonra zaman–zaman azərbaycanlıların öz doğma torpaqları olan Qərbi

Azərbaycandan qovub çıxarmaq niyyətlərini həyata keçirməyə başladılar. 1905-1920-

ci illərdə yüzlərlə azərbaycanlılar yaşayan kəndlər dağılıb yandırılmış, onların əhalisi

məhv edilmiş, sağ qalanlar öz doğma ocaqlarından pərən-pərən edilmişdilər. Onlar

sovet rejimi şəraitində də, bu iyrənc şovinst niyyətlərindən əl çəkməmişdilər.

Azərbaycan torpaqları hesabına Əzizbəyov, Ararat, Artaşat Qafan, Noyamberyan,

Mikoyan, Dilican, Mehri və b. rayonları yarat-mışdılar.

Ermənilər İkinci Dünya müharibəsi və ondan sonrakı dövrdə də iyrənc niyyətini

davam etdirmişdilər. Onlar 1943-cü ildə İkinci Dünya müharibəsinin qızğın vaxtında

üç mütləq dövlət (ABŞ, SSRİ,Böyük Britaniya ) başçılarının Tehran konfransında (28

noyabr-1dekabr 1943-cü il) SSRİ İran münasibətləri məsələssssinin müzakirəsindən

istfadə edərək Sovet rəhbərliyindən İranda yaşayan ermənilərin SSRİ-yə Ermənistana

köçürülməsi razılığını almışdılar. Hətta, onlar xaricdə yaşayan ermənilərin Ermənstan

SSR-ə köçürülməsi haqqında SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hüyətinin 1946-cı il 19 oktyab

rfərmanı verməsinə nail olmuşdular. Bu fərman əsasən SSRİ Nazirlər Soveti 1947-ci

il dekabrın 23-də “Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin

Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovlağına köçürülməsi haqqında”qərarını vermişdi.

Həmin qərarıhəyata keçirmək məqsədilə SSRİ Nazirlər Soveti 1948-ci il mart ayının

10—da “Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və digər azərbaycanlıəhalinin

Azərbaycan əhalinin Azərbaycan SSR-inKür-Araz ovlağına köçürülməsi ilə əlaqədar

tədbirlər haqqında qərarını” qəbul etmişdi.

294

Depotasiya tədbirləri Ermənistanın 22 rayonunu ,əsasən Basarkeçər, Zəngibasar,

Noyanberyan, Mikoyan, Dilican, Aştarxan, Kirovakan, Vedi rayonlarını əhatə etmişdi

.Dağlıq və dağətəyiyerlərdə yerləşən bu rayonlar azərbaycanlıların kompakt və ya er-

mənilərlə qarışıq halda yaşadıqları rayonlar idi.

Əslində xaricdən, əsasən İrandan, Suriyadan, Livandan, Misirdən Ermənstan

SSR-ə gələn ermənilər azərbaycanlılardan boşaldlmış kənd yerlərdə deyil, özlərinin

təkidi ilə şəhər qəsəbələrdə yerləşdirilirdilər. Bu da Ermənistan rəhbərliyinin

bəhanəsinin əsassız və uydurma olduğundan soraq verirdi.

Öz doğma yurdlarından zorla deportasiyaya məruz azərbaycanlılar əsasən Kür-

Araz ovlağında, Jdanov (indiki Beyləqan), İmişli, Saatlı, Sabirabad, Salyan, habelə

Yevlax, Ucar, Xaldan, Kürdəmir və s. aran rayonlarında yerləşdirildilər. Bu da

onların yarıdan çoxunun isti iqlim şəraitinə dözməyərək yələf olması ilə

nəticələnmişdi.

1949-cu ildə Ermənistandan Azərbaycanın Saatlı, Göyçay, Mirbəşir (indiki

Tərtər), İmişli, Əli Bayramlı, Zərdab, Salyan, Kürdəmir, Xaldan, Sabirabad, Jdanov

(indiki Beyləqan), Yevlax, Ucar, Gədəbəy və Bərdə rayonlarına 15276 adam

köçürülmüşdü. 1950-ci il martın 14-də və avqustun 25-də Azərbaycan və Ermənistan

respublikalarının Nazirlər Sovetləri həmin ilin yazında və payızında müvafiq olaraq

Azərbaycana 3419 təsərrüfatın və 14361 nəfər adamın köçürülməsi barədə qərar

qəbul etmişdilər. Lakin köçürülmə, daha doğrusu, mütəşəkkil deportasiya planı

erməni millətçilərin istədikləri sürətlə həyata keçirilmirdi. Bu, qeyri-insani tədbirin

planlaşdırılmış şəkildə həyata keçirilməsinə bir sıra obyektiv və subyektiv səbəblər

mane olurdu. Deportasiya olunanların sosial və məişət problemləri lazımınca həll

edilmirdi (respublikanın qısa müddətdə bu yerlərdə kifayət qədər mənzil tikmək

imkanı yox idi). Yerlərdə buna süni maneələr də yaradılırdı. Bunun nəticəsi olaraq,

1950-ci ildə Azərbaycandan Ermənistana - öz keçmiş yaşayış yerlərinə qayıtma

prosesi başlanmışdı. Köçkünlər içərisindən çıxılmaz vəziyyətə düşənlərin bəziləri

əlacsız qalaraq Mərkəzi hökumətə şikayət və etiraz məktubları göndərirdilər. Lakin

bu şikayət və etirazlar heç bir nəticə vermirdi.

295

1952-53-cü illərdə Ermənistandan daha 3155 təsərrüfat və 1376 nəfər

azərbaycanlı deportasiya edildi. Lakin geri qayıdanların sayı da artdı. 1954-cü ildə

113 Azərbaycan SSR kənd təsərrüfatı nazirinin müavini M.Poladovun rəhbərliyi ilə

Ermənistana ezam edilmiş xüsusi komissiya müəyyən etdi ki, köçürülənlərin geriyə

qayıtmalarının başlıca səbəbi Azərbaycanın Kür-Araz ovalığında elementar yaşayış

şəraitinin olmamasıdır. Bu səbəbdən də Azərbaycandan Ermənistana 1115 ailə geri

qayıtmışdı. Geri qayıdanlar Ermənistanda qeydə alınmır və adi vətəndaş

hüquqlarından məhrum edilirdilər.

Deportasiya prosesi 1956-cı ilə qədər davam etdirildi. 1954-1956-cı illərdə 1316

təsərrüfat və 5876 nəfər Ermənistandan deportasiya olunmuşdu. Ümumiyyətlə,

Ermənistan SSR-də etnik təmizləmənin bu mərhələsində 100 min nəfərdən çox

azərbaycanlı zorla köçürülmüş və ya köçməyə məcbur edilmişdir.

Bu hadisə əvvəllər sovet tarixçünaslığında SSRİ məkanında millətlərin və

millətlərarası münasibətlərin tənzim edilməsi, inkişafı və rəhbərliyin “xeyirxah”

addımı kimi qiymətləndirilmişdi. Lakin, Azərbaycanın müstəqilliyi bərpa olunduqdan

sonra tariximizin bu faciəli qara səhifəsi özünün əsl siyasi mənasını almışdır.Bu

faciəli hadisə əsl siyasi qiymətini ilk dəfə Ulu öndərimiz Heydər Əliyev Azərbaycan

Respublikasının Prezidenti olarkən “1948-1953-cü illərdə azər-baycanlıların

Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası

haqqında” 1997-ci il 18 dekabr fərmanında almışdı. O, xain xislətli qonşumuz olan

ermənilərin SSRİ hökumətinin və xaricdəki erməni lobbisinin dəstəyi ilə

azərbaycanlılara qarşı növbəti soyqrımı kimi qiymətləndirilmişdi.

Bu dövr Bakıya Azərbaycanda yeni yaradılmış sənaye mərkəzlərinə qeyri

millətlərin,o cümlədən ermənilərin axını ilə də səciyyələnmişdi.

Bütünbunlarla kifayətlənməyən ermənilər keçən əsrin 50-60 cı ilərində Dağlıq

Qarabağ məsələsini yenidən qabartmışdılar. 50-ci illərin sonlarında fitnəkar

Mikoyanın və onu dəstəkləyən Suslovun təşəbbüsü ilə Dağlıq Qarabağın Ermənistana

verilməsi məsələsi yenidən gündəliyə çıxarıldı. Hətta, məsələ Sov.İKPMK-

damüzakirəyə çıxarıldı. Lakin,nəticəsiz qaldı.

296

1964-cü ildə A.Mikoyan SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyyətinin sədri olarkən bu

məsələnin yenidən gündəliyə gətirilməsinə cəhd göstərildi.Lakin,müəyyən səbəblər

üzündən Mərkəzi rəhbərlik,xüsusən,N.Xruşşov buna imkanverməmişdi.

Buna baxmayaraq antitürk,antiazərbaycan əhvali-ruhiyyəsi güclənməkdə davam

edirdi. “Qarabağ Komitəsi”nin fəaliyyəti aşıq hal almışdı. Ermənistanda millətçilik

tüğyan etməyə başlamışdı.1965-ci il aprelin 23-də qondarma “erməni genosidi”nin 50

illiyi,türklərin,o cümlədən azərbaycanlıların genetik düşməni olan,cəllad Andronikin

isə 100 illiyi qeyd olunmuşdu.Hətta,onların şərəfinə İrəvanda və digər yerlərdə

abidələr də ucaldılmışdı.1967-ci ildə Xankəndində (Stepanakertdə) bir neçə azər-

baycanlı qətlə yetirilmişdi.

Bu dövrdə Azərbaycanda çox güclü erməni lobisi formalaşmışdı.Onların bir

çoxu Azərbaycan rəhbərliyində yuva salmışdılar.Onlar,Aərbaycanın milli inkişafın a

əngəlliklər törədirdilər.Mərkəzin dəstəyi ilə onlar bir çox kəndlərə,şəhərvə

qəsəbələrə,küçələrəerməni adlarının verilməsinə nail olmuşdular.Azərbaycanda isə

iki rayona S.Şamuyanın adı verilmişdi.

Moskvanın təzyiqi ilə Azərbaycanın bir çox əzəlitorpaqları”xalqlar dostluğunu

möhkəmləndirmək “ naminə ermənilərəbəxş olunmuşdu.Azərbaycan SSR Ali soveti

Rəyasət Heyyətinin 1969-cu il 7 may tarixli qərarı ilə Laçın ,Qubadlı,

Kəlbəcər,Qazax və b.rayonlarıdan iki min hektar yararlı torpaqlar Ermənistana bəxşiş

olunmuşdu. Lakin, Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin Azərbaycan rəhbər-liyinə gəlməsi

ilə onun həyata keçirilməsi saxlanılmışdı.

1941-ci il avqustun 25-də Sovet müqaviləsinə əsasən (6-cı maddə) İran

sərhəddini keçərək Ərdəbil və Təbriz istiqamətində irəlilədilər. Sovet qoşunları ilə

eyni vaxtda İngilislər İranın cənubundan ölkəyə daxil oldular.

Sovet qoşunlarının İranda keçirdiyi hərbi əməliyyatlarda Azərbaycandan da

xüsusi bir qrup iştirak edirdi. Bu zaman, Təbrizdəki 47-ci ordunun Hərbi Şurasının

üzvi Əziz Əliyev rəhbərlik edirdi. Həmin qrupa Süleymanov, Rəhimov, Mirzə

İbrahimov, Mustafa Quliyev və başqaları daxil idilər.1941-ci ilin sonunadək Bakıdan

Cənubi Azərbaycana 2548 ton qənd, 1371 ton un, 1814 ton buğda və s.ərzaq

məhsulları yardım olaraq göndərilirdi.

297

1941-ci il oktyabrın 11-dən Azərbaycan dilində “Vətən yolunda” qəzet nəşr

olundu.Urmiyədə azərbaycan dilində “Qızıl əsgər” qəzeti buraxıldı.Cənubi

Azərbaycanlılar da öz növbəsində şimalda gedən Proseslərə ehtiramla yanacaq,onlara

yardım edirdilər.Onlar 416-cı Toqanroq diviziyasına pul vəsaiti toplayaraq yardım

etmişdilər.Təbrizdə bir sıra fabriklərin fəhlələri bir günlük əmək haqlarını həmin

diviziyanın fonduna vermişdilər.

Lakin Sovet hökumətinin burada yeritdiyi siyasət İngiltərə və ABŞ hökumət-

lətini narahat edirdi. 1943-cü il noyabrrın 28-də başlanan Tehran konfransında qəbul

edilmiş “İran haqqında Bəyannamədə” bütün tərəflər İranın ərazi bütövlüyünün

qorunub saxlanmasına tərəfdar olduqlarını bildirdilər. Bundan sonra Sovet hökuməti

İranda fəaliyyətini bir qədər zəiflətdi. Azərbaycandan İrana göndərilmiş siyasi

işçilərin çoxu geri çağrıldı.

Sovet hökuməti 1944-cü il martın 6-da “Cənubi Azərbaycan əhatəsinə iqtisadi

və mədəni yardımın gücləndirilməsi tədbirləri haqqında “ məsələ müzakirə edərək

qərar qəbul etdikdən sonra ora diqqət yenidən artdı.Qərarda diplomatik orqanlarda

çalışan azərbaycanlıların sayının artırılması, Azərbaycan dilində ordu qəzetinin nə-şr

ediləsi, Təbrizdə Azərbaycan dilində pulsuz onillik məktəb, kitabxana , yazıçı və

şairlərin nəşri və əhali arasında yayılması məsələləri irəli sürülürdü.

1944-cü ilin yaz və yayında 1000 nəfərdən çox işçi səfərbər edilərək Cənubi

Azərbaycana göndərilmişdi.Onların qarşısında duran əsas vəzifə otaydakı

azərbaycanlıların milli özünüdərk hissini artırmaq, onların tək olmadıqlarını təbliğ

etməkdən ibarət idi.

1945-ci ilin yayında Cənubi Azərbaycanda vəziyyət gərginləşdi.İran hökuməti:

ABŞ və İngiltərənin hərbi-siyasi yardımına arxalanaraq ,azərbaycanda təqib və

terrora başladı.Bunlara qarşı özünümüdafiə məqsədilə fədaidəstələri təşkil olundu.

Belə bir şəraitdə vətəndaş müharibəsinə yol vermədən ictimai-siyasi hadisələrə

başçılıq etməyə qadir olan siaysi təşkilatın yaradılmasına ehtiyac var idi.

1945-ci il sentyabrın 3-də S.C.Pişəvərinin başçılığı ilə milli-azadlıq və

demokratik hərakata rəhbərlik edən Azərbaycan Demokratik Partiyası (ADP)

yaradıldı.1945-ci il oktyabrın 2-dən 4-dək Təbrizdə ADP-nin I qrultayı keçirildi.

298

Qrultayda qəbul edilmiş proqramda milli məsələ barədə deyilirdi.:” İran məmləkəti

daxilində yaşayan hər bir millətin muxtariyyatı və öz müqəddəratını təyin etmək

hüququ əyalət və vilayət əncümənləri vasitəsilə təmin edilməlidir”.

Lakin İran hökuməti Azərbaycan xalqının tələblərini eşitmədi. Hətta İran

höku-məti suni surətdə Azərbaycanda qıtlıq yaratdı, çoxlu ərzaqı Azərbaycandan

kənara daşıtdırdı, azərbaycanlı tacirlərin 15 milyon tümən pulunu Tehran banklarına

köçürərək vəziyyəti ağırlaşdırmağa çalışdı.

1945-ci il sentyabrın 10-da Marağa, oktyabrın 2—də Ərdəbil şəhərində hərbi

vəziyyət elan edildi. Azərbaycan xalqının qəti ehtirazına baxmayaraq sentyiabrın 12-

də qatı irticaçı C.M.Fərrux Azərbaycana vali təyin olundu.Onun nə məqsədi ADR

komitə üzvlərinin həbs edilərək Tehrana göndərilməsi idi.

Bu vəziyyəti görən Sovet Hökuməti vəziyyətin ciddiliyini nəzərə alaraq

Cənubi Azərbaycanda möhkəmlənmək barədə qərar qəbul etdi.Buraya göndərmək

üçün çoxlu silah ayırdı.

1945-ci il noyabrın 20-21-də Təbrizdə keçiriləcək Azərbaycan Xalq

Konqrensinə Cənubi Azərbaycanın bütün şəhərlərindən nümayəndələrin seçilməsi

üzrə kompaniya başladı.Lakin noyabrın 18-də Tehrandan İran qoşunları Qzvinə tərəf

hərəkətə başladı. Fədailər hökumətin silahlı qüvvələrinə noyabrın 17-18-də Marağa,

Mərənd, Miyanə , Sərab və Ərdəbil istiqamətində ilk zərbəni vurdular.

1945-ci il noyabrın 26-dək Azərbaycanın böyük şəhərlərində hökumət qan

tökülmədən xalqın əlinə keçdi. Azərbaycan Xalq Konqrensi özünü Müəssislər

məclisi elan etdi və tərkibində milli Heyət seçdi. Müəssislər Məclisinin

bəyannaməsində Azərbaycana İran hökuməti daxilində milli muxtariyyat verilməsi

tələb olunurdu.

1945-ci il noyabrın 27-dən dekabrın 1-dək məclisə ümumi seçkilər keçirildi.12

de-kabr Milli Məclisin açıldığı gün Azərbaycan müxtariyyatının yarandığı gün oldu.

Tehran hökuməti 1946-cı il iyunun 13-də Az.Milli Məclisin Azərbaycan Əyalət

əncüməsini kimi tanımağa məcbur oldu.

Azərbaycan Milli hökuməti qısa fəaliyyəti ərzində mühüm əhəmiyyətli tədbirlər

həyata keçirdi. 1946-cı il fevralın 16-da qəbul edilmiş “Müsadirə haqqında” qanuna

299

əsasən Dövlət kəndlərinin torpaq və suları əvəzsiz olaraq kəndlilər arasında

bölünürdü. Sənayedə fəhlə nəzarəti yaradıldı.Əmək qanununa görə 8 saatlıq iş

günü ,əməkçilərin sosial-iqtisadi ehtiyaclarının təmin edilməsi nəzərdə tutulurdu.

1946-cı il fevralın 6-dan Xalq qoşunları yaradılmasına başlanıldı. Hərbi

məktəb açıldı.və az müddət ərzində 250 nəfərdən çox zabit hazırlandı.

1946-cı il yanvarın 6-da Milli Hökumət “Dil haqqında” qərar qəbul

etdi.Qərar görə Azərbaycan dili Cənubi Azərbaycanda rəsmi dövlət dili elan olundu.

İyunun 12-də Təbriz Universiteti fəaliyyətə başladı.Aprelin 7-də Azərbaycan

radiosu fəaliyyətə başladı.Əhalinin vəsaiti hesabına bir ildə 2000 –dən artıq məktəb

açıldı.Azərbaycan dilində 20-dən çox qəzet və jurnal nəşr edilməyə başladı.1946-cı

ilin martından başlayaraq Sovet qoşunları İrandan çıxarılmağa başlandı (1942-ci il

29 yanvar Sovet –İran –İngiltərə arasında müqaviləyə əsasən ).

1946-cı il aprelin 4-də SSRİ –ilə İran hökuməti arasında sazişə əsasən bütün

qoşunların çıxarılması haqqında saziş bağlandı.Bu sazişdə deyilirdi.”Azərbaycan

məsələsi İrananın daxili işi olduğundan mövcud qanunlara görə hökümətlə Azər-

baycan əhalisi arasında və Azərbaycan xalqına xeyirxah münasibət ruhunda is-lahat

keçirməyin dinc yolu tapılacaqdır”

Beləliklə Azərbaycan məsələsinin taleyi artıq həbs olunmuşdu. Hələ 1942-ci

ildən İranın Bütün silahlı qüvvələrinin ixtiyarını öz əlinə almış ABŞ 21 Azərbaycan

hərəkatının əvvəlindən İranın silalıqüvvələrini Azərbaycana qarşı hücuma

hazırlayırdılar.ABŞ İrana 20 milyon dollarlıq silah və hərbi sursat, 40 bombarmançı

təyyarə vermişdi.

1946-cı il sentyabrın 1-də Azərbaycan Xalq hakimiyyəti üzərinə ümumi

silahlı hücuma başlayan İran hökuməti 1946-cı ilin noyabrında 50 minlik qoşunla

Cənubi Azərbaycana hücuma keçdi.Əməliyyata İran şahı Məmməd Rza Pəhləvi özü

rəhbərlik edirdi.O, İran əsgərlərinə deyirdi: Gedin, Azərbaycanı atəşə tutun, oranı

yerləyeksan edin”. Bu böyük qüvvəyə qarşı cəmi 18 min nəfərlik silahlı qüvvə var

idi. Lakin şah ordusuna qarşı inadlı müqavimət göstərdi. Qısa müddət ərzində milli –

demokratik hərakat qan içində boğuldu. 30 minə qədər adam öldürüldü, 300 min

300

adam isə sürgün olundu. 1947-ci ildə S.C.Pişəvəri Gəncə yolunda avtomobil

qəzasında həlak oldu.

1945-46-cı illərdə Cənubi Azərbaycanda baş vermiş milli –demokratik hərakat

xalqımızın azdlıq mübarizəsi tarixinin mühüm və şanlı səhifələrindən biridir.

301

XIX mövzuAzərbaycan 1970-1980-ci illərdə

PLAN

1. Respublikanın ictimai-siyasi həyatı.

2. 70-80-ci illərdə sosial-iqtisadi və aqrar sahədə həyata keçirilən tədbirlər.

3. Azərbaycanda mədəni quruculuğun inkişafında yeni mərhələ

ƏDƏBIYYAT

1. Azərbaycan tarixi.VII cild, Bakı,2008, səh.445-584.

2. Siyasi tarix (Mühazirə kursu) II hissə, Bakı,1995, səh.123-135.

3. Məmmədov T, Məmmədovç.Siyasi tarix, Bakı,2004, səh.251-257.

4. Siyasi tarix (Dərs vəsaiti) II hissə, Bakı,1998, səh.291-296.

5. Az.KP. MK-nin Plenumlarının materialları.Bakı, 1969-82-ci illər.

302

1969-cu ilin iyulun 14-də Azərbaycanın siyasi həyatında mühüm hadisə baş

verdi. AZ.KP MK-nin Plenumunda H.Ə.Əliyev MK-nin birinci katibi seçildi.

Heydər Əliyev 1923-cü il mayın 10-da Naxçıvan şəhərində, fəhlə ailəsində anadan

olmuşdu. Naxçıvanda orta təhsil almış, Pedaqoji Texnikumu bitirmişdi. 1939-1941-ci

illərdə o, Azərbaycan Sənaye İnstitutunun memarlıq fakültəsində oxumuşdu.

H.Əliyev 1941-ci ildən Naxçıvan MSSR Xalq Daxili İşlər Komissarlığında və

Naxçıvan MSSR Xalq Komissarlığı Sovetində şöbə müdiri, 1944-cü ildən Dövlət

Təhlükəsizlik orqanlarında işləmişdi. 1957-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin

tarix fakültəsini bitirmişdi. Ağılı və işgüzarlığı sayəsində H.Əliyev general-mayor

rütbəsinədək yüksəlmişdi. 1956-1965-ci illərdə Azərbaycan SSR Dövlət

Təhlükəsizlik Komitəsi Əks-Kəşfiyyat İdarəsinin rəisi, 1965-ci ildən bu Komitə

sədrinin müavini, 1965-ci ildən isə sədri olmuşdu.

Azərbaycanın müasir tarixində 1969-cu ildə dönüş mərhələsinin təməli qoyuldu.

Avqust plenumunda Heydər Əliyev çıxış edərək, respublikanın iqtisadiyyatını dərin

və hərtərəfli təhlil etdi, təsərrüfata rəhbərlikdə, mədəni quruculuqda, ideoloji isdə

ciddi nöqsanlar olduğunu qeyd etdi və onları aradan qaldırmaq yollarını göstərdi.

Avqust plenumunda dövlət əmək intizamını möhkəmləndirmək, respublikada

mədəni-psixoloji iqlimini sağlamlaşdırmaq vəzifələri irəli sürüldü.

O, 1976-cı ildə Sov.İKP MK Siyasi Bürosu üzvlüyünə namizəd seçildi və bu

vəzifənin verdiyi imkanlardan Azərbaycanın inkişafı naminə məharətlə istifadə etdi.

Heydər Əliyev böyük uzaqgörənliklə bütün dövlət hakimiyyəti orqanlarının işini

xalqın iqtisadi, sosial mədəni tərəqqisi və milli oyanış siyasətinin reallaşmasına

yönəltdi. H.Əliyev qısa müddətdə respublikada idarəçəlik sistemini xeyli möhkəm-

ləndirdi. O, bütün dövlət hakimiyyəti orqanlarının işini xalqın iqtisadi, sosial-mədəni

tərəqqisi və milli oyanış siyasətinin reallaşmasına yönəltdi.

H.Əliyev respublikada qanunçuluğun hüquqi bazasının möhkəmləndirilməsi

istiqamətində mühüm tədbirlərin təşəbbüsçüsü oldu. O, 1978-ci il AZ,SSP Konsti-

tusiyasını hazırlayan komissiyanın sədri kimi geniş dövlətçilik fəaliyyəti göstərdi.

Aprelin 21-də AZSSP-nin Konstitusiyası qəbul edildi. Bu ali qanun xalqın mənəvi

sərvətlərinin, xüsusən dilinin qorunub saxlanması və inkişaf etdirilməsi üçün hüquqi

303

əsaslar genişləndirdi. Moskvanın etirazına baxmayaraq H.Əliyevin siyasi iradəsi nəti-

cəsində Azərbaycan dili dövlət dili statusunu saxladı.

H.Əliyevin məharətlə həyata keçirdiyi çoxcəhətli siyasi-dövlətçilik faliyyəti

sahəsində bütün ictimai təşkilatların diqqəti respublikanın iqtisadi, kadr və mənəvi

potensialının sürətlə artmasına yönəldildi. Bunun nəticəsində 70-ci illərdə

Azərbaycanda bütün başlıca iqtisadi göstəricilər durmadan artdı. 14 ildə (1969- 1982-

ci illərdə) respublikada milli gəlirin ümumi həcmi 2,5 dəfə, sənaye istehsalı 2 dəfə,

xalq istehsalını malları 3 dəfə, kənd təsərrüfatında məcmu məhsul 2,7 dəfə artmış,

250-dən çox fabrik, zavod, istehsal sexləri tikilmiş, 2 milyondan çox adamın mənzil

şəraiti yaxşılaşmışdı.

H.Əliyevin təşəbbüsü ilə xalqın mənəvi dəyərlərinin öyrənilməsi və təbliğinə

diqqət artırıldı. 1977-ci ildə Nizami irsinin yenidən öyrənilməsi haqqında qərar qəbul

olundu. Hüseyin Cavidin cəsədininn qalıqları 1982-ci ildə İrkutsk vilayətindən

gətirilərək Naxçıvanda dəfn edildi.

70-ci illərdə Taqanroqda 416-cı Azərbaycan divizyasının böyük qələbəsinə

xa-tirə ansanblı, Sevastopolda 77-ci divizyanın şərəfinə böyük abidə ucaldılmışdı.

H.Əliyev respublikada kadr potensialının möhkəmləndirilməsinə xüsusi

diqqət verildi. Minlərlə Azərbaycanlı gənc digər şəhərlərdə aparıcı təhsil və elm

ocaqlarına oxumağa göndərildi. 70-80-ci illərdə SSRİ-nin hərbi məktəblərində

müxtəlif hərbi ixtisaslar üzrə 2000-dən çox azərbaycanlı zabit hazırlandı.

H.Əliyevin təşəbbüsü ilə milli özünədərk prosesi xeyli gücləndirildi. “Gəncə

”sözü yasaq edildiyi vaxt, “Yeni Gəncə” qəsəbəsi yaradıldı. Bakı rayonlarına

“Nizami”, “Nəsimi” adları verildi. Naxçıvanda “Babək”, Yuxarı Qarabağda

“Əsgəran” adlarının verilməsi bu yerlərin əzəli azərbaycan torpaqları olduğunu bir

daha təsdiqlədi. O, “İran Azərbaycanı ” terminini “Cənubi Azərbaycan” terminilə

əvəz etdi.

Heydər Əliyev erməni millətçilərinin niyyətini yaxşı dərk edirdi, sərhəd

rayonlarının iqtisadi və sosial-mədəni inkişafına böyük əhəmiyyət verir, qayğı

göstərirdi. Belə ki, 70-ci illərdə mərkəz ermənilərin təhriki ilə Kəlbəcər rayonunun

perspektivsizliyi, buradan əhalinin köçürülməsi, torpaqların isə yaylaq kimi

304

respublikalar arasında bölüşdürülməsi haqqında məsələ qaldırdı. Buna qarşı H.Əliyev

1977-ci ildən bu rayonun potensial imkanlarını genişləndirmək tədbirləri

hazırlanmasına və həyata keçirilməsinə nail oldu. İqtisadiyyat xeyli dirçəldi və

Mərkəzin, erməni millətçilərinin niyyətləri alt-üst oldu

Beləliklə H.Əliyevin çoxcəhtli partiya və dövlət idarəçiliyi sayəsində

Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatı olduqca zənginləşdi. İnsanların partiya və dövlət

orqanlarının ictimai təşkilatların işində fəaliyyəti artdı. Dövlət və ictimai təşkilatla-rın

mədəni tərəqqisi xalqın milli oyanışına istiqamətləndirilmiş siyasətin reallaşdırıl-

masına yönəldildi və səmərəli nəticələr verdi.

H.Əliyev kimi fitri istedadlı, uzaqgörən, xalqını sonsuz məhəbbətlə sevən,

praqmatik bir siyasətçinin Azərbaycana rəhbərlik etməsi respublikanın ictimai-siyasi,

iqtisadi və mədəni həyatında sürətli yüksəlişə səbəb oldu.

XX- əsrin 70-80-ci illəri Azərbaycan iqtisadiyyatının keçidiyi əvvəlki inkişaf

illəri ilə müqayisədə ən əlamətdar və böyük yüksəliş dövrü kimi tarixə daxil olub.

Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə SSSR hökuməti Azərbaycanda sənayenin və

kənd təsərrüfatının intensiv inkişafı üçün xüsusi qərar qəbul etdi və xeyli vəsait

ayırdı. Azərbaycanda iqtisadi quruculuq fəaliyyəti 70- ci illərin ilk ilindən sürətlə

başladı. Kapital qoyuluşunun həcmi 1970 -85 –ci illərdə 32 milyard manat təşkil

edirdi ki, bu da Sovet dövrünün əvvəlki 50 ilində cəmi istifadə edilən vəsaitdən 2,1

dəfə çox idi.

Bu kapitalın 45% -dən çoxu maşınqayırma, kimya, neft-kimya, tikinti

materialları, yeyinti sənayesi sahələrinə qoyulmuşdu.

Respublikanın güclü elmi-texniki və istehsal potensialına söykənərək

iqtisadiyyatın mühüm istiqamətlərinin inkişafı ardıcıl mərhələlər üzrə həyata

keçirildi. Əlvan və qara metalugiyanın yeni istehsal sahələri yaranırdı.

Kənd təsərrüfatı təyinatlı maşınqayırma sənayesində daha əhəmiyyətli yeni

müəssələrin yaradılması sahəsində ciddi işlər görüldü.

Neft və qaz istehsalı sahəsində 80-ci illərdə rekord nəticələr əldə olundu.

Belə ki, həmin dövrdə 13 milyon ton neft, 14milyard kubmetr təbii qaz istehsal

edilmiş-di.70-80-ci illərdə Azərbaycan rayonlarının qazla təmin edilməsi demək olar

305

ki, başa çatdırılır. 70-ci illərdə Əli Bayramlı-Astara, Yevlax-Şəki, Dəvəçi-Xaçmaz,

Yevlax-Xankəndi-Gorus-Naxçıvan, 80-ci illərdə Naxçıvan-Culfa-Ordubad,

Qazıməmməd Qazax qaz kəmərləri çəkildi.

1970-80 –ci illərdə yeni müəssələr sənayenin təkmilləşməsi və məhsul isteh-

sallarının artırılmasında əhəmiyyətli rol oynamışdur. Bu dövrdə 218 yeni sənaye mü-

əssəsi istifadəyə verildi.

Mingəçevirdə elektrik stansiyası, Şəmkir Ses, Bakı Kondisioner zavodu, Əli

Bayramlı məişət cihazları zavodu, Ağdam dəzgahqayırma, Gəncə xalça, qənnadı, çini

–saxsı qablar zavodları məhz bu dövrdə istifadəyə verilmişdi.

Tarixən Azərbaycanda sənayenin birtərəfli inkişafı ilə əlaqədar onun

müəssələri əsasən Bakı və Sumqayıt regionunda yerləşmişdir. 1970-85-ci illərdə

yaradılan yeni sənaye müəssələrinin 158-i və ya 72 faizi respublikanın başqa ərazi

sahələrində istifadəyə verildi.

70-ci illərdə neft sənayesinin inkişafında da yeni dəyişikliklər baş verdi.

Geoloji kəşfiyyat işləri genişləndi. 22 yeni neft və qaz yatağı kəşf olundu. Neft

mədənlərinin yarıdan çoxu avtomatlaşdırıldı.

Üzən buruqlardan “Azərbaycan”, “Xəzər” vastəsilə dənizin dərinliyində 6000

metrə çatan quyular qazıldı. 70-ci illərdə dərin dəniz özülləri hazırlayan iri zavodun

tikintisinə başlandı və zavod 1986–cı ildə fəaliyyətə başladı. Respublikada energetika

sənayesi sürətlə inkişaf edirdi.Araz çayı üzərində İran ilə birlikdə SES –sı tikildi.

Yüngül sənaye, yeyinti sənaye müəssləri şəbəkəsi xeyli genişləndi.

Azərbaycanın vahid xalq təsərrüfatı komplekslərindən biri olan nəqilyatın

da inkişaf etdirilməsi vacib strateji məsələlərindən biri idi. 70-80 –ci illərdə yeni

dəmir yolu –Ağdam –Xankəndi, Akstafa –İrəvan, Yevlax- Balakən xətləri istifadəyə

verildi. 1985-ci ildə 2067 kmə çatan dəmir yolu xətti var idi.

Avtomobil yollarının inkişafında da əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verdi. Av-

tomobil yollarının uzunluğu 1985 –ci ildə 22,4 min km -ə çatırdı.

70-80-ci illərdə metro tikintisi sahəsində böyük uğur əldə olundu. 1970-ci

ildə “Ulduz ” stansiyası istifadəyə verildi. 1972-ci ildə Bakının mərkəzini “8-ci km”

qəsəbəsi ilə birləşdirən metro xətti “Bak Soveti” “Neftçilər” metro xətt işə düş-

306

dü.1985-ci ildə “Memar Əcəmi ” stansiyasına, 1979 –cu ildə “Əhmədli ” stansiyasına

qədər yeraltı dəmiryol xətləri istifadəyə verildi.

Azərbaycanın dəniz nəqilyyatı da inkişaf edirdi. Bakı dəniz gəmiçiliyi böyük

donanmaya malik idi. Respublikada dəniz vasitəsilə Qazaxstan, Sibir, İtalya,

Əlcəzair, Polşa, Ruminiya və s. ölkələrə mal daşınırdı.

Heydər Əliyevin respublikaya rəhbərlik etdiyi 1969-1982-ci illərdə ən mühüm

iqtisadi nəticələrdən birini kənd təsərrüfatının dinamik inkişaf etməsi, ölkənin və

respublikanın bütün iqtisadiyyatında onun rolunun artması təşkil edir. Bu dövrdə

istehsalın elmi əsaslarla intensivləşdirilməsi və təkmilləşdirilməsi kənd təsərrüfatında

nailiyyətlərin artmasında mühüm rol oynadı. 1970-80-ci illərdə respublikada kənd

təsərrüfatının maddi bazasının gücləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirilirdi.

Azərbaycanda kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar nisbətən məhdud

miqdardadır. Buna görə də kənd təsərrüfatında məhsuldar qüvvələrin mümkün

ehtiyatlarından tam və hərtərəfli istifadə edilməsi vacib idi. Lakin bu vacib məsələdə

bütün əvvəlki dövrlərdə onun düzgün həllində elə bir əsaslı dönüş əldə edilməmişdi.

Bunun üçün, ilk növbədə respublikada kənd təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrini onların

hər birinə daha çox münasib olan əlverişli torpaq-iqlim şəraitində yüksək səviyyədə

inkişaf etdirmək yolu ilə əkinçilik və heyvandarlığın müxtəlif təbii-iqtisadi zonalar

üzrə səmərəli ixtisaslaşması və təmərküzləşməsi tələb olunurdu. Məhz 70-80-ci

illərdə Azərbaycan kənd təsərrüfatında qazanılan uğurların təməlində, birinci

növbədə onun inkişafının bu başlıca şərtinin tələblərinin düzgün qiymətləndirilib

istifadə edilməsində mühüm addımlar atıldı. Bundan başqa, kənd təsərrüfatının böyük

nailiyyətlərində Azərbaycan şəraitində müstəsna əhəmiyyət kəsb edən suvarılan

torpaq sahələrinin artırılmasının da böyük rolu oldu. Respublikada mühüm

əhəmiyyətə malik çoxlu su təsərrüfatı qurğusu yaradıldı və kanallar çəkildi. 70-80-ci

illərdə bir çox hidrotexniki komplekslər və dəryaçalar, o cümlədən Tərtərçay və

Yuxarı Xanbulançay su təsərrüfatı kompleksləri, Araz, Şamxor, Arpaçay, Nurs,

Sirab, Bənənyar, Aşağı Köndələnçay dəryaçaları, Baş Mil, Lənkəran kanalları,

Yuxarı Şirvan kanalının Ağsu qolu və başqa obyektlər istifadəyə verilmişdi. Bu

tədbirlər nəticəsində suvarılan əkin sahələri təqribən 30 faizə qədər artdı.63 1970-

307

1985-ci illərdə respublikada kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqlar həcmcə az dəyişmişdi.

Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların sahəsi 4032 min hektardan 4327 min hektara

(artım 285 m.h.) qalxmışdı. Onlardan şum yerləri 1320 min hektardan 1454,3 min

hektara (artım 134,3 m.h.), biçənək sahələri 112 mindən 124 min hektara, otlaqlar və

örüşlər isə 1089 min hektardan 2245 min hektara qədər artmışdı. Yeni texnika və

texnologiyanın, səmərəli əkinçilik sistemlərinin tətbiqi, növbəli əkinçilik sisteminin

geniş mənimsənilməsi, kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların, xüsusilə də əkin

yerlərinin istifadəsi vəziyyətə əhəmiyyətli təsir göstərdi. Əkin sahələrinin

məhsuldarlığını artırmaq məqsədilə mədən gübrələrinin, bitkiləri xəstəlikdən və

ziyanvericilərdən qoruyan kimyəvi vasitələrin tətbiqi genişlənməyə başlayır. Geniş

şoran torpaqların, quru iqlimi və az suyu olan Azərbaycan üçün meliorasiya

tədbirlərinin çox mühüm iqtisadi və sosial əhəmiyyəti vardır. Bu baxımdan

respublikada müəyyən işlər görülmüşdü. 1975-1985-ci illərdə 192 min hektardan çox

yeni suvarılan, 381 min hektardan çox sahə meliorasiya cəhətdən 158

yaxşılaşdırılmış, 493 min hektara qədər əsaslı surətdə hamarlanmış torpaq istifadəyə

verilmiş, 989 min hektar otlağa su çıxarılmışdı.

Elmi-texniki tərəqqi gücləndikcə, təsərrüfatlar nisbətən daha mükəmməl

texnika və mexanizmlərlə təchiz olunduqca, istehsalın və əməyin enerji ilə silahlanma

səviyyəsi artırdı. Lakin kənd təsərrüfatında əməyin enerji ilə silahlanma səviyyəsinin

artmasına görə respublika ölkə üzrə orta göstəricilərdən hələ geri qalırdı.

1970-1980-ci illərdə yeni maddi-texniki bazaya və sənaye xarakterli

texnologiyalara əsaslanaraq, kənd təsərrüfatının tərəvəzçilik, çayçılıq, tütünçülük,

meyvəçilik, quşçuluq və digər sahələri dinamik inkişaf etmişdir.

70-ci illərdə kənd təsərrüfatında əmək bölgüsünün dərinləşməsi prosesi

sürətləndi. Pambıq istehsalı Muğan, Mil və Şirvan zonalarında təmərküzləşdi.18

rayon pambıqçılıqla məşğul idi. Ən çox pambıq istehsal edən rayonlar Bərdə,

Ağcəbədi, Beyləqan, Sabirabad idi. 1985-ci ildə pambıq əkin sahələri 295,5 min

hektara çatmışdı.

Başqa sahələrdə də təmərküzləşmə gedirdi. Tərəvəzin 92 faizindən çoxu

Lənkəran, Astara, Quba-Xaçmaz, çay yarpağının 98 faizi Lənkəran-Astara, taxılçılıq

308

mərkəzi aran, Şəki İsmayıllı rayonlarında daha çox becərilirdi. Üzümçülük bütün

təbii iqtisadi zonalarda yetişdirilirdi.

Respublikada kənd təsərrüfatının ümumi məhsulunun həcmi 1981-85 –ci

illərdə orta hesabla 1966-70 –ci illərə nisbətən 2,6 dəfə çoxaldı

1981-85-ci illərdə taxıl istehsalı 1,3 milyon tona, pambıq 861,4 min tona,

tütün 56,9 min tona, üzüm 1,9 milyon tona çatdırılmışdı.

XX əsrin 70-ci və 80-ci illərinin birinci yarısı Azərbaycan iqtisadiyyatının

xüsusi tarixi mərhələsini, onun bütün sahələrinin ona qədərki inkişafının ən yüksək

zirvəsini təşkil edir. Əsas sosial-iqtisadi göstəricilərə görə geridə qalan Azərbaycan

az vaxt içərisində, inkişafın başlıca keyfiyyət ölçülərinə görə, müttəfiq respublikalar

içərisində nəinki ön sıralara, hətta çoxlarına görə birinci yerə çıxdı. Bu illərin misli

görünməmiş inkişafı nəticəsində heç zaman Azərbaycan iqtisadiyyatı o mərhələdə

olduğu qədər öz təbii sərvətinin ehtiyatlarından və çoxlu başqa istehsal imkanlarından

belə dolğun istifadə etmək şəraitinə malik olmamışdı. Respublika xalq təsərrüfatının

istehsal yönümünün çoxcəhətliyi, quruluşun təkmilliyi və daha çox mükəmməlliyi

baxımından özünün keçdiyi tarixi mərhələlərinin heç birində bu qədər yüksək

səviyyəyə qalxmamışdı. Məhz iqtisadiyyatının daha çox hərtərəfli kompleks inkişafı

nəticəsində Azərbaycanın ictimai əmək bölgüsündə istər idxal, istərsə də ixrac edilən

məhsulların həcminə görə rolu xeyli genişləndi. 80-ci illərin sonunda Azərbaycandan

ixrac edilən məhsullar onun istehsalının ümumi həcminin 27,1 faizini, idxal olunan

məhsullar isə 21,3 faizini təşkil edirdi

Beləliklə, 70-80-ci illərdə azərbaycan iqtisadiyyatı böyük zirvələr fəth etdi.

Əsas sosial iqtisadi göstəricilərə görə Azərbaycan ittifaq respublikaları içərisində ön

sıraları keçdi. Azərbycanın ictimai əmək bölgüsündə istər idxal, istərsə də ixrac

edilən məhsulların istehsal həcminə görə rolu xeyli genişləndi.

Akademik Cəmil Quliyev yazır: “1969-cu ilin yayından H.Əliyevin respubli-

kaya rəhbərlik etməsi ilə Azərbaycanın sosial –iqtisadi və ictimai-siyasi həyatında

dönüş başlandı. H.Əliyev demək olar ki, 22 il Az.SSR-ə rəhbərlik etdi, bu müddət

ərzində o, Azərbaycanın milli dirçəlişi üçün XX əsrdə hamıdan daha çox xidmət

göstərdi. Bu illərdə H.Əliyev suveren Azərbaycan Respublikasının əsasını qoydu”.

309

Respublikanın 70-80-ci illərdə iqtisadi yüksəlişi xalqın rifahının

yaxşılaşdırılmasına şərait yaratmışdı. Fəhlə və qulluqçuların orta aylıq əmək haqqı

80-ci illərdə 1,3 dəfə, kolxozçuların orta aylıq əmək haqqı isə 1,5 dəfə artmışdı.

Qocalığa və əlilliyə görə dövlətdə pensiya alanların sayı 1989-cu ildə 987 minə

çatmışdı.

70-80-ci illərdə respublikanın şəhər və kəndlərində mənzil tikintisi sürətlə ar-

tmışdı. Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Əli Bayramlı, Mingəçevirdə yeni mikrorayon və

qəsəbələr salınmış, çoxmərtəbəli binalar tikilmişdi. Həmin illərdə respublikada

ümumi sahəsi 35 mln kv-metr mənzil sahəsi tikilmişdi. 3 milyona qədər əhalinin

mənzil şəraiti yaxşılaşdırılmışdı.

Beləliklə, 70-80-ci illərdə respublika əhalisinin sosial-siyasi, milli strukturunda,

məişətində, rifahında mühüm dəyişikliklər baş vermişdi, gəlirlər, alıcılıq qabiliyyəti,

ticarət, ictimai iaşə, tibb, rabitə, məişət xidmətlərinin səviyyəsi yüksəlmiş, yaşayış

məntəqələrinin su, qaz, kanalizasiya sistemləri ilə təchizi yaxşılaşmışdı.

Həmin dövrdə Dənizkənarı park yenidən qurulmuş, Fəvvarələr meydanı,

yaradılmışdı. 70-ci illərdə Baku Dəniz Vağzalı, Respublika Sarayı, Gülüstan sarayı,

Velotrek tikildi. Həmin illərdə əhalinin içməli su ilə təminatı yaxşılaşdırılaraq, Kür

su kəməri tikildi. Lakin göstərmək lazımdır ki, sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat və

tikinti inkişaf etdikcə təhlükəsizlik texnologiyasına ciddi əməl olunmaması, təmiz-

ləyici qurğulardan istifadə edilməməsi respublikada ekoloji mühitin gündən–günə

pozulmasına gətirib çıxardı.

Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Əli bayramlı şəhəri ekoloji cəhətdən daha çox

çirklənmişdi. Bakıda çirkab sularının dənizə axıdılması nəticəsində Xəzər dənizi

həddən çox çirklənmişdi. Kimya zavodları Sumqayıt şəhərini “ölü şəhərə”

çevrilmişdi. Qonşu respublikalardan Kür və Araz çaylarına çirkab və zəhərli

maddələrin axıdılması böyük problem yaradırdı.

70-80- ci illərdə əhalinin sayı 5 milyon nəfərdən, 7,1 milyona çatmışdı. Hər

min nəfərə, təbii artım 20 faizə çatmışdı. Şəhər əhalisi 53,8 faiz təşkil edirdi.

Əhalinin sosial–sinfi strukturu da yeniləşmişdi. 1989-cu ildə əhalinin 86,8 faizini

310

fəhlə və qulluqçular, 12,7 faizini kolxozçular təşkil edirdi. Əhalinin milli tərkibində

də mühüm dəyioşikliklər baş vermişdi. 1989-cu il siyahıya alınmasına görə 7

milyondan çox əhalinin 6 milyonunu Azərbaycan türkləri, 392,3 min nəfərini ruslar,

390,5 min nəfərini ermənilər, 171,4 min nəfərini ləzgilər, 44,1 min nəfərini avarlar,

30,8 min nəfərini yəhudilər və sairə təşkil edirdi. Ümumiyyətlə respublikada 82

xalqın nümayəndəsi məskunlaşmışdı.

Lakin 1980-ci illərin ikinci yarısında Azərbaycanın iqtisadiyyatında ciddi

geriləmə prosesi başlandı. Ölkənin ictimai-siyasi rejimində baş verən gərgin və

təlatümlü hadisələr onu sarsıdaraq, iqtisadiyyatın tənəzzülünü sürətləndirdi.

Mühüm, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında ciddi geriləmə baş verdi.

Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatının təsərrüfat sisteminin ahəngi 1987-ci ildə

erməni millətçilərinin “Dağlıq Qarabağ” ətrafında başladıqları fitnəkarlıqlıa pozuldu.

Moskvada yüksək vəzifələr tutan erməni millətçiləri Azərbaycan iqtisadiyyatına

böyük zərbələr endirmək üçün öz xəyanətkar fəaliyyətlərini ge-nişləndirirdilər. İlk

növbədə 1985-ci ildə alkoqolizmə qarşı mübarizə adl altında respublikadaböyük gəlir

verə üzüçülüyün ləğv edilməsinə çalışırdılar. 1990-cı ildə 107 min hektar üzüm

sahəsi ləğv edilmişdi.

1988-ci ildə Gəncə avtomobil zavodunun, AKTİ-nin tələ şəhərciyinin

tikintiləri dayandırıldı.

Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafına yönəldilən əsaslı vəsait ildən-ilə

azaldıldı. Əsas fondların istifadəyə verilməsi 1990-cı ildə 1985-ci ilə nisbətən 50 faiz

aşağı düşdü. Neft hasilatı bu dövrdə 13,5 milyon tondan 13,1milyon tona, qaz hasilatı

isə 14,3 milyard kub metrdən 11,1 milyard kubmetrə enmişdi. Polad, dəmir, sement,

yüngül sənaye sahələri əvvəlki gücü ilə işləmişdi.

Kimya sənayesi müəssisələrinin çoxu öz imkanlarından aşağı səviyyədə

işləyirdi. Məhsul istehsalı və satışı planları yerinə yetirilmirdi, istehsalın artım sürəti

plandan iki dəfə aşağı idi. Neft sənayesi üçün boru istehsalı planı yerinə yetirilmirdi.

Dəmir filizi və polad borular istehsalı həcmi azalmışdı.

311

1980-ci illərin ikinci yarısında Azərbaycan sənayesi ziddiyyətli, çox çətin və

ağır bir dövr keçirirdi. Digər tərəfdən isə metodları yararsız olan yenidənqurma,

millətlərarası toqquşmalar, rəhbərliyin zəifliyi iqtisadi inkişafa mane olurdu.

70-80-ci il illər azərbaycanın ictimai-siyasi, iqtisadi, mədəni və mənəvi

həyatinda mühüm irəliləmələr dövrü olmuşdur. Uşaq müəssisələrinin, məktəblərin

maddi-texniki təhsil bazası möhkəmlənmiş, tədrisin səviyyəsi xeyli yüksəlmişdi .

Bu illərdə respublikada 101 min nəfərlik məktəbəqədər uşaq müəsssəsi tikilib

istifadəyə verilmişdir. Həmin dövrdə 703 min yerlik 1058 ümumtəhsil məktəb binası

tikilib istifadəyə verilmişdi. Ümumtəhsil məktəblərinin sayı 4356-ya çatdırılmışdı və

bu məktəblərdə 1,4 milyona qədər şagird təhsil alırdı. Bu məktəblərdə müəllimlərin

sayı 132-min nəfərə qədər artmışdı.

Məktəblərin 98 faizində fənn kabinələri, emalatxanalar fəəaliyyət göstərirdi.

Azərbaycanda milli hərbi, kadrlar yeyişdirilməsini təmin etmək məqsdilə H.Əliyevin

təşəbbüsü ilə C.Naxçıvanski adına Bakı ibtidai hərbi məktəb, təşkil olundu.

80-ci illərin sonunda Azərbaycanda 2185 məktəbdənkənar uşaq müəssisələri,

o cümlədən 91 niioner məktəblilər sarayı, 1593 nioner düşərgəsi, 240-dan çox uşaq

idman məktəbi, 210 musiqi məktəbi fəaliyyət göstərirdi.

Peşə təhsili sistemi inkişaf edirdi. 70-80-ci illərdərespublikada 100 yeni texniki –

peşəməktəbi təşkil edilmişdi. 1990-cı ildə 176 belə məktəbdə 83 minə qədər

şagirdtəhsil alırdı. Həmin şagirdlər sənaye, tikinti, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı, məişət

xidməti və başqa sahələr üzrə peşəyə yiyələnirdilər. Təsərrüfat, maarif ,mədəniyyət,

səhiyyə və başqa sahələr üzrə orta ixtisaslı kadrlar hazırlayan 78 məktəbdə hər il 60-

70min tələbə təhsil alırdı. Bu illərdə Bakı kitabxanaçılıq texnikumunun, Bakı

Pedaqoji, Gəncə tikinti-inşaat texnikumları, Şuşa pedoqoji məktəbinin, Mingəçevir və

Naxçıvan politexnikumlarının, Şəki pedoqoji məktəbinin yeni tədris binaları və

yataqxanaları tikilərək istifadəyə verildi. Bu illərdə tələbələrin təqaüdü 3 dəfə artdı.

70-80-ci illərdə Azərbaycanda ali təhsil daha da inkişaf etdi. Yeni ali

təhsil ocaqları fəaliyyətə başladı. 1971-ci ildə Rus dili və Ədəbiyyati (Slavyan

Universiteti) və Pedoqoji xarici dillər Unstititları yarandı.Azərbaycan Dövlət

312

Pedaqoji institutunun filialları əsasında 1972-ci ildə Naxçıvan, 1973-cü ildə

Xankəndi Pedoqoji instititları , 1976-cı ildə Gəncə Texnologiya İnstitutu təşkil edildi.

1980-ci ilərin sonlarında respublikada 17 ali təhsil müəssisəsi var idi. Bu ali

məktəblərdə 80-ci illərin axırlarında 8500 nəfər, o cümlədən 612 professor,

akademik, 3021nəfər dosent dərs deyirdi. Ali məktəblərdə hər il 100 min nəfər tələbə

təhsil alırdı. Bakı Dövlət Universitetində 13 min tələbə oxuyurdu.

Məktəblərdə tədrisin məzmununda müəyyən dəyişikliklər baş verdi.

Azərbaycan tarixinin tədrisi artırıldı.1988-ci ildən bütün ali və orta ixtisas

məktəblərində bu fənn tədris olunmağa başlanıldı. 80-ci illərin sonlarında hər 1000

nəfər əhalinin 129-u ali, 146-sı orta ixtisas, 425-i ümumi orta, 190-ı natamam orta

təhsilli idi.

İnsanların biliyinin, mədəni səviyyəsinin yüksəlməsində mədəni-maarif

müəssisələri və kütləvi informasiya vasitələri mühüm rol oynayırdı.

70-80-ci illərdə respublikamızın şəhər və kəndlərində 220 min yerlik 1066 klub

və mədəniyyət, 111 kinoteatr istifadəyə verilmişdi.

Kütləvi kitabxanalar şəbəkəsi genişlənmiş, oradakı kitab və jurnalların sayı

45,3 milyon nüxsəyə çatdırılmışdı. Hər 100 nəfərə 6,4min nüxsə kitab və jurnal

düşürdü. Respublikada 87 yeni muzey-1972-ci ildə Azərbaycan xalçası və tətbiqi

sənət muzeyi” Sergey Yeseninin xatirə muzeyi, 1975-ci ildə U.Hacıbəyovun və

S.Vurğunun, 1981-ci ildə Naxçıvanda H.Cavidin, 1982-ci ildə Bakıda C.Cabbarlının,

Bülbülün ev muzeyləri, rayonlarda onlarla tarix-diyarşünaslıq muzeyləri təşkil

olundu.

Həmin dövrdə Gəncədə “Nizami “təsviri sənət qaleriyası, “Nizami dövrü və

yaradıcılığı” muzeyi açıldı.

70-80-ci illərdə respublikada 8 yeni dövlət teatırı açıldı və onların sayı 20-

yə qədər olmuşdur.

Kütləvi informasiya vastələri şəbəkəsi artmaqda idi.1990-ci ildə 256 qəzet,

jurnal və məcumə çap olunurdu.Dövri nəşrlərin illik tirajı 49 milyon nüsxədən çox

idi.

313

1976-88-ci illərdə 10 cildlik “Azərbaycan Sovet Ensklopediyası ” çapdan

çıxdı. Bu dövrdə 20 cildlik”Azərbaycan Ədəbiyyatı Kitabxanası” 50 cildlik “Dünya

Uşaq ədəbiyyatı Kitabxanası”, 100 cildlik “Dünya Ədəbiyyatı kitabxanası”, “Molla

Nəsrəddin” 12 cildlik toplusu nəşr edildi (1-ci cild).

70-80-ci illərdə Azərbaycan elminin inkişafında mühüm nailiyyətlər əldə

olunmuşdu.Elmi müəssisəərin sayı 151-ə , o cümlədən elmi-tədqiqat istitutlarının sayı

85-ə çatmışdı. Elmi tədqiqatla məşğul olan işçilərin sayı 32,3 nəfərdən artmıdı.

1972-ci ildə Elmlər Akademiyasının Naxçıvanda Elmi Mərkəzi fəaliyyətə

başladı. 1975-ci ildən “Xəzər” elmi Mərkəzində respublikanın təbii ehtiyatlarının

kosmik tədqiqi aparılırdı. 1978-ci ildə Bakıda Kosmik Tədqiqatlar Elm-istehsalat

Birliyi fəaliyyətə başladı.

1970-ci ildə Elmlər Akademiyasında 30 elmi müəssisə, 3300 elmi işçi

fəaliyyət göstərirdi.

Azərbaycan alimlərinin bir çox işləri, xüsusən neft sənayesi ilə bağlı

tədqiqatları, neft-kimya, geologiya, riyaziyyat və biologiya sahəsindəki araşdırmaları

respublikanın hüdudlarından kənarda da tanınırdı. Onların elmi nailiyyətlərinin

tətbiqi coğrafiyası genişlənərək keçmiş SSRİ-nin bütün əsas iqtisadi rayonlarını əhatə

edirdi.

Bakı həmin dövrdə “Neft Akademiyası”adlanırdı. Bu sahədə görməkli

alimlərdən Mirəli Qaşqay, Şəfaət Mehdiyev, Əli Əlizadə, Əzəl Sultanov və başqaları

görkəmli araşdırmalar aparırdılar. O dövrdə Fərman Salmanovun rəhbərliyi altında

Qərb Sibirin neft və qaz yataqları kəşf olunmuşdu.

Humanitar-ictimai elmlər sahəsində də mühüm nailiyyətlər əldə edilmişdi. Ziya

Bünyadov, Cəmil Quliyev, İqrar Əliyev, Sara Aşurbəyli, Teymur Bünyadov, Tofiq

Köçərli, Qaraş Mədətov, Mahmud İsmayılov və b. Azərbaycan tarixinə, Məmmədağa

Şirəliyev, Zərifə Budaqova, Əziz Əfəndizadə, Ağamusa Axundov, Əlövsət

Abdullayev və Yusif Seyidovun Azərbaycan dilinə, Əziz Şərif, Məmməd Cəfər, Mir

Cəlal, Həmid Araslı, Abbas Zamanov, Məmmədhüseyn Təhmasib, Mirzə İbrahimov,

Kamal Talıbzadə, Əziz Mirəhmədov, Bəkir Nəbiyev, Yaşar Qarayev, Azadə

Rüstəmova və b. Azərbaycan ədəbiyyatına, Aslan Aslanov, Firudin Köçərli, Fuad

314

Qasımzadənin fəlsəfəyə, Əhməd Mahmudov, Asəf Nadirov, Ziyad Səmədzadə,

Bəhman Axundov, Ağasəlim Ələsgərov, Teymur Vəliyev və b. iqtisadiyyata dair

tədqiqat işləri xalqın mənəvi sərvətinə çevrilmişdi. Azərbaycanda pedaqogika elminin

inkişafında və xalq maarifinin təşkilində görkəmli alim, SSRİ Pedaqoji Elmlər

Akademiyasının həqiqi üzvü Mehdi Mehdizadə böyük rol oynamışdı.

Ədəbiyyatın inkişafında çox böyük irəliləyişlər olmuşdu. M.Dilbazi, Nəbi

Xəzri, İslam Səfərli, Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə, Xəlil Rza bədii ədəbiyyatın və

ədəbiyyatşünaslığın inkişafında mühüm rol oynamışlar.

Bədii nəşrin görkəmli nümayəndələri Süleyman Rəhimov, İlyas Əfəndiyev,

Əzizə Cəfərzadə, İsa Hüseynov, Ələviyyə Balayevanın əsərləri çox maraqla

oxunulurdu.

Xalqda milli şüurun oynamasında Cənubi Azərbaycan mövzusunda yazılmış

əsərlərin xüsusi əhəmiyyəti var idi. Mirzə İbrahimovun “Pərvanə”, “Cənub

hekayələri” maraqla qarşılanırdı.

Respublikada musiqi, ifaçılıq teatr və kino sənəti sahəsində də mühüm

irəliləyişlər baş verdi. Rəşid Behbudov, Müslüm Maqomayev (nəvə), Zeynəb

Xanlarova, Firəngiz Əhmədova, Lütfiyar İmanov, Fidan və Xuraman Qasımovalar,

Rauf Atakişiyev, Rübabə Muradova, Fərhad Bədəlbəyli, Vaqif Mustafazadə, Habil

Əliyev, Həbib Bayramov, Hacı Məmmədov, Ramiz Quliyevin ifaçılıq sənəti

özünəməxsus zəngin koloriti və təkrarsızlığı ilə seçilirdi.

Fikrət Əmirovun “1001 gecə”, Aqşin Əlizadənin “Babək” baletləri musiqi

sənətinin ən mühüm naliyyətləri idi. Şərqdə ilk olaraq bir qadın kimi Şəfiqə

Axundova “Gəlin Qayası” operasını yazdı.

Azərbaycan kinosu böyük inkişaf yolu keçdi. “Azərbaycanfilm” kinostudiya-

sında “Şərikli çörək” “Yeddi oğul istərəm”, “Ulduzlar sönmür”, Babək”, “Tütək

səsi”, “İstintaq”, “Axırıncı aşırım”, “Dədə Qorqud” və başqa filmlər çəkildi.

Görkəmli aktyorlar Hökümə Qurbanova, Ağasadıq Gəraybəyli, Barat

Şəkinskaya, İsmayıl Dağıstanlı, İsmayıl Osmanlı, Leyla Bədirbəyli, Möhsün Sənani,

Rza Əfqanlı, Mustafa Mərdanov, Lütfəli Abdullayev, Nəsibə Zeynalova, Məlik

Dadaşov, Əli Zeynalov, Məmmədrza Şeyxzamanov, Əliağa Ağayev, Sofya Bəsirzadə

315

və onlarla başqaları Azərbaycan səhnəsində yüzlərlə orijinal və parlaq obrazlar

yaratmışdılar. Azərbaycan səhnəsinə Həsən Turabov, Amaliya Pənahova, Səməndər

Rzayev, Fuad Poladov, Səyavuş Aslan, Yaşar Nuri, Hacıbaba Bağırov, Arif Quliyev,

Hamlet Xanızadə, Əliabbas Qədirov, Mikayıl Mirzə və başqalarının təmsil etdiyi

yeni, istedadlı bir nəsil gəlmişdi.

Azərbaycan memarlığı daha çox tərəqqi etmişdi. Yaşayış binalarının kütləvi

inşası ilə yanaşı, orijinal layihələr üzrə şəhərləri bəzəyən iri ictimai binalar da

tikilmişdi. Memarlar M.Hüseynovun, H.Ələsgərovun, Ə.Hüseynovun və b. layihələri

ilə Bakıda və respublikanın digər şəhərlərində milli memarlıq elementlərini əks

etdirən layihələr üzrə onlarla bina inşa olunmuşdu. Bakıda "Bakı" (1970), "Moskva"

(1978), "Azərbaycan" (1970), "Qarabağ" (1970), "Abşeron" (1985) mehmanxanaları,

"Respublika" (o zaman Lenin adına) sarayı (1972), "Gülüstan" sarayı (1978),

Gəncədə "Kəpəz", Şəkidə "Şəki", Şuşada "Şuşa" mehmanxanaları tikilmişdi.

Beləliklə, 70-80-ci illər Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında mühüm dövr

oldu. H.Əliyevin milli oyanış siyasəti sayəsində təhsil, elmi, mətbuat, ədəbiyyat və

incəsənətin tərəqqisi üçün əlverişli imkanlar açıldı. Respublikanın mənəvi sərvətləri,

kadr potensialı daha da artdı. Xalqın mədəni irsinin , tarixinin , dilinin öyrənilməsi

və təbliği genişləndi.

316

XX mövzu1980-ci illərin axırları və 1990-cu illərin əvvəllərində

Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət.

Plan:

1.1980-ci illərin sonuna yaxın Azərbaycanda siyasi vəziyyət.

2.Qondarma Qarabağ məsələsi və onun Azərbaycanın siyasi durumuna təsiri.

3.Milli-demokratik ictimai hərəkatların və təşkilatların meydana gəlməsi.

Ədəbiyyat:

1.Azərbaycan tarixi.VII cilddə, VII cild, Bakı, 2003, səh.301-484.

2.Məmmədov İ, Məmmədov Ç. Siyasi tarix. Bakı, 200. səh. 245-255.

3.Əliyev İ. Dağlıq Qarabağ.Tarix, faktlar, hadisələr. Bakı, 1989.

4.Səməndər.R. Şəhidlər. Bakı, 1990. səh.3-29.

5.Sultanov O. XX əsrin 80-ci illərin sonu-90-cı illərin əvvəllərində

Azərbaycanda siyasi mübarizə. Bakı, 1995.

317

XX əsrin 80-ci illərinin ortaları üçün SSRİ dərin böhran vəziyyətinə gəlib çıxdı.

1981-1985-ci illərdə sənaye və kənd təsərrüfatı məhsullarınınn istehsalı 2,5 -3 dəfə

aşağı düşmüşdü. Ölkədə gizli iqtisadiyyat tüğyan edirdi. Ölkəni siyasi böhran da

bürümüşdü.

1985-ci ilin martında uğursuz M.Qorbaçovun hakimiyyətə gəlməsi ilə ölkədə

böhrandan çıxmaq məqsədilə “yenidənqurma” xətti həyata keçirilməyə başlandı. Bu

xətt xarici ədəbiyyatda “Qorbaçov inqilabi” kimi mənalandırılır. “Yenidənqurma”

əvvəl xalq təsərrüfatının inkişafını sürətləndirmək siyasətindən başladı. Sonra

iqtisadi, siyasi və hüquqi islahatlar həyata keçirilməsinə başlanıldı.

“Yenidənqurma” daha çox demokratiya, daha çox sosializm, aşkarlıq şüarları

altında həyata keçirilirdi.

Yenidənqurma və aşkarlıq siyasəti obyektiv surətdə demokratiya və azad-

fikirliliyin ilk rüşeymlərinin yaranmasına gətirib çıxardı. Lakin, 1988-ci ilin

əvvəllərinə kimi Azərbaycan demək olar ki, SSRİ-də gedən bu pozitiv proseslərdən

təcrid olunmuşdu. Həyatın real problemlərinin üstündən sükutla keçilməsi və onların

ört-basdır edilməsi, hər şeyin normal olduğu haqqında illüziya yaradılması ictimai-

siyasi atmosferi müəyyənləşdirən əsas cəhətlər idi.

Baxmayaraq ki, Azərbaycan öz təbii sərvətlərinə görə SSRİ-də qabaqcıl

yerlərdən birini tuturdu, lakin problemlər içində boğulurdu.Xəstəxanalar, məktəblər,

mənzil çatışmır, adambaşına düşən milli gəlirə görə respublikamız sonuncu yerlərdə

gedirdi. Ekoloji problemlər nəticəsində uşaq ölümünün səviyyəsinə görə Azərbaycan

Afrikanın bir çox ölkələrini də geridə qoyurdu.

“Yenidənqurma” dövründə demokratiya, aşakarlıq və siyasi plüralizm şəratinin

yaradılması təqribən 70 il ərzində cəmiyyətdə,o cümlədən milli münasibətlərdə

yığılıb qalmış səhv və nöqsanları üzə çıxardı.Ölkədə mərkəzdənqaçma meyyləri

gücləndi. İctamai-siyasi həyatda demokratizm və aşkarlıq yayıldı.

Elan olunmuş aşkarlıq prinsipindən istifadə edən respublika mətbuatında

tariximizin 1920-1940-cı illərini əhatə etdiyi dövrün səhifələri açıqlanır və kəskin-

tənqid olunur, M.C.Bağırov rejimi, onun qeyri-insani və qeyri-humanist hərəkətləri, o

318

dövrün totaltar idarəçilik metodları,bolşevizmin milli ayrı-seçkilk siyasəti vəs. ifşa

edilirdi.

Respublikada ictimai-siyasi yönümlü qeyri-hökumət təşkilatları və cəmiyyətlər

yaradıldı,çoxlu yeni formal və qeyri-formal nəşrlər meydana çıxdı. “Azərbaycan”,

“Odlar yurdu”, “Azadlıq”, “Yeni fikir”, “Vətən səsi”, “Respublika”, “Ayna”, “Dalğa”

və başqa qəzetlər, “Gənclik”, “Xəzər”, “Açıq söz” jurnalları çıxmağa başladı.

Demokratiya və aşkarlığın genişlənməsi sayəsində islam dəyərlərinə qayidıl-

dı.Müqəddəs ibadət yerlərindən leqal şəkildə istifadə olunmağa başlandı. Pir və

ocaqlara ziyarətlər çoxalmağa başladı. 1988-1990-cı illərdə respublikada 30-dan çox

məscid açıldı. 1989-cu ildə Bakıda islam mədrəsəsi açıldı.İndi onun bazasında

yaradılmış Ali İslam Universiteti fəaliyyət göstərir.

1990-cı ildən başlayaraq müsəlmanların müqəddəs Məkkəyə ziyarətləri təşkil

edildi. “İslam”qəzetinin nəşrinə başlanıldı.

Respublikada İran və Türkiyədə yaşayan qan qardaşları olan azərbaycanlılarla

gediş -gəlişi bərpaetmək məqsədilə “Sərhəd hərəkatı”başladı.

1989-cu il dekabrın 31-1990-cı il yanvarın 1-də Araz çayı boyu 137 km So-vet-

İran,yanvarın 7-də SSRİ-Türkiyə arasında sərhəd qurğuları dağıdıldı.Yanvarın 18-də

Biləsüvar və Cəlilabad rayonlarında sərhəd qurğuları ləğv olundu. Naxçıvan MR-də

sərhədlə tikanlı məftillər arasında qalan17 kvadrat kilometr torpaq sahəsi istifadəyə

verildi.Sərhəddin hər iki tərəfində yaşayan qohum və qardaşlarıın görüşü,gediş-gəlişi

başladı.

Bir sözlə,respublikada yüksək ictimai-siyasi canlanma hökm sürürdü. Lakin

Azərbaycan rəhbərliyi Sovetlər birliyini qoruyub saxlamaq üçün Mərkəzin səylərinə

can-başla qoşulurdu. Azərbaycan da imperiyanı yenidən bərpa etmək üçün

hazırlanmış layihə və tədbirlərə tərəfdar çıxırdı. 1990-cı lin mayında Azərbaycanda

da Prezident vəzifəsi təsis olundu.A.Mütəllibov Ali Sovet tərəfindən Respublikanın

ilk Prezidenti seçildi.

Bütün bunlara baxmayaraq “yenidənqurma” dövründə Azərbaycan

iqtisadiyyatında da geriləmə başladı.

319

“Yenidənqurma”nın elan etdiyi demokratiya, aşkarlıq şəraitindən istifadə edən

erməni millətçiləri Qərbi Azərbaycanda antitürk siyasətlərini gücləndirdilər, etnik

təmizləməyə başladılar. Azərbaycanlıların Ermənistandan yeni deportasiyası

başlandı.

1988-ci ilin fevralında İrəvanda “Ermənistanı türklərdən tətmizləməli”,

“Ermənistanda ermənilər yaşamalıdır!” şüarları altında izdihamlı antitrük mitinqi

keçirildi. Erməni vandalları fevralın 21-də İrəvanda qalmış son məscidə hücum edib

onu dağıtdılar.

Aşıq Ələsgərin Basar-Keçərdəki qəbrini təhqir etdilər, Səməd Vurğunun

abidəsini dağıtdılar. Fevralın 18-23-də azərbaycanlı qaçqınların yeni dəstəsi

təqiblərdən canlarını qurtararaq, Azərbaycana axışdılar.

Ermənilər azərbaycanlıların vəhşi,qaniçən olması haqqında yalan təsəvvürlər

yaratmaq üçün 1988-ci il fevralın 28-də Sumqayıtda özünü azərbaycanlı kimi qələmə

verən “Paşa” ləqəbli Edik Qriqoryaının fəal iştirakı ilə fitnəkarlıq törətdilər. Bu

məqsəd üçün Sumqayıtın seçilməsi heç də təsadüfi deyildi. Çünki Ermənistandan

təhqir olunaraq qovulan azərbaycanlıların xeyli hissəsi buraya pənah gətirmişdi.

Hadisələrin videolentlərə cəkilməsi, varlı ermənilərin bir neçə gün əvvəl banklardan

pullarını götürərək qaçması, fitnəkarlığın planlı şəkildə hazırlanmasından xəbər

verirdi. Ermənilər bu faciəni ağlasığmaz uydurmalarla bəzəyib, beynəlxalq

ictimaiyyətdə azərbaycanlılara qarşı mənfi münasibət yaratmağa çalışdılar.

1988-ci il fevralın 27-də şəhərdə kütləvi mitinqlər başladı və ertəsi günü

erməni talanları baş verdi. Faciə zamanı 32 nəfər,o cümlədən 26 erməni və 6 nəfər

azər-baycanlı qətlə yetirilmiş, 200 mənzil qarət edilmişdi.

Sumqayıt hadisələrindən sonra Ermənistanda qanlı anti-türk hərəkatı daha

mütəşəkkil hal aldı. Bu işdə yaxşı silahlandırılmış erməni qeyri-formal hərbi

birləşmələri fəal iştirak etdilər. 1988-ci il martın 2-də Ermənistanda yaşayan

azərbaycanlıların yeni böyük bir dəstəsi təqibdən yaxa qurtarıb Zəngilan rayonuna

gəldi. Martın 10- da Yerevandan cənubda Mehmandar kəndinin dörd sakini qətlə

yetirildi. Martın 25-də Ararat rayonunun Vedi, Şirazlı, Xalisə və Şidli kimi

azərbaycanlı kəndlərində 100-dən çox ev talan edilib yandırıldı, əhalisi qovuldu.

320

Mayın ortalarında Yerevan yaxınlığındakı azərbaycanlı kəndlərinə yenidən basqın

edildi. 1988-ci ilin mart-dekabr aylarında yüzlərlə azərbaycanlı qətlə yetirildi,

minlərlə adam isə İran və Türkiyə sərhədlərini keçərək, həmin ölkələrə pənah

gətirdilər.

Ermənilər azğınlaşaraq Qubadlı rayonunun Eyvazlı, Qovudlu və Qədili kənd-

lərinə hücum edərək qırğınlar türətdilər. Naxçıvanın Kərki kəndini işğal edərək

yandırdılar. Sentyabrın 16-da Bakı-Tbilisi sərnişin avtobusunu partlatdılar. 1991-ci il

iyulun 31-də Moskva –Bakı qatarınd güclü partlayış törətdilər.

Beləliklə, Qərbi Azərbaycanda yaşayan Azərbaycanlılara qarşı ermənilərin

soyqrımı başa çıtdı. Oradan 230 min nəfərə qədər azərbaycanlı qovuldu, 225 nəfər isə

öldürüldü.Azərbaycanlıların Respublikamıza köçməsi burda ictimai-siyasi durumu

daha da gərginləşdirdii.

Sovet cəmiyyətini koklərinə qədər sarsıdan “yenidənqurma “ və aşkarlıq

siyasətindən istifadə edən ermənilər yenidən Azərbaycana ərazi iddialarını qaldır-

dılar.Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi hərakatı “Miatsum” başladı.

Münaqişənin qızışdırılmasında millətçi erməni ziyalılarının mühüm rolu ol-

muşdu. Ermənistandan Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsinin vacib-liyini

sübut etmək niyyəti ilə dünyanın 30-dan çox dövlətinə və beynəlxalq təşkilatlara 300

min erməninin imzası ilə müraciətlər göndərilmişdi.

1987-ci ilin oktyabrında Ulu Öndərimiz Heydər Əliyevin SSRİ

rəhbərliyindən kənarlaşdırılması mənfur ermənilərin öz niyyətlərini reallaşdırmaq

ümidini artırdı.

Hələ 1940-cı illərdə yaradılmış “Qarabağ” komitəsinin fəaliyyəti genişləndi.

1987-ci ilin oktyabrında İrəvanın Puşkin meydanında bu komitənin ilk açıq nitqi

keçirildi. Eyni zamanda Dağlıq Qarabağda uzun müddət fəaliyyət göstərən yerli

“Krunk” təşkilatıda açıq fəaliyyətə başladı.

Erməni seperatçıları Dağlıq Qarabağın Ermənistana verilməsini tələb edərkən

Azərbaycanın guya vilayətin sosial-iqtisadi və mədəni inkişafına diqqət vermədiyini

bəhanə gətirirdilər. Lakin o zaman Moskvadan göndərilən erməni iqtisad çılarının

araşdırmalarına görə Dağlıq Qarabağ vilayəti Azərbaycanın digər bölgəsi nə nisbətən

321

sosial –iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə xeyli irəlidə gedirdi. Əgər təkcə 1976-1980-

ci ollərdə Azərbaycan üzrə sənaye məhsulları istehsalı 3 dəfə artmışdırsa, vilayət üzrə

bu rəqəm 3,3% təşkil edirdi.

1988-ci il fevralın 8-dən başlayaraq Xankəndində Dağlıq Qarabağın

Ermənistana verilməsi haqqında ermənilə imza toplamağa (prtisiya ) başladılar.

Fevralın 12-də isə həmin tələblə mitiqlərə başladılar. Ermənilər və onların

havadarları, Daşnak partiyası hələ çoxdan xaricdə bu məsələ ilə “Daşnak partiyasının

Afinada keçirilən qurultaylarında Azərbaycan torpaqları “Naxçıvan və Qarabağ daxil

olmaqla “vahid və müstəqil Ermənistan ideyası irəli sürmüşdülər. Z.Balayanın

“Ocaq” kitabı da məhz həmin ideyanı yayırdı.1987-ci ildə Aqanbekiyan Parisdə çıxış

edərək Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşməsinin iqtisadi cəhətdən daha əlverişli

olması ideyasını irəli sürmüşdü. Bütün bunlar Dalıq Qarabağda seperatçı çıxışlar

üçün bir siqnal rolunu oynamışdır. Azərbaycanın rəhbərliyinin qətiyyətsizliyndən

şirniklənən ermənilər daha da həyasəzlaşaraq fevralın 21-də DQMV-sovetinin qərarı

ilə Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi haqqında qərar verdilər.Fevralın 25-

26-da eyni tələblə Ermənistanda kütləvi mitinqlər keçirildi. Fevralın 24-də Ağdam –

Əsgəran yolunda iki azərbaycanlının öldürülməsi ilə Qarabağ konfiliktinin ilk

qurbanları verildi. Ermənistandan isə ilk azərbaycanlı qaçqınları dəstəsi

Azərbaycana pənah gətirməyə başladılar.

Bütün bunlara qarşı Azərbaycan rəhbərliyinin qətiyyətsizliyini görən xalq res-

publikanın qorunması tələbi ilə etiraz nümayişlərirə başladılar.Bu nümayişlərdən ən

izdihamlısı mayın 18-də Bakının baş meydanında keçirildi.Vəziyyətin

mürəkkəbliyini görən Moskva rəhbərlikdə dəyişiklik edərək K.Bağırovun yerinə

Ə.Vəzirovu gətirdi. Lakin o da öz sələfinin syasətini davam etdirdi. Yeni rəhbər-liyin

ən böyük səhvlərindən biri Ermənistandan gələn qaçqınları Dağlıq Qarabağa

yerləşdirmək əvəzinə onları Bakı və Sumqayıta yönəltdi.

Sentyabrın 21-də Ermənilər Stepanakertdə yaşayan Azərbaycanlı əhalini də

öz evlərindən qovdular vəonlar Şuşaya sığındılar.

1988-ci il iyulun 18-də SSRİ Ali Soveti R.H.-i DQVM-nın Azərbaycanın

tərkib hissəsi olması haqqında qərarından sonra ermənilər daha da həyasızlaşaraq

322

elan olunmamış müharibəyə başladılar. Yaxşı silahlanmış erməni quldurları

Azərbaycan ərazisində açıq hərbi əməliyyatlara başladılar. Lakin Respublikanın

rəhbərliyinin göstərişi ilə hüquq mühafizə orqanları əhalidə olan tüfəngləri də

onlardan yığmağa başladılar. Bu azərbaycanlıların tərkisilah edilməsi demək idi.

Rəhbərliyin hadisələrə belə münasibəti xalq kütlələrini daha da

hiddətləndirdi.

1988-ci il noyabrın 18-dən dekabrın 5-dək “Azadlıq” meydanında fasiləsiz

mitinqlərdə 1 milyona yaxın adam iştirak edirdi. Rəhbərlik xalqın tələblərini yerinə

yetirmək əvəzinə Rus qoşunlarının köməyi ilə mitinqi dağıtmağa üstünlük verdi.

Bakıda və bir sıra başqa şəhərlərdə fövqaladə vəziyyət elan olundu. Beləliklə

Respublikada siyasi böhran son həddə çatmış oldu.Belə bir şəraitdə geniş xalq

kütlələri arasında yalnız Azərbaycanın ərazi bütğvlüyünün deyil, həmçinin onun real

suvürenliyini təmin edə biləcək kütləvi ictimai təşkilat yaratmaq ideası tədricən

yetişirdi.

1988-ci ilin yayında AXC yaratmaq üçün “təşəbbüs qurupu ” yaradılır.Bu

qurup AXC-ni proqram və nizamnaməsini bir neçə ay ərzində işləyib hazırladı.Bu

dövrdə “Varlıq” qrupu da yarandı və sonralar “Təşəbbüs qurupu” ilə birlikdə AXC-

nin yaranmasında mühüm rol oynadı.

1989-cu ilin mayında DQ-da hadisələr daha da kəskinləşdi. Hələ yanvar

ayında DQMV Xüsusi İdarə Komitəsinin (Volski) yaranması ilə Respublika

rəhbərliyi DQ-nin idarəçəliyindən demək olar ki, kənarlaşdırıldı. Azərbaycanlıları

Dağlıq Qarabağdan sıxışdırıb çıxarmağa başladılar.

Belə bir şəraitdə 16 iyul 1989-cu ildə AXC-nin təsis konfransı keçiril-

di.Əbülfəz Əliyev AXC-nin sədri seçildi. Proqram və nizamnamə təsdiq edildi.

Bu dövrdən başlayaraq Azərbaycan milli hərəkatında keyfiyyətcə yeni

mərhələ başlandı. İyul-Avqust aylarında yenidən mitinqlər keçirilməyə başlandı.

Həmin mitinqlərdə fövqalədə vəziyyətin, Dağlıq Qarabağda XİK –nin, komendant

saatının ləğv edilməsi tələbləri irəli sürülürdü.Sentyabr ayında AXC rəsmən qeydə

alındı və dekabrın 24-də AXC-nin orqanı olan “Azadlıq” qəzetinin 200 minlik tirajla

ilk nömrəsi çapdan çıxdı.

323

AXC-nin nüfuzunun artması rəhbərliyi olduqca narahat edirdi.Mərkəz

Azər-baycan milli hərəkatına ölümcül zərbə vurmaq fikrinə düşərək onu ictimai

siyasi təşkilat kimi məhv etmək istəyirdi.

Təəssüflə göstərmək lazımdır ki, AXC daxilində baş verən böhran

mərkəzin bu məkrli planının həyata keçirilməsini xeyli asanlaşdırdı. 1989-cu il

oktuyabrın 27-28-də Bakıda AXC Məclisinin I sessiyası böhranın ciddiliyini açıb

göstərdi və sessiyadan sonra AXC –nin rəhbərliyində parçalanma baş verdi.

1990–cı ilin yanvarın 13-də Bakıda Erməni talanlarının başlanması

hakimiyyətin gizli təşkilatlarının səyi ilə təşkil olunmuşdu. Bunda məqsədAXC-ni

günahlandıraraq onun üzərinə geniş hücuma keçmək idi.Hakimiyyət strukturları

demək olar ki, bu hadisələrə seyrçi münasibət bəsləyirdilər. Yalnız AXC-nin

fəallarının səyləri nəticəsində yüzlərlə erməninin həyatı xilas edildi.Ancaq yanvarın

16-da talanları dayandırmaq mümkün oldu.

Mərkəz 1990-cı il yanvarın əvvəllərindən Azərbaycanda müxtəlif qoşun

hissələri, cəza dəstələri yerləşdirdi. SSRİ müdafiə naziri D.Yazov gizlicə Gəncəyə

gəlmiş, vəziyyətlə tanış olmuş və respublika rəhbərliyinin də təklifləri nəzərə

alınmaqla "Tayfun" adlı qanlı əməliyyat planı hazırlamışdı.135 Erməni millətçilərinin

təhrikçilik hərəkətləri, Azərbaycanın sərhəd kəndlərinə, DQMV-də azərbaycanlılar

yaşayan kəndlərə silahlı basqınlar isə getdikcə artırdı.

Yanvarın 15-də SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin “Dağlıq Qarabağ və bəzi

digər rayonlarda fövqəlada vəziyyət elan olunması ” haqqında fərmanı, Bakı və

Gəncə şəhərlərində komendant saatının elan olunması Respublikada vəziyyəti daha

da gərginləşdirdi. Fərman elan olunduqdan sonra hərbi hissələrin (Rus) ətrafında

əhali piketlər təşkil etməyə başladılar.

Yanvarın 17-də AZ KP MK –nin binası qarşısında respublika rəhbərliyinin

istefası tələbi ilə fasiləsiz mitinqlər başlandı.

Moskva xalqın gözündən düşmüş Azərbaycan rəhbərliyini xilas etmək

məqsədi ilə silahlı qüvvə tətbiqinə əl atdı. 19 yanvar gecəsi xalqın xəbəri olmadan

cəllad Qarbaçovun səyi ilə SSRİ Ali Soveti R.H. Bakıda fövqəlada vəziyyət elan etdi.

Xalqı qəfildən yaxalamaq, ona divan tutmaq, qırğın törətmək üçün qoşunlardan

324

istifadə ediləcəyi, aman verilməyəcəyi, habelə ən başlıcası fövqəladə vəziyyətin elan

olunacağı vaxt gizli saxlanıldı. Fövqəladə vəziyyət və komendant saatı vaxtının elan

edilməsi qanlı planları poza bilərdi. Buna görə də AXC İdarə Heyəti komendant saatı

tətbiq olunduğu təqdirdə orduya müqavimət göstərmədən piketləri götürmək

haqqında qərar qəbul etmişdi. Lakin "radikallar" adamlara "silah, kömək gələcək" -

deyə yalan vədlər verir, barrikadaları axıradək tərk etməməyə çağırırdılar. Piketçilər

imperiyanın və respublikanın səlahiyyətli nümayəndələrinin ordunun şəhərə

girməyəcəyi haqqında dəfələrlə təkrar etdikləri vədlərə inanmışdılar. Xalqa məlumat

verilməsin deyə yanvarın 19-da saat 19.27-də Azərbaycan Televiziyasının enerji

bloku partladılaraq sıradan çıxarılmışdı. Fövqəladə vəziyyətin yanvarın 20-də, saat

00-dan başlanmasına göstəriş verildiyinə baxmayaraq, qoşun hissələri yanvarın 19-da

saat 21-dən ilk olaraq Türkan-Qala tərəfdən şəhərə yeridildi.158 "Bakı əməliyyatı"na

SSRİ müdafiə naziri D.Yazov şəxsən rəhbərlik edirdi. Bakı qarnizonu qoşunları,

gətirilən hərbi hissələr, hərbi gəmilərdən desant, xüsusi cəza dəstələri hücuma keçdi.

Ağır hərbi texnika çox asanlıqla barrikadaları dağıtdı. Əsgərlər gözyaşardıcı qazdan

istifadə edir, əliyalın adamlara avtomat silahlardan güclü atəş açırdılar. Qaçıb

sığınacaqlarda gizlənənlər tanklar üzərindəki projektorların köməyi ilə axtarılıb

tapılır, gülləbaran edilirdilər. Hərbçilər təsadüfən yola çıxanları, yaşayış evlərini,

təcili yardım maşınlarını, şəhər nəqliyyatını atəşə tutur, yaralıları öldürür, meyitləri

yandırır, təhqir edir, adamları tankların tırtılları altına salıb əzabla öldürür, eybəcər

hala salırdılar. Şəhərin küçələri öldürülmüş, yaralanmış adamların, qocaların,

qadınların, uşaqların qanına qərq olmuşdu. Əsgərlər tibb müəssisələrini mühasirəyə

alaraq yaralı mülki şəxslərin buraya gətirilməsinə, habelə tibbi heyətin yaralılara

köməyə getməsinə mane olurdular.

O müdhiş gecə, yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Rus qoşunları heç bir

xəbərdarlıq etmədən Bakı üzərinə bir neçə istiqamətdən hücuma keçdilər. 131 nəfər

günahsız adam qətlə yetirildi. Eyni zamanda Rus müdaxiləçiləri milli azadlıq

hərəkatını boğmaq üçün onun üzərinə geniş hücuma keçdilər. Yalnız 200-dən çox

demokratik hərəkatın fəal iştirakçıları həbs olunaraq Moskvaya aparıldı. Onların

içərisində Azərbaycan xalqının görkəmli oğlu Xəlil Rza Ulutürk də var idi.

325

Xalq başsız qalmışdı, vahimə içində idi. Yanvarın 21-də Heydər Əliyev

Azərbaycanın Moskvadakı daimi nümayəndəliyinə gələrək burada təşkil olunmuş, 6

minədək adamın iştirak etdiyi izdihamlı yığıncaqda çıxış etdi, bu ağır günlərdə yaralı,

heç yerdən kömək almayan doğma xalqı ilə birgə olduğunu bildirdi. O, çıxışında və

verdiyi müsahibələrdə 20 Yanvar faciəsinə siyasi qiymət verdi, əliyalın xalqın

qırılmasını hüquqa, demokratiyaya, humanizmə zidd, mərkəzin və respublika

rəhbərlərinin günahı üzündən yol verilmiş kobud siyasi səhv kimi ifşa etdi. H.Əliyev

çıxışında qeyd etdi ki, "Dağlıq Qarabağ hadisələrinin ilkin mərhələsində ölkənin ali

partiya siyasi rəhbərliyi tərəfindən vaxtında zəruri tədbirlər görülsə idi, gərginlik

indiki hala çatmaz, tərəflər itkilərə məruz qalmaz, başlıcası isə 1990-cı il yanvarın

19-dan 20-nə keçən gecə çoxlu insan qırğını ilə nəticələnən hərbi müdaxilə üçün

zəmin yaranmazdı". Ölkə rəhbərliyini ciddi tənqid edən Heydər Əliyev ona yarınan

respublika başçılarının da yarıtmaz fəaliyyətini ifşa etdi və göstərdi ki, Vəzirov "bu

yüksək vəzifədə olduğu müddətdə... Azərbaycanda vəziyyəti sabitləşdirmək üçün heç

nə etməmişdir. Əksinə, səhv addımları, yaramaz iş üslubu, yanlış siyasi manevrləri ilə

xalqla öz arasında uçurum yaratmışdır". Heydər Əliyev qorxmadan imperiya

rəhbərlərini "qatillər" adlandırırdı. Heydər Əliyevin Moskvadakı tarixi çıxışının

mətni, bütün maneələrə baxmayaraq, respublikada və dünyada geniş yayıldı. Heydər

Əliyev Azərbaycan xalqına verdiyi başsağlığında onu bu ağır gündə "ağıllı-kamallı

olmağa, həmrəyliyə və birliyə" çağırdı.

Azərbaycan, Bakıda fövqəladə vəziyyət olmasına baxmayaraq, yanvarın 22- də

şəhidlər ilə vidalaşdı. Paytaxt matəm libası geyinmişdi. Respublikada üç gün matəm

elan olunmuşdu. Azadlıq meydanında izdihamlı matəm mitinqi keçirildi. Mitinqdə və

dəfn mərasimində milyona qədər insan iştirak edirdi. Bu, azadlıq, haqq, ədalət,

demokratiya yolunda müqəddəs şəhidlərə ehtiramın, habelə Moskvanın qanlı

əməllərinə qarşı etirazın ifadəsi idi. Küçələrdə, AKP MK binası divarlarında

"Qorbaçov cəlladdır!", "Rədd olsun Sov. İKP!", "İşğalçılar, rədd olub gedin!" və b.

şüarlar yazılmışdı. Partiya biletlərindən tonqallar qalanmışdı. Şəhidlər şəhərin ən uca

yerində - Dağüstü parkda dəfn edildi.

326

1990-cı ilin Qanlı Yanvarı Azərbaycan xalqı üçün təkcə böyük faciə deyildir,

ləyaqətini qorumaq üçün mübarizə aparmağa, bu yolda qurban verməyə hazır olan

xalqın tarixində şərəfli bir səhifədir.

Azərbaycan xalqının qabaqcıl qüvvələri əgər Qanlı Yanvara qədər respublikanın

suverenliyini SSRİ daxilində mövcud siyasi və iqtisadi münasibətlərin

təkmilləşdirilməsi kimi qeyri-real imkanlarda axtarırdısa, bu hadisə sübut etdi ki,

suverenliyin yeganə yolu imperiyanın dağılmasında, müstəqilliyin

bərqərarlaşmasındadır. Heydər Əliyevin "Bizim Ümumittifaqdan nicatımız yoxdur!"

sözləri xalqın ümumi rəyinin ifadəsi oldu. Xalq hərəkatı bu şüar altında keyfiyyətcə

yeni mərhələyə qədəm qoydu.

20 yanvar faciəsindən sonra Respublikada rəhbərlik Ayaz Mütəllibova keçdi

Əvvəlki rəhbərlik isə rusların köməyi ilə Moskvaya qaçdılar. Mütəllibov dövründə

də AXC və rəhbərlik arasında qarşıdurma davam edirdi. Bu vəziyyəti görərək

Azərbaycanın yaradıcı ziyalılarının imza etdiyi “75-lər bəyanatı” “Elm ” qəzetinin

1990-cı il 28 aprel sayında çap olundu.

Bəyanatda göstərilirdi ki: “Bütün məsuliyyətimizlə bildiririk: yaxın keçmişdə

buraxılmış səhvlərin təkrar olunmasına qorxulu meyl mövcuddur. Bizim fikirimizcə,

respublika rəhbərliyi real şəkildə mövcud olan bütün vətənpərvər və demokratik

hərəkatların birləşməsi üçün təsirli tədbirlər görmür. Hamıya aydın olmalıdır ki, indi

respublikada qoşun gücünə saxlanan qayda-qanun müvəqqətidir. Əgər indi ən təcili

şəkildə əsil ictimai sakitliyin möhkəm özlünün yaradılması üçün tədbirlər

görülməszə, zorla bərqərar edilmiş”sükut” sonradan daha böyük faciələrlə qurtara

bilər. AXC-nin vətənpərvər, demokratik qüvvələrinin iştirakı olamadan bu məqsədə

nail olmaq mümkün deyildir. ”

Bu bəyanatın respublika rəhbərliyinə ciddi təsiri oldu. Rəhbərlik demokratik

qüvvələrlə bir başa danşıqlara getməyə başladı. Lakin hadisələrin sonrakı gedişi

göstərdi ki, hakimiyyət heç də demokratik qüvvələrlə konstruktiv diolaq aparmaq

fikrində deyil. Onlar yalnız xalqı sakitləşdirmək məqsədi ilə belə bir dialoq görüntüsü

yaratmağa cəhd göstərirdilər.

327

1990-cı ilin yayından başlayaraq fövqəladə rejimində müəyyən qədər yum-

şalma oldu.Lakin hakimiyyət yenə də hərbi qüvvəyə arxalanan “hərbiçi partokratik ”

rejmin əlində idi.

1991-ci ildə Ümumittifaq ərazisində demokratikləşmə və suverenlik

uğurunda mübarizə özünün yüksək pilləsinə qədəm qoydu.

Bu siyasi proseslərdən yararlanan Azərbaycan xalqı da özünün

müstəqilliyini əldə etmiş oldu.

1991-ci ilin oktyabrında 18-də Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin

Sessiyasında (parlamentdə) “Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqiliyi

haqqında” Konstitusiya Aktı qəbul olundu. Həmin vaxtdan gənc Azərbaycan

Respublikası iqtisadi sosial-siyasi və hərbi sahədə əsaslı tədbirlər həyata keçirməyə

başladı.

Lakin bu tədbirlər çox çətinliklərlə üzləşdi. Müstəqilliyi qazanmaq nə qədər

asandırsa, onu qoruyub saxlamaq bir o qədər çətindir.Bu çətinliklər isə həm daxili

həm də beynəlxalq vəziyyətin gərginliyi ilə əlaqədar idi.

Ermənistanla gedən müharibə gənc Azərbaycan dövlətinin müstəqillik

uğrunda apardığı mübarizəni daha da çətinləşdirirdi. Lakin bütün bunlara

baxmayaraq Azərbaycan Respublikası tezliklə öz daxili və xarici potensialı hesabına

yer üzünün ən güclü subyektlərindən birinə çevrilə bildi.

Onu tezliklə bütün dünya dövlətləri–ilk olaraq Türkiyə, Rumuniya,

Pakistan tanıdılır. İlk olaraq Türkiyənin Azərbaycan Respublikası ilə“Dostluq və

strateji əməkdaşlıq” haqqında müqavilənin imzalanması müstəqil dövlətimizin və

dövlətçiliyimizin inkişafında mühüm rol oynamışdır.

328

XXI mövzu Türkçülük, türk dünyası və müasir siyasi proseslər.

Plan

1.XV əsrin əvvəllərində türkçülük ideologiasının və ictimai fikrin inkişafı.

2.Türk xalqlarının siyasi, iqtisadi və mədəni yaxınlaşmasının tarixi zəruriliyi.

3.Müasir türk dünyası: inteqrasiya, inkişaf və perspektivlər.

Ədəbiyyat

1.Əliyev H.Ə. Türkiyə Respublikasına rəsmi səfərlərin sənədləri. (1993-2003-

cü illər) Bakı, 2003.

2.Türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının zurvə toplantısının sənədləri. Bakı,1999.

3.Azərbaycan tarixi. VII cild, Bakı. 2003,səh 472-481.

4.Məmmədov İ, Məmmədov Ç. Siyasi tarix, Bakı, 2004. səh 320-329.

5.Siyasi tarix (Dərs vəsaiti) II hissə, Bakı, 1998. səh 329-347.

6.Musayev M.R. Mirzəyev M.H. Türk dünyası. Bakı, 2004.

329

Türk mənşəli xalqlar dünyanın ən qədim xalqlarındandır.Onlar şimali-şərqi

Çindən tutmuş Şərqi Avropaya qədər olan geniş ərazilərdə yaşamışlar.Orta Asiya,

Sayan-Altay dağlarının şimal-qərb bölgəsi,Yenisey və İrtış çayları boyu, Ural,

Volqaboyu, Balxaş gölü, Xəzər dənizinin bütün ətraf bölgələri türk mənşəli xalqların

daim yaşadığı ərazilər idi.Tarixin müxtəlif vaxtlarında 115-ə qədər türk dövlətləri

olmuşdur. Onlardan 15-i imperatorluq (Xaqanlıq) 38-i imperatorluq olmayan dövlət,

34-ü bəylik, 4-ü atəbəylik, 16-sı xanlıq, 5-i isə respublika olmuşdur.

Lakin sonralar 600 ilildən çox yaşayan (1299-1918) Asiyada Anadolunu,

Suriyanı, Fələstini, İraqı, Misiri, Avropada Bolqarıstan, Serbiya, Makedoniya,

Albaniyanı və başqa əraziləri özündə birləşdirən Osmanlı imperiyası istisna olmaqla

türk xalqlarının tarixin müxtəlif zamanlarında mövcud olmuş dövlət və dövlət

qurumları parçalanıb dağılmışlar.

Onlar iri dövlətlərdən Rusiya, Çİn, İran, Avstriya- Macarıstanın qəsbkar

siyasətinin qurbanı olmuşlar və onların əsarəti altına düşmüşlər.

Dünya sivilizasiyasına Məhəmməd Xarəzmi (780-850), Fərabi (870-950),

Biruni (973-1048), İbn Sina (480-1037), N.Gəncəvi (1141-1209), N.Tusi (1201-

1274), Nəsimi (1369-1417), Füzuli (1404-1556) və başqaları kimi elm və mədəniyyət

korifeyləri, Attila, Mete, Şah İsmayıl, Babək, Teymur, Çingiz xan və başqaları kimi

fatehlər və sərkərdələr və yüksək mənəvi dəyərlər bəxş etmiş Turan dünyası pərən-

pərən edilərək iri dövlətlərin tabeçiliyinə və müstəmləkəsinə düşmüşdür.

Xalqlara dirçəliş və liberal demokratizm gətirən kapitalizm cəmiyyətinin

inkişafı da onların müstəqillik uğrunda mübarizəsinə kömək etməmişiş, əksinə onları

iri kapitalist dövlətlərinin müstəmləkə və xammal bazasına çevirmişdir.

XVIII əsrin axırları üçün hələ az-çox öz müstəqilliyini saxlayan türk

əmirlikləri və xanlıqları da XIX əsrin 80-ci illərində tamamilə işğal olunaraq

Rusiyanın ucqarlarına çevirilmişdilər.

XIX əsrin əvvələrində Şimali Azərbaycan,həmin əsrin 60-80-ci illərində

Orta Asiya tamamilə Rusiaya birləşdrlmişdir.

Türkmənşəli xalqların parçaılanmasınn iqtisadi və siyasi səbəbələri

aşağıdakılardır:

330

-Tarixən kök salmış feodal pərakəndəliyi;

-Silah gücü ilə yaradılmış türk dövlətlərinin iqtisadi cəhətdən möhkəm

olmaması;

-İri təcavüzkar dövlətlərə qarşı birgə müqavimətin zəif olması;

-Bu dövlətlərin zəngin yeraltı və yerüstü sərbəstlərə malik olmaları və bunlara

qar-şı iqtisadi,siyasi və hərbi maraqların güclü olması:

-Öz əxlaqi ənnələrinə görə türk xalqlarının humanistliyi, sadəlöhvlüyü, səda-

qətliyi və s.müxtəlif dinə və təriqətlərə parçalanma mövcudluğu.

Dil və mənşə fərqlərinə görə türklər dörd qola ayrılmışlar:

1.Oğuzlar. Bura türklər, azərbaycanlılar, qaqauzlar, türkmənlər, kərküklər, tatar-

lar aiddir.(Krım)

2.Qıpçaqlar.Bura özbəklər,salarlar,tuvalılar,xakaslar və s. daxildir.

4.Bulqarlar; Bura tatarlar (Kazan)başqırdlar, qaracaylar, karainlər daxildirlər.

Bütün türklərin kökündə eyni cəhətlər vardır.Bunlar aşağıdakılardır:

1.Dil ümumiliyi.

2.Ədəbi həyatın ümmuiliyi .

3.El sənətlərinin ümumiliyi

4.Tarixi-coğrafi məna

5.Adət-ənənə və əxlaq birliyi.

6.Eyni və ya oxşar toponimlər.

Türklərin az-çox müstəqil bir etnos olaraq meydana çıxması eramızdan əvvəl

III minilliyin sonu II minilliyin əvvəllərinə aiddir. Həmin dövrə qədər türklər

neçə min illər monqollar və tunqus-mancurlarla Altay birliyinin tərkibində

olmuşlar.

Türk axınları xüsusilə eramızın ilk əsrlərində özünü daha ardıcıl, daha

məhsuldar və Avroasiya xalqlarının tarixinə həlledici təsirlərlə göstərməyə

başladı. Doğrudur, bir sıra tarixçilər türklərin hələ daha qədim dövrlərdə Qərbə-

Romaya yürüşləri, burada məskunlaşmaları barədə danışırlar. Eləcə də «tarixin

başlandığı» qədim Şumerdə türk izlərinin mövcudluğu çox az mütəxəssislərdə

şübhə doğuru. Ancaq bu «hadisələr» o qədər qədimdə qalmışdır ki, müasir

331

xalqların keçmişini təsəvvür etmək üçün bu və ya digər dərəcədə mübahisəsiz

qəbul edilə biləcək çox az şey verir. Qərbə axın edən türklər (hunlar) qədim

dövrün sonu orta əsrlər dövrünün əvvəllərində artıq Şərqi Avropanı

məskunlaşdırmışdılar. Onların «barbar» adlandırılan german və slavyanlarla

ittifaqı Roma imperiyasına son qoyub qocalmış Avropam cavanlaşdırdı. Attilanın

hökmdarlıq elədiyi illərdə həmin proses daha sürətlə gedərək türklərin dünya

tarixindəki proqressiv rolunu təsbit etdi.

Bu gün nəinki Şərqi, eləcə də Qərbi Avropanm bir sıra xalqlarının etnik

tərkibində türklərin danılmaz izləri vardır. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki,

türklərin Qərbi Avropaya axınları heç zaman dayanmamış, orta əsrlərin sonlarına

qədər davam etmişdir. Altay dağlarının ətəklərindən tədricən Cənuba, Qərbə və

Cənub-Qərbə yayılan türklər IX-XI əsrlərdə üç böyük tayfa ittifaqına, yaxud

etnocoğrafı birliyinə bölünürlər.

1)oğuzlar,

2)qıpçaqlar,

3)karluqlar.

Bu, türklərin ilk bölünməsi idi ki, həmin bölünmə təxminən min illik bir

tarixə malik idi. Mərkəzi Asiya - Altay dağlan çıxış nöqtəsi kimi alınarsa, oğuzlar

Cənub-Qərb, qıpçaqlar Şimal-Qərb istiqamətində xeyli uzaqlara gedib çıxmış,

karluqlar isə Cənuba doğru yayılmışlar. Türklərin oğuz, qıpçaq və karluq

tayfalarına bölünməsi ilə yanaşı, yəni həmin bölünmə hələ başa çatmamış bu

tayfalar daxilində də bölünmə prosesi başlanmışdır ki, haqqında söhbət gedən

proses orta əsrlərin sonlarına qədər davam etmişdir

Beləliklə, IX- XI əsrlər türklərin tarixində elə bir dövrdür ki, həm ilkin

bölünmə başa çatır, həm də ikinci bölünmənin konturları müəyyənləşir.

Beləliklə, Azərbaycan xalqı, əsasən, oğuz türklərinə aid olsa da, ümumtürk

etnik-mədəni kodunun daşıyıcısıdır

Tarixin bütün dönəmlərində türk xalqlarına qarşı itiralar söylənmiş,onların

köçəri, barbar, qeyri mədəni xalq olduqlarını iddia etmişlər.

332

Türk xalqının böyük oğlu və xilaskarı Kamal.Ata türk deyirdi: “Türk xalqı

böyük tarix yaratmışdır, lakin onun tarixi haqqında özgələri yazmışdır.”

XX əsrin əvvələrində məşhur Türkiyə tarixçisi Bəsim Atalay yazırdı ki,bəşər

tarixində nə qədər ləkə varsa, onu türklərin adına yazmağa çalışıblar.Türk

sərkərdələrini qaniçən, barbar kimi qələmə verənlər,öz tarixlərindəki vəhşiliklərdən

sükutla keçiblər. O,yazırdı: “Çingiz xan yalnız qılıncla iş görməmişdir.Öz məmləkəti

üçün qanunlar yaradılması zərurətini bilən bir hökmdar heç zaman biliksiz və qaba

ola bilməzdi. İftiralara.böhtanlara baxmayaraq hələ lap erkən dövrlərdən türk

xalqları bəşər mədəniyyətinin avanqardı olmuş,öz idrakı və yenilməzliyi ilə dünyanı

heyrətdə buraxmışdır.

Tarixdə türklər qədər hakim olmuş, xaqanlıqlar yaratmış,şan-şöhrət qazanmış

bir xalq olmamışdır.Onlar nə qədər öyünsələr də yeri var”.

XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq türk xalqları içəisində özünüdərk və

özünəqayıtma meylləri güclənməyə başlayır.Bu oyanış özünü daha çox Rusiyada

göstərirdi. Bu dövrdə Rusiyada siyahıya almaya görə 196 türkdilli xalqlar yaşa-

yırdı.Ona görə də türkçülük ideologiyalarının mərkəzi də məhz Rusiya sayılırdı.

Türkçülük ideologiyaları və ictimai fikrin intibahı XX əsrin əvvələrində

dünyada baş verən hadisələrlə bağlı idi. Rusiyada baş verən inqilablar nəticəsində

türkçülük ideologiyası əvvəlcə Rusiyada yaranmış, sonralar oradan Türkiyəyə

keçmişdir.

Amerika alimi Ç. U. Hostler yazır: “1907-ci ildən sonra Rusiyada libera-

lizmin təqibi ilə əlaqədar türk-tatar liderlərinin mühacirəti nəticəsində pantürkizmin

ağırlıq mərkəzi Rusiyadan Türkiyəyə keçdi.”

Pantürkizmn Rusiya həqiqətinin məhsuludur.Türkçülük ideologiyasının

formalaşması hər şeydən əvvəl Rusiyanın milli uğurlarında və türkdilli xalqlarda

milli burjuaziyanın meydana gəlməsi və inkişafı ilə bağlı idi.

Bakıda H.B. Zərdabinin nəşr etdirdiyi “Əkinçi” qəzetində sonra isə Baxça-

sarayda (Krım) İsmayıl bəy Qaspiralının “Tərcümən” qəzetində geniş inkişaf edən

türkçülük ideyaları Rusiyadakı türk xalqlarının milli şüurunun formalaşmasında və

333

inkişafında mühüm rol oynamışdı. Türkdilli mətbuat turançılıq ideyalarının

cücərməsi üçün zəmin yaradırdı.

Məmmədağa Şaxtaxtinskinin Tiflisdə nəşr etdirdiyi “Şərqi-Rus”, Ə. Topçu

başovun Bakıda nəşr etdiyi “Həyat”, Əhməd bəy Ağaoğlunun buraxdığı “İrşad”, Əli

bəy Hüseyinzadənin “Fiyuzat”, islam dininiYaponiyada yaymış Əbdürrəşid

İbrahimovun Peterburqda nəşr etdirdiyi “Ülfət”, Fateh Kərimovun Orenburqda nəşr

etdiyi “Vaxt” və sair mətbuat orqanlarında türklərin özünüdərk və özünə qayıtması ilə

bağlı mübahisələr, onların tarixi dövlətçilik ənənələri ilə bağlı məqalələr diqqəti cəlb

edirdi.

Türkçülük ideologiyasının yaranması və formalaşmasında Qahirədə Əli Kamal

bəyin nəşr etdirdiyi”Türk” qəzetinin xidmətini də xüsusi qeyd etmək lazımdır.

Həmin mətbuat orqanlarında daha çox türkçülük və turançılıq ideyalarının

genişlənməsinə diqqət yetirilirdi.Yəni bütün türk xalqlarının vahid Turan dövlətində

birləşməsi ideyası gündəmdə idi.

Türkçülük və Turançılıq ideyalarının yarandığı ilk mərhələni M.Ə.Rəsulzadə

“Romantik pantürkizm”dövrü adlandırmışdır.

Lakin əhəmiyyətinə baxmayaraq milli şüurun formalaşdığı şəraitdə gerçək-

ləşməsi xəyal olan “romantik pantürkizm” milli qüvvələrin tələbatına cavab vermirdi

və artıq arxada qalmışdı.

Birinci Rus inqilabından sonra (1905-1907).Rusiyada yaşayan bir sıra türk-

çülük ideyasını yayanlar siyasi şəraitlə əlaqədar Türkiyəyə müraciət etməyə məcbur

oldular.Bunlardan Yusif Akçura oğlu (milliyyətcə tatar idi); Əli bəy Hüseynzadə,

Əhməd bəy ağaoğlu və başqalarını göstərmək olar. Bunların təsiri altında həmin

dövrdə Türkiyədə Ziya Göy Alp və başqaları kimi türkçülər yetişdilər.Hətta 1910-

1913-cü illərdə Avropa şəhərlərində də türkçülük ideyaları genişlənirdi.Orada “Türk

yurdu” adlı klublar da meydana gəlmişdi.

Türkçülüyün banilərindən biri olan Yusif Akçura oğlu (1870-1927)Qazan

tatarı idi, Samarada fabrikant ailəsində anadan olmuşdu.Ümumi təhsilini İstanbulda

almış, sonra Qazan Universitetində dərs demişdir.”Rusiya Müsəlmanları İttifaqı”

partiyasının yaradılmasında yaxından iştirak etmişdir.Sonralar İstanbula köçmüş,

334

Milli Məclisə deputat seçilmiş,Ankara Universitetinin hüquq fakultəsinin professoru

olmuşdur.Onun rəhbərliyi ilə “Türk yurdu” jurnalı çap edilməyə başladı.Həmin

jurnalın yaranmasında Əli bəy Hüseynzadə və Ağıl Muxtar da yaxından iştirak

etmişdilər. Az sonra həmin türkçülərin sırasında məşhur türkçü və türkçülük

ideologiyasının yaradıcılarından biri olan Ziya Göy Alp da görünməyə başlayır.

Ziya Göy Alp özünün mənəvi cəhətdən yetişməsi və formalaşmasında Əli bəy

Hüseynzadəni özünün mənəvi atası hesab etmişdir.

Türkiyənin rəhbərliyi altında Böyük Turan dövlətinin yaranması ideyası Qərb

və Rus mətbuatında daha çox rast gəlinirdi.bu mənda Kamal Atatürkün pantürkizm

və panişlamizmə münasibəti xüsusilə maraqlıdır.1921-ci ilin dekabrında Türkiyə

Böyük Millət Məclisində çıxışında Atatürk qeyd etmişdi ki, Türklər müsəlman olmaq

etibarilə öz din qardaşlarının taleyi ilə həmişə maraqlanacaq, lakin türklər heç bir

vaxt bütün bu xalqları Türkiyənin başçılığı altında vahid imperiyada birləşdirmək

fikrinə düşməməlidirlər.O,göstərirdi ki, keçmişdə türklər bu cür xülyaları irəli

sürməklə bütün dünyanın nifrət və qəzəbini qazanmışdır.Biz həyatımızı ancaq

müstəqil yaşamağa həsr etməliyik.

Turançılıq və Trükiyənin rəhbərliyi altında birləşmək ideyaları 1918-ci ildə

Azərbaycanda da geniş yer tuturdu. Xüsusilə Gəncədə bu ideyanı müdafiə edən

müxaliflər daha çox idi.Lakin yeni yaranmış Xalq Cümhuriyyəti rəhbərliyi

Azərbaycanın müstəqilliyi ideyalarını müdafiə edirdilər və buna nail oldular.

Türkçülüyün gerçəkləşməsi uörunda mübarizədə, onun türk xalqlarına

aşılanmasında Ziya Göy Alp xüsusilə fərqlənirdi.O,18 yaşında olarkən həyatında

böhranlı anlar olmuş,özünə qəsd etməyə çalışmışdır. Lakin sonralar aktiv həyata

qoşulan Ziya Göy Alp İstanbul Universitetində sosiologiya professoru olmuş,

Türkiyə Respublikasının Böyük Millət Məclisinə deputat seçilmişdir.

Kamal Atatürk onun varlığına yüksək qiymət verərək yazmışdır: “Ətimin və

sümüyünün atası Əli Rza əfəndidirsə,fikrimin atası Ziya göy Alpdır”.Ziya.Göy Alp

türkçülük ideyasını böyüklüyünə görə üç dərəcəyə bölür:

1.Türkçülük:

2.Oğuzçuluq və ya türkmənçilik:

335

3.Turançılıq.

Onun fikrincə milli Trük dövlətinin-respublikasının yaranması birinci ide-

yanın gerçəkləşməsi demək idi.

Yaxın və uzaq ideya və məqsəd kimi oğuzçuluq və ya turançılıq nəzərdə

tutulurdu.Oğuzçuluq –oğuz birliyi və və ya Türkmənçilikdir. Milli duyğuların

yaxınlığı baxımından birləşə bilənlər onun fikrincə məhz oğuzlar ola bilərdi-

lər.Türkiyə,Azərbaycan,İran,Orta Asiya türkləri oğuz soyundan ibarət idilər. Burada

da söhbət məhz oğuz xalqlarının birləşməsindən gedir. Lakin Ziya Göy Alpa görə bu

xalqların siyasi birləşməsindən danışmaq hələ tezdir,yalnız onların mədəniyyət

baxımından birləşməsindən söhbət gedə bilərdi.Türkçülük ideologiyasının ən uzaq

məqsədi isə böyük Turan dövlətinin yaranmasından ibarət idi.Turan yer üzündə olan

bütün türklərin vahid məkanda dövlət şərçivəsində birləşməsidir.

Türkçülük ideologiyası tərəfdarlarının əksəriyyəti hesab edirdi ki,türk millətçisi

olmaq,eyni zamanda islamçı olmaq deməkdir,belə ki,din dildən sonra millətin ən

mühüm göstəricisidir.

Əhməd ağa oğlu göstərirdi ki,islam türk üçün sadəcə din deyil, o “milli və

irqi”dindir.Odur ki,türkçülük hərəkatına qoşulan hər bir kəs islamı qəbul etməli-dir.

Ziya Göl Alp yazırdı:”Türkçülüyün qayəsi müasir bir islam türkçülüyüdür.”

Göründüyü kimi Ziya.Göy Alp ”türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək”

kimi düşüncəni uzaqlaşdırmağa çalışır.

Türkçülük idelogiyaları bir qayda olaraq türk aləminin hüdudlarını

müəyyən etməyə, bu işdə ərazi amilinə tez-tez müraciət edirdilər.Əhməd Ağaoğlunun

“Türk yurdu” jurnalında nəşr etdiyi “Türk aləmi ” məqaləsi xüsusi ilə diqqəti cəlb

edir.O, yazırdı: “Asiyanın ürəyində ucalan Altay dağlarından axıb gələn türklər

dünyaünın şimal və cənubuna , şərq və qərbinə yayılmışdılar.Türklər Çinin ən ucqar

bucaqlarından Finlandiya, Polşa, Macarıstan və Şimali Afrikayadək müxtəlif

ərazilərdə səpələnmişdilər.”

Ə.Ağaoğlunun fikrincə türk aləminin ərazisi təxminən Avropa və

Amerikanın birgə ərazisinə bərabərdir və bu ərazidə təxminən 70 milyon türk əhalisi

yaşayır.Göstərmək lazımdır ki, bu rəqəm müasir dövrdə 250-milyonu keçmişdir.

336

Türk dünyasının sərhədlərini müəyyən etməyə səy göstərən Yusif Akçura

oğlu türk ruhunu Qafqazda, Sibirdə, Şərqi Türküstanda – Turan çöllərində axtarırdı.

“Türk aləmində ” məqaləsində Yusif Akçura oğlu Türk dünyasının 3

hissədən ibarət olduğunu qeyd edirdi :a) Müstəqil Osmanlı imperiyası; b) Çar

Rusiyası və qismən Çinin tabeliyində olan ərazilər; c ) İranın şimalı və şimal şərqı.

Türk xalqlarının yaşadıqları coğrafi ərazi hazırda Qərbdə Aralıq dənizi

sahillərindən şərqdə Edzin -Qol çayına (Çin səddinə qədər ). Şimalda buzlu okean

sahillərinədək,cənubda Kunlük dağlarına qədər geniş bir sahəni tutur.Sahəsi

10,5milyon kilometrdən çoxdur ki, bu da Avrasiya materikinin təxminən1/5-ni təşkil

edir.

XX əsrin əvvəllərinə nisbətən türklərin sayı 3 dəfədən də çox artmışdır.Türk

xalqlarının bədxahlarını qorxudan da elə budur.Dünyada demokratik dəyişikliklər

açıq-aydın türk, eyni zammanda müsəlman xalqlarının xeyrinə dəyişir.XX! əsr türk

əsri kimi tarixə düşəcəkdir.

XX əsrin sonlarına aid statistikaya görə Azərbaycanlıların orta illik artımı

2,7%, özbəklərin 3%, türkmənlərin 3%, qırğızların 2.9% təşkil etdiyi halda

İngiltərədə bu artım 0,1 % Yaponiyada 0,9%, İsveçrədə 0,3%, Pribaltika, Almaniya

kimi ölkələrdə əhalinin artımı 0,1% təşkil edir.

Müxtəlif ölkələrin belə əhali artımı ciddi demokratik dəyişikliklərə gətirib

çıxaracağından xəbər verir. Eyni zamanda dünya müsəlmanlarının say artımında da

türklərin payı vardır.Ümumiyyətlə türk xalqının 80%-i müsəlman, 20%-i isə qeyri

müsəlmanlardan–şamanizm,buddizm və yəhudilik dininə inananlardan ibarətdir.

Məcburiyyət qarşısında qalan və tarixi səbəblər üzündən bəzi türklər hətta

xristianlığı da qəbul ediblər.

Türklərin xristianlaşmasında rusların apardığı siyasətin də rolu böyük

olmuşdur.

BMT –nin statistik məlumatlarına görə, dünya dilləri sırasında türk dili

beşinci yerdədir.O da bir həqiqətdir ki,bir çox dövlətlərin daxilində yaşayan

milyonlarla türk öz doğma dilini unudub, daha doğrusu unutdurulub.Türklərin təhsil

337

aldığı müəssisələrdə digər dillər hakim olub, əksər türklər məcburən kiril əlifbası ilə

oxuyub yazıblar.

Göstərilən faktlar daha çox özünü Sovet imperiyası dövründə biruzə

vermişdir. Hətta bu siyasət o dərəcəyə çatmışdır ki, bəzi müttəfiq respublikalarda -

əsasən Orta Asiya respublikalarında ana-türk dilində bir dənə də olsun ali təhsil

müəsisəsi yox idi. Ruslaşdırma syasəti birinci növbədə antitürk siyasətindən gəlib

keçirdi.

Vaxtilə iqtisadi cəhətdən də türk respublikaları və türk toplumları çıxılmaz

vəzyyətə salınıblar. Azərbaycan, Özbəkistan, Qazaxıstan kimi respublikalar

Ümumittifaq büdcəsinə daha çox gəlir verirdilər, lakin aldıqları işə verdiklərindən

daha az idi. Bu respublikalar hesabına Ermənistan, Moldova, Pribaltika respublikaları

daha çox faydalanırdılar.

Məsələn; Qazaxıstan iqtisadi sahədə 5-ci yerdə getməsinə baxmayaraq, əha-

linin həyat səviyyəsinə görə 12-ci yerdə gedirdi. Digər türk respublikalarında da eyni

vəziyyət yaranmışdır.

SSRİ dövründə atom sınaqları ən çox türklərin yaşadıqları ərazilərdə həyata

keçirilirdi. Ekoloji cəhətdən ən çox əziyyət çəkən respublikalar da məhz türk

respublikaları idi. Məsələn 70-80-ci illərdə təkcə Sumqayıtda 13-dən çox kimya

müəssisəsi tikilmişdir.

Aral dənizinin qurumasının qarşısının alınmaması böyük ekoloji problem

yaradırdı.

Ən çox ağır zəhmət tələb edən işlərin çoxu da türk xalqları üzərinə düşürdü.

Pam-bıqçılıq,üzümçülük,tərəvəzçilik belə sahələrdəndir.

XX əsrin sonlarında türk dünyasının dünya sisteminin burulğanına daxil olması

tarixin qanunauyğun inkişafının nəticəsidir.Sovet imperiyasının dağılması türk

xalqlarının tarixində yeni dövrün –azadlıq və inkişaf dövrünün başlanmasına gətirib

çıxardı. İmperiyanın dağılması nəticəsində türk dilli xalqları təmsil edən, 5 müstəqil

dövlətin Azərbaycan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan və Türkmənis-tanın

yaranması qüvvələr nisbətinin dəyişməsində mühüm amil sayılmalıdır.

338

Türkdilli xalqların təmsil etdikləri müstəqil dövlətlər və muxtar qurumlar

böyük əraziyə və olduqca müxtəlif təbii sərvətlərin zəngin ehtiyyatlarına

malikdirlər.Belə ehtiyyatlar isə həmin ölkələrdə təsərrüfatın bütün sahələrini inkişaf

etdirməyə, xalqların iqtisadi və sosial həyatını yüksək səviyyəyə çatdırmağa imkan

verir. Hə-min ölkələr nəinki iqtisadi,həm də hərbi və siyasi potensiala malikdirlər.

Hazırda BMT-də 6 türk dövləti təmsil olunmuşdur. Türkiyə isə BMT-nin

Təhlükəsizlik Şurasının üzvüdür. Türk dünyasının hərbi-iqtisadi potensialına gəlincə

bu ölkələrdə ildə təxminən 200 milyon tondan artıq neft, 160 milyard kubmetr qaz,

250 milyon tona yaxın kömür çıxarılır. 3550 milyard kilovat saat elektrik enerjisi

istehsal olunur.

Qzaxıstan ərazisində Baykonur raket buraxma kompleksi, nüvə silahı arsenalı

bu potensiala əlavə oluna bilər. Türk dünyasının güclü iqtisadi və hərbi potensiala

ma-lik olmaları onların getdikcə dünya siyasətinə təsir etmək imkanlarını çoxaldır.

Hətta getdikcə bir sıra inkişaf etmiş ölkələr türkdilli ölkələrdən enerji asılılığına

düşürlər.

XX əsrin sonları-XXI əsrin əvvəllərində türkdilli ölkələr və muxtar qurumlar

arasında iqtisadi,siyasi,mədəni yaxınlaşmalar baş verdi. Demək olar ki, bu siyasətin

həyata keçirilməsində Ümüumulli lider Heydər Əliyevin çox büyük xidmətləri

olmuşdur. Onun təşəbbüsü isə Traseka layihəsi olan böyük ipək yolunun bərpa

olunması türk respublikaları arasında yaxınlaşmanın əsasını qoydu.

1993-cü ildə ilk dəfə olaraq İstanbulda türkdilli dövlət başçılarının zirvə

toplantısının keçirilməsi də bu ölkələrin iqtisadi və mədəni cəhətdən yaxınlaşmasında

böyük rol oynadı.

Sonralar Bakı, Asqabad, Astana, Daşkənd şəhərlərində keçirilən türkdilli

dövlətlərin dövlət və hökumət başçılarının zirvə toplantılarının da bu məsələdə

böyük rolu olmuşdur.

Türk xalqkarı dil və mədəniyyət baxımından xeyli yaxınlaşmışlar.Hal –

hazırda gündəmdə duran ən əsas məsələlərdən biri türk xalqlarının ortaq dil

məsələsidir.

339

Qlobal dünyada xalqların yaxınlaşması, milli məsələnin-millətçiliyin aradan

qaldırıldığı bir dövrdə respublikada türkçülük siyasəti ilə yanaşı azərbaycançılıq

siyasəti də gündəmə gəlmişidir.

Ulu Öndər Heydər Əliyevin söylədiyi kimi “Azərbaycan onun ərazisində

yaşayan bütün millət və xalqlaırn ümumi vətənidir. “Bizi bir birimizə bağlayan ideal

yaxınlığı,mənəvi əxlaqi prinsiplərdir.

Yenə Ulu Öndərimizin fikrini yada salaraq qeyd etməliyik ki, biz türk mənşəli

millətik və türkdilli xalqalrının dilinə məxsus olan dilimiz vardır.

340

XXII mövzu Müstəqil Azərbaycan Respublikası Plan

1.Azərbaycanda dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması və möhkəmləndirilməsi

uğrunda mübarizə.

2.Azərbaycan sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf yolunda.

3.Azərbaycanda demokratik və hüquqi dövlət quruculuğu.

4.Azərbaycan Dünya birliyində.

Ədəbiyyat

1. Əliyev H.Ə.Müstəqilliyimiz əbədidir. II cild, Bakı, 1997.

2. Azərbaycan tarixi VII cild, Bakı, 2003. səh.330-480.

3. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası. Bakı,1995.

4.”Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyinin bərpa edilməsi

haqqında” Az.SSR Ali Sovetinin Bəynnaməsi. “Xalq qəzeti”,3 sentyabr,1991.

5. Məmmədov T,Məmmədov Ç,Siyasi tarix.II hissə, Bakı,1995. səh.121-135.

6. Siyasi tarix (müh.kursu) II hissə, Bakı,1998. səh.287-39

341

I Mühazirə

Plan

1.Azərbaycanda dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması və möhkəm

ləndirilməsi uğrunda mübarizə.

2.Azərbaycan sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf yolunda.

1990-cı il “Qanlı Yanvar”hadisəsindən sonra milli azadlıq hərakatı yeni mə-

craya daxil oldu. İndi o,imperiya tərkibindən çıxmaq,müstəqillik əldə etmək məzmu-

nunu aldı. İqtidar-müxalifət qarşıdurmasında da yeni mərhələ başlandı. 1990-cı ilin

yazında bir qrup görkəmli alimlərin (75-lərin) və müxalifət nümayəndələrinin razılığı

ilə “Məşvərət Şurası”yaradıldı. “Şuranın” razılığı ilə ilk dəfə olaraq prezident vəzifəsi

təsis olundu.Mayın 21-də 28 may “Azərbaycan dövlət quruculuöunun dirçəliş

günü”elan etdildi.

1990-cı il iyulun 19-da H.Əliyev Kominist Partiyası sıralarından çıxdı.O,iyulun

20-də Azərbaycana qayıtdı. İki gün sonra H.Əliyev Naxçıvana gedir.Sentyabrın 30-

da keçirilən seçkilərdə H.Əliyev seçicilərin 95℅ səsini alaraq Az.SSR və Naxçıvan

MSSR Ali sovetlərinə deputat seçildi.

1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvan MSSP Ali Sovetinin H.Əliyevin sədrliyi ilə

keçirilən sessiyası Muxtar Respublikanın adında “Sovet Sosialist”s özlərinin

götürülməsi və AXC-nin üçrəngli bayrağının dövlət bayrağı kimi qəbul edilməsi

barədə tarixi qərar qəbul etdi.

1991-ci il fevralın 5-də Az.SSp Ali Sovetində demokratik qüvvəlin tələbi ilə

dövlətin adı dəyişdirilərək “Azərbaycan Respublikası” adlandırılırdı.

Üçrəngli bayrağın dövlət bayrağı kimi təsdiq olunması barədə qərar qəbul

olundu.Respublikada demokratik qüvvələrin tələbi ilə çoxpartiyalılığın tətşəkkülü

üçün əlverişli şərait yarandı. AXCP, Xalq Azadlıq Partiyası, ASDP, “Yeni Müsavat”

və s. partiyaların əsası qoyuldu.

342

1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sessiyasında

yekdilliklə “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya

aktı qəbul olundu.Bununla da Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdi.

Konstitusya aktı 6 bölmə və 32 maddədən ibarət idi.Bu sənəd gələcəkdə

Azərbaycanın yeni Konstitusiyasının hazırlanması üçün əsas olmuşdu.

Azərbaycanın müstəqilliyini ilk olaraq Türkiyə (noyabrın 19-da) Rumniya

(dekabr), Pakistan (dekabr), İsveçrə (dekabr), İran(dekabr), ABŞ 1992-ci il, yanvar).

Rusiya (aprel 1992) tanıdılar. Artıq 1993-cü ildə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini

116 dövlət tanımışdı.

Elə bu vaxt,yəni dekabrın 8-də RF, Ukrayna və Belarus respublikalarının

rəhbərləri MDB-nin yaradılması haqqında müqavilə imzaladılar. Beləlklə SSRİ

dağıldı. 1993-cü il sentyabrın 24-də Azərbaycan rəsmi olaraq MDB-yə daxil oldu.

1991-ci il dekabrın 29-da Azərbaycanda ümumxalq rəy sorğuu keçirildi. Xalq

yekdilliklə Azərbaycanın müstəqilliyi əlehinə səs verdi.

Belə bir şəraitdə Dağlıq Qarabağ məsələsi gərgin olaraq qalırdı. Erməni

separatçıları Ermənistan və Rusiya hərbiçilərinin dəstəyi ilə bir-birinin ardınca

Azərbaycaban kəndlərini zəbt edərək yandırırdılar. Onlar hələ sentyabrın 2-də qeyri-

qanuni olaraq DQMV-ni müstəqil respublika olan edərək Goranboy rayonunu da

bu respublikaya daxil etmək haqqında qərar qəbul etdilər.

Buna cavab olaraq Ali Sovet DQVM-nin statusunu ləğv etmək haqqında qərar

qəbul etdi. 1991-ci il oktyabrın 9-da Ali sovet “Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüv-

vələri haqqında Qanun qəbul etsə də Azərbaycanda nizami ordu yaratmaq çox çətin

idi. Noyabr ayında rayon və şəhərlərin özünü müdafiə dəstələrinin yaradılması

haqqında sərəncam verildi.

Bu zaman erməni seperatçıları daha da həyasızlaşaraq Azərbaycan torpaqlarının

işğalını genişləndirməyə başladılar.Qarabağın Kərkicahan, Malıbəyli, Quşçular

kəndləri-ni ələ keçirdilər. Xocalı və Şuşanı mühasirəyə aldılar. 1992-ci ilfevralın

25-də gecə erməni hərbi birləşmələri 366-cı rus alayının köməyi ilə Xocalı

soyqrımını törətdilər. Soyqırım nəticəsində 613 nəfər öldürüldü, 487 nəfər

yaralandı, 1275 nəfər əsir alındı, 8 ailə bütövlükdə məhv edildi. 56 nəfər diri-diri

343

yandırıldı və digər əzablar verildi. Ölənlərin 106-sı qadın, 83-ü uşaq, 70-i qoca idi.

Xocalı faciəsi XX əsrin ən dəhşətli soyqırımı idi.

Xocalı hadisəsi respublikada siyasi vəziyyəti daha da gərginləşdi.Marıtn 3-də

prezident sarayı qarşısında istefa tələbi ilə piket keçirildi. Martın 6-da keçən

izdihamlı mitinqdən sonra prezident Mütəllibov istefa verdi.Nazirlər kabineti

buraxıldı və dövlət Müdafiə Komitəsi yaradıldı.

1992-ci il iyunun 7-də prezident seçkiləri keçirildi. Əbulfəz Elçibəy 59,4 faiz səs

toplayaraq Azərbaycan Respublikasının 2-ci prezidanti seçildi. Beləliklə AXCP-

Müsavat bloku hakimiyyəti ələ aldılar.Onların bir ilik hakimiyyəti dövrün-də həm

daxili gərginlik, həm də erməni işğalçıları ilə mübarizə daha da gücləndi.

Cəbhə hakimiyyəti dövründə müəyyən müsbət işlər də görüldü. Belə ki,1992-ci

il martın 15-də “Azərbaycan Milli Qəhrəmanı”fəxri adı təsis olundu. Apreldə Ali

məktəblərə test üsulu ilə qəbul haqqında qərar verildi. 1992-ci il mayın 27-də

“Azərbaycan Respublikasının himni,” 1993-cü il fevralın 23-də “Azərbaycan

Reüspublikasıının Gerbi haqqında” qanunlar qəbul olundu. “Siyasi partiyalar

haqqında”, “Hərbi xidmət haqqında” qanunlar məhz bu dövrdə qəbul olunmuşdu.

AXC-Müsavat xarici siyasətdə də ciddi səhvlərə yol vermişdilər. Hökumət daxili

poblemləri həll etmək əvəzinə, gah İrana, gah da Cinə həmin ölkələrdə yaşayan

türklərin hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı bəyanatlar səsləndirirdilər. Bu da

Azərbaycan Respublikasının vəziyyətini daha da ağırlaşdırdı. Rusiya ilə münasibətlər

də getdikcə ağırlaşır və ictimai-siyasi durum daha da pisləşirdi. Rusiyanın

Azərbaycana qarşı yeritdiyi məkrli siyasət nəticəsində “Ləzgizstan dövləti”, “Talış

Muğan respublikası”, “Bakı quberniyası” kimi müstəqil ərazilər yaratmağa cəhd

edilirdi. 1993-cü ilin iyununda Gəncədə S.Hüseynovun başçılığı altında 709-cu alay

qiyam qaldırdı.

Artıq Azərbaycan vətəndaş müharibəsi təhlükəsi qarşısında qalmışdı.

1993-cü ilin əvvəllərində Naxçıvanda da çevriliş cəhdi göstərilmişdi.Lakin

H.Əliyevin müdrik siyasəti və xalqın qətiyyəti sayəsində çevriliş cəhdinin qarşısı

alındı.

344

1991-1993-cü illərdə respublikanın iqtisadiyyatına da çox ağır zərbələr vuruldu.

Respublika talanır,onun sərvətləri xaricə daşınırdı. Pambıq və üzüm sahələri bərbad

vəziyyətə düşmüşdü. Müəssisələr bağlanır, işsizlik artır, əhalinin güzəranı getdikcə

pisləşirdi. Əhali regionlardan dolanışıq dalınca Bakı şəhərinə axışırdı, ziyalıların

çoxu xaricə getməyə məcbur olurdular.

Minimum əmək haqqı rəsmi istehlak minimumu həddindən 20 dəfə az idi.

İnflyasiya 1000%-ə çatmışdı.Ümumi daxili məhsul hər il orta hesabla 18-20 faiz

azalırdı. Dövlət büdcəsi böyük kəsirlə icra olunurdu.

Kriminal qüvvələr baş qaldırmışdı. Axşam və gecə vaxtlarında küçə və parklara

çıxmaq mümkün deyildi. Hakimiyyət ölkəni idarə etmək iqtidarında deyildi.

Bu dövrdə azərbaycan ziyalıları, uzaqgörən şəxsiyyətləri Naxçıvana, H.Əliyevin

yanına gedərək, Azərbaycanın düşdüyü vəziyyətindən çıxış yollarını müzakirə

edirdilər.

1992-ci il oktyabrın 16-da Azərbaycanın 91 nəfər ziyalısı “Səs” qəzeti vasitəsilə

H.Əliyevə “Azərbaycan sizin sözünüzü gözləyir” -deyə müraciət etmişdi.

Həmin dövrdə Naxçıvanda 1992-ci il noyabrın 21-də Yeni Azərbaycan Partiya-

sınnın (YAP) təsis konfransı oldu. H.Əliyev YAP-ın sədri seçildi.

1993-cü ilin iyununda ağır böhran keçirən AXC-Müsavat rəhbərliyi H.Əliyevi

Azərbaycan rəhbərliyinə çağırdı. İyunun 9-da H.Əliyev Bakıya gəldi. İyunun 13-14-

də O, Gəncəyə gələrək müxalifətlə danışıqlar apardı və siyasi böhrandan çıxmaq

yollarını müzakirə etdi.

1993-cü ilin iyunun 15-də H.Əliyev Ali Sovetin sədri seçildi. Bu tarixi gün XX

əsr tariximizə “Milli Qurtuluş Günü” kimi daxil olmuşdur. 1997-ci ildən həmin gün

bayram kimi qeyd olunur. İyunun 18-də Ə.Elçibəy xəbər vermədən Bakını tərk

edərək, Naxçıvana, Kələki kəndinə gedir.İyunun 24-də respublika prezidenti

səlahiyyətlərini Ali Sovetin sədri H.Əliyev qəbul etdi. Həmin gündən H.Əliyevin

respublikaya ikinci rəhbərlik dövrü başlayır.

H.Əliyev ilk növbədə ölkənin rəhbər eşalonunu formalaşdırdı. Siyasi durumu nə-

zərə alaraq Baş Nazir postunu Surət Hüseynova həvalə etdi.

345

1993-cü il oktyabrın 3-də H.Əliyev alternativ əsasda keçerilən seçkilərdə əksər

səslə (98,8%) Azərbaycan Respublikasının prezidenti seçildi.

Milli dövlətçiliyin qorunub mökəmlənməsində mühüm şərtlərdən biri də güclü,

intizamlı ordunun yaradılması təşkil edirdi. Bu məqsədlə 1993-cü il noyabrın 1-də

Dövlət Müdafiə Şurası yaradıldı.

Hoyabrın 2-də prezident H.Əliyev televiziya ilə çıvış edərək “Hər kəs Vətənin

əsgəri olmalıdır” çağırışı ilə xalqa müraciət etdi. Xalqı ölkənin azadlığı naminə

birləşib düşmənə qarşı mübarizəyə qalxmağa çağırdı. Çağırışa cavab olaraq

könullulərdən ibarət batalyonlar yaradılıb cəbhəyə göndərildi.

Noyabrın 23-də Milli Şura “Müdafiə haqqında”qanun qəbul etdi. Noyabr-dekabr

aylarında 17 minə yaxın döyüşcüsü olan 40 ehtiyat taboru təçkil edildi. Şəriştəsiz

komandir və zabitlər ordudan kənarlaşdırdı. 1994-cu il yanvarın 5-də Azərbaycan

ordusu uğurlu əməliyyatlar keçirərək Füzulinin Horadiz qəsəbəsini, 22 kəndi,

Cəbrayılın bir hissəsini, Kəlbəcərin bir sıra kəndlərini düşməndən azad etdi.

1994-cu il mayın 12-də Biskek protokoluna əsasən cəbhədə atəşkəsə nail olundu.

Lakin bu günkü günə qədər atəşkəs rejimi davam etsə də,ermənilər tərəfindən tez-tez

pozulur və onlarla insan tələfatı olmuşdur.

Həmin dövrə qədər artıq erməni silahlı qüvvələri Rusiya və digər aparıcı

dövlətlərdən dəstək alaraq Azərbaycanın 20% torpağını -7 rayon və Dağlıq Qarabağ

əra-zilərini işğal edə bilmişdi.

Bu vəziyyətdən istifadə edən bəzi qüvvələr ölkə daxilində iğtişaşlar salmağa və

H.Əliyevi hakimiyyətdən uzaqlaşdırmağa çalışdılar.

1993-cü ilin sentyabrın ortalarında S.Hüseynov,Ə.Hümbətov və R.Qazıyev qüv-

vələrini birləşdirib Bakıya hücum planı hazırladılar.Onlar açıq silahlı mübarizə

yoluna keçdilər.

1994-cü il oktyabrın 4-də Gəncədə S.Hüseynovun tərəfdarları olan 300 nəfər

silahlı dəstə İcra Hakimiyyəti və başqa strateji əhəmiyyətli obyektləri ələ keçirdilər.

Belə bir şəraitdə oktyabrın 4-dən 5-nə keçən gecə H.Əliyev xalqa televiziya

vasitəsilə müraciət etdi. Onun çağırışına cavab olaraq yüz minlərlə adam Prezident

sarayı ətrafına toplandı. Qiyam yatırıldı.

346

Oktyabrın 5-də “Azadlıq”meydanında izdihamlı ümumxalq mitinqi keçirildi.

Xalq öz liderini dəstəklədiyini bir daha göstərdi.

Lakin təhlükə tamamilə aradan qaldırılmamışdı. 1995-ci il martın 11-də

R.Cavadov (OMON-un komandiri). Prezidentin və Ali Sovet sədrinin istefası tələbini

irəli sürdü. Martın 13-də Ağstafa və Qazax rayonlarında xüsusi təyinantlılar qiyam

qaldırdılar. Atışmalar baş verdi. R.Cavadov aldığı güllə yarasından həlak oldu.

Rayonlarda da qiyamlar yatırıldı.

1995-ci ilin yayında, 1996-cı ilin dekabrında respublikada daha bir neçə terror və

dövlət çevrilişi cəhdlərinin qarşısı alındı. Bundan sonra ölkə tam ictimai-siyasi

sabitlik mərhələsinə qədəm qoydu. İqtidar ictimai-siyasi sabitlik şəraitndə milli

dövlətçiliyin maddi-hüquqi bazasının möhkəmləndirilməsi üçün tədbirlər görməyə

başladı. Yeni iqtisadi münasibətlərin formalaşmasına münasib şərait yaratmaq

məqsədilə yüzə qədər qanun və qərar qəbul edildi.

1994-cü il aprelin 5-də ticarəti liberallaşdırmaq, 1995-ci ilin fevralında valyuta

bazarının təşkili haqqında fərmanlar verildi. Bunların nəticəsində respublikada

infilyasiya kəskin şəkildə azaldı və 85% endi. Xarici kapitalı cəlb etmək məqsədilə

“açıq qapı” siyasəti yeridilməyə başlandı. Xarici sərmayədarlara təminat verən və

onıarı müdafiə edən qanunlar qəbul edildi.

Beynəlxalq Valyuta Fondu, Dünya Bankı, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf

Bankı ilə əməkdaşlıq genişləndi. Bütün bunlar respublika maliyyə-bank sistemini

dünya standartlarına uyğunlaşdırdı.

Müstəqilliyimizin, milli dövlətçiliyimizin möhəkmlənməsi və inkişafı yolunda

atılan ən mühüm addımlardan biri Azərbaycanın yeni neft strategiyasının ortaya

qoyulması olmuşdur.

Araşdırmalara görə Xəzər hövzəsində 10 milyard tona qədər neft ehtiyyatının

olduğu göstərilir.

H.Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyə gəlişindən sonra neft strategiyasında əsaslı

dəyişiklik baş verdi.,bəzi xarici və daxili maneçilikləri dəf edərək həmin strategiyanı

həyata keçirməyə başladı. Bu strategiyanın gerçəkləşməsində ilk addım Dövlət Neft

Şirkəti ilə altı ölkənin (ABŞ, İngiltərə, Norveç Rusiya, Türkiyə, Səudiyyə

347

Ərəbistanı)11 iri neft şirkətləri (BP, Remco, Amoko, Penzoyl, Lukoyl və s.) Xəzər

dənizinin “Azəri”, “Ciraq”, “Günəşli” yataqlarının birgə işlənməsi haqqında birgə

müqavilə imzalandı. İmzalanma mərasimi 1994-cü il sentyabrın 20-də

“Gülüstan”sarayında baş verdi. Müqavilə tarixə “Əsrin müqaviləsi”kimi daxili oldu.

“Əsrin müqaviləsi” müstəqil Azərbaycanın tarixində mühüm hadisə idi. H.Əliyev bu

mühüm hadisənin əhəmiyyətindən bəhs edərək demişdi: “Biz bu müqaviləni

hazırlamaqla Azərb. Respublikasının suveren hüquqlarının bərqərar olduğunu,

Azərbaycanın tam müstəqil dövlət,xalqımızın öz sərvətlərinə özünün sahib olduğunu

dünyaya bir daha nümayiş etdirdik.”

1995-ci ilin aprelində “Əsrin müqaviləsini gerçəkləşdirmək üçün Azərbaycan

Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti (ABƏŞ) təşkil olundu.

Bağlanmış beynəlxalq neft müqavilələri sayəsində Azərbaycana mütərəqqi

texnalogiyalarının gətirilməsi, neft sənayesi infrastrukturunun yenidən qurulması,

nəqliyytat və xidmət sahələrinin inkişafı, yüksək peşəkar milli kadrların hazırlanması

və minlərlə iş yerlərinin açılması üçün geniş imkanlar açdı.

1997-ci il noyabrın 12-də “Çıraq-1”patformasında “Əsrin müqaviləsi” üzrə ilkin

neft hasilatında başlandı.

Yeni neft strategiyasında Azərbaycan neftinin dünya bazarına nəql edilməsi

mühüm yer tuturdu. Bu məqsədlə 1997-ci ildə “Səngəçal” terminalı tikildi.

1996-cı il yanvarın 18-də Azərbaycanla Rusiya arasında bağlanan sazişə əsasən

Azərbaycan nefti Bakı-Novorossiysk boru kəməri vasitəsilə dünya bazarına nəql

edilməyə başlandı.

1999-cu il aprelin 17-də Gürcüstanda ilkin Xəzər neftinin Qərb istiqamətində

nəqli üçün Bakı -Supsa ixrac kəmərinin və Supsa yerüstü terminalının açılışı oldu.

Yeni neft strategiyasınnı ən mühüm tərkib hissələrindən biri “Bakı-Tblisi-Cey-

han” ixrac boru kəmərinin çəkilişi ideyasının meydana gəlməsi və gerçəkliyə

çevrilməsi idi.

1998-ci ildə Ankarada Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstan prezidentləri “Bakı-

Tbilisi-Ceyhan” əsas ixrac boru kəmərinin inşası haqqında ilk Bəyənnamə

imzaladılar.

348

BTC neft kəməri dünyada əvəzi olmayan mühəndis qurğusidir. Onun uzunluğu

1762 km-dir. Onun 443 km-i Azərbaycan, 2 49 km-i Gürcüstan və 1070 km-i isə

Türkiyənin ərazisindən keçir. Kəmər ildə 50 milyon ton neft ötürmək gücünə

malikdir. Kəmərə H.Əliyevin adı verilmişdir. Son hesablamalara görə neft

strategiyası əsasında bağlanmış müqavilələrdən əldə olunacaq gəlir 210-215 milyard

dollar olmalıdır.

Neft hasilatından gələn gəlirlərin artması ilə əlaqədar olaraq 1999-cu ilin

dekabrında prezidentin fərmanı ilə “Azərbaycan Dövlət Neft Fondu” təşkil olundu.

Hazırda Neft fondunda 1 miyard manatdan çox vəsait vardır.

Yeni neft strategiyasında Xəzərin dərinliklərində olan qazın hasil edilib

istifadəyə verilməsi və dünya bazarına ötürülməsi də mühüm yür tutur.

2001-ci il martın 12-də Türkiyə, sentyabrın 29-da isə Gürcüstanla “Bakı-Tblisi-

Ərzurum”qaz kəməri vasitəsilə Azərbaycan qazının nəqli vı satışı barədə sazişlər

imzalandı. Artıq 2003-cü ildə layihədə uzunluğu 1050 km müəyyən edilən qaz

kəməri nin inşasına başlandı.

Neft strategiyası Avropa Birliyi “TRASEKA”proqramı üzrə Avropa-Qafqaz-

Asiya nəqliyyat dəhlizinin- “Yeni “İpək Yolu”nun gerçəkləşməsi üçün də

perspektivlər açmışdır.

1996-cı ilin mayında Azərbaycan,Gürcüstan,Türkmənistan və Özbəkistan

arasında yük daşımaları haqqında sazişər imzalandı. Dekabr ayında Ukrayna da

həmin sazişə qoşuldu.

1998-ci il sentyabrın 7-8-də Bakıda “Böyük İpək yolu”Beynəlxalq Konqresi

keçirildi.Bu zaman Qazaxıstan və Qırğızıstan respublikaları da beynəlxalq sazişə

qoşuldular.

Bu dəhliz vasitəsilə Azərbaycandan 1996-2002-ci illərdə 33,3 milyon tondan

çox tranzit yük daşınmışdı.

Memarı H.Ə.Əliyev olan yeni neft strategiyası, onun əsas çıxış nöqtəsi olan

“Əsrin müqaviləsi”t əkcə sırf iqtisadi əhəmiyyəti daşımır. O, həm də böyek siyasi,

geostrateji və beynəlxalq əhəmiyyət daşıyır.

349

Yeni neft strategiyası Azərbaycanda sosial-iqtisadi və mədəniyyət

problemlərinin həlli üüçn də əvəzsiz amil oldu. Məhz bu siyasət nəticəsində Azər-

baycan dünya miqyasında tanınmış və nüfuzlu dövlətə çevrilmişdir.

Müstəqillik illərində Azərbaycanda sosial-iqtisadi sahədə çox böyük irəliləyişlər

oldu. 1995-1998-ci illərdə dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi prosesi həyata keçirildi.

2000-ci ilin avqustunda özəlləşdirmənin ikinci Dövlət Proqramı qəbul edildi. Bu

zaman iri və strateji müəssisələrin özəlləşdirlməsi üçün investisiya müsabiqələri və

tenderlər keçirilməsinə başlanıldı.

1995-ci ildə “Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında” qanun qəbul olundu. Sahibkarlara

kömək məqsədilə Milli fond təsis edildi.

Aqrar sahədə ciddi islahatlar keçirildi.1995-ci ilin əvvəllərində “Kolxoz və

sovxozların islahatı haqqında”qanun qəbul edildi. Bir il sonra “Tprpaq islahatı

haqqında”qəbul edilən qanuna əsasən torpaq pulsuz olaraq, kənddə yaşayan vətəndaş-

ların xüsusi mülkiyyətinə verildi.

Respublikanın vahid torpaq fondu əsasında üç-dövlət, bələdiyyə və xüsusi

torpaq mlkiyyəti forması müəyyən olundu. Torpaqların 22%-i xüsusi mülkiyyətə

verildi.

H.Əliyevin fərmanı ilə 1999-2000-ci illərdə Respublikada aqrar islahatların

dərinləşməsi və kənd təsərrüfatında sahibkarlığın inkişafına kömək göstərilməsinə

dair Dövlət Proqramı təsdiq olundu.

1995-ci ildən başlataraq 1300-dən çox kolxoz və sovxoz ləğv edildi. Onların

bazasında 35 minədək kəndli-fermer təsərrüfatı yaradıldı.

Respublikanın maşınqayırma sənayesi müəssisələri istiqamətini dəyişərək,

respublika sənayesi və kənd təsərrüfatı üçün avadanlıq, texnika, ehtiyat hissələri

istehsal etməyə başladı.

1996-cı ildə Qoz-fındıq emalı, yağ emalı, Koka-kola emal müəssisələri və

zavodlar açıldı.

Bu illərdə respublika maliyyə,valyuta,pul-kredit siyasəti və bank sistemi də

inkişaf etdirilmişdi. 1995-2000-ci ilərdə dövlət büdcəsinin gəlirləri 1,7 dəfə, xərcləri

isə 1,8 dəfə artmışdı.

350

Əhalinin rifahının yaxşılaşdırılması və sosial müdafiəsi baxımından ciddi

tədbirlər həyata keçirildi. 1994-cü ildə “Əhalinin sosial müdafiəsi haqqında” qanun

qəbul edildi və sosial Müdafiə Fondu yaradıldı.

Qaçqın və köçkünlərin mənzil-kommunal şəraitini yaxşılaşdırmaq və

məşğulluğunu yüksəltmək məqsədi ilə Dünya Bankının dəstəyi ilə sosial inkişaf

Fondu yaradıldı.

Rabitə və nəqliyyatın inkişafında böyük irəliləyişlər oldu.

Respublikasının idman həyatında da böyük canlanma baş verdi.Azərbaycan

Milli Olimpiya Komitəsi yaradıldı və onun prezidenti İlham Əliyev seçildi (1997).

1996-cı il Yay olimpiya oyunlarında ilk dəfə müstəqil Azərbaycan təmsil olundu və

197 komanda sırasında 48-ci yerə çıxdı.

Bu illərdə Azərbaycan mədəniyyəti də tənəzzül vəziyyətindən çıxaraq dirçəliş

yoluna qədəm qoydu. Təhsil sahəsində böyük irəliləyişlər oldu. Məktəbəlrin sayı

xeyli artdı. 1998-2000-ci illərdə 15 min nəfərlik 50 yeni məktəb binası tikilmiş, 100

məktəbdə isə tikinti və təmir işləri aparılmışdı. Təhsil sahəsində islahhatlar

aparılmasının dövlət təminatı gücləndirildi. Təhsil sahəsində islahatlar üzrə Dövlət

Komissiyası yaradıldı.

Ümumtəhsil məktəbləri üçün yeni milli proqram və dərsliklərin yaradılması

məhz bu dövrdə baş verdi.

1992-ci ildən latın qrafikasının keçilməsinə baxmayaraq, real şəkildə 2001-ci

ildən H.Əliyevin sərəncamı ilə bu məsələ həyata keçirildi.

Rspublika Ali təhsili sistemində də köklü dəyişiliklər baş vermişdi. Onun həm

strukturunda, həm də məzmununda dəyişiliklər baş verdi.

Bu illərdə özəl ali təhsil şəbəkələri genişləndi. 2000-2001-ci tədris ilində

respublikada 43 ali məktəb fəaliyyət göstərirdi. Onlarda 119,7 mindən şox tələbə

təhsil alırdı.

Elmin inkişafı sahəsində də müəyyən irəliləyişlər olmuşdu. 2001-ci ildə

Respublika Elmlər Akademiyası Milli Elmlər Akademiyası adını aldı. 1990-cı illərin

ortalarında Akademiya sistemində 35 elmi-tədqiqat institu fəaliyyət göstərirdi.

351

Bu illərdə ədəbiyyat,incəsənət və mədəniyyətin digər sahələrində də mühüm

irəliləyişlər baş verdi. Bu illərdə Bakının,digər şəhər və qəsəbələrinin meydan və

xiyabanlarının da yenidən qurulmasına başlanmışdı. Keçmiş dağüstü parkda Şəhidlər

Xiyabanı salınmış, 1998-ci ildə burada 21 metr hündürlüyündə möhtəşəm abidə

qoyulmuşdu. Şah İsmayıl, Hüseyn Cavid, Yusif Məmmədəliyev, Cəfər Cabbarlının

heykəlləri ucaldıldı. M.Füzulinin 500, “Kitabi Dədə Qordun” 1300 illik yubileyləi

təntənə ilə qeyd olundu. Bu dövrün ən əhmiyyətli hadisələrindən birini də

azərbaycançılıq ideologiyasıın formalaşdıırlması təşkil edirdi.

2001-ci il noyabrın 9-10-da Bakıda 50 milyonluq Dünya Azərbaycanlıların I

Qurultayının keçirilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Hər ilin 31 dekabr günü Dünya

Azərbaycanlıların həmrəylik günü kimi qeyd olunmağa başlandı.

Beləliklə böyük çətinliklərə baxmayaraq, Ümummilli lider Heydər Əliyevin

yorulmaz fəaliyyəti nəticəsində respublikamız əsl intibah yoluna qədəm qoymuş,

iqtisadi, siyasi, sosial və mədəni quruculuq sahələrində böyük nailiyyətlər əldə

etmişdi.

Bu gün Ulu Öndər Heydər Əliyevin bütün uğurların fövqündə duran məslək,

milli ideya və qüdrətli məfkurə-azərbaycançılıq ideologiyası - milli-mənəvi

dəyərlərin qorunması, təbliğ edilməsi sahəsində irəliləyişlərin rəhni baxımından

mükəmməl bir ideologiya və dəyərli ideya kimi Azərbaycan reallığında bərqərar

olmuş və Ulu Öndərin layiqli siyasi varisi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

cənab İlham Əliyev tərəfindən uğurla inkişaf etdirilir.

Cənab Prezident İlham Əliyevin qətiyyətli və məqsədyönlü fəaliyyəti nəticəsində

Heydər Əliyevin xarici siyasət kursunun həyata keçirilməsində, o cümlədən

Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü pozmuş erməni işğalçılarının təcavüzkar mövqeyinin

beynəlxalq aləmdə ifşa olunmasında mühüm uğurlar qazanılmaqdadır. Geniş

dünyagörüşünə, dərin və hərtərəfli biliyə, yüksək mədəniyyətə malik olan İlham Əliyev

müasir və çevik siyasətçi kimi dünyada böyük hörmət və nüfuz qazanmışdır. O, sürətlə

dəyişən çağdaş dünyada, qloballaşma və inteqrasiya proseslərində, bütün beynəlxalq

görüşlərdə və apardığı yüksək səviyyəli danışıqlarda Azərbaycanın mənafelərini bütün

sahələrdə uğurla müdafiə edir. İlham Əliyevin uğurlu xarici siyasəti sayəsində

352

Azərbaycanın beynəlxalq və regional problemlərin həllində də rolu və nüfuzu getdikcə

artır.

Regionlarda infrastrukturun yenidən qurulması və inkişafı, səhiyyə və təhsil

müəssisələrinin tikintisi, əhalinin sosial vəziyyətinin daha da yaxşılaşdırılması

istiqamətində mühüm əhəmiyyətli tədbirlər həyata keçirilmişdir. 14 aprel 2009-cu il

tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-

cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı” regionların davamlı inkişafı, sosial

infrastrukturun yenidən qurulması, milli iqtisadiyyatın neft amilindən asılılığının

qeyri-neft sektorunun tərəqqisi hesabına aradan qaldırılması üçün geniş imkanlar

açmışdır.

“2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət

Proqramı”na əsasən müəyyənləşdirilmiş prioritet istiqamətlərə uyğun olaraq, artıq

yüzlərlə azərbaycanlı gənc dünyanın qabaqcıl ölkələrinin aparıcı təhsil

müəssisələrində təhsil alır.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 11 yanvar 2016-cı il

Azərbaycan Respublikasında “Multikulturalizm ili” elan edilməsi haqqda sərəncam

imzalayıb.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İlham Əliyev 10 yanvar 2017-ci il

Azərbaycan Respublikasında “İslam Həmrəyliyi İli” elan edilməsi haqqda sərəncam

imzalayıb.

2016-cı ilin 10-11 mart tarixlərində Bakıda Diasporla İş üzrə Dövlət

Komitəsinin (DİDK) dəstəyi, Nizami Gəncəvi Beynəlxalq Mərkəzinin təşkilatçılığı

ilə İnteraction Council, Madrid Klubu, İsgəndəriyyə Kitabxanası, Roma Klubu,

Dünya Elmlər və Mədəniyyət Akademiyası ilə əməkdaşlıq çərçivəsində IV Qlobal

Bakı Forumu keçirilmişdir.

Azərbaycan daha bir mötəbər beynəlxalq idman tədbirinə - IV İslam

Həmrəyliyi Oyunlarına ev sahibliyini 2017-ci ilin 12-22 may tarixləri arasında

etmişdir.

Müharibə şəraitində olan dövlətimizin ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizəsi

aprel döyüşlərində özünü bir daha parlaq nümayiş etdirdi. Belə, ki 2016-cı il aprelin

353

1-dən 2-nə keçən gecədən başlayaraq Azərbaycan və Ermənistan silahlı qüvvələri

arasında baş vermiş hərbi münaqişə. Dördgünlük müharibə zamanı, Azərbaycan

Silahlı Qüvvələrinin birləşmələri Goranboy rayonuna və Naftalan şəhərinə təhlükə

yarada biləcək Talış kəndi ətrafındakı yüksəklikləri, eləcə də Seysulan məntəqəsini

azad edib, Füzuli rayonu istiqamətində yerləşən "Lələ təpə" adlandırılan yüksəkliyə

nəzarəti ələ keçiriblər. Döyüşlər nəticəsində, Azərbaycan Silahlı Qüvvələri Ağdərə-

Madagiz istiqamətində yolların nəzarətdə saxlanılmasını təmin etdi.

354

II mühazirə Plan:

1.Azərbaycanda demokratik və hüquqi dövlət quruculuğu.

2.Azərbaycan dünya birliyində

XX əsrin 20-ci illərinin ortalarında müstəqil Azərbaycan Respublikasının

inkişafında yeni mərhələ başladı. Buna 1991-1993-cü illərdə baş verən təlatümlü

günlərdən sonra ölkədə çox çətinliklə yaranmış ictimai-siyasi sabitlik imkan

vermişdi.İndi Azərbaycan Respubliksı keçmiş sosialist istehsal münasibətlərindən

imtina edərək liberal demoratizmə və kapitalist istehsal münasibətlərinə keçməli

idi.Bu dövr sadəcə olaraq keçid dövrü adlanırdı.

Öz tarixinə yeni səhifə açan Azərbaycan hakim kommunist ideologiyasından və

sosialist ictimai –iqtisadi sistemindən imtina edərək milli və ümumbəşəri dəyərlərə

söykənən dünyavi, hüquqi, demokratik vətəndaş cəmiyyəti qurmaq yolunda addımlar

atmağa başlamışdı.

Müstəqil Azərbaycan Respblikasının Konustitusiyasının qəbulu bu məqsədə

çatmaqda mühüm addım olmuşdu.

Məlumdur ki, 1918-1920-ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Xalq

Cümhuriyyəti dövlətin əsas qanununu qəbul edə bilməmişdi. Sovet imperiyası

dövründə Azərbaycanın dörd Konustitusiyası qəbul edilmişdir. (1921, 1925, 1937,

1978). Onların hamısı Sovetlər imperiyasına xidmət etmişdir.

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra ilk illərdə 1978-ci il

Konustitusiyası, çoxlu əlavə və dəyişikliklər edilməklə öz əsas hüquqi qüvvəsini

saxlayırdı. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konustitusiyasını hazırlamaq üçün

1991-ci ilin fevralında Ali Sovetin qərarı ilə 74 nəfərdən ibarət komissiyanın

355

yaradılmasına baxmayaraq, bu sahədə heç bir iş görülmədi. Milli Məclisin 1993-cü

ildə qəbul etdiyi qərara görə yaradılmış 14 nəfərlik komissiya da əsas qanun

layihəsini təqdim edə bilməmişdi.

1994-cü ilin ortalarından başlayaraq H.Əliyevin təşəbbüsü ilə yeni Konustitusiya

layihəsini hazırlamaq üçün tərkibi 33 nəfərdən ibarət Konustitusiya komissiyası

yaradıldı.Komissiyanın sədri H.Əliyevin başçılığı altında bu qurum dinamik fəaliyyət

göstərməyə başladı. Nəhayət, 1995-ci il oktyabrın 15-də Konstitusiya layihəsi

mətbuatda dərc olunaraq, ümumxalq müzakirəsinə təqdim edildi.Ümumxalq

müzakirəsi zamanı layihə barədə komissiyaya 1450 təklif daxil olmuşdu.Təqdim

olunan 199 maddədən, müzakirədən sonra 158 maddə qaldı.

1995-ci il noyabrın 12-də layihə üzrə ümumxalq sorğusu keçirildi. Sorğuda 4

milyona yaxn seçicidən 86 faizi iştirak etmişdi. Onların tam əksəriyyəti, yəni 94,8

faizi Konstitusiya layihəsinin lehinə səs verdi. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının

yeni Konstitusiyası qəbul edildi. Həmin gün ilk parlament seçkiləri də keçirildi.Yeni

Konstitusiya bazar iqtisadiyyatına əsaslanan dünyəvi, hüquqi, demmokratik vətəndaş

cəmiyyətinin əsas qanunu idi.

Konstitusiya 5 bölmə, 12 fəsil, 158 maddədən ibarətdir. Konstitusiyaya görə

Respublikada hakimiyyətin yeganə mənbəyi xalqdır. Xalqı yalnız onun demokratik

surətdə seçdiyi səlahiyyətl inümayəndələri təmsil edə bilər.

Konstitusiya insan və vətəndaş hüquqlqrının və azadlıqlarının qorunması və

təmin edilməsinin dövlətin ali məqsədi olması, mülkiyyətin toxunulmazlığına tə-

minat verilməsi, təbii sərvətlərin yalnız dövlətə mənsub olması və s. məsələlər təsbit

olunmuşdur. Dünyada çox az Konstitusiya vardır ki, onda insan hüquq və

azadlıqlarına Azərtbaycan Respublikasının Konstitusiyası qədər əhəmiyyət verilir.

Belə ki, Konstitusiyamızın 158 maddəsindən 48-i insan hüquq və azadlıqları və onun

təminatına həsr edilmişdir.

Konstitusiyada ən mühüm cəhətlərdən biri də hakimiyyət bölgüsünün müəyyən

edilməsidir. Konstitusiyaya görə dövlət hakimiyyəti qanunvericilik, icra və məhkəmə

hakimiyyətinə bölünür. Qanunvericilik hakimiyyətini Milli Məclis, icra haki-

356

miyyətini prezident və məhkəmə hakimiyyətini isə müstəqil məhkəmələr həyata

keçirir.

Prezident ali icra hakimiyətinin vəzifəsini həyata keçirməklə bərabər, həm də

dövlətin başçısı, bütün xalqın təmsilçisi və onun vahidliyinin rəmzidir. Bu da Azər-

baycan Respublikasının quruluş etibarilə prezident respublikası olduğunun

göstəricisidir.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ölkənin tarixində ilk dəfə olaraq,

özündə məhkəmələrin müstəqilliyini təmin edən prinsipləri təsbit etmişdir.

Konstitusiyaya görə hakimlər müstəqildirlər, yalnız qanunlara tabedirlər.

Azərbaycanda demokratik cəmiyyət quruculuğunun mühüm istiqamətlərindən

biri də yerli özünüidarə orqanlarının təsis edilməsidir. Yerli özünüidarə orqanlarını

(Bələdiyyələr) birinci növbədə yerli inkişaf mənafelərini təmin edir, yerli əhəmiyyətli

məsələləri həll etmək hüququnu həyata keçirirlər.

Beləliklə Konstitusiyanın qəbul edilməsi ilə ölkədə bazar iqtisadiyyatına

əsaslanan dünyəvi, hüquqi, demokratik vətəndaş cəmiyyəti qurmağın hüquqi əsası

yarandı.

Konstitusiyanın qəbulundan sonra Respublikada demokratikləşmə prosesi daha da

gücləndi.İlk növbədə 1995-ci il noyabrın 12-də Milli məclisə Mojaritar və

Proporsional yolu ilə ilk seçkilər keçirildi. 125 millət vəkilindən ibarət Milli məclis

formalaşdı. Bu seçkilərdə deputat mandatı uğrunda mübarizədə 8 siyasi partiya iştirak

edirdi.

2002-ci ildə seçki prosesi daha da demokratikləşərək “Mojaritar” seçki sis-temi

müəyyən edildi.

1996-cıilin fevralında Prezident yanında xüsusi “Hüquqi islahatlar komissiyası”

yaradıldı. 1998-ci ilin fevralında H.Əliyev “İnsan və vətəndaş hü-quqlarının və

azadlıqlarının təmin edilməsi sahəsində tədbirlər haqqında” fərman verdi.

Ölkədə insan hüquqları sahəsində atılan mühüm addımlardan biri ölüm cəzası

tamamilə ləğv olundu.

1998-ci ilin iyununda “İnsan hüquqlarının müdafiəsinə dair Dövlət Proqramı”

təsdiq edildi. Oktyabrda isə “Vətəndaşlıq haqqında” yeni qanun qəbul edildi. Eyni

357

zamanda “Ölkədən getmək və ölkəyə gəlmək gaqqında”, “Sərbəst toplaşmaq azdlığı

haqqında” yeni qanunlar qəbul olundu.

1998-ci il oktyabrın 11-də alternativ namizədlik əsasında prezident seçkiləri

keçirildi. 6 nəfər prezdentlikliyə namizəd içərisində H.Əliyev 76,11% səs toplayaraq

Respublika prezidenti seçildi.

1995-ci ildə Respublikada Əvfetmə institutu fəaliyyətə başladı. H.Əliyev

tərəfindən həmin il 30 əvf fərmanı imzalandı. 1996-2001-ci illərdə 6 əvf aktı qəbul

edilmişdi. Həmin aktlar 64 minə yaxın adama tətbiq olunmuşdu.

1998-1999-cu illər ərzində “Konstitusiya məhkəməsi haqqında ”, “Məhkəmə və

hakimlər haqqında”, “Polis haqında” və s. qanunlar qəbul olundu.

Məhkəmələr haqqında qəbul olunmuş qanunlar məhkəmə sistemində əsaslı

dəyişikliklərin aparılmasına, beynəlixalq standartlara cavab verən yeni məhkəmə

sisteminin yaranmasına imkan verdi. Hazırda Respublikada Ali məhkəmə,

Konstitusiya məhkəməsi, Hərbi məhkəmə, Apelyasiya məhkəməsi, rayon (şəhər)

məhkəmələri fəaliyyət göstərir.

Yerli özünəidarə qurumu olan bələdiyyələrin formalaşması sahəsində də addımlar

atıldı. Bələdiyyələrin statusunu və fəaliyyətini nizamlayan 20-dək qanun və

nizamnamə qəbul edildi. 1999-cu ilin dekabrında Respublikada ilk dəfə bələdiy-yə

seçkiləri keçirildi. Seçkilər zamanı 2267 bələdiyyə təşkil edilmiş və 21 mindən artıq

bələdiyyə üzvi seçilmişdi.

2001-ci ilin dekabrında “Azərbaycan Respublikasının insan hüquqları üzrə

müvəkkili (Ombudsman) haqqqında” Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya

qanunu qəbul edildi. 2002-ci ildə respublikada Ombudsman institutu yaradıldı.

Müstəqqillik illərində Respublikamızda çoxsaylı siyası partiyaların, ictimai

təşkilatların, birliklərin təşəkkülü və inkişafı üçün geniş imkanlar açıldı.Artıq 1999-

cu ilin ortalarında Azərbaycanda 50-dən artıq siyasi partiya və ictimai təşkilat var

idi. 2001-ci ildə Respublikada qeydə alınmış 32 partiya, 1350-qeyri hökumət

təşkilatı, 30-a qədər hüquq mühafizə təşkilatı və 500-dən çox kütləvi-informasiya

vasitəsi fəaliyyət göstərirdi. Siyasi partiyaların sıralarında 410 min nəfərdən çox

adam birləşmişdi.

358

Azərbaycan hüquqi demokratik vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunun mühüm

amillərdən biri də qadın hərəkatının genişlənməsidir.Cəmiyyətdə çox böyük qüvvə

olan qadınlar vətəndaş cəmiyyəti quruculuğuna öz dəyərli töhvələrini verirlər.

Onların təqribən 2 milyondan çoxu iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində çalışırlar.

Dövlət ümumtəhsil məktəblərində çalışan müəllimlərin 69 faizini orta ixtisas

məktəblərində çalışanların 64 faizini, ali məktəblərdə işləyənlərin 40 faizini qadınlar

təşkil edir.Respublikamızın ali məktəblərində oxuyanların 42 faizi qızlardır.

1998-ci ilin yanvarında Qadın Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin yaradıl-ması

2000-ci ilin martında “Azərbaycan Respublikasında dövlət qadın “ siyasətinin həyata

keçirilməsi haqqında “Prezident”fərmanının verilməsi ölkəmizdə qadın hərəkatına

diqqət və qayğının bariz nümunəsidir. Bunların nəticəsidir ki, hazırda

respublikamızda 40-dan çox qadın təşkilatları fəaliyyət göstərir.

Hüquqi, demokratik vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunda respublika əhalisinin

təqribən 55 faizini təşkil edən gənclərin də mühüm yeri vardır. Məhz buna görə də

dövlət gənclər siyasətinə böyük diqqət və qayğı göstərir. H.Əliyevin fərmanı ilə

1994-cü il iyulun 26-da Gənclər və İdman Nazirliyinin yaranmasını buna misal

göstərmək olar.

Dövlət gənclər siyasətinin hazırlanması və həyata keçirilməsində Azərbaycan

gənclərinin 1996-cıil fevralın 2-də keçirilmiş birinci və 1999-cu ilmartın 2-3-də

olmuş ikinci forumlarının mühüm rolu olmuşdur. Həmin forumda çıxış edən

H.Əliyev nitqində demişdir: ”Hər bir Azərbaycan gənci öz həyat yolunu müstəqil

Azərbaycan Respublikasının gələcək yolu kimi qəbil etməlidir,... hər şeydən artıq

müstəqil Azərbaycanın bu günü, gələcəyi haqqında düşünülməlidir”.

Elə həmin ilin iyulunda Prezident H.Əliyevin “Dövlət gənclər siyasəti haqqında

fərman imzalandı. Bu fərman respublikanın ictimai-siyasi həyatında gənclərin daha

fəal iştirakını, onların fəaliyyətini istiqamətləndirən proqram sənədi olmuşdur.

Hüqiqi demokratik vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasının ən mühüm

istiqamətlərindən biri də söz və vicdan azadlığının təmin olunmasıdır.Məhz buna

görə də Azərbaycan Respublikasının Kostitusiyasında fikir, söz və mətbuat

azadlığına geniş təminat verilmişdir.

359

Respublika Prezidentinin “Azərbaycan Respublikasında söz, fikir,məlumat

azadlığının təmin edilməsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında “1998-ci il 6 avqust

tarixli fərmanı kütləvi informasiya vasitələrinin sərbəst inkişafı, onların demokra-

tikləşməsi yolunda mühüm addım oldu.

Vətəndaş cəmiyyətinin əsas sərtlərindən biri də vicdan azadlığının təmin olunması

və formalaşmasıdır. 1992-ci ilin avqustun 30-da qəbul edilmiş “Dini etiqad

azadılığı” haqqında qanun vətəndaşların dinə münasibətini sərbəst

müəyyənləşdirməkdə mühüm rol oynadı. Hazırda Azərbaycanda islam, rus, gürcü

pravoslav kirsələrini, katolik kilsəsini, Kristina beynəlxalq cəmiyyətini, Alman

lüteran kilsəsini və sairəni təmsil edən 500-dən çox dini qurum fəaliyyət

göstərməkdədir.

Respublikada yem məscidlər, kilsələr və digər dini obyektlər inşa edilir,dini

mərasimlər bayramlar keçirilir.

Vicdan azadlığı üzrə Azərbaycan Respublikası Konustitusiyasında təsbit olunmuş

prinsiplərin həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədi ilə 2001-ci ildə Dini

qurumlarla iş üzrə Dövlət Komitəsi yaradılmışdır. Hazırda Azərbaycan ən böyük

tolerant ölkəsi saylır.

Milli mənəvi dəyərlərimizin, o cümlədən dini dəyərlərimizin yenidən xalqa

qaytarılması, onların qorunub inkişaf etdirilməsi hüquqi, dünyəvi, demokratik

vətəndaş cəmiyyəti quran Azərbaycan üçün mühüm əhəmiyyyət kəsb edən

amillərdəndir.

Azərbaycan milli müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra müstəqil xarici siyasət

yürütməyə başladı.Qısa bir müddətdə onu əksər dövlətlər tanıdılar. Azərbaycan

Respublikasının dövlət müstəqilliyini ilk olaraq 1991 –ci il noyabrın 9-da Türkiyə

Respublikası, dekabrın 11-də Ruminiya, dekabrın 13-də Pakistan, 1992-ci il yanvarın

23-də ABŞ, aprelin 10-da 109-cu dövlət olaraq Rusiya Federasiyası tanıdı.

Respublika rəhbərliyi Azərbaycanın dünya miqyasında tanıtmaq problemlərini

həll etmək naminə xarici siyasətdə Qərb meylini gücləndirməklə yanaşı, qonşu Şərq

dövlətləri ilə də münasibətləri genişlədirdi. Onun xarici siyasətində Türkiyə ilə

münasibətlər xüsusi yer tuturdu. Azərbaycan Türkiyəyə dünya siyasəti meydanına

360

çıxmaqda və Dağlıq Qarabağ məsələsini sülh yolu ilə həll etməkdə dayaq nöqtəsi

kimi baxırdı. Bu gün də Azərbaycan Türkiyə münasibətləri H.Əliyevin “Bir millət,

İki dövlət” devizi ilə müəyyən olunmuş müstəvidə inkişaf etməkdədir.

Azərbaycan İran İslam Respublikası ilə də normal siyasi, iqtisadi və mədəni

münasibətlərin qaydaya düşməsinə daim diqqətlə yanaşır. 2002-ci ildə iki ölkə

arasında “Dostluq və əməkdaşlıq münasibətlərinin prinsipləri haqqında” müqavilənin

bağlanması münasibətləri daha da yaxşılaşdırdı.

1993-cü ildən etibarən Rusiya ilə tarazlaşdırılmış xarici siyasət yeridilir.1997-ci

ildə Moskvada iki ölkə arasında “Dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təhlükəsizlik

haqqında”saziş imzalandı. Məhz bunun nəticəsində 2001-ci ildə Rusiya hərbi naziri

Ermənistanla Azərbaycan arasında müharibə olarsa Rusiyanın bitərəf qalacağını elan

etdi.

Hər iki ölkə rəhbərliyinin qarşlıqlı rəsmi səfərləri nəticəsində Rusiya ilə

Azərbaycan arasında siyasi,iqtisadi və mədəni sahələrdə bir slra strateji və faydalı

sazişlər imzalandı.Lakin Rusiya bunlara baxmayaraq münasibətlərə xələl gətirən

siyasətindən əl çəkmir. Rusiya Ermənistana hər cür yardım edir və hətta onu

silahlandırmaqdan əl çəkmir. 2008-ci ildə Rusiya Ermənistana 1 milyard dollarlıq

silah vermişdir.

Azərbaycan Respublikası dünya birliyində öz bərabər hüquqlu yerini tutmaq və

Dağlıq Qarabağ məsələsini həll edə biləcək iri dövlətlərlə, o cümlədən ABŞ,Böyük

Britaniya, Fransa, Almaniya və başqa ğlkələrlə də sıx münasibətlər yaratmağa

başladı. 1992-ci ildə Azərbaycan ilə ABŞ arasında səfirlik səviyyəsində diplomatik

əlaqə yaradıldı.

1997-ci ildə ABŞ və Azərbaycan Prezidentləri tərəfindən Ağ evdə iki ölkə

arasındakı münasibətlərin əsas prinsipləri və istiqamətlərini müəyyən edən

“Amerika-Azərbaycan” münasibətləri haqqqında birgə bəyənat imzalandı.

2002-ci ildə Amerika Prezidenti “Azadlığı Müdafiə Qanununa” 907-ci əlavəni

müvəqqəti olaraq dayandırdı. 2003-cü ildə bu yenidən təkrar olundu.

Az sonra ABŞ Azərbaycana silah satışına qoyulmuş qadağanı aradan götürdü.

Təhlükəsizlik tədbirlərində Azərbaycana yardım etməyə başladı.

361

Böyük Britaniyanın Azərbaycan Respublikası ilə ilk əlaqəsi 1992-ci ildə baş nazir

M.Tetçerin Bakıya səfəri zamanı başlamışdı. 1994-cü ildə bu ölkə ilə neft çıxarılması

sahəsində əməkdaşlıq haqqında memorandum imzalandıqdan sonra iki ölkə arasında

əlaqələr daha da genişlənməyə başladı. 2001-ci ilin sonlarında 200 ingilis şirkəti

Azərbaycana 1 milyard dollarlıq invetsiya qoymuşdu, ticarət dövriyyəsi isə 90 milyon

dollara çatmışdı.

Fransa prezident H.Əliyevin ilk səfər etdiyi ölkə olmuşdu. 1997-ci ildə iki ölkə

arasında iqtisadi əməkdaşlıq, xüsusən, Xəzər dənizində neft yataqlarının birgə

mənimsənilməsi barədə saziş imzalandı.

1995-ci ildən Almaniya dövləti ilə əlaqələr genişlənməyə başladı. 1996-cı ildə

H.Əliyev bu ölkəyə rəsmi səfərə getmişdi. Hətta, 2001-ci ildə Berlində Azər-baycanla

Almaniya arasında iqtisadi əməkdaşlıq barədə protokol imzalandı.Sazişə görə

Almainya Gəncə və Şəki şəhərlərində kommunal sahələrinin inkişafına 31,5 milyon

marka sərmayə qoymağı öhdəsinə götürmüşdü.

Azərbaycan Respublikası dünya birliyinin müstəqil, bərabər hüquqlu dövləti kimi

beynəlxalq və regional qurumlarda təmsil olunmaq, öz hüquqi yerini təmin etmək

sahəsində də ardıcıl və məqsədyönlü fəaliyyət göstərirdi. Belə ki, Azərbaycan 1991-

ci ilin dekabrında İslam Konfraqnsı Təşkilatına, 1992-ci ilin yanvarında ATƏM-ə

(1994-cü ildən ATƏT), fevralında İran, Türkiyə və Pakistanın daxil olduğu İqtisadi

Əməkdaşılıq Təşkilatına,martda BMT-yə, NATO-nun Çimali Atlnatika Əməkdaşlıq

Şurasına,1993-cü ilin oktyabrında MDB-yə daxil oldu.

Bundan başqa Azərbaycan Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı,Beynəlxalq

Valyuta Fondu,Ümumdünya Bankı, YUNESKO, YUNİSEF və digər təşkilatlarla

əməkdaşlıq edir.

Azərbaycan, TRASEKA (Avropa Qafqaz-Asiya) Nəqliyyat proqramının,

keçmiş “ipək yolu” nun rallaşmasında fəal iştirak edir.

Azərbaycan Respublikasının dünya birliyi miqyasındakı fəsliyyətində BMT ilə

münasibətlər mütəsna yer tutur. Azərbaycan 1992-ci ilin maayında BMT-də daimi

nümayındəliyini açmışdı. 1995-ci ildə H.Əiliyevin səyi nəticəsində erməni-

azərbaycan münaqişəsinin müzakirəsi zamanı BMT-nin 184-üzvündən 100-ü

362

Azərbaycanın mövqeyini dəstəkləmişdi. İşğalçı Ermənistanla əlaqədar olaaq BMT-

nin Təhlükəsizlik Şurası 4 qətnamə (822, 853, 874 və 884 saylı) qəbul etmişdi.

Təəssüflər olsun ki.Təhlükəsizlik Şurasının sözü gedən qətnamələrindən heç biri

hələ də yerinə yetirilməmişdir.

Dünya birliyinin beynəlxalq təşkilatlarında olan ATƏT də Azərbaycan Respub-

likasının əməkdaşılıq etdiyi qurumlarındandır.Azərbaycan bu təşkilata 1992-ci il

yanvarın 20-də qəbul edilmiş,iyulun 10-da isə onun yekun aktını (1975-ci il Helsinki

yekun aktı) imzalnamışdır. 1992-ci il martın 24-də ATƏT Şurasının qərarı ilə bu

təşklilatın himayəsi altında Dağlıq Qarabağ üzrə Minsk konfransı çağrılmışdı. Onun

başlıca vəzifəsi Ermənistan-Azərbaycan münaqəşəsini nizamlamaq-dan,problemin

həlli üçün müvafiq sənədlər, hazırlamaqdan ibarət idi. Minsk qrupunun tərkibinə 11

ölkə daxil idi. 1997-ci ildın Minsk qrupuna üç ölkə-Rusiya, ABŞ, Fransa həmsədrlik

edir.

Dağlıq Qarabağ probleminin həll edilməsi yollarının axtarılması baxımından

Azərbaycan üçün ən səmərəlisi ATƏT-in Budapeşt (1994-cü il 5-6 dekabr) və

Lissabon (1996-cı il 2-3) dekabr Sammitləri olmuşdur. Bu Sammitlərdə Dağlıq

Qarabağ münaqişəsinin həll etməyin təklif olunan üç prinsipinə: 1)Azərbaycan və

Ermənistan ərazi bütövlüyü; 2)Azərbaycanın tərkibində Dağlıq Qarabağa ən yüksək

status verilməsi; 3)Dağlıq Qarabağ əhalisinin bütün vətəndaşlarına zaminlik

vürilməsinə səs vermişdilər.

Azərabayacan Respulikası dünya birliyinin ən nüfuzlu təşkilatlarından biri olan

Avropa Şurasına üzv olmaq üçün də cidd i səy göstərmişdi. Çünki, Azərbaycanın bu

quruma daxil olması,Avropa tərəfindən onun Avropa demokratiyası standartlarına

müvafiq dövlət kimi tanınması demək olardı. Bakı hələ 1992-ci ilin yanvarında rəsmi

olaraq Avropa Şurasına müraciət etmişdi. Lakin, müəyyən səbəblər üzündən, xüsusən

Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin davam etdiyi üçün xahiş yerinə

yetirilməmişdi. 2001-ci il yanvarın 25-də nəhayət, Strasburqda Azərbaycan

Respublikasının Avropa Şurasına daxil olması barədə qərar qəbul olundu. Bu

qurumda Azərbaycan parlamentinin nümayəndə heyyətinin başçısı İlham Əliyev

olmuşdu.

363

Azərbaycan nümayəndə heyəti ermənistanın təcavüzkar və işğalçı siyasətini ifşa

etmək üçün Avropa Şurası tribunasından istifadə edirdi. 2001-ci ilin may ayında

Avropa Şurasının Nazirlər Komitəsinin 108-ci sessiyası Azərbaycanın ərazi

bütövlüyünü təsdiq edən xüsusi kommunike qəbul edmişdi.

Sentyabr sassiyasında isə erməni terrorozmi, terrorçu ermməni “ASALA”

təşkilatının azərbaycanlılara qarşı törədilmiş terror və soyqrımı aktlarında iştirakı

vurğulanmışdı. Göstərilmişdi ki,məhz həmin təşkilatın iştirakı ilə Azərbaycanda iki

min nəfərin ölmünə, on minlərlə admın yaralanmasına səbəb olan 32 terror aktı

törədilmişdi.

Azərbaycan Respublikasının Avropa Birliyi (1998-ci ildən Avropa İttifaqı)

ilə də əlaqələri genişlənmişdir. Avropa Birliyi hələ, 1991-ci il dekabrın 31-də

Azərbaycan Respublikasını tanımışdı. 1995-ci ilin iyununda Avropa İttifaqının

Luksemburq toplantısında Cənibi Qafqaz üzrə “ümumi mövqe” layihəsini qəbul

etmişdi. Sənəddə göstərilmişdi ki, Avropa İttifaqı Cənubi Qafqaz respublikalarında

iqtisadi islahatlar gələcəkdə də dəstək verəcək,və onlara humanitar yardım

edəcəkdir. Azərbaycanla Avropa İttifaqı arasında bağlanmış tərəfdaşlıq və

əməkdaşlıq sazişi 1999-cu ilin yanvarından qüvvəyə minmişdi.

Azərbaycan Respublikası NATO ilə əməkdaşlıq yaratmağa çalışır. Azərbaycan

1992-ci ildə Əməkdaşlıq Şurasna qoşulmuşdu. 1994-cü ildə isə NATO-nun

Avropada və dünyada sülhün və əmin-amanlığın bərqərar olması naminə “Sülh

naminə tərəfdaşlıq” proqramına qəbul edilmişdi.

Azərbaycan Respublikası 1993-cü ildə MDB-yə üzv qəbul olaraq, müstəqillik

qazanmış dövlətlərlə geniş əlaqələr yaradır.

Eyni zamanda Azərbaycan regional təşkilatlara da, o cümlədən Qara Dəniz İqtisadi

Əməkdaşlıq Təşkilatında, GÜAM-da TRASEKA” Qərb-Şərq” Proqramında işgüzar

fəaliyyət göstərməkdədir.

Artıq XXI əsrin əvvəlləri üçün Azərbaycan Respublikasını dünyanın 140-dan çox

dövləti tanımışdı. O, 70-dən çox xarici dövlətlə diplomatik əlaqə yaratmışdır. Təkcə

Bakı şəhərində 30-a qədər ölkənin səfirliyi fəaliyyət göstərir Azərbaycanın isə 25-

dən çox ölkədə səfirliyi, baş konsulluğu və daimi nümayəndəliyi fəaliyyət göstərir.

364

Azərbaycan Respublikası 15-dən çox beynəlxalq və regional təşkilat və qrumların

üzvü olaraq, fəaliyyət göstərir.

2011-ci il oktyabrın 25-də Azərbaycan Respublikası BMT-nin üzvü olan

155 ölkənin səsini toplayaraq tarixində ilk dəfə olaraq bu nüfuzlu beynəlxalq

təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının qeyri-daimi üzvü seçildi. 2012-ci ilin

yanvarından Respublikamız iki il müddətində BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının 10

qeyri-daimi üzvlərindən biri kimi ona verilmiş səlahiyyətləri uğurla icra etmişdir.

“Azərbaycan Respublikasının Referendum Aktı” 26 sentyabr 2016-cı ildə

keçirilmiş ümumxalq səsverməsində (referendumda) qəbul edilmişdir.

Beləliklə, Azərbaycan müstəqil dövlət kimi dünya birliyində öz hüquqi və qanuni

yerini təmin etmiş, onun bərabərhüquqlu üzvü kimi bəşər sivlizasiyasına öz iqtisadi,

mədəni, intellektual tövhələrini verməyə nail olmuşdur.

365

366

367

368