adau.edu.azadau.edu.az/img/page/tmp/9gPqxlRooo.docx · Web viewRespublikamızda baş verən sosial...

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ

Mühasibat uçotu və audit kafedrası

“Mühasibat uçotu və audit” fənni üzrə tədris

PROQRAMI

“050644 İstehlak mallarının keyfiyyət ekspertizası və marketinq” ixtisası üzrə

təhsil alan bakalavr tələbələri üçün

Asərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

13.10.2016-cı il tarıxli 664 saylı əmri ilə

qrif verilmişdir

Gəncə -2016

1

Tərtib edənlər: “Mühasibat uçotu və audit” kafedrasının əməkdaşlari:

dos. Məmməd İsmayılov, kafedra müdiri dos. Pərvin Muxtarova

dos. Qəşəm Bədəlov, b/m Cavahir Allahverdiyeva, ass. Nərgiz Həsənova tərəfindən hazırlanmışdir

Redaktor: Y.B.Əhmədov - Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin

“Mühasibat uçotu və audit” kafedrasının professoru

Rəyçilər: O.Q.Məmmədli Gəncə Dövlət Universitetinin “İdarəetmə”

kafedrasının dosenti, Mühasibat uçotu və audit kafedrasının

dos. əvəzi M.M.Hüseynov

2

G İ R İ Ş

Respublikamızda baş verən sosial – iqtisadi dəyişikliklər öz əksini tədrisdə və təhsildə əks etdirir. Ölkə iqtisadiyyatınin sərbəst bazar iqtisadiyyatı şəraitində inkişaf , həyata keçirilən iqtisadi islahatlar , qəbul olunmuş , qanunverici və normativ sənədlər müəssisələrin düzgün idarə olunması ilə əlaqədar olaraq mühasibat uçotu və auditin əsaslarının geniş həcmdə öyrənilməsini tələb edir.

Mühasibat uçotu-iqtisadi siyasətin əsas hissəsidir: müəssisənin istehsalat təsərrüfat fəaliyyətinin və kapitalın dövriyyə prosesinin idarə edilməsinin mühüm mexanizmidir. Uçot informasiyalarının toplanması və sistemə salınması ilə məşğul olur.

Respublikamızın iqtisadi quruculuğu və iqtisadi inkişafı bütün sahələrdə yüksək keyfiyyətin təmin olunmasını tələb edir. Keyfiyyətin təmin olunması ərzaq məhsulları istehsalında və istehlakında vacib sayılan və ön planda həll edilməli məsələdir. İstər Respublikamızda istehsal edilən istərsə də yaxın və uzaq xaricdən gətirilən ərzaq məhsulları əhalinin artmaqda olan gündəlik tələbatını ödəməklə yanaşı, həm də keyfiyyətli və insan orqanizmi üçün zərərsiz olmalıdır. Məhz buna görə ərzaq məhsullarının keyfiyyətinin ekspertizası müasir dövrdə strateji əhəmiyyət kəsb etməli, Beynəlxalq və Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğunlaşdırılmalıdır.

İndiki şəraitdə respublikamızda mühasibat uçotunun və hesabatının inkişafı üçün əlverişli şəraitdə yaranmaqdadır. Belə ki, mühasbat uçotunun obyeklərinin və hesabatını əhatə edən normativ - hüquqi aktlar qəbul edilmişdir, digər bir tərəfdən isə bazar mühasibatləri şəraitində mühasibat uçotunun təşkili və aparılması qaydaları sahəsində müəyyən səviyyədə təcrübə toplanılmışdır.

Müstəqil maliyyə nəzarəti bazar iqtisadiyyatının tələblərindən irəli gəlir. Bu funksiyanı audit yerinə yetirir.

Gələcək istehlak mallarının ekspertləri və ərzaq məhsullarının əmtəəşunasları mühasibat uçotu və auditin əsaslarını bilmələri vacibdir.

3

Mühasibat uçotu və audit fənni üzrə “İstehlak mallarının keyfiyyət ekspertizası və marketinq” ixtisası üzrə təhsil alan bakalavr tələbələri üçün tədris planında əyani şöbədə 30 saat mühazirə və 30 saat məşğələ, qiyabi şöbədə isə 10 saat mühazirə, 10 saat məşğələ nəzərdə tutulmuşdur. Mövzu üzrə əyani şöbədə saat bölgüsü planı proqramda verilmişdir. Qiyabi təhsildə mövzuların birləşdirilərək tədris olunması və bununla da bütün mövzuların tam əhatə olunması məqsədəuyğun hesab edilir.

050644 İstehlak mallarının keyfiyyət ekspertizası və marketinq ixtisası üzrə Mühasibat uçotu və audit fənnindən tədris saatlarının

bölüşdürülməsi.

Sıra

M ö v z u l a r Mühazirə

Təcrübə

Məşğələsi

Cəmi

1. Mühasibat uçotunun predmeti və metodu. 2 2 4

2. Mühasibat balansı. 2 2 4

3. Hesablar sistemi və ikitərəfli yazılış 2 2 4

4. Sənədləşmə və inventarizasiya 2 2 4

5. İstehlak mallarının keyfiyyət ekspertizası sahələrində mühasibat uçotunun təşkili.

2 2 4

6. Pul vəsaitləri, hesablaşmalar və kredit əməliyyatlarının uçotu.

2 2 4

7. İstehlak mallarının keyfiyyət ekspertizası sahələrində istehsal ehtiyatlarının uçotu.

2 2 4

8. Əməyin və onun ödənilməsinin uçotu. 2 2 4

9. İstehlak mallarının keyfiyyət ekspertizası sahələrində istehsala xidmət, idarəetmə və köməkçi istehsalatda xərclərin uçotu.

2 2 4

10. İstehlak mallarının keyfiyyət ekspertizası sahələrində əsas istehsalat

2 2 4

4

sahəsində xərclərin uçotu.

11. Mühasibat hesabatı. 2 2 4

12. Auditin mahiyyəti, məqsədi və vəzifələri. 2 2 4

13. Auditin standartları və planlaşdırılması. 2 2 4

14. Auditor rəyləri. 2 2 4

15. Pul vəsaitlərinin , hesablaşma əməliyyatlarının auditi.

2 2 4

ÇƏMİ : 30 30 60

Mövzu 1. Mühasibat uçotunun predmeti və metodu.

Mühasibat uçotunun obyektləri. Mühasibat uçotunun predmeti, təsərrüfat vəsaitləri, təsərrüfat prossesləri, onun nətiçələri, təsərrüfat vəsaitlərinin mənbələri mühasibat uçotunun predmrti kimi.

Mühasibat uçotunun metodları anlayışı. Sənədləşdirmə və inventarizasiya, hesablar və ikitərəfli qeyd , qiymətləndirmə və kalkulyasiya, balans və mühasibat hesabatı.

Mövzu 2. Mühasibat balansı.

5

Mühasibat balansının ümumi xarakteristikası . Mühasibat balansının aktiv və passivi. Balansın bölmələri və maddələri. Balansda əks etdirilən müəssisə vəsaitlərinin qiymətləndirilməsi.

İqtisadi məzmunu və təsərrüfat vəsaitlərinin təsnifatı və onların əmələ gəlmə mənbələrinə görə balansın quruluşu.

Təsərrüfat əməliyyatlarının təsiri nətiçəsində balansda əmələ gəlmə dəyişikliklərin tipləri. Müəssisəni idarə etmə üçün balansın əhəmiyyəti.

Mövzu 3. Hesablar sistemi və ikitərəfli yazılış

Mühasibat uçotu hesabları haqqında anlayış. Hesabların quruluşu. Hesabların debeti və krediti. Təsərrüfat vəsaitləri hesabları (aktiv) və təsərrüfat vəsaitlərinin əmələ gəlmə mənbələri hesabları ( passiv ).

Əməliyyatların hesablarda ikitərəfli qeyd olunması. Hesablarda dövriyyənin və son qalığın çıxarılması.

Sintetik və analitik hesablar, onların qarşılıqlı əlaqəsi.

Mövzu 4. Sənədləşmə və inventarizasiya.

Sənədlərin mühasibat uçotunda rolu. Sənədlərin təsnifatı. Sənədlərin qəbulu, yoxlanılması və işlənilməsi. Sənədlərin iqtisadı və hüquqi əhəmiyyəti.

İnventarizasiyanın mühasibat uçotunda rolu. İnventarizasiyanın aparılma qaydaları, nətiçələrinin rəsmilləşdirilməsi və mühasibat uçotunda əks etdirilməsi..

Mövzu 5. İstehlak mallarının keyfiyyət ekspertizası sahələrində mühasibat uçotunun təşkili.

6

İstehlak mallarının keyfiyyət ekspertizası sahələrində mühasibat uçotunun təşkilinin ümumi prinsipləri. Mühasibat uçotunun səmərəli təşkilinin əhəmiyyəti və vəzifələri. Mühasibat uçotunun mərkəzləşməsi və qeyri mərkəzləşməsi. Uçot işlərinin yerinə yetirilməsi qrafiki. Müəssisələrdə və təşkilatlarda uçot aparatı, onun quruluşu və funksiyaları. Uçot xidməti (uçot-iqtisadı) rəhbərinin hüquqi, vəzifəsi və məsuliyyəti. Respublikada mühasibat uçotuna rəhbərlik.

Bazar iqtisadiyyatına keçid, təsərrüfatçılığın iqtisadi metodlarından istifadə olunmasında uçotun rolu. Mühasibat uçotunun tənzimlənməsi. İstehlak mallarının keyfiyyət ekspertizası sahələrində mühasibat uçotunun təşkilinin əsasları və vəzifələri.

Mövzu 6. Pul vəsaitləri, hesablaşmalar və kredit

əməliyyatlarının uçotu.

Pul vəsaitlərinin uçotunun təşkili əhəmiyyəti və vəzifələri. Kassa əməliyyatlarının uçotu.Kassa əməliyyatlarının aparılması haqqında əsasnamə.

Hesablaşma hesabı əməliyyatlarının uçotu, sənədləşdirilməsi, bank çıxarışının qəbulu, yoxlanılması, işlənilməsi.

Valyuta əməliyyatlarının uçotu. Ölkə daxılı, xariçi valyuta hesabları və məzənnə fərqinin uçotu.

Banklarda olan xüsusi hesabların uçotu. Hesabların müxabirləşməsi.

Uçotun müxtəlif formalarında pul vəsaitlərinin uçot registrlərində əks etdirilməsi.

Hesablaşmalar haqqında anlayiş. Hesablaşmaların növləri və formaları.

Malsatanlar, alıçılar, iddialar, avanslar, sığorta,büdcə orqanları, müəssisənin işçiləri, müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu.

7

Hesablaşma əməliyyatlarının müxabirləşməsi, onların uçot registrlərində əks olunması.

Mövzu 7. İstehlak mallarının keyfiyyət ekspertizası sahələrində istehsal ehtiyatlarının uçotu.

İstehlak mallarının keyfiyyət ekspertizası sahələrində istehsal ehtiyatlarının tərkibi, təsnifatı. İstehsal ehtiyyatlarının mədaxili və məxariçinin sənədləşdirilməsi. Materialların qiymətləndirilməsı istehsalata silinən material ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi metodları. FİFO və İİFO metodu ilə materialların qiymətləndirilməsinin uçotu. Materialların sintetik və analitik uçotu.

Azqiymətli və tez köhnələn əşyaların və onların köhnəlməsinin uçotu. Hesabların müxabirləşməsi və uçot registrlərində əks etdirilməsi.

Mövzu 8. Əməyin və onun ödənilməsinin uçotu.

Əmək haqqının uçotunun vəzifələri əhəmiyyəti. Əməyin və yerinə yetirilən işlərin ilk uçotu.

Müxtəlif işçi kateqoriyalarının əmək haqlarının işlənmə qaydası. Əmək haqinın sintetik və analitik uçotu. Hesab-ödəniş cədvəllərinin tərtib olunması. Əmək haqqından tutulmaların uçotu. Sosial sıqorta və təminat üçün ayırmaların, məzuniyyət üçün ehtiyatların hesablanması və uçotu.

Mövzu 9. İstehlak mallarının keyfiyyət ekspertizası sahələrində istehsala xidmət, idarəetmə və köməkçi istehsalatda xərclərin uçotu.

8

İstehsal xərclərinin məzmunu, uçotun vəzifələri istehlak mallarının keyfiyyət ekspertizası sahələrində istehsal xərclərinin təsnifatı. Xərc maddələrı və xərc elementləri. Ümumistehsalat xərclərinin məzmunu, tərkibi, uçotu və bölüşdürülməsi qaydası.

Ümumtəsərrüfat xərclərinin tərkibi, uçotu və bölüşdürülməsi qaydası. Köməkçi istehsalat haqqında anlayış. Köməkçi ishesalat sahalərinin tərkibi. Köməkçi istehsalat üzrə ilk üçotu.

Təmir emalatxanası, avtonəgliyyat, elektrik təchizatı, maşın - traktor parkı və sair köməkçi istehsalat sahələrində xərclərin tərkibi, xərc maddələrinin izahı və sahələr üzrə sintetık və ananlitik üçötu.

Köməkçi istehsalatda yerinə yetirilən təmir işlərinin, ton kilometrlərin, etalon hektarların, kilovat saatın, iş heyvanların üzrə at (öküz) günlərinin maya dəyərinin hesablanmaı.

Mövzu 10. İstehlak mallarının keyfiyyət ekspertizası sahələrində əsas istehsalat sahəsində xərclərin uçotu.

Müəssisənin fəaliyyəti haqqında anlayış. İstehsalat sahələrinin təsnifatı. Əsas istehsalatın uçotunun vəzifələri. Əsas istehsalat üzrə xərclərin ilk və icmal, sintetik və analitik uçotu. Əsas istehsalatda ayrı-ayrı xərc elementləri uçotu.

Maya dəyəri haqqında anlayış. Maya dəyərinin hesadlanması üsulları. Maya dəyərinin hesablanmasının əsas pinsipləri .

Əsas növ məhsulların maya dəyərinin hesablanması. Faktiki maya dəyərinin plan maya dəyərindən kənarlaşması fərqinin hesabları və silinməsi qaydası.

9

Mövzu 11. Mühasibat hesabatı.

Müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin nətıcəsınə nəzarət üçün mühasibat hesabatının əhəmiyyətı və onların qarşısında qoyulan tələblər. Mühasibat hesabatının növləri; carı və illik. Cari hesabatın tərkibi və məzmunu, onun tərkibi qaydası və təqdim edilməsi vaxtları.

İllik hesabatın tərkibi üzrə təşkilatı işlər. Müəssisə vəsaitlərinin inventarizasiyası. Əməliyyat hesablarının bağlanması. Baş kitabın açılma qaydası, dövriyyələrin yazılışı və hesablar üzrə qalıqların çıxarılması.

Mühasibat balansı, onun bölmə maddələrinin xarakteristikası. Mühasibat balansının məzmunu və onun qurululuşunun mülkiyyət sahə xüsusiyyətlərindən və formasındakı asılığı.

İllik hesabatın tərkibi və onun əsas göstəricilərının xarakteristika.

Mövzu 12. Auditin mahiyyəti, məqsədi və vəzifələri.

Audit və auditor haqqında anlayış və onların mahıyyəti. Auditin məqsədi və vəzifələri.

Auditin meydana gəlməsi və inkişafı. Azərbaycanda auditin yaranması və onun inkişafının müasir vəziyyəti. Auditin növləri. Məcburi və könüllü audit.

Daxili və kənar (xarici) audit. Təsərrüfat fəaliyyətinin, maliyyə hesabatının, məsuliyyət mərkəzinin auditi. Dövlət orqanlarının tapşırığı ilə keçirilən audit.

Auditin predmeti və metodu.Auditin aparılma texnikası. Auditin idarəetmə funksyası.

Auditorların tipləri. Daxili və kənar auditorlar. Auditin digər elmlərlə əlaqəsi.Auditlə mühasibat uçotu və təftişin fərqləri.

10

Mövzu 13. Auditin standartları və planlaşdırılması.

Audit standartlarının mahiyyəti və məqsədi. Audit standartlarının əsas prinsipləri və onların tənifatı.

Beynəlxalq audit standartları. Audit üzrə peşəkarlıq norma və standartların haazırlanmasında Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyasının və Audit təcrübəsi üzrə Beynəlxalq Komitənin rolu.

Azərbaycanın milli audit standartları. Azərbaycan milli audit stsndartlarının işlənib hazlrlanmasında və tətbiq olunmasında Beynəlxalq audit standartların əhəmiyyəti. Milli audit standartlarının hazırlanması qaydaları.

Audit firmalarının daxili audit standartları və onların işlənib hazırlanma qaydası.

Auditin planlaşdırılmasının mahiyyəti və onun prinsipləri. Auditin planlaşdırılmasında əsas mərhələlər. “ Auditin planlaşdırılması” milli audit

standartları.

Audit işlərinin planlaşdırılmasına dair ilkin məlumatların əldə edilməsi. Auditin ilkin planlaşdırılması.Auditin keçirilməsi imkanlarının qiymətləndirilməsi. Audit yoxlama strategiyasının seçilməsində ilkin məlumatların təhlili.

Auditin ümumi planının hazırlanması və tərtib edilməsi. Auditin ümumi planının məzmunu.

Audit proqramının hazırlanması, tərtib edilməsi və məzmunu.

Mövzu 14. Auditor rəyləri.

Auditor rəylərinin mahiyyəti və növləri. Auditor rəyinin məzmunu və quruluşu. “Auditor rəyləri” milli audit standartı. Şərtiz müsbət rəy, şərti müsbət rəy, mənfi rəy. Hesabatlara dair rəy verməkdən imtina şərtləri. Təkmilləşdirilmiş

11

və tamamlanmış rəy. Şərtsiz müsbət rəyə təsir edən və ondan imtina edən inamsızlıq və iraq, onların səbəbləri;

Şərtsiz müsbət rəyin vrilməsi şərtləri Auditorun apardığı yoxlamanın nəticəsi haqqında iqtisadi subyektin rəhbərliyi ilə yazılı məlumatın hazırlanması.

Mövzu 15. Pul vəsaitlərinin, hesablaşma əməliyyatlarının auditi.

Kassa əməliyyatlarının auditi. Kassa əməliyyatlarının yoxlama proqramının tədbiq üçün auditorun sorğu vərəqəsi.

Kassa əməliyyatlarının yoxlanmasında tədbiq edilən auditor sübutllarının toplama metodları. Kassa əməliyyatlarının yoxlanması zamanı audit proseduraları.

Hesablaşma hesabı üzrə əməliyyatların auditi.

Vaalyuta hesabı üzrə əməliyyatların auditi.

Müəssisənin banklarda olan sair hesablarda əməliyyatların auditi.

Pul sənədlərinin uçotunun auditi.

Yolda olan pul vəsaitlərinin auditi.

Qısamüddətli maliyyə qoyuluşlarının auditi.

ƏDƏBİYYAT

1. Mühasibat uçotu haqqında qanun. Bakı 20042. Audit xidməti haqqında. Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı 19943. Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası haqqında əsasnamə.

Bakı -19964. İ.Verdiyev. B.Xəlilov. Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Gəncə 1996.

12

5. Mühasibat uçotunun hesablar planı. Bakı 1996.6. Mühasibat uçotu hesablar planı. Bakı 20067. M.H.İsmayılov, Y.B.Əhmədov, Q.A.Bədəlov və Z.M Hüseynov

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı 2011.8. Ş.Abdulov, Y.B.Əhmədov Kənd təsərrüfatında mühasibat (maliyyə) uçotu

Bakı 2009.9. D.Bağırov Audıt Bakı 199610.V.Novruzov və başqaları “Audit “ Bakı 2001.11. İ.Abbasov Audit Bakı 200712. Azərbaycanın Milli audit standartları. Bakı – 2004.13.Ə. Sadıqov Mühasibat uçotunun komputerləşdirilməsi. Bakı 2008.14. Rzayev Q.R. Beynəlxalq mühasibat uçotu və audit Bakı-2000.15. M.H.İsmayılov, Y.B.Əhmədov, P.E.Muxtarova, C.C.Allahverdiyeva Audit praktikum. Bakı 2015.

16. Əliyev M.T. Musayev N.X. Taxıl, un, qənnadı məhsullarının əmtəəşünaslığı və keyfiyyətinin ekspertizası. Bakı 1999.

17.Əhmədov Ə.İ. Ərzaq malları əmtəəşünaslığı. Bakı, İqtisad Universiteti nəşriyyatı, 2006.

18. Əhmədov Ə.İ., Əzimov Ə.M., Musayev N.X. Yeyinti yağları, süd və süd məhsullarının ekspertizası, Bakı, Çaşıoğlu, 2002, 364 s.

19. Николаева М.А. Товарная экспертиза. Москва, Деловая литература, 1998, 288 с.

20. Шепелев А.Ф., Кожухова О.И. Товароведение и экспертиза плодоовощных товаров. Учебное пособие. Изд.Центр. «Март», Ростов на Дону, 2001, 64 с.

13

İstehlak mallarinin keyfiyyət ekspertizasi və marketinq ixtisasi üzrə mühasibat uçotu və audit fənnindən

mühazirə mətinləri

Fənn müəllimi b/m. Allahverdiyeva Cavahir Cavanşir qızı

MÖVZU 1. MÜHASİBAT UÇOTUNUN PREDMETİ VƏ METODU

P L A N

1. Mühasibat uçotunun predmetinin ümumi xarakteristikası.

2. Mühasibat uçotunun obyektləri. Mühasibat uçortunun təsərrüfat subyektləri haqqında anlayış.

3. Müəssisə əmlakının və onun əmələgəlmə mənbələrinin təsnifatı.

4. Mühasibat uçotunun predmetinin və obyektlərinin mülkiyyət formalarından və xalq təsərrüfatı sahələrinin xüsusiyyyətlərindən asılılığı.

5. Mühasibat uçotunun predmetinin tarixiliyi.

6. Mühasibat uçotunun metodu haqqında anlayış.

İqtisad elminin bir sahəsi kimi mühasibat uçotu elminin özünün predmeti və metodu vardır. Onların açıqlanması və müəyyən edilməsi, onun məzmunu və digər predmetlərdən fərqini müəyyən etməyə imkan verir. Mühasibat uçotunun

14

predmetinin mahiyyəti uçota alınan obyektin iqtisadi məzmunu ilə müəyyən edilir.

Mühasibat uçotunun obyektləri – müəssisənin əmlakı, onun öhdəlikləri və maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti prosesində həyata keçirilən təsərrüfat əməliyyatlarıdır. Mühasibat uçotunun obyektləri üç qarşılıqlı bölməyə ayrılır: tərkibi və yerləşməsinə görə müəssisə əmlakına; əmələ gəlmə mənbələrinə görə müəssisə əmlakına (xüsusi və borc öhdəlikləri); təsərrüfat əməliyyatları və onların təchizat istehsal və satış prosesində alınan nəticələri. Həmçinin mühasibat uçotunun predmeti, öz növbəsində üç oxşar bölməyə ayrılır, onların hər birində konkret əmlak növlərini üzündə birləşdirir. Bu cür mühasibat uçotu daxili və xarici istifadəçilər üçün geniş informasiya materialları verir. Beləliklə, müəssisənin idarəetmə prosesinə aktiv təsir etmək məqsədi ilə bütün təsərrüfat əməliyyatlarının başdan-başa, fasiləsiz, sənədlərlə əks etdirilməsində ifadə olunan müəssisənin aktivləri, öhdəlikləri, gəlirləri və xərcləri və onların dəyişməsi haqqında dəyər ifadəsində informasiyaların toplanması, qeydiyyata alınması və ümumiləşdirilməsinin nizama salınmış sistemini özündə əks etdirir.

Mühasibat uçotunun tərifi onun məqsədindən – müəssisənin maliyyə təsərrüfat fəaliyyətində informasiyaların toplanması, qeydiyyata alınması və ümumiləşdirilməsindən irəli gəlir.

Mühasibat uçotunun predmetinin məzmununun başa düşülməsinə onun metodunun mahiyyətini öyrənmək vasitəsi ilə nail olunur. Mühasibat uçotunun metodu , üsulları vasitəsi ilə mühasibat uçotunun predmeti öyrənilir. Mühasibat uçotunun metodunun əsas elementləri aşağıdakılardır: sənədləşdirmə, inventarizasiya, hesablar, iki tərəfli qeyd, qiymətləndirmə, kalkulyasiya, balans və hesabat.

Sənədləşdirmə - mühasibat uçotu məlumatlarına hüquqi qüvvə verən həyata keçirilən təsərrüfat əməliyyatları haqqında yazılı şəhadətnamədir. Mühasibat uçotunda əks etdirilməli olan hər bir təsərrüfat əməliyyatı sənədlə rəsmiyyətə salınmalıdır, onda keçirilən əməliyyatın tam yazılması , onun dəqiq miqdarı və pul ifadəsində qiymətləndirilməsi verilir. Sənədlərdə verilən məlumatların düzgünlüyü, əməliyyatların aparılmasına məsul olan şəxsin imzası ilə təsdiq olunur. Düzgünlüyü; obyektivliyi və qanunauyğunluğu yoxlandıqdan

15

sonra adlandırılmış sənədlərin əsasında mühasibat uçotu registrlərində bütün yazılışlar aparılır.

Əgər müəssisənin apardığı əməliyyat nümunəvi sənədlərlə rəsmiyyətə salınması mümkün deyilsə, onda uçot siyasətində nəzərdə tutulana uyğun olaraq müəssisə özü ilk sənəd forması hazırlaya bilər. Sənəd formasında “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunda müəyyən olunmuş mütləq rekvizitlər olmalıdır.

İnventarizasiya - bu müəyyən tarixə faktiki mövcud olan əmlakın və maliyyə öhdəliklərinin mühasibat uçotu məlumatları ilə müqayisə edilməsi yolu ilə dəqiqləşdirmədir.

İnventarizasiyanın aparılması nəticəsində faktiki məlumatların uçot göstəricilərinə uyğunluğu, eləcə də müəssisə əmlakının artıq, yaxud əskikgəlməsi müəyyən edilir. İnventarizasiya mühasibat uçotu və hesabat məlumatlarının tam və doğruluğuna, material qiymətlilərin və pul vəsaitlərinin saxlanılmasına nəzarəti təmin edir.

Mühasibat uçotunun hesabları - tərkibinə, yerləşməsi və əmələ gəlmə mənbələrinə görə əmlakın qruplaşdırılması və cari əks etdirilməsi, eləcə də keyfiyyətinə görə pul, natural və əmək ölçüsündə ifadə olunan eyni cinsli təsərrüfat əməliyyatlarının qarşılıqlı əlaqələndirilməsi üsuludur.

İki tərəfli qeyd – təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotu hesablarında qarşılıqlı əlaqədə əks etdirilməsi üsuludur. Bu üsulda hər bir təsərrüfat əməliyyatı, eyni məbləğdə bir hesabın debetinə və digər hesabın kreditinə yazılır.

Qiymətləndirmə - bütövlükdə müəssisə üzrə cari dövr ərzində ümumiləşdirilmiş məlumatların alınması üçün əmlakın, öhdəliklərin və təsərrüfat əməliyyatlarının pul ilə ifadəsidir.

Kalkulyasiya - ayrı-ayrı məhsul (iş, xidmət) növlərinin və tədarük olunan material qiymətlilərin məsrəflərinin qruplaşdırılması və maya dəyərinin müəyyən edilməsidir.

Mühasibat balansı -müəyyən tarixə tərtib edilən və pulla ifadə olunan, tərkibi, yerləşməsi və əmələ gəlmə mənbələrinə görə müəssisə əmlakının (xüsusi və cəlb olunan) iqtisadi qruplaşdırılması və ümumiləşdirilməsi üsulunun, özündə

16

əks etdirilməsidir, informasiya mənbəyidir; iki hissədən – aktiv və passivdən ibarətdir.

Mühasibat hesabatı – təyin edilmiş formada mühasibat uçotunun məlumatları əsasında tərtib edilən, müəssisənin əmlak və maliyyə vəziyyəti haqqında və onun təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri haqqında məlumatların vahid sistemidir.

Beləliklə

, mühasibat uçotu və hesabatda cari və hesabat dövrü ərzində müəssisənin uçot informasiyalarının yekun ümumiləşdirilməsi üsulu vardır.

Mühasibat uçotunun predmeti və onun əsas obyektləri

3.2. Tərkibi və yerləşməsinə görə müəssisənin əmlakları

Müəssisənin özünün sərəncamında çoxsaylı və müxtəlif növlü əmlakı olur, bu da təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini təmin edir və onun əsasını təşkil edir. Buna görə hər bir əmlak növü uçot obyekti kimi özünün iqtisadi mahiyyətinə görə üç qarşılıqlı hissəyə bölünür: tərkibi hsal (xidmət) sferasında bir ildən çox iştirak edən, dəyəri 100 manatdan yuxarı olan, köhnəldikcə öz dəyərini qanunvericiliklə müəyyən edilmiş normalarla hissə-hissə məhsulun (xidmətin) dəyərinə keçirən, istehsal (xidmət) prosesində öz natural formasını saxlayan, məhsul istehsalı, yerinə yetirilən iş yaxud göstərilən xidmətdə ya da müəssisənin idarə edilməsi üçün əmək vəsaiti kimi istifadə olunan material-əşya dəyərlilərinin məcmuudur.

“Mühasibat uçotu haqqında” Qanuna, hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimata müvafiq olaraq eyni vaxtda aşağıdakı şərtləri yerinə yetirən vəsaitlər əsas vəsaitlərə aid edilir:

• məhsul istehsalında, işin yerinə yetirilməsi yaxud xidmət göstəricisində ya da idarəetmə ehtiyacı üçün istifadə olunan;

17

• uzun müddət ərzində yəni 12 aydan çox müddətə yaxud adi əməliyyat mərhələsində - dəyəri 100 manatdan yuxarı istifadə olunan;

• müəssisədə məlum aktivlərin sonradan yenidən satışının aparılması nəzərdə tutulmayan;

• gələcəkdə müəssisəyə iqtisadi qazanc (gəlir) gətirmək qabiliyyəti olan.

Əsas vəsaitlərə bunlar (taxıl avbarı, neft anbarları, qarajlar), tikililər (silos qüllələri, suvarma sistemləri), ötürücü qurğular (elektrik şəbəkələri, telefon şəbəkələri), maşınlar və avadanlıqlar, o cümlədən güc maşınları və avadanlıqlar (traktorlar), nəqliyyat vasitələri, alətlər, istehsal inventarları və ləvazimatları, təsərrüfat inventarları, iş heyvanları (at), məhsuldar heyvanlar, çoxillik əkmələr və digər müvafiq obyektlər daxil edilir.

Əsas vəsaitlərin tərkibində müəssisənin mülkiyyətində olan torpaq sahələri, yeraltı sərvətlər, meşə və su sahələri, onların kökündən yaxşılaşdırılmasına (qurutma, suvarma və digər meliorasiya işlərinə) çəkilən kapital qoyuluşları və digər icarə edilmiş obyektlər də uçota alınır. Göstərilmiş bütün kompleks işin yerinə yetirilmə tarixindən asılı olmayaraq hesabat ilində istismar sahəsinə qəbul edilmiş, çoxillik əkmələrə və torpağın yaxşılaşdırılmasına olan kapital qoyuluşları, məsrəf məbləğində hər il əsas vəsaitlərin tərkibinə daxil edilir.

Əsas vəsaitlər dövriyyədəki xarakterindən asılı olaraq onlar – sahə əlamətləri, təyinatı, istifadə səviyyəsi, onlara sərəncam vermək hüququnun olmasına görə qruplaşdırılır.

Sahə əlamətinə görə əsas vəsaitlər aşağıdakı qruplara bölünür: sənaye, kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı, nəqliyyat , rabitə, tikinti, ticarət və ictimai-iaşə, maddi-texniki təchizat, mənzil-kommunal təsərrüfatı, səhiyyə, bədən tərbiyəsi və sosial təminat, təhsil, mədəniyyət və i.a.

Belə bölgü hər bir sahədə onların dəyəri haqqında məlumat almağa imkan verir.

Təyinatına görə - əsas vəsaitlər təsərrüfat dövriyyəsində iştirakından asılı olaraq bölünür;

18

- məhsul istehsalı prosesində bilavasitə iştirak edən istehsal təyinatlı əsas fondlar ( istehsal binaları, qurğular, iş maşınları, nəqliyyat və s.);

- istehsalda bilavasitə iştirak etməyən, lakin məhsul istehsalı prosesinə aktiv təsir edən qeyri-istehsal təyinatlı əsas fondlar (binalar, saray və mədəniyyət evləri, yataqxanalar, hamam, yeməkxana, camaşırxana və s.

Bütün əsas vəsaitlərin tərkibində qeyri-istehsal təyinatlı əsas vəsaitlərin 20-30 % təşkil etməsini optimal səviyyə hesab etmək olar.

İstifadə səviyyəsinə görə - əsas vəsaitlər aşağıdakı kimi bölünür:

• fəaliyyətdə olan, müəssisənin sexində quraşdırılan;

• dəyişmək üçün nəzərdə tutulan və ehtiyatda olan ehtiyatlar;

• işləməyən (konservasiya olunan) – artıq olan, dəstələşdirilməyən və müvəqqəti saxlamada olanlar;

• tikintinin tamamlanması, təchizatını tamamlama, yenidən qurulmada, modernləşmədə və hissə ilə ləğv edilmə mərhələsində olanlar.

Obyektlərə sərəncam vermək hüququndan asılı olaraq əsas vəsaitlər aşağıdakı kimi bölünür:

• mülkiyyət hüququna malik olmaqla müəssisəyə (o cümlədən icarəyə) məxsus olanlar;

• müəssisədə operativ idarəetmə yaxud təsərrüfatın sərəncamında yerləşənlər;

• müəssisənin icarəyə götürdükləri;

• müəssisənin dəyəri ödənilmədən aldığı əsas vəsaitlər.

2. Qeyri-maddi aktivlər (101) . Qeyri-maddi aktivlər dedikdə, fiziki əsası olmayan, lakin dəyərcə qiymətləndirilə bilən və uzunmüddət istifadə olunan obyektlər başa düşülür. Qeyri-maddi aktivlərə təsərrüfat fəaliyyətində uzun müddət istifadə edilən, gəlir gətirən torpaq sahələrindən, təbii ehtiyatlardan

19

(sərvətlərdən) istifadə hüquqları, patentlər, lisenziyalar, “Nou-hau”, proqram məhsulları, inhisar və imtiyaz (üstünlük) hüquqları (xüsusi fəaliyyət növünə verilən lisenziyalar da daxil olmaqla), təşkilatı xərclər, ticarət markaları, əmtəə nişanları və s. aid edilir.

Qeyri-maddi aktivlər aşağıdakı növlər üzrə qruplaşdırılır:

- intellektual mülkiyyət obyektləri (intellektual fəaliyyətin nəticəsi üçün xüsusi hüquq);

- ixtira, sənaye nümunəsi, faydalı model üçün patent sahibinin xüsusi hüquqları;

- məlumatlar bazasına, EHM üçün proqramın məhsullarına xüsusi

müəlliflik hüququ;

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-

20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2011.

20

MÖVZU 2. MÜHASİBAT BALANSI

P L A N

1.Mühasuibat balansı haqqında anlayış.

2.Mühasibat balansı əmlakın (aktivlərin) və onun əmələgəlmə mənbələrinin ümumiləşdirmə üsulu kimi.

3.Mühasibat balansının quruluşu və məzmunu.

4.Balansın təsnifatı.

5.Təsərrüfat ənməliyyatlarının təsiri nəticəsində balansda əmələ gələn

dəyişikliklər.

Müəssisənin əmlakı və onun öhdəlikləri fasiləsiz olaraq istehsal sahəsində iştirak edir. Bütün əmlakın və öhdəliklərin həcmini müəyyən etmək, onlara hesabat dövrü ərzində iqtisadi cəhətdən qiymət vermək, eləcə də müəssisəyə operativ rəhbərlik etmək, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini idarə etmək üçün , onun əmlakı və öhdəlikləri haqqında ümumiləşdirilmiş məlumatların olması lazımdır. Belə ümumiləşdirilmiş məlumatı mühasibat balansının tərtib edilməsi prosesində əldə edilir.

Mühasibat balansı mühasibat uçotu metodunun elementlərindən biridir. Müəssisənin istehsalat və maliyyə fəaliyyətini idarə etmək üçün müəssisənin vəsaitlərinin tərkibi və onun əmələ gəlmə mənbələrinə dair ümumi məlumatları bilmək lazımdır. Bu məqsədlə mühasibat balansı tərtib edilir. Balans sözü latın sözlərindən (“BİS” – iki dəfə və “Lanx” – çəki tərəzi gözü yəni tarazlıq simvolu kimi iki tərəzi gözü) əmələ gəlmişdir ki, bu da tarazlığı göstərir.

Müəyyən tarixə təsərrüfat vəsaitinin tərkibi və yerləşməsi və onların əmələ gəlməsi mənbələrinin pul ilə ifadəsinə mühasibat balansı deyilir.

21

Mühasibat balansının aşağıdakı əsas növləri mövcuddur:

- dövri (aylıq, kvartallıq) balans;- illik balans;- başlanğıc və ya giriş balansı – müəssisə yeni yaradılarkən, yaxud

əvvəllər mövcud olan müəssisə yeni yaradılan zaman tərtib edilir;- birləşdirilmiş balans - bir neçə müəssisə bir hüquqi şəxsdə

birləşdirildikdə tərtib edilir;- bölüşdürülmüş balans – müəssisə bir neçə müstəqil struktur

bölmələrinə bölündükdə tərtib edilir;- sağlamlaşdırıcı balans - müəssisə müflisləşməyə yaxınlaşdıqda tərtib

olunur.- ləğv balansı – ləğv edilmə dövrünün əvvəlində tərtib edilir;- icmal balans - müəssisənin ayrı-ayrı qəti balanslarının birləşdirilməsi

yolu ilə tərtib olunur; ondan adətən nazirliklər, idarələr və konsernlər istifadə edirlər;

- konsolidə olunmuş – icmal balans - öz aralarında iqtisadi cəhətdən qarşılıqlı əlaqəli olan, hüququ cəhətdən müstəqil müəssisələrin balanslarını birləşdirmək yolu ilə tərtib edilir; belə balansdan holdinq şırkətləri (digər şirkətlərin nəzarət səhm paketinə malik olan), öz törəmə və asılı cəmiyyətləri olan baş idarələrdə istifadə olunur;

- brutto-balans - nizamlayıcı maddələrin (112N-“Torpaq,tikili və avadanlıqlar- amortizasiya”, 102 №-li “Qeyri-maddi aktivlər amortizasiya” hesabları daxil olan zaman tərtib olunur;

- netto – balans - nizamlayıcı maddələrsiz balans tərtib edilir.Mühasibat balansı - hesabat dövrü ərzində müəssisənin maliyyə

vəziyyəti haqqında ən mühüm informasiya mənbəyidir. O, müəssisənin əmlakının tərkibi və quruluşunu, dövriyyə vəsaitlərinin sürətlə hərəkət etmə qabiliyyətini və dövriyyəsini, debitor və kreditor borclarının vəziyyəti və dinamikasını, son maliyyə nəticəsini (mənfəət yaxud zərəri) müəyyən etməyə imkan verir. Mühasibat balansı sahibkarın nəyə malik olmasını yəni hansı miqdarda və keyfiyyətdə maddi ehtiyatların olmasını, o necə istifadə olunur və bu ehtiyatın yaradılmasında kim iştirak etməsini göstərir, eyni zamanda müəssisənin vəziyyəti ilə, əmlakın idarə olunması ilə əlaqədar təsisçiləri, menecerləri və digər marağı olan tərəfləri tanış edir. Mühasibat balansı ilə müəssisənin yaxın gələcəkdə səhmdarlar, investorlar, kreditorlar, alıcılar,

22

satıcılar qarşısında götürdüyü öhdəliyi yerinə yetirə biləcəyini yaxud onun maliyyə çətinliyi təhlükəsinin olmasını müəyyən etmək olar Başa düşmək lazımdır ki, mühasibat balansı müəssisə fəaliyyəti haqqında bütün informasiyaları əhatə etmir, odur ki, çatışmayan informasiya hissəsi digər hesabat formalarında göstərilir.

Mühasibat balansının məlumatlarından vergi orqanları, kredit idarələri, statistika orqanları və digər istifadəçilər geniş istifadə edirlər.

Müəyyən tarixə tərtib edilən mühasibat balansı informasiya mənbəyi olmaqla, dəyər ifadəsində tərkibi və yerləşməsinə görə müəssisə əmlakının, eləcə də onun əmələ gəlmə mənbələrinə (xüsusi və borc öhdəlikləri) görə iqtisadi cəhətdən qruplaşdırılması və ümumiləşdirilməsi üsulunu özündə göstərir.

Mühasibat balansı bir qayda olaraq hər ayın 1-nə tərtib edilir.

Təsərrüfat vəsaitlərinin növləri və onların əmələ gəlmə mənbələrini ayrı-ayrı göstərmək üçün mühasibat balansı iki hissədən ibarət cədvəl formasında tərtib edilir. Cədvəlin sol tərəfində müəssisə vəsaitlərinin tərkibi, yerləşməsi və istifadəsi əks etdirilir, bu aktiv adlandırılır, cədvəlin sağ tərəfində isə vəsaitlərin əmələ gəlməsi mənbələri və vəsaitlərin təyinatı göstərilir, bu isə passiv adlandırılır.

Aktiv və passiv sözləri latın sözündən əmələ gəlmişdir “activus” – fəal deməkdir. Aktiv dedikdə vəsaitlər necə hərəkət edir, necə fəaliyyət göstərir kimi başa düşmək lazımdır. Mühasibat balansında aktiv o halda tanınır ki, müəssisəyə gələcəkdə bu aktivdən iqtisadi gəlir götürmək ehtimalı olsun və bu halda aktivlərin dəyəri kifayət qədər ümid verici olur.

Passiv sözü latın sözü olub “Passivus” hərəkətsiz deməkdir. Balansın passivində müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə qoyulan vəsaitlərin həcmini, əmlakın-vəsaitlərin yaranmasında onun iştirak forması göstərilir. Bunun həcminə qiymətlilərin yaxud resursların alınması üçün olan öhdəlik kimi baxılır. Mühasibat balansında öhdəliklər o halda tanınır ki, müvafiq tələblərin yerinə yetirilməsi nəticəsində iqtisadi səmərəni əmələ gətirmək qabiliyyəti olan, təsərrüfat vəsaitlərinin kənara axını ehtimalı mövcud olur, onda bu gəlirin həcmi kifayət qədər ümidverici səviyyədə ola bilər. Öhdəliklər öz növbəsində qruplaşdırılır:

23

- ilk ödəniş hesabına nizamnamə kapitalına və gələcəkdə mənfəətdən xüsusi kapitala ayırmalar hesabına mülkiyyətçilər üzrə;

- borc vəsaitlərinin (cəlb olunmuş kapital) – kreditlər, borclar və kreditor borcları alınması nəticəsində olan hüquqi və fiziki şəxslər.

Təsərrüfat vəsaiti, yaxud onların növləri balansda ayrı-ayrılıqda əks etdirilir ki, bunlara da balans maddələri deyilir. Balans maddələri qruplarda, qruplar isə bölmələrdə birləşdirilir. Belə ki, balansın aktivində “Torpaq, tikili və avadanlıqlar”(111), “Material ehtiyatları” (201), “kassa” (221),”Bank hesablaşma hesabı” (223) , ” İstehsal məsrəfləri” (202), və i.a. passivində isə - “Nizamnamə kapitalı” (301), Qanunvericilik üzrə ehtiyat (533), “Uzunmüddətli və qısamüddətli kreditlər (501 və 401), “ Uzun və qısa müddətli borclar (504 və 404), “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar” (533) və s. maddələr yerləşdirilir.

Balansın aktivinin yekunu, passivin yekununa bərabər olmalıdır, onda balansın hər iki hissəsi, müxtəlif əlamətlər üzrə qruplaşdırılmış vəsaitlər hər iki tərəfi göstərir: aktivdə - maddilik tərkibinə və onun funksional roluna görə, yəni onların nələrdən (əsas vəsaitlər, qeyri-maddi aktivlər, avadanlıqlar, kapital qoyuluşu, materiallar, hazır məhsullar , pul vəsaitləri və i.a.) ibarət olması və müəssisədə o, hansı funksiyanı yerinə yetirir; passivdə isə vəsaitlərin əmələ gəlmə mənbələri üzrə, yəni kimdən və nə qədər (təsisçidən, kapital və mənfəət şəklində öz müəssisəsindən, büdcədən, bankdan kreditlər və digər müəssisələrdən, malsatanlardan və s.) vəsaitin alınması göstərilir. Beləliklə hər bir əmlak növü hansı mənbə hesabınasa müəssisəyə daxil olur . Buna görə tərkibi və yerləşməsinə görə vəsaitlərin ümumi məbləği (balansın aktivi) vəsaitlərin əmələ gəlmə mənbələrinin ümumi məbləğinə (balansın passivi) bərabər olmalıdır. Bu bərabərliyi aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:

Aktivlər (iqtisadi resurslar) = Maliyyə öhdəlikləri (cəlbedilmiş kapital) + xüsusi kapital.

Göstərilən formada iqtisadi resurslara müəssisənin mövcud və dövriyyədəki əmlakının ümumi dəyərini əks etdirən aktiv kimi baxılır. Fondların potensial azalmasını nəzərdə tutan maliyyə öhdəlikləri (cəlb olunan kapital) hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən müəssisənin aktivlərinin maliyyələşdirilməsi həcmini , yəni onun kreditor borcunun miqdarını göstərir. Xüsusi kapital müəssisənin sahibkarı tərəfindən qoyulan dəyəri xarakterizə edir, bəzən onu

24

qalıq kapital adlandırırlar, belə halda əgər sahibkar bütün passivləri ödəyir və qalmış vəsaitləri özündə əks etdirir. Bu halda balans bərabərliyi aşağıdakı şəkil alır:

Xüsusi kapital = Aktivlər – Maliyyə (xarici) öhdəliklər

Göstərilən bərabərlikdən nəticə çıxır ki, müəssisə mülkiyyətçiləri ilə müqayisədə özünün maliyyə tələbatının təmin edilməsində kreditorlar daha çox üstünlüyə malikdir. Bu zaman bərabərlik müəssisə aktivlərinin miqdarını və kapitalın formalaşmasında (xüsusi və cəlb olunan) sahibkarın və kreditorların iştirak səviyyəsini göstərir.

Bu cür qarşılıqlı münasibətdən müəssisənin maliyyə sabitliyi və maliyyə nəticəsi asılı olur.

Balans tərtib edilərkən aşağıdakı tələblərə diqqət yetirmək lazımdır:

balansın doğruluğu – bütün göstəricilər müvafiq sənədlərlə mühasibat hesablarında, mühasibat hesablamalarında aparılan yazılışlarla və inventarizasiya ilə təsdiq olunmalıdır;

balansın reallığı - yəni onun maddələrinin qiymətləndirilməsi həqiqətdə olana müvafiq olmalıdır;

balansın vahidliyi - balansın tərtibatı vahid uçot prinsipi və qiymətləndirmədə aparılmalıdır;

balansın ardıcıllığı – hər bir sonrakı balans əvvəlki balansın əsasında tərtib edilməlidir;

balansın aydınlığı – balans daxili və xarici informasiya istifadəçilərinin başa düşməsi üçün sadə, aydın, başa düşülən formada təqdim olunmalıdır.

Balansın məzmunu və quruluşu

Qanunvericilik sənədlərinə əsasın, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən, hüquqi şəxs sayılan bütün müəssisələr (xarici investisiyalı müəssisələr də daxil olmaqla) vahid formada mühasibat balansı tərtib edirlər. Balansın maddələri Baş kitabın məlumatlarına əsasən doldurulur. Balansın bir sıra maddələri analitik uçotun (cədvəllərin, jurnal-orderlərin yaxud təyinatı üzrə oxşar registrlər) məlumatları cəlb edilməklə tərtib

25

edilir. Hesablaşmaların vəziyyətini əks etdirən hesablar geniş saldo şəklində balansda göstərilir: subhesablar üzrə debet qalığı aktivdə, kredit qalığı isə - passivdə göstərilir. Balansın bütün maddələri hesabat dövrünün əvvəlinə və axırına göstərilir.

Mühasibat balansı iki hissəyə bölünür: aktiv, və passiv, onların hər biri bölmələrdən ibarətdir.

Balansın aktivinə - aşağıdakı bölmələr daxil edilir:

Əsas vəsaitlər və dövriyyədənkənar aktivlər - əsas vəsaitləri, qeyri-maddi aktivləri, başa çatdırılmayan kapital qoyuluşlarını, uzunmüddətli maliyyə qoyuluşlarını, təsisçilərlə hesablaşmaları, sair dövriyyədənkənar aktivləri əhatə edir. Onların bir bölmədə birləşdirilməsinə ən azı sürətlə hərəkət edən (dövriyyədənkənar) aktivlərin olmasından irəli gəlir.

Ehtiyatlar və məsrəflər – istehsal və tədavül prosesində tanınmış istehsal ehtiyatları, böyüdülməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanlar, bitməmiş istehsala məsrəflər, eləcə də hazır məhsul və malların qalıqları haqqında məlumat olur. 10 №-li “Materiallar” hesabında uçota alınan material resursları (xammal və materiallar, gübrələr, bitkilər və heyvanların mühafizə vəsaitləri, satın alınmış yarımfabrikatlar və komplektləşdirici məmulatlar, konstruksiyalar və detallar (hissələr), yanacaq, tara və tara materialları, ehtiyat hissələri, yemlər, toxum və əkin materialları və s.) əsas yer tutur. Bundan başqa bu bölmədə alınmış qiymətlilər üzrə əlavə dəyər vergisinin miqdarını göstərən maddədə əks etdirilir.

Pul vəsaitləri, hesablaşmalar və sair aktivlərdə - müəssisənin debitor borclarının vəziyyəti, malsatan və podratçılara verilmiş avanslar, müəssisə qiymətliləri üçün müəssisənin qısamüddətli maliyyə qoyuluşları, banklarda olan hesablarda pul vəsaitlərinin mövcudluğu və digər dövriyyə aktivləri əks etdirilir. Burada alıcılar və sifarişçilər üzrə debitor borcları və pul vəsaitlərinin xüsusi çəkisi yüksək olur.

Balansın passivi iki bölmədən ibarətdir:

Xüsusi vəsaitlərin mənbələri - bu bölmədə xüsusi kapitalın tərkibi və quruluşu – nizamnamə kapitalı, ehtiyat və əlavə kapital, hesabat ilinin

26

bölüşdürülməmiş mənfəəti (örtülməmiş zərəri), qanunvericilik və təsisçilərin sənədlərinə müvafiq yaradılan ehtiyatlar göstərilir.

Hesablaşmalar və sair passivlər - bu bölmədə uzunmüddətli və qısamüddətli öhdəliklər əks etdirilir.

Uzunmüddətli öhdəliklər - digər müəssisə və təşkilatlardan alınan uzunmüddətli bank kreditləri və borcları üzrə hesabat tarixinə olan borcları əks etdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Qısamüddətli öhdəliklər - qısamüddətli bank kreditləri və borclar üzrə hesablaşmaların vəziyyəti haqqında, eləcə də kreditor borclarının mövcudluğu haqqında və digər qısamüddətli passivlər haqqında informasiyalar daxil olur. Həmçinin bura 333 №-”Qanunvericilik üzrə ehtiyatlar” maddəsi aid edilir.

Hazırda Azərbaycan Respublikasında müəssisə və təşkilatlarda tətbiq olunan mühasibat balansı qısaldılmış formada aşağıdakı formada (cədvəl 4.1) əks olunmuşdur.

Cədvəl 4.1

Mühasibat balansı

Ölçü vahidi, min manat

Aktiv Sətir kodu

İlin əvvə-

linə

İlin sonuna

Passiv Sətir kodu

İlin

əvvə-

linə

İlin

sonuna

27

1.Əsas vəsaitlər və sair dövriyyədən kənar aktivlər

Əsas vəsaitlər

Qeyri-maddi aktivlər

Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları

Təsisçilərlə hesablaş-

Malar

010

011

050

060

1.Xüsusi vəsaitlərin mənbələri

Nizamnamə kapitalı

Əlavə kapital

Ehtiyat kapitalı

İstehlak fondları

400

401

402

420

Məqsədli maliyyələşmə

mənfəət

470

1. Bölmə üzrə cəmi

II.Ehtiyatlar və məsrəflər

İstehsal ehtiyatları

Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar

Bitməmiş istehsalat

Hazır məhsul

Mallar (satış

080

100

120

130

150

160

I.Bölmə üzrə cəmi

II. Hesablaşmalar və sair passivlər________

Uzunmüddətli bank kreditləri

Uzunmüddətli borclar

Qısamüddətli bank kreditləri

Qısamüddətli borclar

Kreditorlarla

500

510

600

620

28

qiyməti)

Əlavə dəyər (ƏDV)

Sair ehtiyatlar və məsrəflər

175

176

hesablaşmalar

Alıcılar və sifarişçilərdən alınmış avanslar

Təsisçilərlə hesablaşmalar

Gələcək dövrün gəlirləri

630

720

725

730

II.Bölmə üzrə cəmi

III.Pul vəsaitləri, hesablaşmalar və sair aktivlər

Yüklənmiş mallar

Debitorlarla hesablaşmalar

Malsatan və podratçılara verilmiş avanslar

Qısamüddətli maliyyə qoyuluşu

180

199

200

260

270

II.Bölmə üzrə cəmi 770

Pul vəsaitləri:

Kassa

Hesablaşma hesabı

Valyuta hesabı

280

290

300

29

Sair dövriyyə aktivləri

III.Bölmə üzrə cəmi

Zərərlər:

Keçmiş illər

Hesabat ilində

BALANS

(080, 180, 330,340)

320

330

340

350

BALANS

(480 və 770-ci sətirlərin məbləği)

Və 350 sətirlər üzrə 780

məbləğlərinin cəmi 360

RƏHBƏR BAŞ MÜHASİB

“Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq hazırlanmış və mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlarına əsaslanmış Milli Mühasibat Uçotu Standartlarında “Maliyyə hesabatlarının təqdimatı üzrə” 1 №-li Kommersiya təşkilatları üçün milli mühasibat uçotu standartında balansın yeni forması müəyyən edilmişdir.

Mühasibat balansının yeni forması aşağıda verilmişdir:

“______” müəssissəsinin mühasibat balansı

31 dekabr 2015-ci il tarixinə

(min manat)

30

Maddə

nin №-si

Hesabın №-si 2009 2008

AKTİVLƏR

1 Uzunmüddətli aktivlər

10 Qeyri-maddi aktivlər 101 – 102 + 103

x

11 Torpaq, tikili və avadanlıqlar 111 – 112 +113

x

12 Daşınmaz əmlaka investisiyalar 121 - 122 x

13 Bioloji aktivlər 131 - 132 x

14 Təbii sərvətlər 141 - 142 x

15 İştirak payı metodu ilə uçota alınmış investisiyalar

15X x

16 Təxirə salınmış vergi aktivləri 16X x

17 Uzunmüddətli debitor borcları 17X x

18 Sair uzunmüddətli maliyyə aktivləri 18X - 184 x

19 Sair uzunmüddətli aktivlər 19X x

CƏMİ UZUNMÜDDƏTLİ AKTİVLƏR x

2 Qısa müddətli aktivlər

20 Ehtiyatlar 20X - 208 x

21 Qısamüddətli debitor borcları 21X - 218 x

22 Pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri 22X x

31

23 Sair qısamüddətli maliyyə aktivləri 23X - 235 x

24 Sair qısamüddətli aktivlər 24X x

CƏMİ QISAMÜDDƏTLİ AKTİVLƏR x

CƏMİ AKTİVLƏR x

KAPİTAL VƏ ÖHDƏLİKLƏR

3 Kapital

30 Ödənilmiş nominal (nizamnamə) kapital 301 - 302 x

31 Emissiya gəliri 31X x

32 Geri alınmış kapital (səhmlər) 32X (x)

33 Kapital ehtiyatları 33X x

34 Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)

34X - 344 x(x)

CƏMİ KAPİTAL x

4 Uzunmüddətli öhdəliklər

40 Uzunmüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər

40X x

41 Uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəlikləri

41X x

42 Təxirə salınmış vergi öhdəlikləri 42X x

43 Uzunmüddətli kreditor borcları 43X x

44 Sair uzunmüddətli öhdəliklər 44X x

CƏMİ UZUNMÜDDƏTLİ ÖHDƏLİKLƏR

x

32

5 Qısamüddətli öhdəliklər

50 Qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər

50X x

51 Qısamüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər 51X x

52 Vergi və sair məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər

52X x

53 Qısamüddətli kreditor borcları 53X x

54 Sair qısamüddətli öhdəliklər 54X x

CƏMİ QISAMÜDDƏTLİ ÖHDƏLİKLƏR

x

CƏMİ ÖHDƏLİKLƏR x

CƏMİ KAPİTAL VƏ ÖHDƏLİKLƏR x

Yeni mühasibat balansından göründüyü kimi o da əvvəlki balans kimi aktiv və passiv hissədən, yəni aktiv 2 bölmədən, passiv isə 3 bölmədən ibarətdir. Aktiv uzun və qısamüddətli aktivləri, passiv isə kapital, uzunmüddətli öhdəliklər və qısamüddətli öhdəlikləri özündə əks etdirir. Aktivə - keçmiş hadisələrin nəticəsi kimi müəssisə tərəfindən idarə olunan və müəssisəyə gələcəkdə iqtisadi səmərənin əldə edilə biləcəyi gözlənilən ehtiyat (resurs) kimi baxılır. Müəssisədə aşağıdakı əməliyyatlar olmuşdur:

Birinci dəyişiklik forması – balansın yekunu dəyişmədən aktivin maddələrinin dəyişməsi ilə xarakterizə olunur (eyni məbləğdə aktivdə artma (+) və azalma (-) olur).

Misal. Müəssisə işçilərinə əmək haqqı vermək üçün hesablaşma hesabından kassaya 5000 manat pul daxil olmuşdur. Bu əməliyyat aparılan zaman balansın aktivlərin ikinci bölməsində pul vıəsaitləri və onların ekvivalentləri maddəsində bir hesabında artma gedir digər hesabında isə azalma baş verir. Yəni 221 nömrəli kassa hesabında pul artır 223 nğmrəli bank

33

hesablaşma hesabında pul azalır. Odur ki, balansın yekunu dəyişmir. Nəticədə təsərrüfat əməliyyatlarına aşağıdakı kimi yazılış ediləcək:

D-t 221 N-li “Kassa” hesabı – 5000 man.

K-t 223 N-li “Bank hesablaşma hesabı” 5000 man.

İkinci dəyişiklik forması balansın yekunu (valyutası) dəyişmədən passivin maddələrinin dəyişməsi ilə xarakterizə olunur (eyni məbləğdə passivdə artma (+) və passivdə - azalma olur.

Misal. Müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətdən 10000 manat ehtiyat kapitalının artmasına yönəldilmişdir. Bu əməliyyata əsasən balansın passivində iki maddəyə - “Bölüşdürülməmiş mənfəətə (örtülməmiş zərər) “ (34) və “Kapital ehtiyatları” (33) toxunulur. “Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zərər)” hesabı üzrə məbləğ azalır, “Kapital ehtiyatları” hesabı üzrə isə məbləğ artır. Nəticədə yazılış aşağıdakı kimi olur

D-t 343 N-li “Keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zərər)” hesabı – 10000 manat;

K-t 333 N-li “Qanunvericilik üzrə ehtiyat” hesabı – 10000 manat.

Üçüncü dəyişiklik forması - balansın yekun bərabərliyi saxlanılmaqla aktivin və passivin maddələrində artma olur (eyni məbləğdə aktivin bir maddəsi artır (+) və passivin bir maddəsi də artır (+).

Misal. Dövlət bankından alınan 15000 manat qısamüddətli ssuda hesablaşma hesabına daxil olmuşdur. Bu əməliyyat zamanı iki maddəyə - passivdə qısamüddətli faiz xərcləri yaradan öhdəliklər (50) maddəsinin “Qısamüddətli bank kreditləri” (501) hesabına və aktivdə pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri (22) maddəsinin “Bank hesablaşma hesabı” (223) hesabına toxunulur. Nəticədə passivdə banka olan qısamüddətli borcun həcmi 15000 manat artır, aktivdə isə bankdakı hesablaşma hesabında olan pulun miqdarı eyni məbləğdə artır. Balansın yekunu da eyni məbləğdə artır. Mühasibat yazılışı aşağıdakı kimi olacaqdır:

D-t 223 N-li “Bank hesablaşma hesabı” – 15000 manat

K-t 501 N-li “Qısamüddətli bank kreditləri” hesabı – 15000 manat.

34

Dördüncü dəyişiklik forması – balansın yekun bərabərliyi saxlanılmaqla aktivin və passivin maddələrində azalma müşahidə olunur; eyni məbləğdə aktivin bir maddəsi azalır (-), passivin bir maddəsi də azalır (-), yekun da eyni məbləğdə azalır.

Misal. 20000 manat məbləğində kassadan əmək haqqı verilmişdir. Bu əməliyyat zamanı balansın aktivində pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri maddəsinin “Kassa” (221) hesabına və balansın passivində qısamüddətli kreditor borcları maddəsinin “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar” (533) hesabına toxunulur. Əməliyyat zamanı “Kassa”da olan pulun miqdarı azalır. “Əməyim ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar” hesabı üzrə işçilərə olan borcun miqdarı da azalır. Əməliyyata aşağıdakı kimi yazılış tərtib edilir:

D-t 533 N-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar” hesabı – 20000 manat;

K-t 221 N-li “Kassa” hesabı – 20000 manat.

Təsərrüfat əməliyyatları nəticəsində balansda əmələ gələn dörd dəyişiklik formasını riyazi modellə göstərmək olar.

Balansın aktivinin maddələrində əmələ gələn birinci dəyişiklik formasının riyazi modelini nəzərdən keçirək.

Əgər balansın aktivinin yekun məbləğini “A” ilə, balansın passivinin yekun məbləğini “P” ilə, balans maddəsi məbləğini “a”, “b” ilə işarə etsək, o zaman riyazi model aşağıdakı kimi placaqdır:

∑A + b – b = ∑P ( bircinsli dəyişiklik forması)

Burada ∑ - cəm işarəsidir.

Model belə oxunur: balansın aktivinin bir maddəsi artırılır, digər maddəsi isə həmin məbləğdə azaldılır; nəticədə aktivin və passivin yekun məbləği dəyişmir, aktivin və passivin bərabərliyi saxlanılır.

Əvvəlki simvolik işarələri saxlamaqla, balansın passiv maddəsi məbləğini “P” ilə işarə edərək – balansın passivinin maddələrində əmələ gələn ikinci dəyişiklik formasının riyazi modelini nəzərdən keçirək. Onda riyazi model aşağıdakı kimi olacaqdır:

35

∑A = ∑P + b – b (ikinci dəyişiklik forması)

Model belə oxunur: balansın passivinin bir maddəsi artırılır, digər maddəsi isə həmin məbləğ həcmində azaldılır; nəticədə aktivin və passivin bərabərliyi saxlanılır.

Balansın aktivinin və passivinin maddələrinin artmasını göstərən üçüncü dəyişiklik formasının riyazi modeli aşağıdakı şəkildə olacaqdır:

∑A + a = ∑P + b (üçüncü dəyişiklik forması)

Model belə oxunur: balansın aktivinin və passivinin maddəsi artdıqda, həmin məbləğ miqdarında aktivin yekunu və passivin yekunu artırılır, aktivin və passivin bərabərliyi pozulmur.

Balansın aktivinin və passivinin maddələrinin azalmasını göstərən dördüncü dəyişiklik formasının riyazi modeli aşağıdakı kimi olacaqdır:

∑A – a = ∑P – b (dördüncü dəyişiklik forması)

Model belə oxunur: balansın aktivinin maddəsi və passivinin maddəsi azaldıqda , həmin məbləğ miqdarında aktivin yekunu və passivin yekunu azaldılır, aktivin və passivin bərabərliyi pozulmur.

Qeyd etmək lazımdır ki, ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatları birbaşa balansda əks etdirilmir. Çünki bu halda hər bir təsərrüfat əməliyyatından sonra yeni balans tərtib etmək lazım gələrdi. Müəssisədə hər gün çoxlu miqdarda əməliyyatlar həyata keçirildiyinə görə bu ağır və təcrübədə həyata keçirmək mümkün olmayan iş olardı.

Təsərrüfat əməliyyatlarını uçota almaq üçün mühasibat uçotu hesablarından istifadə olunur.

Yoxlama sualları

1 Mühasibat balansının tərifini verin. 2.Balansın aktiv və passivində nə əks etdirilir?

3.Balans maddəsi nədir? Bir neçə maddənin adını çəkin.

4.Nə üçün mühasibat balansı müəssisənin mühasibat hesabatının daxili və xarici istifadəçiləri üçün informasiya materialında əsas sayılır?

36

5.Mühasibat balansının aktiv və passivinin yekun (valyuta) bərabərliyi nə ilə izah olunur?

6.Balansın aktivinin və passivinin bölmələrinin adını və məzmununun bir-bir adlarını deyin.

7.Mühasibat balansına təsir edən təsərrüfat əməliyyatları formalarının bir-bir adlarını göstərin.

ƏDƏBİYYAT





MÖVZU 3. HESABLAR SİSTEMİ VƏ İKİLİ YAZILIŞ

37

P L A N

1. Mühasibat uçotu hesablarının mahiyyəti və onların quruluşu.

2. Təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat hesablarında yazılış qaydaları.

3. Sintetik və analitik hesablaronlarınqarşılıqlı əlaqəsi.

4. Sintetik və analitik uçot hesablarla balans arasında qarşılıqlı əlaqə.

5. Sintetik və analitik hesablarüzrədövriyyə cədvəlləri.

Mühasibat balansı hesabat dövrü ərzində müəssisənin əmlakını və onun öhdəliklərini əks etdirir. Müəssisənin işinə operativ rəhbərlik etmək üçün lazımi məlumatlar balansda olmur. Eyni zamanda müəyyən müddət ərzində olan dövriyyələr, balansın hər bir maddəsi üzrə baş verən dəyişikliklər, təsərrüfat əməliyyatlarını xarakterizə edən məlumatları, əmtəə-material qiymətlilərinin vəziyyəti üzərində nəzarət qoymaq üçün tələb olunan natural göstəriciləri və sairəni də bilmək lazımdır. Bunun üçün sənədlərdə olan təsərrüfat əməliyyatları – ayrı-ayrı vəsait növləri, onların əmələ gəlməsi mənbələri və təsərrüfat prosesləri üzrə qruplaşdırılmalıdır. Belə qruplaşma mühasibat uçotu hesablarında aparılır. Eyni zamanda hər gün istehsal prosesində cari şəkildə əks etdirilməsi tələb olunan çoxlu sayda təsərrüfat əməliyyatları olur. Bunun üçün də xüsusi formada – iqtisadi cəhətdən oxşarlıq prinsipi üzrə qurulan mühasibat uçotu hesablarından istifadə olunur.

Mühasibat uçotu hesabı - təsərrüfat əməliyyatları haqqında məlumatların və mühasibat uçotunda digər informasiyanın qruplaşdırılması və saxlanılması üçün əsas vahiddir. Həmin hesabda olan informasiyalardan idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün istifadə olunur. Mühasibat uçotu hesabları – bu tərkibi və yerləşməsinə görə, onun əmələ gəlmə mənbələrinə görə əmlakların , eləcə də pul, natural və əmək ölçülərində ifadə olunan oxşar əməliyyatlar üzrə

38

təsərrüfat əməliyyatlarının cari qarşılıqlı əks etdirilməsi və qruplaşdırılması üsuludur.

Hər bir əmlak növü, öhdəlik və əməliyyat üçün balansın müvafiq maddəsinə müvafiq öz adı və şifr nömrəsi ilə hesab açılır. Məsələn, 111 №-li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar”, 101 №-li “Qeyri-maddi aktivlər”, 201 №-li “Material ehtiyatları”, 202 №-li “İstehsalat məsrəfləri”, 221 №-li “Kassa”, 223 №-li “Bank hesablaşma hesabı”, №-li “hesabı”, №-li “Təsisçilərlə hesablaşmalar”, 801 №-li “Mənfəət ( zərər)”, 301 №-li “Nizamnamə kapitalı” və s.

Uçota alınan obyektlərin xarakterindən asılı olaraq hesablarda yazılış müxtəlif ölçülərdə - natural, əmək və pul ölçüsündə aparılır.

Təsərrüfat fəaliyyəti prosesində təsərrüfat vəsaitində dəyişikliklər əmələ gəlir – onlar artır, yaxud azalır. Mühasibat uçotunda bu dəyişikliklər ayrı ayrılıqda uçota alınır . Təsərrüfat əməliyyatları nəticəsində artma və azalmanın aydın uçotu üçün hesab iki hissəyə ayrılır. Hesabın sol tərəfinə “Debet”, sağ tərəfinə isə “Kredit” deyilir. “Debet “ və “Kredit” terminləri latın sözlərindən əmələ gəlmişdir, debet o borcludur, kredit o etibar edir deməkdir. Bu terminlər orta əsrlərdə hesablaşma və kredit münasibətləri zamanı əməliyyatın məzmununu əks etdirmək üçün mühasibat uçotuna daxil edilmişdir.

Hazırda “Debet” və “Kredit “ terminləri öz hərfi mənasını itirmişlər və hesabın tərəflərini göstərmək üçün şərti işarə kimi istifadə olunur. Nəzəriyyədə və təcrübədə hesabların üç sxemi tətbiq olunur.

Birinci hesab sxemi tədris üçün vəsaiti yazmaq və tədris məşğələsi aparmaq üçün istifadə olunur. Hesabın quruluş sxemi aşağıdakı formada olur:

221 №-li “Kassa” hesabı

Debet Kredit

39

İkinci hesab sxemi təcrübədə uçotun memorial-order və Baş-jurnal formalarında istifadə edilən zaman tətbiq edilir. O, ikitərəfli cədvəl formasında olur.

Debet 221 N-li “Kassa” hesabı

Kredit

Əməliyyat №-si

Əməliyyat tarixi

Əməliyyatın məzmunu

Məbləği

Əməliyyat №-si

Əməliyyat tarixi


Məbləği

Üçüncü hesab sxemi təcrübədə uçotun jurnal – order formasında tətbiq edilir və forması aşağıdakı kimidir:

Jurnal 1

221№-li “Kassa” hesabının krediti üzrə

40

Tarix Hesabların debeti

221№-li hesabın krediti üzrə

yekun

244 №-li “Təhtəlhesab şməbləğlər” hesabı

223 №-li “Bank hesablaşma hesabı”

533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar ” hesabı

Debet bir hesab üçün artmanı, digər hesab üçün əksinə - debet – azalmanı, kredit – artmanı ifadə edir. Məzmunundan asılı olaraq mühasibat hesabları aktiv və passiv hesablara bölünür.

Hesablar aşağıdakı hallarda aktiv hesablar olur:

- iqtisadi məzmununa görə , yəni bu o hesablardır ki, onlar mövcudluğu, tərkibi və yerləşməsinə görə əmlakların uçotu üçün nəzərdə tutulduqda;

- balansa görə, yəni hesablar ( maddələr) balansın aktiv hissəsindədirlər.;

- Saldoya (qalığa) görə, yəni əgər hesabın debet qalığı vardırsa.Aşağıdakı hallarda hesablar passiv olurlar:

- iqtisadi məzmununa görə, yəni nə vaxt hesab əmlakın əmələ gəlmə mənbələrinin uçotunu əks etdirdikdə;

- balansa görə, yəni hesab (maddə) balansın passiv hissəsində yerləşibsə;

- qalığa görə, yəni həmin hesabların kredit qalığı olduqdaCari uçotun təsərrüfat əməliyyatları onlar toplandıqca hesablara yazılır.

Hər bir əməliyyatı hesaba ayrıca yazmaq olar, lakin əgər çoxlu miqdarda eyni əməliyyatlar varsa, onda onları toplayıcı, yaxud qruplaşdırma cədvəllərində toplamaq qanunauyğundur. Bu hesablara yazılan yazılışların miqdarını

41

azaltmağa imkan verir. Aktiv və passiv hesabların quruluşu və onlarda əməliyyatların yazılış qaydası aşağıdakı qaydalarla nizama salınır.

Aktiv hesablar üçün. Hesabat dövrünün əvvəlinə ilk saldosu (S1a) olan hesablar açılır. Hesablara yazılış üçün məlumatlar balansın aktiv hissəsindən götürülür və hesabların debetinə yazılır. Bu qayda, hesabın açılmasını və onda ilk saldonun yazılmasını ifadə edir. Artma və daxil olma hesabın debetində, azalma , çıxar və təsərrüfatdan çıxma isə hesabın kreditində əks etdirilir. Hesabat dövrünün axırında bütün hesablar üzrə dövriyyənin yekunu çıxarılır; əvvəlcə debet üzrə, sonra isə kredit üzrə dövriyyənin yekunu çıxarılır. İlk qalığın məbləği hesabların debeti üzrə dövriyyənin yekununa daxil edilmir; bura yalnız hesabat dövrünün əməliyyatları üzrə məbləğlər aid edilir. Hesabat dövrü ərzində aktiv hesablar üzrə son saldo (qalıq) S2 a) belə müəyyən edilir: debet üzrə ilk saldonun S1 a üzərinə debet üzrə dövriyyənin yekunu Dd əlavə edilir, kredit üzrə dövriyyənin Dk yekunu çıxılır. Son qalıq ya debetdə ola bilər ya da sıfra bərabər olar:

S2 a = S1 a + Dd - Dk

Beləliklə, aktiv hesablar üçün debet artmanı, kredit isə - azalmanı göstərir.

Aktiv hesabın quruluş sxemi

Təsərrüfat vəsaitinin adı

Debet Kredit

Vəsaitin ilk saldosu S1 a

Vəsaitin artması (+) Vəsaitin azalması (-)

Son saldo S2 a

Passiv hesablar üçün hesab açılır, hesabın kreditində ilk saldo yazılır. Yazılış üçün məlumat balansın passiv hissəsindən götürülür. Hesabın kreditində artma,

42

mədaxil və daxil olmalar, hesabın debetində isə - azalma, xərc və çıxarlar əks etdirilir. Hesabat dövrünün axırında hər bir hesab üzrə dövriyyənin yekunları, əvvəlcə kredit üzrə, sonra debet üzrə çıxarılır Buna görə kredit üzrə

dövriyyənin yekununa ilk qalıq daxil edilmir, ancaq yalnız hesabat dövrü ərzində olan əməliyyatların məbləğləri nəzərə alınır.

Son saldo (qalıq) S2p belə müəyyən edilir: ilk qalığın S1p üzərinə kredit üzrə dövriyyə Dk əlavə edilir, debet üzrə dövriyyə Dd çıxılır. Son qalıq ya kreditdə ola bilər, ya da sıfra bərabər olar.

S2p = S1p + Dk - Dd

Deməli , passiv hesablar üçün debet azalmanı, kredit isə - artmanı göstərir.

Passiv hesabın quruluşu

Təsərrüfat vəsaiti mənbəyinin adı

Debet Kredit

Təsərrüfat vəsaiti mənbəyinin ilk

Mənfəətin azalması (-) saldosu S1 p

Mənfəətin artması (+)

Təsərrüfat vəsaiti mənbəyinin son

saldosu S2p

Təsərrüfat əməliyyatlarının hesablara yazılış qaydasını aşağıdakı misalla nəzərdən keçirək.

43

Misal. Balansın məlumatları üzrə 221№-li “Kassa” hesabında hesabat dövrünün əvvəlinə qalıq 50 manat olmuşdur. 221№-li “Kassa” hesabını açaraq, debetdə 50 manat məbləğdə ilk saldo yazılır, məhz bu aktiv hesab olur. Sonra üç başa çatmış əməliyyat nəticəsində kassaya 7500 manat (2500 man. + 3000 man. + 2000 man.) daxil olmuşdur. Üç əməliyatla kassadan 7300 man. (2200 man. + 4000 man. + 1100 man.) pul verilmişdir.

Aktiv hesablarda olan qaydaya əsasən artma məbləği debetdə, azalma məbləği isə kreditdə yazılır. Deməli, 221 №-li “Kassa” hesabının debetində 2500man., 3000 manat 2000 man., hesabın kreditində isə 2200 man., 4000 man., 1100 man. Yazılır. Bundan sonra debet və kredit üzrə əməliyyatların yəni dövriyyənin yekunu hesablanır və son qalıq çıxarılır, yəni aktiv hesab üzrə son qalıq bərabərdir = ilk saldo plyus debet dövriyyəsi minus kredit dövriyyəsi, xüsusilə 250 man. (50 man. + 7500 man. – 7300 man.)

Bu yazılışların sxematik forması aşağıdakı kimi olur:

221 №-li “Kassa” hesabı, man.

Debet Kredit

İlk saldo – 50 4) 2200

5)4000

1) 2500 6)1100

2) 3000

3) 2000

Hesabat dövrü ərzində Hesabat dövrü ərzində

44

dövriyyə 7500 dövriyyə 7300

son saldo 250

Misal 2. Mühasibat balansının məlumatları üzrə hesabat dövrünün əvvəlinə müəssisənin işçi heyətinə əmək haqqı üzrə borcu 13400 manat təşkil edir. O hesabat dövrü (ayı) ərzində iki əməliyyat nəticəsində daha 11000 manat (4000 man. + 7000 man.) artmış, sonra sonrakı əməliyyatlar nəticəsində 12500 man. (3800 man. + 8700 man.) azalmışdır.

Passiv hesablara dair olan qaydaya əsasən kreditdə müəssisənin işçi heyətinə olan borcun artması, debetində isə borcun azalması yazılır. Buna görə 533 №-li “Əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyətinə olan borclar” hesabının kreditində 4000 man. Və 7000 manat, hesabın debetində isə 3800 man. yazılır. Sonra hesab üzrə dövriyyə hesablanır və 11900 manat son qalıq çıxarılır. O, belə müəyyən edilir kredit üzrə ilk saldonun üzərinə kredit dövriyyəsi əlavə edilir və debet üzrə dövriyyə çıxılır (13400 man. + 11000 man. – 12500 man.)

Bu yazılışın sxemi aşağıdakı kimidir:

533 №-li “Əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyətinə olfn borclar ” hesabı, man.

3) 3800 İlk saldo - 13400 4) 8700 1) 4000

2) 7000

Hesabat dövrü ərzində Hesabat dövrü ərzində

45

dövriyyə 12500 dövriyyə 11000

Son saldo 11900

Mühasibat uçotu hesabları üzrə təsərrüfat əməliyyatlarının əks etdirilməsi üsulunun mənimsənilməsi və onların həyata keçirilməsi nə nəzarət üçün aktiv və passiv hesabların iqtisadi məzmununun başa düşülməsi çox əhəmiyyətlidir.

Təsərrüfat əməliyyatlarının hesablarda ikili yazılış

Özünün iqtisadi təbiətinə görə hər bir təsərrüfat əməliyyatı ikili və qarşılıqlı əlaqə xüsusiyyətinə malikdir. Bu baxımdan təsərrüfat əməliyyatlarının təsiri nəticəsində müəssisənin vəsaitləri və onların mənbələrində dəyişikliklər baş verir. Hər bir təsərrüfat əməliyyatı iki balans maddəsinə toxunur və həmin maddələrdə dəyişikliyə səbəb olur. Baş verən dəyişiklikləri cari uçotda əks etdirmək lazımdır. Bunun üçün əməliyyat üzrə məbləği iki hesaba yazmaq

lazımdır. Belə yazılış ikitərəfli qeyd üsulunda aparılır. Yəni hər bir əməliyyat eyni məbləğdə minimum iki qarşılıqlı hesaba yazılır, yəni eyni məbləğdə

bir hesabın debetində və digər hesabın kreditində qeyd aparılır.

Baş verən proseslərin öyrənilməsi və müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət etmək üçün ikitərəfli qeyd üsulunda yazılışların aparılmasının mühüm əhəmiyyəti vardır.

Təsərrüfat əməliyyatlarının ikitərəfli əks etdirilməsi dövriyyə prosesində təsərrüfat vəsaitlərinin dəyər formasının iqtisadi təbiətinin dəyişməsindən asılıdır. Dövriyyə prosesini əks etdirən hər bir əməliyyatda dəyərin bir formadan başqa formaya çevrilməsi göstərilir. Təchizat, istehsal və satış əməliyyatlarında dəyərin ilk və son formaları həmişə müxtəlif olur. Təchizat əməliyyatlarında dəyərin ilk forması – pul forması istehsalat ehtiyatları formasına çevrilir; istehsal əməliyyatlarında istehsal ehtiyatları öz formasını dəyişərək əmək məhsulu formasına – hazır məmulata çevrilir; satış üçün nəzərdə tutulan hazır məmulatların satışı əməliyyatlarında isə öz ilk formasını dəyişərək yenidən pul formasına çevrilir. İkitərəfli qeyd hər bir təsərrüfat

46

əməliyyatının məzmunundan, onun iki tərəfə meyl etməsindən irəli gəlir. Məsələn, toxum məsarif edilmişdir, bu əməliyyatın məzmunundan aydın olur ki, anbarda olan toxumun miqdarı azalır və eyni zamanda bitkiçilikdə bitməmiş istehsalat xərcləri artır, yəni gələcək ilin məhsulunun dəyəri artır; mal satanlardan materiallar alınmışdır - bu əməliyyatın məzmunundan aydın olur ki, anbarda olan materialın dəyəri artır və eyni zamanda mal satanlara olan borc – kreditor borcu da artır.

Hesablara ikitərəfli qeydin köməyi ilə uçot obyektləri arasında əlaqə yaradılır ki, bu da müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət etməyə və onu idarə etməyə imkan verir.

Orta əsrlərdə meydana gələn ikitərəfli qeyd , mühasibat uçotunun təşkilində öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Dünyanın bütün ölkələrində mühasibat uçotu ikitərəfli qeydə (yazılışa) əsaslanır. O, mühasibat uçotunun mexanikləşməsi və avtomatlaşması şəraitində də öz əhəmiyyətini itirmir.

İkitərəfli qeyd üsulunda – hər bir təsərrüfat əməliyyatı eyni məbləğdə iki hesabda, bir hesabın debetində, digər hesabın kreditində qeydə alınır.

İkili qeyd (yazılış) üsulu hesabların müxabirləşməsi və mühasibat köçürməsi kimi anlayışların olmasına səbəb olur. Hesabların müxabirləşməsi – ikili yazılış üsulu zamanı əmələ gələn hesablar arasında olan qarşılıqlı əlaqədir, məsələn 221№-li “Kassa” və 223 №-li “Bank hesablaşma hesabı”, yaxud 533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətihə olan borclar” və 221 №-li “Kassa” yaxud 201 №-li “Material ehtiyatları” və 431 №-li “Malsatan və podratçılara uzunmüddətli kreditor borcları” hesabları və s. arasında qarşılıqlı əlaqə olur.

Yuxarıda qeyd edilənlər belə nəticə çıxarmağa imkan verir ki, hər bir təsərrüfat əməliyyatı bir-biri ilə qarşılıqlı bağlı olan hesablara: bir hesabın debetinə və digər hesabın kreditinə eyni məbləğdə yazılır. Əməliyyatı hesablara yazmazdan əvvəl onun hansı hesablarda və necə əks etdirmək lazım gəldiyini qabaqcadan bilmək lazımdır. Təsərrüfat əməliyyatları nəticəsində hesablar arasında əmələ gələn əlaqəyə hesabların müxabirləşməsi, hesabların özlərinə isə müxabirləşən hesabları deyilir. Hesabların müxabirləşməsi hesab formaları yaxud provodkalarla (mühasibat yazılışları) ifadə olunur. Mühasibat yazılışında

47

debetləşən və kreditləşən hesabların adları və məbləğlər göstərilir. Yuxarıda deyilənləri misallarla aydınlaşdıraq .

Misal. Cari xərclər üçün hesablaşma hesabından kassaya 600 man. pul daxil olmuşdur. Bu əməliyyatı mühasibat uçotu hesablarında əks etdirmək üçün əməliyyatda iştirak edən hesablar ardıcıllıqla dəqiqləşdirilir.

Əməliyyatın məzmunundan görünür ki, burada iki hesab iştirak edir: 221 №-li “Kassa” hesabı – aktivdir – kassada nağd pul vəsaitləri əks etdirilir və 223 №-li “Bank hesablaşma hesabı” – aktivdir – bankda olan hesablaşma hesabında mövcud sərbəst (artıq) pul vəsaitləri əks etdirilir. Deməli, əməliyyat eyni məbləğdə 600 man. 221 №-li “Kassa” hesabının debetinə və 223 №-li “Bank hesablaşma hesabı”nın kreditinə yazılır.

Hesablara yazılışın sxeması aşağıdakı kimidir:

Debet 223N-li”Bank hesablaşma hesabı Kredit

S1 – 1600 1)600


Debet Kredit

1) 600

Misal. 8000 man. məbləğində müəssisə işçilərinə hesablanan əmək haqqı 202№-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabı vasitəsi ilə digər məsrəflərlə yanaşı məhsulların maya dəyərinə daxil edilmişdir. Bu halda göstərilən məsrəf növünə gələcək hazır məhsulların istehsalına məsrəflərin yerləşməsi kimi baxılır. Buna görə 202 №-li hesab aktivdir. Hesablanmış əmək haqqı üzrə borc 533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar” hesabı üzrə əks etdirilir. O, borc mənbəyini əks etdirir, deməli passiv hesabdır.

48

Bu əməliyyatla əlaqədar 8000 manat əmək haqqı üzrə istehsal məsrəflərini artırır və həmin məbləğə öz işçilərinə əmək haqqı üzrə müəssisənin borcu da artır. Nəticədə aşağıdakı kimi yazılış edilir:

D-t 202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabı – 8000 man.

K-t 533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti olan borclar” hesabı –

8000 man.

Bu əməliyyatları hesablara yazaq:

533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar ” hesabı

Debet Kredit

1) 8000

202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabı

Debet Kredit

1) 8000

Bilmək lazımdır ki, mühasibat uçotunun formasından asılı olaraq ikili yazılış müxtəlif cür əks etdirilir. Memorial- order formasında hər bir əməliyyat

49

müxtəlif registrlərdə iki dəfə hesabın debeti və krediti üzrə yazılır. Belə yazılış ayrılmış (əlaqəsi kəsilmiş) yazılış adlanır. Uçotun jurnal-order formasında uyğunlaşdırılmış yazılışdan istifadə olunur. Bu halda registrlər elə tərtib edilir ki, əməliyyat bir dəfə yazmaqla o, müvafiq hesabın debetini və kreditini əks etdirir. Bununla uçot əməyinə qənaət (iki yazılış məbləğinin əvəzinə bir dəfə yazılış aparmaqla) edilir və müxabirləşən hesablara əyani nəzarət etmək olur.

Mühasibat uçotu təcrübəsində sadə yazılışlardan başqa, mürəkkəb iki növlü yazılışdan da istifadə olunur. Birinci halda bir hesab debetləşir və eyni zamanda bir neçə hesab kreditləşir. Buna görə debetləşən hesabın məbləği kreditləşən hesabların məbləğlərinə bərabər olur.

Misal. 3000 man. məbləğində məhsul satışından , 4500 man. məbləğində isə əsas vəsaitlərin satışından əldə edilən gəlir hesablaşma hesabına daxil olmuşdur.

Bu əməliyyata mühasibat yazılışı aşağıdakı kimi olacaqdır:

D-t 223 №-li “Bank hesablaşma hesabı” – 7500 man.

K-t 601 №-li “Məhsul (iş və xidmət) ” hesabı – 3000 man.

K-t 611 №-li “Sair əməliyyat gəlirləri” hesabı – 4500 man.

İkinci halda - hesab kreditləşir və eyni zamanda bir neçə hesab debetləşir: buna görə də kreditləşən hesabın məbləği debetləşən hesabların məbləğlərinə bərabər olur.

Misal - Malsatanlardan 1800 man. məbləğində materiallar, 1200 man. məbləğində quraşdırılası avadanlıqlar daxil olmuşdur.

Bu əməliyyata mühasibat yazılışı aşağıdakı kimi olacaqdır:

D-t 201 №-li “Material ehtiyatları” hesabı – 1800 man.

D-t 111 №-li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar” hesabı – 1200 man.

K-t 431 №-li “Malsatan və podratçılara uzunmüddətli kreditor borcları” hesabı – 3000 man.

Bu mürəkkəb yazılışı iki sadə yazılışa ayırmaq olar:

50

1) D-t 201 №-li “Material ehtiyatları” hesabı – 1800 man.K-t 431 №-li “Malsatan və podratçılara uzunmüddətli kreditor borcları” hesabı – 1800 man.

2) D-t 111 “Torpaq tikili və avadanlıqlar ” hesasbı – 1200 man.K-t 431 №-li “Malsatan və podratçılara uzunmüddətli kreditor borcları” hesabı – 1200 man.

Mürəkkəb yazılışların tətbiqi uçot yazılışlarının miqdarını azaldır ki, bu da öz növbəsində uçot və analitik funksiyaların aparılması üçün lazım olan vaxta qənaət etməyə imkan verir.

Sintetik və analitik hesablar. Hesablarla balans arasındaqarşılıqlı əlaqə

Mühasibat uçotunda hesabların köməyi ilə təsərrüfat vəsaitləri və təsərrüfat prosesləri haqqında məlumatlar alınır. Ümumi məlumatlar müəssisənin müxtəlif vəsait növləri və onların mənbələri haqqında , yaxud bu və ya digər təsərrüfat prosesləri haqqında ümumi təsəvvür verir, məsələn müəssisəyə daxil olmuş əsas vəsaitlərin dəyəri, xammal və materialların dəyəri, məhsul satışından əldə edilən gəlir, malsatanlara olan borclar və s.

Təsərrüfatı idarə etmək üçün bir ümumi göstərici ilə kifayətlənmək olmaz. Bunun üçün hər bir uçot obyektinin vəziyyəti və hərəkətini xarakterizə edən daha ətraflı məlumatlar lazımdır. Məsələn, təsərrüfata nə miqdarda və konkret olaraq hansı materialın daxil olması və çıxmasını ; alınan material qiymətlilərinə görə konkret olaraq hansı müəssisəyə borcun nə qədər artmasını; əmək haqqı üzrə hər bir işçiyə müəssisənin nə qədər borcunun olmasını və s. bilmək lazımdır.

Təsərrüfat vəsaiti və proseslərini cari uçotda təfsilatı ilə göstərilməsindən asılı olaraq müxtəlif informasiyaların alınması üçün mühasibat uçotunda üç hesab növündən istifadə olunur. Onlar təfsilatı dərəcəsinə görə sintetik, analitik və subhesablara bölünür.

51

Sintetik hesablar pul ölçüsündə ifadə olunan iqtisadi cəhətdən oxşar qruplar üzrə müəssisənin əmlakı, öhdəlikləri və əməliyyatları haqqında göstəriciləri ümumi şəkildə əks etdirir. Sintetik hesablara aiddir: 111 №-li “Torpaq tikili və avadanlıqlar”; 201 №-li “Material ehtiyatları”; 221 №-li “Kassa”; 223 №-li “Bank hesablaşma hesabı”; 204 №-li “Hazır məhsullar”; 205 №-li “Mallar”; 533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar”; 301 №-li “Nizamnamə kapitalı” və s.

Analitik hesablar - natural, pul və əmək ölçülərində ifadə olunanı ayrı-ayrı növ əmlakın, öhdəliyin və əməliyyatların məlumatlarını əks etdirərək, sintetik hesabların məzmununu təfsilatı ilə göstərir. Məsələn, 205 №-li “Mallar” hesabı üzrə yalnız malın ümumi miqdarını bilmək deyil, hər bir mal növünün mövcud olması və yerləşdiyi yer, yaxud malın qruplarını, 431 №-li “Malsatan və podratçılara uzunmüddətli kreditor borcları” hesabı üzrə isə yalnız ümumi borcu bilmək deyil, hər bir malsatan üzrə ayrıca konkret borcları bilmək lazımdır.

Subhesablar (sintetik hesabın ikinci sırada duran köməkçi hesabı) sintetik hesab dairəsində analitik hesabların əlavə qruplaşdırılması üçün nəzərdə tutulan, sintetik və analitik hesablar arasında aralıq uçot hissəisdir. Onlarda uçot natural və pul ölçülərində aparılır. Bir neçə analitik hesab olduqda – bir subhesab, bir neçə subhesab olduqda isə - bir sintetik hesab tərtib edilir (bax cədvəl 5.1)

204 №-li “Hazır məhsullar” sintetik hesabının onun subhesablar və analitik hesablarla qarşılıqlı əlaqəsi

Sintetik hesab Subhesab Analitik hesab

204 №-li “Hazır məhsullar”

204-1 “Bitkiçilik məhsulları” Buğda, pambıq, üzüm və s.

204-2 “Heyvandarlıq məhsulları” Süd, yumurta, yun və s.

204-3 “Sənaye məhsulları” Un, yağ, pendir və s.

52

204-4 “Köməkçi, xidmətedici və

digər istehsalat məhsulları”

204-5, 204-6 və i.a.

Mühasibat uçotunda sintetik və analitik uçotdan istifadə olunur.

Sintetik uçot - müəyyən iqtisadi əlamətlər üzrə əmlakların, öhdəliklərin və təsərrüfat əməliyyatlarının növləri haqqında mühasibat uçotunun məlumatlarının ümumiləşdirilmiş uçotdur. Bu da mühasibat uçotunun sintetik hesablarında aparılır.

Analitik uçot - hər bir sintetik hesabın daxilində əmlaklar, öhdəliklər haqqında və təsərrüfat əməliyyatları haqqında qruplaşdırılmış dəqiq informasiyalar şəxsi hesablarda və mühasibat uçotunun digər analitik hesablarında aparılır.

Sintetik və analitik hesablar ayrılmaz surətdə bir-biri ilə bağlıdır və bir- birini tamamlayır. Bu əlaqə ondan irəli gəlir ki, qalıqla və əməliyyat məbləğləri sintetik hesaba və ona aid olan analitik hesablara paralel surətdə yazılır - sintetik hesaba – ümumi məbləğ, analitik hesablara isə hissəvi məbləğlər qeyd edilir.

Göründüyü kimi sintetik və analitik hesablar arasında ayrılmaz surətdə qarşılıqlı əlaqə vardır. O, aşağıdakı bərabərliklə ifadə olunur:

1.Sintetik hesabların məlumatlarına görə açılan , bütün analitik hesablar üzrə ilk qalıqlar sintetik hesabların ilk qalığına (saldosuna) bərabər olur:

∑S1a = S1s

Burada S – saldonu, qalığı göstərir.

2.Sintetik hesabın məlumatları üzrə açılan, bütün analitik hesablar üzrə dövriyyələr, sintetik hesabların dövriyyəsinə bərabər olmalıdır:

53

∑ Da = Ds

D K D K

3. Sintetik hesabın məlumatlarına əsasən açılan bütün analitik hesablar üzrə son saldo (qalıq) sintetik hesabın son saldosuna (qalığına) bərabər olur:

∑S2a = S2s

Mühasibat uçotunda hesablarla balans arasında müəyyən qarşılıqlı əlaqə vardır. Bu əlaqə əsasən aşağıdakı kimi görünür. Balans maddələrinin məlumatlarına əsasən aktiv və passiv hesablar açılır, hesabların adları balans maddələrinə uyğun olmalıdır. Belə ki, aktivin “Qeyri-maddi aktivlər” maddəsi – 101 №-li “Qeyri-maddi aktivlər” hesabına; balansın passivinin “Əlavə kapital” maddəsi – №-li “Əlavə kapital” hesabına müvafiq olur və s.

Bəzən bir neçə hesab balansda bir maddədə verilir. Məsələn, “Ehtiyatlar” balans maddəsinə bir neçə qrup hesablar (201,202,204 ,201 və i.a.) daxil edilir. Bundan başqa balansın müvafiq maddələri üzrə qalıq məbləğləri, açılan sintetik hesabların ilk qalığına yarayır. Sintetik hesabların debet qalığının ümumi məbləği, kredit qalıqlarının ümumi məbləğinə bərabər olur ki, bu da balansın aktivinin yekununun passivinin yekununa bərabər olmasını göstərir. Sintetik hesabların son saldosunun əsasında növbəti hesabat dövrünün (ayın, kvartalın və ilin) 1-i tarixinə yeni balans tərtib edilir. Deməli, hesablarla balans arasında əlaqəni sxematik olaraq belə ifadə etmək olar:

Hesabat dövrünün əvvəlinə mühasibat balansı

Mühasibat hesabları

Hesabat dövrünün axırına mühasibat balansı

Lakin mühasibat hesabları ilə balans arasında fərq vardır , bu ondan irəli gəlir ki, mühasibat hesablarında pul, natural və əmək göstəricilərində

54

hesabat dövrü ərzində cari təsərrüfat əməliyyatları və yekun məlumatları əks etdirilir, balansda isə yalnız pul ifadəsində hesabat dövrünün əvvəlinə və axırına olan yekun məlumatlar əks etdirilir. Cari uçotda göstərilən hesablar, balansda olmur, belə ki, onlar (202-5 №-li “Ümumistehsalat xərcləri”, 721№-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri”, 601 №-li ” Satış” hesabları və s.) balans tərtib edilənə qədər bağlanır. Bəzi sintetik və balansarxası hesablar balansda əks etdirilmir.

Sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlləri

Ayrı-ayrı mühasibat hesabatının məlumatları hesabat dövrü ərzində müəssisənin təsərrüfat və maliyyə fəaliyyəti haqqında bütövlükdə təsəvvür vermir. Hər bir hesabda olan yazılışları digər hesablarda olan yazılışlarla üzləşməsini aparmadan hesablarda aparılan mühasibat yazılışlarının düzgünlüyünü yoxlamaq olmaz. Buna görə mühasibat balansını əvvəlcədən yoxlamadan tərtib etmək lazım deyil. Ay ərzində hesablar üzrə təsərrüfat əməliyyatlarının yazılışların və ümumiləşdirilmiş məlumatların düzgünlüyünün yoxlanılması, müəssisə fəaliyyətinin nəticəsinə operativ rəhbərlik üçün dövriyyə cədvəlləri tərtib edilir. Onlar əsasən kiçik müəssisələr üçün mühasibat uçotunun Baş-jurnal, memorial-order və sadə uçot formalarından istifadə edildikdə tətbiq edilir.

Təsərrüfat əməliyyatları onların sənədləşməsi, qiymətləndirilməsindən sonra sintetik və analitik hesablara yazılır. Ayın axırında aylıq dövriyyə və qalıq şəklində ümumi göstəricinin alınması üçün hesablar üzrə yazılışlar toplanır yəni dövriyyə cədvəli tərtib edilir.

Dövriyyə cədvəlinin iki növü vardır:

Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli

Sintetik uçotun hesabları üzrə dövriyyə cədvəli bütün sintetik hesablar üzrə dövriyyə və qalığın yekununu özündə əks etdirir, uçot yazılışlarının düzgünlüyünün yoxlanılması, müəssisənin maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinin vəziyyəti ilə ümumi tanışlıq və yeni balansın tərtibi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlinin forması aşağıdakı kimidir.

55

May 201 - ilə sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli

Hesabların adı

İlk qalıq ( S1) Ay ərzində dövriyyə

(D)

Son qalıq (S2)

Debet Kredit Debet Kredit Debet Kredit

1 2 3 4 5 6 7

Sintetik hesabların məlumatlarına əsasən birinci sütunda qalıqları olan bütün hesabların adları əvvəlcə aktiv hesabların, sonra passiv hesabların adları yazılır. Hər bir hesabın məlumatları 2,3,4,5,6 və 7-ci sütunların debeti və kreditinə müvafiq məbləğlər əks etdirilir. 6 və 7-ci sütunlar üzrə məbləğlər, ilk qalığı və dövriyyəsi olan hesablardan alınır.

Aktiv hesab üzrə ayın axırına qalığı təyin etmək üçün ilk qalığın üzərinə debet dövriyyəsini əlavə etmək və alınan məbləğdən kredit dövriyyəsini çıxmaq lazımdır (sütun 6 = sütun 2 + sütun 4 – sütun 5).

Passiv hesabın son qalığını tapmaq üçün ayın əvvəlinə qalıq məbləğini kredit üzrə dövriyyə məbləği ilə cəmləmək və alınan məbləğdən debet dövriyyəsini çıxmaq lazımdır (sütun 7 = sütun 3 + sütun 5 – sütun 4). Ümumi yekunlar yoxlanan zaman hər sütun üzrə debet və kredit üzrə yekun məbləğlərinin bərabər olması yoxlanılır.

Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlində yazılışların düzgünlüyü üç bərabərliyin köməyi ilə yoxlanılır.

1) Debet və kredit üzrə ilk qalıqlar ∑S1d = ∑S1k

56

Balansın aktivi və passivi üzrə yekunlar bir-birinə bərabər olduğuna, ilk qalıqlar buradan hesablara köçürüldüyünə görə ilk qalıqlar üzrə yekun məbləğləri bir-birinə bərabər olur.

2) Debet və kredit üzrə dövriyyələr ∑ Dd = ∑Dk

Debet və kredit dövriyyələrinin bərabərliyi bütün əməliyyatların hesablarda ikitərəfli qeydə alınmasından irəli gəlir. Belə ki, hər bir təsərrüfat əməliyyatı eyni zamanda və eyni məbləğdə bir hesabın debetində və digər hesabın kreditində əks etdirilir, deməli bütün hesabların debet məbləğləri, bütün hesabların kredit məbləğinə bərabər olmalıdır.

3) Debet və kredit üzrə son qalıqlar ∑S2d = ∑S2k

Ayın axırına hesablar üzrə son qalıqlar ilk qalıqlara və dövriyyələrə əsasən müəyyən edildiyinə görə debet və kredit üzrə son qalıqların yekunları bir-birinə bərabər olur. Bu məlumatların əsasında hesabat dövrünün axırına yeni balans tərtib edilir.

Dövriyyə cədvəlində üç cüt yekunların bərabərliyi əməliyyatların hesablarda əks etdirilməsinin düzgün olmasını göstərir.

Debet və kredit sütunlarının yekunları üzrə bərabərliyin pozulması uçot qeydlərində səhvlərin olmasını göstərir. Bu kimi səhvlərə daxildir:

1. Aktiv yaxud passiv hesablara ilk saldoların düzgün yazılmaması. Belə səhvlər dövriyyə cədvəlində və sintetik hesablarda verilən ilk saldoları tutuşdurmaqla tapılır.

2. Hesabın debetində qeyd edilir, kreditində isə qeydedilmir, yaxud əksinə əməliyyat hesabın debetində bir məbləğdə, kreditində isə başqa məbləğdə yazılır. Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəllərini analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlləri ilə tutuşdurmaqla bu kimi səhvlər aşkara çıxarılır.

57

Dövriyyə cədvəlinin köməyi ilə üç yekun bərabərliyi olmaqla hesabların müxabirləşməsində səhvləri heç də həmişə aşkar etmək olmur . Məsələn, təsərrüfat əməliyyatı bir hesabın debeti əvəzinə başqa hesabın debetinə yaxud bir hesabın krediti əvəzinə başqa hesabın kreditinə yazılır yaxud ümumiyyətlə hesaba heç daxil edilmir. Bu cür səhvi aşkar etmək üçün dövriyyə cədvəlində dövriyyə üzrə yekun məbləğlərini qeyd jurnalı üzrə yekun məbləği ilə müqayisə etmək lazımdır.

Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli ilə yanaşı hər bir sintetik uçotun hesabına dair ayrılıqda analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəllərindən də istifadə olunur.

Analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli bir sintetik hesabda birləşən, və bu hesab üzrə uçot yazılışlarının düzgünlüyünü yoxlamaq, eləcə də ayrı-ayrı növ vəsaitin vəziyyəti və hərəkəti üzərində müşahidə aparmaq üçün nəzərdə tutulan, analitik uçotun bütün hesabları üzrə saldo və dövriyyənin yekunlarını özündə göstərir.

Analitik hesablar üzrə uçotun necə - pul və natural yaxud yalnız pul ifadəsində aparılmasından asılı olaraq dövriyyə cədvəli iki növə bölünür.

Yalnız pul ifadəsində olan analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli sintehesablar üzrə dövriyyə cədvəlinə uyğun qurulur. Onda birinci sütunda sintetik hesabların adı əvəzinə analitik hesabların adları yazılır. Belə dövriyyə cədvəli 431№-“ Malsatan və podatçılara uzunmüddətli kreditor borcları”

Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar”, 244№-li “Təhtəlhesab möəbləğlər” və s. hesablara dair analitik uçotun hesabları üzrə tərtib edilir.

201 - il may ayı ərzində ” Malsatan və podratçılara uzzunmüddətli kreditor borcları”müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların analitik uçotunun hesabları üzrə dövriyyə cədvəli

S Analitik Mayın 1-nə qalıq May ayı ərzində 1 iyuna qalıq

58

N-si hesabların adları dövriyyə

Debet Kredit Debet Kredit Debet Kredit

1 2 3 4 5 6 7 8

Pul və natural ifadədə göstərilən dövriyyə cədvəli –111 №-li “Torpaq tikili və avadanlıqlar”, 201 №-li “Material ehtiyatları”, 204 №-li “Hazır məhsul” və s. hesablara dair analitik uçotun hesabları üzrə tərtib edilir.

2015ci- il may ayı ərzində “Qarışıq yemlərin” analitik uçotunun

dövriyyə cədvəli

S N-si

Analitik hesabların adları

Ölç

ü va

hidi

Qiy

mət

i,

man

.

Mayın 1-nə qalıq

May ayı ərzində dövriyyə

1 iyuna qalıq

Mədaxil Məxaric

Miq

dar

Məb

ləğ

Miq

dar

Məb

ləğ

Miq

dar

Məb

ləğ

Miq

dar

Məb

ləğ

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlindən fərqli olaraq analitik hesablar üzrə dövriyyənin yekunu uyğun gəlmir. Bu onunla izah olunur ki, əgər bir sintetik hesab debetləşirsə, digər hesab mütləq kreditləşir, analitik uçota əsasən açılmış analitik hesablarda isə hesablara yazılış ya debet üzrə ya da kredit üzrə olacaqdır. Beləliklə, analitik uçotun hesabları üzrə dövriyyə cədvəlinin nəzarət və operativ əhəmiyyətə malikdir Onlar sintetik uçotun və analitik uçotun məlumatlarının uyğun gəlməməsini müəyyən etməyə və nöqsanları aşkar etməyə

59

imkan verir, həmçinin müəssisənin əmlakının istifadəsinə nəzarətin gücləndirilməsinə kömək edir.

Bəzən analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlində dövriyyələr yazılmır, ancaq hesablar üzrə qalıqlar əks etdirilir. Belə yazılmış cədvəl saldo cədvəli adlanır. Onun forması aşağıdakı cədvəl forması kimidir:

201 - il üçün 201 №-li “Materiallar ehtiyatları” hesabı üzrə saldo cədvəli

S. N-si Materialın

növüŞifr Ölçü

vahidiQiyməti, man.

1 iyula saldo 1 avqusta saldo

Və i.a.

Miq-

Darı

Məb-

ləği

Miq-

darı

Məb-

ləği

Miq-

darı

Məb-

ləği

Yoxlama sualları

1. Mühasibat uçotu hesablarına tərif verin.2. Nə üçün hər bir sintetik hesaba nömrə verilir?3. Mühasibat uçotunun aktiv və passiv hesabları hansı əlamətlərə görə

müəyyən edilir?4. Aktiv və passiv hesablara yazılış qaydası necədir?5. İkili yazılış üsuluna tərif verin.

60

6. Hesabların müxabirləşməsi və mühasibat yazılışları özündə necə əks etdirilir?

7. Sadə və mürəkkəb ikili yazılışın məzmununu xarakterizə edin (misalla).8. Mühasibat uçotu hesabları hansı üç növə bölünür?9. Təsərrüfat əməliyyatları yazılarkən sintetik və analitik hesablar arasında

hansı qarşılıqlı əlaqə vardır?10.Hesablarla balans arasında qarşılıqlı əlaqə və fərqləri xarakterizə edin.11.Sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlinə tərif verin.12.Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlində yazılışların düzgünlüyü necə

yoxlanılır? Belə bərabərlik formalarını yoxlayın.

ƏDƏBİYYAT





MÖVZU 4. SƏNƏDLƏŞDİRMƏ VƏ İNVENTARİZASİYA

61

P L A N

1. İlkin müşahidə təsərrüfat uçotunun əsasıdır və onun sənədlərin tərtibində rolu.

2. Sənəd haqqında ümumi anlayış. Sənədləşmə, onun mahiyyəti və mühasibat uçotunda rolu.

3. Sənədlərin qəbulu, yoxlanması və işlənməsi qaydaları.4. Sənədlərin rekvizitləri.5. Mühasibat sənədlərinin təsnifatı.6. Sənəd dövriyyəsinin təşkili və sənədlərin saxlanma qaydası.

İlkin müşahidə - təsərrüfat uçotunun fəaliyyətinin əsasıdır. O, əhatə edir:

- təsərrüfat həyatı hadisələrinin qiymətləndirilməsi və onların meyarlarının seçilməsini;

- uçotda əks etdirilən obyektlərin və hadisələrin birmənalı elan edilməsini;

- təsərrüfat həyatı hadisələrinin müşahidəsi və dəyişməsini eyni zamanda rəsmiyyətə salınmasını;

- sonradan işləmək üçün təsərrüfat həyatı hadisələrinə müşahidə edilməsinə və düzgün ifadə olunmasına nəzarət üsullarını.

İlkin müşahidə aparıldıqdan sonra sənədlərin tərkibinə başlanır. Müəssisədə aparılan bütün təsərrüfat əməliyyatları təsdiqləndirici sənədlərlə rəsmiyyətə salınmalıdır.

Eyni zamanda hər bir müəssisə və təşkilatların təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində vəsaitlər və onların əmələ gəlmə mənbələrinin tərkibində hər gün dəyişikliklər əmələ gəlir. Təsərrüfat əməliyyatlarında olan dəyişiklik, müvafiq sənədlə rəsmiyyətə salınır.

62

Mühasibat uçotunun düzgün təşkil edilməsinin əsas şərtlərindən biri hər bir təsərrüfat əməliyyatının sənədlə rəsmiyyətə salınması hesab olunur. Heç bir əməliyyat müvafiq sənədlə təsdiq edilmədən uçotda əks etdirilə bilməz.

Sənədlər təsərrüfat əməliyyatlarının həqiqətdə həyata keçirilməsinin yazılı təsdiq edilməsi və onların baş verməsinin hüququ olması deməkdir.

Təsərrüfat əməliyyatlarının sənədlə rəsmiyyətə salınması üsulu sənədləşmə adlanır.

Sənədlər təsərrüfat əməliyyatını yerinə yetirən zaman əməliyyatın həyata keçirildiyi yerdə tərtib edilir və sonrakı bütün uçot qeydləri üçün əsas hesab olunur.

Təsərrüfat əməliyyatlarını həyata keçirmək üçün verilən bütün sərəncamlar sənədlərlə rəsmiyyətə salınır və buna görə də təsərrüfatın idarə edilməsində və ona operativ rəhbərlikdə sənədlərdən istifadə olunur. Məsələn, kassadan pulun verilməsinə dair sərəncam kassa məxaric orderi yazmaqla, məhsul və materialların anbardan buraxılması - hesab faktura yazmaqla rəsmiyyətə salınır.

Müəssisənin maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətində çoxsaylı və müxtəlif əməliyyatlar yerinə yetirilir. Hər bir təsərrüfat əməliyyatı təsərrüfat əməliyyatının həyata keçirilməsi haqqında ilkin məlumatı olan uçot sənədləri ilə rəsmiyyətə salınmalıdır Uçot sənədlərinin obyektləri - təchizat, istehsal və satış prosesləri, eləcə də müəssisənin ayrı-ayrı bölmələri, müxtəlif maliyyə, təsərrüfat sahələri, müəssisənin daxilində və kənarla olan hesablaşma münasibətləridir.

İlkin sənədlər mətbəə üsulu ilə çap edilmiş blanklarda yazılmalı və təsdiq edilmiş formalara uyğun olmalıdır. Sənədin forması onda olan göstəricilərə (rekvizitlərə) və onların yerləşdirilməsinə görə müəyyən edilir.

Əgər müəssisə yerinə yetirdiyi əməliyyatı nümunəvi sənəd formasında rəsmiyyətə sala bilmirsə, onda müəssisə uçot siyasətində nəzərdə tutulmuş özünün ilk sənəd formasını hazırlaya bilər.

Əməliyyatları rəsmiyyətə salan sənədlərdə müəyyən rekvizitlər olmalıdır. Həmin rekvizitlər əməliyyatın yerini, şərtlərini və məzmununu müəyyən etməyə imkan verir və sənədi hüquqi qüvvəyə mindirir. Hər bir sənəd üçün zəruri hesab olunan rekvizitlərə sənədin adı, tərtib edilmə tarixi, təsərrüfat

63

əməliyyatının məzmunu və onu icra etmək üçün əsas pul və natural ifadədə uçot ölçüləri, əməliyyatın həyata keçirilməsi və onun rəsmiyyətə salınmasının düzgünlüyü üçün məsuliyyət daşıyan şəxslərin imzaları daxildir.

Uçot sənədlərindən başqa uçot informasiyaları informasiyaların maşın daşıyıcılarında da olur. Onlar əmlaklar, öhdəliklər və təsərrüfat əməliyyatları haqqında məlumatların alınması və işlənməsi üçün hesablama texnikasında tətbiq edilir. İşlərin mexanikləşməsi üçün mühasibat sənədlərinə xüsusi rekvizitlər ( müəssisənin , onun struktur bölmələrinin və i.a. kodları) daxil edilir.

Maşın daşıyıcılarında sənədlərin məlumatların kodlaşdırılması , eyniləşdirmə və maşınla emal proqramlarının mühafizəsi sistemi olmalıdır və ilkin uçot sənədlərinin saxlanması üçün müəyyən olunmuş vaxt ərzində müəssisədə saxlanılır.

Sənədlərlə sənədləşmə kimi unifikasiya, standartlaşma və sənəd dövriyyəsi (ilkin uçot) anlayışları ilə sıxı əlaqədardır.

Sənədləşmə - mühasibat sənədləri ilə əmlakların , öhdəliklərin və təsərrüfat əməliyyatlarının rəsmiyyətə salınması üsuludur. Heç bir əməliyyat onu müvafiq sənədlə təsdiq edilmədən uçotda əks etdirilə bilməz. Bütün təsərrüfat əməliyyatlarının düzgün və öz vaxtında sənədlə rəsmiyyətə salınması – mühasibat uçotunun başlanğıc mərhələsidir. Sənədləşmə müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haqqında informasiya axınını özündə göstərir və buna görə müəssisənin idarə edilməsində qabaqcadan , cari və sonrakı nəzarət üçün geniş istifadə olunur.

Qabaqcadan nəzarət sənədi imzalamış müəssisə rəhbərləri (rəhbər, baş mühasib, baş mühəndis, baş aqronom, baş zootexnik və i.a.) tərəfindən aparılır, bu halda görülən işə görə sənədin imzalanması üçün məsuliyyəti peşəkarcasına öz üzərinə götürür.

Cari nəzarət uçot prosesində və maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilində (Operativ) aparılır; təhlilin dərinləşməsi məqsədi ilə ilkin sənədlər cəlb olunur.

64

Sonrakı nəzarət əsasən sənədli təftiş formasında, eləcə də təsərrüfat əməliyyatlarını rəsmiyyətə salmaq üçün qulluqçuların əsasları, hesabat işçilərinin sənədlərinin yoxlanılması yolu ilə aparılır.

Sənədlərin unifikasiyası – mülkiyyət formasından və idarə tabeçiliyindən asılı olmayaraq müxtəlif müəssisələrdə oxşar əməliyyatların rəsmiləşdirilməsi zamanı onlardan istifadə üçün nümunəvi sənəd formalarının hazırlanmasıdır. Xalq təsərrüfatının bütün sahələrində istifadə üçün vahid formada sənədlərin hazırlanması – sənədlərin unifikasiyası adlanır. Unifikasiya sənədlərin sadələşməsinə və azaldılmasına , eləcə də onların EHM-də işlənilməsi üçün uyğunlaşdırılmasına (birdəfəlik sənədlərin toplayıcı sənədlə əvəz edilməsi, sənədlərdə olan artıq göstəricilərin ləğv edilməsi, bir neçə ayrı-ayrı sənədlərin kombinələşmiş şəkildə birləşməsi və s.) kömək edir.

Beləliklə, xalq təsərrüfatı miqyasında bütün sənədlər vahid şəklə salınır ki, bu da uçot işlərinin mexanikləşməsinə və avtomatlaşmasına imkan verir.

Sənədlərin standartlaşması – eyni tipli sənədlərin blanklarına bir cür ölçünün (standartın) verilməsidir. Bu da sənədləri çap edən zaman kağızdan yaxşı istifadə etməyə imkan verir və onun tullantılarını azaldır, sənədlərin hazırlanmasını xeyli ucuzlaşdırır. Bundan başqa standartlaşma sənədlərin mühasibatda işlənməsini, elektron hesablayıcı maşınlardan istifadəsini və sənədlərin arxivdə saxlanılmasını asanlaşdırır.

Sənəd dövriyyəsi – hər bir sənəd tərtib edildiyi və ya kənardan müəssisəyə daxil olduğu yerdən arxivə qədər keçdiyi bütün mərhələlər yoludur. Hər bir müəssisədə baş mühasib sənəd dövriyyəsi hazırlayır, müəssisənin rəhbəri tərəfindən təsdiq olunur. Onda qabaqcadan nəzərdə tutmaq lazımdır:

- hesabatların yaxud ilkin sənədlərin adı;- tərtib edilmə vaxtı;- sənədləri tərtib edənin, imzalayanın və yazılış aparan şəxs;- sənədlərin mühasibata verilmə vaxtı və cavabdeh şəxs;- sənədi qəbul edən, yoxlayan, nəzarət edən şəxs, mühasibatda necə

istifadə olunur və cari arxivdə hansı işdə saxlanılır. Düzgün təşkil olunmuş sənəd dövriyyəsi mühasibat uçotunun operativliyini artırır, mühasibat əməliyyatlarının vaxtında qeydə alınmasını

65

təmin edir, onlardan istifadə olunması üzərində nəzarəti gücləndirir və nəhayət mühasibat hesabatının vaxtında tərtib edilməsinə imkan yaradır.

Sənədlərin təsnifatı

Müəssisələrdə və təşkilatlarda müxtəlif təsərrüfat əməliyyatları olur. Onların rəsmiyyətə salınması üçün forma və məzmun etibarı ilə müxtəlif sənədlərin tərtib edilməsi tələb olunur. Müxtəlif tipli sənədlərin təyinatını və doldurulma qaydasını yaxşı başa düşmək , habelə onların düzgün tətbiq edilməsini təmin etmək üçün sənədləri oxşar qruplar üzrə təsnif etmək lazımdır. Belə bir qruplaşmanın aparılması sənədlərin təsnifatı adlanır

Mühasibat sənədləri aşağıdakı əlamətlərinə görə təsnifləşdirilir: təyinatına görə, tərtib edilmə qaydasına görə, təsərrüfat əməliyyatlarının məzmununa görə, əməliyyatların əks etdirilmə üsuluna görə, tərtib edilmə yerinə görə, doldurulma qaydasına görə (sxem 7.1).

Sxem 7.1

Mühasibat sənədlərinin təsnifatı

66

sərəncamverici

Icarəedici

Mühasibatda rəsmiyyətə salınan

Kombinəedilmiş

Mühasibat sənədləri

Təsərrüfat əməliyyatlarının məzmununa görə

Əməliyyatların əhatəetmə üsuluna görə

Tərtib edilmə yerinə görə

Doldurma qaydasına görə

67

Tərtib edilmə qaydasına görə İlkin

Icmal

Material

Pul

Hesablaşma

Birdəfəlik

Toplayıcı

Daxili

Xarici

Sənədlər təyinatına görə sərəncamverici (təsdiqləndirici), mühasibatda rəsmiyyətə salınan və kombinələşdirilmiş sənədlərə bölünür.

Sərəncamveriçi sənədlər – elə sənədlərə deyilir ki, onlarda bu və ya başqa təsərrüfat əməliyyatını aparmaq üçün göstəriş olur. Həmin sənədlər əməliyyatın baş verməsi faktını təsdiq etmir. Məsələn, bankda olan hesablaşma hesabından nağd pul almaq üçün çeklər, əmrlər, etibarnamə, qaimə, iş üçün naryadlar, pul məbləğinin malsatanın bankına köçürülməsi üçün ödəmə tapşırığı, fəhlə və qulluqçuların işə qəbul edilmələri, onların işdən azad edilmələri haqqında əmrlər və i.a. Sərəncamverici sənədləri müəssisə rəhbəri və baş mühasib tərəfindən imza edilir. Bu sənədlərin bəziləri müəssisənin dairəvi möhürü ilə təsdiq edilir. Sərəncamverici sənəd imza edilmədikdə qüvvədə (düzgün) olmur.

İcraedici (təsdiqləndirici) sənədlər elə sənədlərdir ki, onlarla artıq aparılmış əməliyyatı rəsmiyyətə salırlar, onların baş verməsi faktını təsdiq edirlər. Həmin sənədlər əməliyyatın baş verməsini təsdiq və sübut edir. Ona görə də onlar icraedici sənədlər adlanırlar.

İcraedici sənədlər mühasibat üçün baş vermiş əməliyyatı uçotda əks etdirməkdən ötrü əsas hesab olunur. İcraedici sənədlərə əsas vəsaitlərin qəbul-təhvil aktını, istehsalat xərclərini təsdiq edən hesabları, maddi məsul şəxslərin hesabatlarını, satılan məhsul üçün hesab-fakturanı, kassa mədaxil və məxaric orderlərini və s. misal göstərmək olar.

Mühasibatda rəsmiyyətə salınan sənədlər mühasibat işçiləri tərəfindən sərəncamverici və icraedici sənədlərinə əsasən tərtib edilir və mühasibat uçotunda əks etdirmək üçün əsas sayılır. Məsələn, ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərclərinin bölüşdürülməsi cədvəlləri, amortizasiyanın hesablanması və bölüşdürülməsi cədvəli, toplayıcı cədvəllər, məhsulların faktiki

68

Əl

Hesablanma texnikasını tətbiq etməklə

maya dəyərinin kalkulyasiyası, plan maya dəyərindən kənarlaşma hesablamaları müxtəlif növlü arayışlar və mühasibatlıqda tərtib edilən hesablamalar və i.a.

Kombinələşmiş sənədlər – iki və ya hətta üç növ sənədə - sərəncamverici, təsdiqləndirici və mühasibatda rəsmiyyətə salınan sənədlərə xas olan vəzifələri eyni bir vaxtda yerinə yetirən sənədlərə kombinələşmiş sənədlər deyilir. Məsələn, kassa məxaric orderinin birinci hissəsində pulun verilməsi haqqında sərəncam olur, ikinci hissəsində alanın və kassirin imzaları ilə təsdiq olunmuş, pulun verilməsi rəsmiləşdirilir; material qiymətlilərin buraxılışı üçün qaimənin özündə anbardan materialların buraxılma sərəncamları olur, eləcə də faktiki verilənlər göstərilir və i.a.

Tərtib edilmə qaydasına görə sənədlər ilk sənədlərə və icmal sənədlərə bölünür.

İlk sənədlər – təsərrüfat əməliyyatları baş verdiyi vaxtda tərtib edilir. İlk sənədlərə aiddir: kənd təsərrüfat məhsullarının daxil olması gündəliyi, heyvanların çəkilməsi cədvəli və s.

İcmal sənədlər əvvəllər tərtib edilmiş bir neçə oxşar ilk sənədə əsasən tərtib edilir. İcmal sənədlərə misal olaraq avans hesabatını, fermada mal-qara və quşların hərəkəti haqqında hesabatı, yanacaq və yağlayıcı materialların hərəkəti haqqında hesabatı, kassa hesabatı, hesablardan bank çıxarışı, qruplaşdırma və toplayıcı cədvəllər və s. göstərmək olar.

Avans hesabatında təhtəlhesab şəxslə hesablaşmanın tam xarakteristikası verilir. Belə ki, əvvəlki avansın qalığı yaxud artıq xərclədiyi pul, sonra götürülən avansın həcmi, çəkdiyi xərc məbləği, qalıq və onun kassaya verilmə tarixi, yaxud artıq xərcin olması və onun müəssisəyə qaytarılma tarixi göstərilir. Bundan başqa avans hesabatında hesabatın yoxlanılması və təsdiqindən sonra hesablar üzrə istehsalat xərclərinə aid edilməsi göstərilir. Hesabatın arxa tərəfində ayrı-ayrı xərclərin siyahısı və onları təsdiq edən sənədlər göstərilir.

Təsərrüfat əməliyyatlarının məzmununa görə sənədlər material, pul və hesablaşma sənədlərinə bölünür.

Material sənədləri vəsaitlərin və əmək əşyalarının mövcudluğunu və hərəkətini əks etdirir. Onlara əsas vəsaitlər qeyri-maddi aktivlər və digər uzunmüddətli qoyuluşlar, istehsalat ehtiyatları və məsrəflər. Məsələn , əsas

69

vəsaitlərin qəbulu-təhvili və silinmə aktları, material qiymətlilərin mədaxili və silinməsi üçün sənədlər, istehsalat məsrəfləri hesabları üzrə uçot registrlərinin doldurulması üçün lazım olan arayışlar , hesablamalar və cədvəllər, hesab-fakturalar, qaimələr və s.

Pul sənədləri pul vəsaitlərinin hərəkətini göstərir, onların köməyi ilə kassa və bank əməliyyatları uçota alınır. Pul sənədlərinə çeklər, bank çıxarışları, kassa mədaxil və məxaric orderləri, pulun qəbulu haqqında qəbzlər, poçt və veksel markaları, istiqrazlar, əmanət sertifikatları və s. aid edilir.

Hesablaşma sənədləri hüquqi və fiziki şəxslərlə hesablaşmaları əks etdirir. Hesablaşma sənədlərinə daxildir: ödəmə tapşırıqları, hesablaşma çekləri, ödəmə tələbnamələri, haqq-hesab ödəmə cədvəlləri , avans hesabatları və s.

Əməliyyatların əhatə etmə üsuluna görə sənədlər birdəfəlik sənədə və yığma sənədlərinə bölünür:

Eyni vaxtda bir yaxud bir neçə əməliyyatı rəsmiyyətə salmaq üçün nəzərdə tutulan sənədlərə birdəfəlik sənəd deyilir. Birdəfəlik sənəd tərtib edildikdən sonra mühasibata daxil olur və mühasibat uçotunda əks etdirmək üçün əsas olur. Məsələn, kassa mədaxil və məxaric orderləri, hesab-fakturalar; haqq-hesab ödəniş cədvəlləri və s.

Müəyyən dövr keçdikdən sonra təkrar olunan oxşar əməliyyatları rəsmiyyətə salmaq üçün nəzərdə tutulan sənədlərə yığma sənədləri deyilir Dövrün axırında (həftə, on gün, ay) uçot yazılışları üçün istifadə olunan göstəricilər üzrə yekunlar hesablanır . Yığma cədvəlləri icmal sənədlərdən onunla fərqlənir ki, icmal sənədlər əməliyyatların yığılması yolu ilə tədricən tərtib edilir. Yığma sənədlərinə limit-zabor vərəqələri, süd sağımının uçotu jurnalı, iki həftəlik yaxud aylıq naryadlar və s. aid edilir.

Tərtib edilmə yerinə görə sənədlər daxili və xarici sənədlərə bölünür.

Daxili sənədlər cari əməliyyatları əks etdirmək üçün müəssisədə tərtib edilir. Məsələn, kassa mədaxil və məxaric orderləri, qaimələr, aktlar, naryadlar, haqq-hesab ödəniş cədvəlləri və s.

Xarici sənədlər həmin müəssisədən kənarda doldurulur və tərtib olunmuş şəkildə daxil olur. Məsələn, hesab-fakturalar, bank çıxarışları, əmtəə-nəqliyyat qaimələri və s.

70

Doldurulma qaydasına görə sənədlər əl ilə tərtib edilən sənədlərə və hesablama texnikasının köməyi ilə tərtib edilən sənədlərə bölünür. Əl ilə tərtib edilən sənədlər əl ilə ya da yazı makinası ilə doldurulur. Hesablama texnikasının köməyi ilə doldurulan sənədlər, istehsalat əməliyyatları haqqında informasiyaları onlar baş verən vaxtda avtomatik olaraq yazılır.

Sənədlərin tərtib edilməsi və saxlanılması qaydası

Mühasibat uçotunun registrlərində yazılış üçün əsas təsərrüfat əməliyyatlarının başa çatması faktını qəti müəyyən edən ilkin uçot sənədləri olur.

Sənədlərin öz vaxtında tərtib edilməsi. İlkin sənədlər əməliyyat yerinə yetirilən vaxt tərtib edilməlidir, əgər bunu etmək mümkün deyilsə, bilavasitə əməliyyat yerinə yetirdildikdən sonra tərtib edilir. Nəzarət kassa maşınının tətbiqi ilə malların, məhsulların, iş və xidmətlərin satışı zamanı kassir qəbzinin əsasında iş gününün axırında bir dəfədən az olmayaraq ilkin uçot sənədinin tərtib edilməsinə icazə verilir. Bu göstərilən tələbə riayət edilməməsi mühasibat uçotunda boşluqlara, uçotun düzgün təşkil edilməsinə gətirib çıxarır.

Mühasibat uçotunda əks etdirmək üçün ilkin uçot sənədlərinin yaradılması qaydası və onların verilmə vaxtları müəssisədə təsdiq olunmuş sənəd dövriyyəsinə müvafiq həyata keçirilir. İlk sənədləri tərtib edən və imzalayan şəxs, sənədin öz vaxtında və keyfiyyətli tərtib edilməsini təmin edir, sonra onları mühasibat uçotunda əks etdirmək üçün müəyyən olunan vaxtda mühasibata verir.

Sənədlə rəsmiyyətə salınan əməliyyatların məzmununun düzgünlüyü, aydınlığı və tamlığı. Əməliyyatı xarakterizə edən hər bir sənəddə mətn konkret olmalıdır ki, sənəd doldurulduqdan sonra aydın olmaması aşkar edilməsin.

Sənədlərin düzgün doldurulması. Sənədlər makinada, mürəkkəblə yaxud kimyəvi karandaşla, səliqəli və aydın yazılmalıdır. Onlarda heç bir pozulub düzəldilmiş yer və qeydsiz düzəlişlər olmamalıdır. Sənədlərdə olan səhvlər səhv

71

yazılmış mətnin yaxud məbləğin üstündən bir xətt çəkməklə düzəldilir. Səhvin düzəldilməsi əməliyyatda iştirak edən şəxslər tərəfindən qeyd edilir və imzaları ilə təsdiq edilir. Pul və bank sənədlərində heç bir düzəlişə yol verilmir.

Sənədi imza edən vəzifəli şəxslər onda olan məlumatın doğruluğu üçün məsuliyyət daşıyırlar. Müəyyən olunmuş tələbləri pozmaqla tərtib olunmuş sənədlərin hüquqi qüvvəsi yoxdur; onlar əməliyyatların başa çatmasını, yaxud mühasibat uçotunda yazılışların düzgünlüyünü təsdiq edə bilmir. Nöqsanlı sənədlər, tərtibinə görə cavabdeh şəxsə qaytarılmır; qaralanmış sənədlər ,onların başa çatmasında günahkar olan şəxsə qaytarılır, məsuliyyətə cəlb edilir.

İlkin uçot sənədlərinin əsasında təsərrüfat əməliyyatları haqqında məlumatların işlənilməsinə nəzarətin aparılması və nizama salınması üçün icmal uçot sənədləri tərtib edilə bilər. İlkin və icmal uçot sənədləri kağızda və informasiyaların maşın daşıyıcılarında ola bilər.

Əgər ilkin sənədlər ilkin uçot sənədləşməsinin unifikasiya edilmiş albom formasında olan forma üzrə tərtib edilibsə uçota götürülür. Sənədlərdə aşağıdakı rekvizitlər olmalıdır:

- sənədin (formanın) adı;- formanın kodu;- sənədin tərtib edilmə tarixi;- sənəd tərtib edilən müəssisənin adı;- təsərrüfat əməliyyatlarının məzmunu;- təsərrüfat əməliyyatlarının ölçüləri (miqdarı, məbləği)- təsərrüfat əməliyyatlarının baş verməsi, tamamlanması və onun

rəsmiləşdirilməsinin düzgünlüyü üçün məsul şəxslərin vəzifələri, soyadı, adı, atasının adı, şəxsi imzaları və başqa əlamətləri.

Əməliyyatların xarakterindən və uçot məlumatlarının işlənməsi texnologiyasından asılı olaraq ilkin sənədlərə əlavə rekvizitlər daxil edilə bilər.

İnformasiyaların maşın daşıyıcıları olan sənədlərdə aşağıdakı rekvizitlər olmalıdır:

- müəssisənin adı;- sənədin yazılma tarixi; - müəssisənin yerləşdiyi yer;

72

- maqnit lenti sənədinə yazan operatorun kodu. Hesablama texnikası vəsaitləri ilə məlumatların işlənilməsi nəticəsində alınan kağız daşıyıcısı sənədi olan maşınoqramlarda aşağıdakı rekvizitlər olmalıdır:

- maşınoqrammanı tərtib edən təşkilatın adı və yerləşdiyi yer;- onun çap edilmə tarixi.

Mühasibata daxil olan sənədlər uçot registrlərində yazılana qədər yaxud maşın hesablama qurğusuna verilənə qədər mühasibatda işlənilir, bu üç mərhələdə aparılır. Birinci. Sənədlər mahiyyət etibarilə yoxlanılır, yəni sənəddə göstərilən əməliyyatın məqsədəuyğunluğu və qanunauyğunluğu müəyyən edilir; sənəddə göstərilənlərin əməliyyatda olan həcmdə olması müəyyən edilir. Buna görə sənədlərin qarşılıqlı yoxlanması metodundan istifadə olunur. Məsələn, məlumatın hazırlanması üçün naryad və bu məlumatın mədaxil edilməsi üçün qaiməni, məhsulun yüklənməsi üçün qaiməni və alıcıların bu məhsulların qəbul üçün verilən qəbzin müqayisə edilməsi və i.a. İkinci, sənədin formal, məntiqi cəhətdən yoxlanması aparılır, yəni yazılan sənəd müəyyən olunmuş forma blankındamı yazılıb, bütün rekvizitlər düzgün doldurulmuşdurmu, nəzərdə tutulan şəxsin imzasının olması, sənədin düzgün tərtib edilməsi yoxlanılır. Üçüncü, yoxlanılmış və qəbul edilmiş sənədlər qruplaşdırma, arifmetik yoxlama, qiymət qoyma və mühasibat yazılışı nəzərdən keçirilir.

Qruplaşdırma – bu oxşar qruplarda sənədlərin seçilməsidir. O, oxşar sənədlər üzrə ümumi yekunların çıxarılmasına imkan verir, qruplaşdırılmış məlumatlar uçot işlərini xeyli yüngülləşdirir və bir mühasibat yazılışını – ikili qeydin aparılmasına imkan verir.

Sənədlərin arifmetik yoxlanması yekunların arifmetik hesablamalarına, miqdar və dəyər göstəricilərinin düzgün əks etdirilməsinə nəzarət etməyə imkan verir.

Sənədlərdə qiymət qoyma – natural göstəricilərin pul ölçüsündə ifadəsidir və pul məbləğ hesablanır.

Sənədlərə mühasibat yazılışının tərtib edilməsi dedikdə hesabların dəqiqləşdirilməsi başa düşülür, yəni təsərrüfat əməliyyatlarına əlavə edilənsənədlərə əsasən hansı hesabın debetinə və kreditinə yazmaq lazımdır.

73

Əməliyyatlar üçün tərtib edilmiş mühasibat yazılışları uçot registrlərinə yazılır. Bundan sonra sənədlər uçot işinin bütün mərhələlərindən keçir, onlar əməliyyat növləri üzrə seçilir , xronoloji ardıcıllıqla qovluqlara yığılır və cildlənir. Qovluqlar saxlanmaq üçün müəssisə arxivinə verilir. Arxivdə olan sənədlər ancaq baş mühasibin sərəncamına əsasən verilir. Məhkəmə istintaq orqanlarının tələbi üzrə sənədlərin alınması ancaq həmin orqanın yazılı sərəncamı və müəssisə rəhbərinin razılığı ilə ola bilər.

Götürülmüş sənəd əvəzinə onun surəti qoyulur və bunun arxa tərəfində sənədin götürülmə tarixi və səbəbi göstərilir.

Sənədlər müəyyən edilmiş müddət ərzində arxivdə saxlanılır. Məsələn, qaimə, qəbz bir il müddətinə saxlanır, ödəmə tələbnaməsi, hesab, haqq-hesab ödəniş cədvəlləri – üç il müddətinə; pensiya və dövlət yardımı alanların şəxsi hesabları, haqq-hesab ödəniş cədvəlləri, kassada və bank sənədləri 5 il müddətinə saxlanılır. Təyin edilmiş müddət keçdikdən sonra onlar ya ləğv edilir ya da makulaturaya təhvil verilir.

Daimi saxlanılan sənədlər isə (illik hesabat və balanslar, baş kitab, fəhlə və qulluqçuların şəxsi hesabları 75 il saxlanılır və s.) ya yerli , ya da dövlət arxivinə verilir.

Sənəd dövriyyəsi – uçotun təşkilindən, müəssisənin quruluşundan və tətbiq edilən hesablama texnikasından asılıdır.

Bütün ilk sənədlər üçün sənəd dövriyyəsinin plan-qrafiki hazırlanır.

Sənəd dövriyyəsinin plan-qrafikində bütün ilk sənədlərin adları , neçə nüsxədən ibarət tərtib edilməsi, sənədin haradan daxil olması və hansı vaxtda tərtib edilməsi, sənədin tərtib edilməsinə məsul olan şəxsin vəzifəsi göstərilir.

Sənəd dövriyyəsinin plan-qrafiki müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir və bütün maddi məsul şəxslərə, mühasibat işçilərinə və vəzifəli şəxslərə çatdırılır.

Yoxlama sualları

74

1. “Mühasibat sənədi” anlayışı özündə nəyi göstərir?2. İlkin uçot sənədləri mühasibat uçotu sistemində və idarəetmədə hansı yeri

tutur?3. Sənədləşmə özündə nəyi əks etdirir?4. “Unifukasiya”, “Standartlaşma”, “İlkin informasiya” anlayışları nə ilə

nəticələnir?5. “Sənəd dövriyyəsi” anlayışına tərif verin. Nəyə görə onun tərtibi

müəssisə üçün lazımdır?6. Bütünlükdə ilkin sənədlər hansı əlamətlərə görə təsnifləşdirilir?7. Sənədlərin təsnifatını xarakterizə edin:

a) təyinatına görə;b) tərtib edilmə qaydasına görə;c) təsərrüfat əməliyyatlarının məzmununa görə;d) əməliyyatların əhatəetmə üsuluna görə;e) tərtib edilmə yerinə görə;f) doldurulma qaydasına görə.

8. Uçot sənədlərinin tərtibinə dair irəli sürülən əsas tələbləri göstərin.9. Mühasibata daxil olan sənədlərin yoxlanılması və işlənilməsi ardıcıllığı

necədir?10.Sənədlərdə qiymət qoyma və mühasibat yazılışında nə başa düşülür?11.Sənədlərin rekvizitlərini sadalayın.12.Müəssisədən və arxivdən kimin sənəd götürmək ixtiyarı vardır?

Proqramlaşdırılmış yoxlama üçün testlər

1 Mühasibat sənədinin daha düzgün tərtibini verən qrupu göstərin.

Cavablar: 1. Mühasibat uçotunun aparılması üçün lazım olan ilk

75

2.

3.

4

informasiya daşıyıcıları.

Yazılı şəhadətnamə, bu təsərrüfat əməliyyatlarının başa çatması faktını, onların yerinə yetirilmə hüququnu yaxud onlara etibar edilən qiymətlilərə görə maddi məsul şəxsləri təsdiq edir.

Təsərrüfat əməliyyatlarına müşahidə vasitəsi

Təsərrüfat əməliyyatlarının rəsmiyyətə salınmasının mühasibat üsulu.

2 Verilən mühasibat sənədləri siyahısından, bölüşdürücü sənədlər qrupu üzrə seçin.

Cavablar: 1.

2.

3.

4.

Kassa məxaric orderi

Materialların istehsala buraxılması üçün qaimə

Hesablaşma hesabından nağd pul almaq üçün çek

Əsas vəsaitlərin qəbul-təhvil aktı

3 Təsdiqləndirici sənədlər hansı qrupda verilir?

Cavablar: 1.

2.

3.

4.

Hesab – faktura

Digər müəssisədən kassaya pulun daxil edilməsi haqqında qəbz

Köhnəlmənin hesablanması cədvəli

Material qiymətlilərin alınması üçün etibarnamə

4 Üstəlik xərclərin bölüşdürmə cədvəli təyinatına görə mühasibat sənədlərinin hansı qrupuna aid edilir?

Cavablar: 1.

2.

3.

Mühasibatda rəsmiyyətə salınan

İcraçı

Kombinələşmiş

76

4. Sərəncamverici

5 Aşağıda verilən siyahıdan ilkin mühasibat sənədini çeçin

Cavablar 1.

2.

3.

4.

Avans hesabatı

Kassa hesabatı

Kassa mədaxil orderi

Qruplaşdırma cədvəli

6 Toplayıcı sənədlə icmal sənəd arasında nə kimi fərq vardır?

Cavablar: 1.

2.

3.

4

Heç bir fərq yoxdur

Toplayıcı sənəd ilk sənədlərin əsasında tərtib edilir, icmal isə - yox

İcmal sənəd birdəfəlik sənədin əsasında, toplayıcı sənəd isə - icmal sənədin əsasında tərtib edilir

İcmal sənəd ilkin sənədin əsasında tərtib edilir, toplayıcı sənəd isə özündə ilkin sənədləri əks etdirir.

7 Verilən xarici sənəd qrupunu göstərin

Cavablar: 1.

2.

3.

4.

Məhsulların yüklənməsi üçün əmtəə-nəqliyyat qaiməsi

Elektrik enerjisinin alınması üçün hesab-faktura

Haqq-hesab ödəniş cədvəli

Ticarət şəbəkəsinə məhsulların buraxılışı üçün qaimə

8. Mühasibat uçotunda mühasibat yazılışı nədir?

Cavablar: 1.

2.

3.

Natural göstəricilər pul ifadəsində

Cəbri məbləğ yekunlarının hesablanması

Hesabların müxabirləşməsini göstərən

77

4. Mütləq rekvizitlərin düzgün doldurulmasına nəzarət

9. Mühasibat sənədlərinə qiymət qoyma nə deməkdir?

Cavablar 1.

2.

3.

4.

Yekunun hesablanması

Aparılan yazılışlarda mühasibat hesablarının dəqiqləşdirilməsi

Natural göstəricilərin pul ölçüsündə qiymətləndirilməsi və məbləğin hesablanması

Hesabların müxabirləşməsini göstərən

10 Sənəd dövriyyəsi nədir?

Cavablar: 1.

2.

3.

4

Həmin müəssisədə tərtib edilən sənədlərin doldurulması üzrə göstəriş

Sənədləri yazmaq üçün cədvəl

Sənədin tərtib edilməsindən arxivə qədər keçilən yol

Təsərrüfatda tətbiq edilən sənədlərin siyahısı

11 Mühasibat sənədlərinin rekvizitləri özündə nəyi əks etdirir?

Cavablar: 1.

2.

3.

4.

Təsərrüfat əməliyyatlarını xarakterizə edən sənəddə olan göstəriciləri və onun hüququnun olmasını

Sənədin tərtib elementi olan məlumatı

Onun təyinatını xarakterizə edən sənədin adı

Təsərrüfat əməliyyatlarını xarakterizə edən sənədlər

12 Sənədlərin uçot cəhətdən işlənməsi elementlərini göstərin

Cavablar: 1. Səhvlərin düzəldilməsi, arifmetik hesablamaların

78

2.

3.

4.

düzgünlüyünün yoxlanılması

Qeydiyyat, işlənmə , təhlil

Qiymət qoyma, qruplaşdırma, mühasibat yazılışı

Qeydiyyat, rəsmiyyətə salınma, yoxlama

13 Tərtib edilmə qaydasına görə sənədlər hansı qrupa bölünür?

Cavablar: 1.

2.

3.

4.

Birdəfəlik və toplayıcı

İlkin və icmal

Daxili və xarici

Təsdiqləndirici və sərəncamverici

14 Təyinatına görə sənədlər necə təsnifləşdirilir?

Cavablar: 1.

2.

3.

4.

İlk və icmal

Sadə və kombinələşmiş

Sərəncamverici və icraedici, mühasibatda rəsmiyyətə salınan və kombinələşmiş

Daxili və xarici

15 Pensiya və dövlət yardımı alanların şəxsi hesabları, haqq-hesab ödəniş cədvəlləri neçə il saxlanılır?

Cavablar: 1.

2.

3.

4.

10 il

5 il

7 il

3 il

16 Fəhlə və qulluqçuların şəxsi hesabları və şəxsi işi neçə il saxlanılır?

79

Cavablar: 1.

2.

3.

4.

15 il

5 il

75 il

50 il

Proqramlaşdırılmış yoxlama üçün tərtib olunan testlərin nəticələri üzrə cavablar

Fəslin nömrəsi və adı Sualların nömrəsi Düzgün cavabların nömrəsi

VII Fəsil

Sənədləşmənin təşkili

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

2

2,3

1,2

1

3

4

1

3

3

3

1

3

2

80

14

15

16

3

2

3

Uçot reqıstrləri:

Bütün təsərrüfat əməliyyatları sənədlə rəsmiyyətə salındıqdan sonra mühasibat uçotunda əks etdirilməlidir. Bunun üçün ayrı-ayrı sənədlərdə olan məlumatlar toplanır , qruplaşdırılır və müəyyən sistem üzrə qeydə alınır. Belə qeyd mühasibat uçotunun texnikasının köməyi ilə aparılır. Mühasibat uçotunun texnikası dedikdə onun aparılması üsulu yəni əl yaxud uçot registrlərini tətbiq etməklə avtomatlaşma vasitələrindən istifadə etməklə əldə edilən uçot informasiyalarının qeydiyyat üsulu başa düşülür. Mühasibat uçotunun registrləri mühasibat uçotu hesablarında və mühasibat hesabatında əks etdirmək üçün, qəbul edilən ilkin uçot sənədlərində olan informasiyaların sistemə salınması və toplanması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Mühasibat uçotunun registrlərində təsərrüfat əməliyyatlarının əks etdirilməsinin düzgünlüyünü, onları tərtib edən və nizamlayan şəxs təmin edir. Mühasibat hesabatında daxili registrlərin məzmunu kommersiya sirri hesab olunur. Odur ki, informasiyanın yayılmasına görə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş qaydada müvafiq şəxs məsuliyyət daşıyır.

Beləliklə , bütün təsərrüfat əməliyyatları uçot registrlərində əks etdirilir. Onlar xüsusi kitablarda (jurnallarda), ayrı-ayrı kartoçkalarda, maşınoqrammalarda, eləcə də informasiyaların maşın daşıyıcılarında aparılır. Mühasibat uçotu registrlərinin maşın daşıyıcılarında aparıldıqda onların informasiya daşıyıcı kağızlara çıxarılması imkanı nəzərə alınmalıdır. Registrlərin formaları Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə mühasibat uçotunun tənzimlənməsində xüsusi hüquqa malik olan Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi yaxud Respublika icraedici orqanları, həmçinin mühasibat uçotunun ümumi metodoloji prinsiplərinə riayət edən təşkilatlar tərəfindən işlənib hazırlanır və tətbiq üçün tövsiyə edilir.

81

Uçot registrləri – bu təsərrüfat əməliyyatlarını qeydə almaq üçün nəzərdə tutulmuş, xüsusi cədvəl formalarıdır. Onlar xarici görünüşünə, əməliyyatların məzmununun həcminə, yazılışların xarakterinə və quruluşuna görə uçot registrlərinə bölünür (sxem 9.1).

Xarici görünüşünə görə uçot registrləri mühasibat kitabları, kartoşkalar, sərbəst vərəqələr kimi təqdim oluna bilər.

Mühasibat kitabları – bu xüsusi sütunlara bölünmüş , cildlənmiş uçot cədvəlləridir (kağız vərəqlərdir). Onlar istehsal yerləri üzrə ( sexlər, briqadalar, anbarlar və i.a) mühasibatlıqda uçot üçün istifadə olunur. Mühasibat kitabında bütün səhifələr nömrələnir, kitabın axırında səhifələrin miqdarı göstərilir və baş mühasibin imzası ilə təsdiq edilir. Ən geniş yayılmış kitab Baş kitab və anbar uçotu kitabıdır.

Kitablarda aparılan uçotun müəyyən nöqsanları vardır; mühasibat kitablarının nöqsan cəhəti ondan ibarətdir ki, uçot işçiləri arasında əmək bölgüsünün aparılması çətindir. Belə ki, hər hansı kitabda çoxlu miqdarda qeyd aparmağı uçot işçisi çatdırmırsa, o zaman mühasibatın başqa işçiləri işin bu sahəsində ona kömək etmək imkanından məhrumdurlar, çünki kitaba qeydi eyni bir vaxtda yalnız bir nəfər işçi apara bilər. Bundan başqa kitab uçotunda yüksək məhsuldar hesablama texnikasından istifadə etmək mümkün deyildir.

Kartoçkalar və sərbəst vərəqələrdən istifadə etdikdə yuxarıda sadalanan nöqsanlar olmur.

Sxem 9.1

Uçot registrlərinin təsnifatı

82

Mühasibat kitabları

Sərbəst kartoçkalar (tək) vərəqələr.

Xarici görünüşünə

görə

Yazılışın xarakterinə

görə

Sistematik, Xronoloji

Kombinələşmiş

Əməliyyatların məzmununun həcminə görə

Sintetik

Analitik

Registrlərin quruluşuna görə

Birtərəfli

İkitərəfli

Çoxsütunlu

Xətti

Şahmatlı

Kartoçkalar – kağızdan yaxud standart ölçülü kartoçkalardan hazırlanmış, uçot aparmaq üçün xüsusi sütunlu , ayrı-ayrı vərəqələrdən ibarətdir. Kartoçkalar standart böyüklükdə olur ki, bu da onların xüsusi yeşiklərdə - kartoçkaların saxlanılmasına imkan verir. Kartoçkalardan xalq təsərrüfatının bütün sahələrində analitik uçotun aparılması üçün geniş istifadə edilir. Kartoçkalar bir il üçün açılır. Kartoçkalarda (kartoçkaların məcmuu) kartoçkalar kartonlar vasitəsi ilə lazımi bölmələrə ayrılır. Ayırıcı kartoçkalara müxtəlif indikatorlar bərkidilir. Həmin indikatorlarda hesabların şifri və ya adı və başqa lazımi işarələr göstərilir. Bu, lazım olan kartoçkanın kartotekada tez tapılmasını təmin edir.

83

Uçot

regisrt

ləri

Kartoçkalar açıldıqda xüsusi reyestrdə qeyd edilir. Həmin reyestrdə onların hər birinə sıra nömrəsi verilir. Bu bütün kartoçkaları istənilən vaxtda yoxlamağa imkan verir.

201 ______ il ərzində “Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar” hesabı

üzrə kartoçkaların reyestri

Analitik hesablar üçün açılmış kartoçkaların sıra nömrəsi

Analitik hesabların adı

Kartoçkaların açılma tarixi

Həmin hesab üçün açılmış səhifələrin nömrələri

1. Süleymanov H.İ. 1 yanvar 1, 2, 3, 4

2. Əliyev V.Q. 1 yanvar 1, 2

3. Məmmədov İ.K. 20 yanvar 1,2

4. Abbasov X.İ. 22 yanvar 1, 2, 3, 4

5. Muradov C.İ.

və i.a.

23 yanvar 1, 2, 3, 4

Kartoçkaların mühasibatda tətbiq edilməsi uçotda mexanikləşmiş uçot vasitələrinin tətbiq edilməsinə geniş imkan yaradır. Kartoçkalar kopiyalı qeyd aparmaq və uçot məlumatlarının hər cür qruplaşdırılması üçün əlverişlidir.

Kartoçkalar analitik hesabların sayı çox olan yerlərdə səmərəli tətbiq edilir. Məsələn, materialların, hazır məhsulların, malların, azqiyməli və tez köhnələn əşyaların uçotunun aparılmasında kartoçkalardan istifadə edilməsi əlverişlidir.

84

Belə ki, materialların analitik uçotu kartotekasında materiallar növlər üzrə yerləşdirilir, onların daxilində isə sortları, ölçüləri və digər əlamətləri üzrə yerləşdirilir. Əsas vəsaitlər üzrə kartoçkalar onların yerləşdiyi yer üzrə yerləşdirilir, sonra əsas vəsaitlərin növləri və adları üzrə yerləşdirilir. Təhtəlhesab şəxslə hesablaşmalar, müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalara dair kartoçkalar kartotekada əlifba sırası üzrə düzülür.

Kartoçka qeydlərinin nöqsanı ondan ibarətdir ki, istənilən vaxt onları asanca kartotekadan götürüb başqası ilə əvəz etmək olar. Kartoçkalar hətta itə də bilər. Kartoçkaların reyestri vasitəsi ilə onların miqdarı üzərində sistematik nəzarət aparılması kartoçkaların itməsini vaxtında tapıb aşkara çıxarmağa imkan verir.

Buna baxmayaraq ciddi nəzarət tələb edən sahələrdə uçotun kitab qeydlərindən istifadə etmək əlverişlidir. Ona görə analitik uçot üçün kartoçkalardan geniş istifadə edən müəssisələrdə pul vəsaitlərinin uçotunu kartoçkalarda deyil, xüsusi kassa kitabında aparılır. Daha çox geniş yayılmış üç növ konokorent formalı kartoçkalar (debet və kredit sütunları vardır); material kartoçkaları (miqdar və məbləğ göstərilməklə material qiymətlilərin mədaxili , məxarici və qalığı sütunları vardır); çoxxanəli (bir neçə sütun vardır) kartoçkalar vardır.

Sərbəst vərəqələr uçot reyestri kartoçkasının dəyişmiş formasını özündə əks etdirir, fərq ancaq saxlanması üsulundadır. Əgər kartoçkalar kartotekada saxlanırsa, ayrı-ayrı vərəqələr xüsusi qovluqlarda saxlanır. Bütün hallarda hər bir vərəqə yazılış hesablama, seçmə işi və i.a. aparmaq üçün registratordan (qovluqlardan) götürülə bilər. Ayrı-ayrı vərəqələr jurnalların, cədvəllərin və maşınoqrammaların aparılması üçün istifadə olunur.

Yazılışın xarakterinə görə uçot registrləri xronoloji, sistematik və kombinələşmiş registrlərə bölünür. Xronoloji registrlər – mühasibata daxil olan sənədlərin qorunmasına və həm də mühasibat uçotunda düzgün əks etdirilməsinə nəzarət qoymaq məqsədilə sənədlərlə rəsmiyyətə salınmış bütün təsərrüfat əməliyyatları xronoloji ardıcıllıqla əməliyyatların qeydi jurnalına yazılır ki, bunlara da xronoloji uçot registrləri deyilir. Xronoloji qeydiyyat həmçinin məlumat toplamaq (məsələn, qeydiyyat jurnalı, kassa kitabı, daxil olan yüklərin uçotu jurnalı, əsas vəsaitlərin uçotu üzrə inventar kartoçkalarının siyahısı) üçün də istifadə olunur.

85

Sistematik registrlər sintetik və analitik hesablar üzrə mühasibat yazılışlarının qruplaşdırılması üçün aparılır. Məzmununa görə oxşar əməliyyatlar sintetik uçot hesablarında qruplaşdırılır. İqtisadi cəhətdən eyni əməliyyatları qruplaşdıran registrlərə sistematik registrlər deyilir Məsələn, sintetik hesablar üzrə əməliyyatları qruplaşdırmaq üçün uçotun memorial-order formasında mühasibatda Baş kitab aparılır.

Kombinələşmiş registrlər xronoloji və sistematik yazılışları birləşdirir. Baş jurnal kitabı, eləcə də əksər jurnal-orderlər və cədvəllər misal ola bilər.

Əməliyyatların məzmununun həcminə görə uçot registrləri sintetik və analitik registrlərə bölünür.

Sintetik uçot registrləri sintetik hesabların aparılması üçün (mətnə izahat vermədən, yalnız tarix, nömrə və mühasibat yazılışının məbləği göstərilməklə) açılır. Bəzən qısa aydınlaşdırıcı mətn (məsələn, hesablaşma sənədlərinin reyestri, Baş kitab və Baş-jurnal) verilir.

Analitik uçot registrləri analitik hesabların göstəricilərini əks etdirmək və hər bir növ material qiymətlilərin mövcudluğu və hərəkətinə nəzarət etmək üçün istifadə olunur.

Quruluşuna görə registrlər birtərəfli, ikitərəfli, çoxsütunlu, xətti və şahmatlı registrlərə bölünür.

Birtərəfli registrlər – bu material qiymətlilərin , hesablaşmaların və digər əməliyyatların uçotu üçün nəzərdə tutulan müxtəlif kartoçkalardan ibarətdir. Onlarda debet və kredit yazılışlarının ayrı-ayrı sütunları birləşdirilir.

Uçot bir vərəqədə pul, natural yaxud eyni zamanda hər iki ölçüdə aparılır.

Birtərəfli registrlər sintetik və analitik uçotda tətbiq edilir. Onların forması aşağıdakı kimidir:

Tarix № Əməliyyatın məzmunu

Mədaxil (debet)

Məxaric (kredit)

Qalıq İmza

86

İkitərəfli registrlər əsasən uçot kitablarda aparıldıqda tətbiq edilir. Kitabın iki açılmış səhifəsində (səhifənin solunda – debet, sağında – kredit) hesab açılır. İkitərəfli registrlərdən uçot yalnız əllə qeydlər aparıldıqda sintetik və analitik uçotda istifadə olunur. Onlarda əməliyyatların məzmununun yazılışı üçün ayrıca yer olur. İkitərəfli registrlərin forması aşağıdakı kimidir:

Debet Kredit

Tarix № Əməliyyatın məzmunu

Məbləğ Tarix № Əməliyyatın məzmunu

Məbləğ

Çoxsütunlu registrlər əlavə daxili analitik uçot göstəricilərini əks etdirmək üçün istifadə olunur. Onda , materialların hərəkətinin uçotu bütünlükdə müəssisə üzrə, məsrəf maddələri isə ayrı-ayrı maddi məsul şəxslər və bölmələr üzrə əks etdirilir.

Xətti registrlər – çoxsütunlu registrlərin dəyişmiş formasıdır. Burada hər bir analitik hesab yalnız bir sətirdə əks etdirilir ki, bu da sintetik hesabın məhdud miqdarda olmayan analitik hesablara bölünməsinə imkan verir (burada sütunlar mümkün deyildir). Məsələn, təhtəlhesab şəxsə verilən hər bir avans və şaquli onunla bütün hesablaşmalar 7 №-li jurnal-orderdə ayrı-ayrı sətirdə göstərilir.

Şahmatlı registrlər eyni zamanda bir hesabın debeti və digər hesabın krediti üzrə məbləği əks etdirmək üçün istifadə olunur. Hər bir məbləğ sətirlərin və sütunların kəsişdiyi yerə yazılır. Bəzi jurnal-orderlər: 10, 10-1, 11, 13 və s.Baş kitab (o kiçik müəssisələrdə geniş tətbiq edilir) misal ola bilər.

87

Sənədlərdə və uçot qeydlərində səhvlərin düzəldilməsi

Mühasibat uçotu qarşısında qoyulan tələblərdən biri də təsərrüfat əməliyyatlarının düzgün əks etdirilməsidir. Buraxılmış səhvlər vaxtında aşkar edilib düzəldilməlidir.

Uçot qeydlərində cürbəcür səhvlərə rast gəlmək olar, məsələn,ədəd düzgün yazılmamışdır, yaxud məbləğ dürüst hesablanmamışdır, düzgün olmayan mühasibat yazılışı verilmişdir, yaxud mühasibat yazılışı tələb olunan hesablara köçürülməmişdir.

Səhvlərin düzəldilməsində bir neçə üsul tətbiq olunur:

Korrektura;

Əlavə yazılış;

Qırmızı storno.

Bu və ya digər üsulun tətbiqi səhvin xarakterindən və onun aşkara çıxarılması müddətindən asılıdır. Məbləğləri hesablayan zaman buraxılmış səhvlər yekun göstəriciləri müəyyən edənə qədər aşkar edildikdə onlar korrektura üsulu ilə düzəldilir.

Korrektura üsulunda yanlış olaraq yazılmış mətnin yaxud məbləğin üstündən bir xətlə qələm çəkməklə onu silir (sonradan oxumaq mümkün olmalıdır), sonra yanında və ya yuxarıda düzgün mətn yaxud məbləğ yazılır. Eyni zamanda səhvin düzəldilməsi haqqında həmin səhvi düzəldən şəxs yazılı qeyd edir və imzası ilə təsdiq edir. Pul və bank sənədlərində heç bir düzəlişə yol verilmir. Belə ki, kassa orderlərində, çeklərdə, bankın ödəmə tələbnaməsi və tapşırığında , rəsmiyyətə salınmış pul əməliyyatları sənədlərində düzəliş aparılmasına yol verilmir. Bu sənədlərdə səhv olduqda yenisi ilə əvəz edlməlidir. Bank sənədlərində düzəliş qaydası bank qaydası ilə müəyyən edilir.

Əlavə yazılış üsulu nə vaxt registrlərdə yazılan məbləğ həqiqətdə olan məbləğdən az olduqda tətbiq edilir. Bu aşağıdakı hallarda istifadə olunur:

88

- müxabirləşən hesab düzgün, lakin məbləğ lazım olan məbləğdən az göstərildikdə;

- məhsulların faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən yuxarı olduqda. Misal. Müəssisənin kassasından 11000 min man. həcmində əmək haqqı verilmişdir. Uçotda bu məbləğ əvəzinə səhvən məbləğ 10000 min man. əks etdirilmişdir. Bu halda adi mürəkkəblə 1000 min manat məbləğdə əlavə yazılış aparılır və buraxılan səhv üçün arayış tərtib edilir. Bunlar hesablarda aşağıdakı kimi əks etdirilir:

221 №-li “Kassa hesabı”

D K

S1 · 11000 1) səhvən verilən 10000

2) əlavə yazılı. 1000

Yekun düzgün olan 11000

533 №-li “Əməyin ödənişi üçün işçi heyəti ilə hesablaşmalar”

hesabı

D K

1) Səhvən verilən 10000 S1 1500

2) Əlavə yazılış 1000

89

Yekun düzgün olan 11000

Beləliklə, hər iki mühasibat yazılışı düzgündür və 11000 man. (10000 + 1000) pul vəsaitinin kassadan həqiqətən verilməsini əks etdirir.

Misal. 15000 man. məbləğində məhsul plan maya dəyəri ilə mədaxil edilmişdir. Mədaxil olunan məhsulun faktiki maya dəyəri 15600 man. olmuşdur. Bu halda mühasibat uçotunda yazılış aşağıdakı kimi olacaqdır.

202 №-li “ İstehsalat məsrəfləri” hesabı

D K

Məhsulların faktiki maya 1) 15000

dəyəri 2) 600

15600

204 №-li “Hazır məhsullar” hesabı

D K

1)15000

2) 600

90

Deməli, ilin axırında plan maya dəyəri ilə mədaxil edilən məhsul, əlavə yazılışla faktiki maya dəyərinə (15600 man.) çatdırılır.

“Qırmızı storno” üsulu ( mənfi yazılış) hesabların müxabirləşməsinə yol verilən səhvlər yaxud qeyd edilməli olan məbləğdən çox məbləğ göstərildikdə səhvləri düzəltmək üçün tətbiq edilir. Düzəliş yazılışı yaxud məbləğ uçot registrlərində qırmızı mürəkkəblə yazılır . Məbləğləri yekunlaşdıran zaman , qırmızı mürəkkəblə yazılanlar yekuna əlavə edilmir, yekundan çıxılır. Deməli, qırmızı storno üsulu aparılan yazılış, səhv yazılışı tamamilə ləğv edir və eyni zamanda adi mürəkkəblə aparılan əməliyyatı düzgün əks etdirən düzgün mühasibat yazılışı tərtib edilir. “Qırmızı storno” üsulunun köməyi ilə yekun hesablanana qədər və hesablandıqdan sonra olan səhvlər və əvvəlki hesabat dövründə buraxılan səhvlər düzəldilir.

Misal. Hesablaşma hesabından kassaya 8000 man. pul köçürülmüşdür. Bu əməliyyat səhv müxabirləşmə ilə rəsmiyyətə salınmışdır.

D-t 221 №-li “Kassa” hesabı

K-t 223 №-li “Bank hesablaşma hesabı” – 8000 man. bu əməliyyata düzgün olmayan müxabirləşmə verilib:

1) D-t 221 №-li “Kassa” hesabı

K-t 223-2 №-li “Valyuta hesabı ” subhesabı – 8000 man.

Buraxılan səhvi düzəltmək üçün ikimühasibat yazılışı tərtib edilir.

Birinci qırmızı mürəkkəblə təkrar edilir (qırmızı mürəkkəblə yazılmalı olan məbləğ çərçivəyə alınır).


K-t 223-2 №-li “Valyuta hesabı” -

İkinci adi mürəkkəblə düzgün müxabirləşmə verilir:

91

8000 man


K-t 223 №-li “ Bank hesablaşma hesabı” – 8000 man.


D K

1) 8000

2)

3) 8000

223 №-li “Bank hesablaşma hesabı”

D K

S1 90000 3) 8000

223-2 №-li “Valyuta hesabı”subhesabı

92

8000 man.

D K

S1 120000 1) 8000

2)

“Qırmızı storno” üsulu məhsulun plan maya dəyəri, məhsulun faktiki maya dəyərindən yuxarı olduqda tətbiq edilir. Məhsul faktiki maya dəyəri ilə mədaxil edilməlidir. Odur ki, məhsulun plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılmalıdır.

Misal . 40000 man. məbləğində məhsul mədaxil edilmişdir. İlin axırında mədaxil edilən məhsulun faktiki maya dəyəri 38000 man. olmuşdur . Hesablara yazılış aşağıdakı kimi olacaqdır:

202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabı

D K

Məhsulların faktiki maya dəyəri 1) 40000

38000

2)

204 №-li “Hazır məhsullar” hesabı

D K

93

8000 man.

2000 man.

1) 40000

2)

Göründüyü kimi 202 və 204 №-li hesablarda məbləği azaltmaq üçün qırmızı storno üsulundan istifadə edilir, yəni çərçivəyə alınanlar yekundan çıxılır.

Mühasibat uçotunun formaları

Mühasibat uçotu çoxsaylı registrlərdə aparılır. Uçot qeydiyyatı üçün müxtəlif uyğunlaşdırılmış kitablardan, kartoçkalar, jurnal-orderlər, cədvəllər və ayrı-ayrı vərəqələrdən istifadə edilir və hansı bir yazılışı müəyyən ardıcıllıqla aparmaq olar . Bütün bunlar mühasibat uçotunun müxtəlif formalarının yaranmasına gətirib çıxarır .

Mühasibat uçotunun forması dedikdə sintetik və analitik uçotun qarşılıqlı əlaqəsini, təsərrüfat əməliyyatlarının qeydiyyatı metodikası və texnikasını, uçot prosesinin texnologiyası və təşkilini müəyyən edən uçot registrlərinin məcmuu başa düşülür.

Mühasibat uçotu formalarının birini digərindən fərqləndirən əlamətlər aşağıdakılardır:

- tətbiq olunan uçot registrlərinin sayı, onların təyinatı, məzmunu və xarici görünüşü;

- sintetik və analitik uçotun , xronoloji və sistematik qeydlərin qarşılıqlı əlaqəsi;

-uçot qeydlərinin ardıcıllığı və üsulları;

94

2000 man.

- mühasibat uçotunda mexanikləşmə və avtomatlaşma vasitələrindən istifadə səviyyəsi.

Hazırda mühasibat uçotunun bir neçə forması: Baş-jurnal, kiçik müəssisələr üçün uçotun sadələşdirilmiş forması, memorial-order, jurnal-order və məlumatların kompüterdə işlənilməsi şəraitində uçot formaları tətbiq olunur.

Mühasibat uçotunun Baş jurnal forması – uçotun kitab - kartoçka formalarından biridir; o, istehsalın həcmi kiçik olan müəssisələrdə, ayrı-ayrı idarələrdə və bəzi maliyyə orqanlarında aparılır. Bu formanın xarakter xüsusiyyəti – sintetik uçotun hesabları üzrə xronoloji və sistematik yazılışlar üçün registrlər bir kombinəedilmiş kitabda – Baş-jurnalda birləşdirilir. Qalan uçot prosesləri uçotun memorial-order formasında tətbiq olunan uçot qeydiyyatı qaydasından heç də fərqlənmir.

Kitabın birinci üç sütununa tarix, maddə nömrəsi və dövriyyə məbləği yazılır. İkinci hissədə yəni sonrakı sintetik uçotun bütün hesabları yerləşən sütunlarda təsərrüfat əməliyyatları sistematik olaraq yazılır və bu Baş kitab adlanır. Registrin belə quruluşu əyani və asan gözdən keçirilə bilən uçotun aparılmasını göstərir.

Əməliyyatlar Baş-jurnala bilavasitə ilkin yaxud icmal sənədlərin ya da tərtib edilən memorial orderlərin əsasında yazılır. Hər bir mühasibat yazılışında qeydiyyat üçün sıra nömrəsi qoyulur və yazılış üçün bir sətir ayrılır.

Baş-jurnalda ayın əvvəlində sintetik hesablar üzrə qalıqlar köçürülür; sonra əməliyyatlar yazılır, hesabların debeti və krediti üzrə dövriyyələr hesablanır və ayın axırına qalıq çıxarılır. Beləliklə növbəti ayın 1-nə qalıq yazılışından sonra hesablar bağlanır. Buna görə analitik uçot kitablarda yaxud kartoçkalarda aparılır. Analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli tərtib edilir və sintetik uçotun məlumatları ilə üzləşdirilir (cədvəl 9.1)

Cədvəl 9.1

Baş-jurnal

95

S.

N-si

Tarix

Maddələr üzrə

dövriyyə məbləği

Hesabların nömrəsi və adı

201 N-li Materiallar

221N-li“Kassa”

223N-li “Hesasblaşma

hesabı”

Və

i.a.

debet kredit debet kredit debet kredit

Mühasibat uçotunun Baş-jurnal formasının üstünlükləri aşağıdakılardan ibarətdir:

- sintetik uçotda yazılışın əyaniliyi onları asan gözdən keçirməyi və yoxlamağı təmin edir;

- uçotun memorial-order formasında aparılan iki sintetik registr – Qeydiyyat jurnalı və Baş kitab əvəzinə bir kombinələşmiş registr – Baş jurnal kitabı aparılır;

- “Baş-jurnal” kitabındakı yazılışlara əsasən bilavasitə balans tərtib edilir ki, bu da sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlinin tərtib edilməsi zəruriliyini aradan qaldırır.

Uçot işlərinin sadə olması, digər uçot formalarına nisbətən ixtisası yüksək olmayan uçot işçilərindən istifadə etməyə imkan verir.

Lakin bu formanın bəzi nöqsanları da vardır: onun tətbiqi yalnız uçot işlərinin həcmi böyük olmayan (yekunların hesablanması, göstəricilərin üzləşdirilməsi və s.) , sintetik hesabların sayı az olan müəssisələrdə ayın axırında aparılır; onlarda əməliyyatlar yalnız balansın tərtibi üçün lazım olan sintetik hesablarda əks etdirilir ki, bu da analitik uçotda yazılışın düzgünlüyünə nəzarəti çətinləşdirir.

9.2 sxemində mühasibat uçotunda yazılış qaydası verilmişdir.

Sxem 9.2

96

Mühasibat uçotunun Baş-jurnal forması

İlk sənədlər

Analitik hesablar Qruplaşdırıcı və toplayıcı cədvəllər

Kassa kitabı

Analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli Baş - jurnal

Balans

Əməliyyatın Yazılışın üzləşdirilməsini

yazılışını; göstərir

Kiçik müəssisələr üçün mühasibat uçotunun sadələşmiş forması

97

Son onillikdə Baş-jurnal forması öz əhəmiyyətini itirmişdir və praktiki olaraq tətbiq edilmirdi. İqtisadiyyatın bazar münasibətlərinə keçməsi, müxtəlif mülkiyyət formalarının, fəaliyyət növlərinin və sadə istehsal sahələrinin yaranmasına gətirib çıxardı. Müəyyən əmlaka malik olan sadə istehsal və iş prosesi kiçik müəssisələr eləcə də az miqdarda təsərrüfat əməliyyatı aparan və mülkiyyətində kifayət qədər əmlakı olmayan qeyri-istehsal sahəli kiçik müəssisələr yarandı. Bu şəraitdə Baş-jurnal forması kiçik sahibkarlıq subyektləri üçün (sonralar kiçik müəssisə adlanacaq) mühasibat uçotunun sadələşmiş forması adı ilə inkişaf etdirildi.

“Kiçik sahibkarlığın müdafiəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən kiçik biznes subyekti kimi bütün hüquqi və fiziki şəxslər çıxış edə bilər. Onlara aşağıdakıları aid etmək olar:

- işçilərinin orta siyahı sayı 100 nəfərdən artıq olmayan sənaye, tikinti və nəqliyyat müəssisə və təşkilatları;

- işçilərinin orta siyahı sayı 60 nəfərdən çox olmayan kənd təsərrüfatı və elmi-texniki sahələrin müəssisə və təşkilatları;

- işçilərinin orta siyahı sayı 30 nəfərdən çox olmayan pərakəndə ticarət və əhaliyə məişət xidməti göstərən müəssisə və təşkilatları;

- işçilərinin orta siyahı sayı 50 nəfərdən artıq olmayan topdan ticarət və qalan sahələr, eləcə də digər fəaliyyət növünü həyata keçirən müəssisə və təşkilatları. Bunlardan başqa, qanunla kiçik müəssisələrin fəaliyyətində digər hüquqi və fiziki şəxslərin iştirak payının nizamnamə kapitalının 25 %-dən artıq olmaması nəzərdə tutulur.

“Sahibkarlığın inkişafına mane olan müdaxilələrin qarşısının alınması haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2002-ci il 28 sentyabr tarixli 790 nömrəli Fərmanına və Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2002-ci il 2 oktyabr tarixli 211 S nömrəli sərəncamına, “Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa , Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə və Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 18 yanvar 2003-cü il tarixli “Kiçik sahibkarlıq subyektlərində , vergi qoyma sahəsində sadələşdirilmiş uçotun aparılması qaydaları” haqqında qərarı təsdiq olmuşdur.

98

Qəbul edilmiş qaydalar Azərbaycan Respublikasının Vergi qanunvericiliyinə əsasən sadələşdirilmiş verginin ödəyiciləri kimi fəaliyyət göstərən, təşkilati-hüquqi və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq hüquqi və fiziki şəxs sayılan kiçik sahibkarlıq subyektlərinə şamil edilir.

Vergi qanunvericiliyinin tələblərinə uyğun olaraq göstərilən təsərrüfat subyektlərində aktivlərin, öhdəliklərin və kapitalların hərəkətini əks etdirən mühasibat uçotunun təşkili, müəyyən olunmuş qaydada mühasibat uçotunun registrlərindən , mühasibat hesablarından və bu hesablar üzrə müvafiq müxabirləşmələrdən istifadə etməklə həyata keçirilir.

Azərbaycan Respublikası vergi qanunvericiliyinə əsasən sadələşdirilmiş verginin ödəyiciləri olan kiçik sahibkarlıq subyektləri könüllü olaraq mühasibat uçotunu ikili yazılış üsulu ilə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada apara bilərlər .

“Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq kiçik sahibkarlıq subyektlərində mühasibat uçotunun təşkilinə, uçot siyasətinin formalaşdırılmasına və təsərrüfat əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi zamanı qanunvericiliyin tələblərinə riayət edilməsinə görə məsuliyyəti kiçik sahibkarlıq subyektinin rəhbəri daşıyır.

Kiçik sahibkarlıq subyektinin uçot siyasəti onun rəhbəri tərəfindən əmrlə (sərəncamla) təsdiq edilir. Kiçik sahibkarlıq subyektinin rəhbəri, vergi qanunvericiliyinə əsasən sadələşdirilmiş sistem üzrə vergi tutulmayan əməliyyatların həcmində gəlirin əldə edilməsi zamanı mühasibat uçotlunun şəxsən özü tərəfindən aparılması hüququnu əldə edir.

Kiçik müəssisənin mühasibat uçotunu müstəqil struktur bölmənin (xidmətin) mühasibatlığında baş mühasib aparır. Mühasibat xidməti olmayan kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotu və hesabatı müqavilə əsasında ixtisaslaşmış təşkilatın (mərkəzləşdirilmiş mühasibatlığın) müvafiq mütəxəssisi yaxud müəssisə rəhbərinin yazılı sərəncamı ilə mühasibat işini apara bilən işçi tərəfindən yerinə yetirilə bilər.

Kiçik müəssisə öz istehsalının tələbatından və idarə etmədən, onların mürəkkəbliyindən və işçilərin sayından asılı olaraq mühasibat uçotunun formasını müstəqil olaraq seçir. Buna görə öz işinin xüsusiyyətinə uyğun

99

mühasibat uçotunun tətbiq olunan registrlərinin uyğunlaşdırılmasını müstəqil apara bilər və aşağıdakılara riayət edilməklə:

- nəzərdə tutulanı hesablama və ikili yazılış prinsipi əsasında mühasibat uçotunun aparılmasına, mühasibat uçotunun vahid metodoloji əsaslarına;

- analitik uçot məlumatlarının sintetik uçot məlumatları ilə qarşılıqlı əlaqəsinə;

- ilkin uçot sənədlərinin əsasında bütün təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotunun registrlərində başdan-başa əks etdirilməsinə;

- idarəetmə və kiçik müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət üçün eləcə də mühasibat hesabatının tərtibi üçün lazım olan göstəricilər nöqteyi-nəzərindən ilkin sənədlərin məlumatlarının toplanması və sistemləşdirilməsinə.

Cüzi miqdarda təsərrüfat əməliyyatı olan (qayda üzrə, ayda 300-dən artıq olmaqla) , sadə texnoloji proseslə məhsul istehsal edən, iş yerinə yetirən, xidmət göstərən kiçik müəssisələrə mühasibat uçotunun sadələşmiş formasının tətbiq edilməsini tövsiyə edirlər. Burada bu forma üzrə uçotun təşkili üçün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin mühasibat uçotunun nümunəvi Hesablar Planının əsasında tərtib edilmiş mühasibat uçotunun işçi hesablar planından istifadə edilir (cədvəl 9.2).

Kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotunun işçi hesablar planı

Bölmə Hesabların adı Hesabın nömrəsi

Aktiv hesablar (A), passiv

hesablar (P),

aktiv-passiv hesablar (a-P)

1 2 3 4

100

1 bölmə

Əsas vəsaitlər

və digər

uzunmüddətli

qoyuluşlar

Əsas vəsaitlər

Əsas vəsaitlərin amortizasiyası

Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları

Kapital qoyuluşları

01(111)

02(112)

06(181)

08(113)

A

P

A

A

II bölmə

İstehsal

ehtiyatları

Materiallar

Alınmış sərvətlər üzrə əlavə dəyər vergisi

10(201)

19(241)

A

A

III bölmə

İstehsal

Məsrəfləri

Əsas istehsalat 20(202) A

IV bölmə

Hazır məhsullar,

mallar və satış

Hazır məhsullar

Mallar

Məhsul (iş, xidmət) satışı

40(204)

41(205)

46(601)

A

A

A-P

V bölmə

Pul vəsaitləri

Kassa

Hesablaşma hesabı

Valyuta hesabı

Bankda olan xüsusi hesablar

Maliyyə qoyuluşları

50(221)

51(223)

52(223)

55(225)

58(225)

A

A

A

A

A

VI bölmə

Hesablaşmalar

Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar

Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar

Büdcə ilə hesablaşmalar

60(431)

62((211)

P

A-P

101

Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar

Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar

Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar

68(421)

69(522)

70(533)

76(507)

P

P

P

A-P

VII bölmə

Maliyyə

Nəticələri

Mənfəət və zərərlər 80(801)

P

VIII bölmə

Kapitallar

(fondlar) və

ehtiyatlar

Nizamnamə kapitalı

Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)

85(301)

88(342)

P

A

IX bölmə

Kreditlər və maliyyələşmələr

Qısamüddətli kreditlər

Qısamüddətli borclar

90(501)

94(505)

P

p

Kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotunun sadələşmiş forması iki üsulla aparıla bilər:

102

1. Mühasibat uçotunun sadələşmiş forması . Onun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kiçik müəssisələrdə mühasibat uçotunun sadələşmiş formasında ilkin sənədləşmənin qeydiyyatı, analitik və sintetik uçotun registri olan hesablar üzrə yerinə yetirilmiş əməliyyatların məbləğinin bölüşdürülməsi, eləcə də məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinin və istehsalın maliyyə nəticəsinin müəyyən edilməsinə dair məlumatlar kiçik sahibkarlıq subyektlərində sadələşdirilmiş uçotun aparılması qaydalarına görə müvafiq olaraq təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu kitabının (I K №-li forma) “A. Gəlirlər”, “B. Xərclər”, “C.Satışdankənar əməliyyatlar üzrə daxil olmalar”, “Ç. Mənfəətin istifadəsi”, “D. Əmlakın hərəkəti” cədvəllərində əks etdirilir.

Tətbiq edilən hesabların həcmi üzrə kitabın konkret forması müəyyən edilməmişdir. Hər bir kiçik müəssisə uçotda lazım olan hesabların miqdarını özü sərbəst müəyyən edir və bu kitabda əks etdirir. Bundan başqa əməyin ödənişi üzrə, gəlir vergisi üzrə, büdcə ilə hesablaşmaların uçotu üçün əmək haqqının uçotu cədvəli ( B-8 №-li forma) tərtib ediılir.

Kiçik müəssisələr təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu kitabını aylıq açmaqla cədvəl formasında (hesablar üzrə əməliyyatların uçotu üçün əlavə vərəqdən istifadə etmək lazım gəldikdə) yaxud cəmi hesabat ili ərzində olan əməliyyatların uçotu üçün kitab (jurnal) formasında apara bilərlər. Bu halda həmin kitab (jurnal) qaytanlanmalı və nömrələnməlidir. Kitabın (jurnalın) axırında onda olan səhifələrin sayı göstərilir və müəssisə rəhbərinin və baş mühasibin imzası ilə eləcə də müəssisənin möhürü ilə təsdiq edilir. Kitabın aparılması müəyyən olunmuş qaydadan və digər formalarından: kassa kitabından, kassa mədaxil və məxaric sənədlərinin qeydiyyatı jurnalından; əmək haqqı üzrə şəxsi hesablardan və sairədən istifadəni istisna etmir.

Mühasibat uçotunun sadə forması üzrə registrlərin tərtib edilmə qaydası 9.3 nömrəli sxemdə verilir

Sxem 9.3

Mühasibat uçotunun sadə forması üzrə sxemi

103

Sənədlər

Əmək haqqı və sair əməliyyatların uçotu cədvəli Kassa kitabı

Təsərrüfat əməliyyatlarının uçotu kitabı

Hesabat (balans və digər formaları)

Burada:

təsərrüfat əməliyyatlarının yazılışını,

üzləşməni göstərir

Kiçik müəssisələr mühasibat uçotunun sadə formasını aşağıdakı hallarda tətbiq edə bilərlər:

- əgər özünün xüsusi əsas vəsaiti yoxdursa;- hesabat ilində az miqdarda materialın daxil olması və tamamilə məhsul

(iş, xidmət) istehsalında istifadə edildikdə;- satılmış məhsullara görə alıcılarla, eləcə də alınan material

qiymətliləri, yerinə yetirilən işlər və xidmətlərə görə malsatan və

104

podratçılarla hesablaşmalar əməliyyat başa çatan anda yəni ayın axırına müvafiq borc qalmadıqda;

- sifarişlə görülən işin , bitməmiş istehsalın mövcud olmaması, sadə istehsal yerində aylıq məhsul satışı olduqda;

- malsatanların çəkdikləri xərcə görə avans verilmə halı olmadıqda;- gəlirlərin və xərclərin uçotu nağd alınan və ödənilən pul vəsaitlərinin

əsasında mümkün olduqda.1. Balansda xüsusi əsas vəsaiti olan, müəyyən material ehtiyatı olan və

malsatan və malalanlarla qabaqcadan və sonradan hesablaşmanı aparan kiçik müəssisələrə mühasibat uçotu registrlərindən istifadə etməklə mühasibat uçotu formalarının tətbiq edilməsi tövsiyə olunur. Uçot registri kimi müəssisənin əmlakı və onun əmələ gəlmə mənbələrinin uçotu üçün səkkiz cədvəl (B-I-dən B-8 -ə qədər) və bu cədvəllərin məlumatlarının ümumiləşdirilməsi və mühasibat uçotu hesabları üzrə onlarda aparılan yazılışların düzgünlüyünü yoxlamaq üçün bir şahmat cədvəli (B-9) tətbiq edilir. Mühasibat uçotunun aparılmasının ikinci üsulunu aşağıdakı yazılış qaydasından görmək olar (sxem 9.4)

2. Sxem 9.4

Cədvəllərdən istifadə etməklə mühasibat uçotunun formasının

tərtib edilməsi qaydası

Sənədlər Kassa kitabı

Cədvəl (1-8)

Şahmat cədvəli

105

Dövriyyə cədvəli

Hesabat (balans və digər formalar)

“Uçot kitabı” əsasında hesabat dövründə kiçik sahibkarlıq subyektlərinin əmlakının və pul vəsaitlərinin , onlar tərəfindən görülmüş iş və göstərilən xidmətlərin , həmçinin görülmüş iş və göstərilən xidmətlərlə bağlı xərclərin mövcudluğu müəyyənləşdirilir və Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin qərarı ilə təsdiq edilmiş “Kiçik sahibkarlıq subyektlərinin maliyyə vəziyyəti barədə hesabatı (1-KM nömrəli forma, illik) tərtib edilir.

Mühasibat uçotunun memorial-order forması

Mühasibat uçotunun memorial-order forması 1928-1930-cu illərdə meydana gəlmiş və hal-hazıradək tətbiq edilir. Hesabdarlığın memorial-order forması öz adını memorial-orderdən götürmüşdür. Onunla ilkin sənədlərin işlənilməsi başa çatır. Uçotun bu formasında hər bir təsərrüfat əməliyyatına (yaxud icmal sənəddə birləşdirilən əməliyyat qrupuna memorial-order tərtib edilir. Uçotun bu formasının xarakter xüsusiyyəti – müəyyən dövr ərzində mühasibat a daxil olan sənədlər eyni təsərrüfat əməliyyatları qrupları üzrə qruplaşdırma və toplayıcı cədvəllərdə toplanır və qeydiyyata alınır. Qruplaşdırıcı sənədlərin əsasında hər bir mühasibat yazılışı ayrı memorial-orderlə rəsmiləşdirilir ki, həmin mühasibat yazılışına aid bütün ilk və icmal

106

sənədlər memorial orderə əlavə edilir. Memorial orderdə onun nömrəsi, əməliyyatın qısa məzmunu, hesabların debeti və krediti, əməliyyat məbləği göstərilir (cədvəl 9.3)

201____ il iyun ayı üçün ____ №-li memorial – order

Əsas (sənədin adı yaxud əməliyyatın məzmunu)

Hesabın debeti üzrə

(nömrə)

Hesabın krediti üzrə

(nömrə)

Məbləğ

Hissə ilə Ümumi

Memorial-order formasında sintetik uçot iki registrdə - Qeydiyyat jurnalında və Baş kitabda aparılır.

Qeydiyyat jurnalı mühasibat yazılışlarının (memorial orderlərin) qeydiyyatı üçün tətbiq olunur. Jurnalda nömrə göstərilməklə tarix və məbləğ xronoloji qaydada yazılır. Bu jurnalda hər bir memorial-oderə daimi nömrə verilir. Qeydiyyat jurnalının forması aşağıdakı kimidir. (cədvəl 9.4)

Cədvəl 9.4

201_____ il iyun ayı üçün Qeydiyyat jurnalı

107

Memorial-orderin sıra nömrəsi

Orderin tarixi

Məbləğ

1 2 3

Sonra memorial-orderlər ikitərəfli açılmış formada olan Baş kitaba yazılır. Hər bir sintetik hesab üçün ayrı döndərilən iki səhifə ayrılır (cədvəl 9.5). Bu kitabda memorial-orderlərin yazılışı müxabirləşən hesabları göndərməklə hər bir hesab üzrə aparılır ki, bu da bu və ya digər dövrə dair göstəriciləri ümumiləşdirməyə imkan verir. Hər ayın axırında Baş kitabda debet və kredit üzrə dövriyyələrin yekunu hesablanır, hər bir hesab üzrə qalıq çıxarılır və sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli tərtib edilir.

Cədvəl 9.5

Baş kitab

51 №li “Hesablaşma hesabı”

Tarix

Memo-

rial orde-

rin

nömrə-si

Kredit hesabları

De-bet

üzrə

ye-

kunu

Ta-

rix

Me-

mori-

al

orde-

rin

nöm-

rəsi

Debet hesabları Kredit üzrə yeku-

nu

431

№li

hesab

76

№li

hesab

90

№li

hesab

Və

s.

50 №li hesab

60 №li hesab

Və

i.a.

108

Memorial-order formasında analitik uçot əsasən kartoçkalarda yaxud eyni zamanda kartoçka və kitablarda aparılır. Analitik uçotun registrlərində yazılış bilavasitə memorial orderə əlavə edilən ilk və icmal sənədlərə əsasən aparılır. Ay qurtardıqdan sonra analitik uçotun hesablarında dövriyə məbləğlərinin yekunu hesablanır və dövriyyə cədvəli tərtib edilir.

Sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli tutuşdurulub yoxlanılır.

Sintetik hesabların debeti və krediti üzrə dövriyyələr memorial-orderin qeydiyyatı jurnalındakı dövriyyə məbləğləri ilə müqayisə edilir. Üzləşmə və nəzarətdən sonra mühasibat balansı və digər hesabat cədvəlləri tərtib edilir.

Bu formada kitab və kartoçkadan istifadə yaxşı uyğunlaşdırılır, uçot registrlərində yazılışların düzgünlüyü və buraxılan səhvlərin aşkar edilməsi hesabat işçilərinin geniş şəkildə əmək bölgüsünün aylıq yoxlanılması mümkün olur. Uçotun memorial-order formasının çatışmazlığı – çoxlu həcmdə uçot işlərinin hesabat dövrünün axırına düşməsidir. Ay qurtardıqdan sonra sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlinin tərtib edilməsi, bütün registrlərdə yazılışların düzgünlüyünün yoxlanılması və aşkar olunan səhvləri düzəltmək lazımdır ki, bununla da hesabat tərtib etmək mümkün olsun. Bu vəziyyət ay ərzində nəinki uçot işçilərinin əməyinin düzgün bölüşdürülməsinə, eyni zamanda mühasibat hesabatının təqdimatının gecikdirilməsinə gətirib çıxarır. Bundan başqa uçotun həmin forması əsasən əl əməyindən istifadə üçün nəzərdə tutulmuş və demək olar ki, avtomatlaşmaya uyğunlaşdırılmamışdır.

Mühasibat uçotunun memorial-order formasında yazılış qaydası 9.5 nömrəli sxemdə verilir.

Sxem 9.5

109

Memorial-order formasında mühasibat uçotu formalarının tərtibi qaydası

İlk sənədlər Kassa

kitab

Qruplaşdırma və toplayıcı sənədlər

Memorial-order

Analitik uçotun registrləri

Qeydiyyat jurnalı

Baş kitab

Analitik uçotun hesabları üzrə dövriyyə cədvəli

Sintetik uçotun hesabları üzrə dövriyyə cədvəli

Balans və digər hesabat

110

formaları

9.6. Mühasibat uçotunun jurnal-order forması

Jurnal-order forması öz adını hesabdarlığın bu formasında istifadə olunan əsas registr üzrə - jurnal orderdən götürmüşdür. O, müxtəlif mülkiyyət formalı müəssisələrdə geniş tətbiq olunur. Onun istifadəsində əsas mühasibat uçotunun bütün bölmələri üzrə təsərrüfat əməliyyatları və sintetik və analitik uçotu təmin etmək cəhətdən ilk sənəd məlumatlarının toplanması prinsipi durur. İlk sənəd məlumatlarının uçot registrlərində toplanması və sistemə salınması hesabat ayında bütün uçota alınmaya məxsus vəsaitləri və onların istifadəsi üzrə təsərrüfat əməliyyatlarını əks etdirməyə imkan verir.

Deməli jurnal-order formasında uçot qeydiyyatı ondan ibarətdir ki, oxşar əməliyyatlar xronoloji qaydada xüsusi yığma cədvəllərində jurnallara yazılır. Bu zaman ilk sənədləri memorial-orderlərlə rəsmiyyətə salmadan bilavasitə ilk sənədlərə əsasən aparılır. Əgər çoxlu miqdarda oxşar sənəd vardırsa, onları əvvəlcə toplayıcı cədvəllərdə qruplaşdırıb, sonra həmin cədvəllərin yekununu ayın axırında müvafiq jurnala köçürürlər. Deməli, uçotun jurnal-order formasında istifadə olunan jurnallar eyni zamanda uçotda qeyd edilən əməliyyatları mühasibat yazılışları ilə rəsmiyyətə salan order hesab olunurlar. Buradan da yığma cədvəlləri jurnal-orderlər, uçotun bu forması isə jurnal-order forması adlanır.

Beləliklə jurnal-orderdə xronoloji və sistematik yazılışlar eyni zamanda aparılır, dövriyyə cədvəli isə ancaq hesablamalar üzrə tərtib edilir, bunları isə analitik uçotun kartoçkalarında aparılır. Xronoloji qeydiyyat aparılmır.

Analitik və sintetik uçot vahid yazılış sistemində birlikdə aparılır. Analitik uçot kartoçkaları şəxsi hesab kimi böyük əhəmiyyətə malik olan bir sıra hesablama formaları ilə açıla bilər.

Hesabdarlığın jurnal-order formasında əsas iki mühasibat registri: jurnal-order və köməkçi cədvəllər tətbiq olunur. Bundan başqa bəzi uçot

111

məlumatlarının ümumiləşdirilməsi və qruplaşdırılması texnikasının səmərəliliyini təmin etmək məqsədi ilə xüsusi hazırlanmış işləmə cədvəlləri də tətbiq oluna bilər.

Jurnal-order – bu şahmat prinsipi üzrə sərbəst vərəqələrdə xüsusi sütunlara bölünmüş formada tərtib edilən mühasibat registridir. Onlarda yazılış sənədlər daxil olduqca ya da əməliyyatın xarakteri və məzmunundan asılı olaraq ay ərzində olan yekunlar üzrə aparılır (cədvəl 9.6).

Cədvəl 9.6

221 №-li “Kassa” hesabının kreditindən hesabların debeti üzrə

1 №-li jurnal-order

Sətir

№-si

Tarix (yaxud hansı ay üçün)

Debet üzrə müxabirləşən hesabların nömrəsi və adı Kredit üzrə yekunHesab

№-51(223)

Hesab

№-52(223)

Hesab

№-71(244)

Hesab

№-70(533)

Hesab

№-26(721)

Və i.a.

Quruluşuna görə iki növ jurnal-order fərqləndirilir. Birinci növ jurnal-order bir sintetik hesab üzrə kredit əməliyyatlarının əks etdirilməsini təmin edir: onlar həmin hesabın kredit dövriyyəsini əks etdirir yaxud hər bir ilk sənəd üzrə ya da gün ərzində olan yekunlar üzrə yaxud daha uzun müddət ərzində olan yekunların toplayıcı cədvəli hesab olunur. 1 №-li jurnal-orderə yazılış kassirin hesabatına əsasən, ona əlavə edilən sənədlərlə (mədaxil və məxaric orderləri yaxud onları əvəz edən sənədlərlə) gün ərzində olan yekunlar yazılır. Az miqdarda kassa

112

sənədləri olduqda kassirin bir neçə hesabatı üzrə (3-5 gün ərzində) registrdə əməliyyatların yazılışı aparılır. Bu halda “Tarix” sütununda yazılış aparılan tarixin əvvəli və sonu göstərilir, məsələn 1-3, 14-16 və s. Müxabirləşən hesablar nöqteyi nəzərindən gün ərzində (ir neçə gün üzrə) müəyyən edilən yekun kassa hesabatında əks etdirilən eyni əməliyyatların yaxud ona əlavə edilən sənədlərin məbləğini hesablamaqla müəyyən edilir.

İkinci növ jurnal order özünün iqtisadi məzmununa görə eyni, bir neçə sintetik hesabın krediti üzrə əməliyyatların əks etdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu halda onların hər biri üçün registrdə bölmə yaxud sütun ayrılır.

Sənaye müəssisələrində istehsala məsrəflərin uçotu üçün jurnal ilə yanaşı cədvəl də tətbiq olunur. Belə ki, nə vaxt analitik göstəriciləri üzrə məlumatları bilavasitə jurnal-orderdən götürmək almaq mürəkkəb olduqda cədvəldən istifadə olunur, belə halda ilk sənədlərin məlumatlarının qruplaşdırılması əvvəlcə cədvəllərdə aparılır, onların yekunu jurnal-orderə köçürülür.

Jurnal-orderin və köməkçi cədvəllərin tərtibinin əsasında kredit əlamətinə görə təsərrüfat əməliyyatlarının qeydiyyatı durur: ilkin sənədlərin məlumatları yalnız hesabların debeti ilə müxabirləşmədə müvafiq hesabların krediti üzrə qeydə alınır. İstisna hal kimi kassa, bankdakı hesablaşma hesabı və valyuta hesablarındakı əməliyyatlar, onları uçota alan hesabların həm debeti, həm də krediti üzrə qeydiyyata alınır.

Beləliklə, jurnal-order ayrıca bir hesab yaxud bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan bir neçə hesab üçün açılır) Bəzi jurnal-orderlər, təsərrüfat əməliyyatlarına nəzarəti gücləndirmək məqsədilə debet qeydlərinə aid cədvəllərlə əlaqəli surətdə aparılır (məsələn, “Kassa”, “Hesablaşma hesabı” və s. hesablar üzrə). Bundan əlavə, bəzi jurnal-orderlərdə həm sintetik və həm də analitik uçot aparılır. “Mal satanlarla hesablaşmalar”, “Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar” hesabları üzrə uçot bu cür jurnal-orderlərdə aparılır. Eyni jurnal-orderdə həm sintetik və həm də analitik uçot aparmaq mümkün olmadıqda isə analitik hesablar uçotun memorial-order formasında olduğu kimi kartoçkalarda aparılır.

Ayın axırında jurnal-orderlər üzrə hansı ki, jurnal-orderlərdən məlumatları ümumiləşdirmək, ayrı-ayrı hesablar üzrə aparılan yazılışların düzgünlüyünü qarşılıqlı yoxlamaq üçün və hesabat balansı tərtib etmək üçün yekun məlumatları Baş kitaba (cədvəl 9.7) köçürülür. Baş kitabda hər bir sintetik hesab

113

üzrə ilk qalıq, cari dövriyyə və son qalıq göstərilir. Baş kitaba cari dövriyyənin yazılışı jurnal-orderlərdə əks etdirilən uçot məlumatlarının qeydiyyatının əsasında aparılır. Hesabların yekun məbləğdə kredit dövriyyələri müvafiq jurnal-orderlərdən, debet dövriyyələri isə müxtəlif jurnal-orderlərdən (müxabirləşən hesablar üzrə hissə-hissə ) Baş kitaba köçürülür. Hər bir hesab üzrə ilk qalıq debet və kredit dövriyyələri və son qalıq Baş kitabda əks etdirildiyinə görə dövriyyə cədvəli tərtib etməyə ehtiyac qalmır.

Debet və kredit dövriyyələri, eləcə də debet və kredit son qalıqları müvafiq olaraq bərabər olmalıdır. Baş kitab üzrə son qalıqlara əsasən balans tərtib edilir.

Cədvəl 9.7

Baş kitab

Hesab №_____

Dövr Debet üzrə dövriyyə

Debet üzrə

yekun

Kredit

üzrə

yekun

Qalıq

__№-li jurnal-orderdən

____№-li

hesabın kreditindən

Və i.a. debet kredit

114

Baş kitab illik açılır. Hər bir hesab üçün bir yaxud iki vərəq ayrılır. Əgər iki vərəq açılırsa, onda ikinci vərəq birinciyə əlavə kimi istifadə olunur. Baş kitab və digər registr hissələrinin əsasında balans və digər hesabat formaları tərtib edilir.

Uçotun jurnal-order forması daim təkmilləşdirilir. Əvvəllər jurnal-order əməliyyatları əllə yazmaq üçün nəzərdə tutulurdu, lakin sonralar onları hesab maşınlarında yazmaq üçün uyğunlaşdırıldı.

Uçotun memorial-order formasına nisbətən böyük üstünlüklərə (xronoloyi və sistematik qeydlərin birləşməsi, analitik uçot registrləri sayının azalması, hesabatın tərtib edilməsinin sürətləndirilməsi və s.) malik olmasına baxmayaraq jurnal-order forması hesab-perforasiya texnikasından kifayət qədər səmərəli istifadə etməyə imkan vermir.

Mühasibat uçotunun jurnal-order formasında registrlər aşağıdakı ardıcıllıq qaydasında doldurulur.

Sxem 9.6

Mühasibat uçotunun jurnal-order formasının sxemi

İlk sənədlər

Köməkçi və qruplaşdırma cədvəlləri

Kassa kitabı

Jurnal-orderlər

115

Bəzi hesablar üzrə analitik

uçotun registrləri

Baş kitab

Analitik uçot hesabları üzrə


Şərti işarələr:

- əməliyyatların yazılışını

- yazılışların üzləşdirilməsini göstərir

9.7. Uçotun cədvəl – perfokart forması

50-ci illərin axırlarında uçotun cədvəl-perfokart forması yaradılmışdır. Uçotun mexanikləşməsində əsas vasitə perforasiya hesablama maşınlarıdır, informasiya daşıyıcıları perfokartlardır, əsas uçot registrləri isə tabulyatorlarda

116

Balans

doldurulan cədvəl-tabulyaqrammalardır. Buradan da uçotun bu forması cədvəl perfokart forması adlanmışdır.

Cədvəl-perfokart formasında əvvəlcə ilk sənədlərdə olan informasiyalar kodlaşdırılır, yəni müvafiq rekvizitlər üzrə kodlar yazılır. Kod uçot nomenklaturunun şifrələr sistemini göstərir. Hesab-performasiya maşınlarında işlənib - hazırlanması ilk məlumat, ilk sənədlərdən perforasiya kartlarına (perfokartlara) keçirilir. Perfokartlarda oyuqların (deşiklərin) açılması prosesinə perforasiya deyilir. Perforasiya prosesində tabulyaqramlarda yekunlaşdırılası göstəricilər xüsusi maşın (perforator) vasitəsi ilə perfokarta köçürülür. Yəni perforatorun köməyi ilə perfokartda sənədin müəyyən rekvizitlərinə uyğun deşiklər açmaq yolu ilə sənədin məzmunu perfokarta köçürülür. İlk sənəd perfokartla birlikdə nəzarətə, yəni perforasiyalaşdırmanın düzgün olub-almadığını yoxlamağa verilir. Bu yoxlama verifikator adlanan xüsusi maşında (yoxlayıcı) hesablama yolu ilə aparılır. Yoxlanmış perfokartlar seçmə maşınına verilir. Seçmə maşınında perfokartlar müəyyən əlamətlər üzrə (hər bir fəhlənin əmək haqqı məbləğinə diar, fəhlələrin sayına və onların verdiyi məhsulun həcminə dair, faktiki işlənmiş və normalaşdırılmış vaxta və s. dair) avtomatik qruplaşdırılır. Seçilmiş perfokartlar tabulyatora daxil olur, tabulyator müəyyən iş görür, yəni perfokartların məlumatını hesablayır, onların göstəricilərini yazır və lazımi yekunlar çıxarır. Beləliklə , tabulyator perfokartlarda olan məlumatları avtomatik surətdə yekunlaşdırır , yazır və çap edilmiş cədvəllər şəklində hazır nəticəni verir. Belə cədvəllərə tabulyaqrammalar deyilir.

Uçotun perfokart formasında hər bir təsərrüfat əməliyyatını, yaxud oxşar təsərrüfat əməliyyatlar qrupunun perfokarta (kütləvi xarakter daşımayan) iki perfokarta köçürmək yolu ilə hər bir təsərrüfat əməliyyatının hesablarda əks etdirilməsi saxlanılır. Perfokartın biri müxabirləşən hesabın debet dövriyyəsini, ikinci perfokart isə müxabirləşən hesabın kredit dövriyyəsini göstərir.

Uçotun cədvəl-perfokart forması iki növ perfokartdan – təsərrüfat əməliyyatlarını əks etdirən dəyişən (birdəfəlik) perfokartdan və normativ yaxud qiymət göstəricilərini əks etdirən perfokartdan istifadə etməyə imkan verir. Eyni zamanda uçotun perfokart formasında sənədlərdən daim (sorğu) məlumatları çıxarmaqla çoxlu miqdarda olan ilk sənədlərin saxlanılması aradan qaldırılır, deməli uçot işlərinin həcmi azalır.

117

Uçotun cədvəl-perfokart formasında sintetik və analitik uçot maşın hesablama qurğularında dəyişə daimi və yekun perfokartlarını işləyib hazırlamaq yolu ilə alınan tabulyaqrammalarda aparılır. Maşın hesablama qurğusundan təsərrüfata daxil olan sintetik və analitik uçot tabulyaqrammalarından müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət etmək, təhlil aparmaq və mühasibat balansı və digər bütün hesabat formalarının tərtib edilməsində istifadə edilir.

“Kassa” sintetik hesabının tabulyaqrammasının formasını nəzərdən keçirək.

Cədvəl 9.8

2010-cu il yanvar ayı üçün “Kassa” balans hesabının debeti üzrə


Ay

“Kassa” balans

hesabının debeti

Balans hesabının və subhesabın

krediti

“Kassa” balans hesabı və subhesabın krediti üzrə və cəmi hesab üzrə məbləğ

Man. Qəp.

01 50(221) 26-1(721) 170 40

01 50(221) 46-2(601)

Və i.a.

40 30

01 50(221) 76-1(177) 2500 85

01 50(221) 76-2(177) 456 47

450679 86

118

Bu cədvəldə “Kassa” hesabının kreditləşən hesablarla müxabirləşmədə ay ərzində olan məbləğlər göstərilir. Hesabın krediti üzrə tabulyaqramma da eyni qaydada tərtib edilir. Mühasibat uçotu hesabları üzrə dövriyyə cədvəlini tərtib etmək üçün hər bir hesabın ilk qalığı, debet və kredit dövriyyələri perfokartları müxabirləşən hesabların kodları üzrə seçilir. Dövriyyə cədvəlinin forması aşağıdakı şəkildə tərtib edilir.

Cədvəl 9.9

Ay ərzində mühasibat uçotu hesabları üzrə dövriyyə cədvəli

Tarix

Əm

əliy

yat

Əsa

s hes

ab

Sex,

şöbə

, böl

mə

Müx

abirl

əşən

hes

ab

Ayı

n əv

vəlin

ə qa

lıq (d

ebet

, kr

edit)

Analitik uçotun kodlar üzrə yekunu

Əsas hesabın kodları üzrə yekunu

Ay ərzində dövriyyələr

Ayın axırına qalıq (debet, kredit)Debet Kredit

Eyni perfokartlar əsasında həm sintetik hesablar üzrə və həm də analitik hesablar üzrə tabulyaqrammalar tərtib edilir.

119

Analitik hesablar üzrə tabulyaqrammalarda müxtəlif uçot obyektlərinin (təsərrüfat vəsaitləri, istehsala məsrəflər , vəsait mənbələri və i.a.) əks etdirilməsindən asılı olaraq onların forması müxtəlif olur. Analitik uçot üçün hər bir müxabirləşən hesablar üzrə analitik cədvələ dair şifrlərin açılması tabulyaqramması tərtib edilir.

“Kassa” hesabı üzrə analitik cədvələ dair şifrləri açma- tabulyaqrammasını nəzərdən keçirək:

120

Cədvəl 9.10

2010 - cu il yanvar ayı üçün “Kassa” balans hesabının debeti üzrə dövriyyə cədvəlinin şifrələrinin açılması

Ay Tarix

Paçka nömrəsi

“Kassa” hesabının debeti

Kassa orderinin nömrəsi

Kredit Sənəd üzrə məbləğ

Kreditləşən hesabın analitik uçotun şifri üzrə məbləğ

“Kassa” hesabı üzrə kreditləşən hesab, subhesab və cəmi hesab üzrə məbləğ

Balans hesabı

subhesab

Analitik uçotun şifri

01 10 15 50 473 26 1 061 170 170 170

01 12 24 50 586 46 2 081 20 - -

01 14 28 50 720 46 2 081 20 40 40

121

Və i.a.

01 05 04 50 448 76 1 002 250085 250085

01 07 08 50 567 76 2 003 45647

01 09 12 50 678 76 2 003 8014 53661 303746

36828807

122

Analitik şifrləri açma – tabulyaqrammasında analitik hesablar nöqteyi nəzərindən hər bir müxabirləşən hesablar üzrə sistemə salınmış ilk sənədlər verilir. Bu tabulyaqrammadan hər hansı bir arayışın verilməsində, həmin hesab üzrə vəsaitin hərəkətinin təhlil edilməsində və s. məqsədlər üçün istifadə edilir.

Sintetik hesablar üzrə tərtib edilmiş tabulyaqrammaların yekunları üzrə saldo balansı tərtib edilir. Saldo balansının forması 9.11 nömrəli cədvəldə verilmişdir.

Cədvəl 9.11

S a l d o balansı

Ay

Balansın sətrinin nömrəsi Balans hesabı

Balans hesabları üzrə yekunlar

Balans sətrinin nömrəsi üzrə yekun

Cəmi balans üzrə

aktiv passiv

Beləliklə uçotun cədvəl-perfokart formasında sənədlər aşağıdakı ardıcıllıq qaydasında işlənilir.

Uçotun cədvəl-perfokart formasının sxemi

Sənədlər

123

Daimi perfokartlar Dəyişən perfokartlar köçürmələr

Sintetik və analitik uçot tabulyaqramması

Yekun perfokartları

Balans və digər hesabat cədvəlləri

Saldo perfokartları

9.8. Uçotun cədvəl-avtomatlaşdırma forması

Uçotun cədvəl-avtomatlaşdırma forması elektron hesablayıcı maşınlardan (EHM) istifadə əsasında mühasibat uçotunun kompleks mexanikləşəsi və avtomatlaşmasına əsaslanır.

124

Cədvəl-avtomatlaşma formasında mühasibat uçotunun aparılması qaydasını nəzərdən keçirək.

Təsərrüfat əməliyyatları haqqında informasiya iki yol ilə daxil olur: əvvəla əməliyyatlar haqqında məlumatlar avtomatik alınır, onlar müxtəlif iş yerlərində yerləşən müvafiq periferik qurğu ilə toplanır; qalan əməliyyatlar haqqında məlumatlar uçot blanklarının adi sənədlərində toplanır. Toplanmış uçot informasiyaları maşın daşıyıcılarına (perfokartlar, perfolentlər, maqnit lentləri və i.a.) ötürülür. İnformasiyaların avtomatik ötürülməsi və yığılma qurğusu informasiyaları avtomatik maşın daşıyıcılarına verir. Mühasibat sənədlərində olan informasiya informasiyanın maşın daşıyıcılarına əl ilə qeyd edilməsi qurğusunun köməyi ilə maşın daşıyıcılarına daxil edilir. Həmin qayda ilə daimi sorğu-normativ informasiya məlumatları maşın daşıyıcılarına verilir.

Maşın daşıyıcılarında olan uçot informasiyası EHM-na verilir və orada işlənir. Belə ki, icmal sənədlər sintetik və analitik uçot registrləri hazırlanır və s. EHM-da işləmənin xarakteri ondan ibarətdir ki, burada proqram sistemi üzrə işlənir və onun düzgünlüyü avtomatik yoxlanır. İşlənilmiş məlumatları EHM uçot, operativ işlər , təhlil və idarəetmə üçün tələb olunan bu və ya digər şəkildə maşınoqramma verir. Uçotun cədvəl avtomatlaşma forması müxtəlif maşınoqramlar şəklində təsvir olunan adi nəticə informasiyası ilə yanaşı, xüsusi növ registr, videoqram almağa imkan verir. Bu displeylərin köməyi ilə alınmış uçot məlumatlarının ekran təsviridir. Videoqramların tətbiqi uçotun ayə-ayrı göstəricilərindən bir dəfə istifadə olunan və ya hesablamaların yoxlanılması məqsədilə onların aralıq nəticələrilə tanış olmaq lazım gəldiyi hallarda xüsusən əlverişlidir. Displeyin idarəetmə düymələri vasitəsilə videoqramda istənilən dəyişikliklər edilə bilər. Beləliklə uçotun bu formasında EHM ilə bir növ videodialoq (maşınla dialoq) aparılır.

Elektron hesablayıcı maşınlardan istifadə təsərrüfat təcrübəsində geniş yayılmışdır. Bu maşınlar (EHM) mühasibat uçotu sistemində tətbiq edilir. Uçot informasiyalarının yığılması və işlənməsi sahəsində EHM-dan istifadə etməklə uçotun yeni forması meydana çıxır. Uçot məlumatlarının avtomatik ötürülməsi və yığılması, periferik qurğusu və EHM-in tətbiq edilməsi bütün mühasibat uçotu prosesinin avtomatlaşmasına imkan verir. Bununla cədvəl

125

(maşınoqramlar) şəklində EHM-da uçot registrləri və hesabatları tərtib edilir. Buna görə də bu forma cədvəl avtomatlaşma forması adlanır.

Uçotun cədvəl-perfokart formasına nisbətən cədvəl-avtomatlaşma formasının tətbiq edilməsi – hesabatın tərtib edilməsini və uçot informasiyalarının işlənilməsi prosesini bir neçə dəfə sürətləndirilir.

Uçotun yeni avtomatlaşmış formasının cədvəl – perfokart formasından müəyyən fərqli və ümumi cəhətləri vardır. Belə ki, cədvəl-avtomatlaşma formasında kodlaşma sistemi cədvəl-perfokart formasındakı kodlaşma sistemi ilə eynidir. Məlum olduğu kimi cədvəl-perfokart formasında maşın daşıyıcıları perfokartlar olduğu halda, uçotun cədvəl-avtomatlaşma formasında maşın daşıyıcıları maqnit lentləri və disklərdir. Balans hesabları üzrə baş verən dəyişiklikləri əks etdirmək üçün maşın daşıyıcıları əsas material hesab edilir. Maşın daşıyıcılarının işlənilməsi EHM-da aparılır. Yalnız EHM-da uçot informasiyalarının tam avtomatik işlənilməsi mümkündür.

Uçotun cədvəl-avtomatlaşma formasının sxemi

126

İlk sənədlər

Giriş informasiyalarının ilkin massivləri

Məlumatların avtomatik verilməsi

Mühasibat uçotu tapşırığının baza massivləri Arxiv

Normativ-sorğu informasiyalarının baza massivləri

Xəta protokolu

Dəyişiklik haqqında məlumat

Düzəliş massivi

Aralıq massivləri (toplayıcı)

127

MaşınoqrammalarAnalitik uçotun dövriyyə və saldo cədvəlləri

Sintetik uçotun dövriyyə və saldo cədvəlləri

Baş kitab

Balans və hesabat

Yuxarıda ifadə olunanlardan bir daha aydın olur ki, mühasibat uçotunun maşın-oriyentasiya (avtomatlaşma) formasının tətbiqi şəraitində uçot informasiyalarının təşkili işi altı mərhələdə nəzərdə tutulmuşdur. Bunlardan üçü kənd təsərrüfatı müəssisələrində və üçü də hesablama təşkilatlarında aparılır.

Birinci mərhələdə təsərrüfat əməliyyatları başa çatan yerdə ilk sənədlər tərtib edilir. Bu mərhələ çox zəhmət tələb edir. Doğru uçot informasiyalarının alınması və çox zəhmət tələb edən işləri azaltmaq üçün qeydiyyatların aparılmasında faktura və mühasibat maşınlarından istifadə etmək olar. Qeydiyyatların maşınlarda aparılması eyni zamanda ilk sənədlərdə olan informasiyaları perforasiya olunan perfolentlərə də keçirməyə imkan verir.

İkinci mərhələdə ilk sənədlər yoxlanılır, kodlaşdırılır, paçkalarda komplektləşdirilir və hesablama təşkilatlarına verilir. Bu mərhələnin çətinliyi kənd təsərrüfatı müəssisələrinin territorial əlaqəsinin yaxşı olmasından ibarətdir. Belə ki, territorial əlaqə yaxşı olmadıqda başa çatan təsərrüfat əməliyyatlarına ilk sənədlərin tərtib edilməsi, işlənilməsi və hesablayıcı təşkilatlara verilməsində çətinlik yaranır, yəni ilk informasiyanın yaradılmasında çətinlik meydana çıxır. EHM-in tətbiqi şəraitində teletayp və digər qurğulardan istifadə etməklə ilk informasiyanın verilməsində olan çətinliyi aradan qaldırmaq olar. Bu mərhələdə işlərin təşkilinin təkmilləşdirilməsinin əsas yolu bilavasitə təsərrüfatda ilk informasiyaların maşın daşıyıcılarına verilməsidir.

Üçüncü mərhələdə hesablayıcı təşkilat ilk informasiyaları müəyyən edilmiş vaxtlarda alır, onu qeydiyyatdan keçirir, lazım olan hallarda perforasiya işinə qədər hesablama işləri aparır, sonra maşın daşıyıcılarına – perfokartlara, perfolentlərə, maqnit lentlərinə, maqnit barabanlarına , disklərə və s.-yə verir. İlk uçot informasiyalarının saxlanılması da bu mərhələyə daxil edilir. İnformasiyaların saxlanılması qısamüddətli və uzunmüddətli ola bilər. Normativ – sorğu informasiyalarının (NSİ) məhsulların və xidmətlərin qiyməti, iş norması, qiymət) saxlanılması informasiyaların uzunmüddətli saxlanılmasına misal ola bilər, bu da əl ilə aparılan perforasiya işində çox zəhmət tələb edən işləri azaldır.

128

Dördüncü mərhələdə ilk informasiyaların hesablama işləri aparılır və nəticədə o öz şəklini dəyişir. Perforasiya hesablayıcı maşınların tətbiqi şəraitində ilk sənədlərdə əks etdirilən hər bir təsərrüfat əməliyyatı yaxud oxşar əməliyyatlar qrupu, debet və kredit dövriyyələri perforasiya yolu ilə deşiklər açmaqla perfokartlara yaxud perfolentlərə köçürülür. Perforasiyanın düzgünlüyü yoxlanıldıqdan sonra xüsusi sortirovka maşınlarında bu və ya digər əlamət üzrə, məsələn , bitkiçilikdə məsrəflər üzrə perfokartlar seçilir. Seçilmiş perfokartlar tabulyatora verilir və uçot üçün lazım olan yekun sənədi tabulyaqramma alınır.

Elektron – hesablayıcı maşınlarda informasiyaların emalı şəraitində müvafiq alqoritmlərdən istifadə olunur. Belə ki, informasiyalar EHM-a verilir, maşından nəticə alınır, qurğunun yaddaşı ilə bayır arasında mübadilə aparılır, və məntiqi və hesab əməlləri yerinə yetirilir. Göstərilən əməliyyatlar operatorun adlandırdığı əmrin köməyi ilə həyata keçirilir. Məsələn, maşına aşağıdakı adlarda əmrlər verilir: “daxil etmək”, “vermək”, “toplamaq”, “bölmək”, “sortlara ayırmaq” və s.

Bununla informasiya massivlərindən istifadə olunur. Belə ki, ilk informasiya massivindən (normativ-sorğu massivi), aralıq massivindən və maşınoqramma şəklində olan nəticə massivindən istifadə edilir.

Beşinci mərhələdə hesablama təşkilatlarında alınan nəticə informasiyaları – kontrol rəqəmlərlə alınan nəticəni üzləşdirmək, yaxud məlumatları təkrar hesablama yolu ilə yoxlanılır. EHM-in proqram təminatına - buraxılan səhvlərin avtomatik aşkar edilməsini təmin edən məntiqi nəzarət metodu da daxil edilir. Belə nəzarət nəticəsində qabaqcadan uçot obyektlərinin (məsələn, yerinə yetirilən işin həcmi, əmək haqqı, maddələr üzrə istehsal məsrəfləri və s.) maksimum və minimum parametrlərini müəyyən etmək olar.

Aşkar edilmiş kənarlaşma yoxlamanı aparan kənd təsərrüfatı müəssisələrinin məntiqi nəzarət cədvəlinə yazılır, şübhəli məlumatlar dəqiqləşdirilir.

Maşınoqramma şəklində nəticə informasiyaları sifarişçiyə verilir, onları yoxlayır və istifadə edirlər. Bu informasiyadan nəinki mühasibatda, eyni zamanda kənd təsərrüfatı müəssisələrinin idarə edilməsi prosesində rəhbər və mütəxəssislər də istifadə edə bilər. Bununla altıncı mərhələ başa çatır.

129

İdarəetmə sisteminin avtomatlaşmasında (İSA) cədvəl-perfokart forması kimi cədvəl-avtomatlaşma forması mühasibat uçotunun məlumatlarından istifadə edilməsini xeyli yüngülləşdirir. Uçotun bu formasında alınan təsərrüfat fəaliyyəti haqqında məlumatlar İSA verilir ki, bu da idarəetmə işini yaxşılaşdırır.

Uçotun başqa formalarına nisbətən cədvəl-avtomatlaşma forması müəyyən üstünlüklərə malikdir. Belə ki, daimi və dəyişən uçot məlumatlarının EHM-ə keçirilməsi və onların lazımi uçot registrləri və hesabat formalarının tərtibinə qədər son işlənilməsi bir dəfə aparılır:

- yalnız uçot məlumatlarının işlənilməsi üçün deyil, eləcə də bir çox təsərrüfat əməliyyatlarına dair məlumatları həmin əməliyyatlar bilavasitə yerinə yetirilən vaxt götürmək üçün istifadə edilməsi yolu ilə maşın texnikasının (periferik avtomatik qurğunun köməyi ilə) tətbiq sferasını xeyli genişləndirir;

- hər hansı yığma və ya qruplaşdırma cədvəllərinin əl ilə tərtib edilməsinə ehtiyac qalmır, belə ki, EHM ilkin sənədlərin bütün məlumatlarını yaddaşında saxlayır və onları lazımi şəkildə verir;

- EHM-in sürətlə işləməsi uçot məlumatlarının işlənilməsi prosesini sürətləndirir və hesabatların və cari uçot informasiyalarının vaxtında əldə edilməsi problemini praktiki olaraq həll edir.

- EHM - əvvəlcədən tərtib edilmiş müəyyən proqram üzrə işlədiyindən yalnız uçot məlumatlarının hesablanılması ilə bağlı olan hesab əməliyyatları deyil, həm də uçot registrlərinin tərtib edilməsi və hesabat göstəricilərinin alınması üçün lazım olan məntiqi əməliyyatlar da avtomatlaşdırılır;

- displeylərdən istifadə edilməsi videoqramların alınmasına və maşınla dialoq aparılmasına imkan verir ki, bu da uçot materialına nəzarət və onun təhlil edilməsi imkanını xeyli genişləndirir.

EHM-də işləmək üçün ilk sənədlərin bütün rekvizitləri tam şəkildə doldurulur və əvvəlcədən təsərrüfat əməliyyatlarının işçi klassifikatoru və şərti-daimi informasiya sorğuları tərtib edilir. Bu məlumatlar EHM yaddaşına verilir. Orada isə nəticə informasiyaları maşınoqramma şəklində verilir. Maşınoqrammadan isə aidiyyatı sahələrin uçotunda istifadə edilir.

130

ƏDƏBİYYAT





MÖVZU 4.1 İNVENTARİZASİYASI

P L A N

131

1. İnventarizasiya haqqında anlayış və növləri.

2. İnventarizasiyaya hazırlıq işləri və aparılma qaydası.

3. İnventarizasiyanın aparılması mərhələləri və müddəti.

4. İnventarizasiyanın nəticələrinin uçotda əks etdirilməsi.

Müəssisənin mühasibat uçotu və hesabatının məlumatlarının doğruluğunu əmlak və maliyyə öhdəliklərinin inventarizasiyası təmin edir. İnventarizasiyanın gedişində əmlak və maliyyə öhdəliklərinin mövcudluğu, vəziyyəti və qiymətləndirilməsi yoxlanır və s. sənədlər əsasında təsdiq edilir.

İnventarizasiya – bu müəyyən tarixə əmlak və maliyyə öhdəliklərinin mühasibat uçotu məlumatları ilə müqayisə etmək yolu ilə faktiki mövcudluğunu müəyyən etməkdir.

İnventarizasiya aparılan zaman ayrı-ayrı obyektlər - əsas vəsaitlər, toxum, yem və digər istehsalat ehtiyatları, anbarda olan hazır məhsullar və digər material qiymətliləri yoxlanılır. Eyni zamanda bitməmiş istehsalat sahələri, qurtarmamış əsaslı təmir, qurtarmamış inşaat işləri və s. inventarizasiya edilir. Əgər həmin müəssisədə başqa təşkilata aid olan istifadə üçün icarəyə və emal üçün götürülmüş material qiymətliləri olarsa, onlar da inventarizasiya edilməlidir. İnventarizasiya zamanı kassada bütün pul vəsaitləri, pul sənədləri, çek kitabçaları da yoxlanılır. Bütün hesablaşma əməliyyatları – bankla, büdcə ilə, fəhlə və qulluqçular ilə, alıcılar və mal satanlar ilə, sair debitor və kreditorlar ilə, hesablaşmalar isə vaxtaşırı yoxlanılır.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin istifadəsində olan torpaq sahələri, meşə yerləri, su anbarlarının tutduğu sahələr, pul ilə qiymətləndirilməsə də natura ifadəsində inventarizasiya edilməlidir.

Təcrübədə bir neçə növ inventarizasiya mövcuddur.

132

Qismən inventarizasiya - hər bir obyekt üçün ildə bir dəfə aparılır; bu yüksək daxili təşkilati səviyyə tələb etməyən və bir qayda olaraq istehsal prosesinə maneçilik etməyən ən etibarlı üsuldur.

Dövri inventarizasiya - əmlakın növü və xarakterindən asılı olaraq konkret vaxtda aparılır.

Tam inventarizasiya - bu müəssisənin bütün növ əmlakının yoxlanılmasıdır. O, ilin axırında illik hesabat tərtib etməmişdən əvvəl, eləcə də maliyyə və istintaq orqanlarının tələbi ilə tam sənədli təftiş zamanı aparılır.

Seçmə inventarizasiya - müəssisədə onların saxlanma və emal yerlərində çoxlu miqdarda nomenklaturalı qiymətlilər olduqda, eləcə də ayrı-ayrı istehsal sahələrində yaxud maddi məsul şəxslərin işləri yoxlanıldıqda, məsələn, kassada pul vəsaitlərinin mövcudluğunun yoxlanması, müxtəlif növ materialların qalığının çıxarılması və s. zamanı aparılır.

Hesabat ilində inventarizasiyanın miqdarı, onun aparılma tarixi, yoxlanılan əmlak və öhdəliklərin siyahısı müəssisə tərəfindən təyin olunur.

Aşağıdakı hallarda inventarizasiyanın aparılması məcburidir:

- müəssisənin əmlakı satıldıqda, alındıqda, icarəyə verildikdə;- qanunvericilikdə nəzərdə tutulduğu qaydada dövlət və bələdiyyə

müəssisəsi, səhmdar cəmiyyəti yaxud başqa qurum (müəssisə) kimi yenidən təşkil edildikdə;

- illik mühasibat (maliyyə) hesabatlarının tərtibindən əvvəl 1 oktyabrdan tez olmayaraq əmlakın və öhdəliklərin mövcud vəziyyətinin tamamilə başdan-başa yoxlanması məqsədilə inventarizasiya keçirildikdə;

- müəssisə ləğv edilərkən, ləğv balansı tərtib edilməmişdən əvvəl və qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər hallarda;

- maddi-məsul şəxslər dəyişildikdə və yaxud məzuniyyətə getdikdə (işlərin qəbulu və təhlili günü);

- oğurluq və ya sui-istifadə halları, həmçinin qiymətlliərin xarab olması faktları müəyyən edildikdə;

- yanğın, təbii fəlakət, qəza və digər fövqəladə hadisələr baş verdikdə;- müəssisənin əmlakı və öhdəlikləri yenidən qiymətləndirildikdə;- məhkəmənin və ya müstəntiqin müvafiq qərarı yaxud prokurorun

yazılı göstərişi olduqda;

133

- özəlləşdirmə zamanı, sahibkar və hüquqi şəxs statusu dəyişildikdə inventarizasiya tərəflərin razılığı ilə, yaxud dövlət əmlakının idarəetmə orqanlarının tələbi ilə həyata keçirilir.

Bütün əmlak və maliyyə öhdəlikləri inventarizasiya edilməlidir. İnventarizasiya mərhələlərlə və aşağıdakı vaxtlarda aparılır:

- əsas vəsaitlər üzrə - üç ildən bir, kitabxana fondunun inventarizasiyası isə beş ildən bir;

- kapital qoyuluşu üzrə - hesabat ilinin 1 dekabrından tez olmayaraq ildə bir dəfə;

- bitməmiş istehsal və öz istehsalının yarımfabrikatları, hazır məhsullar, xammal və materiallar üzrə - hesabat ilinin 1 oktyabrından tez olmayaraq;

- mallar üzrə - daha az qalıq olan hallarda. Kassada, hesablaşma hesabında və valyuta hesablarında olan pul vəsaitlərinin, kreditlərin, borcların və sairənin inventarizasiyası ayda bir dəfə (qayda üzrə hər ayın 1-i tarixinə) aparılır. Kassada faktiki mövcud olan pul nişanlarını və digər qiymətli kağızları sayarkən yalnız mövcud pullar, qiymətli kağızlar və pul sənədləri (poçt markaları, dövlət rüsumu nişanları, veksel markaları, təyyarə biletləri və s.) hesaba alınır.

Yolda olan pul vəsaitlərinin inventarizasiyası bank idarələri və rabitə şöbələri qəbzlərinin , bank inkassatorları tərəfindən pulların təhvil verilməsinə dair müşayiət cədvəllərinin məlumatlarının mühasibat uçotu hesablarındakı məlumatlarla üzləşdirilməsi yolu ilə həyata keçirilir.

Bank və ssuda üzrə digər kredit idarələri, büdcə, malalanlar, malsatanlar, təhtəlhesab şəxslər, işçi heyəti, deponentlərlə, digər debitor və kreditorlarla hesablaşmaların, çatışmazlıq və oğurluq məbləğlərinin inventarizasiyası zamanı mühasibat hesablarında olan məbləğlərin düzgünlüyü və əsaslılığı yoxlanılır.

11.2. İnventarizasiyanın aparılma mərhələlərivə nəticənin uçotda əks etdirilməsi

134

Müəssisədə inventarizasiyanın aparılması üçün qüvvədə olan müvafiq normativ sənədlərlə inventarizasiya komissiyası yaradılır. Müəssisənin rəhbəri və ya onun müavinlərindən biri inventarizasiya komissiyasının sədri, mühasibat xidmətinin rəhbəri isə sədrin müavini olur. İnventarizasiya aparılarkən müəyyən hazırlıq işləri aparılır: maddi-məsul şəxs inventarizasiya gününə kimi öhdəsində olan əmlakın mədaxil və məxaric sənədlərini mühasibatlığa təhvil verməlidir ki, mühasibatlıqda onun öhdəsində sayılan əmlakın qalığı düzgün müəyyənləşdirilsin; uçot işçiləri əmlak və maliyyə öhdəliklərinin hərəkəti üzrə sənədlərin işlənilməsini qurtarır, uçot registrlərində yazılışlar aparır, maddi məsul şəxslərin hesablarında olan qiymətlilərin qalıqları müəyyən edilir.

Mühasibatlıq debitorların şəxsi hesablarından çıxarışları borcun ödənilməsi tələbi ilə yaxud yazılı surətdə təsdiq olunmuş borc məbləğini debitorlara göndərir. Kreditorlardan isə qarşılıqlı hesablaşmaların düzgünlüyünü yoxlamaq üçün borc qalığı haqqında çıxarış tələb olunur.

İnventarizasiyanın aparılması üzrə işləri üç mərhələyə bölmək məqsədəuyğun hesab edilir.

Birinci mərhələdə - əvvəlcədən inventarizasiya komissiyasının sədri tərəfindən görülən işlər; inventarizasiya olunan obyektlər öyrənilir; material qiymətlilərin saxlanma yerlərinin blomlanmasını təşkil edir; çəki – ölçü cihazlarının düzgünlüyü yoxlanılır.

İkinci mərhələdə - İnventarizasiya komissiyasının üzvləri işçi qruplarına bölünür və inventarizasiya olunan obyektlərə təhkim edilir.

İnventarizasiya komissiyasının və onun tərkibindəki işçi qrupun yaradılmasına dair əmrdə komissiyanın və işçi qruplarının hüquqları, vəzifələri , işin təşkili, inventarizasiyanın başlanma və qurtarma müddəti, işçi qruplarının təlimatlandırılması və onların gördükləri işlərin nəticələrinin müzakirə vaxtı, hər bir işçi qrupunun inventarizasiya aparacağı yerin və maddi-məsul şəxsin ünvanı və s. öz əksini tapır. İşçi qrupları inventarizasiyanın aparılması haqqında təlimatla tanış olmalı, eləcə də onun aparılması üçün lazımi blanklar olmalıdır.

Maddi-məsul şəxs inventarizasiya gününə kimi bütün sənədlər əlavə edilməklə material qiymətlilərin hərəkəti haqqında son hesabatı mühasibatlığa təhvil verilir. Maddi-məsul şəxs öhdəsində olan əmlakdan kənara borc, yaxud

135

başqa qaydada saxlanmaq üçün verdikdə və ya kənardan borc, yaxud başqa qaydada saxlanmaq üçün əmlak olduqda, eyni zamanda inventarizasiya yerində onun özünəməxsus əmlakı olduqda onları aydın şəkildə inventarizasiya komissiyasına verdiyi izahatda göstərməlidir. Verilən izahat inventarizasiya komissiyası tərəfindən nəzərə alınır. Qayda üzrə inventarizasiya maddi məsul şəxsin bilavasitə iştirakı ilə (onun ölümü, xəstəliyi və s. səbəblərdən onsuz) aparılır .

Əmlakın inventarizasiyası bir qayda olaraq onların olduğu yerlər və hər bir maddi-məsul şəxs üzrə aparılır.

Material qiymətlilərin nəticələri inventarizasiya siyahılarına yazılır, burada qiymətlilərin tam adı, preyskurant üzrə sıra nömrəsi, ölçü vahidi, sortu, miqdarı, qiyməti və ümum məbləği göstərilir. İnventarizasiya siyahıları mürəkkəblə, yaxud adi diyircəkli qələmlə , pozuntu və ləkə salmadan doldurulur. İnventarizasiya siyahılarında düzəlişlər ancaq korrektura üsulunda aparılır. Siyahıları inventarizasiya komissiyasının bütün üzvləri və maddi-məsul şəxslər imzalayır). Siyahının sonunda maddi-məsul şəxslər komissiyanın üzvlərinin iştirakı ilə əmlakın yoxlanılmasının təsdiq olunmasına, komissiya üzvlərinə qarşı etirazının olub-olmamasına və siyahıda göstərilən əmlakın maddi-məsuliyyətli mühafizəyə götürülməsinə dair izahat verir.

Maddi-məsul şəxsin hüququ vardır ki, lazım gəldikdə inventarizasiyanın nəticələrinə etiraz etsin. Bu məqsədlə inventarizasiyadan sonra maddi-məsul şəxslər təcili olaraq inventarizasiya qurtardıqdan sonra, növbəti gündən gec olmayaraq inventarizasiya komissiyasının sədrinə müvafiq sənədləri əlavə etməklə ərizə verir.

İnventarizasiya qurtardıqda onun düzgün aparılması üçün nəzarət yoxlama aparıla bilər. Bu yoxlamanın nəticələri aktla rəsmiləşdirilir və inventarizasiyanın düzgün aparılmasının nəzarət yoxlama kitabında qeydə alınır.

Üçüncü mərhələdə - inventarizasiyanın nəticələri aşkar edilir və onlar uçotda əks etdirilir. İnventarizasiya siyahılarında olan məlumatlar mühasibatlıqda uçotda göstərilmiş qalıqlarla üzləşdirilir və inventarizasiyada aşkar olunan nəticələrin uçotu cədvəli tərtib edilir. Onu müəssisənin rəhbəri, baş mühasib və inventarizasiya komissiyasının sədri imzalayırlar. Bu cədvəlin forması 11.1 nömrəli cədvəldə verilmişdir.

136

Cədvəl 11.1

İnventarizasiyada aşkara çıxarılan nəticənin uçotu cədvəli

S.

N-

si

Hesa-

bın

adı

Hesa-

bın

nömrə-

si

İnventarizasiyada

aşkar olunan nə-

ticə, məbləğ

(man., qəp)

Əmlakın

xarab ol-

ması müəyyən

olunub

(man., qəp.)

Əskikgəlmənin ümumi məbləğindən və əmlakın xarab olmasından (man., qəp.)

Artıq

gəlmə

əskik

gəlmə

sort də-

yişikliyi

ilə bağlı

əvəz edil

mişdir

təbii itki nor

ması da-

xilində

silinmiş-

dir

günahkar

şəxsə

aid edil-

mişdir

təbii

itki nor-

masından

əlavə si-

linmişdir

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1

Və i.a.

İnventarizasiya yoxlamasının sonunda komissiya protokol (akt) tərtib edir, onda öz qərar və təkliflərini qeyd edir, müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir.

137

Sonra inventarizasiya və uçot məlumatları arasında aşkar olunan fərqin nizamlanması qaydası müəyyən edilir.

Əmlakın və öhdəliklərin faktiki mövcudluğunu və onların mühasibat uçotu hesablarında uçotunun düzgün aparılmasına dair iki nüsxədən az olmamaqla inventarizasiya siyahısı və yaxud inventarizasiya aktı tərtib edilir.

Artıq aşkar edilən əsas vəsaitlər, material qiymətliləri, pul vəsaitləri və digər əmlaklar mədaxil olunmalı və müəssisənin maliyyə nəticəsinə daxil edilməlidir. Buna görə aşağıdakı yazılış aparılır:

D-t 01(111) №-li “Əsas vəsaitlər”, 10(201) №-li “Materiallar”, 40(204) №-li “Hazır məhsullar” hesabları və s.

K-t 80(801) №-li “Mənfəət və zərərlər” hesabı.

Təbii itki norması daxilində əmlakın əskikgəlməsi və onun xarab olması istehsal məsrəflərinə yaxud tədavül xərclərinə aid edilir. Belə qayda yalnız aşkar edilən faktiki əskikgəlmə zamanı tətbiq edilir. Bu halda yazılış aparılır:

1) D-t 84(731) №-li “Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarab olmasından itkilər” hesabı

K-t 10 (201)№-li “Materiallar”, 40(204) №-li “Hazır məhsullar”, 41(205) №-li “Mallar” hesabları və s.

2) D-t 20(202) №-li “Əsas istehsalat”, 26(721) №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri və s.

K-t 84 №-li “Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarab olmasından itkilər” hesabı.

Təbii itkidən əlavə material qiymətlilərin , pul vəsaitlərinin və digər əmlakın əskikgəlməsi eləcə də onların xarab olması maddi-məsul şəxsin hesabına yazılır. Buna görə yazılış edilir:

1) D-t 84(731) №-li “Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarab olmasından itkilər” hesabı

138

K-t 10(201) №-li “Materiallar”, 40(204) №-li “Hazır məhsullar”, 41(205) №-li “Mallar” və s.

hesabları

2) D-t 73(213) №-li “Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı

K-t 84(731) №-li “Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarab olmasından itkilər” hesabı.

Əsas vəsait obyektlərinin əskikgəlməsi və xarab olması zamanı əvvəlcədən yazılış aparılır:

D-t 02(112) №-li “Əsas vəsaitlərin amortizasiyası” hesabı

K-t 01(111) №-li “Əsas vəsaitlər” hesabı – toplanan amortizasiya məbləğinə;

D-t 84(731) №-li “Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarab olmasından itkilər” hesabı.

K-t 01(111) №-li “Əsas vəsaitlər” hesabı - əsas vəsaitlərin qalıq dəyərinə.

Əsas vəsait obyektlərinin əskikgəlməsi və xarab olmasında günahkar şəxs müəyyən edilən zaman əsas vəsaitlər bazar qiyməti ilə qiymətləndirilir və aşağıdakı yazılışla rəsmiyyətə salınır:

D-t 73(213) №-li “Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı

K-t 84(731) №-li “Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarab olmasından itkilər” hesabı.

Günahkar şəxs müəyyən edilməyən yaxud dəymiş ziyanın alınması məhkəmə tərəfindən imtina edilən hallarda , əskikgələn əmlak və onun xarab olmasından itkilər müəssisənin maliyyə nəticəsinə silinir. Buma görə yazılış aparılır:

139

D-t 80(801) №-li “Mənfəət və zərərlər” hesabı

K-t 84(731) №-li “Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarab olmasından itkilər” hesabı.

Əskik gələn məhsulun uçot qiyməti ilə pərakəndə satış qiyməti arasında olan fərq maddi-məsul şəxsin hesabına keçirilir.

D-t 73(213) №-li “Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı

D-t 70(533) №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı

K-t 83(542) №-li “Gələcək dövrlərin gəlirləri” hesabı

İnventarizasiyanın nəticəsi onun aparılmasından sonra 10 gün ərzində uçotda əks etdirilməlidir.

Beləliklə, inventarizasiya - faktiki mövcud olan əmlak və öhdəliklərin mühasibat uçotu məlumatlarına uyğun müəyyən edilməsinin mühüm alətidir; o, əsas vəsaitlərin, əmtəə-material qiymətlilərin və pul vəsaitlərinin qorunmasına nəzarət funksiyasını yerinə yetirir, daxili ehtiyatları aşkar edir və gələcəkdə onlardan istifadə məqsədi ilə idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün lazım olan informasiya materialı verir.

Yoxlama sualları

1. İnventarizasiyaya tərif verin, onun növlərini deyin.2. Hansı hallarda məcburi inventarizasiya aparılır?

140

3. İnventarizasiyanın aparılma mərhələlərini sadalayın.4. İnventarizasiya zamanı hansı əsas sənədlər istifadə olunur? Bu sənədlərin

məzmununu açıqlayın.5. İnventarizasiyanın nəticələri hansı mühasibat yazılışları ilə rəsmiyyətə

salınır?6. İnventarizasiyanın nəticələri hansı vaxtda uçotda əks etdirilməlidir?


1 İnventarizasiya nədir?

Cavablar: 1.

2.

3.

4.

Müəssisə əmlakının mövcudluğunu yoxlamaq və onların saxlanması və istifadəsi qaydasına riayət etməkdir

Mühasibat uçotu üsuludur, onun köməyi ilə müəssisə əmlakının əskik gəlməsi aşkar olunur.

Müəyyən tarixə əmlak və maliyyə öhdəliklərinin faktiki mövcudluğu - onların mühasibat uçotu məlumatları ilə müqayisə etmək yolu ilə müəyyən edilir

Müəssisə əmlakının qorunmasını təmin edən nəzarət növüdür.

2 Müəssisədə inventarizasiyanı kimlər aparır?

Cavablar: 1.

2.

3.

4.

Plan şöbəsinin işçiləri və təşkilatın digər mütəxəssisləri

Müəssisə rəhbərinin təyin etdiyi xüsusi komissiya

Maddi-məsul şəxslər

Mühasibat işçiləri

3 Obyektlərin əhatə həcminə görə inventarizasiya necə təsnifləşdirilir?

141

Cavablar: 1.

2.

3.

4.

Dövrü və tam

Qismən və seçmə

Tam və qismən

Qismən, dövri, tam , seçmə

4 Hansı hallarda məcburi inventarizasiya aparılır (daha tam cavab verin)?

Cavablar: 1.

2.

3.

4.

İllik mühasibat hesabatı tərtib etməmişdən əvvəl

Əmlakı icarəyə, satışa verən və girovu geri alan zaman

Maddi-məsul şəxs dəyişilən zaman

İllik hesabatın tərtibindən əvvəl, əmlak icarəyə, satışa verilən, girovu geri alan zaman, maddi-məsul şəxs dəyişilən zaman, oğurluq aşkar edildikdə və təbii fəlakət zamanı və i.a.

5 Material-istehsalat ehtiyatlarının artıq gəlmələri hansı yazılışla hesablarda əks etdirilir?

Cavablar 1.

2.

3.

4.

D-t 10,01, 50 K-t 80

D-t 50, 51 K-t 80

D-t 10,40 K-t 80

D-t 01, 04 K-t 80

6 Təbii itki norması daxilində material ehtiyatlarının əskik gəlməsi hara aid edilir?

Cavablar: 1.

2.

3.

4.

D-t 25 K-t 10

D-t 26 K-t 10

D-t 20 K-t 10

D-t 84 K-t 10

142

7 Maddi-məsul şəxsə aid edilən, əskik gələn və xarab olan materiallar hansı yazılışla əks etdirilir?

Cavablar: 1.

2.

3.

4.

D-t 84 K-t 10

D-t 73 K-t 10

a) D-t 84 K-t 10

b) D-t 73 K-t 84

D-t 73 K-t 84

8 Əgər günahkar şəxsdən tələb ediləni məhkəmə imtina edərsə, onda ümummüəssisə anbarında əskik gələn yanacaq hansı yazılışla əks etdirilir?

Cavablar 1.

2.

3.

4.

D-t 84 K-t 25

D-t 84 K-t 10

D-t 80 K-t 73

D-t 10 K-t 26

Proqramlaşdırılmış yoxlama üçün tərtib olunan testlərin

143

nəticələri üzrə cavablar

Fəslin nömrəsi və adı Sualın nömrəsi Düzgün cavabın nömrəsi

X Fəsil

Əmlak və öhdəliklərin inventarizasiyası

1

2

3

4

5

6

7

8

3

2

4

4

3

3

3

3

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı- 1995.

2. Azərbaycan Respublikasınin “Mühasibat ücotu haqqında” Qanunu. Bakı-2004.

144

3. Azərbaycan Respublıkasının “ Auditor xidməti haqqinda” Qanunu. Bakı-1994.

4. M.H.İsmayılov,Y.B.Əhmədov,Q.A.Bədəlov,Z.M.Hüseynov ”Mühasibat ucotunun nəzəriyyəsi”. Bakı-2011.

5. M.Sadıqova, Ş Cabbarova. Əczacılqın idarə olunmasi və iqtisadiyyatı (20-ci fəsil, Aptek təşkilatlarinda ucot və hesabat. 2013.

6. Milli mühasibat ucotu standartları. Bakı- 2008.7. Müəssisələrin mühasibat ucotunun hesablar plahı və onun tətbiqinə

dair təlimat. Bakı- 1995.8. F.S.Hacıyev.S.H.Əliyev “Audit”. Bakı-2011.9. Abdulov Ş.V., Əhmədov Y.B. Kənd təsərrüfatında mühasibat

(maliyyə) uçotu (dərslik). Bakı – 2001

MÖVZU 5. İSTEHLAK MALLARININ KEYFIYYƏT EKSPERTIZASI SAHƏLƏRINDƏ MÜHASIBAT UÇOTUNUN TƏŞKILI.

PLAN

1.Mühasibat uçotunun rolu və vəzifələri

2. Uçotun maliyyə və idarəetmə uçotuna bölünməsi

3.Kənd təsərrüfati müəssisələrində mühasibat uçotunun

xüsusiyyətləri

4.Mühasibat uçotunun əsas vəzifələri və onun qarşisinda

qoyulan tələblər

5.Maliyyə mühasibat uçotunun təşkilinin əsas prinsipləri

145

1.MÜHASİBAT UÇOTUNUN ROLU VƏ VƏZİFƏLƏRİ

Ümumi qayda

Kənd təsərrüfatı aqrar–sənaye kompleksinin mühüm tərkib hissəsidir. Hazırda aqrar-sənaye kompleksinin əsas vəzifələri–kənd təsərrüfatı istehsalının sabit art-masına nail olmaqdan, ölkəni yeyinti məhsulları və kənd təsərrüfatı xammalı ilə etibarlı surətdə təmin etməkdən, kompleksin bütün sahələrinin səylərini Ərzaq proqramına uyğun olaraq yüksək nəticələr əldə edilməsi üçün birləşdirməkdən ibarətdir.

İqtisadiyyatın normal işlənməsi üçün daxil olan informasiyaların operativ, obyektiv, hərtərəfli olması lazımdır. Müəssisələrin, o cümlədən kənd təsərrüfatı müəssisələrinin iqtisadi fəaliyyəti haqqında informasiyaların mühüm mənbəyi mühasibat uçotunda olan məlumatlardır.

Mühasibat uçotunun rolu

Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin işləri haqqında informasiyaları mühasibat uçotu vasitəsi ilə əldə etmək olar. Mühasibat uçotu kənd təsərrüfatı müəssisələrinin istehsalat, təchizat və satış fəaliyyətində baş verən bütün dəyişiklikləri qeyd edir, yəni geniş təkrar istehsal prosesi və vəsaitəlrin dövriy-yəsi haqqında lazımi məlumatlar verir. Mühasibat uçotunun informasiya funksiyası passiv deyil. Mühasibat uçotu –hadisələrin və faktları sadəcə qeyd etməklə deyil, burada alınan məlumatlar ümumiləşdirilir və sistemə salınır. Düz-gün qəbul edilmiş idarəetmə qərarları vasitəsi ilə müəssisə işinin yaxşılaşdırıl-masına fəal təsir etmək məqsədi ilə mühasibat uçotunda təsərrüfat fəaliyyətində baş verən bütün dəyişikliklər qeyd olunur.

Buna görə mühasibat uçotu istehsalının idarə edilməsi sisteminin tərkib hissəsidir. O hər şeydən əvvəl idarəetmə sistemini, bütün səviyyələrdə informasiya təminatı üçün lazımdır. Xüsusilə kənd təsərrüfatı istehsalatının idarə olunmasının ümumtəsərrüfat (bütünlüklə təsərrüfat üzrə), təsərrüfatdaxili (istehsalat bölmələrində) və xarici səviyyələrdə idarəetmə üçün uçot informasiyaları cəlb olunur. Kənd təsərrüfatında iqtisadi informasiyaların ümumi həcmində uçot informasiyaları 80%-dən yuxarı –təşkil edir, yəni həmin informasiyalar kənd təsərrüfatı istehsalatında idarəetmə sisteminin informasiya

146

təminatının əsasını təşkil edir.

Təsərrüfatdaxili səviyyədə –bu məqsəd üçün ilkin və icmal uçotun məlumatlıməlumatları (bölmənin ilkin sənədlərindən müvafiq hesabatlarına qədər); ümumi təmsərrüfat səviyyəsində –cari mühasibat uçotunun hesabata kimi məlumatları, xarici idarəetmə səviyyəsində –əsasən hesabat məlumatları (caridən illik hesabata qədər) istifadə olunur.

Uçot informasiyalarının əl ilə işlənməsinə əsaslan uçot formalarında idarəetmə sisteminin informasiya təminatında mühasibat uçotunun rolu kifayət qədər yüksəkdir. Lakin informasiyanın maşınla işlənilməsinə əsaslanan uçot formalarının tətbiqi şəraitində mühasibat uçotunun rolu daha da artır. Xüsusilə bu mərhələdə mühasibat uçotu informasiyalarının işlənməsinin tətbiqi vahid avtomatlaşma sisteminin mühüm tərkib hissəsi olur.

İdarəetmə sistemində mühasibat uçotunun əhəmiyyəti yalnız informasiya təminatı və ya informasiya yarımsistemi funksiyasına heç də uyğun gəlmir. Mühasibat uçotu başqa bir mühüm –müəssisə mülkiyyətinin qorunub saxlanmasına nəzarəti təmin etmək rolunu yerinə yetirir.

Nə vaxt müəssisə işlərinin keyfiyyətinə iqtisadi metodların təsiri hərtərəfli tətbiq edildiyi şəraitdə mühasibat uçotunun nəzarət funksiyasının böyük əhəmiyyəti vardır. Bu heç də o demək deyildir ki, mühasibat uçotu işdə olan çatışmazlıq haqqında ehtiyatlardan səmərəsiz istifadə haqqında məlumat vermir, eyni zamanda mühasibat uçotu neqativ hadisələrin qarşısını almaq üçün müəssisənin müvafiq uçot xidmətini yerinə yetirir.

2. UÇOTUN MALİYYƏ VƏ İDARƏETMƏ UÇOTUNA BÖLÜNMƏSİ

Yeni hesab planına keçmək, uçotun beynəlxalq standartlara yaxınlaşması, mühasibat uçotunun iki yarımsistemə –maliyyə uçotuna və idarəetmə uçotuna bölünməsini tələb edir.

Maliyyə uçotu

Maliyyə uçotunda bütünlükdə müəssisə fəaliyyəti haqqında –gəlirlər və xərclər (ünsürlər nöqteyi –nəzərindən bütünlükdə müəssisə üzrə) debitor və kreditor borcları digər hesablaşma növləri, büdcəyə və büdcədənkənar fondlara

147

ödənişlər, maliyyə qoyuluşları, fəaliyyətin maliyyə nəticələri, kapital və s. haqqında informasiyalar formalaşır. Başqa sözlə, maliyyə uçotunda müəssisənin kommersiya fəaliyyətinin ümumi göstəriciləri üzrə informasiyalar formalaşır. Maliyyə uçotunun məlumatları maliyyə hesabatında cəmləşir və müəyyən olunmuş qaydada xarici istifadəçilərə (müəssisə təsisçilərinə, vergi orqanlarına, statistika orqanlarına, bank maliyyə idarələrinə) təqdim olunur. Nə qədər ki, maliyyə uçotu ancaq müəssisə fəaliyyətinin ümumi göstəricilərində öz əksini tapır, bu vəziyyətdə maliyyə uçotunun məlumatları kommersiya sirri hesab olunmur.

İdarəetmə uçotu

İdarəetmə uçotunda müəssisə fəaliyyəti haqqında daxili informasiyalar, yəni müəssisənin konkret idarəetmə ehtiyacı üçün olan informasiyalar formalaşır. Bu birinci növbədə konkret bölmələr üzrə istehsala məsrəflər, istehsal edilən məhsul növləri, xərc maddələri, məsuliyyət mərkəzi üzrə və s. haqqında olan informasiyalardır. Deməli, istehsala, onun konkret növlərinə məsrəflər haqqında ətraflı informasiyalar idarəetmə uçotunu əhatə edir. Buna görə bəzən idarəetmə uçotunu istehsalat uçotu ilə (istehsala məsrəflərin uçotu) eyniləşdirirlər. Lakin bu düzgün izahedilmə deyildir. İdarəetmə uçotu anlayışı istehsalat uçotu anlayışından xeyli genişdir.

İdarəetmə uçotuna istehsala məsrəflərin mühasibat uçotundan başqa operativ uçot, planlaşmanın ünsürləri, nəzarət, istehsalat müəssisəsinin təhlili də daxildir.

İdarəetmə uçotunda özünün spesifiklik uçot metodları –«Standart-kost», «direkt-kostinq» və s. tətbiq olunur. Məsrəflərin uçotunun təfsilatı ilə göstərilmə dərəcəsi haqqında, əlavə olaraq uçot metodunun tətbiqi və qəbulu haqqında olan məsələləri müəssisə müdriyyətinin özü həll edir.

İdarəetmə uçotunda olan informasiyalar müəssisənin daxili ehtiyaclarına yönəldilir (istehsalın təkmilləşdirilməsi, xərclərin aşağı salınması və s.), onun məlumatları kommersiya sirri sayılır və hamıya bildirilməməlidir.

Gəlirlər və xərclər üzrə maliyyə və idarəetmə uçotunun məlumatları bütünlükdə müəssisə üzrə uyğun olmalıdır. Bunun mühasibat uçotunun göstərilmiş iki yarımsistemə bölünməsində böyük əhəmiyyəti vardır. Bu

148

xüsusilə bilavasitə müəssisədə gəlirlərin və xərclərin səviyyəsinə nəzarət və ve-rgi orqanları üçün əhəmiyyətlidir.

Dərsliyin birinci hissəsində maliyyə uçotunun təşkilinə dair olan məsələlər nəzərdən keçirilir.

3.KƏND TƏSƏRRÜFATI MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ MÜHASİBAT UÇOTUNUN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Kənd təsərrüaftı müəssisələrində mühasibat uçotunun quruluşuna təsərrüfatın təşkilat quruluşu və ixtisaslaşması təsir edir. Xalq təsərrüfatının başqa sahələrindən fərqli olaraq, kənd təsərrüfatı istehsalatı təbii şəraitdə sıxı surətdə əlaqədardır və müəyyən qədər ondan asılıdır.

Eyni zamanda torpaqdan, istehsal fondlarından istifadə, maliyyə və əmək ehtiyatlarının artırılması, təsərrüfat hesabının möhkəmləndirilməsi, xərclərin aşağı salınması, kənd təsərrüfatı istehsalının rentabelliyinin yüksəldilməsi və təsərrüfatın maliyyə-iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üzrə tədbirlər sistemi həyata keçirilir.

Beləliklə qənaət rejiminin həyata keçirilməsinə və təsərrüfatın istehsal potensialından tam və səmərəli istifadə olunmasına xüsusi fikir verilir.

Bütün bunlar ehtiyatlarımızı maksimum səfərbər etmək zərurəti doğurur.

Bu məsələləri müvəffəqiyyətlə həll etmək üçün kənd təsərrüfatı müəssisələrinin istehsalat-maliyyə fəaliyyətini hərtərəfli xarakterizə edən iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış uçot məlumatlarını müntəzəm əldə etmək lazımdır. Belə məlumatları –düzgün və səmərəli təşkil edilmiş mühasibat uçotu vasitəsilə almaq olar.

Mühasibat uçotunun məlumatları vasitəsilə istehsal proseslərinin gedişi, plan tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi, mülkiyyətin mühafizə olunmasının təmin edilməsi, təsərrüfat hesabının möhkəmləndirilməsi, işin keyfiyyətinin yaxşılaşdı-rılması, istehsalın səmərəliliyinin və rentabelliyinin yüksəldilməsi haqqında məlumatlar əldə etmək olar.

Mühasibat uçotu – məhsulun istehsalı və satışı, istehsal xərcləri, mənfəət və əsas fondların, dövriyyə vəsaitinin hərəkəti proseslərinin gündəlik və sənədli inikası deməkdir. Mühasibat uçotu təsərrüfat hesabının tətbiq edilməsinə kömək

149

etməklə vəsaitin düzgün xərclənməsi və mülkiyyətin qorunması üzərində ilk və sonrakı nəzarəti təmin edir. Deməli, mühasibat uçotu –plan tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi gedişi haqqında, müəssisələrin işi haqqında əsas məlumat mənbəyidir. Mühasibat uçotu vasitəsilə kənd təsərrüfatı müəssisəlrinin istehsal, təchizat və satış fəaliyyətində olan bütün dəyişikliklər, dö.vriyyə vəsaiti və geniş təkrar istehsal pprosesi haqqında məlumatlar əldə etmək olar. Kənd təsərrüfatın-da, xalq təsərrüfatının başqa sahələrindən fərqli olaraq işlər müəyyən qədər mövsümi xarakter daşıyır. Əgər sənaye sahələrində istehsal vaxtı ilə iş vaxtı eyni vaxta düşərsə, kənd təsərrüfatında iş vaxtı ilə istehsal vaxtı eyni olmur.

Kənd təsərrüfatının özünəməxsus xüsusiyyətləri var. Sənaye müəssisələrində məhsulun maya dəyərini hər ay hesablamaq mümkün olduğu halda, kənd təsərrüfatında bunu demək olmaz. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində məhsulun maya dəyəri yalnız ilin sonunda müəyyən edilir.

4.MÜHASİBAT UÇOTUNUN ƏSAS VƏZİFƏLƏRİ VƏ ONUN QARŞISINDA QOYULAN TƏLƏBLƏR

«Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununa müvafiq olaraq mühasibat uçotu müəssisəsinin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakının, öhdəliklərinin, kapitalının, dövriyyə vəsaitəlrinin və ümumiyyətlə, bütün maliyyə –təsərrüfat fəaliyyətinin natural göstəricilər əsasında, pul ifadəsində, fasiləsiz, başdan-başa, sənədləşdirilmiş və mühasibat registrlərində qarşılıqlı əlaqələndirilmiş bütün təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat hesablarında ikili yazılış üsulu ilə yığılması və qaydaya salınması sis-temini özündə əks etdirir.

Mühasibat uçotunun əsas vəzifələri

Mühasibat uçotunun əsas vəzifələri aşağıdakılardır:

-müəssisə fəaliyyəti və onun əmlak vəziyyəti, daxili istifadəçilərin, -rəhbərlər, təsisçilər, iştirakçılar və müəssisənin mülkiyyətçisi və digər hesabat istifadəçilərinin mühasibat hesabatı haqqında lazımi informasiyaları tam və düzgün formalaşdırmaq;

-əmək, material və maliyyə ehtiyatlarının təsdiq edilmiş normalara,

150

normativlərə və smetalara müvafiq olaraq istifadəsi, əmlakın mövcudluğu və hərəkəti, mülkiyyət hüququ və öhdəlikləri üzərində nəzarəti təmin etmək və daxili və xarici istifadəçiləri lazımi informasiyalarla təmin etmək;

-maliyyə təsərrüfat fəaliyyətindəki mənfi halların qarşısını vaxtında almaq və təsərrüfatdaxili ehtiyatları aşkar etmək və onları səfərbər etmək.

Mühasibat uçotunun aparılmasına dair qarşıya

qoyulan tələblər

Kənd təsərrüaftı müəssisələrində mühasibat uçotunun təşkilinə təsərrüfat əməliyyatlarının yerinə yetirilməsində qanunvericiliyə riayət olunmasına görə məsuliyyəti həmin müəssisənin rəhbəri daşıyır.

Kənd təsərrüfatı müəssisəsinin rəhbəri işin həcmindən asılı olaraq:

struktur bölməsinin rəhbəri kimi baş mühasib mühasibat xidməti işlərini təşkil etməlidir;

mühasib vəzifəsini ştata daxil etmək;

bağlanmış müqavilənin əvvəlində mühasibat uçotunun aparılması işlərini mərkəzləşmiş mühasibata, ixtisaslaşmış təşkilata yaxud mühasibə –mütəxəssisə vermək;

mühasibat uçotu nu şəxsən özünün aparması tələb olunur.

Kənd təsərrüaftı müəssisəsi əmlakının, öhdəliklərinin və bütün təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotu haqqında AR-nın Qanunu əsasında işlənib hazırlanmış Mühasibat uçotu standartlarına, mühasibat uçotu nun hesab planına və başqa normativ sənədlərə uyğun mühasibat uçotu hesablarında qarşılıqlı əlaqədə ikili yazılış üsulu ilə aparılır.

Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin təsdiq etdiyi nümunəvi hesablar planının əsasında müəssisə mühasibat uçotunun işçi hesablar planını işləyib hazırlayır.

Əmlakın, öhdəliklərin və təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotu Azərbaycan Respublikasının valyutasında –manatla aparılır. Sənədlə əmlakın,

151

öhdəliklərin və digər təsərrüfat fəaliyyəti faktlarının əks etdirilməsi, mühasibat uçotu registrlərinin və mühasibat hesabatının yazılması azərbaycan dilində aparılır. Başqa dillərdə tərtib olunmuş ilkin uçot sənədləri sətir-sətir azərbaycan dilinə tərcümə edilməlidir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində mühasibat uçotunun aparılması üçün düzgün uçot siyasəti yeridilməlidir. Buna görə müəssisə uçot siyasətini Azərbaycan Respublikasının mühasibat uçotu sistemini tənzimləyən qanunverici sənədlərə uyğun olaraq hesabat ili üçün qəbul edir.

Müəssisənin uçot siyasəti düzgün olmalı, ehtiyatlılığı təmin etməli prioritet olması gözlənilməlidir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin mühasibat uçotunda məhsul istehsalına, yerinə yetirilən işlər və göstərilən xidmətlərə (əsas fəaliyyət) cari xərclər və kapital və maliyyə qoyuluşları (investisiyalar) ilə əlaqədar xərclər ayrıca uçota alınır.

5.MALİYYƏ MÜHASİBAT UÇOTUNUN TƏŞKİLİNİN ƏSAS PRİNSİPLƏRİ

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində mühasibat uçotunun təşkili aşağıdakı ünsürlərdən ibarətdir: ilk sənəd formalarının köməyi ilə əməliyyatların sənədləşdirilməsi sistemi; uçot işlərinin yerinə yetirilməsi qrafikinə uyğun olaraq sənəd dövriyyəsi; təsərrüfat əməliyyatlarını əks etdirmək üçün lazım olan hesablar planı; tətbiq olunan mühasibat uçotu formaları; uçot prosesinin təşkilat quruluşu və vəzifə bölgüsü; mühasibat sənədlərinin və qeydiyyat kitablarının saxlanmasının təşkili.

Müəssisələrdə mühasibat uçotunun təşkili prinsiplərindən biri təsərrüfat əməliyyatlarının sənədləşdirilməsi sistemidir. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində baş verən bütün təsərrüfat əməliyyatlarını rəsmiyyətə salmaq üçün vahid şəklə salınmış ilk uçot sənəd formaları tətbiq edilir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində vahid ilk sənədlərin mövcud olması mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu o deməkdir ki, bütün kənd təsərrüfatı müəssisələrində

152

eyni tipli təsərrüfat əməliyyatları vahid ilk sənəd formaları ilə rəsmiyyətə salınır. Vahid şəklə salınmış sənəd formaları uçotun mexanikləşməsini tətbiq etmək üçün vacibdir.

Son illər ərzində mühasibat uçotu və hesabatın təkmilləşdirilməsi üzrə metodoloji və təşkilati işlər aparılır. Belə ki, uçot və hesabat işləri nizama salınmış, əsas normativ sənədlərinə yenidən baxılmışdır. Mühasibat uçotunun hesablar planı, yeni qaydalar və təlimatlar (kənd təsərrüfatı, sənaye və digər müəssisələrdə məhsulların maya dəyərinin planlaşdırılması və hesablanılması, uçotun jurnal-order forması, məsrəflərə operativ nəzarətin çek forması və s. üzrə) yenidən hazırlanmışdır.

Mühasibat uçotunun mexanikləşməsi və avtomatlaşması üzrə xeyli iş görülmüşdür. Hazırda bir çox müəssisələrə, o cümlədən kənd təsərrüfatı müəssisələrinə uçotun ayrı-ayrı sahələrinin mexanikləşməsi üzrə hesablama təşkilatları xidmət göstərirlər. Bir çox təsərrüfatlar, mühasibat uçotunun kom-pleks mexanikləşməsini (ilk sənədlərin işlənməsindən balansın tərtib olunmasına qədər olan işlər) tətbiq edirlər.

Mühasibat hesabatının təkmilləşdirilməsi və unifikasiyası (vahid şəklə salınması) üzrə də müəyyən işlər aparılmışdır. Belə ki, müəssisələrin illik hesabatları, vahid formada tərtib edilmiş, göstəricilərin miqdarı isə xeyli azaldılmışdır.

İlk sənəd formalarında vacib rekvizitlər (göstəricilər) nəzərdən keçirilir. Bu rekvizitlərə daxildir: müəssisənin və bölmənin adı, tərtib edilmə tarixi, sənədi tərtib edən şəxsin imzası, təsərrüfat əməliyyatının məzmunu, yerinə yetirilən əməliyyatı xarakterizə edən miqdar və məbləğ göstəriciləri və s. Maşınla işləmə şəraitində ilk məlumatları maşın daşıyıcılarına keçirmək üçün müvafiq rekvizitlər sənədlərdə kodlaşdırılır. Uçotun mexanikləşməsi ilə əlaqədar olaraq son zamanlar ilk sənədlərin təkmilləşdirilməsi üzrə böyük işlər aparılır.

Mühasibat uçotunda sənəd dövriyyəsi mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Sənəd dövriyyəsi – sənədin tərtib edilməsindən arxivə verilənə qədər keçdiyi bütün mərhələyə – sənəd dövriyyəsi deyilir. Hər bir təsərrüfat konkret xüsusiyyətləri (ixtisaslaşma, təşkilat quruluşu, istehsalın yerləşməsi, ambar və şöbələrin yerləşməsi və uzaqlığı, ilk sənədlərin rəsmiyyətə salınma yeri, nəqliyyat vəsaitlərinin vəziyyəti və s.) nəzərə almaqla sənəd dövriyyəsini

153

hazırlayır. Sənədlərin hərəkətini dəqiq nizama salmaq üçün qrafik şəklində sənəd dövriyyəsi rəsmiyyətə salınır. Qrafikdə aşağıdakılar göstərilir: hər bir sə-nəd formasının adı və nömrəsi, onun təyinatı, tərtib dilmə vaxtı və kim tərtib etməsi, sənədi kim imzalayır, sənəd nə vaxt və hara təqdim edilir, onu kim yoxlayır və kim qəbul edir. Sənəd dövriyyəsi qrafiki baş mühasib tərəfindən ha-zırlanır, təsərrüfatın rəhbəri tərəfindən təsdiq edildikdən sonra məcburi olaraq yerinə yetirilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, sənəd dövriyyəsi planında müxtəlif sənədlər üzrə onların təqdim edilmsəi və işlənilməsi qaydası nəzərdən keçirilir. Bir sıra sənədlər mühasibat uçotu qeydlərində yazılış aparmaq üçün qabaqcadan qrup-laşdırılır.

Uçot işlərinin yerinə yetirilməsi qrafiki –sənəd dövriyyəsi qrafiki ilə sıx surətdə əlaqədardır. Bu, sənəd dövriyyəsi qrafikinin davamıdır. Əgər sənəd dövriyyəsi qrafikində sənədlərin tərtib edilməsindən istifadə edilməsinə qədər sənədlərin hərəkəti göstərilirsə, uçot işlərinin erinə yetirilməsi qrafikində isə daxil olan və işlədilən ilk sənədlərə əsasən mühasibatda yerinə yetirilən uçot işlərinin siyahısı göstərilir. Belə bir qrafik özünün uçot apparatı olan hər bir bölmələrdə ayrıca, sonra isə bütünlükdə təsərrüfat üzrə tərtib edilir, yaxud təsərrüfatda uçot işləri mərkəzi mühasibatda mərkəzləşirsə uçot işlərinin yerinə yetirilməsi qrafiki bütünlükdə təsərrüfat üzrə tərtib edilir.

Uçot işlərinin yerinə yetirilməsi qrafikində göstərilir: müvafiq uçot qeydlərinin (jurnal-orderlər, köməkçi cədvəllər və s.) adı və nömrəsi, sənədləri kim tərtib edir, onların icra vaxtı. Uçot işlərinin yerinə yetirilməsi qrafiki elə tərtib edilməlidir ki, ay ərzində uçot işçləri bərabər surətdə işlə təmin olunsun. Bu mühasibat uçotunun səmərəli təşkilində mühüm şərtdir. Uçot işlərinin yerinə yetirilməsi qrafiki sənəd dövriyyəsi qrafiki ilə əlaqələndirilməlidir. Yəni sənəd dövriyyəsi qrafiki üzrə son mərhələ uçot işlərinin yerinə yetirilməsi qrafikindəki başlanğıc mərhələsinə uyğun gəlməlidir. Məsələn, sənəd dövriyyəsi planında kassa sənədləri icra vaxtı göstərilməklə kassirin hesabatının tərtib edilməsi ilə başa çatır. Uçot işlərinin yerinə yetirilməsi qrafikində kassirin hesabatı 1 №-li jurnal- orderin tərtibi üçün ilk material sayılır. Müvafiq iş növləri onların icra vaxtı ilə əlaqələndirilməsi təmin edilməlidir.

Mühasibatda vəzifə bölgüsü uçot işlərinin yerinə yetirilməsi planı ilə əlaqədardır. Yuxarıda göstərildi ki, uçot işlərinin yerinə yetirilməsi planı ay

154

ərzində uçot aparatının bərabər surətdə işlə təmin edilməsidir. Bunun nəticəsi olaraq, birinci növbədə mühasibatda xidməti vəzifə bölgüsü aparılır. Vəzifə bölgüsündə digər amillərdə (bu və ya digər işin mühüm olması, icraçının ixtisası, uçot prosesinin təşkilat quruluşu və s.) nəzərdə tutulur. Xidməti vəzifə bölgüsünü aparan zaman məsul və mürəkkəb işlərin daha ixtisaslaşdırılmış işçilər tərəfindən yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulur. Belə ki, baş mühasib, yaxud baş mühasibin müavini kassa və bank sənədlərini işləyir və mühasibat kitablarında yazılışları aparır. İxtisaslaşdırılmış mühasibat işçiləri (adətən baş mühasibin müavini) istehsal məsrəflərinin uçotunu aparır. Materialların uçotu mütləq təcrübəli işçi tərəfindən aparılmalıdır.

Vəzifə elə bölüşdürülməlidir ki, işçilərin yerlərinin dəyişdirilməsi mümkün olsun. Uçotun mexanikləşmsəinin tətbiqi şəraitində sənədlərin kodlaşmasını aparan və maşın hesablama qurğularından alınan tabulyaqramları yoxlaya bilən işçilərə –vəzifə bölgüsündə xüsusi fikir vermək lazımdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, vəzifə bölgüsü uçot prosesinin təşkilat quruluşundan heç də az əhəmiyyətli deyildir. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində uçot prosesinin təşkilat quruluşu tam mərkəzləşmiş, qeyri mərkəzləşmiş, qismən qeyri mərkəz-ləşmiş prinsipdə qurulur.

Uçot prosesinin tam mərkəzləşməsində bütün uçot prosesləri mərkəzi mühasibatda cəmləşir. Təsərrüfat bölmələrində, briqadalarda, fermalarda ancaq ilk uçot aparılır. Doldurulmuş ilk sənədlər mərkəzi mühasibata daxil olur və burada həmin sənədlər yoxlanılır, işlənir, üzləşdirilir və uçot registrlərində bütün yazılışlar aparılır.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində uçot prosesinin tam qeyri mərkəzləşməsi az tətbiq edilir. Uçot prosesinin qeyri mərkəzləşməsi zamanı hər bir təsərrüfat bölmələrində bütün uçot işəlri aparılır. Yəni təsərrüfat bölmələrində ilk sənədlər tərtib edilir, uçot registrlərində yazılışlar aparılır və balans tərtib edilir.

Uçot işlərinin qeyri mərkəzləşməsində uçot prosesi –sənədlərin yoxlanması, işlənildməsi təsərrüfat bölmələrində aparılır. Odur ki, təsərrüfat bölmələri və mərkəzi mühasibatda olan uçot prosesləri qarşılıqlı surətdə əlaqələndirilməlidir. Belə bir halda mərkəzi mühasibatda xidməti vəzifə bölgüsü sahə prinsipi üzrə (bitkiçilik, heyvandarlıq, sair istehsalat, material uçotu, kapital qoyuluşu və s.) aparılır. Sahələrdə uçotun vəziyyətinə –hər bir qrupun baş mühasibi

155

cavabdehdir.

Mühasibat uçotunun təşkilinin mühüm ünsürlərindən biri müəyyən edilmiş qaydaya uyğun olaraq mühasibat sənədlərinin və uçot registrləri kitablarının saxlanılmasıdır. Sənədlərin saxlanılması üçün hər bir müəssisədə mövcud qayda üzrə arxiv nəzərdə tutulur. Arxiv üçün xüsusi otaq ayrılır. Həmin otaq quru olmalı, yanğın əleyhinə olan avadanlıq və digər vasitələrlə təmin edilməlidir. Bütün istifadə edilən sənədlər və qeyd kitabları müəyyən edilən vaxtda arxivə verilir. Bunun üçün onlar qabaqcadan müəyyən edilmiş bölmələr tematika üzrə xronoloji qaydada qruplaşdırıldır və kitab şəklində tikilir.

Təsərrüfatın arxivində olan materiallardan lazım olan hallarda istifadə etmək üçün (sənədlərin alınsması, qaytarılması və s.) mühasib tərəfindən qayda hazırlanır və təsərrüfat rəhbəri tərfindən təsdiq edilir.

Təsərrüfatın arxivində materialların saxlanılması vaxtı bu və ya digər sənədlərin, registrlərin və hesabatların nə dərəcədə əhəmiyyətli olmasından asılıdır. Təsərrüfatda elə sənədlər vardır ki, onlar daimi, 10 il və yaxud 3 il ərzində saxlanılır. Təsərrüfatla illik hesabat və balanslar, baş kitab və jurnallar, fəhlə və qulluqçuların şəxsi hesabları daimi saxlanılır. Təsərrüfatda 10 il ərzində saxlanılan sənədlərə daxildir: bina və tikintilərin uçotu üzrə olan sənədlər, inventarizasiya siyahıları, üzləşdirmə cədvəlləri, iclas protokollar və digər inventarizasiya materialları, əsas vəsaitlərin uçotu üzrə bina və tikililərin pasportu. 3 il ərzində saxlanılan sənədlərə isə aşağıdakılar daxildir: hesablaşma əməliyyatları və təhtəlhesab məbləğlərin uçotu üzrə sənədlər, kassa əməliyyatı üzrə sənədlər, əmək haqqı ödənişi üzrə cədvəllər (icmal cədvəllər müstəsna olmaqla 5 il saxlanılır) əmək və əmək haqqının uçotu üzrə sənədlər, büdcə ilə hesablaşma sənədləri və s.

Göstərilən vaxt ərzində bütün uçot sənədləri təsərrüfatın arxivində saxlanılır və müxtəlif arayış, qarşılıqlı yoxlama və digər ehtiyaclar üçün istifadə edilir. Sənədlərin saxlanılması vaxtı keçdikdə dövlət arxivinə verilir (əgər sənədlərin saxlanılma qaydasında nəzərdə tutulubsa), ya da müəyyən edilən qaydada ləğv edilir.

156

ƏDƏBİYYAT





MÖVZU 6 . PUL VƏSAİTLƏRİNİN , HESABLAŞMALARIN VƏ KRDİT ƏMƏLİYYATLARININ UÇOTU

1. Pul vəsaitləri, hesablaşma əməliyyatlarının uçotunun vəzifələri

2. Kassa əməliyyatlarının uçotu

3. Bankdakı hesablaşma hesabı üzrə əməliyyatların uçotu

4. Xarici valyuta əməliyyatlarının uçotu

5. Malsatanlar və alıcılarlara hesablaşmaların uçotu

6. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların uçotu

7. Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu

157

1. Pul vəsaitləri, hesablaşma əməliyyatlarının uçotunun vəzifələri

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisələr arasında daimi olaraq təsərrüfat əlaqələri baş verir, müxtəlif məhsulların alıcı və satışı əməliyyatları yerinə yetirilir. Satılmış məhsullarla əlaqədar olaraq pul vəsaiti alınır və alıcılara satılan məhsulların dəyəri ödənilir.

Bunlardan başqa büdcə, bank, müxtəlif ictimai təşkilatların, müəssisə işçi heyəti və digər müəssisələrlə hesablaşma əməliyyatı aparılır. Müəssisələr arasında aparılan bütün əməliyyatlar pulun köməyi və iştirakı ilə yerinə yetirilir. Beləliklə pul vəsaiti müəssisə fəaliyyətinin davamı və idarə olunmasında mühüm vasitə rolunu oynayır.

Müəssisə və təşkilatlar arasında aparılan hesablaşmalar iki formada yəni nərd və qeyri-nərdsiz formada həyata keçirilir.

Pul vəsaitinin saxlanması və müəssisələr arasında nərdsiz hesablaşmaların aparılması üçün hər bir müəssisənin bankda hesablaşma hesabı və digər hesabları açılır.

Bank vasitəsilə aparılmış əməliyyatlar müəssisələr arasındakı hesablaşmalar sistemində ən vacib forma hesab olunur. Hesablaşmanın bu forması ilə müəssisələr arasında bağlanmış müqavilələr əsasında aparılan alqı-satqı əməliyyatlarının və bütün təsərrüfat əməliyyatları ilə əlaqədar olan hesablaşmalar yerinə yetirilir.

Azərbaycan Respublikasında mövcud olan qaydalara görə mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün dövlət, kooperativ, səhmdar, kollektiv, birgə, ictimai, xüsusi mülkiyyətli və digər müəssisələr, təşkilatlar və idarələr öz pul vəsaitlərini bank idarələrində saxlamalıdırlar.

Müəssisələr cari hesablaşmaları və iş heyətinə əmək haqqının ödənilməsi üçün pul vəsaitini özlərinə məxsus olan kassada saxlayırlar. Müəssisələr öz kassalarında nərd pul qalığını təsdiq edilmiş limit həddində saxlaya bilər və mədaxildən bu pulu normalar həddində sərf edə bilərlər.

Müəssisələrdə hesablaşma əməliyyatlarının faydalı və məqsədəuyğun təşkili pul vəsaitinin, hesablaşma və kredit əməliyyatlarının aparılması səviyyəsindən xeyli asılıdır. Pul vəsaiti hesablaşma və kredit əməliyyatlarının mühasibat uçotu qarşısında əsasən aşağıdakı vəzifələr durur:

158

. qeyri-nəqd və nəqd hesablaşmaların vaxtında sənədləşdirilməsi və düzgün aparılması;

. mühasibat uçotu yazılışlarında nəqd pul vəsaitinin və hesablaşmaların tam və operativ əks olunması;

. pul vəsaitinin hazırda qüvvədə olan qanunçuluğa uyğun olaraq müəyyən olunmuş limit, smeta və fondlar üzrə istifadə olunmasını təmin etmək;

. müəyyən olunmuş vaxtlarda pul vəsaitinin, hesablaşmaların vəziyyətinin inventarlaşdırılmasını aparmaq, vaxtı keçmiş debitor və kreditor borclarının əmələ gəlməsinin qarşısını almaq;

. müəssisə kassasında, bankdakı hesablaşma hesabı və başqa hesablardakı pul vəsaitinin qalığı və saxlanmasına nəzarətin təmin olunması;

. hesablaşma-ödəmə intizamının gözlənilməsi, alınmış material dəyərləri və xidmətlər üzrə pul vəsaitinin vaxtında ödənilməsinə nəzarət etmək.

2. Kassa əməliyyatlarının uçotu

Bütün müəssisələrdə nəqd pul qalıqlarının saxlanması və həmin pul vəsaiti ilə hesablaşmalar aparmaq üçün kassa yaradılır. Azərbaycan Respublikasında kassa əməliyyatlarının aparılması respublika Milli Bankının 6 aprel 1993-cü il tarixli «Xalq təsərrüfatında kassa əməliyyatları aparılması qaydaları»na dair təlimatla tənzimlənir. Kassalarda nəqd pul qalığı limitləri və mədaxildən istifadə normaları həmin müəssisələrin rəhbərləri ilə razılaşdırılmaqla bank idarələri tərəfindən müəyyən olunur. Lazım gəldikdə həmin limitlər nəzərdən keçirilib dəyişdirilə bilər. Müəssisə və təşkilatlar üçün kassa limitinin məbləği onların aylıq əmək haqqı fondunun 5 faizindən çox olmasına icazə verilmir. Nəqd pul vəsaiti təyinatı üzrə xərclənmədikdə və kassa limitinə riayət edilmədikdə müəssisəyə qarşı bank tərəfindən cərimə sanksiyaları tətbiq edilə bilər.

Pul vəsaitinin və sənədlərinin qəbul olunması, saxlanması və təyinatı üzrə buraxılması üçün müəssisədə lazımı avadanlıqlarla təmin olunmuş bina olmalıdır.

«Xalq təsərrüfatında kassa əməliyyatları aparılması qaydaları»na əlavə olunmuş tövsiyyədə nəqd pul vəsaitinin və dəyərləri etibarlı şəkildə saxlanılmasını təmin

159

etmək üçün kassa digər xidmət binalarından və yardımçı binalardan təcrid olunmalı, pulları və dəyərləri saxlamaq üçün mütləq seyfi (metal şkafı) olmalı və o, döşəmənin və divarın tikiliş konstruksiyalarına polad mıxlarla möhkəm bağlanmalıdır. Kassa binasına kənar şəxslərin daxil olması qadağandır. Pul vəsaitləri və qiymətli kağızlar seyfdə saxlanmalıdır.

Kassa əməliyyatlarını icra etmək pul və qiymətli kağızların saxlanmasına maddi məsuliyyət daşıyan kassir təyin olunur. Müəssisə rəhbəri kassiri işə qəbul etmək barədə əmr verdikdən sonra kassiri kassa əməliyyatları aparmaq qaydaları ilə tanış edib imza etdirməlidir. Bundan sonra kassirin tam fərdi maddi məsuliyyət daşıdığına dair onunla müqavilə bağlanır.

Kassir fəhlə və qulluqçuların maddi məsuliyyəti haqqında qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq qəbul etdiyi bütün dəyərlərin toxunulmaz saxlanması üçün və qəsdən etdiyi hərəkətlər nəticəsində, həm də öz vəzifəsinə laqeyd yanaşmaq nəticəsində müəssisəyə dəyən hər hansı zərər üçün tam maddi məsuliyyət daşıyır.

Kassaya pul vəsaitinin daxil olması əsasən müəssisənin bankda olan hesablaşma hesabından kassir vasitəsilə, bank çeki əsasında rəsmiləşdirilib alınır.

Bankdan pul almaq üçün çek müəssisənin ərizəsi əsasında bankdan verilir. Alınmış çek kitabçası bir qayda olaraq müəssisənin baş mühasibində saxlanılır. Bankdan pul alınması üçün çek kitabçasının bir səhifəsi doldurulur, alınacaq pulun məbləği və onun təyinatı göstərilməklə müəssisə rəhbəri, baş mühasib tərəfindən imzalanır və möhürlə təsdiqlənir. Bank çekində heç bir düzəlişə icazə verilmir.

Müəssisə kassasına bir sıra başqa mənbələrdən də, yəni məhsul satışından, işçi heyətinin müəssisəyə olan borcunun ödənilməsindən, təhtəlhesab şəxslərdən və sairədən daxil ola bilər.

Kassaya pul vəsaitinin daxil olması kassa mədaxil orderinin (K-01 №-li forma) tərtib olunması və müəssisə rəhbəri, baş mühasibin və kassirin imzası ilə rəsmiyyətə salınır. Müəssisə kassasından pul vəsaitinin məxaric olunması kassa məxaric orderi (K-02 №-li forma) və ya tələblərə uyğun formada sənədləşdirilmiş hesablaşma-ödəmə cədvəli əsasında, bütün rekvizitlərin doldurulması ilə icra olunur. Kassa məxaric orderi müəssisə rəhbəri, baş

160

mühasibin imzasından sonra icra olunur. Kassa məxaric orderinə pul vəsaitini alan şəxs imza edir.

İşçi heyətinə əmək haqqının mükafatın, müvəqqəti əmək qabiliyyətinin itirilməsinə görə ödənilən müavinətlərin, pensiyanın və sairənin ödənilməsi üçün tərtib edilən ödəniş cədvəllərindən bu vəsaitlərin kassadan ödənilməsi üçün 3 gün vaxt verilir. Həmin müddətdə ödənilməyən (alınmayan) məbləğin qarşısında «deponentləşdirilmişdir» sözü yazılır və vaxtında alınmayan məbləğ yenidən müəssisənin kassasından hesablaşma hesabına qaytarılır.

Kassa sənədləri hesabata əlavə edilməzdən əvvəl pul vəsaitinin mədaxil və məxaric üzrə kassa kitabında qeydiyyatdan keçirilməlidir. Kitabda aparılmış yazılışlar elə formada aparılmalıdır ki, pul vəsaitinin təyinatı üzrə icrası və ümumiyyətlə həmin sənədlərin icrasına nəzarət oluna bilsin.

Hər bir müəssisədə kassa kitabı ancaq bir ədəd olmalıdır. Kassa kitabından istifadə olunmağa başlanan kimi onun səhifələri nömrələnməli, şunurlanmalı və surqucla, yaxud elastik möhürlə möhürlənməlidir. Kitabdakı səhifələrin sayı müəssisə rəhbəri və baş mühasib tərəfindən təsdiq edilməlidir.

Kassa kitabında və kassa əməliyyatlarının uçotunun aparılması sənədlərində heç bir düzəlişə icazə verilmir. Təshihat (korrektura) qaydasında hər hansı düzəliş aparılarsa, onlar müəssisənin baş mühasibi və kassiri tərəfindən təsdiq olunmalıdır.

Kassa kitabında aparılan yazılışlar qara kağız vasitəsilə iki surətdən ibarət kassir tərəfindən yerinə yetirilməlidir. Onun ikinci surəti kəsilən surətdir.

Kassir günün axırında gün ərzində baş vermiş əməliyyatlar üzrə məbləğlərin yekununu hesablamalı və sonrakı günə qalıq çıxarılmalıdır.

Mühasibatlığa təqdim olunmuş kassa hesabatında əks olunmuş əməliyyatların düzəldilməsi ilkin sənədlərə əsasən yoxlanılır və bundan sonra əməliyyatlara müvafiq olaraq hesabların müxabirləşməsi üzrə yazılışlar tərtib edilir.

Kassada pul vəsaitinin qalığı və hərəkətini mühasibat uçotunda əks etdirmək üçün hesablar planında 221 №-li «Kassa» hesabı müəyyən olunmuşdur. Hesab aktivdir onun debetində müəssisənin kassasına daxil olan pul vəsaitinin, kreditində isə pul vəsaitinin verilməsinin uçotu əks etdirilir. 221 №-li «Kassa»

161

hesabının ilk qalığı ayın əvvəlinə və ayın sonuna kassa nəqd pulun qalığını göstərir.

221 №-li «Kassa» hesabının debeti kassaya pul vəsaitinin daxil olması ilə əlaqədar 601 №-li «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabı ilə məhsul və materialların satışından daxil olan nəqd pulun kassaya daxil olması üzrə; 223 №-li «Hesablaşma hesabı» ilə – əmək haqqı və digər ödəmələri təmin etmək üçün bankdan alınan pul vəsaiti üzrə; 244 №-li «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabı ilə – istifadə olunmamış təhtəlhesab şəxslərdəki pulun qaytarılması üzrə; 245 №-li «Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabı ilə – debitorlardan daxil olan pul vəsaiti üzrə və digər hesabların krediti ilə müxabirləşir.

221№-li «Kassa» hesabının krediti isə pul vəsaitinin buraxılması ilə əlaqədar olaraq 223 №-li «Hesablaşma hesabı» ilə – nəqd pulun bankdakı hesaba verilməsi üzrə; 533 №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabı ilə – işçi heyətinə əmək haqqı, mükafatın ödənməsi üzrə; 244 №-li «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabı ilə – təhtəlhesab şəxslərə ezamiyyətə, təsərrüfat xərclərinin ödənməsi üzrə və digər hesabların debeti ilə müxabirləşir.

Mövcud qaydalara görə hər ayın sonunda müəssisənin kassasında olan vəsaitinin qalığının reallığının yoxlanılması üçün müəssisə rəhbərliyi tərəfindən kassada inventarlaşma aparılır.

Kassada aparılan inventarlaşma nəticəsində əskikgəlmə aşkar edildikdə həmin məbləğ kassirdən tutulur və bununla əlaqədar olaraq 731 №-li «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarabolmasından itkilər» hesabının debeti, 731 №-li «Kassa» hesabının kreditinə yazılış aparılır. Eyni zamanda 212 №-li «Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» və ya 533 №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabının debetinə və 731 №-li «Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarab olmasından itkilər» hesabının kreditinə yazılış aparılır.

İnventarlaşma nəticəsində artıqgəlmə müəyyən olunduqda 221 №-li «Kassa» hesabının debeti və 801 №-li «Mənfəət və zərər» hesabının kreditinə yazılış aparılır.

3. Bankdakı hesablaşma hesabı üzrə əməliyyatların uçotu

162

Müstəqil balansa malik olan bütün müəssisələr özlərinin sərbəst pul vəsaitini saxlamaq və təsərrüfat maliyyə əməliyyatlarını aparmaq üçün ilk növbədə istədikləri bankda hesablaşma hesabı aça bilərlər.

Azərbaycan Respublikasında mövcud olan qaydalara görə hesablar mülkiyyət formasından, fəaliyyət növündən, təşkilati-hüquqi formasından və mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün müəssisələr, idarələr, təşkilatlar, birliklər, digər təsərrüfat subyektləri, o cümlədən hüquqi şəxs olan, yaxud hüquqi şəxs olmayan fiziki şəxslər, habelə vətəndaşlar üçün açılır.

Hesablaşma,cari və digər hesablar üzrə əməliyyatlar Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi və Azərbaycan Respublikası Milli Bankının normativ aktları ilə nizama salınır və müəyyən olunur.

Hesabın açılması ilə əlaqədar bankla müəssisə arasında münasibətlər iki nüsxədə tərtib olunmuş müqavilə ilə rəsmiləşdirilir.

Hesablaşma, cari və digər hesabların açılmasının rəsmiləşdirilməsi üçün banka aşağıdakı sənədlər təqdim olunmalıdır:

. müəyyən olunmuş qayda üzrə hesabın açılmasına dair ərizə;

. hüquqi şəxsin dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadətnamənin normal qaydada təsdiq olunmuş surəti;

-hüquqi şəxsin müvafiq qaydada təsdiq edilmiş və qeydə alınmış nizamnaməsinin əsli və ya notarial qaydada təsdiq edilmiş surəti;

-hüquqi şəxs olmayan təsərrüfat subyektinin yuxarı təşkilat tərəfindən təsdiq olunmuş əsasnaməsi;

-təsis müqaviləsinin surəti (yalnız səhmdar və məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər üçün müvəqqəti hesablaşma hesabı açıldıqda);

-statistika orqanlarında uçot vahidlərinin dövlət reyestrinə daxil edilməsi haqqında şəhadətnamənin notarial qaydada təsdiq edilmiş surəti;

-vergi ödəyicilərinin identifikasiya nömrəsinin alınması haqqında bildiriş;

-müəssisə direktoru onun müavini və baş mühasibin imzalarının nümunələrinin və müəssisə möhürünün əksini göstərən kartoçka.

163

Müəssisəyə hesab açılması üçün ərizə hesab sahibinin rəhbəri və baş mühasibi tərəfindən imzalanır və möhürlə təsdiqlənir. Ştatda baş mühasib olmadıqda ərizə müəssisə rəhbəri tərəfindən imzalanır. Mülkiyyət formasından və tabeçiliyindən asılı omayaraq bütün hüquqi şəxslər respublika Ədliyyə orqan-larında dövlət qeydiyyatından keçməlidirlər. Bank sənədlərinə imza etmək qaydalarına görə birinci imza müəssisə rəhbərinə və onun müavininə, ikinci imza baş mühasibə məxsusdur. Baş mühasib vəzifəsi müəyyən edilməmiş müəssisələrin hesabları üzrə ikinci imza baş mühasib hüququnda olan böyük mühasibə, yaxud hesabdara verilə bilər. Ştatda hesabdar vəzifəsi olmadıqda rəhbər ikinci imza hüququnu mühasibat uçotunu aparmaq və hesabat tərtib etmək həvalə olunmuş digər vəzifəli şəxsə verilir. Bu zaman imza və möhür nümunələri olan kartoçkada qeyd edilir ki, ştatda hesabdar vəzifəsi yoxdur.

Müəssislərin hesablaşma hesabından bank qeyri-nəqd hesablaşmalar üzrə öhdəlikləri, müəssisə xərclərini və tapşırıqlarını ödəyir və eyni zamanda işçi heyətinə əmək haqqının ödənilməsi və cari təsərrüfat xərclərini təmin etmək üçün nəqd pul buraxır. Müəssisə hesablaşma hesabına pul vəsaitinin mədaxil olunması, silinməsi əməliyyatları hesabın məxsus olduğu müəssisənin yazılı sərəncamı və ya onun razılığı əsasında malsatan və podratçı təşkilatların ödəmə tələbnamələri əsasında icra olunur. Ayrı-ayrı hallarda Dövlət İqtisadi Arbitrac Məhkəməsinin, məhkəmə, vergi və maliyyə orqanlarının qərarları əsasında tələb olunan ödəmə sənədləri müəssisənin razılığı olmadan icra olunur.

Müəssisənin razılığı olmadan onun hesablaşma hesabından dövlət büdcəsinə nəzərdə tutulan ödəmələr, sosial təyinatlı fondlar üzrə ödəmələr, gömrük əməliyyatları üzrə ödəmələr aparıla bilər.

Müəssisə hesablaşma hesabında pul vəsaitinin çatışmamazlığı və ya olmaması vəziyyəti yaratdıqda hesablaşma hesabına ödənməsi üçün daxil olan və xüsusilə vergi və digər bu kimi ödəmələr banka xüsusi kartatekada üçota alınır və pul vəsaitinin daxil olunması ilə ödənilir. Bankla müəssisə arasında qəbul olunmuş razılaşmaya görə bank hər gün müəssisə hesablaşma hesabında aparılmış əməliyyatların nəticələrinə dair müəssisəyə bank çıxarışı verməlidir. Həmin çıxarışda bütün gündəlik əməliyyatların nəticələri və hesabatda olan pul vəsaitinin günün əvvəlinə sonuna olan qalığı göstərilir. Eyni zamanda bank çıxarışına aparılan əməliyyatları əsaslandırılan sənədlər əlavə olunur. Müəssisə mühasibatlığında əks olunmuş əməliyyatlar ilkin sənədlər üzrə onların

164

düzgünlüyü yoxlanılır və müəyyən səhvlər müəyyən edildikdə banka məlumatlar verilir.

Bankdakı hesablaşma hesabında saxlanılan pul vəsaiti məbləğinin uçotu mühasibat uçotu hesablar planında müəyyən olunmuş 223 №-li «Hesablaşma hesabı»nda əks olunur. Hesab aktiv hesabdır. 223 №-li «Hesablaşma hesabı» müəssisənin bankdakı hesablaşma hesabında milli valyuta ilə pul vəsaitlərinin mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

223 №-li «Hesablaşma hesabı»nın debetində müəssisənin hesablaşma hesabına pul vəsaitlərinin daxil olması, kreditində isə onların həmin hesabdan silinməsi əks etdirilir. Hesablaşma hesabı üzrə əməliyyatlar mühasibat uçotunda həmin hesab üzrə bank çıxarışları və onlara əlavə edilən pul-hesablaşma sənədlərinə əsasən əks olunur.

Hesablar planında 221 №-li «Kassa», 223 №-li «Hesablaşma hesabı» hesablarından başqa 225 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabı müəyyən olunmuşdur. 225 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabı milli və xüsusi valyuta ilə ölkə ərazisində və xaricdəki akkreditivlərdə, çek kitabçalarında və digər ödəmə sənədlərində (veksellərdən başqa) cari, ayrı və digər xüsusi hesablarda olan pul vəsaitlərinin mövcudluğunu və hərəkəti, həmçinin məqsədli maliyyələşdirmə vəsaitlərinin (daxilolmaların) ayrıca saxlanması nəzərdə tutulmuş hissəsinin hərəkəti haqqında məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

225 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabı üzrə aşağıdakı subhesablar açıla bilər:

225-1 «Akkreditivlər»,

225-2 «Çek kitabçaları» və başqaları.

Akkreditiv hesablaşma formasında alıcı ilə satıcı müəssisə arasındakı məhsul satışı hesablaşmalarında istifadə olunur. Akkreditivlər formasında hesablaşmaların həyata keçirilməsi Azərbaycan Respublikasının müvafiq normativ sənədləri ilə nizamlanır.

Bu hesablaşma formasında mal alan müəssisə yazılı formada ona xidmət edən banka akkreditivin açılmasına dair göstəriş verir. Həmin sənəddə

165

malsatanın adı, ünvanı, akkreditiv məbləği, etibarlıq vaxtı, alınacaq malın adı və pul məbləğinin malsatana ödənməsi üçün təqdim olunacaq sənədlər və digər lazımi məlumatlar əks olunmalıdır.

Akkreditivin ödənilməsindən sonra alıcının bankına qəbz göndərilir və onun əsasında malalanın hesabından pul vəsaiti silinir.

Pul vəsaitlərinin akkreditivlərə köçürülməsi 225 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının debetində, 223 №-li «Hesablaşma hesabı», 223№-li «Valyuta hesabı», 501 №-li «Qısamüddətli bank kreditləri» və digər müvafiq hesabların kreditində əks etdirilir.

225 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabında uçota alınmış akkreditivlərdə olan vəsaitlər istifadə olunduqca (bankın çıxarışlarına əsasən), bir qayda olaraq 431 №-li «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabının debetinə silinir. Akkreditivlərdəki istifadə olunmayan vəsaitlər bank tərəfindən onların köçürüldüyü hesaba bərpa olunduqdan sonra 223 №-li «Hesablaşma hesabı», yaxud 223 №-li «Valyuta hesabı»nın debetində və 225 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının kreditində əks olunur.

Əmtəə – material dəyərinin alışı və xidmətlər göstərilməsi ilə əlaqədar olaraq hesablaşmalarda çek kitabçalarından istifadə oluna bilər. Bunların uçotu 225 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının 225/2 №-li «Çek kitabçaları» subhe-sabında uçota alınır.

Çeklərdə hesablaşmaların aparılması qaydaları bankların təminatları əsasında nizamlanır.

Çek kitabçaları verilərkən vəsaitlərin deponentləşdirilməsi 225 №li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının debetində, 223 №-li «Hesablaşma hesabı», 223 №-li «Valyuta hesabı», 501 №-li «Qısamüddətli bank kreditləri» və digər müvafiq hesabların kreditində əks etdirilir. Bankdan alınmış çek kitabları üzrə məbləğlər, müəssisənin verdiyi çeklər ödəndikcə, yəni bank ona təqdim edilən çeklərin məbləğlərini ödədikcə (bank çıxarışlarına əsasən) 225 №-li «banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının kreditindən hesablaşmaların uçotunu aparmaq üçün nəzərdə tutulan hesabların (245 №-li «Müxtəlif debitor və kreditorlar hesablaşmalar və s.») debetinə yazılmaqla silinir. Verilmiş, ancaq bank tərəfindən ödənilməmiş (ödənmək üçün təqdim edilməmiş) çeklərdən məbləğlər 225 №li «Banklarda olan xüsusi hesablar» haqqında qalıq; 223-2

166

«Çek kitabçaları» subhesabı üzrə qalıq bank çıxarışında göstərilən qalıqla uyğun olmalıdır. Banka qaytarılmış çeklərdən məbləğlər (istifadə olunmayıb qalan) 223 №-li «Hesablaşma hesabı», yaxud 223 №-li «Valyuta hesabı» ilə müxabirləşməklə 225 №-li «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının kreditində əks olunur.

225-2 «Çek kitabçaları» subhesabı üzrə analitik uçot alınmış hər bir çek kitabçası üzrə aparılır.

4. Xarici valyuta əməliyyatlarının uçotu

Sərbəst bazar iqtisadiyyatı şəraitində bir sıra müəssisələr təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının həyata keçirilməsində bankdakı valyuta hesablarından istifadə edirlər. Bununla əlaqədar olaraq bankda valyuta hesabı açılır.

Bankda valyuta hesabının açılması üçün hesablaşma hesabının açılması ilə əlaqədar olan sənədlər təqdim olunmalıdır. Əgər müəssisə valyuta hesabını özünün hesablaşma hesabı olan bankda açmaq istəyirsə belə halda müəssisə ancaq müəyyən olunmuş qaydada hesabın açılmasına dair ərizə, müəssisə rəhbəri, onun müavini və baş mühasibin imza nümunələrini və müəssisənin möhürünün əksini göstərən kartoçka və vergi ödəyicisinin identifikasiya nömrəsinə dair bildiriş təqdim etməlidir.

Bank valyuta hesabı açılan müəssisədən xarici valyuta ilə aparılan əməliyyatlara görə komision xərcləri tutur. Komision xərjlərinin tutulma faizi hər bir bankın özü tərəfindən müəyyən olunur. Bundan başqa müəssisələr bankın xidmət etdiyi bütün valyuta əməliyyatlarının aparılması ilə əlaqədar müəyyən xərc də ödəməlidirlər.

Valyuta hesabında pul vəsaitlərinin sintetik uçotu 223 №-li «Valyuta hesabı»nda aparılır. 223 №-li «Valyuta hesabı» ölkə ərazisində və xarici banklardakı valyuta hesablarında olan xarici valyuta ilə pul vəsaitlərinin mövjudluğunu və hərəkəti haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

223 №-li «Valyuta hesabı»nın debetində müəssisənin valyuta hesabına daxil olan pul vəsaitləri, kreditində isə onların həmin hesablardan silinməsi əks etdirilir. Müəssisənin valyuta hesablarının krediti və ya debetinə səhvən yazılmış

167

və bank çıxarışlarının yoxlanılması zamanı aşkar edilmiş məbləğlər 63 №-li «İddialar üzrə hesablaşmalar» hesabında əks etdirilir.

Valyuta hesabları üzrə əməliyyatlar mühasibat uçotunda bank çıxarışlarına və onlara əlavə edilən pul hesablaşma sənədlərinə əsasən əks etdirilir.

223 №-li «Valyuta hesabı»nın aşağıdakı subhesabları açıla bilər:

223-1 «Ölkə daxilində valyuta hesabları»

223-2 «Xaricdəki valyuta hesabları»

223 №-li «Valyuta hesabı» üzrə analitik uçot xarici valyuta ilə pul vəsaitlərinin saxlanması üçün bank idarələrində hər bir hesab üzrə aparılır. Xarici valyuta əməliyyatlarının uçotunun təşkilində müəssisələrdə xarici valyuta vəsaitlərinin məzənnə fərqinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi prinsiplərinin düzgün yerinə yetirilməsi mühüm məsələdir. Bunu nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikası Vergi Nazirliyi 16 sentyabr 1994-cü il tarixli qərarı ilə xarici valyuta vəsaitlərinin məzənnə fərqinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydalarını müəyyən etmişdir.

Müəssisə xarici valyuta üzrə bütün əməliyyatları Azərbaycan Respublikası Milli Bankının əməliyyatın baş verdiyi tarixə mövcud valyuta məzənnələrinə uyğun olaraq qiymətləndirilir və valyuta hesablarındakı valyutaları hər dəfə məzənnələr dəyişdikcə yenidən qiymətləndirir.

Valyuta hesabındakı valyutaların (növlər üzrə) Azərbaycan Respublikası Milli Bankının məzənnələrinə uyğun olaraq hər dəfə yenidən qiymətləndirildiyi zaman dövr üzrə artan məzənnə fərqi həmin valyutaların istifadə məqsədləri nəzərə alınmaqla müvafiq hesablarda uçota alınır.

Bank hesabları, öhdəlikləri və hesablaşmaları üzrə xarici valyuta əməliyyatları, eləcə də xarici valyuta ilə daxil olmuş material qiymətliləri, qeyri-maddi aktivlər, qiymətli kağızlar və əmlakın digər növləri mühasibat uçotunda əməliyyatın aparılma tarixində Azərbaycan Respublikası Milli Bankının qüvvədə olan valyuta məzənnələri üzrə xarici valyutanın yenidən haqq – hesab edilməsi yolu ilə qiymətləndirilərək müəyyən edilmiş məbləğdə valyuta hesablaşmalarının və tədiyyələrinin analitik uçotunda da göstərilir.

168

Banklarda və digər kredit idarələrindəki valyuta hesablarında olan vəsait qalıqları, pul sənədləri də daxil olmaqla digər pul vəsaitləri, qiymətli kağızlar, xarici valyuta ilə debitor və kreditor borcları maliyyə (mühasibat) hesabatlarında hesabat dövrünün sonuncu gününə Azərbaycan Respublikası Milli Bankının valyuta məzənnələri üzrə xarici valyutaların yenidən haqq-hesab edilməsi yolu ilə qiymətləndirilərək müəyyən edilmiş məbləğdə manatla əks etdirilir.

Müəssisənin sərəncamında dövriyyə vəsaiti kimi fəaliyyət göstərən, eyni zamanda təsisedici sənədlərə uyğun olaraq müəssisədə nizamnamə kapitalı kimi fəaliyyət göstərən xarici valyuta vəsaitləri üzrə məzənnə fərqi il ərzində 223 №-li «Valyuta hesabı»nın və 542 №-li «Gələcək dövrün gəlirləri hesabı»nın müvafiq subhesablarında uçota alınır.

Qısa və uzun müddətli borclar kimi fəaliyyət göstərən xarici valyuta üzrə məzənnə fərqi həmin borclar qaytarılana qədər pul vəsaitlərini uçota alan

169

hesabların və 505 №-li «Qısamüddətli borclar» və 405№-li «Uzunmüddətli borclar» hesablarının müvafiq subhesablarında uçota alınır. Uzunmüddətli və qısamüddətli kredit kimi fəaliyyət göstərən xarici valyuta üzrə məzənnə fərqi həmin kreditlər qaytarılanadək 223 №-li «Valyuta hesabı», 501 №-li «Qısamüddətli bank kreditləri» və 401 №-li «Uzunmüddətli bank kreditləri» hesablarının müvafiq hesablarında uçota alınır.

Xarici valyuta ilə aparılan əməliyyatlar üzrə məzənnə fərqləri, o cümlədən mühasibat balansının tərtib edildiyi tarixə borcların yenidən qiymətləndirilməsindən olan fərqlər il ərzində 542 №-li «Gələcək dövrlərin gəlirləri hesabı»nda uçota alınır və ilin sonunda müvafiq borclar qaytarılanadək edilən güzəştlər alınmaqla 801 №-li «Mənfəət və zərər hesabı»na aid edilir.

5. Malsatanlar və alıcılarla hesablaşmaların uçotu

Müəssisələrdə təsərrüfat vəsaitlərinin düzgün, və vaxtında dövriyyəsini təmin etmək üçün hesablaşma əməliyyatlarının seçilsməsi formasının əhəmiyyəti böyükdür. Hesablaşmaların səmərəli formalarından istifadə olunması mövcud olan məhsulun vaxtında satılması və təsərrüfat fəaliyyəti dövriyyəsinin fasiləsiz işini təmin edir. Xalq təsərrüfatında müəssisələr arasında hesablaşma əlaqələrinin forma və qaydaları Azərbaycan Respublikası Milli Bankı normativi müəyyən olunur. Bir qayda olaraq mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün müəssisələrin və fiziki şəxslərin əmtəə-material qiymətlərinin alqı-satqısı üzrə əməliyyatlarının qeyri-nəqdsiz formada hesablaşmalarla aparılması müəyyən olunmuşdur. Sərbəst bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəyyən alqı-satqı əməliyatlarının nəqd pulla hesablanması da nəzərdə tutulur.

Nəqdsiz hesablaşmaların həyata keçirilməsi əməliyyatın iqtisadi məzmunundan asıl olaraq iki qrupa – əmtəə əməliyyatlarına və maliyyə öhdəliklərinə ayrılır. Birinci qrup hesablaşmalara müəssisələr arasında əmtəə-material dəyərlərinin (iş, xidmətlər) hesablaşma əməliyyatları, ikinci qrupa isə büdcə ilə əlaqədar ödənişlər, bank kreditlərini və s. hesablaşmaların yerinə yetirilməsi daxildir.

Nəqdsiz hesablaşmalar malsatan və alıcı müəssisələrin yerləşməsindən asılı olaraq eyni şəhərli və digər şəhərli qrupa ayrılır. Müəssisələrin yerləşməsindən asılı olaraq, onun hesablaşma forması müəyyən olunur. Müasir şəraitdə müəssisələr hesablaşmaları ödəmə tələbnamələri, ödəmə tapşırıqları,

170

akkreditivlər, barter əməliyyatları, məcburi silinmə, çek və çek kitabçaları, hesablaşma çekləri vasitəsilə və digər formalarda aparılır. Müəssisələr arasındakı tətbiq edilən hesablaşma formaları onların qarşılıqlı razılığı və bağlanılmış müqavilələr əks olunmaqla müəyyənləşdirilir.

Hər bir müəssisə bir tərəfdən alıcı və digər tərəfdən məhsul satıcısı (iş, xidmət) formasında çıxış edir. Ona görə də onlar arasındakı hesablaşma münasibətlərinin uçotu satıcı-alıcı müəssisələr arasındakı hesablaşmanı ifadə etməlidir. Malsatan müəssisələrlə hesablaşmalar 531№-li «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabında aparılır. Bu hesab malsatan və podratçılarla hesablaşmalar haqqındakı məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Bir qayda olaraq 531 №-li hesabın kredit qalığı olur və bir qalıq məbləği malsatan müəssisələrin yüklədikləri əmtəə-material dəyərliləri üzrə borcu göstərir. Material qiymətlərinin əldə edilməsinə, yerinə yetirilmiş işlər və göstərilmiş xidmətlərin qəbuluna görə hesablaşmalarla əlaqədar bütün əməliyyatlar təqdim edilən hesab fakturaların ödəmə vaxtından asılı olmayaraq 531 №-li «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabında əks etdirilir.

531№-li «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabının krediti faktiki daxil olmuş əmtəə-material qiymətlilərini, qəbul edilmiş işlərin və istifadə olunmuş xidmətlərin dəyəri qədər bu qiymətliləri və müvafiq məsrəfləri uçota olan hesabların debeti ilə müxabirləşir. Material qiymətlilərinin daşınmasına, həmçinin onların kənarda emal olunmasına görə göstərilən xidmətlər 531 №-li «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabının kreditinə istehsal ehtiyatlarını, mallar, tədavül xərclərini və s. uçota alan hesabların debetinə yazılmaqla əks etdirilir.

Əgər malsatanın yüklədiyi məhsul qəbul olunarkən əskikgəlmə müəyyən olunarsa müəssisə həmin təşkilata iddia təqdim edir. Təqdim olunmuş əskikgəlmə məbləği ilə əlaqədar olaraq 63 №-li «İddialar üzrə hesablaşmalar» hesabının debeti və 531 №-li Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar hesabının kreditinə yazılış aparılır. Malsatan təqdim etdiyi hesablaşma sənədlərində arifmetik səhvlər və qiymətlə əlaqədar göstəricilər müqavilə şərtlərinə uyğun olmadıqda da mühasibat uçotunda yuxarıda göstərilən qaydada yazılış aparılır:

171

Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün mühasibat uçotu Hesablar Planında 211 №-li «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabı nəzərdə tutulmuşdur. Həmin hesabın aşağıdakı subhesablarından istifadə edilir:

211-1 «İnkasso qaydasında hesablaşmalar»

211-2 «Planlı ödəmələr üzrə hesablaşmalar»

211-3 «Alınmış veksellər» və başqaları

211-1 «İnkassa qaydasında hesablaşmalar» hesabında yüklənmiş məhsullar, yerinə yetirilmiş işlər və xidmətlərə görə alıcılar və sifarişçilərə təqdim edilmiş və bank tərəfindən ödənilmək üçün qəbul olunmuş hesablaşmaların uçotu aparılır.

211-2 №-li «Planlı ödəmələr üzrə hesablaşmalar» subhesabında müəssisənin uzunmüddətli təsərrüfat əlaqələri saxladığı alıjılar və sifarişçilərlə apardığı daimi xarakterli hesablaşmalar üzrə ödənişi ayrıca bir hesablaşma ödəmə sənədi ilə tamamlanmayan və əsasən planlı ödəniş qaydasında aparılan hesablaşmalar uçota alınır.

211-3 №-li «Alınmış veksellər» subhesabında alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar üzrə alınmış veksellərlə təmin edilmiş borclar uçota alınır.

211 №-li «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabının debeti malalanlara təqdim edilmiş hesablanma sənədlərindəki məbləğ qədər satışın həcmi yüklənib yola salındıqca 601 №-li «Məhsul (iş, xidmət) satışı», 731 №-li «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmalar», 611 №-li «Sair aktivlərin satışı» he-sablarının krediti ilə müxabirləşir.

211 №-li «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabının krediti daxil olmuş ödənişlər, məqbul edilmiş avans məbləğləri və s. üzrə pul vəsaitlərin və hesablaşmaları uçota alan hesablarla müxabirləşdirilir. Əgər alıcının borcunu təmin edən alınmış veksellər üzrə faiz nəzərdə tutulubsa, onda bu borc ödənildikdə 223 №-li «Hesablaşma hesabı»nın debetinə, 211 №-li «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabının və 801 №-li «Mənfəət və zərər» hesabının kreditinə yazılışlar edilərək müxabirləşir.

172

Hər ayın sonunda bütün alıcılar üzrə hesablaşmalar üzrə qalıq müəyyənləşdirilir. Bu halda əgər hesabda debet qalığı olduqda alıcıların borcunu, kredit qalığı olduqda isə müəssisənin alıcıya olan borcunu göstərir.

211 №-li «Alıcılarla və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabı üzrə analitik uçot alıcılara təqdim edilən hər bir hesablaşma sənədi əsasında, planlı ödənişlər qaydasında, hesablaşmalar zamanı isə hər bir alıcı və sifarişçi üzrə ayrılıqda aparılır.

6. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların uçotu

Təsərrüfat – maliyyə fəaliyyəti prosesində müəssisələrdə öz işçilərinə tez-tez ezamiyyətə, habelə digər əməliyyat və təsərrüfat xərcləlri üçün nəqd pul vermək zərurəti meydana çıxır.

Belə xərclərə işçi ezamiyyətə göndərilərkən əmtəə-material alması ilə əlaqədar, müəyyən cari təsərrüfat xərclərini ödəmək üçün və s. üzrə ona nəqd ödənilən pul vəsaiti aiddir.

Müəssisənin işçilərinə təhtəlhesab məbləğlərin verilməsi qaydası kassa əməliyyatlarının aparılması qaydaları ilə tənzimlənir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Vətəndaşların xidməti ezamiyyə xərcləri normativlərinin təkmilləşdirilməsi haqqında» 1996-jı il 20 dekabr tarixli sərəncamına uyğun olaraq Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti 27 yanvar 1997-ji il tarixli, 9 nömrəli qərarla «Vətəndaşların xidməti ezamiyyə xərclərinin normativləri haqqında» qərar qəbul etmişdir. Həmin qərarda Azərbaycan Respublikası ərazisi daxilində ezamiyyə xərcləri müddəaları və xarici ölkələrə xidməti ezamiyyə xərclərinin normativləri təsdiq olunmuşdur.

İşçiyə ezamiyyə vaxtı və verilən nəqd pul məbləği müəssisə rəhbəri tərəfindən müəyyən edilir. Hər bir işçi aldığı nəqd pul vəsaitinin xərclənməsi ilə əlaqədar olaraq, ezamiyyətdən qayıtdıqdan sonra üç gün müddətində mövcud olan ezamiyyə sənədləri əsasında avans hesabatı tərtib etməli və müəssisə mühasibatlığına təqdim etməlidir. Mühasibatlıqda təqdim olunmuş avans hesabatı ona əlavə olunan ezamiyyə vəsiqəsi və digər sənədlər əsasında (çek,

173

qaimə, qəbz, nəqliyyatla əlaqədar biletlər və s.) ətraflı yoxlanılır və hesabat müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir.

Təhtəlhesab şəxsə yeni pul vəsaiti ancaq keçmiş aldığı avans pul məbləğini hesablandıqdan sonra verilə bilər. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalarda xidməti ezamiyyə xərcləri xüsusi yer tutur. Xidməti ezamiyyə-işçini müəssisə rəhbərinin yazılı əmri əsasında xidməti vəzifəni yerinə yetirmək üçün, müəyyən vaxtda, onun daimi işinin yerləşdiyi yerdən başqa şəhər, rayon və s. yerlərə göndərilməsi deməkdir.

İşçinin ezamiyyəyə göndərilməsi ilə əlaqədar ona standart formada təsdiq olunmuş ezamiyyə vəsiqəsi verilir. Həmin vəsiqədə ezam olunan şəxsin adı, soyadı, atasının adı, vəzifəsi daimi iş yerindən çıxdığı gün göstərilir. Göstərilən rekvizitlər ezamiyyə vəsiqəsində əks olunduqdan sonra müəssisə rəhbərinin imzası və möhürlə təsdiq olunmalıdır.

Ezam olunan işçiyə, bütün ezamiyyə vaxtı ilə əlaqədar olan nəqliyyat, kommunal və gündəlik yeməklə əlaqədar xərclər müəssisə tərəfindən ödənilir.

Büdcədən maliyyələşdirilən müəssisə, idarə və təşkilatlar istisna olunmaqla digər hüquqi şəxslər, işçilərinin Azərbaycan Respublikası ərazisi daxilində ezamiyyə xərclərinin ödənilməsi üçün öz sərəncamlarında qalan vəsait hesabına normativ sənəddə müəyyən olunmuş normalardan əlavə vəsait ayıra bilərlər.

Xarici ölkələrə qısa müddətli ezamiyyənin sənədləşdirilməsi, onun məqsəd, vəzifəsi və ezamiyyə vaxtı göstərilməklə müəssisə rəhbərinin sərəncamı əsasında sənədləşdirilir. Xarici ölkələrə ezamiyyə ilə əlaqədar olaraq xərclər yüksək həcmli normalar üzrə təqdim olunmuş sənədlər əsasında ödənilir.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 27 yanvar 1997-ji il tarixli 9 №-li qərarı ilə «Vətəndaşların xarici ölkələrdə xidməti ezamiyyə xərclərinin normativləri» müəyyən olunmuşdur. Həmin qərarla müəyyən olunmuşdur ki, dövlət idarəetmə orqanları mülkiyyət və təşkilat formasından asılı olmayaraq bütün təsərrüfat subyektləri və təşkilatlar öz hesablarında olan valyuta vəsaitlərindən ezamiyyə xərcləri üçün bu qərarla təsdiq olunmuş normativlərin həddini aşmamaq şərtilə, bilavasitə istifadə edə bilərlər. Ezamiyyə xərclərindən başqa hər bir nəfərə ezamiyyə müddəti üçün təsdiqedici sənəd tələb olunmamaq şərtilə 20 ABŞ dolları məbləğində birdəfəlik ölkədaxili nəqliyyat xərcləri verilir.

174

Hesablarında valyuta vəsaiti olmayan büdcə təşkilatları xarici ezamiyyə xərclərini bu məqsəd üçün öz büdcəsində nəzərdə tutulmuş vəsaiti «Valyuta tənzimi haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununa uyğun olaraq, lazımi valyutaya çevirməklə ödəyə bilərlər.

Müəssisə işçilərinə inzibati-təsərrüfat və əməliyyat, habelə ezamiyyə xərcləri üçün təhtəlhesab şəxslərə verilmiş məbləğlər üzrə hesablaşmalar haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün 244 №-li «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabı müəyyən olunmuşdur. Həmin hesabın debetində təhtəlhesab şəxslərə inzibati – təsərrüfat, əməliyyat xərcləri və xidməti ezamiyyətlə əlaqədar verilən nəqd pul məbləğləri əks olunur. Bununla əlaqədar olaraq mühasibat uçotunda aşağıdakı yazılış aparılır:

Debet 244 «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar».

Kredit 221 «Kassa» hesabı.

Kredit 223 «Hesablaşma hesabı».

Kredit 223 «Valyuta hesabı».

Təhtəlhesab şəxslər tərəfindən xərclənmiş məbləğlər isə 244 №-li «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabının kreditinə sərf olunmuş məsrəfləri və əldə olunmuş qiymətliləri uçota alan, habelə xərclərin xarakterindən asılı olaraq digər hesabların debetinə yazılır. Bu yazılış aşağıdakı qaydada uçotda əks olunur:

Debet 201«Materiallar» hesabı

Debet 208 «Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar» hesabı.

Debet 202-5 «Ümumistehsalat xərcləri».

Debet 721 «Ümumtəsərrüfat xərcləri».

Debet 531 «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar».

Debet 221, 223, «Kassa», «Hesablaşma hesabı».

Debet 731 «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarab olmasından itkilər».

175

Debet 244 «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar».

Təhtəlhesab şəxslər tərəfindən vaxtında qaytarılmayan təhtəlhesab üzrə pul məbləğləri 244 №-li «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabının kreditində və 731 №-li «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarab olmasının itkilər» hesabının debetində əks olunur. Daha sonra bu məbləğlər 731 №-li «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarab olmasından itkilər» hesabından, 533 №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabının və ya 212 №-li «Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabının debetinə silinir.

244 №-li «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabında əks olunmuş qalıq məbləği təhtəlhesab şəxslərin aldıqları pul məbləği üzrə müəssisəyə olan borclarını kredit qalığı isə müəssisənin öz işçisinə artıq sərf etmiş xərc üzrə olan borcunu göstərir.

Təhtəlhesab şəxslər üzrə hesablaşmaların analitik uçotu hər bir şəxsə verilən avans üzrə aparılır.

7. Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu

Debitor borcu dedikdə başqa müəssisələrin, işçilərin və fiziki şəxslərin boruları başa düşülür. Belə borclara malalan müəssisə və təşkilatların aldıqları məhsulların dəyərinin ödənilməməsi nəticəsində, təhtəlhesab şəxslərin avans aldıqları pul vəsaiti ilə və digər hesablaşmalarla əlaqədar olaraq əmələ gələn borclar daxildir. Müəssisəyə borcu olan digər müəssisə, idarə və şəxslər debitorlar sayılır.

Kreditor borcu isə bu müəssisənin başqa müəssisəyə, fiziki şəxsə, işçilərinə olan borcu hesab olunur və həmin borcu olan müəssisə kreditor sayılır.

Mühasibat uçotu balansında debitor və kreditor boruları, onun formaları üzrə əks olunur.

Debitor və kreditorlar üzrə hesablaşmalarla əlaqədar olaraq mühasibat uçotu qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur:

. pul vəsaiti və hesablaşma ilə əlaqədar olan əməliyyatların vaxtında və düzgün sənədləşdirilməsi;

176

. malsatan və alıcılar arasında bağlanmış müqavilələrdə müəyyən olunmuş hesablaşma formalarının icrasına nəzarət; . büdcə, bank və işçi heyəti ilə hesablaşmaların vaxtında icra olunmasına nəzarət; uçot göstəriciləri üzrə borcların ödəmə vaxtının keçməməsi üçün debitor və kreditorlar üzrə hesablaşmaların vaxtlı-vaxtında qarşılıqlı yoxlanması; pul vəsaiti və qiymətli kağızların saxlanmasına nəzarət. Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar üzrə debitor borclarının uçotu Hesablar Planında 211 №-li «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» aktiv-passiv hesabında aparılır. Həmin hesab açılır və sifarişçilərlə hesablaşmalar haqqında məmulatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

. Malsatanlar və podratçılara olan kreditor borclar bilavasitə onlardan alınmış əmtəə-material dəyərliləri, görülmüş işlərin və xidmətlərin yerinə yetirilməsi əsasında əmələ gəlir. Mühasibat uçotunda malsatan və podratçılarla hesablaşmalar haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün 531 №-li «malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabından istifadə edilir.

Müxtəlif təsərrüfat əməliyyatları ilə əlaqədar olaraq kommunal təsərrüfat orqanları, nəqliyyat müəssisələri, işçi heyəti ilə deponentləşmiş əmək haqqı, icra vərəqələri və sairə üzrə müxtəlif debitor və kreditor borcları yaranır. Bu kimi de-bitor borcları qeyri-kommersiya əməliyyatları ilə əlaqədar olaraq yaranır.

Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu 245 №-li «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» aktiv-passiv hesabında müəssisə, kassa hesabatı, bank çıxarışları, icra vərəqələri və digər sənədlər əsasında aparılır.

245 №-li «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabı 531№-li «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» və 302 №-li «Təhsisçilərlə hesablaşmalar» hesablarında əks olunmayan bütün növ əməliyyatlar üzrə müxtəlif təşkilatlarla, çeklə ödənilmiş xidmətlərə görə nəqliyyat (dəmir yolu və su yolu) təşkilatları ilə, müəssisə işçi heyətinin əmək haqqlarından məhkəmə orqanlarının qərarları və sairə əsasən müxtəlif təşkilat və şəxslərin xeyrinə tutulmuş məbləğlər üzrə hesablaşmalar haqqında məlumatları ümumiləşdirməyi nəzərdə tutur.

177

245 №-li «Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabının kredit qalığı (saldosu) müəssisənin müxtəlif təşkilatlara olan borcunu göstərir. Hesablanmış kreditor borcunun ödənməsi ilə 221 №-li «Kassa», 223 №-li «Hesablaşma hesabı»nın krediti və 245 №-li «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabının debetinə yazılış edilir. Hesabın debet qalığı müəssisələrin və ayrı-ayrı şəxslərin (debitor) müəssisəyə olan borcunu göstərir. Həmin hesabın kreditində debitorlardan ödənilən borcların məbləği əks olunur.

245 №-li «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabı üzrə analitik uçot və hər bir debitor və kreditor üzrə aparılır.

«Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikasının 24 mart 1995-ji il Qanununun 22-ji maddəsinin 5-ji bölməsində iddia müddəti keçmiş debitor borcları alınması mümkün olmayan digər ümidsiz borclar müəssisənin rəhbərinin qərarı ilə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə, idarələrdə isə maliyyələşmənin (fondların) azaldılmasına silinir.

Borcunun ödəmə qabiliyyətinin olmaması üzündən zərərə silinən borc məbləği onun ləğv olunması demək deyildir. Həmin borc məbləği borclunun əmlak vəziyyəti dəyişdiyi zaman, onun tutulması imkanlarına nəzarət etmək üçün silindiyi gündən başlayaraq beş il müddətinə balansarxası hesabda əks olunur. Debitor borcunun silinməsi müəssisə rəhbərinin əmri ilə sənədləşdirilir və bununla əlaqədar aşağıdakı yazılış aparılır:

Debet 801 «Mənfəət və zərər».

Kredit 243 «Verilmiş avanslar üzrə hesablaşmalar».

Kredit 211 «Alcıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar».

Kredit 245«Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar».

Müəssisə balansından silinmiş debitor borcu 007 №-li «Zərərə silinmiş ümidsiz debitor borcları» balansarxası hesabında əks olunur.

İddia müddəti keçmiş kreditor və deponent borc məbləğləri Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində başqa hallar nəzərdə tutulmadıqda dövlət büdcəsinə köçürülür.

178

ƏDƏBİYYAT





MÖVZU 7. İSTEHLAK MALLARININ KEYFİYYƏT EKSPERTİZASI SAHƏLƏRİNDƏ İSTEHSALAT EHTİYATLARININ UÇOTU.

PLAN

1. İstehsalat ehtiyatl iqtisadi məzmunu və onlarin uçotunun

2. Kənd təsərrüfati məhsullarinin, toxum və yemlərin daxil

olmasi və məsarifinin sənədlə rəsmiyyətə salinmasi

179

3. Anbar təsərrüfatinin təşkili

4. İstehsalat ehtiyatlarinin qiymətləndirilməsi

5. Kənd təsərrüfati məhsullarinin sintetik və analitik uçotu

Ümumi qayda

Təkrar istehsalın zəruri şərti dövriyyə vəsaitlərinin material formasında daim mövcud olmasıdır. Belə ki, istehsal prosesinin həyata keçirililməsi üçün təsərrüfatın lazimi həcmdə toxumu, yemi, neft məhsulları, mineral gübrələri və s. olmaladır. Onlar işləndikdə, istifadə edildikdə istehsala məsrəflər artır. Istehsal prosesinin nəticəsi hazır məhsulun yaradılmasıdır. Bu zaman dövriyyə vəsaitləri istehsal məsrəfləri formasından hazır məhsul farmasana (material for-masına) keçir.

Beləliklə dövriyyə vəsaitləri dövretmənin iki mərhələsində material - ietehsalat ehtiyatları formasında qəbul edilir. Təchizat prosesinin nəticəsində birinci mərhəiədə (P-Ə) istahsal üçün lazım olan əmək əşyaları (neft məhsulları, mineral gübrələri, ehtiyat hissələri və s.-ni) əldə edilir. Əvvəlki dövrdə yaradılmış öz məhsulları (toxm, və s.) hesabına əmək əşyalarının bir hissəsi bərpa edilir. İstehsal prosesinin nəticəsində dövretmənin ikinci mərhələsində (İ.Əİ ) hazar məhsul yaradılır.

Əgər birinci halda dövriyyə vəsaitləri əmək əşyası kimi çıxış edirsə, ikinci halda onlar əmək məhsulu olur. Lakin bu və ya digər halda onların dövriyyəsinin xarakteri eynidir : bir isteheal dövrü ərzində onların tam dövriyyəsi başa çatır, dövriyyə vəsaitləri bir formadan digər formaya keçir.

Deməli, kənd təsərrüfatı müəssisələrində material- istehealat ehtiyatlarına iki qrup vəsaitlər istehsalat ehtiyatları (əmək əşyaları) və kənd təsərrüfatı məhşulları (əmək məhsulları) aid edilir. Bu qruplar arasında kəskin sərhəd yoxdur. Əgər bütün alınan məhsul dövretmənin ikinci mərhələsində əmək məhsuludursa onda dövretmənin növbəti dövriyyəsi üçün onun xeyli hissəsi (taxuma, yemə ayrılan) artıq əmək əşyası olur və deməii istehsal ehtiyatları

180

qrupuna keçir. Məhz ona görə bu iki qrup ehtiyatlar vahid material-istehsalat ehtiyatları qrupunda birləşir.

Material-istehsalat ehtiyatları qrupuna olduqca çoxlu miqdarda müxtəlif növ əmtəə-material qiymətliləri daxil edilir. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində onlara aşağıdakı növ məhsul və materiallar daxil edilir: əmtəəlik bitkiçilik, heyvandarlıq, sənaye, köməkçi və xidmətedici istehsalat məhsulları; toxum və əkin materialları, yem ve döşənəcəklər, sənaye müəssisələri üçün qeyri kənd tasərrüfatı xammalı: mineral gübrələr, bərk yanacaq, biopreparatlar, dərmanlar və kimyəvi preparatlar, tara və tara materialları, sair material, yanacaq, ehtiyat hissələri, tikinti materialları, quraşdırmaq üçün avadanlıqlar (quraşdırmaq üçün avadanlıqlar və tikinti materialları hissəsi kapital qoyuluşu vəsaitlərinə aid edilir).

Təsərrüfata daxil olma mənbələrindən asılı olaraq material-istehsalat ehtiyatları satın alınan və özünün istehsalı olan material-istehsalat ehtiyatlarına bölünür. Material-istehsalat ehtiyatlarının uçotu üçün aşağıdakı 40 №-li "Hazır məhsullar", 10(201) №-li "Materiallar" və 41(205)№-li "Mallar" balans hesabları nəzərdə tutulmuşdur.

Bütün bu qrup hesablar aktiv inventar hesablarına aid edilir. Onların debetində ilin əvvəlinə olan qalıq əks etdirilir və gələcekdə bütün daxil olan vəsaitlər uçota alınır, hesabların kreditində isə vəsaitlərin çıxdaşı, silinməsi əks etdirilir. Hesabat dövrünün sonuna qalıq hesabın debeti üzrə əks etdirilir və balansın aktivində göstərilir.

Uçotun vəzifələri

Material-istehsalat ehtiyatlarının mühasibat uçotunun qarşısında duran vəzifələr aşağıdakılardan ibarətdir :

1.Material qiymətlilərin daxil olması və məsarifini öz vaxtında və düzgün rəsmiləşdirmək.

2.Material qiymətlilərin saxlanılma yeri və maddi məsul şəxslər üzrə mühafizə olunmasına müntəzəm nəzarət etmək.

181

3.Material qiymətlilərin müəyyən olunmuş norma ilə təyinatına uyğun istifadə edilməsinə daim nəzarət etmək.

4.Təsdiq edilmiş normativə əsasən material ehtiyatlarının mövcudluğuna nəzarət etmək.

5.Məhsulları və istehsalat ehtiyatlarını onların saxlanılma yerlərində mühasibat uçotu məlumatları ilə dövri olaraq yoxlamaq.

Bu vəzifələri müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmək üçün anbar təsərrüfatını sənəd dövriyyəsini düzgün təşkil etməli, uçot ilə əlaqədar maddi məsul şəxslərin seçilməsini və kadrların hazırlanmasını təmin etmək, əmtəə-material qiymətlilərin sintetik və analitik uçotunu səmərəli təşkil etmək lazımdır.

Uçotun normativ tənzimlənməsi

Material-istehsalat ehtiyatlarının uçotunun narmativ tənzimlənməsi "Mühasibat uçotu haqqında" 24 mart I995-ci il tarixli 998 saylı AR Qanununa müvafiq olaraq həyata keçirilir.

Mühasibat uçotu haqqında Qanunda material-istehsalat ehtiyatlarına nə aid edilməsi, müxtəlif qiymətləndirmə üsullarını (orta maya dəyəri üzrə, vaxta görə birinci alınanların maya dəyəri üzrə (FİFO), vaxta görə sonuncu alınanların maya dəyəri üzrə (LİFO)) tətbiq etmək ilə material qiymətlilərin buraxılması qaydası düzgün, dəqiq müəyyən edilmişdir.

2. KƏND TƏSƏRRÜFATI MƏHSULLARININ, TOXUM

VƏ YEMLƏRIN DAXIL OLMASI VƏ MƏSARIFININ SƏNƏDLƏ RƏSMIYYƏTƏ SALINMASI

Kənd təsfərrüfatı istehsalatı alınan məhsulların daxil olması, saxlanılması

182

və məsarifi şərtlərinin müxtəlifliyi ilə xarakterizə olunur. Bunlar çoxlu sayda ilk sənəd formalarından istifadə edilməsinin zəruriliyinə gətirib çıxarır. Kənd təsərrüfatı məhsullarının, onun əsas növləri üzrə daxil olma və məsarif olunmanın sənədlə rəsmiyyətə salınmasının təşkilini nəzərdən keçirək.

Bitkiçilik məhsullarının sənədləşdirilməsi.

Müxtəlif hava şəraitində qısa yığım vaxtında təsərrüfata bitkiçilik məhsulları daxil olur. Buna görə məhsulların daxil olması və gələcəkdə onun hərəkətinin düzgün uçotunun təşkili mühüm əhəmiyyətə malikdir. Məhsul yığımına qədər böyük hazırlıq işləri aparılır. Belə ki, qəbul edilən məhsulun saxlanma yerinin hazırlanması, çəki təsərrüfatının vəziyyəti, xırman müdiri, qa-pançı, anbardar, gözətçi və digər maddi məsul şəxslərin seçilməsi və təlimatlandırılmasını yoxlamaq lazımdır. Baş mühasib hər bir maddi məsul şəxslərin vəzifəsini müəyyən etməli və maddi məsul şəxsi nömrələnmiş ilk sənəd blankları ilə tə'min etməlidir.

Taxıl məhsulunun uçcotu. Öz istehsalından alınmış taxıl məhsulunun ilkin uçotunu üç variantda aparmaq olar. Təsərrüfatda həmin variantlardan hansı konkret şəraitə uyğundursa o seçilir.

Birinci variantda taxıl və başqa məhsulların tarladan göndərilməsi reyestrindən (161-KT №-li forma) istifadə olunur. Bu reyestr məhsulların tarladan xırmana, anbara və başqa mühafizə yerlərinə avtomaşm və ya arabalarla göndərilməsini rəsmiləşdirmək üçün tətbiq edilir. Yığım işinə başlamamışdan əvvəl mühasibatda əvvəlcədən hər bir kombaynçı üçün reyestr bloknotu hazır-lanır. Belə ki, bloknotda təsərrüfatın adı, kombaynçının soyadı və tabel nömrəsi, aqreqatın nömrəsi, reyestr nömrəsi (üç nüsxəyə bir nömrə yazılmaqla) yazılır. Hər bloknot (bloknotun arxasında) təsərrüfatın rəhbəri və baş mühasib tərəfindən imzalanır və möhrlə təsdiq edilir və xüsusi jurnalda qeyd edilir.

Kombaynçı, kombayndan hər dəfə taxılın göndərilməsi üçün üç nüsxədən ibarət taxıl və başqa məhsulların tarladan göndərilməsi reyestrini yazır. Kombaynçı reyestrdə tarix, məhsulun adını, sürücünün (traktorçunun) soyadını, şobə (briqada, xırman və i.a) nömrəsini göstərir.

Kombaynçı reyestrin ikinci və üçüncü nüsxələrini sürücüyə (traktorçuya) verir, birinci nusxə isə özündə qalır. Əgər taxıl kombayndan bir neçə avtomaşınla (traktorla) daşınırsa, onda növbə ərzində nə qədər avtomaşın

183

(traktor), aqreqat xidmət edirsə, kombaynçıda da bir o qədər reyestrin birinci nüsxələri olur. Öz növbəsində sürücü (traktorçu) reyestrin üçüncü nüsxəsini xırman müdirinə (qapançıya) verir, ikinci nüsxəni isə özündə saxlayır. Bununla da növbə ərzində onda taxıl daşınılan kombaynların sayından asılı olaraq bir neçə reyestrin ikinci nüsxələri ola bilər.

Həmçinin növbə ərzində bu sənədin bir neçə üçüncü nüsxələri sürücüdən (traktorçudan) taxılı qəbul edən şəxsdə ola bilər.

Kombaynçı taxılı avtomaşına boşaltdıqda reyestrin özündə qalan nüsxəsinə avtomaşının nömrəsini və taxılın bunker çəkisini yazır, sürücü (traktorçu) məhsulun qəbulu haqqında kombaynçının reyestrini imza edir. Sürücü (trak-torçu) özündə qalan reyestr nüsxəsində məhsulu qəbul etdiyi kombaynın nömrəsini və taxılın bunker çəkisini yazır. Kombaynçı yazılışın düzgünlüyünü təsdiq edir, belə ki, reyestrin həmin nüsxəsini imza edir.

Taxıl xırmana gətirildikdə xırman müdiri (qapançı) çəki məlumatlarının əsasında reyestrin üçüncü nüsxəsində məhsulların brutto çəkisini və netto çəkisini yazır. Xırmən müdiri (qapançı) taxılın qəbulu haqqında sürücüdə olan reyestr nüsxəsini imza edir, sürücü isə məhsulun təhvili haqqında xırman müdi-rində (qapançıda) olan nüsxəyə imza edir.

Reyestrin aparılmasının ikinci üsulunda həmin sənəd (sahədən taxıl və digər məhsulların göndərilməsi reyestri) üç nüsxədə deyil, iki nüsxədən ibarət yazılır. Birinci nüsxə kombaynçıda, ikinci nüsxə isə sürücüdə (traktorçuda) qalır.

Bununla da taxılın xırmana daxil olmasının uçotu taxıl və digər məhsulların qəbulu reyestrində (162-KT №-li) Forma) aparılır. Taxıl və digər məhsulların sahədən göndərilməsi reyestr formasından fərqli olaraq bu sənəd forması bir nüsxə blankda gün ərzində bir neçə kombayn və avtomaşından xırmana daxil olan taxılı uçota almağa imkan verir, uçot blanklarının miqdarı azalır və sənədlərin işlənməsi və yoxlanmasında uçot işçilərinin əməyinə qənaət olunur.

Xırman müdiri (qapançı) öz reyestrində sürücü ilə gətirilən taxılın netto çəkisini yazır, taxıl alınan kambaynçının və sürücünün familiyasını göstərir. Məhsulun qəbulu üçün xırman müdiri (qapançı) sürücüdə olan taxılın göndərilməi reyestrini imza edir. Kombaynçı və sürücüdə olan taxılın

184

göndərilməsi reyestrinin aparılması qaydası, birinci üsulda olduğu kimi qalır.

Reyestrlər günün axırında mühasibliyə təhvil verilir. Belə ki, traktorçu - maşinistin uçotu vərəqəsində (kombaynın işi harada uçota alınırsa) yığılan taxılın miqdarı haqqında məlumatlar yazıldıqdan sonra kombaynçılar reyestrin birinci nüsxələrini təhvil verir, sürücülər (traktorçular) yük avtomobilinin (traktorun) yol vərəqəsi ilə birlikdə reyestrin ikinci nüsxələrini təhvil verirlər. Xırman müdiri taxılın hərəkəti cədvəli ilə birlikdə reyestrin üçüncü nüsxələrini təhvil verir. Xırman müdiri reyestrin aparılmasının ikinci üsulunda taxıl və digər məhsulların qəbulu reyestri nüsxəsini taxılın hərəkəti cədvəli ilə birlikdə mühasibliyə təhvil verir.

Ilkin sənəd şəkilində uçotun ikinci variantında sahədən məhsulun daşınması üçün yol vərəqəsi (164 -KT №-li forma) tətbiq edilir. Yığım işinə başlamamışdan qabaq mühasibatda əvvəlcədən hər bir kombaynçı üçün yol vərəqəsi yaxud reyestr bloknotu hazırlanır. Belə ki, bloknotda təsərrüfatın adı, kombaynçınm familiyası və tabel nömrəsi, aqreqatın nömrəsi göstərilir. Yol vərəqəsi, yaxud reyestr nömrəsi (üç nüsxəyə bir nömrə yazalmaqla) yazılır.

Hər bloknot (bloknotun arxasında) təsərrüfat rəhbəri və baş mühasib tərəfindən imzalanır və möhürlə təsdiq edilir və xüsusi jurnalda qeyd edilir.

Komoaynçı, kombayndan hər dəfə taxılın göndərilməsi üçün üç nüsxədən ibarət yol vərəqəsi yazır. Kombaynçı taxılın qəbulu üçün yol vərəqəsini maşının sürücüsünə imza etdirdikdən sonra birinci və ikinci nüsxələri sürücüyə verir, xırman (anbar) müdiri sürücüdən taxalı qəbul edir, mütləq taxılı çəkir və yol və-rəqəsini imzalayır. Yol vərəqəsinin bir nüsxəsi anbardarda qalır, ikirıci nüsxəsi sürücüyə qaytarılır.

Təssrrüfat, konkret şəraitdən asılı olaraq yol vərəqəsinin əvəzinə toplayıcı sənədlərdən - sahədən taxıl və digər məhsulun göndərilməsi reyestrindən (77 №-li forma) istifadə edə bilər. Kombaynçı gündə bir dəfə hər avtomaşına üç nüsxədən ibarət reyestr yazır. O reyestrdə maşının nömrəsini, sürücünün famili-yasını, briqada nömrəsini, məhsulların adlarını və s. göstərir.

Reyestrin birinci nüsxəsi kombaynçıda qalır. Birinci reyestrlə ikinci və üçüncü nüsxələr sürucüyə verilir, sonra reyestrin üçüncü nüsxəsi anbardara verilir.

185

Taxılın daxil olmasının sənədləşməsi sadədir. Lakin bilavasitə sahədə çoxlu yazılışların aparılması təcrübəvi cəhətdən münasib deyildir. Buna görə uçotun təkmilləşdirilməsi məqsədilə yığım vaxtında taxılın ilk uçotu üçün talon varian-tının tətbiq edilməsi daha məqsədəuyğun hesab edilir.

Kombaynlardan taxılın göndərilməsini rəsmiyyətə salmaq üçün sürücünün talonu (165 -KT №-li forma) və kombaynçının talonu (I65a-KT №-li forma) tətbiq olunur.

Yığımda iştirak edən hər bir kombaynçıya, sürücüyə, yaxud traktorçuya yığımın əvvəlində onların adlarına doldurulmuş talonlar verilir. Talonlar baş mühiasib tərəfindən imzalanır, möhürlə təsdiq edilir və xüsusi jurnalda qeyd edilib qəbzlə verilir.

Kombaynçı bunkerdən taxılı avtomaşına boşaldarkən sürücüyə bir talon verir. Həmin talonda kombaynın nömrəsi, kombaynçının familiyası və tabel nömrəsi göstərilir. Qəbul olunan taxıl üçün qəbz əvəzinə sürücu (traktorçu) göstəriciləri doldurulmuş öz talonunu verir. Əgər maşın yarxmçıq bunker boşal-dılarsa onda hər ikisinin talonunda qeydlər aparılır. Beləliklə kombaynçıların talonları səhədən taxılın göndərilməsi üçün əlavə sənəd sayılır.

Xırman müdiri, yaxud anbardar taxılı qəbul edərək onu çəkir və sürücüdən (traktorçudan) kombaynçıların talonlarını alır. Qəbul olunan taxılın çəkisi (sürücüdən taxılın qəbulu reyestrində) yazılır. Bu reyestr bir nüsxədən ibarət yazılır və həmişə sürücüdə (traktorçuda) qalır, sonra qapançı (xırman müdiri, anbardar) taxılın qəbulu reyestrində qeyd edir. Bu sənədlərin əsasında taxıl və digər məhsulun hərəkəti cədvəli və anbar uçotu kitabında hər bir bitki (sort) üzrə yazılış aparılır .

Taxılı kombayndan bilavasitə tədarük məntəqəsinə göndərərkən yuxarıda göstərilən sənədlərdən basqa kənd təsərrüfatı məhsullarının göndərilməsi - qəbuluna dair əmtəə – nəqliyyat qaiməsi yazılır. Əgər taxıl təsərrüfatın nəqliyya-tında göndərilərsə əmtəə-nəqliyyat qaiməsi 4 nüsxədən ibarət tərtib edilir. Əgər nəqliyyat təşkilatının xidmətindən istifsdə edilərsə onda əmtəə-nəqliyyat qaiməsi 5 nüsxədən ibarət tərtib edilir. Birinci nüsxə sürücünün qəbzi ilə taxıl göndərəndə qalır, ikinci nüsxə yük qəbul edənə verilir, üçüncü nüsxə mühasibata təhvil verilir, dördüncü nüsxə sürücüdə qalır, beşinci nüsxə isə avtonəqliyyat təşkilatına təhvil verilir.

186

Kombayndan xırmana, yaxud anbara qəbul edilən taxıl adətən çeşidlənir (sortlara ayrılır), qurudulur. Taxıl çeşidləndikdən sonra bitkiçilik məhsullarının qurudulması və sortlaşdarılması aktı (169 -KT №-li forma) tərtib edilir. Bu sənəd əsasında istifadə olunmayan çıxarlar silinir və məhsul mədaxil edilir.

Emal olunan məhsulun hər partiyasına bir nüsxədən ibarət akt tərtib olunur və onu təsərrüfat rəhbəri təsdiq edir.

Sort taxıl anbardan göndərilərkən aqronom anbardarla birlikdə hər göndərilən partiya üçun qaimədən başqa 2 nüsxədən ibarət sort şəhadətnaməsi yazırlar. Sort şəhadətnaməsinin bir nüsxəsi taxalı qəbul edənə verilir.

Tərəvəzçilik, bağçılıq, kartof və bostan bitkiləri məhsulunun uçotu.

Tərəvəzçilik, bağçılıq, kartof və bostan bitkiləri məhsulunun uçotu üçün -kənd təsərrüfatı məhsullarının daxil olması gündəliyindən (168 -KT №-li forma) istifədə edilir.

Pambıq məhsulunun uçotu. İş günü ərzində hər briqada, manqa, yaxud ayrı-ayrı pambıq yığan üzrə - əl ilə pambıq yığımı pambıq yığımı haqqında gündəlik məlumatda uçota alınır. Gündəlikdə briqadir (yaxud briqada hesablayıcısı) pambıq yığanın familiyası, adı, atasının adı, onların tabel nömrəsi, pambıq yığımı haqqında məlumatlar (pambıq yığımı norması və faktiki yığımın miqdarı) hər bir sort üzrə göstərilir. Daxil olan məhsulu mühasibat uçotu hesablarında əks etdirmək üçün gündəlik məlumatlar aqronam, briqadir və hesablayıcı tərəfindən imzalanır və günün axırında mühasibata verilir.

Maşınla pambıq yığımı üçün pambıq yığımı haqqında gündəlik məlumat tərtib edilir.

Gündəlikdə pambıq yığan maşının markası, nömrəsi, maşinistin familiyası, adı, atasının adı, yığılan pambığın çəkisi və s. Göstərilir.

Yığılan pambaq məhsulunu tədarük məntəqəsi, yaxud pambıq zavoduna göndərdikdə 4 nüsxədən ibarət pambıq məhsulunun göndərilməsi - qəbuluna dair əmtəə-nəqliyyat qaiməsi (1 SX №-li nümunəvi forma) (pambıq) yazılır.

Toxum və yemlərin uçotu. Toxumun uçotu. Uçotda toxum üçün nəzərdə tutulan kənd təsərrüfatı istehsalı məhsulları ayrılıqda uçota alınır. Toxumun mədaxili və məsarifi müəyyən ilk sənədlərlə rəsmiyyətə salınır. Toxumluq

187

taxılın daxil olması müəyyən edilmiş sənədlərlə rəsmiyyətə salınır. Toxumluq taxıl anbara töküldükdə toxum materialının tökülməsinə dair akt tərtib edilir. Səpin və basdırmaq üçün toxum və əkin materialı məsarif edildikdə toxum və əkin materialının məsarif aktı (183 –ASK №-li forma) tərtib edilir. Toxumun uçotunda toxum şəhədətnəməsi, sort vərəqəsi və s. sənədlərdən istifadə edilir.

Sort sənədləri iki nüsxədən ibarət tərtib edilir. Sənədi təsərrüfat rəhbəri, aqranom, qapançı və yaxud anbardar imzalayır. Sort sənədlərinə təsərrüfatın möhürü vurulmalıdır.

Yemlərin uçotu. Təsərrüfatda ictimai mal-qaranın saxlanması üçün qaba və şirəli yemlər tədarük olunur. Tarlaçılıq və kompleks briqadalar qaba və şirəli yemlər tədarük edirlər. Ot, küləş və başqa qaba yemlər tayaya vurulur; silos, xəndək, qüllə, quyuda basdırılır; kökümeyvəlilər tərəvəz saxlanılan yerlərdə sax-lanılır.

Tədarük olunan yemləri qəbul etmək üçün komissiya yaradılır. Komissiyanın tərkibinə zootexnik, aqronom, ferma müdiri, yem tədarük edən briqadanın briqadiri, məhsulun saxlanmasına cavabdeh olan şəxs daxil edi1ir .

Tayada, xəndəkdə olan yemin həcmi 1 m3 -də olan yemin miqdarına əsasən hesablanır. Yemin həcmi xüsusi cədvəllər və müəyyən olunmuş düsturların köməyi ilə hesablanır. Qəbul olunan yemə iki nüsxədən ibarət qaba və şirəli yemlərin qəbul aktı (172-KT №-li forma) tərtib edilir. Aktın bir nüsxəsi hazırlanmış yemi mədaxil etmək üçün təsərrüfatın mühasibatına verilir, ikinci nüsxə yemə baxan isçiyə verilir.

Mal-qaranın yemlənməsi üçün anbardan, yaxud digər yem saxlanılan yerdən yemin buraxılxşı yem məsarif cədvəli (175 -KT №-li forma) ilə rəsmiyyətə salınır. Bu cədvəl mühasibatda zootexnik tərəfindən tərtib edilmiş yem rassionunun əsasında hər mal-qara qrupu üçün yazılır. Yem məsarifi cədvəli iki nüsxədən ibarət yazılır. Birinci nüsxə - yemi buraxan şəxsdə qalır, ikinci nüsxə yemi alan şəxsə verilir.

Heyvandarlıq məhsullarının sənədləşdirilməsi.

Təsərrüfatın heyvandarlıq fermalarında müxtəlif məhsullar - süd, yun, yumurta və s. alınır, Bu məhsulların uçotu üçün xüsusi sənədlər nəzərdə

188

tutulmuşdur.

Südün uçotu üçun ilk sənəd – süd sağımının uçotu jurnalıdır (176 №-li forma). Bu sənəd ferma müdiri, briqadir, sağım maşınının ustası, yaxud baş sağıcı tərəfindən aparılır. Jurnalda inəklərə xidmət edənlərin miqdarı və sağıcıların familiyası göstərilir. Jurnalda hər sağımdan sonra alınan südun miqdarı göstərilir və müntəzəm olaraq südün yağlılıq faizi müəyyən edilir.

Süd sağımının uçotu jurnalı bir nüsxədən ibarət tərtib edilir və 15 gün ərzində fermada saxlanılır. Vaxt qurtardıqdan ferma müdiri jurnalı imzalayır və mühasibata verir.

Sağılan südün bir hissəsi tədarük məntəqəsinə verilir, yaxud başqa yollarla satılır, digər hissəsi emala verilir və təsərrüfatın özündə istifadə edilir.

Südü - emal üçün yağ istehsal edən, pendir istehsal edən zavodlara göndərmək üçün süd və süd məhsullarının göndərilməsi- qəbuluna dair əmtəə-nəqliyyat qaiməsi (192 -KT №-li forma) (süd) yazılır.

Mağazaya, uşaq müəssisəsinə, ictimai iaşə və digər məntəqələrə süd göndərilərkən qaimə, yaxud limit- zabor vərəqəsi tərtib edilir. Cavan mal-qaraya (buzovlara) içirilən südün məsarifi - yem məsarifi cədvəlində əks etdirilir. Fermada südün daxil olması və məsarifi sənədləri əsasında iki nüsxədən ibarət südün hərəkəti cədvəli (178-KT №-li forna) tərtib edilir.

Qoyunların qırxılması dövründə alınan yunun miqdarını və onun keyfiyyətini uçota almaq üçün yun qırxımı və qəbul aktından (181-KT №-li forma) istifadə edilir. Akt üç nüsxədən ibərət tərtib edilir. Aktın bir nüsxəsi anbardara verilir, yəni yunun mədaxili üçün istifadə edilir, ikinci nüsxə briqa-dirdə qalır, qoyunların qırxılması haqqında son hesabat tərtib etmək üçün aktın üçüncü nüsxəsi zootexnikə verilir.

Yun qırxımından qəbul olunan yun taylara qablaşdırılır və yunun qablaşdırılması jurnalına yazılır. Jurnalda siniflər üzrə yunun miqdarı, onun vəziyyəti, briqadirin familiyası və yunun kimdən qəbul edilməsi əks etdirilir.

Yumurta və başqa heyvandarlıq məhsullarının daxil olması kənd təsərrüfat məhsullarının daxil olması gündəliyi ilə mədaxil edilir. Hər bir məhsul novü üzrə müvafiq göstəriciləri doldurmaqla ayrıca gündəlik aparılır. Belə ki, quşçuluq fermasında yumurta yığımının uçotu zamanı istifadə olunan

189

gündəlikdə fermada yumurtlayan toyuqların miqdarı, alınan yumurtaların miq-darı, bütöv, sınıq yumurtaların miqdarı, cavan toyuqlardan alınan yumurtaların miqdarı göstərilir. Məhsulların göndərilməsi qaimə üzrə aparılır.

Material qiymətlərin saxlanılması üçün anbar binasında yanğın əleyhinə olan avadanlıq, malların bina daxilində daşınması və ölçü cihazların məcmu müəssisələrin anbar təsərrüfatını təşkil edir.

Material qiymətlərin saxlanması üçün cavabdehliyi anbar müdiri, yaxud anbardar daşıyır. Anbar müdirinin (anbardarın) vəzifəsi material qiymətləri qəbul etmək, anbarda yerləşdirmək, anbardan buraxmaq, material qiymətlərin hərəkətini uçota almaq və müəyyən olunmuş sənədlərin mühasibata verməkdən ibarətdir. Anbarda olan materiallar materialların anbar uçotu kartoçkalarında və anbar uçotu kitabında aparılır.

Material qiymətlərin hərəkətinin uçotu anbarlada və digər saxlanma yerlərində anbar uçotu kitabında (40№-li forma), yaxud materialların anbar uçotu kartoçkalarında 07-m №-li forma aparılır. Anbar uçotu kitabında və kartoçkalarda hər bir məhsul növü üçün ayrılıqda hesab açılır, burada uçot natura ölçüsündə aparılır. Hesabın başlığında ölçü vahidi, nomenklatur nömrəsi və qiyməti göstərilir. Hesabların ardıcıllığı mühasibatda açılan analitik hesabların ardıcıllığı kimi olmalıdır. Kitabda hər bir subhesab üzrə ehtiyat yer saxlanılmalıdır.

Anbar uçotu kitabında yazılış yalnız ilk sənədlərə əsasən aparılmalıdır.

Ayın axırında anbar müdiri, yaxud digər maddi məsul şəxs anbar uçotu kitabı, yaxud kartoçkadakı məlumatlar əsasında material qiymətlilərin hərəkəti hesabatını (265-KT-№-li forma) tərtib edir və mühasibata təhvil verir. Mühasib nəzarət məqsədilə anardarın hesabatını anbar uçotu kitabı, yaxud kartoçkalarda olan yazılışlarla yoxlayır. Hesabat 2 nüsxədən ibarət yazılır, biri mühasibata verilir, o biri isə anbarda qalır.

Məhsullar və digər material qiymətlilərin kənardan anbara daxil olması hesab-faktura və mal göndərən təşkilatların digər sənədlərinə əsasən mədaxil edilir.

4. ANBAR TƏSƏRRÜFATININ TƏŞKİLİ

190

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində məhsulları və başqa mal-material qiymətlilərini saxlamaq üçün anbar təsərrüfatı təşkil edilir. Təsərrüfatlarda mərkəzi anbar, eyni zamanda briqadalarda, fermalarda və şöbələrdə isə anbarlar vardır. Müəssisə təchizat məntəqəsindən və ya dəmir yolu stansiyasından uzaqda olduqda bəzi hallarda ekspeditor anbarları açılır.

Anbarlar - ümumi təyinatlı və ixtisaslaşmış anbarlardan (tərəvəz saxlanılan anbar, kartof saxlanılan anbar, neft məhsulları saxlanılan anbar və s.) ibarətdir. Hər bir anbara nömrə verilir.

Material qiymətlilərin saxlanılması üçün anbar binasında yanğın əleyhinə olan avadanlıq, mallaran bina daxilində daşınması və ölçü cihazların məcmu müəssisələrin anbar təsərrüfatını təskil edir.

Material qiymətlilərin saxlanılması üçün cavabdehliyi anbar müdiri yaxud anbardar daşayı. Anbar müdirinin (anbardarın) vəzifəsi material qiymətliləri qəbul etmək, anbarda yerləşdirmək, anbardan buraxmaq, material qiymətlilərin hərəkətini uçota və müəyyən olunmuş sənədləri mühasibata verməkdən ibarət-dir. Anbarda olan materiallar materialların anbar uçotu kartoçkalarında və anbar uçotu kitabında aparılır.

Material qiymətlilərin hərəkətinin uçotu anbarlarda və digər saxlanma yerlərində anbar uçotu kitabında (40 №-li forma), yaxud materialların anbar uçotu kartoçkalarında (17-M №-li forma) aparılır. Anbar uçotu kitabında və kartoçkalarda hər bir məhsul növü üçün ayrılıqda hesab açılır, burada uçot natura ölçüsündə aparılır. Hesabın başlığında ölçü vahidi, nomenklatur nömrəsi və qiyməti göstərilir. Hesabların ardıcıllığı mühasibatda açılan analitik hesabların ardıcıllığı kimi olmalıdar. Kitabda hər bir subhesab üzrə ehtiyyat yer saxlanılmaladır.

Anbar uçotu kitabıda yazılış yalnız ilk sənədlərə əsasən aparılmalıdır.

Ayın axırında anbar müdiri, yaxud digər maddi məsul şəxs anbar uçotu kitabı, yaxud kartoçkadakı məlumatlar əsasında material qiymətlilərin hərəkəti hesabatını (265 -KT №-li forma) tərtib edir və mühasibata təhvil verir. Mühasib nəzarət məqsədilə anbardarın hesabatını anbar uçotu kitabı, yaxud kartoçkalarda olan yazılışlarla yoxlayır. Hesabat 2 nüsxədən ibarət yazılır, biri mühasibata

191

verilir, o biri isə anbarda qalır.

Məhsullar və digər material qiymətlilərin kənardan anbara daxil olması hesab - faktura və mal göndərən təşkilatların digər sənədlərinə əsasən mədaxil edilir.

Çek - qaimə mədaxil - məxaric sənədi sayılır, onu icarədar özü tərtib edir. Habelə onun köməyi ilə yerinə yetirilən iş və xidmətin qəbul edilməsi və buraxılışı rəsmiləşdirilir.

İstehsal olunan məhsulun əsas hissəsi satış üçün nəzərdə tutulur, məhsulun bir hissəsi isə təsərrüatdaxili ehtiyac üçün işlədilir. mühasibat, məhsulların buraxılışı üzrə bütün əməliyyatların ciddi şekildə sənədləşməsini təşkil etməlidir.

Ay ərzində məhsulların və materialların hərəkəti üzrə sənədlərin məlumatları materialların anbar uçotu kartoçkalarına, yaxud anbar uçotu kitabına yazılır. Burada material qiymətlilərin qalığı və hərəkətinin uçotu aparılır. Bu sənədlərin əsasında maddi məsul şəxs material qiymətlilərin hərəkəti haqqında hesabat tərtib edir. Hesabat sənədlərlə birlikdə mühasibata verilir. Bit-kiçilik, heyvandarlıq məhsulları çıxışı və sənaye və digər istehsalat və təsərrüfatlarda istehsal olunan məhsullar icarədarın Şəxsi hesabına (83-KT №-li forma) yazılır. İcarə münasibətləri şəraitində hesablaşma qiymətində istehsal olunan məhsul icarə kollektivinin ümumi gəliri hesab olunur.

5. MATERİAL-İSTEHSALAT EHTİYATLARININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Material-istehsalat ehtiyatları faktiki maya dəyəri ilə uçota alınır. Belə ki, bu material qiymətlilərin əldə edilməsinə çəkilən məsrəflərdən (əlavə dəyər vergisi müstəsna olmaqla), material-istehsalat ehtiyatlarını istifadə olunma vəziyyətinə gətirilməsinə qədər çəkilən xərclərdən ibarətdir.

Müəssisənin öz gücü ilə material-istehsalat ehtiyatları hazırlanarkən onların faktiki maya dəyəri onların istehsalı ilə əlaqədar məsrəf məbləğindən asılı olaraq müəyyən edilir.

Müəssisənin nizamnəmə kapitalına (şərikli yığma) əmanət hesabına

192

qoyulan material-istehsalat ehtiyatlarının faktiki maya dəyəri təsisçilərin (istirakçıların) razılaşdıqları qiymətdən asılı olaraq müəyyən edilir.

Müəssisələrdən əvəzsiz alınan material-istehsalat ehtiyatlarının faktiki maya dəyəri mədaxil olunma tarixinə onların bazar qiymətindən asılı olaraq müəyyən edilir.

Material-istehsalat ehtiyatları istehsalata və digər çıxışlar üçün buraxıldıqda onların qiymətləndirilməsi (satınalma qiyməti ilə uçota alınan mallardan başqa) aşağıdakı üsulların biri ilə aparılır : - hər bir vahidin maya dəyəri üzrə;

- orta maya dəyəri üzrə ;

- vaxta görə birinci alınan material-istehsalat ehtiyatlarının maya dəyəri üzrə (FİFO metodu)

- vaxta görə sonuncu alınan material-istehsalat ehtiyatlarının maya dəyəri üzrə (LİFO metodu).

Müəssisə material-istehsalat ehtiyatlarını orta maya dəyəri ilə qiymətləndirə bilər. Orta maya dəyərini müəyyən etmək üçün hər bir ehtiyat növünün (qrupun) ayın əvvəlinə olan qalığın üzərinə həmin ayda daxil olan material ehtiyatlarının maya dəyərini gəlmək və nəticəni onların miqdarına bölmək lazımdır.

Beynəlxalq mühasibat uçotu praktikasında tətbiq edilən, FİFO və LİFO metodları üzrə qiymətləndirmə aşağıdakı kimi aparılır.

Material qiymətlilərin qiymətləndirilməsinin FİFO metodunda qiymətləndirmə onlaran ilk dəyərləri üzrə aparalır. Bu metodda - "Birinci məsarifdə olan - birinci partiyanın mədaxilində olanla" qaydası tətbiq edilir, yəni sərf olunan material qiymətlilərin müəyyən ardıcıllıqla onların əldə edilmə qiymətləri üzrə qiymətləndirilir: əvvəlcə birinci partiyada alınmış qiymət üzrə materiallar məsarifə silinir, sonra ikinci, üçüncü -partiyada alınmış qiymət üzrə və beləliklə ümumi sərf olunan materialların miqdarı qurtarana qədər ardıcıllıqla materiallar məsarifə silinir. Partiyalarla daxil olan materialların qiymətləndirmə qaydası – faktiki sərf olunma ardıcıllığından asılı deyildir.

Material qiyməstlilərin qiymətləndirilməsinin LİFO metodunda- "birinci sərf olunan- axırırıcı partiyada olan mədaxil ilə" qaydasından asılı olaraq bərpa

193

dəyəri üzrə (cari qiymətlər üzrə) material qiymətliləri qiymətləndirilir. Anbardan verilən material qiymətliləri axırıncı əldə edilmə qiyməti üzrə, sonra ondan əv-vəlki əldə edilmə qiyməti üzrə qiymətləndirilir və i.a. Lakin qiymətlilərin anbarda faktiki hərəkəti başqa cür ola bilər.

Qiymətləndirməni yaxşı başa düşmək üçün FİFO və LİFO metodu ilə istehsala sərf olunan materialların dəyərini hesablamaq və onun anbarda son qalığının qiymətləndirilməsi aşagıdakı misalda verilmişdir.

Miqdarı

ədədlə

Qiyməti

man

Məbləği man

Sentyabrın 1-nə qalıq 24 10 240

Birinci ongünlükdə daxil olub 50 10 500

İkinci ongünlükdə daxil olub 30 9 270

Üçüncü ongünlükdə daxil olub 60 8 480

Daxil olanların yekunu 140 - 1250

Ay ərzində sərf olunub 120 - -

FİFO metodu üzrə qiymətləndirdikdə - - 1138

LİFO metodu üzrə qiymətləndirdikdə - - 1050

FIFO metodu üzrə qiymətləndirdikdə

oktyabrın 1-nə qalıq

44 8 352

LİFO metodu üzrə qiymətləndirdikdə oktyabrın 1-nə qalıq44

44 10 440

FİFO metodu üzrə sərf olunan materialların dəyərini ardıcıllıqla hesablanmasını izah edək. Cəmi 120 ədəd material sərf olunub. Onlardan 74 ədədini (24+50) 10 man. ilə qiymətləndiririk, ümumi məbləğ 740 man. olur. Yerdə 46 vahid (120-74) qalır, onlardan 30-nu 9 manatla qiymətləndirdikdə,

194

məbləği 270 man. olur. Qalan 16 vahidini isə (46-30) 8 manat ilə qiymətləndirsək onda məbləği 128 man. olur. Beləliklə, ay ərzində sərf olunan 120 vahid materiallar 1138 man. (740+270+128) məbləğində qiymətləndirilmə-lidir.

LİFO metodu üzrə sərf olunan materialların (120) qiymətləndirilməsinin haqq-hesabını aparaq. Sərf olunan materiallardan 60 vahidini 8 manatla qiymətləndiririk , məbləği 480 man. olur. Sərf olunan materialdan qalan 60 vahidini aşağıdakı kimi qiymətləndiririk: 30 vahidi 9 man. ilə = 270 man. və 30 vahidi 10 man ilə =300 man. LİFO metodu ilə qiymətləndirmədə sərf olunan materialların dəyəri 1050 manata (480+270+ +300) bərabərdir.

Müxtəlif metodlarla qiymətləndirilmiş, sərf olunan materialın dəyərinin və qalığın dəyərinin fərqlənməsi, satış qiymətinin müxtəlif partiya materiallarına daxil olması ardacıllığından irəli gəlir. FİFO və LİFO metodları ilə materiallaran qiymətləndirilməsinin tətbiq edilməsi müəssisələrdən təlləb edir ki, materialların analitik uçotu yalnız materialların növləri üzrə deyil, daxil olan partiyalar üzrə də aparılmalıdır (əgər onların satış qiyməti dəyişərsə). Bu uçot islərini mürəkkəbləşdirir və çox zəhmət tələb edir.

Odur ki, sərf olunan materialların qiymətləndirilməsində, partiya-partiya uçot aparmadan, balans üsulu ilə sərf olunan materialların qiymətləndirilməsinin tətbiq edilməsi daha məqsədəuyğundur, bunun üçün aşağıdakı düsturdan istifadə olunur:

Qd= Aə + D –Aax

burada : Qd - sərf olunan material qiymətlilərin dəyərini;

Aə; Aax - ayın əvvəlinə və ayın axırına müvafiq material qalıqlarının dəyərini;

D - daxil olan materialların dəyərini göstərir .

Məsələn, yuxarıda verilən məlumatlar üzrə axırıncı daxil olanın qiyməti üzrə hesabat dövrünün sonuna material qalığını qiymətləndirək (FİFO metodu) 352 man. (44x8).

195

Onda sərf olunan materialların dəyərini düstur üzrə müəyyən etmək olar : Qd= 240+1250-352=1138 man.

Bu FİFO metodu üzrə bir başa hesablama yolu ilə sərf olunan materialların dəyərinə uyğundur. Əgər materialın son qalığının dəyərini birinci daxil olanın qiyməti üzrə qiymətləndirsək 440 man. (44 x 10), onda sərf olunan materialın dəyəri belə müəyyən edilir: Qd =240+ 1250-440=1050 man. Bu məbləğ, LİFO metodu üzrə bir başa hesablama nəticəsində alınmış və sərf olunan materialın dəyərinə uyğundur.

Əgər cari bazar qiyməti ilə qiymətləndirilən material ehtiyatlarının cari mühasibat uçotunda yazılış aparılırsa onda beynəlxalq standartlarda nəzərdə tutulan qayda üzrə hesabat ilinin axırına mühasibat balansında material ehtiyatlarının yenidən qiymətləndirilməsi cari bazar qiymətindən asılı olaraq aparılır. Əks halda material ehtiyatları yenidən qiymətləndirilmir, mühasibat balansında isə mühasibat uçotunda olan yazılışların məlumatları üzrə material ehtiyatları qiymətləndirilir.

Müəssisə müdiriyyətinin vəzifələrində hesabat tarixinə hər bir material ehtiyatları üzrə bazar qiymətlərini (cari bazar konyukturasına uyğun müəyyən etməklə material ehtlyatlarının hər il yenidən qiymətləndirilməsi usulu nəzərdə tutulur.

Mühasibat uçotunda aparılan yazılışlardan irəli gələn qiymətlə cari bazar qiymətlərinin müqayisəsi aparılır. Material ehtiyatlarının bazar qiymətləri onların balans dəyərindən aşağı qəbul edilməsi, qiymətləndirmə fərqi məbləğində mənfəət və maya dəyərində itkilərə gətirib çıxarır. Bu fərq material ehtiyatlarının yenidən qiymətləndirilməsi hesabının kreditində və üstəlik xərclər yaxud mənfəət hesablarınm debetində əks etdirilir.

Kənd təsərrüfatında il ərzində istehsal edilən məhsulların qiy-mətləndirilməsinin ozünə məxsus xüsusiyystləri vardır.

Kənd təsərrüfatı istehsalatı məhsulları 204(40) №-li "Hazır məhsullar" hesabında faktiki istehsal maya dəyəri ilə uçota alınmalıdır. Kənd təsərrüfatı müəssisələri bitkiçilik, heyvandarlıq məhsullarının hərəkətini və xammalın emalını il ərzində plan maya dəyəri üzrə uçota almalı, hazır məhsulun ilin axırında müəyyən edilmiş faktiki maya dəyəri ilə plan maya dəyəri arasındakı fərq, həmin məhsulun, hesabat ilinin axırına olan qalıq hissəsinədə aid

196

edilməlidir. Belə ki, il ərzində istehsalatdan daxil olan məhsullar plan maya dəyəri ilə (icarə şəraitində hesablaşma qiyməti ilə) mədaxil edilir və silinir. İlin axırında məhsulun faktiki maya dəyəri hesablandıqdan sonra, bitkiçilik, heyvandarlıq və başqa təsərrüfat sahələri məhsullarının faktiki maya dəyəri ilə plan maya dəyəri arasında olan fərq müəyyənləşdirilir və aşkar edilmiş fərq düzəliş yazılışı aparılır.

Əgər məhsulun faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən yuxarı olarsa onda arada olan fərqə əlavə yazılış üsulu ilə düzəliş verilir. Əgər məhsulun faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən aşağı olarsa onda arada olan fərqi "qırmızı storna" usulu ilə düzəliş edilir.

Lakin heç də bütün məhsul növlərinin uçotu üçün plan qiyməti müəyyən edilmir. Məsələn, tük, lələk, heyvanların dəriləri, narın tük və s. satınalma qiyməti, yaxud mümkün olan satış qiyməti ilə uçota alınır. Həm də bu qiymətlilərə ilin axırında düzəliş edilmir.

Satın alınan məhsullar təsərrüfata alınıb gətirilməsi ilə əlaqədar xərcləri də nəzərə almaqla satınalma qiyməti ilə uçota alınır.

Gələn ilə keçən kənd təsərrüfatı məhsullarının qalığı (toxum, yem, əmtəəlik məhsul, xüsusi fonda ayrılan məhsullar) – faktiki maya üzrə uçota alınır .

6. KƏND TƏSƏRRÜFATI MƏHSULLARININ

SİNTETİK VƏ ANALİTİK UÇOTU

Kənd təsərrüfatı istehsalatı məhsulları 204(40) №- li "Hazır məh-sullar",205( 41) №-li "Mallar" və "Materiallar" hesablarında uçota alınır. Odur ki, istehsalatdan alınan kənd təsərrüfatı məhsulları dəqiq müəyyən edilməlidir. Belə ki, komplektləşdirmə üçun (dəyəri müəssisənin məhsulunun maya dəyərinə daxil edilməyən), yaxud satmaq məqsədilə mal kimi alınan hazır məmulatlar 205(41) №-li "Mallar" hesabında uçota alınmalıdır. Kənar üçün yerinə yetirilmiş işlərin və göstərilmiş xidmətlərin dəyəri204 ( 40) №-li "Hazır məhsullar" hesabında əks etdirilmir, onlara çəkilən həqiqi məsrəflər isə istehsal məsrəflərini uçota alan hesablardan birbaşa601( 46 )li «Məhsul (iş, xidmətlər) satışı"

197

hesabına silinməlidir. Yerində sifarişçılərə təhvil verilməli olan və qəbul aktı ilə rəsmiləşdirilməmiş "məhsullar bitməmiş istehsalın tərkibində qalmalı və204( 40 )№-li "Hazır məhsullar" hesabında uçota alınmalıdır. Kənəra satış üçün nüəyyən edilən məhsullar, həmçinin müxtəlif məqsədlər üçün (əmtəəlik, yem, toxum və s.) istifadə edilən məhsullar 204(40) №-li hesabda uçota alınır. Təmizlənəndən sonra məhsullardan toxum və yem üçün isfifadə edilməsi nəzərdə tutulursa onda 10 №-li hesaba keçirilir, əgər ictimai iaşə və özünün ticə-rət şəbəkəsinə buraxılması nəzərdə tutulursa onda 205(41) №-li hesaba keçirilir.204(40) №-li "Hazır məhsullar" hesabında öz istehsalatının (bitkiçilik, heyvandarlıq və yardımçı istehsalatın – məhsulları da daxil olmaqla başqa sahələrin) hazır məhsulları, həmçinin sonrakı istifadəsindən asılı olmayaraq satın alınan məhsullar uçota alınır. Əgər öz istehsalı olan, yaxud satın alınan məhsullar məqsədli tə'yinatı üzrə təsərrüfatda tam istifadə olunarsa, onda onlar bilavasitə 201(10)№-li "Materiallar" hesabının "Toxumlar və yemlər" subhesabında və digər hesablarda uçota alınır. Məsələn, toxumluq sahədən taxıl, mal-qara yemi üçün nəzərdə tutulan ot, silos, kökümeyvəlilər, küləş və s.204( 40) №-li hesabda əks etrilrilməyərək bilavasitə 201(10) №-i hesabda uçota alınır.

Öz istehsalından olan kənd təsərrüfatı məhsulları və satın alınan məhsullar tesərrüfatın daxilində sənaye emalı üçün istifədə olunarsa onda özünün emal müəssisəsinin anbarına daxil olursa onda onlar201( 10) №-li hesabın 1 №-li "Xammal və materiallar" subhesabında uçota alınacaqdır.

40(204) №-li "Hazır məhsullar" hesabının aşağıdakı subhesabları vardır:

40(204) - 1 "Bitkiçilik məhsulları"; 40 – 2(204-2) "Heyvandarlıq məhsul-ları"; 40 – 3(204-3) "Sənaye məhsulları"; 40 – 4(204-4) "Köməkçi, xidmetedici və digər istehsalatın məhsulları"; 40 - 5 "Satış üçün əhalidən satın alınmış məhsullar" .

40 – 1(204-1) subhesabda bitkiçilik məhsulları uçota alınır. Bitkiçilik məshsullarına daxildir: tarlaçılıq, tərəvəzçilik, bağçılıq, üzümçülük, birillik otlar, çoxillik otlar və s, Hər bir məhsul növu ayrılıqda uçota alınır.

Məqsədli təymnatı olmayan öz istehsalatının məhsullarının mədaxil edilməsi əvvəlcə 40(204) №-li hesabın debetində, 20(202) №-li "Əsas istehsalat-" (20 – 1(202-1) "Bitkiçilik" subhesabı) hesabının kreditində əks

198

etdirilir. Məqsədli təyinat üzrə məhsullar verliməsi 40 (204)№-li hesabın kreditinə və müvafiq hesabların debetinə yazılır. Belə ki, məhsul əkin materialı üçün ayrılarsa 07(113-1) №-li hesabın 3 №li "Çoxillik əkmələrin əkin materialları" subhesabının debetinə, mal-qara və quşların yemlənməsi üçün müəyyən edlərsə 10 -11№-li «Yemlər» hesabının debetinə, toxum üçün ayrılarsa 10-11(201-11) №-li subhesabda, öz təsərrüfatında gələcəkdə emal üçün sənaye müəssisəsinə verilən məhsulun dəyəri 10-1(201-1) "Xammal və materiallar" hesabının debetinə, kənara emal üçün verilən məhsulun dəyəri isə 10 – 7(201-7) №-li subhesabın debetinə və 40(204) №-li hesabın kreditinə yazılır.

Cari ilin məhsulu ilk çeki ilə 40 - 1 (204-1)subhesabında mədaxil edilir.

40 -2(204-2) №-li subhesabda heyvandarlxq məhsulları (süd, ət, yumurta, yun, dəri, bal, mum, barama və s.) uçota alınır. Öz istehsalı olan məhsulların mədaxil edilməsi 40 – 2(204-2) №-li hesabın debetində və 20 – 2(202-2) №i-li "Heyvandarlıq" subhesabının kreditində əks etdirilir. İlin axırında məhsulların plan maya dəyəri ilə faktiki maya dəyəri arasında olan fərqə düzəliş edilir.

40 – 3(204-3) və 40 – 4(204-4) №-li subhesablarda sənaye məhsulları, kö-məkçi və xidmətedici istehsalatın məhsulları uçota alınır.

İl ərzində mal-qaranın kəsilməsindən alınan məhsullar da daxil olmaqla emaldan buraxılmış məhsullar 40 – 3(204-3) №-li subhesabının debetində və 20 – 3(202-3)№-li subhesabının kreditində əks etdirilir. Özünün yardımçı istehsalatında emaldan alınan məhsullara daxildir : turş kələm, duzlu xiyar, müxtəlif tərəvəz və meyvə konservləri, şirələr, un, bitki yağı mal-qaranın kəsilməsindən alınan məhsullar və s. Çörəkxana və yeməkxana məhsulları 40 – 4(204-4)№-li subhesabın debetində və 29(202-6) №-li "Xidmətedici istehsalat və təsərrüfat" hesabının kreditində əks etdirir.

40-5((204-5) №-li subhesabda satış üçün əhalidən satın alınmış süd, taxıl və başqa məhsullar uçota alınır.

Satın alınmış məhsullar 40 – 5(204-5) №-li subhesabının debetində və 76 -5(245)№-li "Müqəvilə üzrə məhsullar ", «Bəslənilən mal-qara və quşlara görə vətəndaşlarla hesablaşmalar" subhesabının və 76 - 6 (245)№-li "Satış üçün qəbul edilmiş məhsullar, mal-qara və quslara görə vətəndaşlarla hesablaşmalar" subhesabının kreditində əks etdirilir.

199

Vətəndaşların satın alınmış (qəbul edilmis) məhsulların satışı 46(601) №-li "Satış" hesabının debetinə və 40-5 №-li subhesabın kreditinə yazılır.

Təsərrüfatın özünün yardımçı, köməkçi və xidmətedici istehsalatından daxil olan məhsullar müvafiq olaraq - xammal və materlal üçün istifadə olunan 10”(201)№-li "Materiallar" hesabının debetinə, hazırlanan az qiymətli əşyalar, xüsusi geyimlər və s. 12(208) №-li "Az qiymətli və tez köhnələn əşyalar" hesabının debetinə, 40 – 3(204-3) №-li subhesabının kreditinə yazılır.

Uçotun jurnal - order formasında məhsullar və istehsalat ehtiyatlarının uçotu 10-KT №-li jurnal- orderdə və 46-KT №-li material qiymətlilərin analitik uçotu cədvəlində aparılır.

Jurnal-orderdə müxabirləşən hesablarla məhsullar və istehsalat ehtiyatlarının uçotu hesabları üzrə olan kredit dövriyyəsi verilir, cədvəldə isə nüxabirləşən hesablarla məhsullar və istehsalat ehtiyatlarının uçotu hesabları üzrə olan debet dövriyyəsi göstərilir.

Cədvəl aylıq açılır və hər bir sintetik hesab üçün ayrıca səhifə ayrılır. Uçot reyestrlərinə yazılış maddi məsul şəxslər üzrə ilk sənədlərlə yoxlanılmaqla material qiymətlilərin hərəkəti haqqında olan hesabatın əsasında aparılır.

Jurnal-orderdə 10(201), 40(204), 41(205) №-li hesabların krediti üzrə döv-riyyələr əmtəə-material qiymətlilərin məsarif hissəsi, istehsal vahidləri üzrə olan şəxsi hesablarla yoxlanılır, cədvəldə isə material qiymətlilərin debeti üzrə dövriyyələr, daxil olan qiymətliləri uçota alan jurnal-orderlərlə yoxlanılır.

Jurnal-order və cədvəldən çıxarılan dövriyyələr digər jurnal-orderlərlə qarşılıqlı yoxlanılır və baş kitaba köçürülür.

Analitik Uçot

Təsərrüfatda kənd təsərrüfatı məhsullarının, toxum və yemlərin uçotu (istehsalat ehtiyatlarının uçotu kimi) operativ- mühasibat (saldo) metodu ilə təşkil oluna bilər, Belə ki, bütün maddi məsul şəxslər material qiymətlilərin hərəkəti haqqında hesabatı hər ay təsərrüfatın mühasibatlıgına təhvil verirlər. Bu hesabatda ayın əvvəlinə hər bir növ kənd təsərrüfatı məhsullarının qalıqları

200

haqqında, bu qiymətlilərin daxil olması və məsarif edilməsi haqqında və onların hesabat dövrünün axırına qalıqları haqqında məlumatları olur. Hesabatda olan məlumatların natural ölçüdə göstərilməklə yanaşı plan maya dəyəri üzrə olan qiymətlə dəyər ölçüsündə göstərilməsi məqsədə uyğundur. Beləliklə mahiyyət etibarı ilə hesabatda kənd təsərrüfatı məhsullarının analitik uçotu vardır. Çox hallarda maddi məsul şəxslər hesabatda hələdə yalnız miqdar göstəricilərini göstərirlər. Bu halda material qiymətlilərin dəyəri mühasibatlıqda müəyyən edilir.

Material qiymətlilərin hərəkəti haqqında hesabatlar mühasibatlıqda digər registrlərlə qarşılıqlı surətdə yoxlanılır. İstehsalatdan daxil olan məhsullar və onların istehsala məsrəfi haqqında məlumatlar bölmələrin, istehsal vahidlərinin şəxsi hesablarının (istehsalat hesabatının) göstəriciləri ilə; məhsul satışı haqqın-da məlumatlar 62-KT №-li cədvəlin göstəriciləri ilə yoxlanılır və s. Material qiymətlilərin hər bir növü üzrə hesabatda hesablanmış ayın axırına qalıqlar həmin tarixə anbar uçotu kitabında yaxud kartoçkalarda maddi məsul şəxslərdə olan qalıqları uyğun olmalıdır.

Sonra bütün hesabatların məlumatları bütünlükdə təsərrüfat üzrə pul ifadəsində ümumiləşdirilir. Bu məqsəd üçün 46 –KT №-li material qiymətlilərin, malların və taraların uçotu cədvəlindən istifadə olunur. Bu registrdə mal-material qiymətlilərin uçotu hesabları üzrə debet və kredit dövriyyələri müxabirləşən hesablar üzrə sistemə salınır.

Cədvəl sintetik hesablar nöqteyi nəzərdən, lazım gəldikdə subhesablar yaxud material qrupları üzrə aylıq açılır. Cədvəldə nə qədər ki, material qiymətlilərin hərəkəti möhkəm qiymətlə əks etdirilirsə, onda birinci səhifədə materialların faktiki dəyərinin uçot qiymətindən kənarlaşmasının hesablanması verilir. Cədvəldə hər bir anbar üzrə ayın əvvəlinə material qiymətlilərin qalıqları və onların daxil olması əks etdirilir, bütün anbar və uçot qrupları üzrə daxil olmaların yekunu çıxarılır.

Cədvəlin ikinci hissəsində (sağ tərəf) mal-material qiymətlilərin məsarifi onların sərfi istiqamətləri üzrə hesabların debetində əks etdirilir. Ümumi məsrəf məbləği hesablandıqdan sonra ayın axırına qalıq çıxarılır.

Bir halda ki, hesabatların əsasında cədvəldə mal-material qiymətlilərin hərəkəti haqqında yazılış qayda üzrə plan–uçot qiymətliləri ilə əks etdirilir,

201

mühasibatlıqda sərf olunan material qiymətlilərə aid olan mal-material qiymətlilərin faktiki dəyərinin plan-uçot qiymətindən kənarlaşması və bu qiymətlilərin daimi plan uçot qiyməti ilə dəyərinə proporsional olaraq məsrəf yaxud satışın uçotu hesablarına silinməsi olan məbləğlərin bölüşdürülməsi aparılır. Bölüşdürülmüş daimi plan-uçot qiymətindən kənarlaşma məbləğləri cədvəlin axırında ayrıca sətir üzrə (məsrəfin hər bir kanalı üzrə) əks etdirilir. Bütün müxabirləşən hesablar nöqteyi-nəzərindən və bütünlükdə müəssisə üzrə plan uçot qiyməti və kənarlaşma üzrə bütün məsrəf məbləğlərinin toplanması yolu ilə material qiymətlilərin faktiki maya dəyəri müəyyən edilir. Bundan sonra istifadə olunan material qiymətlilərin faktiki maya dəyəri müxabirləşən hesablar nöqteyi –nəzərindən (kredit dövriyyəsi) 46-KT №-li cədvəldən müvafiq hesabların krediti üzrə 10-KT №-li jurnal –orderə keçirilir.

Müxabirləşən hesablar üzrə və bütünlükdə mal-material qiymətlilərin uçotu hesabları üzrə 10-KT və 11-KT №-li jurnal-orderlərin kredit dövriyyələri müəyyən olunmuş qaydada baş kitaba keçirilir. Dövriyyənin yekunları digər registrlərlə yoxlanılır. Bitkiçiliyə və heyvandarlığa sərf olunan toxum və yemlərin dəyəri 10-KT №-li jurnal-orderdə məsrəflərin uçotu üzrə hesabların debetinə və 10(201) №-li hesabın krediti üzrə dövriyyə məbləğinə uyğun olmalıdır, cədvəldə əks etdirilən 40(204) №-li hesabın debeti üzrə istehsalatdan daxil olan məhsulların dəyəri həmçinin 10-KT №-li jurnal- orderin (20(202) №-li hesabın krediti üzrə) məlumatları ilə yoxlanılır; malsatanlardan alınan məhsullar 6-KT №-li jurnal-orderin məlumatları ilə yoxlanılır və s.

Material qiymətlilərin hərəkəti haqqında hesabat və registrlərin məlumatları yoxlanıldıqdan sonra növbəti ayın əvvəlinə hər bir növ material qiymətlilərin qalıqları miqdar və dəyər ifadəsində saldo cədvəlində (41 yaxud 41 a №-li forma) yazılır. Həm də ay ərzində dövriyyəsi olmayan qiymətlilərin qalıqları da göstərilir. Saldo cədvəlini iki variant üzrə aparmaq olar. Birinci variantda cədvəl maddi məsul şəxslər üzrə (41 №-li forma), ikinci variantda isə bütünlükdə təsərrüfat üzrə (41 a №-li forma) açılır və aparılır. Bu və ya digər saldo cədvəli formasının seçilməsi haqqında məsələni təsərrüfatın konkret şəraitindən asılı olaraq baş mühasib həll edir.

Beləliklə saldo metodunda uçot aparıldıqda dəyər ifadəsində material qiymətliləri hesablarının debeti və krediti üzrə dövriyyələr 46-KT №-li cədvəldə və 10-KT və 11-KT №-li jurnal-orderlərdə əks etdirilir. Mal-material

202

qiymətlilərin konkret növləri üzrə dövriyyələr və hər bir maddi məsul şəxslər üzrə onların miqdarı məbləğləri nəzərə alınmaqla material qiymətlilərin hərəkəti haqqında aylıq hesabatda, bundan başqa ayın axırına qalıqlar saldo cədvəllərində göstərilir.

Ehtiyat hissələrinin uçotu

5-ci "Ehtiyat hissələri" subhesabında müxtəlif maşın və mexanizmlərin - traktorların, kombaynların, kənd təsərrüfatı maşınlarının, avtomobillərin, tikinti və yol maşınlarının, elektrostansiyaların və s-nin təmiri üçün nəzərdə tutulan ehtiyat hissələri uçota alınır. Habelə burada ehtiyatda olan avtomobil şinləri də uçota alnır. Lakin avtomobilin inventar dəyərinə daxil edilən şin, kamer, sağanaqdakı lent, avtomobil üçün ehtiyatda olanlar 10(201) №-li hesabda uçota alınmır. Onlar maşınların ümumi dəyərində əsas vəsaitlərin tərkibində uçota alınır. 5-ci subhesab üzrə uçot səkkiz qrup analitik hesablara bölünməklə apa-rılır. Lakin kənd təsərrüfatı müəssisələrində praktiki olaraq dörd qrup analitik hesablardan istifadə olunur:

1. "Ehtiyat hissələri".

2. "Akkumlyatorlar".

3. "Şinlər".

4. "Bərpa olunmalı olan traktorlar, ehtiyyat hissələri və şinlər".

Ehtiyat hissələrinin uçotu üçün birinci qrup analitik hesablarda aşağıdakı analitik hesablar açılır:

"Traktorlar üçün ehtiyat nissələri" (maşınların markaları üzrə);

"Kombaynlar üçün ehtiyat hissələri" (kombaynların markaları üzrə);

“Avtomaşınlar üçün ehtiyat hissələri” (avtomaşınların markaları üzrə;

"Kənd təsərrüfatı maşınları uçün ehtiyat hissələri "; “Sair ehtiyat hissələri" (maşin və avadanlıqların növləri üzrəa). Anbardar anbar uçotu kitabında (yaxud kartoçkalarda) ehtiyat hissələrinin uçotunu onların preyskurent nömrələri üzrə aparıır.

203

Təsərrüfata daxil olan ehtiyyat hissələrinin mədaxil edilməsi digər material qiymətlilərində olduğu kimi hesablarda eks etdirilir. Satın alınmış maşınlarla birlikdə komplekt halında ehtiyat hissələri alındıqda onlar 08(103) №-li "Kapital qoyuluşları” hesabının kreditindən preyskurant qiyməti üzrə mədaxil edilir.

Ehtiyat hissələri əsas vəsaitlərin təmiri üçün istifadə olunur. Əgər təmir təsərrüfatın təmir emalatxanasında aparılırsa, onda işlədilən ehtiyat hissələri 10(201) №-li hesabın 5-ci "Ehtiyat hissələri" subhe sabının kreditindən 23(202-4) №-li "Köməkçi istehsalat" hesabının 1-ci "Təmir emalatxansı" subhesabının debetinə silinir. Təmir emalatxanasından kənarda təmir aparıldıqda işlədi1ən ehtiyat hissələri bilavasitə məsrəfləri uçota alan müvafiq hesablara (həmin əsas vəsaitlərin təmiri harada uçota alınırsa) silinir.

İkinci qrup “Akkumlyatorlar” analitik hesabı üzrə akkumlyatorların mövcudluğu və hərəkəti onların markaları üzrə uçota alınır. Yeni akkurnlyatorlar əvvəllər istismarda olanlardan yaxud təmir-texniki müəssisələrdə dəyişmək üçün qəbul olunanlar ayrıca saxlanılır və uçota alınır.

Rezinlərin uçotunun bəzi xüsusiyyətləri vardır. Anbarda sax1anı1an maşın üçün rezinlər 10(201) №-li “Materiallar" hesabinin 5--ci "Ehtiyat hissələri" subhesabında preyskurant qiyməti ilə ayrıca olaraq üçüncü qrup “Şinlər” analitik hesabında uçota alınır. Bu hesab rezin nəzərdə tutulan maşınların markaları üzrə açılır. Preyskurant qiymətindən kənarlaşma ayrıca uçota alınır. Kənarlaşma rezin1ərin dəyişməsi aparıldıqda hesabat dövründə istehsal məsrəflərinə silinir.

Yararsız olan avtomaşınlar silindikdə, onlardan gələcəkdə istismar üçün yararlı olan şinlər çıxarılır. Belə şinlər əsas vəsaitin ləğv edilməsindən daxil olma kimi 47(611) №-li «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmalar” hesabının kreditindən 10(201) №-li hesabın 5-ci "Ehtiyat hissələri" subhesabının debeti üzrə mədaxil edilir. Bununla şinlər onların qalan qaçışın müvafiq dəyərinə olan qiymət üzrə mədaxil edilir.

Gələcəkdə istismar üçün yaramayan maşinlardan şinlər çıxarılırsa, onlar istehsalat xərcləri hesablarının kreditindən uçota alınır. Çıxarılmış şinlər müxtəlif vəziyyətdə ola bilər. Onlardan bəzisi bərpa üçün yararlı, bəziləri isə yalnız regenerat üçün emala təhvil vermək üçün lazım gəlir. Buna görə köhnə şinlərin mədaxil edilməsi və bu əməliyyatların hesablarda əks etdirilmə qaydası eyni deyildir.

204

Bərpa üçün yaramayan şinlər şin təmiri zavodunda müəyyən olunmuş preyskurant qiyməti üzrə mədaxi1 edilir. Belə şinlər 10(201) №-li "Materiallar" hesabı üzrə ayrıca analitik hesabda uçota götürülür.

Şin təmir zavoduna təhvil verildikdə onlar 10(201) №-li "Materiallar" hesabından silinir və ödəniş aparıldıqda sair materialların satışı kimi hesablardə əks etdirilir. Bərpa və təmir üçün yararlı olan şinlər 10(201) №-li hesabın 5-ci "Ehtiyat hissələri" subhesabının debetinə ayrıca olaraq "Bərpa olunmalı olan avtorezin" analitik hesabında qalan qaçışın müvafiq qiymətində daxil edilir. Bu şinlər üzrə dəyər uçotu kimi miqdar uçotu təmin olunmalıdır.

Dəyişməyə qədər bərpa üçun şin təmiri zavoduna şin təhvil verildikdə bərpa üçün təhvil verilən şinin dəyəri 10(201) №-li hesabın 5 -ci "Ehtiyat hissələri" subhesabının "Bərpa edilməli olan avtorezin" analitik hesabından 6-cı "Emal üçün kənara verilmiş materiallar" (Emalda olan şinlər" analitik hesabı) subhesabının debetinə köçürülür. Bu hesaba şinin bərpası ilə əlaqədar olan bütün xərclər (işin haqqı, nəqliyyat xərci və s.) aid edilir.

Bərpa olunmuş şin anbara verildikdə 5-ci "Ehtiyat hissələri" subhesabının müvafiq analitik hesabı debetləşir və "Emal üçün kənara verilmiş materiallar" subhesabı kreditləşir. Bundan sonra 6-cı subhesabın göstərilmiş analitik hesabı bağlanır.

Bərpa üçün və təmir texniki müəssisələrə vermək üçün nəzərdə tutulmuş şəbəkə və aqreqatlar 5-ci "Ehtiyat hissələri" subhesabının dördüncü qrup şəbəkələr və dəyişmə fondunun aqreqatları və mühərrikləri analitik hesabında ayrıca uçota alınmalıdır.

ƏDƏBİYYAT


20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-2010

205

4. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -



Mövzu 8. ƏMƏYİN VƏ ONUN ÖDƏNİLMƏŞİNİN UÇOTU

PLAN

1. Uçot obyektinin məzmunu 2. Əməyin uçotu üzrə məlumatlarin ümumiləşdirilməsi və

qruplaşdirilmasi

3. Əməyin ödənişi üzrə hesablaşmalarin uçotu və əmək haqqi

fondundan istifadəyə nəzarət

4.Əməyin ödənişi üzrə hesablaşmalarin mühasibat uçotunun registrlərində

əks etdirilməsi

1. UÇOT OBYEKTİNİN MƏZMUNU

Əməyin və onun ödənişinin uçotu məhsul iətehsalına əmək məsrəfləri və hər bir işçiyə əmək ödənişi haqqında informasiyaların toplanması və sistemə salınmasını təmin edən, mühasibat uçotunun mühüm sahələrindən biridir. Əmək haqqının düzgün müəyyən edilməsinin və işçilərin maddi cəhətdən maraqlan-

206

dırılması prinsipinə riayət edilməsinin vacib şərti mühasibat uçotunun düzgün təşkil edilməsidir.

Əməyin və onun ödənişinin mühasibat uçotu aşağıda göstərilənləri təmin etməlidir. Təsərrüfatın müxtəlif sahələrində faktiki əmək sərfini və öz vaxtında ilk sənədlərdə əks etdirilməsini;

- yerinə yetirilən işin yaxud məhsul çıxışının həcminin və iş vaxtında istifadə edilməsinin düzgün əks etdirilməsini;

- əmək haqqının düzgün hesablanmasını təmin edən –müəyyən olunmuş norma və qiymətlərin düzgün tətbiq olunmasına nəzarət etməyi;

- əmək haqqını düzgün hesablamaq və onu müəyyən olunan vaxtda vermək məqsədi ilə təsərrüfatın hər bir işçisinin sərf etdiyi əməyin miqdarına nəzarət etməyi;

- təsərrüfatlar işçilərinin onların kateqoriyalar üzrə sayının gözlənilməsinə və müəyyən olunmuş əmək haqqı fondundan istifadə olunmasına nəzarət etməyi;

- məsrəflərin düzgün hesablanmasını təmin edən, mühasibat hesabları üzrə əmək haqqının uçot obyektlərinə düzgün bölüşdürülməsi qaydasına riayət etməyi;

- əməyin təşkili və ödənişinin mütərəqqi formasının, o cümlədən podrat və icarə münasibətlərində geniş tətbiq edilməsini.

Uçotun qarşısında duran bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi təsərrüfatda əmək və maliyyə intizamının möhkəmləndirilməsinə, qənaət rejiminə və əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunmasına imkan verir.

İLKİN SƏNƏDLƏŞMƏ

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində yerinə yetirilən işlərin, əmək sərfinin uçotu əmək haqqının (əmək ödənişinin) hesablanması üçün bir neçə ilk sənəd formalarından istifadə olunur. Əmək intizamına nəzarət və iş vaxtından istifadə səviyyəsinin təhlili üçün tabel uçootu tətbiq olunur. Həmin tabel uçotu həmçinin

207

vaxtamuzd əmək haqqı ilə işçilərə əmək haqqının (əməyin ödənişinin) hesablanması üçün əsasdır.

Tabel uçotu

Tabel uçotu iş vaxtının uçotu tabelində (140 –KT №-li forma) iş yerləri üzrə (şöbələrdə, briqadalarda, sənaye və köməkçi istehsalatlarda və digər təsərrüfat bölmələrində) təsərrüfatın müvafiq bölmələrinin müdirləri tərəfindən aparılır.

Tabelə işçilərə verilmiş tabel nömrələri (şəxsi hesablar) müəyyən olunmuş ardıcıllıqla göstərilməklə bölmənin bütün işçi heyəti yazılır. Tabeldə işə çıxma işdə olan saatların miqdarı, işdə olmaması hər gün qeyd olunur və şərti işarələrlə tabeldə əks etdirilir. Məsələn, istirahət və bayram günləri – «İ» hərfi ilə, xəstəlik «X» hərfi ilə, məzuniyyət –«M» hərfi ilə, işə çıxmama «Ç» hərfi ilə işarə edilir.

Ayın axırında tabeldə işdə olan vaxtların (saatların, günlərin, işə çıxmama günlərinin (səbəbləri üzrə) miqdarı haqqında yekunlar çıxarılır. Sonra tabeldə onun müvafiq məlumatları yoxlanıldıqdan sonra hesablaşma –ödəmə cədvəlini tərtib etmək üçün mühasibata verilir. Qeyd etmək lazımdır ki, vaxtamuzd siste-mi ilə işçi kateqoriyaları üzrə əmək haqqının ödənməsində görülən iş vaxtı haqqında tabel məlumatı əmək haqqının hesablanması üçün yeganə əsasdır.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində gün ərzində (növbədə) və növbədaxili boşdayanma nəticəsində iş vaxtının itkisi tabel uçotu ilə yanaşı ilkin usotda da aparılır. Bunun üçün gündəlik (növbə) və növbədaxili boş dayanmaların uçot vərəqəsindən (64 a №-li forma) istifadə olunur. Həmin forma boş dayanmalar olduqda istehsalat bölməsinin rəhbəri tərəfindən gündəlik tərtib olunur. Uçot vərəqəsində boş dayanma vaxtı və səbəbləri, eyni zamanda aradan qaldırılması üçün görülən tədbirlər göstərilir.

Bitkiçilikdə əməyin ilk uçotu

Bitkiçilikdə əmək haqqının hesablanması, sərf rolunan əməyin, yerinə yetirilən işlərin və bunlarla yanaşı iş prosesində olan material məsrəflərinin uçotu üçün müxtəlif uçot vərəqəsi formalarından istifadə olunur.

Traktorlar, özüyeriyən maşınlar və kombaynlarla görülən tarla, stasionar işlərini və başqa işləri uçota almaq üçün traktorçu- maşinistin uçot vərəqəsi (133 KT№-li forma) tətbiq edilir. Bu uçot vərəqəsi hər bir traktorçu –maşinist üçün

208

ayrıca yazılır. Uçot vərəqəsində il, ay, təsərrüfatın adı, şöbənin, briqadanın nöm-rəsi, həmçinin traktorçu –maşinistin familiyası, adı və atasının adı, onun tabel nömərsi, traktorun markası və onun inventar nömrəsi göstərilir. Hər bir bitki və iş növünə bir sətir ayrılır və orada tarix üzrə ardıcıl olaraq aşağıdakılar yazılır:

işin yerinə yetirilməsinin aqrotexniki şərti (şumun dərinliyi və s.) briqada-sifarişçi, ölçü vahidi, işlənmiş saatların miqdarı, iş norması, qiyməti, naturada faktiki yerinə yetirilən işlər, işlərin şərti etalon hektara çevrilməsi, iş vahidinə faktiki və norma üzrə yanacaq sərfi göstərilir.

Yanacağın hərəkəti haqqında bölmədə verilmə tarixinə yanacağın qalığı və iş vaxtında verilən (doldurulan) yanacağın miqdarı və uçot vərəqəsinin verilmə tarixi əks etdirilir. Traktorçu-maşinistin uçot vərəqəsini briqadir yaxud briqadanın uçot işçisi tərəfindən aparılır, toraktorçu, briqadir imzalayır və aqro-nom təsdiq edir. Həmçinin aqronom yerinə yetirilmiş işlərin müddəti və keyfiyyəti haqqında qeydlər edir. Uçot vərəqəsində əks etdirilən məlumatlar üzrə traktorçu- maşinistə əmək haqqı hesablanır.

Nəqliyyat işlərində olan traktor işlərinin uçotu üçün traktorun yol vərəqəsindən (134 –KT №-li forma) istifadə olunur. Bu sənəddə işlənmiş saatların və günlərin miqdarı, ümumi yürüş, o cümlədən yüklə; daşınılan yükün, gedilən ton –kilometrlərin, yerinə yetirilmiş şərti etalon hektar işlərinin miqdarı; faktiki və norma üzrə yanacaq sərfi və hesablanmış əmək haqqı məbləği onun növləri üzrə yanacaq sərfi və hesablanmış əmək haqqı məbləği onun növləri üzrə əks etdirilir.

Əl ilə görülən və ya canlı dartıcı qüvvə ilə yerinə yetirilmiş işləri uçota almaq üçün əməyin və yerinə yetirilmiş işlərin uçot vərəqəsi (131-KT və 132- KT №-li formalar) istifadə olunur. 131-KT №-li uçot vərəqəsi forması bütöv briqada, manqa üzrə əməyi və yerinə yetirilmiş işləri uçota almaq üçün, 132- KT №-li uçot vərəqəsi forması briqadanın ayrı-ayrı izvlərinin əməyi və yerinə abriqadanın, manqanın adı, il, həmin manqanın bir üzvünün familiyası, adı, atasının adı, yaxud birgə yerinə yetirilmiş işlər üzrə işçi qrupları, həmçinin işçilərin tabel nömrələri göstərilir.

Bu formanın ayrı-ayrı sütunlarının başlıq hissəsində hər gün iş yerinə yetirildikcə ayın tarixi, bitkinin və yerinə yetirilən iş növünün adı, ölçü vahidi,

209

qiymət, iş norması göstərilir. Hər bir işçinin gördüyü iş qəbul edilərkən faktiki yerinə yetirilmiş işlərin həcmi və işlənilən saatların miqdarı göstərilir.

Heyvandarlıqda əməyin ilk uçotu

Heyvandarlıqda əmək haqqı (əməyin ödənişi) alınan məhsulun miqdarı və keyfiyyətindən və bəzi digər göstəricilərdən asılı olaraq hesablanır. Buna görə görülən işimn uçotu və əmək haqqının hesablanması üçün heyvanların hə-rəkətinin uçotu üzrə ilk sənədlərin məlumatları istifadə olunur. Heyvanların balalarının mədaxil aktı (211- KT №-li forma) əsasında sağıcıya, malabaxana, çobana və digər işçilərə əmək haqqı hesablanır. Heyvanların qrupdan –qrupa keçirilməsi aktının (214- KT №-li forma) məlumatları çoşkaların ayrılma anına hər başa və alınan çəki artımına görə donuza baxana, cavan heyvanları nişan-lanarkən, cavan heyvanların saxlanılmasına görə at baxana və çobana əmək haqqının hesablanması üçün istifadə olunur.

Heyvanların çəkilməsinə dair cədvəl (216-KT №-li forma) hesabat dövrü ərzində çəki artımını müəyyən etmək üçün əsasdır. Bu formanın əsasında buzova baxanlara, malabaxanlara və digər heyvandarlıq işçilərinə əmək haqqı (əmək ödənişi) hesablanır. Alınan çəki artımı xüsusi sənəddə – heyvanların çəki artımının hesablanması (217-KT №-li forma) sənədində müəyyən edilir.

Süd sağımının uçotu jurnalının (176-KT №-li forma) əsasında sağıcılara maşınla sağım ustalarına əmək haqqı hesablanır. Həmçinin təhkim edilmiş mal-qara qrupundan sağılan südə görə mala baxana çobana və s. müəyyən edilmiş haqq hesablanır.

Yun qırxımı və qəbulu aktı (181-KT№-li forma) ilk sənəd sayılır. Bu sənəddə qoyunlar qırxıldıqda alınmış yunun miqdarı göstərilir. Bu sənəd qoyunçulara əmək haqqının hesablanması üçün əsasdır.

Sair istehsalatın ilk uçotu

Sənaye və köməkçi istehsalatlarda eləcə də tikinti və quraşdırma işlərində yerinə yetirilmiş işlərin həcminin, əmək sərfinin uçotu və əmək haqqının hesablanması üçün işəmuzd iş naryadından geniş istifadə olunur.

210

İşəmuzd iş naryadı (briqada üçün və fərdi) (136-KT №-li forma) briqada üzvlərinin yerinə yetirdikləri işlərin həcminin, sərf olunan vaxtın və əmək haqqının hesablanması məqsədi ilə tətbiq olunur. Naryad bir ay müddətinə, bir nüsxədən ibarət yazılır.

Onda ay ərzində yerinə yetirilmiş işlər və naryadın arxa tərəfində isə tabel aparılır. Tabeldə briqadanın hər bir üzvünün işlədikləri vaxt gündəlik uçota alınır. Tapşırıq yerinə yetirildikdən sonra yaxud ayın qurtarması ilə əlaqədar olaraq işə görə əmək haqqının ümumi məbləği hesablanır.

İşəmuzd iş naryadı (fərdi) (137-KT №-li forma) bir işçi üçün tapşırığın müəyyən edilməsi və yerinə yetirdiyi işlərin həcminin, sərf olunan vaxtın uçotu və əmək haqqının hesablanması üçün tətbiq olunur.

Yük avtomobilinin yol vərəqəsi yük avtonəqliyyatı işləri üçün ilk sənəddir və sürücüyə, mal yükləyənə əmək haqqının hesablanması üçün əsasdır. Hazırda yol vərəqəsinin iki amiqdarı məsafə, yanacaq məsarifi və yük avtomobili işlərinin uçotu və təhlili üçün lazım olan başqa göstəricilər göstərilir.

Minik avtomobilinin yol vərəqəsi (3 №-li nüm. forma) minik avtomobili işlərinin ilk uçotu və sürücüyə əmək haqının hesablanması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Yol vərəqəsi bir günə və yaxud bir növbə üçün verilir. Avtobus işlərinin uçotu üçün avtobusun yol vərəqəsindən (6 №-li nüm. forma) istifadə edilir.

İşlənilməyən vaxta görə əmək ödənişi

Qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş dövlət və ictimai vəzifəni yerinə yetirdiyi vaxta görə, işçinin orta əmək haqqı saxlanılır. Orta əmək haqqı hesablandıqda əmək haqqı fonduna daxil olan və daimi xarakter daşıyan, bütün növ ödənişlərə diqqət yetirmək lazımdır.

Əgər işçiyə orta əmək haqqı 12 və daha çox günə görə verilirsə, onda hesablama üçün son üç ayın əmək haqqı götürülür. 12 günə qədər olan ödənişdə son təqvim ayında olan əmək haqqını nəzərə almaq lazımdır.

İldə bir dəfə fəhlələrə, qulluqçulara 15 gündən 24 iş gününə qədər (bazar günləri əlavə olunur) məzuniyyət verilir. Məzuniyyət vaxtı həmkarlar təşkilatı ilə razılaşmaqla təsərrüfatın müdriyyətinin tərtib etdiyi məzuniyyət qrafiki ilə müəyyən edilir. İşçilərə məzuniyyət həmin təsərrüfatda fasiləsiz 11 ay

211

işlədikdən sonra verilir. Məzuniyyət pulunu hesablamaq üçün son 12 ay ərzində alınan əmək haqqı (bütün əmək haqqı növləri (əməyin ödənişi) və əmək qabiliyyətini itirməsinə görə verilən yardım da daxil olmaqla) 12 –yə bölünür. Alınan orta aylıq əmək haqqı 30,4 iş gününə (bir ayda olan orta iş gününün sayı) bölünür, orta hesabla gündəlik əmək haqqı məzuniyyət günlərinin sayına vuru-lur.

İşçi növbəti məzuniyyətə çıxdıqda və yaxud ay qurtarana kimi işdən azad edildikdə əmək haqqının hesablanması üçün əmək haqqı üzrə hesablaşmadan (138 KT №-li forma) istifadə edilir.

Fəhlə və qulluqçulara müavinət fasiləsiz iş stajından, xəstəliyin xarakterindən və həmkarlar təşkilatının üzv olmasından asılı olaraq verilir.

Əmək haqından tutulmalar

Fəhlə və qulluqçuların əmək haqqından müəyyən tutulmalar edilir. Bu tutulmalar qanunda nəzərdə tutulmuş həcmdə aparılır. İşçilərin əmək haqqından məcburi qaydada tutulmalara aiddir: əmək haqqı hesabına verilən avans; fiziki şəxslərdən gəlir vergisi; məhkəmənin icra vəqərəsi üzrə məbləğlər; təhtəlhesab məbləğlər; artıq verilmiş əmək haqqı; kreditlə alınmış mallara görə borclar. Fiziki şəxslərdən gəlir vergisi alınan gəlir məbləğindən tutulur. Bu gəlir məbləğinə əmək haqqı fonduna daxil olan və daxil olmayanlar, ilin əvvəlindən olan bütün ödənişlər, o cümlədən mükafatlar və müvəqqəti əmək qabiliyyətini itirməsinə görə yardımlar daxildir.

Hazırda gəlir vergisinin dərəcəsi aşağıdakı kimi müəyyən edilmişdir.

Aylıq gəlirdən aşağıdakı dərəcələrlə vergi tutulur:

3. ƏMƏYİN UÇOTU ÜZRƏ MƏLUMATLARIN ÜMUMİLƏŞDİRİLMƏSİ VƏ QRUPLAŞDIRILMASI

İlk sənədlərin məlumatları iki istiqamətdə toplanılır və yığılır: birinci-hər bir işçiyə əmək haqqını hesablamaq və vermək və sonra hesablanmış əmək haqqının uçotu üzrə registrlərdə əks etdirmək üçün; ikinci məsrəfləri uçot

212

obyektləri üzrə toplamaq və sonra məsrəf uçotu üzrə müvafiq registrlərdə məbləğin aid edilməsi üçün.

Birinci istiqamət. Kənd təsərrüfatında hər bir işçiyə əmək haqqının hesablanması və verilməsi üçün ilk sənədlərin məlumatları əsasında vergitutma sistemində əlaqəli qəbul edilmiş xüsusi haqq-hesab – ödəniş cədvəli forması (141 KT №-li xüsusi forma) tərtib olunur. Bu cədvəldə hər bir işçi üzrə gəlirlər və ilin əvvəlindən və cari ay ərzində tutulmalar haqqında məlumatlar göstərilir. Tutulan vergi gəlirlərinə daxil olan, hesablanmış əmək haqqı məbləği, əlavə ödənişlər ilin əvvəlindən verilir və ilin əvvəlindən olan ümumi gəlir çıxarılır. Sonra ümumi gəlirdən gəlir vergisindən azad olunan gəlirlər çıxılır və beləliklə ilin əvvəlindən vergitutulan gəlir müəyyən edilir. Müəyyən olunmuş faizlə ver-gitutulan gəlirdən ilin əvvəlindən olan gəlir vergisi məbləği hesablanır və sonra əvvəlki aya görə tutulmuş gəlir vergisini çıxmaq yolu ilə, cari ay üçün tutulmalı olan vergi məbləğinin həcmi müəyyən edilir. Bu məbləğ cari ay üçün olan məlumatlar bölməsində göstərilir. Burada icra vərəqəsi üzrə tutulmalar, digər tu-tulmalar da göstərilir. Bu bölmədə tərtib edilmiş və işlənilmiş iş vaxtından istifadə tabeli və ilk sənədlərin əsasında qabaqcadan hər bir işçi üzrə pul ilə, natura ilə hesablanmış əmək haqqı məbləği və ümumi əmək haqqı məbləği çıxarılır. Bu məbləğdən avans və tutulmalar haqqında olan məlumatların çıxılması yolu ilə son hesablamada verilməyə dair əmək haqqı müəyyən edilir.

Xüsusi haqq-hesab – ödəniş cədvəli formasının nəticəsi bir sənəddə vergi tutulan gəlirin ilin əvvəlindən ümumi gəlirin hesablanmasını, ödəniş məbləğlərini (ay ərzində olan vergi və bütün tutulmalardan sonra gəlir məbləğindən işçiyə çatası məbləğlər) göstərilməyə imkan verir.

Haqq-hesab ödəniş cədvəlindən məlumatlar əmək haqqı üzrə hesablaşmaların uçotu üzrə xüsusi registrlərin icmalının tərtibi üçün uçot işlərinin növbəti mərhələsində istifadə olunur.

Kənd təsərrüfatında xüsusi haqq-hesab ödəniş cədvəli formasına dair əlavə ödəniş cədvəli (T-53 №-li təs. arası, num. Forması) tətbiq olunur. Qayda üzrə haqq-hesab ödəniş cədvəlindən (141-KT №-li forma) istifadə edildikdə həmin forma ayın birinci yarısına görə əmək haqqı hesabına avans verilməsi üçün tətbiq olunur.

213

Ödəniş cədvəlində lazımi miqdarda qoşma vərəqlərdən istifadə olunur. Hər sətir bir işçi üçün ayrılır, arəhbəri və baş mühasib öz imzaları ilə təsdiq edir.

İkinci istiqamət. Məsrəf uçotu obyektləri üzrə istehsala məsrəflər haqqında məlumatların toplanması və sonra onların xərclərin uçotu üzrə registrlərdə əks etdirilməsi üçün xərclərin uçotu üzrə toplayıcı cədvəl (301- KT №-li forma) tətbiq edilir. Bu cədvəl istehsal xərclərinin toplanılması üçün, o cümlədən xərc obyektləri nöqteyi nəzərdən çoxsaylı sintetik və analitik uçot hesabları üzrə əmək haqqı üzrə olan xərclərin toplanması üçün universal formadır.

4. ƏMƏYİN ÖDƏNİŞİ ÜZRƏ HESABLAŞMALARIN

UÇOTU VƏ ƏMƏK HAQQI FONDUNDAN İSTİFADƏYƏ NƏZARƏT

Ümumi qayda

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində əmək haqqı (əməyin ödənişi) üzrə hesablaşmalar 533 (70) №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» sintetik hesabında uçota alınır. 533(70 )№-li hesabın krediti üzrə hesablanmış əmək haqqı (əməyin ödənişi) məbləği, həmçinin əmək haqqı fondunun tərkibinə daxil olmayan ödənişlər, müvəqqəti əmək qabiliyyətini itirməsinə görə yardımlar, iqtisadi həvəsləndirmə və xüsusi təyinatlı fondlar hesabına mükafatlar və s. əks etdirilir 533(70)№-li hesabın debeti üzrə natura ödənişlərinin dəyəri də daxil olmaqla verilən məbləğlər, əmək haqqından bütün növ tutulmalar, verilməyən əmək haqqı məbləğinin deponentləşdirilməsi (435(76) №-li hesaba keçirilməsi) uçota alınır.

533(70 )№-li hesab üzrə iki tərəfdə qalıq ola bilər. Hesabın kredit qalığı əmək haqqı üzrə təsərrüfatın işçilərə olan borcunu, hesabın debet qalığı isə əmək haqqı üzrə işçilərin təsərrüfata olan borcunu göstərir. Debet qalığı işçilərlə hesablaşmaların pis təşkil edildiyini sübut edir. Belə ki, nə vaxt işlənilmiş vaxta yaxud yerinə yetirilmiş işə görə işçiyə çatasından artıq pul verildikdə hesabın debet tərəfində qalıq olur. 533(70 )№-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» sintetik hesabı üzrə hesabların müxabirləşməsi çox müxtəlifdir.

533(70 )№-li hesabın krediti əmək haqqının hesablanması və digər ödənişlər üzrə çoxlu miqdarda hesablarla müxabirləşir. Bunları aşağıdakı altı qrup üzrə təsnifləşdirmək olar: birinci -sahə və istehsalat xərclərinin uçotu hesabları, hansı ki, işçilərin əməyindən istifadə olunur və uyğun olaraq əmək

214

haqqı hesablanır;İkinci – müəssisədə iştirakdan olan gəlirləri uçota alan hesablar, bununla müəssisə işçilərinə dividend məbləği və digər çatası gəlirlər hesablanır;üçüncü – sosial sığorta hesabı –bu hesaba görə müəsisə işçilərinə yardım hesablanır;dördüncü – yaradılmış ehtiyat hesabı bu ehtiyat hesabına görə mövcud qanunvericilikdə və təsisçilərin sənədlərində nəzərdə tutulmuş qaydada işçilərə müxtəli mükafatlar verilir;beşinci –533(70 )№-li hesabın krediti ilə əlaqədar, müxtəlif əməliyyatlar üzrə sair hesablar;altıncı – natura ilə əmək ödənişi üzrə əməliyyatlar.Birinci qrup. 533(70) №-li hesabın krediti üzrə aşağıdakı hesabların debeti ilə müxabirləşmədə yerinə yetirilən işlərə görə işçilərə əmək haqqı məbləği hesablanır:103(07), 201(10), 131(11), №-li hesablar –material qiymətlilərin tədarükü və əldə edilməsi ilə əlaqədar olan əməliyyatlar üzrə;103(08 )№-li hesab-kapital qoyuluşuna aid olan xərclər və işlər üzrə;202(20)-202/629 )№ -li hesablar – istehsal xərclərinə aid olan işlər üzrə; 711(43), 602(46), 611(47), 611(48), 341(80) №-li hesablar-məhsulların, işlərin xidmətlərin, əsas vəsaitlərin, sair aktivlərin satışı ilə əlaqədar olan işlər üzrə, həmçinin kommersiya xərclərinə aid olan işlər üzrə.

Altıncı qrup. Kənd təsərrüfatında sahibkarla razılığa əsasən, mövcud əmək haqqı sistemi üzrə kombaynçılara, heyVandarlara, digər kateqoriyalı işçilərə cinsi ödənişlər üzrə əmək haqqının verilməsi əməliyyatları kifayət qədər geniş yayılmışdır. Natura üzrə əmək haqqı məbləğinin hesablanması 533(70) №-li hesabın kreditində və müvafiq xərcləri uçota alan hesabların 202(20-1), 202(20-2 )və s.) debetində əks etdirilir. Hesablanmış əmək haqqı hesabına məhsul (hey-van) verilməsi maya dəyəri ilə qiymətində 602(46) №-li hesabın debetində 204(40) yaxud 131(11) №-li hesabın kreditində əks etdirilir, sonra 602(46) №-li hesabın kreditində və 533(70) №-li hesabın debetində yazılış aparılır.

Altıncı qrup. Kənd təsərrüfatında sahibkarla razılığa əsasən, mövcud əmək haqqı sistemi üzrə kombaynçılara, heyVandarlara, digər kateqoriyalı işçilərə cinsi ödənişlər üzrə əmək haqqının verilməsi əməliyyatları kifayət qədər geniş yayılmışdır. Natura üzrə əmək haqqı məbləğinin hesablanması 533(70) №-li hesabın kreditində və müvafiq xərcləri uçota alan hesabların 202(20-1), 202(20-

215

2 )və s.) debetində əks etdirilir. Hesablanmış əmək haqqı hesabına məhsul (hey-van) verilməsi maya dəyəri ilə qiymətində 602(46) №-li hesabın debetində 204(40) yaxud 131(11) №-li hesabın kreditində əks etdirilir, sonra 602(46) №-li hesabın kreditində və 533(70) №-li hesabın debetində yazılış aparılır.

Əmək haqqı məbləğinin iki istiqamətdə mühasibat uçotunun registrlərində əks etdirilməsi artıq yuxarıda qeyd olunmuşdur: hər bir işçi üzrə əmək haqqını fəhlə və qulluqçularla hesablaşmaların uçotu üzrə registrlərə yazmaq üçün və xərclərin uçot obyektləri üzrə əmək haqqı məbləğini istehsala məsrəflərin uçotu üzrə registrə yazılması üçün.

Birinci istiqamət. Bu qrup registrlərdə yazılış üçün əsas tərtib edilmiş hesablaşma ödəmə cədvəlidir. Bununla aşağıdakı cədvəl formalarını aparmaq olar: işçilərin şəxsi hesabları (yaxud əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların uçotu kitabı), verilməyən əmək haqqının registrləri (85-KT №-li forma), işçilərin kateqoriyaları və onun tərkibi üzrə hesablanmış əmək ödənişinin icmal cədvəli (58-KT forma), işçi heyəti ilə hesablaşmalar üzrə icmal cədvəli (59-KT №-li forma). İşçilərin şəxsi hesabı (yaxud əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların uçotu kitabı) 533(70 ) №-li hesab üzrə əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmaların analitik uçotu registri hesab olunur. Burada hər bir işçi üzrə hesablaşma ödəmə cədvəlindən (141-KT №-li forma) ay ərzində hesablanmış əmək ödənişi məbləği haqqında yekun məlumatları və digər ödənişlər, mü-vəqqəti əmək qabiliyyətini itirməsi vərəqəsi üzrə yardım, növlər üzrə tutulmalar və verilməyə dair olan məbləğ köçürülür.

Pensiya işi üçün əmək haqqı məbləği haqqında vətəndaşların müraciəti ilə əlaqədar göstərilən registrin saxlanma vaxtı 75 ildir.

İşçilər əmək haqqı məbləğini müəyyən olunan vaxtda almadıqda bu məbləğlər verilməyən əməyin ödənişi reyestrində (85-KT №-li forma) hər bir işçi üzrə ayrılıqda köçürülür. Onlar deponent borcuna köçürülməlidir, bunun üçün 53-KT №-li deponentləşdirilmiş əmək ödənişinin uçotu cədvəli doldurulur.

5. ƏMƏYİN ÖDƏNİŞİ ÜZRƏ HESABLAŞMALARIN MÜHASİBAT UÇOTUNUN REGİSTRLƏRİNDƏ ƏKS ETDİRİLMƏSİ

216

Əmək haqqı məbləğinin iki istiqamətdə mühasibat uçotunun registrlərində əks etdirilməsi artıq yuxarıda qeyd olunmuşdur: hər bir işçi üzrə əmək haqqını fəhlə və qulluqçularla hesablaşmaların uçotu üzrə registrlərə yazmaq üçün və xərclərin uçot obyektləri üzrə əmək haqqı məbləğini istehsala məsrəflərin uçotu üzrəregistrəazılmasıüçün.Birinci istiqamət. Bu qrup registrlərdə yazılış üçün əsas tərtib edilmiş hesablaşma ödəmə cədvəlidir. Bununla aşağıdakı cədvəl formalarını aparmaq olar: işçilərin şəxsi hesabları (yaxud əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların uçotu kitabı), verilməyən əmək haqqının registrləri (85-KT №-li forma), işçilərin kateqoriyaları və onun tərkibi üzrə hesablanmış əmək ödənişinin icmal cədvəli (58-KT forma), işçi heyəti ilə hesablaşmalar üzrə icmal cədvəli (59-KT №-li forma). İşçilərin şəxsi hesabı (yaxud əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların uçotu kitabı) 533(70) №-li hesab üzrə əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmaların analitik uçotu registri hesab olunur. Burada hər bir işçi üzrə hesablaşma ödəmə cədvəlindən (141-KT №-li forma) ay ərzində hesablanmış əmək ödənişi məbləği haqqında yekun məlumatları və digər ödənişlər, mü-vəqqəti əmək qabiliyyətini itirməsi vərəqəsi üzrə yardım, növlər üzrə tutulmalar və verilməyə dair olan məbləğ köçürülür.Pensiya işi üçün əmək haqqı məbləği haqqında vətəndaşların müraciəti ilə əlaqədar göstərilən registrin saxlanma vaxtı 75 ildir.İşçilər əmək haqqı məbləğini müəyyən olunan vaxtda almadıqda bu məbləğlər verilməyən əməyin ödənişi reyestrində (85-KT №-li forma) hər bir işçi üzrə ayrılıqda köçürülür. Onlar deponent borcuna köçürülməlidir, bunun üçün 53-KT №-li deponentləşdirilmiş əmək ödənişinin uçotu cədvəli doldurulur.

53-KT №-li cədvəl illik açılır. Onda uçot xətti-nozisiya üsulunda aparılır: hər bir deponent üçün ayrıca sətir ayrılır və orada ardıcıllıqla yazılır: tabel nömrəsi deponentin familiyası, adı, atasının adı və sonra «Kredit» bölməsində (de-ponentin hesabına aid olanlar) aylıq deponent borcunun meydana gəlməsi de-ponentləşdirilmiş əmək haqqı üzrə ödəmə cədvəlinin nömrəsi və deponkntləş-dirilmiş məbləğ qeyd olunur. Kassir tərəfindən tərtib edilmiş və baş mühasib tərəfindən yoxlanılmış verilməyən əməyin ödənişi reyestrinin (85- KT №-li forma) əsasında yazılış aparılır. Həmçinin bilavasitə hesablaşma-ödəmə cədvəlindən də yazılış mümkündür. Deponent borcu ödənildikdə 53-KT №-li cədvəlin «Debet ödənilmişdir» bölməsində yazılış aparılır. Burada müvafiq ay

217

sütununda ödənilmiş məbləğ və kassa məxaric orderinin nömrəsi göstərilir. Deponentləşdirmə cədvəlinin əsasında yazılış aparılır.Debet533(70)№-lihesab,Kredit435(76-4)№-lihesab. Ödəniş aparıldıqda debet 743(56-4) №-li hesab, kredit 221(50 )№-li hesab. Əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların vəziyyətinə nəzarət və müəyyən olunmuş hesabatın tərtibi və icmal uçotu üçün mühüm registr – işçilərin kateqoriyaları və onun tərkibi üzrə hesablanmış əməyin ödənişinin icmal cədvəli (58-KT №-li forma) və işçi heyəti ilə hesablaşmalar üzrə icmal cədvəlidir (59-KT №-li for-ma)58-KT №-li cədvəl işçilərin kateqoriyaları və onun tərkibi üzrə hesablanmış əmək haqqı və digər ödənişlər haqqında hesablaşma-ödəmə cədvəllərinin (kitabın, jurnalın vərəqlərinin) ümumiləşdirilmiş məlumatların hər ay əks et-dirilməsi üçün bütünlüklə müəsisə üzrə illik açılır.

1-ci «Fəhlələrin siyahı tərkibi» bölməsində əmək haqqı fondunun tərkibinə daxil olan əsas və əlavə əmək haqqının növləri üzrə hesablanmış məbləğlərin yekun məlumatları, müxtəlif şəkildə verilən mükafatlar, boşdayanmaya görə ödənişlər, məzuniyyətin ödənişi, iş stajına görə verilən mükafatlar və sair hesablanmış məbləğlər, həmçinin müvəqqəti əmək qabiliyyətini itirməsinə görə yardımlar, hamiləliyə və doğuma görə müavinətlər, uşaq üç yaşına çatanadək ona qulluq etməyə görə müavinətlər və digər ödənişlər daxil olmaqla əks etdirilir. 2-ci «Mühəndis-texniki heyətin siyahısı tərkibi» bölməsində əmək haqqı fondunun tərkibinə daxil olan hesablanmış məbləğlər haqqında məlumatlar – əsas maaşlar üzrə ödənişlər, mükafatlar, illik və əlavə məziyyət ödənişləri, iş stacına görə mükafatlar və s. ümumiləşdirilir. Əmək haqqı fondunun tərkibinə daxil olmayan məbləğlər ayrılıqda əks etdirilir və yekun məlumatı çıxarılır. Əmək haqqı fondu üzrə ay ərzində və ilin əvvəlindən olan MTİ-rə hesablanmış ümumi məbləğ birinci bölmədə eyni qaydada göstərilir. 3-cü «Sair heyətin siyahı tərkibi» (qulluqçular, kiçik xidmətedici heyət, mühafizə işçiləri və s.) bölməsində kateqoriyalar üzrə əmək haqqı fondu üzrə hesablanmış məbləğlər, o cümlədən əsas maaşlar, mükafatlar, məzuniyyətin ödənişi, iş stajıyna görə mükafatlar və s. ay ərzində və ilin əvvəlindən olan məbləğlər toplanır. Sonra əmək haqqı fondunun tərkibinə daxil olmayan he-sablanmış məbləğlər və sair ödənişlər əks etdirilir, bundan sonra yekun məbləği

218

göstərilir. 4-cü «Qeyri-sənaye heyəti» bölməsində yaşayış-kommunal təsərrüfatı, məktəbə qədər uşaq baxçaları və s. üzrə əmək haqqı fondundan hesablaqmış məbləğlər haqqında məlumatlar 3-cü bölmədə olduğu kimi əks etdirilir. 5-ci bölmədə kənd təsərrüfatı işçilərinin kateqoriyaları eyni məlumatlar verilir.

59-KT №-li cədvəl bütünlükdə təsərrüfat üzrə əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların vəziyyətinə nəzarət etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Cədvəl müəssisə üzrə hesablaşma-ödəmə cədvəlinin əsasında yarımillik açılır. Cədvəlin birinci sütünunda müəssisəyə yaxud işçilərə ayın əvvəlinə olan borclar ümumiləşdirilir. Cədvəlin üz hissəsində A «Hesablanmış məbləğlər» bölməsində əməyin ödənişi fondu hesabına əməyin ödənişi məbləği, müvəqqəti əmək qabiliyyətini itirməsinə görə müavinətlər, hamiləyə və doğuma görə müa-vinətlər, uşaq üç yaşına çatanadək qulluq etməyə görə müavinətlər və digər ödənişlər üzrə məbləğlər toplanır. Cədvəlin arxa tərəfində B bölməsində banka köçürülmüş deponent məbləğləri hesabat ayı ərzində nağd verilməsi bütün tutulma növləri – gəlir vergisi, alimentlər və s. məbləğlər ümumiləşdirilir. Keçən aya görə hesablaşmalar üzrə verilən pullara, keçən aya görə deponentə köçürülənlərə gə-ləcək ay hesabına nağd verilənlərə ayrıca sətir ayrılır və ayın axırına müəssisəyə və işçiyə olan borc və 533(70 ) №-li hesabın debeti üzrə ümumi yekun məbləği müəyyən edilir. Bu cədvəl əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların vəziyyətinə nəzarət üçün mühüm əhəmiyyəti vardır. Cədvəldə əks etdirilmiş, əməyin ödənişinin kassadan verilmə məbləği 1-KT №-li jurnal-orderin məlumatlarına, hesablanmış əmək haqqı məbləği, sosial sığorta vəsaiti hesabına müvəqqəti qabiliyyətini itirməsinə görə hesablanmış müavinətlər və digərləri isə 10-KT №-li jurnal orderin məlumatlarına uyğun ol-malıdır.

59-KT №-li cədvəlin məlumatları 8-KT №-li jurnal-orderdə olan yazılışları və gəlir vergisi maddi məsul şəxsin hesabına keçirilən qiymətlilərin əksikgəlməsi, oğurlanması və xarab olması, icra vərəqəsi üzrə tutulmalar və i.a. hissəsində ona dair olan müvafiq cədvəllərin yazılışlarını yoxlamaq üçün əsasdır. Həmçinin bu cədvəlin məlumatları ilə istifadə olunmamış təhtəlhesab məbləğlərin əmək haqqından tutulması 244(71) №-li hesabın krediti üzrə 7-KT №-li jurnalda əks etdirilmiş yazılışlar yoxlanılır. Bütünlükdə birinci istiqamət

219

üzrə əmək ödənişi üzrə yazılış və qarşılıqlı əlaqə sxemini aşağıdakı kimi vermək olar:

İkinci istiqamət. Məsrəflərin uçotunun toplayıcı cədvəli (302-KT №-li forma) bu qrup registrlərə yazılış üçün əsasdır. Bu cədvəlin məlumatları üzrə istehsalata məsrəf hesabları üzrə analitik uçotun registrləri bölmənin şəxsi hesablar (istehsalat hesabatı (83-KT–li forma) həmçinin sahələrin icmal şəxsi hesabları (istehsalat hesabatı (83-KT №-li forma) həmçinin sahələrin icmal şəxsi hesabları (təsərrüfat hesabı) (83-KT №-li forma) tərtib olunur. Bu toplayıcı cədvəl 78-KT №-li cədvəli tərtib etmək üçün istifadə olunur. Bu cədvəlin əsasında əmək məsrəfləri və ona yaxın xərc maddələri (sosial təyinatlı fondlara ayırmalar və s.) qruplaşdırılır, onların məlumatlarını istehsal məsrəflərinin uçotu hesabları üzrə sintetik uçotun əsas registrinə yəni 10 KT №-li jurnal-orderdə yazılış üçün və onların hesablarla, o cümlədən 533(70) №-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabı ilə qarşılıqlı əlaqəsi üçün istifadə olunur. 301-KT №-li toplayıcı cədvəlin məlumatları əsasında, istehsala məsrəflərin uçotu üzrə əsas registr şəxsi hesablar (istehsalat hesabatı) (83-KT №-li forma) tərtib edilir. Bu əvvəlcə təsərrüfatın bölmələri üzrə tərtib olunur, sonra isə istehsalat sahələri və növləri üzrə bütünlükdə təsərrüfat üzrə (şəxsi hesabların icmalı) ümumi yekun çıxarılır.

6. UÇOTUN KOMPÜTER FORMASINDA ƏMƏYİN VƏ ƏMƏK HAQQININ (ƏMƏYİN ÖDƏNİŞİNİN) UÇOTU

Əməyin və onun ödənişinin uçotu –mühasibat işlərində ən çox zəhmət tələb edən sahələrdən biridir. Buna görə əksər hallarda təsərrüfat xüsusilə bu sahənin uçotunun avtomatlaşmasına başlayır, yəni əməyin və onun ödənişinin uçotu üzrə AİY təşkil olunur. Bu sahədə informasiyaların işlənməsi mal-material qiymətlilərinin uçotunda olduğu birsəviyyəli və ikisəviyyəli ola bilər. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində birsəviyyəli işlənmə (bilavasitə mühasibatda AİY) hələlik üstünlük təşkil edir. Əməyin və onun ödənişinin uçotu üzrə EHM-da informasiya bazasına (İB) çoxlu sayda informasiya massivləri-ilk sənədlərdən yığılan dəyişən informasiyalar kimi eyni zamanda müvafiq sorğuya və klasssi-

220

fikatora verilən şərti-daimi informasiya massivləri daxildir. Uçotun bu sahəsində maşındaxili toplayıcı uçot forması aparılmasının, onlara həmişə lazımi dəyişən rekvizitlərin xronoloji qaydada verilməsi çox əlverişlidir. Məsələn, displeydə adi cədvəl forması şəkilində tabel uçotu, şəxsi hesab və s. aparılır. Lazımi mə-lumatlar daxil olduqca bu cədvəllərə işlənilmiş vaxt, yerinə yetirilmiş işlər və s. haqqında lazımi informasiyalar daxil edilir. Əməyin və onun ödənişinin uçotu üzrə informasiyaların işlənilməsində xarakterik cəhət çoxlu hesablaşma əməliyyatlarının yerinə yetirilməsidir. (görülən işlərin həcminin müəyyən edilməsi, əmək haqqının hesablanması və s.). Bütün bu hesablamalar daxil edilmiş proqramma uyğun olaraq avtomatik yerinə yetirilir. Uçot işlərinin bu sahəsində operativ idarəetmə ehtiyacı, nəzarət məqsədi və s. üçün lazımi informasiyaların işlənib hazırlanması geniş tətbiq olunur.

ƏDƏBİYYAT





221

MÖVZU 9. İSTEHLAK MALLARININ KEYFİYYƏT EKSPERTİZASI SAHƏLƏRİNDƏ İSTEHSALA XİDMƏT, İDARƏETMƏ VƏ

KÖMƏKÇİ İSTEHSALATDA XƏRCLƏRİN UÇOTU.

PLAN

1. Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlarda uçotun

vəzifələri və obyektləri

2. Mənzil-kommunal təsərrüfatları üzrə xərclərin

və gəlirlərin uçotu

3. İctimai iaşə müəssisələrində uçot

4. Uşaq müəssisələrində məsrəflərin uçotu

1. Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlarda uçotun

vəzifələri və obyektləri

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində xidmətedici istehsalat və təsərrüfat xərcləri ayrıca qrup xərcləri təşkil edir. Xidmətedici istehsalat və təsərrüfata daxildir: yeməkxana, çörəkxana, təmir tikiş emalatxanası, hamam, camaşırxana, bərbərxana, mənzil-kommunal təsərrüfatı, uşaq müəssisəsi, istirahət evi, sanatoriya və s. Bu istehsalat və təsərrüfatın spesifik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar kənd təsərrüfatı müəssisələri işçilərinin məişət ehtiyacına xidmət edir. Lakin onların fəaliyyətinin xarakteri eyni deyildir. Belə ki, çörəkxana, yeməkxana məhsul buraxır; hamam, camaşırxana xidmətlər göstərir; uşaq

222

müəssisəsi, mənzil-kommunal təsərrüfatı, bərbərxana, istirahət evi, sanatoriyalar – sosial və məişət xidməti funksiyasını yerinə yetirir. Müxtəlif növ müəssisələrdə xərclərin ödənilmə qaydası müxtəlifdir. Birinci qrup müəssisələrdə (çörəkxana, yeməkxana) xərclər istehsal edilən və məhsul satışından əldə edilən gəlir hesabına ödənilir; ikinci qrup müəssisələrdə (hamam, camaşırxana, bərbərxana) xərclər göstərilən xidmət hesabına olan daxil olmalar hesabına ödənilir; üçüncü qrup müəssisələrdə (uşaq müəssisəsi, yaşayış kommunal təsərrüfatı, istirahət evi, sanatoriya) xərclər daxil olmalar və müxtəlif mənbələr (xüsusi fond vəsaiti, məqsədli maliyyələşmə, təsərrüfat fəaliyyətinin maliyyə nəticəsi) hesabına ödənilir

Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlarda məsrəflərin uçotu 202 №-li “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar” hesabında aparılır.

202-6 №-li “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar” hesabının aşağıdakı subhesabları vardır:

1.Məmzil-kommunal təsərrüfatları.

2.Əhaliyə məişət xidməti istehsalatı.

3.İctimai iaşə müəssisələri.

4.Məktəbəqədər uşaq müəssisələri.

5.Mədəni-məişət təyinatlı müəssisələr.

6.Digər istehsalat və təsərrüfatlar.

7Qeyri kommersiya fəaliyyəti.

Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar hesabı aktiv, əməliyyat və kalkulyasiyaedici hesab adlanır. Hesabın debetində müvafiq istehsalat və təsərrüfatlara olan xərclər əks etdirilir; hesabın kreditində isə istehsalat sahəsindən asılı olaraq – məhsul çıxımı, gəlir, yaxud müvafiq məqsədli maliyyələşmə hesabına xərclərin silinməsi əks etdirilir.

İstehsalatın növləri üzrə analitik uçot icarəsinin şəxsi hesabında (83-KT №-li forma) yaxud 51 –KT №-li cədvəldə aparılır. Cədvəldə xərclər müvafiq istehsalat üçün müəyyən edilmiş nomenklatura maddələri üzrə qruplaşdırılır. Ayın axırında

223

cədvəldəki məlumatlar yoxlanıldıqdan sonra 10-2 №-li jurnal-orderdə yazılış aparılır.

Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlarda uçot – hər bir obyekt üzrə xərcləri və gəlirləri düzgün və öz vaxtında əks etdirməsini, vəsaitlərdən düzgün və qənaətlə istifadə olunmasını, xərclər smetasına riayət edilməsinə nəzarətin həyata keçirilməsi üçün lazımi məlumatların alınmasını təmin etməlidir.

2. Mənzil-kommunal təsərrüfatları üzrə xərclərin

və gəlirlərin uçotu

Mənzil-kommunal təsərrüfatlarına daxildir: mənzil fondu, yataqxanalar, kommunal təsərrüfatı (radio, hamamlar, camaşırxana və s.), məqsədli rüsumlar hesabına xidmətlər.

Mənzil- kommunal təsərrüfatlarının istismarı üzrə əməliyyatların uçotu üçün 202-6 №-li “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar” hesabında mənzil fondu və yataqxanaların istismarı, kommunal təsərrüfatı, məqsədli xərclər və rüsumlar analitik hesabları açılır.

Mənzil-kommunal təsərrüfatının xarakterik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu sahə üzrə aparılan xərclər müəyyən olunmuş haqq (mənzil kirəsi, yataqxana haqqı və s.) hesabına ödənilir.

Mənzil fondu və yataqxana. Yaşayış evi və yataqxanaların istismarı daxil olmaqla mənzil-kommunal təsərrüfatı üzrə xərclər aşağıdakı nomenklatura maddələri üzrə qruplaşdırılır:

1.İşlənilmiş adam-saatların miqdarı göstərilməklə xidmətedici işçilərin sosial sığortaya ayırmalarla birlikdə əsas və əlavə əmək haqqı. 2. Ev

224

təsərrüfatının saxlanılması. 3. Əsas vəsaitin saxlanılmasına məsrəflər. 4. Sair məsrəflər.

Birinci maddə üzrə müvafiq işçilərə - mənzil fondu üzrə süpürgəçilər, gözətçilər, həyəti süpürənlərə və s.; yataqxanalar üzrə - komendantlara və s. hesablanılmış əmək haqqı və ictimai sığortaya ayırma məbləği uçota alınır.

İkinci maddəyə ev təsərrüfatının saxlanılması ilə əlaqədar xərclər (zibil və qarın daşınması, sahənin təmizlənməsi, damın qardan təmizlənməsi, ümumi istifadə olunan yerlərin saxlanılması, işıqlandırma, qızdırma, təmiz saxlanılması), təhlükəsizlik texnikası üzrə xərclər və s. aid edilir.

Üçüncü maddə üzrə - əsas vəsaitin saxlanılması üzrə cari təmir xərcləri (təmir üzrə işçilərin əmək haqqı daxil olmaqla) əks etdirilir. Cari təmir üzrə xərclər mənzil fondu dəyərinin 1 %-dən çox olmamalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, yaşayış evlərinin daxilində təmir işləri mənzil icarəçilərinin vəsaiti hesabına aparılır və bu maddəyə daxil edilmir.

Üçüncü maddəyə əsas vəsaitlərin amortizasiyası mənzil və yataqxana binaları, qurğuları (su quyuları, hasarlar), yaşıllaşdırma və dekorativ əkmələrə və s. hesablanan amortizasiya məbləği aid edilir. Bununla qeyd etmək lazımdır ki, müəssisələrdə yaşayış fondu binaları üzrə amortizasiya ancaq əsaslı təmir üçün hesablanır.

“Sair məsrəflər” maddəsində əvvəlki maddələrə daxil olmayan xərclər əks etdirilir.

Mənzil fondu və yataqxananın istismarı analitik hesabının kreditində mənzil fondundan istifadə edənlərdən olan daxil olmalar uçota alınır.

Mənzil təsərrüfatı üzrə gəlirlərin uçotu aşağıdakı maddələr üzrə aparılır: mənzil kirəsi, qeyri yaşayış binalarına icarə haqqı, ev təsərrüfatının istismarı xərclərinin ödənilməsi üçün icarəçilərdən rüsumlar, sair ev təsərrüfatı gəlirləri.

Yataqxana üzrə gəlirlər ayrı-ayrı maddələrə bölünmədən bütünlükdə uçota alınır.

Təsərrüfatlarda mənzil kirayəsini və başqa ödəmələri (su, işıq və s.) düzgün hesablamaq üçün mənzil icarəyə götürənlərə xüsusi kartoçkalar açılır.

225

Həmin kartoçkalarda tutulan mənzil sahəsinin həcmi, himayədə olanların sayı, bu və ya başqa şəraitin olması və mənzil kirayəsini hesablamaq üçün tələb olunan başqa məlumatlar, güzəştlər, əlavələr və i.a. qeyd edilir.

Kirayənişinlərdən çatası mənzil kirəsi və məqsədli rüsumlar 202-6 №-li hesabın kreditində,217 №-li “Mənzil icarəçiləri ilə hesablaşmalar” subhesabının debetində əks etdirilir. Digər dövlət kənd təsərrüfatı müəssisələri və təşkilatlarında mənzil-kommunal təsərrüfatından olan zərər 202-6 №-li hesabın kreditindən 801 №-li hesaba silinir.

Məqsədli xərclər və rüsumlar. Mənzil-kommunal təsərrüfatında müxtəlif məqsədli xərclər olur. Bu xərclər kirayənişinlərdən daxil olan məqsədli rüsumlar hesabına ödənilir. Məqsədli xərclərə daxildir: isitmə, su təchizatı, binanın işıqlandırılması, kanalizasiya və yaxud assenizasiya (kanalizasiyası olmayan evlərdə xəndəklərin təmizlənməsi), qazdan istifadə, radio translyasiya məntəqələri, isti su təchizatı və s. Təsərrüfat bu xidmətin müxtəlif növlərini mənzil kirayənişinlərinə verir. Digər xidmətləri (məsələn, işıqlandırma) ixtisaslaşdırılmış təşkilatlar yerinə yetirir, təsərrüfat onların hesabını ödəyir. Mənzil kirayənişinləri isə təsərrüfatın çəkdiyi xərcləri məqsədli rüsumlar qaydasında ödəyir.

Məqsədli rüsumlar hesabına olan xərclərin uçotu onların növləri üçün açılan analitik hesablar üzrə (mərkəzi isitmə, işıqlandırma, su təchizatı, kanalizasiya və assenizasiya, isti su təchizatı, radio translyasiya və s.) aparılır. Bu hesablarda uçota alınan xərclər mənzil kirayənişinlərinə təqdim edilən müvafiq hesablara əsasən məqsədli rüsumlar hesabına ödənilir.

Yuxarıda sadalanan məqsədli xərclərin növləri üzrə ayrı-ayrı analitik hesablarda, məqsədli xərclərin ödənilməsində mənzil kirayənişinlərindən alınan məqsədli rüsumlar uçota alınır. Məqsədli rüsumların uçotu onların növləri (isitmə, işıqlandırma, su təchizatı, kanalizasiya, radio məntəqələrindən istifadə və s. görə ödəmə) üzrə aparılır. Kommunal xidmətlərinə görə ödəmə yerli sovetlərin müəyyən etdiyi stavka üzrə aparılır və bu mənzil kirayənişinlərinə( işçi veteranları, gənc mütəxəssislər, fərdi pensiyaçılar və s. kommunal xidmətindən istifadəyə görə ödəmələrdə müəyyən olunmuş qanun əsasında güzəştlər edilir) göstərilən kommunal xidmətlərinə görə müvafiq məqsədli xərcləri ödəməlidir.

226

Mənzil-kommunal təsərrüfatında yaşayış sahəsi və kommunal xidmətlərə görə ödəmələr üzrə mənzil kirayənişinləri ilə bütün hesablaşmalar aşağıdakı qaydada aparılır. Mənzil və kommunal xidmətlərinə görə ödəmənin aparılması üçün hər bir mənzil kirayənişinlərinə hesablaşma kitabçası (JK-10 №-li nümunəvi forma) verilir. Hesablaşma kitabçasının içərisində ay ərzində ödəmə haqq-hesabı, məlumat və qəbz formaları vardır. Kitabçanın titul vərəqəsi, şəxsi hesab üzrə ödəmə haqq-hesabı, qəbz və məlumatda şəxsi hesab nömrəsi (məlumat və qəbzlərin nüsxələrində) ev təsərrüfatında doldurulur. Hər ay mənzil kirayənişini məlumat və qəbzi doldurur, ödəməli olan məbləği keçirir, bundan sonra ödəmə məbləği haqda kötüklə birlikdə hesablaşma kitabçası mənzil kirayənişininə qaytarılır. Təsərrüfatda mənzil kirayənişinləri ilə hesablaşmaların uçotu 217 №-li “Digər qısamüddətli debitor borcları” hesabında aparılır.

Hamam, camaşırxana, təmir-tikiş emalatxanası, bərbərxana və digər məişət xidməti üzrə müəssisələrin məsrəfləri və gəlirlərin uçotu da eyni qaydada aparılır. İlin axırında hər bir xidmətedici müəssisənin fəaliyyətinin nəticəsi – məsrəflər və gəlirlər 801 N-li “Ümumu mənfəət (zərər)” hesabında əks etdirilməklə mənfəət və ya zərər müəyyən edilir.

3. İctimai iaşə müəssisələrində uçot

Kənd təsərrüfatı müəssisələri ictimai iaşə üçün yeməkxana və bufetlər təşkil edir. Yeməkxana üzrə xərclər 202-6 №-li hesabın tərkibində “Yeməkxana” analitik hesabında aparılır. Sahə düşərgələrində ictimai iaşə ilə əlaqədar olan xərclər bu hesabda uçota alınmır, həmin xərclər bitkiçilikdə ümumistehsalat xərclərinin tərkibində “Sahə düşərgəsinin saxlanılması” maddəsi üzrə uçota alınır. Yeməkxana üzrə xərclər aşağıdakı nomenklatura maddələri üzrə qruplaşdırılır:

1.İşlənilmiş adam-saatların miqdarı göstərilməklə sosial sığortaya ayırmalarla birlikdə əsas və əlavə əmək haqqı; 2. Xammal və materiallar; 3. İş

227

və xidmətlər; 4. Əsas vəsaitlərin saxlanılmasına məsrəflər; 5. Az qiymətli inventarların köhnəlməsi; 6. Sair xərclər.

Göründüyü kimi, yeməkxana üzrə xərclərin nomenklatura maddələrinin tərkibinə idarəetmə və xidmətedici istehsalatla əlaqədar olan xərclər daxil edilməmişdir. Bu xərclər bütün mədəni-məişət təyinatlı müəssisələr üçün xarakterikdir.

“Sosial sığortaya ayırmalarla birlikdə əsas və əlavə əmək haqqı” maddəsi üzrə yeməkxana müdirinə, aşpaza və başqa yeməkxana işçilərinə hesablanılmış əmək haqqı məbləği əks etdirilir. Maddi həvəsləndirə və digər xüsusi fondlardan verilən mükafatlar bura daxil edilmir. Əmək haqqı və ayırmalar hesablandıqda 202-6№-li hesabın debetində və 533,522,333,412,414,512 №-li hesabların kreditində yazılış aparılır.

“Xammal və materiallar” maddəsi üzrə müəyyən olunmuş buraxılış qiyməti ilə xörəklərin hazırlanması üçün buraxılan məhsulların dəyəri göstərilir. Buraxılan məhsullara qaimə və limit-zabor vərəqəsi əsasında 701 №-li hesabın debetində və 204 №-li hesabın kreditində yazılış aparılır. Eyni zamanda buraxılan məhsulların

dəyəri 601 №-li hesabdan 205 №-li “Mallar” hesabının debetinə silinir, bu hesabdan isə 202-6 №-li hesabın “Yeməkxana” subhesabının debetinə silinir.

İkinci maddədə kömür, odun və başqa yanacaq növlərinin dəyəri və yeməkxanada xörəklərin hazırlanması üçün buraxılan suyun dəyəri də əks etdirilir. Buraxılan yanacağa, qaimə yaxud limit-zabor vərəqəsinə əsasən 202-6 №-li hesabın debetində və 201 №-li hesabın kreditində yazılış aparılır. Plan maya dəyəri ilə buraxılan suyun dəyəri 202-4 №-li hesabın kreditindən silinir. İlin axırında suyun plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılır və fərq 202-6 №-li hesabın debetində və 202-4 №-li hesabın kreditində göstərilir.

İş və xidmətlər. – Bu maddə üzrə yeməkxana üçün köməkçi istehsalat və kənar təşkilatın yerinə yetirdiyi iş və xidmətin dəyəri əks etdirilir. Bu əməliyyata 202-6 №-li hesabın debetində 202-4,531 №-li hesabların kreditində yazılış aparılır.

“Əsas vəsaitin saxlanılmasına məsrəflər” maddəsi üzrə yeməkxana binasının saxlanılması ilə əlaqədar olan bütün kompleks xərclər – binanın

228

işıqlandırılması, cari təmir xərcləri uçota alınır. Əsas vəsaitin saxlanılma xərci 202-6 №-li hesabın debetində və 201,531,533,522,112,122,333,412,414 və digər hesabların kreditində əks etdirilir. Əsas vəsaitlərə hesablanılan amortizasiya məbləği 202-6 №-li hesabın debetində, 112,122 №-li hesabların kreditində əks etdirilir.

“Az qiymətli inventarların köhnəlməsi” maddəsinə silinən az qiymətli və tez köhnələn əşyalar aid edilir.

“Sair xərclər” maddəsi üzrə yuxarıdakı maddələrə daxil olmayan yeməkxananın saxlanılması və istismarı üzrə sair xərclər (qabların qalaylamnası, ağların yuyulması, köməkçi istehsalat xidmətləri, yeməkxana binası üzrə sığorta ödənişi və s.) əks etdirilir.

Müvafiq ilk sənədlərə (iş vaxtının uçotu tabeli, işəmuzd işə görə naryad, qaimə, limit-zabor vərəqəsi, traktor, yük avtomobillərinin yol vərəqələri və s.) əsasən yuxarıda göstərilən maddələr üzrə 202-6 №-li hesabın debetində və müvafiq hesabların (533,201,202-4 və s.) kreditində yazılış aparılır.

Qeyd etmək lazımdır ki, yeməkxana binasının saxlanılması, işıqlandırılması və qızdırılması üzrə xərclər təsərrüfat hesabına aparılır və 721 №-li “İnzibati xərclər” hesabında əks etdirilir.

Hər gün yeməkxanada hazır xörəklərin maya dəyəri müəyyən edilir və onların satış qiyməti hesablanılır. Bunun üçün xüsusi kalkulyasiya kartoçkasından (57 №-li nümunəvi forma) istifadə edilir.

Hazır xörəklərin maya dəyərinə təsdiq edilmiş buraxılış qiyməti ilə məhsulun dəyərindən başqa müəyyən edilmiş normalarla yeməkxana xərclərini ödəmək üçün əlavələr( faktiki xərclərdən çox olmamaqla) daxil edilir. Əlavələr yeməkxananın xidmətedici heyətinin, binaların saxlanılması xərcləri və xərc siyahısında nəzərdə tutulan başqa xərcləri (“Xammal” xərc maddəsindən başqa) ödəməlidir.

Ayın axırında yeməkxana üzrə (yarımfabrikatlar və satılmayan xörəklər) inventarizasiya apararaq bitməmiş istehsalat qalığının maya dəyəri müəyyən edilir. Ayın əvvəlinə bitməmiş istehsalatın dəyərinin üzərinə ay ərzində yeməkxana üzrə xərcləri gəlmək və ondan ayın axırına bitməmiş istehsalat

229

qalığının maya dəyərini çıxmaq yolu ilə ay ərzində satılan xörəklərin faktiki maya dəyəri müəyyən edilir.

Gələcəkdə istifadə etmək üçün yaramayan, satılmamış xörəklərin maya dəyəri qeyri məhsuldar xərc kimi yeməkxana üzrə xərclərə silinir.

Hər ayın axırında maddi məsul şəxs ilk sənədləri əlavə etməklə yeməkxana işləri haqqında istehsalat hesabatlarını təqdim edir. Bu istehsalat hesabatına əsasən satılan xörəklərin dəyəri 202-6 №-li “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar” hesabının (“Yeməkxana” analitik hesabı) kreditindən 701 N-li “Satışın maya dəyəri hesabına keçirilir, satışdan əldə edilən gəlir isə 601 N-li “Satış” hesabının kreditinə yazılmaqla 221 N-li “Kassa” hesabının debetinə yazılır.

Abonementlər üzrə buraxılan yeməklər daxil olmaqla, hazır xörəklərin satışından əldə edilən gəlir 221 №-li “Kassa” hesabının debetində, 601 №-li “Satış” hesabının (“Yeməkxana və bufetlərin məhsulları” analitik hesabı) kreditində əks etdirilir. Əgər xörəklər sonradan aparılacaq hesablaşma qaydasına görə buraxılarsa, onda müvafiq şəxslərin borcları 217 №-li “Digər qısamüddətli debitor borcları” hesabında əks etdirilir. Göstərilən borcların 533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan qısamüddətli kreditor borcları” hesabında uçota alınması məsləhət görülmür. Əgər xörəklər abonementlər üzrə buraxılarsa, abonementlərin satışı 217 №-li hesabın debetində və 801 №-li hesabın kreditində əks etdirilir. Faktiki daxil olan pul 201 №-li “Kassa” hesabının debetində və 217 №-li hesabın kreditində əks etdirilir.

4. Uşaq müəssisələrində məsrəflərin uçotu

Kənd təsərrüfatı müəssisələri 202-6 №-li hesabın tərkibində uşaq müəssisələri üzrə (uşaq baxçaları, körpələr evi və s.) xərclərin uçotu ayrı-ayrı analitik hesablarda aparılır. Xərclərin uçotu aşağıdakı nomenklatura maddələri üzrə aparılır: işlənilımiş adam-saatların miqdarı göstərilməklə sosial sığortaya

230

ayırmalarla birlikdə əsas və əlavə əmək haqqı, təsərrüfat xərcləri, kitabxana üçün kitabların satın alınması və tədris xərcləri, yedirtmə, xörək xərcləri, inventar və avadanlıqların satın alınması, şəxsi inventar və geyimlərin satın alınması, sair xərclər.

Birinci maddə üzrə sosial sığortaya ayırmalarla birlikdə pedaqoji, tibbi və inzibati-idarə və xidmətedici işçilərin (tərbiyəçilər, tibb bacısı, süpürgəçi və s.) əmək haqqı məbləğləri əks etdirilir. Ştatda olmayan işçilərin əmək haqqı məbləğləri bu maddəyə daxil edilmir. Bu əmək haqqı məbləği, aparılan xərclərin xarakterindən asılı olaraq xərc maddələrinə aid edilir.

İkinci maddə uşaq müəssisələri binası, otaqlar və əmlakın saxlanılması üzrə (isitmə, su təchizatı, kanalizasiya, ağların, dəyişəklərin yuyulması, cari təmir və s.) təsərrüfat xərclərinin uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Üçüncü maddəyə - uşaqlarla məşğul olmaq üçün müxtəlif xırda əşyalar və vəsaitlərin (kağız, karandaş, kraska, plastilin, yapışqan və s.) satın alınması, oyuncaqların satın alınması üzrə xərclər, müxtəlif tədbirlərin (səhər tamaşası, uşaq bayramları və s.) aparılmasına çəkilən xərclər aid edilir.

“Xörək xərcləri” maddəsi uşaqlara verilən xörək xərclərinin uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur. Uşaq müəssisələrində hər bir xörəyə kalkulyasiya kartoçkası tərtib edilir. Aşpaz uşaq müəssisəsinin müdiri ilə birlikdə müəyyən edilmiş vaxta materialların məsarifi haqqında hesabat tərtib edir.

“Avadanlıq və inventarların satın alınması” maddəsinə təsərrüfat və tədris-tərbiyə məqsədi üçün istifadə olunan müxtəlif avadanlıq və inventarların satın alınmasına, həmçinin mebelin satın alınmasına çəkilən xərclər aid edilir. Bu maddəyə satın alınan avadanlığın dəyəri və onun alınıb gətirilməsi ilə əlaqədar olan xərclər silinir. Bu maddəyə dəyəri 2 manata qədər olan azqiymətli əşyaların satın alınması üzrə olan xərclər və dəyərindən asılı olmayaraq ömür müddəti bir ildən az olan və tez köhnələn əşyalar aid edilmir. Yeni tikilən uşaq müəssisəsi üçün avadanlıq və inventarların satın alınması üzrə olan xərclər həmin maddəyə daxil edilmir. Bu xərclər əsaslı vəsait qoyuluşuna aid edilir.

“Şəxsi inventar və geyimlərin satın alınması” maddəsi – tərbiyəçi, tibb işçiləri və başqa uşaq müəssisəsi işçiləri üçün yumşaq inventarların, yataq ləvazimatı, xüsusi paltarların (xalatlar, önlüklər, ləçəklər) satın alınmasına çəkilən xərclərin uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur.

231

“Sair xərclər” maddəsində yuxarıdakı maddələrə daxil olmayan xərclər (ezamiyyə xərcləri, dəftərxana, telefon xərcləri və s.) uçota alınır.

Uşaq müəssisələrinə verilən inventar və avadanlıqlar uşaq müəssisələri müdirlərinin maddi məsuliyyətinə verilir və eyni zamanda anbar uçotu aparılır. Bu məqsəd üçün anbar uçotu kitabı (kartoçka) açılır. Anbar uçotu kitabında adları və miqdarı üzrə bütün inventarlar, yataq ləvazimatı, qab-qacaq, oyuncaqlar, məhsullar (mətbəxə verilməyən) uçota alınır. Hər növ material qiymətlilərinə kartoçka, yaxud anbar kitabında səhifə açılır. Anbar kitabında material qiymətlilərin daxil olması və məsarif edilməsi qeyd edilir. Yaramayan material qiymətliləri, sınmış oyuncaqlar, qırılmış qab-qacaqlar və s. az qiymətli və tez xarab olan əşyaların silinməsi aktına əsasən silinir.

Məhsulların məsarifə silinməsi müəyyən olunmuş qiymət üzrə aparılır. Çox vaxt bu qiymət onların mədaxil qiymətindən fərqlənir. Buna görə bu əməliyyat yeməkxanada olduğu kimi 601 №-li “ Satış” hesabından keçirilir.

Uşaq müəssisələrinin saxlanılmasına çəkilən xərclər, məsələn hesablanılmış əmək haqqı, sosial sığortaya ayırmalar və məzuniyyət üçün ehtiyat 533,522,333 №-li hesabların kreditində, material qiymətlilərin uşaq müəssisələrinə silinmmə dəyəri 201 №-li hesabların kreditində, köməkçi istehsalat xidmətinin dəyəri 202-4 №-li hesabın kreditində, satış qiyməti ilə məhsulun silinməsi 601 №-li hesabın kreditində, xırda pul xərcləri 221,244 №-li hesabların kreditində, sair təşkilatların hesabının ödənilmə məbləğləri 217 №-li hesabın kreditində və 202-6 №-li “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar” hesabının debetində əks etdirilir.

Müəyyən olunan vaxtda uşaq müəssisələrinin saxlanılması üzrə 202-6 №-li hesabın debetində uçota alınan xərclər bu məqsəd üçün ayrılan mənbələrə silinir. Bu, 444,544 №-li “Qısa və uzunmüddətli məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar” hesabında uçota alınan məqsədli maliyyələşmə vəsaitinə silinir. Müəssisələrdə məktəbəqədər uşaq müəssisələrinin maliyyələşmə mənbələri yaradılır. Belə ki, büdcədən maliyyələşmə yaradıla bilər. Bu əməliyyata 224 №-li hesabın debetində 444,544 №-li hesabların kreditində yazılış aparılır. Uşaq bağçasında uşaqların saxlanılması üçün hesablanılmış pul 217 №-li hesabın debetində və 444,544 №-li hesabların kreditində yazılış aparılır. Həmkarlar təşkilatından ayrılan vəsait 224 №-li hesabın debetində və 444,544 №-li hesabların kreditində əks etdirilir. Uşaq müəssisələrinin maliyyələşməsi üçün

232

iqtisadi həvəsləndirmə fondlarından ayrılan vəsait isə 413 №-li hesabın debetində və 444,544 №-li hesabların kreditində əks etdirilir.

5. Qeyri – kommersiya fəaliyyətinin uçotu

202-6 №-li “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar” hesabının ayrıca 7-ci “Qeyri-kommersiya fəaliyyəti” analitik hesabında kənd təsərrüfatı müəssisələrində müalicə və sağlamlaşdırma xidməti üzrə istehlak kooperativlərinin xərcləri uçota alınır. Kooperativlər müstəqil təşkilatdır, lakin qeyri-kommersiya əsaslarında kənd təsərrüfatı müəssisələrinin ehtiyaclarına xidmət edir. Kənd təsərrüfatı müəssisələri kooperativlərin pay fonduna və sağlamlaşdırma fəaliyyətinin aparılması xərclərinə müəyyən olunmuş məbləği daxil edir. Bu, kooperativdə 223 №-li “Hesablaşma hesabı”nın debetinə və 444,544 №-li “Qısa və uzunmüddətli məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar” hesabının “Sağlamlaşdırma fəaliyyəti üçün daxil olmalar” analitik hesabının kreditinə yazılır.

Təsərrüfatda sağlamlaşdırma fəaliyyətinin aparılması üçün kooperativin bütün xərcləri, xərclərin növləri üzrə hesablarla (533,522,204,201,202-4 və s.) müxabirləşmədə 202-6 №-li hesabın 6-cı “Qeyri-kommersiya fəaliyyəti” subhesabının “Sağlamlaşdırma tədbirləri” analitik hesabında uçota alınır. Rübün axırında subhesabda uçota alınan kompleks maddənin məbləği “Qeyri-kommersiya fəaliyyəti” subhesabından 444,544 №-li hesabın “Sağlamlaşdırma fəaliyyəti üçün daxil olmalar” analitik hesabına silinir. Göstərilən xərclər kənd təsərrüfatı müəssisələrində həmçinin 202-6 №-li hesabın, 7-ci analitik hesabının “Sağlamlaşdırma tədbirləri” analitik hesabında uçota alınır, eyni zamanda onlar 444,344 №-li hesaba silinir.

202-6 №-li hesabın, 7-ci analitikhesabı üzrə analitik uçot sağlamlaşdırma xərclərinin aparılmasının hər bir növü üzrə aparılır.

233

6. Uçotun kompüter formasında xidmətedici istehsalat və

təsərrüfatlarda məsrəflərin uçotu

Uçotun kompüter formasında xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlarda məsrəflər, digər istehsalatlarda olduğu kimi məsrəflərin uçotu üzrə AİY-də uçota alınır.

Mövzu 9.1. Köməkci istehsalatın uçotu

Plan

1. Köməkçi istehsalatın uçotunun əsas prinsipləri və vəzifələri

2. Avtonəqliyyat üzrə məsrəflərin uçotu

3. At-araba nəqliyyatı üzrə məsrəflərin uçotu

4. Elektrik, istilik, su ilə təminat və sair köməkçi istehsalat üzrə

məsrəflərin uçotu

5. Maşın-traktor parkı üzrə məsrəflərin uçotu

1. Köməkçi istehsalatın uçotunun əsas prinsipləri və vəzifələri

Köməkçi istehsalat elə bir istehsalatdır ki, onlar üçün müəyyən olunmuş qaydada yerinə yetirilmiş müəyyən işlər yaxud göstərilmiş xidmətlər belə istehsalatlardan hesab olunur. Onlara aiddir: əsas vəsaitlərin təmiri, avtomobil

234

nəqliyyatı, at-araba nəqliyyatı, elektrik, su, istilik və qaz təchizatı soyutma qurğuları, tara və taratəmiri istehsalatı, həmçinin ya əsas istehsalatda, ya da fəaliyyətin sair sahələrində (tikimti, əsaslı təmir və s.) istehlak olunan işlər və xidmətlər. Deməli, köməkçi istehsalatın xarakter xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar digər istehsalat və sahələrə xidmət üçün təşkil olunur. Məsələn, təmir emalatxanası bitkiçilik, heyvandarlıq və sair istehsalat üçün işlər yerinə yetirir, avtomobil nəqliyyatı praktiki olaraq bütün istehsalata və təsərrüfat sahələrinə və s. xidmət göstərir.

Maşın-traktor parkı ilə görülən işlər bir qədər başqadır, bu əsas istehsalatın ayrılmaz hissəsidir. Bu məqsədlə toplanan və sistemə salınan xərclər bir başa əsas istehsalata aid edilə bilməz. Hazırda köməkçi istehsalatın tərkibində həmçinin maşın-traktor parkında uçota alınır. Bununla burada əsas xərc növləri (əmək haqqı və neft məhsulları) əks etdirilmir, ancaq onlar bir başa əsas istehsalat xərclərinə aid edilir.

202-4 №-li hesabın məzmunu

Köməkçi istehsalat üzrə yerinə yetirilən işlərin və məsrəflərin uçotu 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” sub hesabında aparılır.

Bu hesabın tərkibində istehsalatın növləri üzrə aşağıdakı analitik hesablar açıla bilər:

1.“Təmir emalatxanası”;

2. “Bina və qurğuların təmiri”;

3. “Maşın-traktor parkı”;

4. “Avtomobil nəqliyyatı”;

5. “Enerji istehsalatı (təsərrüfatı)”;

6. “Su təchizatı”;

7. “At-araba nəqliyyatı”;

8. “Qeyri-kommersiya fəaliyyəti”;

9. “Sair köməkçi istehsalat”.

235

202-4 №-li hesabın debetində köməkçi istehsalata dair olan bütün məsrəflər toplanır; bu məsrəflər hesabın kreditindən yerinə yetirilən işlərə müvafiq olaraq təyinat üzrə silinir. Qayda üzrə, məsrəflər ilin axırında faktiki maya dəyərinə düzəliş etməklə hər ay yerinə yetirilən işlərin plan maya dəyəri həcmində silinir.

202-4 №-li hesab üzrə registrlər

202-4 №-li hesab üzrə analitik uçot jurnal-order formasında bölmələrin (istehsalat hesabatlarının) şəxsi hesablarında və icmal şəxsi hesablarda (icmal istehsalat hesabatlarında) aparılır. 10 – KT №-li jurnal-orderdə dövriyyələrin ümumiləşdirilmiş uçotu aparılır.

Mühasibat uçotu registrlərinə yazılış üçün əsas müvafiq ilk sənədlər hesab olunur. İlk sənədlərin məlumatları əvvəlcədən müvafiq məsrəflərin uçotu jurnallarında yaxud toplayıcı cədvəllərdə (301 – KT, 302-KT, 303-KT №-li formalar) qruplaşdırılır.

Lazım gəldikdə toplayıcı cədvəllərin yekunları üzrə icmal cədvəl (məsələn, avtomobil nəqliyyatı üzrə) tərtib olunur.

Bütünlükdə köməkçi istehsalat üzrə məsrəflərin uçotunu aşağıdakı sxem üzrə vermək olar:

Ilkin sənədlər

Məsrəflərin uçotu jurnalları yaxud toplayıcı cədvəllər

Istehsalat bölmələrinin şəxsi hesabları (istehsalat hesabatları)

236

Icmal şəxsi hesablar (icmal istehsalat hesabatları)

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi il ərzində əksər hallarda köməkçi istehsalat işləri iş vahidinin plan maya dəyəri istehlak xidməti hesablarına aid edilir. İlin axırında bu işlərin faktiki maya dəyəri hesablanır, kənarlaşma məbləği müəyyən olunur və plan maya dəyərinə düzəliş edilir.

Maşın-traktor parkı üçün, kombaynların miqdarı, traktorların kənd təsərrüfatı işləri nöqteyi-nəzərindən xərclərin silinməsi aparılır, və traktorların nəqliyyat işləri üzrə məsrəflər kompleks maddələr üzrə aparılır.

Uçotun vəzifələri

Köməkçi istehsalat üzrə məsrəflərin uçotunun əsas vəzifələri, hər bir istehsalat üzrə yerinə yetirilən işin və xidmətin və məsrəflərin həcmini düzgün və dəqiq müəyyən etmək, yerinə yetirilən iş və xidməti düzgün silmək (maşın-traktor parkı üzrə - məsrəflər) və onların plan maya dəyərindən kənarlaşmasını təyinatı üzrə bölüşdürmək.

İstehsalat növləri üzrə xərclərin uçotu qaydasını nəzərdən keçirək.

Əsas vəsaitlərin təmirinin uçotu

Müəyyən olunan xidmət vaxtı ərzində əsas vəsaitlərin normal, ahəngdar, fasiləsiz və səmərəli işləməsi üçün onları müntəzəm təmir etmək lazımdır. Təmirin aparılma vaxtı və qaydası əsas vəsaitlərin istismar şəraiti ilə və intensivliyi ilə müəyyən edilir. Hər bir təsərrüfatda bu məqsəd üçün xərclərin smetası və təmirin aparılma planı tərtib olunur.

Təmir işlərinin xarakteri və həcmindən asılı olaraq əsaslı və cari təmir fərqlənir . Bina və qurğuların əsaslı təmiri belə hesab edilir ki, təmir zamanı köhnəlmiş konstruksiyaların dəyişdirilməsi aparılır, təmir olunan obyektlərin

237

istismar imkanlarının yaxşılaşdırılması üçün detallar dəyişdirilir. Maşın və avadanlıqların əsaslı təmiri elə bir təmir hesab olunur ki, bu zaman aqreqatın sökülməsi , bütün köhnəlmiş şəbəkələrin, detalların təmir bazasının dəyişdirilməsi yaxud bərpa edilməsi aparılır. Avtomobil nəqliyyatının əsaslı təmiri (mühərrikin dal və qabaq korpusu, ötürmə korpusu və s.) elə bir təmir hesab olunur ki, bu zaman maşının markasından və iş şəraitindən asılı olaraq müəyyən olunmuş yürüş normasından sonra aparılır.

Kiçik mürəkkəb kənd təsərrüfatı maşınları (kotanlar, toxumsəpənlər, kultivatorlar və s.) yalnız cari təmirin köməyi ilə saz vəziyyətdə saxlanılır və əsaslı təmir edilmir. Cari təmir zamanı əsas vəsaitlərin köhnəlmiş hissələrinin dəyişdirilməsi yaxud düzəldilməsi üzrə işlər yerinə yetirilir, həmçinin təmir olunan vəsaitlər işçi vəziyyətində (məsələn, binanın divarlarının ağardılması, rənglənməsi, pəncərənin, qapının təmiri, maşının ayrı-ayrı hissələrinin dəyişdirilməsi və s.) saxlanılır. Təqvim ilində - dövri olaraq cari təmir aparılır.

Hazırda təmirə olan məsrəflərin örtülməsinin uçotunun iki variantı tətbiq olunur:

Birinci variant – təmir üzrə faktiki məsrəflərin bilavasitə istehsal məsrəflərinə aid edilməsi; ikinci variant – xüsusi olaraq ehtiyata ayırmaların (təmir fonduna ayırmaların) hesablanması və onları yaradılmış ehtiyat hesabına təmirə çəkilən faktiki xərcləri silməklə istehsal məsrəflərinə daxil etmək. Birinci variant il ərzində təmirin aparılması az deyil daha çox dərəcədə tətbiq olunur. İkinci variant – il ərzində xeyli dərəcədə mövsümi təmir xərclərinin tərəddüd etməsi halında tətbiq olunur.

Təmirə olan xərclərin örtülməsinin müxtəlif variantlarında uçotun aparılmasında aşağıdakı fərqlər vardır. Birinci variantda uçot aparıldıqda, təmirə çəkilən faktiki xərclər (əvvəlcədən toplanan) qayda üzrə istehsala məsrəflərin uçotu üzrə hesablara aid edilir. İkinci variantda uçot aparıldıqda təmir üçün hesablanan ehtiyat məbləği (təmir fonduna ayırmalar) istehsala məsrəflərin uçotu üzrə hesablara aid edilir. Təmirə çəkilən həmin xərclər (əvvəlcədən toplanan) yaradılmış ehtiyat hesabına silinir.

Qeyd etmək lazımdır ki, təmir xərcləri gəlirdən çıxılır. Gəlirdən hər il çıxılası təmir xərclərinin məbləği əsas vəsaitlərin hər bir kateqoriyasının əvvəlki ilin sonuna qalıq dəyərinə görə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər

238

Kabineti tərəfindən müəyyən edilən həddi ilə məhdudlaşdırılır. Bu hədlər aşağıdakı həcmdə müəyyən edilmişdir: binalar, tikililər və qurğular üzrə - 2 faiz; maşınlar, avadanlıq, hesablama texnikası və nəqliyyat vasitələri üzrə - 5 faiz; digər əsas vəsaitlər üzrə - 3 faiz; köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmayan əsas vəsaitlər üzrə sıfır (0) faiz.

Təmir xərclərinin faktiki məbləği müəyyənləşdirilən məbləğdən az olduqda təmir xərclərinin faktiki məbləği gəlirdən çıxılır. Bu halda növbəti vergi illərində təmir xərclərinin gəlirdən çıxılan məbləğ həddi təmir xərclərinin faktiki məbləği ilə müəyyənləşdirilmiş hədd üzrə hesablanmış məbləği arasındakı fərq qədər artırılır. Müəyyən edilən təmir xərclərinin məhdudlaşdırmadan artıq olan məbləğ cari vergi ilinin sonuna əsas vəsaitlərin (vəsaitin) qalıq dəyərinin artmasına aid edilir.

Təmirə çəkilən xərclərin onların hesabına silinməsi üsulundan asılı olmayaraq 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabında aparılır. Bu məqsəd üçün 202-4 №-li hesabda iki analitik hesab açılır::

1. “Təmir emalatxanası”;

2. “Bina və qurğuların təmiri”.

Bu subhesablar üzrə uçotun aparılması qaydasını nəzərdən keçirək.

202-4 №-li subhesab üzrə məsrəflərin uçotu

Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin texnikasının əsaslı və cari təmiri emalatxananın bu məqsəd üçün olan xüsusi avadanlıqları ilə aparılır. Əsaslı təmir həmçinin təmir-texniki müəssisənin (TTM) emalatxanasında yaxud ixtisaslaşmış təmir zavodlarında aparılır.

Təmir üçün emalatxanaya daxil olan texnikaya (traktorlar, kombaynlar, avtomaşınlar və s.) mühəndis-mexanikin və emalatxana müdirinin iştirakı ilə diqqətlə baxılır. Lazım gələn hallarda müvafiq şəbəkə və aqreqatlar sökülür. Baxış zamanı ayrı-ayrı detalların və şəbəkələrin köhnəlmə dərəcəsi müəyyən edilir, təmirin mürəkkəbliyi (əsaslı yaxud cari), işin həcmi, ehtiyat hissələrinə olan tələbat və s. müəyyənləşdirilir.

239

Maşına baxışın əsasında maşın təmiri üçün nöqsan cədvəli (267-KT №-li forma) tərtib edilir.

Bu sənəddə maşınların aqreqatları və əsas şəbəkələrin qısa xarakteristikası, aşkar edilmiş nöqsanlar siyahıya alınır, təmir və quraşdırma işlərinin həcmi, təmir materiallarının, ehtiyat hissələrinin, əmək haqqının sərfi, təmir olunan maşının smeta dəyəri müəyyən edilir. Ehtiyat hissələrinin, təmir və sair materialların dəyəri qiymət əlavəsini, təmir fəhlələrinin əmək haqqı və ümumi istehsalat xərclərinə ayırmaları mövcud norma və qiymətlər nəzərə alınmaqla müəyyən edilir.

Nöqsan cədvəli iki nüsxədən ibarət tərtib olunur. Bir nüsxə təmirin aparılması üçün lazımi detalların və materialların seçilib yığılması və verilməsi üçün anbardara (anbar müdirinə) verilir. Digər nüsxə təmirin aparılması üçün smeta sənədi kimi təmir emalatxanasında qalır. Nöqsan cədvəlinin əsasında işçilərə naryad yazılır, o halda ehtiyat hissələri və təmir materialları buraxılır.

Təmir qurtardıqdan sonra digər sənədlərlə birlikdə nöqsan cədvəli mühasibata verilir, burada təmirə işlədilən ehtiyat hissələrinin, təmir materiallarının faktiki dəyəri, əmək haqqı məbləği və təmir üçün sair faktiki xərclər müəyyən edilir. Sonra maşın təmirinin ümumi dəyəri müəyyən edilir.

Təmirə olan xərcləri əks etdirən nöqsan cədvəli və digər ilk sənədlərin məlumatlarına əsasən təmir emalatxanasında məsrəflərin uçotu jurnalında təmir üzrə məsrəflərin uçotu üzrə toplayıcı registrdə (302-KT №-li forma) yazılış aparılır.

Mürəkkəb maşınlar üzrə (traktorlar, kombaynlar, avtomaşınlar) jurnalda məsrəflər hər bir təmir olunan maşın nöqteyi nəzərdən ayrıca uçota alınır.

Digər kənd təsərrüfatı maşınlarının, qoşulan arabaların və xırda inventarların təmiri üçün jurnalda ayrıca səhifə aşılır, burada struktur bölmələri nöqteyi nəzərdən xərc maddələri və hər qrup maşınlar üzrə xərclər uçota alınır. Məhsul və inventarların hazırlanması üzrə işlər hər bir məhsul növü üçün uçota alınır. Jurnalda qeydə alınmışlar üzrə ayın axırında məsrəflərin yekunu hesablanır ki, bölmənin şəxsi hesabına - istehsalat hesabatına (bu halda təmir emalatxanasına) köçürülür. Əgər təsərrüfatda bir neçə təmir emalatxanası vardırsa, onda həmçinin icmal şəxsi hesab (icmal istehsalat hesabatı) tərtib edilir.

240

Şəxsi hesabda (istehsalat hesabatında) təmir emalatxanasında məsrəflər aşağıdakı maddələr üzrə uçota alınır:

1. “Sosial ehtiyaclarla birlikdə əmək haqqı”;2. “Emal üçün xammal”;3. “Əsas vəsaitlərin saxlanması” ;4. “İşlər və xidmətlər”;5. “İstehsalın təşkili və idarəetmə”;6. “Sair məsrəflər”.“Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı” maddəsi üzrə

maşının təmirində məşğul olan təmir emalatxanası fəhlələrinə - tokara, çilingərə, cilalayıcı fəhləyə, xarrata və s. həmçinin maşın təmirində iştirak edən traktorçu və kombaynçıya hesablanan əmək haqqı məbləği uçota alınır. Bu maddə üzrə pensiya fonduna və tibbi sığortaya ayırmalar daxil olmaqla hesablanmış əmək haqqı üzrə aparılan sosial ehtiyaclara ayırmalar əks etdirilir.

“Emal üçün xammal” maddəsinə təmirə işlədilən ehtiyat hissələri və təmir materiallarının faktiki dəyəri aid edilir. Bununla əvvəlcə möhkəm preyskurant qiymət ilə ehtiyat hissəsi silinir, sonra sərf edilən ehtiyat hissələrinin dəyərinə mütənasib olaraq preyskurant qiymətindən kənarlaşma silinir.

“Əsas vəsaitlərin saxlanması” maddəsinə emalatxana avadanlığının saxlanmasına olan xərclər kompleks maddədə ayın axırında aid edilir. Bu xərclər ay ərzində maddələr üzrə toplanır.

“İşlər və xidmətlər” maddəsində köməkçi istehsalat təsərrüfatının və kənar müəssisə və təşkilatın emalatxana xidmətləri üçün yerinə yetirilmiş işlər üzrə xərclər uçota alınır.

“İstehsalın təşkili və idarəetmə” maddəsində təmir emalatxanasının sex xərcləri əks etdirilir. Burada əvvəlcə xərclər ayrı-ayrı maddələr üzrə toplanır.

“Sair xərclər” maddəsi əvvəlki maddələrdə uçota alınmayan sair əsas xərclər və müxtəlif inventarların sərfinin uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Şəxsi hesabda təmir emalatxanasında sex xərclərinin uçotu aşağıdakı maddələr üzrə ayrıca aparılır:

241

1.“Sex heyətinin əmək haqqı (emalatxana müdiri, mexanik, normalaşdırıcı, anbardar və emalatxanaya xidmət edən digər vəzifəli şəxslər)”;

2.“Sosial ehtiyaclara ayırmalar, pensiya fondundan, sosial və tibbi sığortadan (bu heyət üzrə)”;

3. “Əsas vəsaitlərin saxlanması üzrə məsrəflər (təmir emalatxanasında bina və qurğuların saxlanması, amortizasiyası, təmir üçün ayırmalar (məsrəflər)”;

4. “Sair sex xərcləri (əvvəlki maddələrə daxil olmayan sair ümumi emalatxana xərcləri)”.

Təmir emalatxanası məsrəfləri aşağıdakı balans hesabları ilə müxabirləşməklə 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının debetində uçota alınır:

-102 №-li “Qeyri –maddi aktivlər – Amortizasiya”, 112 №-li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar – Amortizasiya”, 122 №-li “Daşınmaz əmlaka investisiyalar – Amortizasiya”, 132 №-li “Bioloji aktivlər – Amortizasiya” hesabları – təmir emalatxanasında olan əsas vəsaitlərə hesablanmış amortizasiya məbləğinə;

-201 №-li “Material ehtiyatları” hesabı – təmir üçün işlədilən müxtəlif materialların, neft məhsullarının,ehtiyat hissələrinin, alətlərin, xırda inventarın və s.nin məbləğinə;

-202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı - icra edilmiş digər köməkçi istehsalat xidmətlərinin dəyərinə;

-531 №-li “Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları” – təmir emalatxanası üçün kənar təşkilatların xidmətlərinin dəyərinə;

-533 №-li “İşçi heyətinə qısamüddətli kreditor borcları”, 522 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər”, 412 №-li “Uzunmüddətli zəmanət öhdəlikləri”,414 №-li “Digər uzunmüddətli xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar”, 512 №-li “Qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri” hesabları – hesablanmış əmək haqqı, sosial sığorta orqanlarına ayırmalar və məzuniyyətin ödənişi üçün ehtiyat məbləğinə;

242

-244 №-li “Təhtəlhesab məbləğlər” hesabı – təmir emalatxanasında xırda xərclərin təhtəlhesab şəxs vasitəsi ilə ödənilməsi məbləğinə;

-412 №-li “Uzunmüddətli zəmanət öhdəlikləri” , 414 №-li “Digər uzunmüddətli xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar”, 512 №-li “Qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri” hesablarının “Təmir üçün xərclərə ehtiyat” (təmir fondu) analitik hesabı - əsas vəsaitlərin təmirinin bütün növləri üzrə gələcək məsrəflərin örtülmə mənbəyi kimi müəyyən olunmuş normativlər üzrə təmir fondu yaradıldıqda.

202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının “Təmir emalatxanası” analitik hesabının krediti üzrə qurtarmış təmir xərcləri ya da bilavasitə 202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabına silinir, (əgər təmir üzrə faktiki xərclər orada uçota alınmışdırsa), ya da əgər təmir üzrə faktiki xərclər əsas istehsalat xərclərinə daxil edilməyibsə təmir xərcləri ehtiyat üçün ayırmalara silinir. 412, 414,512 №-li hesabın müvafiq subhesablarına silinir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində təmir-mexaniki emalatxana özü müxtəlif işləri yerinə yetirir və müxtəlif məhsulları buraxır.

Buna görə həmin istehsal üzrə vahid uçot vahidi ola bilməz. Təmir emalatxanasında yerinə yetirilən işlərin yaxud hazırlanan məmulatların maya dəyəri hər bir sifariş yaxud eyni cinsli sifarişlər qrupu üzrə müəyyən edilir,

bununla da təmir emalatxanasında məsrəflərin uçotu jurnalında analitik hesablar aparılır.

Qurtarmış təmir üzrə təmirin faktiki maya dəyəri məbləği müvafiq obyektlərə siliniir. Bu sex xərclərinə xərclər ilin axırında faktiki xərc məbləğinə düzəliş edilməklə normativ həcmdə daxil edilir. İlin axırında təmir emalatxanası üzrə bitməmiş istehsalatın qalığı ola bilər. Qalan xərclər təsərrüfatın son balansında bitməmiş istehsalatın tərkibində göstərilir.

Təmir emalatxanasında təmir işləri ilə yanaşı müxtəlif məmulat, inventar, ehtiyat hissələri və s. hazırlanır. Təmir emalatxanasında bu məhsulların uçotunu sadələşdirmək məqsədi ilə onlar faktiki maya dəyəri üzrə deyil preyskurant qiyməti yaxud mümkün olan satınalma qiyməti üzrə mədaxil edilir.

243

202 – 4 №-li subhesab üzrə məsrəflərin uçotu

Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin təmir emalatxanasında texnikanın təmiri ilə yanaşı bina və qurğuların təmirinə xeyli məsrəflər olur. Bu məsrəflər 22-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının 2-ci “Bina və qurğuların təmiri” analitik hesabında uçota alınır. Bu göstərilən subhesab üzrə əsaslı və cari təmir obyektləri nöqteyi nəzərdən məsrəflərin uçotunu iki qrup analitik hesablara bölməklə aparılır.

Əsaslı təmir podrat və təsərrüfat üsulu ilə aparılır.

Podrat üsulunda təmir xüsusi tikinti yaxud təmir təşkilatları – təmir tikinti idarələri, təsərrüfatlararası müəssisələr və s. tərəfindən aparılır. Təsərrüfat üsulunda təmir üzrə bütün işlər təsərrüfatın öz gücü ilə - tikinti briqadası, təmir emalatxanası və s. ilə aparılır.

Bina və qurğuların əsaslı təmirinə məsrəflərin analitik hesabların debeti üzrə onların ödənilmə mənbələrindən asılı olmayaraq bütün faktiki xərclər əks etdirilir. Əgər bu tədbirlər əsaslı təmir üçün nəzərdə tutulan vəsait hesabına və təmirlə bir yerdə aparılırsa onda əsaslı məsrəflərin tərkibində ayrı-ayrı aqreqatların yenidən qurulması və avadanlıqların modernləşdirilməsi və səyyari heyət üzrə xərclər uçota alınır.

“Əsaslı təmir” analitik hesabının krediti üzrə ilin axırında faktiki məsrəflərə qədər düzəlişlə, müəyyən olunmuş normativ üzrə il ərzində məsrəflər, qurtarmış təmir üzrə uçota alınan məsrəflərin silinməsi aparılır.

Əsaslı təmirə məsrəflərin analitik uçotu, əsas vəsaitlərin müəyyən olunmuş müvafiq təsnifatında, qruplaşmada aparılır. Bina və qurğuların, ötürücü qurğuların təmirinə məsrəflər hər bir təmir olunan obyekt üzrə aparılır. Təsərrüfat üsulu ilə aparılan bu obyektlər üzrə əsaslı təmirə məsrəflər müəyyən olunmuş xərc maddələri nomenklaturası üzrə analitik uçotda əks etdirilir. Bununla hesablarda aşağıdakı mühasibat yazılışı aparılır:

Debet 202-4 №-li hesabın, 2-ci “Bina və qurğuların təmiri” analitik hesabı - əsaslı təmir üzrə ümumi xərc məbləğinə (müvafiq maddələrə bölünməklə);

Kredit 201 №-li hesab - əsaslı təmirdə işlədilən materialların, neft məhsullarının, avadanlıqların, ehtiyat hissələrinin dəyərinə,

244

Kredit 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı - əsaslı təmirə göstərilən, təsərrüfatın özünün köməkçi istehsalat xidmətinin dəyərinə (xidmətlər il ərzində plan maya dəyəri üzrə silinir, o ilin axırında faktiki maya dəyərinə çatdırılır),

Kredit 113 №-li “Kapital qoyuluşları” hesabının “Tikinti maşın və mexanizmlərin istismarı” analitik hesabı - əsaslı təmirə aid edilən (işlənilmiş maşın-saatların miqdarına proporsional olaraq) hissəsinə. Əgər tikinti maşın və mexanizmlər yalnız əsaslı təmirdə işləmişdirsə, onda onların istismarı üzrə xərclər 113 №-li hesabı nəzərə almayaraq, 202-4 №-li hesaba silinir.

Kredit 533 №-li “İşçi heyətinə qısamüddətli kreditor borcları hesabı” - əsaslı hesabı - əsaslı təmirdə məşğul olan işçilərə hesablanmış əmək haqqı məbləğinə,

Kredit 522 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər” hesabı – sosial ehtiyaclara ayırma məbləğinə,

Kredit 412 №-li “Uzunmüddətli zəmanət öhdəlikləri”, 414 №-li “Digər uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər”, 512 №-li “Qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri” hesabları – məzuniyyətin ödənişi üçün yaradılan ehtiyat məbləğinə.

Əsaslı təmir qurtardıqdan sonra təmir olunmuş obyektlər istismara verilir. Bunun üçün təsərrüfatın rəhbərliyinin təsdiq etdiyi qəbul komissiyası təmir olunmuş və yenidən qurulmuş obyektlərin qəbul-təhvil aktı (102-KT №-li forma) tərtib edirlər. Aktda aparılan təmirin keyfiyyəti, onun faktiki və smeta dəyəri, formada nəzərdə tutulan digər məlumatlar göstərilir.

Təsərrüfatın gücü ilə aparılan traktorların, kombaynların, avtomobillərin və digər mürəkkəb texnikanın əsaslı təmiri, özünün təmir emalatxanasında aparılır və 202-4 №-li hesabın 1-ci analitik hesabı üzrə uçota alınır.

Podrat üsulu ilə əsaslı təmir aparıldıqda müəssisə təmirin aparılması üçün podratçı ilə müqavilə bağlayır. Obyektlər tapşırıq – sifariş üzrə podratçıya verilir. Podratçı təmiri qurtardıqdan sonra hesab-faktura yazır və təmir işlərinin ödənişi üçün ödəniş tələbnaməsini təqdim edir. Əsaslı təmir üzrə yerinə yetirilən işin dəyərinə görə podratçıya, hesablama aparıldıqda aşağıdakı kimi hesabların müxabirləşməsi tərtib olunur:

Debet 202-4 №-li hesabın 2-ci “Bina və qurğuların təmiri” subhesabı,

245

Debet 241 №-li “Əvəzləndirilən əlavə dəyər vergisi”,

Kredit 531 №-li “Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları” hesabı.

Əsas vəsait obyektlərinin əsaslı təmiri qurtardıqdan sonra istismara verilmək üçün tərtib olunan qəbul-təhvil aktının əsasında mühasibatda yaradılan təmir fondunun hesabına əsaslı təmirin faktiki dəyəri silinir. Bu əməliyyat 202-4 №-li hesabın 2-ci analitik hesabının krediti və 414 №-li hesabın 1-ci “Təmir fondu” subhesabının debetində yazılış aparmaqla rəsmiyyətə salınır.

Qurtarmış əsaslı təmir üzrə faktiki xərclər yalnız təmir fondunda olan məbləğ həcmində silinə bilər. Fonda ödənilməyən xərc məbləği bu maddənin tərkibində balansda əks etdirilməklə 242 №-li “Gələcək dövrlərin xərcləri” hesabına keçirilir, və təmir fonduna vəsaitlər daxil olduqca silinmə aparılacaqdır.

Əsaslı təmir zamanı təmir olunan obyektlərdə uçota alınan inventar kartoçkaları ümumi kartoçkaların tərkibindən çıxarılır və “Təmirdə olan əsas vəsaitlər” xüsusi bölməsinə qoyulur. Təmir olunmuş və yenidən quraşdırılmış obyektlərin qəbul-təhvil aktlarının əsasında kartotekada təmirin aparılması haqqında yazılış aparılır və onlar kartotekada olan daimi yerinə qaytarılır. Eyni zamanda mürəkkəb maşınlar üzrə də təmir olunan maşının texniki pasportunda təmir haqqında da yazılış aparılır.

Bina və qurğuların cari təmirinə çəkilən xərclər 202-4 №-li hesabın 2-ci “Bina və qurğuların təmiri” hesabında uçota alınır, bu məqsəd üçün burada “Cari təmir” analitik hesablar qrupu ayrılır. Məsrəflərin uçotu maddələr nöqteyi nəzərində aparılır:

1.“Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək ödənişinə məsrəflər”;

2. “Tikinti-təmir materialları”,

3. “Sair istehsalat xərcləri”.

Birinci maddə üzrə cari təmir üzrə olan işlərlə məşğul olan fəhlələrə əmək haqqının və məzuniyyət üçün ehtiyatın hesablanması məbləği əks etdirilir. Həmçinin bu maddə üzrə pensiya fonduna və tibbi sığortaya ayırmalar da daxil olmaqla sosial sığortaya ayırmalar uçota alınır.

246

İkinci maddəyə cari təmir obyektlərində işlədilən tikinti və təmir materiallarının (kərpic, sement, şifer, meşə materialı, dəmir, ayna, kraska, mismar və s.) dəyəri aid edilir.

Üçüncü maddə bütün sair xərclərin – sair material qiymətlilərin, köməkçi istehsalat xidmətinin kənar təşkilatların xidmətinin, cari təmir aparılmasında istifadə edilən əsas vəsaitlərin amortizasiyası və s.-in uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur. Həmin maddə üzrə ƏDV məbləği göstərilməklə 60 №-li hesabla müxabirləşmədə podrat üsulunda yerinə yetirilmiş, əsas vəsaitlərin cari təmirinə ödənilmiş işlərin dəyəri əks etdirilir.

Ayın axırında ay ərzində olan xərclər həmin subhesab üzrə nəzərdə tutulmuş yaxud təmirin qurtarması ilə əsaslı təmirə xərcin silinməsi qaydası kimi yaradılan təmir fondu hesabına silinir.

Registrlərdə əks etdirilmə

Əsas vəsaitlərin təmirinə xərclər, uçotun jurnal-order forması registrlərində aşağıdakı qaydada əks etdirilir. Təmir üçün məsrəflərin uçotu üçün istehsal bölmələrində icarəyə götürənin yaxud təsərrüfathesablı bölmənin şəxsi hesabında (83-KT №-li formada) aparılır. Təmirə məsrəflərin analitik uçotu təmirə və kapital qoyuluşu üzrə xərclərin uçotu cədvəlində (79-KT №-li formada) aparılır. Təmir üçün ayrıca cədvəl blankı açılır, burada şəxsi hesabların və ilk sənədlərin əsasında istehsalat bölmələri və xərc obyektləri üzrə əsaslı təmirə və cari təmirə olan xərclər ayrılıqda yığılır.

Cədvələ əlavə vərəq qoymaqla illik açılır. Təmirin hər bir obyekti üzrə ilin əvvəlinə bitməmiş istehsalatın dəyəri (əsaslı təmir üzrə) əks etdirilir, müxabirləşən hesablar və müəyyən olunan maddələr nöqteyi nəzərincə 202-4 №-li hesabın debeti üzrə xərclər yığılır. Bunun üçün cədvəldə təmirin hər bir obyektinə ayrıca sətir ayrılır. Cədvəlin sütunları üzrə müəyyən olunmuş maddələr nöqteyi- nəzərincə təmirə olan xərclər müxabirləşən hesablar üzrə bölünməklə əks etdirilir. Hər bir maddə, ona daxil olan müxabirləşən hesabların sayından asılı olmayaraq bir neçə sütun tutur. Podrat üsulunda təmir üzrə işlərin dəyəri 531 №-li hesabla müxabirləşmədə ümumi məbləğdə əks etdirilir. Ayın axırında xərclərin aylıq

247

yekunu və ilin əvvəlindən artan yekunu çıxarılır. Cədvəlin kredit tərəfində hər bir obyekt üçün onun təmiri başa çatdıqda təmir fondu hesabına xərclərin silinməsi nəzərdən keçirilir.

Ayın axırında cədvəldən dövriyyələr 10-KT №-li jurnal-orderə köçürülür. Bundan başqa başa çatdırılmamış olan obyektlər üzrə qalıq, gələn ayda xərcləri əks etdirmək üçün cədvəlin qoşma vərəqinə köçürülür. Cədvəlin məlumatları həmçinin 10-KT №-li jurnal-orderin axırında təmir üzrə icmal analitik məlumatlar cədvəlini doldurmaq üçün istifadə olunur. Bu cədvəldə ay ərzində debet və kredit üzrə və ilin əvvəlindən əsaslı və cari təmirə olan ümumi məbləğlər göstərilir.

Bundan başqa əsaslı təmir üzrə ümumi məbləğlər aşağıdakı təsnifat qrupları üzrə izah edilir: sahə təyinatlı əsas istehsalat vəsaitlərinin (o cümlədən bina və qurğuların, maşın və avadanlıqların, digər obyektlərin əsaslı təmiri, digər sahələrin əsas istehsalat vəsaitləri həmçinin lazım gəldikdə izah edilməklə, qeyri istehsal təyinatlı əsas vəsaitlər (o da onun kimi)

Cədvəlin axırında təsərrüfat üsulu ilə yerinə yetirilən, təmirə məsrəflər, qurtarmamış təmirə məsrəf məbləği göstərilir.

Əgər ödənilməyən maliyyələşmə mənbəyinə məsrəflər qalarsa (təmir fondunda vəsait olmadıqda), onda onların məbləği göstərilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, əgər təsərrüfatda az miqdarda əsaslı və cari təmir obyekti olarsa, onda təmirin analitik uçotu üçün 79-KT №-li formanı açmaq lazım gəlir. Bu halda 83-KT №-li şəxsi hesablar formasının əsasında 10-KT №-li jurnal-orderdə yazılış aparılır.

1. Avtonəqliyyat üzrə məsrəflərin uçotu2.Kənd təsərrüfatı müəssisələrində avtonəqliyyat geniş tətbiq olunur. O,

lazımi istehsalat materiallarının (neft məhsulları, mineral gübrələr, ehtiyat hissələri və i.a.) daşınması, məhsulların daşınması, təsərrüfatdaxili məhsulların daşınması və c. işləri yerinə yetirir.

202-4 №-li hesabın 4-cü “Avtomobil nəqliyyatı” analitik hesabında avtonəqliyyatın saxlanması və istismarı subhesablarında avtonəqliyyatın

248

saxlanması və istismarı üzrə məsrəflərin uçotu aparılır. Bu subhesabda yük, minik, sərnişin avtonəqliyyatı və xüsusi təyinatlı avtomaşınlar üzrə məsrəflərin uçotu aparılır. Məsrəflər aşağıdakı maddələr üzrə uçota alınır:

1. “Sosial ehtiyaclarla birlikdə əmək haqqı”;

2. “Əsas vəsaitlərin saxlanması”;

3. “İşlər və xidmətlər”

4. “İstehsalın təşkili və idarəetmə”;

5. “Sair məsrəflər”.

“Sosial ehtiyaclarla birlikdə əmək haqqı” maddəsində sürücünün, avtonəqliyyata xidmət edən digər işçilərin əmək haqqı məbləği, həmçinin məzuniyyət üçün hesablanmış ehtiyat məbləği uçota alınır. Bu maddə üzrə eyni zamanda avtonəqliyyata xidmət edən və istismarı ilə məşğul olan işçilərin pensiya fonduna, sosial və tibbi sığortaya ayırmalar da əks etdirilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, yükçülərin əmək haqqı avtonəqliyyat üzrə məsrəflərə daxil edilmir. Bu məbləğlər bilavasitə avtonəqliyyat xidmətlərinə aid olan hesablara (materialları uçota alan hesablara, istehsal məsrəfləri, məhsul satışı hesablarına və s.) silinir.

“Əsas vəsaitlərin saxlanması” maddəsində hesablanmış amortizasiya ayırmaları məbləği və təmirə məsrəflər ya da avtonəqliyyata aid olan (avtomaşınlar, qoşqular, avadanlıqlar, küçələr və s.) əsas vəsaitlər üzrə təmir üçün ehtiyata ayırmalar uçota alınır.

Həmin maddənin tərkibində həmçinin avtomobil rezin şinlərinin (təkərinin) köhnəlməsinin bərpası ilə əlaqədar xərclər uçota alınır. Bura avtorezinlərin vulkanizasiyası, protektorun qoyulması və onun təmiri üzrə sair işlər və bərpaetmə üzrə xərclər silinir. Həmçinin bu maddəyə köhnəlmiş avtorezinin dəyəri silinir. Bu halda 202-4 №-li hesabın debetində 201 №-li “Materiallar” hesabının “Ehtiyat hissələri” subhesabının kreditində yazılış aparılır.

Bu maddəyə həmçinin avtonəqliyyat işlərində işlədilən neft məhsullarının ( benzin, dizel yanacağı və s.) dəyəri aid edilir. Onların sərf edilməsi faktiki satınalma dəyəri üzrə əks etdirilir.

249

“İşlər və xidmətlər” maddəsi üzrə avtonəqliyyat işləri və digər köməkçi istehsalat xidmətləri, eləcə də kənar təşkilatlar üçün yerinə yetirilmiş işlər uçota alınır.

“İstehsalın təşkili və idarəetmə” maddəsi qarajın sex heyətinin saxlanılması üzrə məsrəflərin və qabaqcadan maddələrlə toplanmış digər ümumqaraj xərclərinin uçotu üçün ayrılmışdır.

“Sair məsrəflər” maddəsi üzrə xırda inventarların, xüsusi geyimlərin, xüsusi ayaqqabıların, əvvəlki maddələrə daxil olmayan digər xərclərin silinməsi uçota alınır.

İlkin sənədlər

Yük avtonəqliyyatı işlərinin ilkin uçotu yük avtomobillərinin yol vərəqəsində aparılır. Yol vərəqəsi yük avtonəqliyyatı işlərinin əsas uçot sənədidir. Yol vərəqəsi qayda üzrə sürücüyə bir gün və ya bir növbə üçün verilir.

Avtomobilin yol vərəqəsinin bir neçə forması vardır:

Sürücünün işəmuzd gördüyü işə əmək haqqının verilməsi üçün yük avtomobilinin yol vərəqəsi (4 S №-li forma), vaxtamuzd əmək haqqının verilməsi üçün (4 P №-li forma) və minik avtomobilinin yol vərəqəsi ( 3 №-li forma).

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində işəmuzd əmək haqqının verilməsində, bəzi hallarda isə vaxtamuzd əmək haqqının verilməsi zamanı yol vərəqəsi ən çox tətbiq olunur.

Təsərrüfatda avtobus olduqda ümumiyerdən tam istifadə olunmayan ixtisaslaşmış avtobusun yol vərəqəsindən (6 ixtis. №-li forma), avtonəqliyyatla yüklərin şəhərlərarası daşımalarda – 4 m №-li ixtisaslaşmış yol vərəqəsi formasından istifadə olunur.

Registrlərdə yazılışlar

Yol vərəqəsində məlumatlar məsrəflərin uçotu toplayıcı cədvəlinə (301-KT №-li forma) köçürülür. Hər bir avtomaşına və sürücüyə ayrıca blank açılır,

250

burada xronoloji ardıcıllıqda yol vərəqəsində bütün əsas göstəricilər yazılır, tapşırıqda izah edilməklə saatlar (hərəkətdə olması, boşdayanma, yüklə getməsi), yüklə gedişin miqdarı, ümumi yürüş, daşınmış yüklər, daşınılan yük istiqaməti üzrə gedilən ton-kilometrin miqdarı.

Ayın axırında toplayıcı cədvəldə yerinə yetirilən avtonəqliyyat işləri və məsrəflərin yekunu çıxarılır, lazım gəldikdə icmal cədvəli (həmin formada) tərtib edilir, sonra bölmənin (avtonəqliyyat üzrə) şəxsi hesabı (istehsalat hesabatı) tərtib olunur, burada maddələrlə avtonəqliyyat xərcləri (müxabirləşən hesablar üzrə yığılmaqla) əks etdirilir. Bölünmə ilə yazılış aparılır: yük avtonəqliyyatı, minik maşınları, xüsusi təyinatlı maşınlar, sərnişin maşınları, avtomobil rezinlərinin təmiri və dəyişdirilməsi, sex xərcləri. Ayın axırında sex xərcləri, həmçinin avtomaşının rezininə təmir xərcləri və dəyişdirilməsi avtonəqliyyat xərclərinə kompleks maddələrlə aid olunur. Sex xərclərinin yüklə olan minik və sərnişin avtonəqliyyatı arasında maşın-gün işlərinə proporsional olaraq bölüşdürmə aparılır. Həmçinin şəxsi hesabda (istehsalat hesabatında) ton-kilometrlə yerinə yetirilmiş avtonəqliyyat işlərinin həcmi uçota alınır, yük avtonəqliyyatı üzrə və ümumi yürüşlə gedilən kilometrin və sərnişin nəqliyyatı üzrə onların plan maya dəyərinin qiymətləndirilməsi aparılır.

Şəxsi hesaba (istehsalat hesabatına) dair əlavədə istehlak xidmətləri üzrə avtonəqliyyat xərclərinin bölüşdürülməsi əks etdirilir. Bu bölgü yük avtonəqliyyatı üzrə ton-kilometrlə yerinə yetirilmiş işin həcminə, sərnişin nəqliyyatı və xüsusi təyinatlı maşınlar üzrə maşın-günü işlərinin miqdarına proporsional olaraq aparılır.

Şəxsi hesabın (istehsalat hesabatının) məlumatları 10-KT №-li jurnal-orderdə yazılış üçün əsasdır. Bölmənin məlumatları (istehsalat hesabatının) şəxsi hesablardan təsərrüfatın bölmələrində avtonəqliyyat ayrı-ayrı sahələrə bölündükdə bütünlükdə avtonəqliyyat üzrə icmal şəxsi hesaba (istehsalat hesabatına) köçürülür.

Müxabirləşən hesablar

251

202-4 №-li hesabın “Avtomobil nəqliyyatı” analitik hesabının debeti üzrə yazılış aşağıdakı hesablarla kreditləşir:

- 102№-li “Qeyri-maddi aktivlər – Amortizasiya”, 112 №-li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar – Amortizasiya”, 122 №-li “Daşınmaz əmlaka investisiyalar – Amortizasiya”, 132 №-li “Bioloji aktivlər – Amortizasiya” hesabları - hesablanmış amortizasiya məbləğində;

- 201 №-li “Material ehtiyatları” hesabının 3-cü “Yanacaq” subhesabı və 5-ci “Ehtiyat hissələri” subhesabı – işlədilən neft məhsullarının, avtorezinlər və ehtiyat hissələrinin dəyərində, 9-cu “Köhnəlmiş, istifadə olunanların dəyişdirilməsi subhesabına – xırda inventarların, xüsusi geyimlərin və xüsusi ayaqqabıların dəyərində;

- 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı – yerinə yetirilmiş digər köməkçi istehsalat , işlər və xidmətlərin dəyərində;

- 221 №-li “Kassa” hesabı – ödənilmiş xırda xərclərin məbləğində;

- 531 №-li “Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları” hesabı – kənar təşkilatların xidmətlərinə hesablanmış məbləğlərdə.

- 522 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər” hesabı – sosial sığorta, eyni zamanda pensiya fonduna və tibbi sığortaya ayırmalar üzrə ayırmalar üzrə ayırma məbləğində;

-533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan qısamüddətli kreditor borcları” hesabı -hesablanmış əmək haqqı məbləğində;

- 244 №-li “Təhtəlhesab məbləğlər” hesabı – təhtəlhesab şəxs vasitəsi ilə ödənilən xərc məbləğində hesabı – təhtəlhesab şəxs vasitəsi ilə ödənilən xərc məbləğində;

- 412 №-li “Uzunmüddətli zəmanət öhdəlikləri”, 414 №-li “Digər uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər”, 512 №-li “Qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri” hesabları – təmir fonduna ayırma məbləğində (əgər belə ayırma təsərrüfatda aparılmışdırsa) və məzuniyyət üçün hesablanmış ehtiyat məbləğində;

202-4 №-li hesabın 4-cü “Avtomobil nəqliyyatı” subhesabının krediti üzrə yazılışlar aşağıdakı hesablarla debetləşir:

252

202 №-li “ İstehsalat məsrəfləri” hesabının 1-ci “Bitkiçilik” subhesabı, 2-ci “Heyvandarlıq” subhesabı, 3-cü “Sənaye istehsalatı” subhesabı - əsas sahələrə və sənaye istehsalatına göstərilən xidmətlərin dəyərində;

202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı – göstərilən digər köməkçi istehsalat xidmətlərin dəyərində;

202-5 №-li “Ümumistehsalat xərcləri”, 721 №-li “İnzibati xərclər” hesabları – ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat təyinatlı daşımaların dəyərində;

701 №-li “ Satışın maya dəyəri” hesabı – məhsulların satışı üzrə və kənara daşımaların dəyərində.

Məsrəflərin silinməsi

Ton-kilometrin faktiki maya dəyəri ilin axırında müəyyən edilir. Bunun üşün hesabın debeti üzrə uçota alınan faktiki xərclərin ümumi məbləği hesablanır, ondan işlənilmiş yağların və digər qaytarılan tullantıların dəyəri çıxılır və özünə göstərilən xidmət işlərindən başqa, avtonəqliyyatla yerinə yetirilmiş ton-kilometrlərin miqdarına bölünür. Sərnişin avtonəqliyyatı üzrə daşınılan adamlar üzrə bir maşın gününün , nəqliyyat təyinatı olmayan xüsusi maşınlar üzrə - xüsusi maşınların işlərinin bir maşın-gününün maya dəyəri hesablanır.

Avtonəqliyyat xidmətinin maya dəyəri hesablandıqdan və ton-kilometrin faktiki maya dəyəri müəyyən edildikdən sonra, il ərzində plan dəyəri ilə xərc hesablarında uçota alınan yerinə yetirilən işlər əlavə yazılış (əgər artıq xərc olarsa) yaxud storno yazılışı (qənaət olduqda) yolu ilə faktiki maya dəyərinə çatdırılır.

İl ərzində avtonəqliyyatdan istifadə olunduqda hesabın krediti üzrə faktiki xərclərin aylıq silinməsi mümkündür. 202-4 №-li hesabın 4-cü “Avtomobil nəqliyyatı” analitik hesabının krediti üzrə, yerinə yetirilən işlərin silinməsindən başqa, avtomaşında yağların işlənməsindən alınan yağların dəyəri, köhnəlmiş avtorezinlər, metal qırıntıları (material qiymətlilərin uçotu üzrə müvafiq hesablarla (201 №-li hesabın 3,5,6-cı subhesabları) müxabirləşmədə mədaxil edilir, artıq işlədilən neft məhsulları tutulduqda 202-4 №-li hesabın kreditində və 533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan qısamüddətli kreditor

253

borcları” hesabın debetində yazılış aparılır. Bərpa üçün yaramayan köhnəlmiş ehtiyat hissələri 201№-li hesabın 6-cı subhesabında metal tullantıları mədaxil edilir.

3. At-araba nəqliyyatı üzrə məsrəflərin uçotu

Əsas istehsal proseslərinin nisbətən yüksək mexanikləşməsinə baxmayaraq kənd təsərrüfatında müxtəlif yardımçı təsərrüfatlarda at-araba nəqliyyatı tətbiq olunur. İş heyvanları əsas kənd təsərrüfatı işlərinə xidmət etmək üçün (traktorlarla suyun , neft məhsullarının daşınması). Müxtəlif təsərrüfatdaxili işlər üçün qısa məsafələrə müxtəlif yüklərin (toxum, gübrə və s.) daşınması üçün istifadə olunur.

Hər bir təsərrüfatda bir neçə növ iş heyvanlarından (atlar, öküzlər və s.) istifadə etmək olar. Lakin bütün növ iş heyvanları üzrə məsrəflərin uçotu bir analitik hesabda aparılır. Bu məqsəd üçün 202-4 №-li hesabın 7-ci “At-araba nəqliyyatı” analitikhesabı üzrə eyni adda analitik hesab açılır. Bura iş heyvanlarının saxlanması üzrə təsərrüfatın bütün faktiki xərcləri daxildir. Məsrəflərin uçotu aşağıdakı maddələr üzrə aparılır:

1.“Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı”;

2. “Yemlər”;


4. “İşlər və xidmətlər”;



254

“Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı” maddəsi üzrə iş heyvanlarına xidmət edən işçilərə (ata baxana, gözətçiyə, at tövləsinə baxana və s.) hesablanmış əmək haqqı və məzuniyyət üçün ehtiyat uçota alınır.

Həmçinin bu maddə üzrə sosial sığortaya ayırma, eləcə də bu kateqoriya işcilər üzrə pensiya fonduna və tibbi sığortaya ayırmalar əks etdirilir.

“Yemlər” maddəsində iş heyvanlarının saxlanması üçün işlədilən yemlərin ümumi dəyəri əks etdirilir. Yem sərfinin uçotu onların növləri üzrə yem sərfinin uçotu jurnalında aparılır. İşlədilmiş yemlər onların balans dəyəri üzrə məsrəflərə silinir.

Satın alınan yemlər və keçən ildən keçən özünün istehsalı olan yemlər faktiki əldə etmə yaxud istehsal maya dəyəri üzrə silinir, cari ildə istehsal edilən yemlər plan maya dəyəri üzrə silinir. Bununla da ilin axırında hesabların bağlanması işini sadələşdirmək üçün cari ildə işlədilən yemlərin plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə düzəliş edilmir.

“Əsas vəsaitlərin saxlanması” maddəsi üzrə iş heyvanları, at tövləsi, nəqliyyat vasitələri və at-araba nəqliyyatı üçün istifadə olunan sair əsas vəsait növləri üzrə amortizasiya ayırmaları məbləği, eyni zamanda at-araba nəqliyyatının əsas vəsaitləri üzrə təmir üçün xərclər yaxud təmir üçün ehtiyata ayırmalar əks etdirilir.

“İşlər və xidmətlər” maddəsinə digər köməkçi istehsalatın və kənar təşkilatların at-araba nəqliyyatı üçün yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərin dəyəri aid edilir.

“İstehsalın təşkili və idarəetmə” maddəsinə at-araba nəqliyyatına dair olan sex (ferma) xərcləri məbləği aid edilir.

“Sair xərclər” maddəsi üzrə əvvəlki maddələrə daxil olmayan at-araba nəqliyyatının saxlanması üzrə bütün xərclər – atların nallanmasına, araba yağı, döşəmə, xırda inventar xərci və s. əks etdirilir.

At-araba nəqliyyatına məsrəflərin uçotu üzrə əsas ilk sənədlər aşağıdakılardır: yem məsarifi cədvəli, digər material qiymətlilərin sərfi üçün sənədlər, əməyin uçotu üzrə sənədlər. Bu sənədlərdə məlumatların toplayıcı cədvəllərdə ümumiləşdirilməsi at-araba nəqliyyatının saxlanmasına bölmənin

255

(istehsalat hesabatının) şəxsi hesabında müvafiq yazılış aparmaq əsas hesab edilir.

Şəxsi hesabda (istehsalat hesabatında) yazılış yuxarıda göstərilən maddələr üzrə, ayrı-ayrı xərc növləri sətirbə-sətir göstərilməklə, maddələrə daxil olanlar müxtəlif müxabirləşən hesablarla (məsələn, birinci maddə üzrə əmək haqqı 533 №-li hesab, məzuniyyət üçün ehtiyata ayırmalar 412,414,512 №-li hesablar, sosial ehtiyaclara ayırmalar – 522 №-li hesab və s.) məsrəflərə daxil edilir.

Şəxsi hesabda (istehsalat hesabatında) daşınma üzrə yerinə yetirilmiş at-araba nəqliyyatı işləri canlı çəkici qüvvənin iş gününün plan maya dəyəri üzrə qiymətləndirilir.

Şəxsi hesabın krediti üzrə iş heyvanlarından alınan məhsul çıxışı (bala, at tükü, süd və s.) həmçinin istehlak işləri üzrə at-araba nəqliyyatı xidməti müəyyən olunmuş qaydada bölüşdürmə yolu ilə məsrəflərin aylıq silinməsi uçota alınır.

Hesabların müxabirləşməsi

202-4 №-li hesabın 7-ci “At-araba” nəqliyyatı subhesabın debeti üzrə yazılış zamanı konkret xərc növlərindən asılı olaraq hesab kreditləşir:

201 №-li “Material ehtiyatları” hesabının “Yemlər, toxumlar, əkin materialı” analitik hesabında – işlədilmiş yemlərin dəyərində;

202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı – göstərilmiş digər köməkçi istehsal xidmətinin dəyərində;

244 №-li “Təhtəlhesab məbləğlər” hesabı – təhtəlhesab şəxslə ödənilən xərc məbləğində.

202-4 №-li hesabın 7-ci “At-araba nəqliyyatı” subhesabının krediti üzrə il ərzində at-araba nəqliyyatı işləri və xidmətləri müvafiq yerinə yetirilmiş işlərlə

256

istehlak xidmətləri hesabına silinir. Burada at-araba nəqliyyatında iş-vahidi iş heyvanlarının növündən asılı olmayaraq bir iş günü hesab edilir. Bu hesabın krediti üzrə işlərin silinməsindən başqa 204 №-li “Hazır məhsullar”, 131 №-li “Bioloji akivlər”, 201 №-li “Material ehtiyatları” hesabı ilə müxabirləşmədə - iş heyvanlarından alınan məhsul çıxışı: bala, at tükü, süd, peyin və s. əks etdirilir.

Məsrəflərin silinməsi

At-araba nəqliyyatı xidmətləri il ərzində plan maya dəyəri ilə onların təyinatı üzrə 202-4 №-li hesabın kreditindən silinir. Göstərilən xidmətlərin faktiki maya dəyəri ilin axırında müəyyən edilir. Bunun üçün “At-araba nəqliyyatı” analitik hesabının debeti üzrə faktiki xərclərin ümumi məbləği hesablanır və ondan iş heyvanlarından alınan əlavə məhsulun (bala, istifadə olunan peyin və s.) dəyəri çıxılır.

İş heyvanlarının balası yaşlı heyvanın 60 yem gününün dəyərinə bərabər götürülür, peyin – müəyyən olunmuş normativ qiymətlə, digər əlavə məhsullar (at tükü, süd və s.) – mümkün olan satış qiyməti üzrə qiymətləndirilir.

İş gününün maya dəyərini müəyyən etmək üçün əlavə məhsulun və balanın dəyərini çıxdıqdan sonra qalan faktiki xərc məbləğini özünə xidmətdən başqa ümumi iş günlərinin miqdarına bölünür.

Qeyd etmək lazımdır ki, iş heyvanlarının cavanlarının saxlanmasına çəkilən xərclər “At-araba nəqliyyatı” subhesabına aid edilmir. Onlar 202 №-li “ İstehsalat məsrəfləri” hesabının 2-ci “Heyvandarlıq” subhesabının tərkibində ayrıca analitik hesabda uçota alınır.

4. Elektrik, istilik, su ilə təminat və sair köməkçi istehsalat üzrə

məsrəflərin uçotu

257

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində elektrik enerjisi əsas istehsalat, yaşayış kommunal təsərrüfatı və mədəni-məişət müəssisələri üçün əhəmiyyətli dərəcədə istifadə olunur. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində elektrik enerjisinin təchizat mənbəyi özünün elektrik stansiyası (daimi və hərəkətdə olan) və mərkəzləşmiş elektrik şəbəkəsidir.

Özünün elektrik stansiyasının istehsal etdiyi elektrik enerjisi üzrə məsrəflərin və kənardan daxil olan ödənilmiş elektrik enerjisinin uçotu 202-4 №-li hesabın 5-ci “Energetika istehsalı (təsərrüfatı)” subhesabına dair açılmış bir “Elektrik təchizatı” analitik hesabında aparılır. Məsrəflər aşağıdakı maddələr üzrə uçota alınır:

1.“Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı”,





“Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı” maddəsi bilavasitə elektrik stansiyası və elektrik təsərrüfatına (elektromontyor, motorçu, ocaqçı, mexanik, maşın sürən və s.) xidmət edən fəhlələrin əmək haqqı məbləği və işçilərə məzuniyyətin ödənişi üçün ayırmaların uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu maddə üzrə həmçinin həmin sahə heyəti üzrə sosial sığortaya ayırmalar eyni zamanda pensiya fonduna və tibbi sığortaya ayırma məbləğləri əks etdirilir.

“Əsas vəsaitlərin saxlanması” maddəsi amortizasiya ayırmaları, təmir üçün xərclərin uçotu yaxud binalar və elektrik stansiyası avadanlıqları, transformator, transformator budkası, təsərrüfatdaxili elektrik xətti və i.a. üzrə təmir fonduna ayırmaların uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur.

“İşlər və xidmətlər” maddəsi üzrə özünün elektrik stansiyası olmadıqda mərkəzləşmiş enerji sistemindən, təsərrüfatlararası elektrik stansiyasından alınan elektrik enerjisinin ödənişi eyni zamanda yerinə yetirilmiş köməkçi istehsalatın və kənar təşkilatların işləri və xidmətlərin dəyəri uçota alınır.

“İstehsalatın təşkili və idarəetmə” maddəsinə elektrik təchizatı üzrə sex heyətinin saxlanmasına olan xərclər aid edilir.

258

“Sair məsrəflər” maddəsi üzrə əvvəlki maddələr daxil olmayan, elektrik stansiyasının və təsərrüfatdaxili elektrik xəttinin saxlanmasına olan xərclər (xırda inventar xərcləri və s.) əks etdirilir.

Özünün elektrik stansiyası və təsərrüfatdaxili elektrik şəbəkəsinin saxlanmasına xərc olduqda xərclər onların növlərindən asılı olaraq 202-4 №-li hesabın 5-ci subhesabının debetinə, aşağıdakı hesabların kreditinə aid edilir:

102 №-li “Qeyri-maddi aktivlər - Amortizasiya”;

112 №-li “Torpaq, tikili və avadanlıqlar – Amortizasiya”, 122 №-li “Daşınmaz əmlaka investisiyalar”, 132 №-li “Bioloji aktivlər – Amortizasiya”;

201 №-li “Material ehtiyatları”;

202-4 №-li “Köməkçi istehsalat”;

221 №-li “Kassa”;

522 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər”;

533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan qısamüddətli kreditor borcları”;

244 №-li “Təhtəlhesab məbləğlər”;

412 №-li “Uzunmüddətli zəmanət öhdəlikləri”;

512 №-li “Qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri”;

414 №-li “Digər uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər”;

Kənardan alınan elektrik enerjisi ödənildikdə bu məbləğlər 202-4 №-li hesabın 5-ci analitik hesabının debetinə eyni zamanda ƏDV hesablanmaqla 531 №-li “Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları” hesabının kreditinə aid edilir.

202-4 №-li hesabın 5-ci subhesabının krediti üzrə təsərrüfatda istehsal edilən və kənardan alınan elektrik enerjisi istifadə təyinatları üzrə (təsərrüfatın istehsalat, mədəni-məişət və sair ehtiyaclar üçün) elektrik enerjisinin buraxılması il ərzində plan maya dəyəri ilə silinir.


259

Özünün elektrostansiyasında istehsal edilmiş elektrik enerjisi elektrogenerator işlərinin uçotu jurnalında uçota alınır. Sayğacların (yaxud

aparılmış hesablama yolu ilə) məlumatlarına əsasən gündəlik istehsal edilmiş elektrik enerjisinin miqdarı müəyyən edilir və elektrogenerator işlərinin əsas göstəriciləri yazılır.

Elektrik yaxud elektrostansiyanın müdiri elektrogenerator işlərinin uçotu jurnalının məlumatlarına əsasın hər ay elektrik enerjisindən istifadə haqqında hesabat (305 №-li formanı) tərtib edir.

Hesabatda ay ərzində elektrik enerjisi istehsalı haqqında, neft məhsullarının sərfi, istehlakçılar üzrə elektrik enerjisindən istifadə haqqında, elektrik stansiyası fəhlələrinin işlədikləri adam-gün və saatların miqdarı və əmək haqqı məbləği göstərilir. Hesabatın arxa tərəfində iş vaxtının uçotu tabeli və əmək haqqının hesablanması yerləşir.

Elektrostansiya işi haqqında hesabat, elektrik təchizatı üzrə bölmənin (istehsalat hesabatının) şəxsi hesabında elektrik təchizatı üzrə məsrəf məbləğini yazmaq üçün əsas hesab edilir, burada elektrik təchizatı üzrə məsrəflər müəyyən olunmuş xərc maddələri üzrə əks etdirilir.

İstehsal edilmiş elektrik enerjisi hesabından onu istehlakçılara silmək üçün elektrik enerjisindən istifadə haqqında məlumatlar nəzərdə tutulmuşdur, burada istehsal edilmiş və kənardan alınmış elektrik enerjisinin ümumi miqdarı toplanır və ondan istifadə əsas istehlakçılar üzrə (bitkiçilikdə, heyvandarlıqda, sənaye istehsalatında, əhalinin məişət xidmətində və işıqlandırmada və s.) hər bir istehlakçı üzrə kilovat-saat və məbləğlər göstərilməklə) göstərilir.

Hesabata əsasən istehsal edilmiş elektrik enerjisi kilovat-saatın plan maya dəyəri ilə istehlakçıların hesabına yazılış aparılır.

Ayrı-ayrı istehsalat növlərində uçot

260

202-4 №-li hesabın 5-ci subhesabında həmçinin qazanxananın saxlanmasına və istilik təchizatı üzrə yerinə yetirilmiş xidmətlər ayrıca analitik hesabda uçota alınır. Bu analitik hesab üzrə uçot elektrik təchizatının uçotu üzrə yuxarıda göstərilən qaydaya əsasən uyğundur. İstilik təchizatı üzrə yerinə yetirilmış xidmətin dəyəri il ərzində plan maya dəyəri ilə əsas sahələrə aid edilir. İlin axırında plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılır. Köməkçi istehsalat növlərindən biri su təchizatıdır. Su təchizatı üzrə məsrəflərə aid edilir: təsərrüfatın məişət və istehsalat ehtiyacı üçün eyni zamanda su təchizatı təşkilatından alınan suya görə hesabın ödənişi, artezian quyularının, su anbarının, su buraxıcı qovşağın, su çıxaran nasosun, su kəməri xəttinin, nasos qurmaq və suyun verilməsi üzrə digər aqreqatlar saxlanmasına olan xərclər.

Su təchizatı üzrə məsrəflərin uçotu 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının 6-cı “Su təchizatı” analitik hesabında eyni adda olan analitik hesabda aparılır.

Bu hesaba özünün su təchizatının saxlanması kimi xərclər, eləcə də kənardan daxil olan suyun ödənişinə olan xərclər daxil edilir. Su təchizatınının saxlanmasına məsrəflər aşağıdakı maddələr üzrə uçota alınır:

1. “Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı” maddəsindəmaşinistin, çilingərin, su kəməri işçisinin, su təchizatı üzrə quraşdırmaya xidmət edən digər işçilərin və işçilərin bu kateqoriyası üzrə məzuniyyət üçün ehtiyat uçota alınır və həmin maddədə pensiya fonduna, sosial sığortaya, tibbi sığortaya ayırmalar əks etdirilir.

2. “Əsas vəsaitlərin saxlanması” (amortizasiya, təmirə xərclər yaxud su təchizatına xidmət edən artezian quyusu, su qülləsi, su kəməri toru, qurğular və aqreqatlar üzrə təmir fonduna ayırmalar və s.);

3. “İşlər və xidmətlər” (su təchizatı üzrə təkanverici qüvvə işlərinə, digər köməkçi istehsalat xidmətlərinə elektrik enerjisi xərcləri, əsas su kəmərindən su alındıqda suyun dəyərinin ödənilməsi);

4. “İstehsalın təşkili və idarə etmə” (su təchizatı üzrə sex xərcləri);

5. “Sair xərclər” – xırda inventarların xərcləri və s.

Hər ay buraxılan suyun dəyəri 202-4 №-li hesabın, 6-cı “Su təchizatı” subhesabının kreditindən, istehlakçıların hesabına (bitkiçiliyə, heyvandarlığa,

261

məişət müəssisəsinə və s.) 1 m3 suyun plan maya dəyəri ilə silinir. İlin arxında suyun faktiki maya dəyəri müəyyən edilir.

Bütün su təchizatı üzrə 1 m3 suyun maya dəyəri müəyyən edilir, yəni hsablamaya özünün qurğularından alınan eləcə də əsas dövlət şəbəkəsindən alınan suyun kubametrlə miqdarı və xərclər daxil edilir. Hesabın debeti üzrə uçota alınan xərc məbləğini kubametrlə verilən suyun ümumi miqdarına bölünmək yolu ilə maya dəyəri müəyyən olunur.

8-ci “Qeyri kommersiya fəaliyyəti” subhesabında qeyri kommersiya nəqliyyat təşkilatlarının, təmir xidmətlərinin və 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının digər profili üzrə xərclər uçota alınır. Əsasən bu “Kənd təsərrüfatı istehlak kooperativləri” adlanır. Onların xərcləri satışdan əldə edilən gəlir hesabına deyil, kooperasiya iştirakçılarının (hansı ki, onlar xidmət göstərir) təsərrüfatlarının məqsədli üzvlük haqqı hesabına ödənilir.

202-4 №-li hesabın 8-ci “Qeyri kommersiya fəaliyyəti” subhesabı üzrə olan xərclər hesabın debeti üzrə uçota alınır, bu hesab üzrə xərclər 444 №-li “Uzunmüddətli məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar”, 544 №-li “Qısamüddətli məqsədli maliyyələşmələr və daxil olmalar” hesablarının debetinə kooperasiya iştirakçılarının – təsərrüfatlarının məqsədli üzvlük haqqı hesabına silinir.

202-4 №-li hesabın 9-cu “Sair köməkçi istehsalat” subhesabında əsas fəaliyyətin xidmət ehtiyacı üzrə ixtisaslaşmış xarakterdə olan müxtəlif istehsalatlar ayrı-ayrı analitik hesablarda uçota alınır. Bu şəkildə olan istehsalatlar qaz təchizatına, dondurma qurğularına, hava təminatına və s. bölünür. Bu kimi köməkçi istehsalatlar qayda üzrə ixtisaslaşmış əsas istehsalatın heyvandarlıq kompleksinə, örtülü şitilliklərə, sənaye istehsalatına və s. xidmət edir. Göstərilən hər bir köməkçi istehsalat növünə 9-cu subhesabın tərkibində (dondurma qurğusu üzrə isə - 5-ci subhesabın tərkibində) ayrı-ayrı analitik hesablar açılır. Uçot elektrik təchizatında olan nomenklatur maddələri üzrə (kənardan qaz daxil olmasına görə qaz təchizatı üzrə hesabın ödənişi daxil olmaqla) aparılır. Müvafiq bölmələrin şəxsi hesablarında (istehsalat hesablarında) məsrəflər qruplaşdırılır.

İl ərzində yerinə yetirilmiş xidmətlər, xidmət vahidinin plan maya dəyəri üzrə əsas istehsalata silinir, ilin axırında faktiki maya dəyərinə düzəliş edilir.

262

202-4 №-li hesabın 9-cu “Sair köməkçi istehsalat” subhesabında eyni zamanda hazır məhsulların qablaşdırılması üçün nəzərdə tutulan və tara sexlərində istehsal edilən qablaşdırma materialı, ağacdan, kartondan və digər tara növlərinin hazırlanması və təmirinə çəkilən xərclər uçota alınır.

Hazırlanmış taraların və qablaşdırma materiallarının növləri üzrə (ağac çəlləklər, karton qutular və s.) analitik uçot aparılır. Bu subhesabda eyni zamanda ağ dəmirin hazırlanmasına olan xərclər də daxil olmaqla konserva üçün tənəkə qutuların hazırlanması üzrə xərclər də uçota alınır.

5. Maşın-traktor parkı üzrə məsrəflərin uçotu

Traktorların, kombaynların və digər özüyeriyən, asma və qoşulan kənd təsərrüfatı maşınları və alətləri, torpağın şumlanması, kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi və yığılması və digər maşın-traktor parkı işləri (kənd təsərrüfatı işlərinə neft məhsulları xərci və əmək haqqından başqa) 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının 3-cü “Maşın-traktor parkı” analitik hesabında uçota alınır, burada bu məqsəd üçün hesab iki qrup analitik hesaba bölünmüşdür:

1.“Maşın-traktor parkının saxlanması və istismarı”;

2. “Özüyeriyən maşınların saxlanması və istismarı”.

Birinci qrup hesablarda traktorların, traktorlara qoşulan arabanın, qarajın, navesin, texnikanın saxlanması üçün sahənin, maşın həyətinin, qoşulan və asılan kənd təsərrüfatı maşın və avadanlıqlarının, digər maşın-traktor parkının əsas vəsaitlərinin saxlanması və istismarı üzrə xərclər uçota alınır.

Məsrəflərin uçotu aşağıdakı maddələr üzrə aparılır:

1. “Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı”;




263


“Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı” maddəsinə yerinə yetirilmiş nəqliyyat işlərinə görə traktorçu-maşinistlərə verilən əsas və əlavə əmək haqqı aid edilir, əsas və əlavə əmək haqqının tərkibində həmçinin dərəcəsinə görə traktorçu-maşinistlərə, həmin təsərrüfatda mütəxəssislər üzrə iş stajına görə, müstəqim xərcə qənaət edilməsinə görə mükafatlar, traktorlardan yaxşı istifadə olunmasına və təmir vəsaitlərinin qənaətlə istifadə olunmasına görə mükafatlar, məzuniyyətin ödənişi üçün qarşıdakı xərclərə ehtiyatın ayrılması, dövlət və ictimai vəzifələrin yerinə yetirilməsinə görə ödənişlər və digər əmək haqqı növləri - yalnız nəqliyyata aid olan bütün işlər (bitkiçilik sahəsindən başqa) uçota alınır.

Həmin maddəyə kənd təsərrüfatı işlərinə aid olan traktorçu-maşinistə və qoşquçuya hesablanmış əsas və əlavə əmək haqqı aid edilmir.

Bu maddə üzrə sosial sığortaya eyni zamanda pensiya fonduna və tibbi sığortaya ayırmalar birinci maddə üzrə əmək haqqı məbləğində əks etdirilir.

“Əsas vəsaitlərin saxlanması” maddəsində traktorların yalnız nəqliyyat işlərində işlədilən neft məhsullarının dəyəri uçota alınır. Bitkiçilikdə olan işlərdə işlədilən neft məhsullarının miqdarı və dəyərinə nə daxildir, onlar bu maddəyə daxil edilmir, ancaq əsas istehsalat üzrə bilavasitə müvafiq uçot obyektlərinə silinir.

Habelə həmin maddəyə faktiki hesablanmış amortizasiya ayırmaları, maşın-traktor parkının istismarı ilə əlaqədar, traktorlar, naves və qoşulan kənd təsərrüfatı maşınları və avadanlıqları, qaraj, nəqliyyat arabacıqlarının təmirinə olan xərc məbləğləri aid edilir. Uçot təmir və amortizasiyanı bölüşdürmək üçün müvafiq bazaya uyğun olaraq əsas vəsait növləri üzrə ayrıca aparılır.

Uçota alınmış amotizasiya məbləği və təmir üçün xərclər (təmir fonduna ayırmalar) ilin axırında təyinatı üzrə bölüşdürülür.

Traktorlar, traktor qoşquları, qaraj, naves, texnikanın saxlanması üçün sahənin, maşın heyəti və maşın-traktor parkından bilavasitə istifadyə dair olan digər əsas vəsaitlər, amortizasiya məbləği və təmirə xərclər (təmir fonduna ayırmalar) nəqliyyat şərti etalon hektar da daxil olmaqla yerinə yetirilmiş mexanikləşmiş işlərin həcminə proporsional olaraq əsas istehsalatın uçot

264

obyektlərinə bölüşdürülür: torpaqbecərən maşınlar üzrə - əkin sahəsinə mütənasib olaraq; ot yığımı üçün maşınlar üzrə yığılan sahəyə proporsional olaraq bölüşdürülür. Konkret bitkilərin becərilməsinə bilavasitə istifadə olunan ixtisaslaşmış maşınlar üzrə təmirə xərclər (təmir fonduna ayırmalar) və amortizasiya bu bitkilər üzrə məsrəflərə silinir.

Hələ bu maddə üzrə anbardan buraxılan traktorlar və digər kənd təsərrüfatı maşınları üçün köhnəlmiş rezinlərin dəyəri, həmçinin onun təmirinin dəyəri uçota alınır.

“İşlər və xidmətlər” maddəsinə maşın-traktor parkına xidmət üzrə köməkçi istehsalat və kənar təşkilatın xidmətləri aid edilir.

“İstehsalın təşkili və idarəetmə” maddəsində maşın-traktor parkının saxlanması üzrə sex (ümumistehsalat) xərcləri məbləğləri uçota alınır. Onlar qabaqcadan şərti olaraq toplana bilər.

“Sair məsrəflər” maddəsinə traktorçulara verilən xüsusi geyimlər və xüsusi ayaqqabılara olan xərclər, standartlaşma, texniki təbliğata olan xərclər, əvvəlki maddələrə daxil olmayan maşın-traktor parkının istismarı ilə əlaqədar olan digər xərclər aid edilir. Bu xərclər ilin axırında yerinə yetirilmiş traktor parkı işləri şərti etalon hektara proporsional olaraq bölüşdürülür.

Məsrəflərin bölüşdürülməsi

Beləliklə, kənd təsərrüfatı işləri maşın-traktor parkının istismarı üzrə məsrəflərin uçot obyektlərinə bölüşdürülməsi maddələr üzrə aparılır. Maşın-traktor parkının əsas məsrəf növləri üzrə hesabların müxabirləşməsini nəzərdən keçirək.

1. Nəqliyyat işlərində işləyən traktorçuya əmək haqqı hesablanmış sosial sığortaya, pensiya fonduna, tibbi sığortaya, məzuniyyətin ödənilməsi və qarşıdakı xərclərin ödənişi üçün ehtiyata ayırmalar ayrılmışdır:

Debet 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı, 3-cü subhesabın “Maşın-traktor parkının saxlanması və istismarı üzrə xərclər” analitik hesabı.

265

Kredit 533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan qısamüddətli kreditor borcları” hesabı;

Kredit 522 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər” hesabı;

Kredit 412 №-li “Uzunmüddətli zəmanət öhdəlikləri”, 512 №-li “Qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri”, 414 №-li “Digər uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər” hesabları.

2. Traktorların nəqliyyat işlərində neft məhsulları işlədilmişdir:

Debet 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının, 3-cü subhesabının “ Maşın- traktor parkının saxlanması və istismarı üzrə xərclər” analitikhesabı;

Kredit 201 №-li “Material ehtiyatları” hesabının, 3-cü “Yanacaq” subhesabı.

3. Maşın-traktor parkının əsas vəsaitləri üzrə amortizasiya, təmir fonduna ayırmalar hesablanmışdır:

Debet 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının, 3-cü subhesabın “Maşın- traktor parkının saxlanması və istismarı üzrə xərclər” analitik hesabı;

Kredit 112,122,132 №-li hesablar üzrə Amortizasiya hesabı – hesablanmış amortizasiya məbləğinə;

Kredit 412,512 №-li hesablar üzrə uzunmüddətli və qısamüddətli zəmanət öhdəlikləri və 414 №-li “Digər uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər” hesabları.

202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı üzrə hesabların müxabirləşməsi

s.

№

si



debet kredit

1. Köməkçi istehsalatda istifadə olunan əsas vəsait obyektlərinə amortizasiya hesablandıqda

202-4 112,122,

132

2. Köməkçi istehsalatda istifadə olunan qeyri-maddi aktivlərə 202-4 102

266

amortizasiya hesablandıqda

3. İstifadə olunan materialların dəyəri məhsulların (işlərin, xidmətlərin)maya dəyərinə silindikdə

202-4 201

4. İstifadə olunmuş öz istehsalının yarımfabrikatları-

nın dəyəri köməkçi istehsalat məhsullarının (işlərin,xidmətlərin) maya dəyərinə daxil edildikdə

202-4 207

5. Müəssisənin özündə olan digər köməkçi istehsalat xidmətlərinin və işlərin dəyəri köməkçi istehsalat məhsullarının maya dəyərinə aid edildikdə

202-4 202-4

6. Bölüşdürülən xərclərin bir hissəsi köməkçi istehsalat məhsullarının maya dəyərinə aid edildikdə: ümumistehsalat xərcləri

202-4 202-5

Ümumtəsərrüfat xərcləri 202-4 721

7. Köməkçi istehsalatda buraxılmış zay məhsulun məbləği silindikdə 202-4 213

8. Köməkçi istehsalatda istifadə olunmuş hazır məhsulların dəyəri silindikdə

202-4 204,206

9. Kənar təşkilatların xidmətləri və gördükləri işlərin dəyəri köməkçi istehsalat məhsullarının maya dəyərinə aid edildikdə

202-4 531

10. Qaytarılmayan vergilər köməkçi istehsalat məhsullarının maya dəyərinə aid edildikdə

202-4 422

11. Sosial sığorta fonduna ayırmalar köməkçi istehsalat məhsullarının maya dəyərinə aid edildikdə

202-4 522

12. Hesablanan əmək haqqı məbləği köməkçi istehsalat məhsullarının maya dəyərinə aid edildikdə

202-4 533

13. Təhtəlhesab şəxs vasitəsi ilə ödənilmiş xidmətlərin yaxud işlərin dəyəri köməkçi istehsalat məhsullarının maya dəyərinə aid edildikdə

202-4 244

14. Köməkçi istehsalatın bitməmiş istehsalatının aşkar edilmiş əskikgəlmələri

217 202-4

15. Köməkçi istehsalatda təmirin aparılması üçün təmir fondu yarandıqda 202-4 333,412,

512,414

16. Gələcək dövrün xərclərinin bir hissəsi həmin hesabat ilində köməkçi 202-4 191,242

267

istehsalat məhsullarının maya dəyərinə aid edildikdə

17. Köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyəri quraşdırmaya dair avadanlıqların maya dəyərinə aid edildikdə

201 202-4

18. Köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyəri kapital qoyuluşunun artımına aid edildikdə

113 202-4

19. Köməkçi istehsalatda hazırlanmış materiallar mədaxil edildikdə 201 202-4

20. Köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyəri əsas istehsalat məhsullarının (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinə aid edildikdə

202 202-4

21. Köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərin dəyəri bəslənilən və kökəldilən heyvanların maya dəyərinə aid edildikdə

131 202-4

22. Köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyəri material qiymətlilərin əldə edilməsi üzrə xərclərin artımına aid edildikdə

201 202-4

23. Köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyəri öz istehsalının yarımfabrikatlarının maya dəyərinə aid edildikdə

202-4 202-4

24. Köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyərinin aid olması:

Ümumistehsalat xərclərinə

Ümumtəsərrüfat xərclərinə

202-5

721

202-4

202-4

25. İstehsal zayının aradan qaldırılmasında istifadə olunan köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyərinin silinməsi

213 202-4

26. Köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyəri xidmətedici istehsalat və təsərrüfat xərclərinə aid edildikdə

202-6 202-4

27. Köməkçi istehsalat məhsullarının faktiki maya dəyəri silindikdə 206 202-4

28. Köməkçı istehsalatda hazırlanmış hazır məhsullar mədaxil edildikdə 204 202-4

29. Məhsulların ( işlərin, xidmətlərin) satışında istifadə olunan köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyəri silindikdə

711 202-4

30. Kənara satılan köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin faktiki maya dəyəri silindikdə

701 202-4

31. Köməkçi istehsalat xərclərinin bir hissəsinin əvvəl yaradılmış ehtiyat 333,412,

268

hesabına silinməsi 512,414 202-2

32. Köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərinin dəyəri gələcək dövrlərin xərclərinə silindikdə

191,242 202-4

33. Təbii fəlakətin aradan qaldırılması üzrə köməkçi istehsalat xidmətləri və işlərin dəyərinin silinməsi

761 202-4

4. Kənar təşkilatların gördüyü işlər və xidmətlər maşın-traktor parkı xərclərinə və sair xərclərə aid edilmişdir:

Debet 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının, 3-cü subhesabının “Maşın-traktor parkının saxlanması və istismarı üzrə xərclər” analitik hesabı;

Debet 241 №-li “Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi” hesabı;

Kredit 531 №-li “Malsatan və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları” və xərc növləri üzrə digər hesablar;

5. İlin axırında amortizasiya fonduna ayırmalar, sair xərclər müəyyən olunmuş qaydada müvafiq olaraq təyinatı üzrə bölüşdürülmüşdür:

Debet 202 №-li “ İstehsalat məsrəfləri” hesabının, 1-ci “Bitkiçilik” subhesabı (bitkilər və bitki qrupları analitik hesabları)-maşın-traktor parkından istifadə etməklə bitkiçilik sahəsinə düşən yerinə yetirilən işlərə görə xərclər üzrə, 2-ci “Heyvandarlıq” subhesabı – heyvandarlıq sahəsində istehsal dövründə tərkib hissəsi olan işlər üzrə;

Kredit 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının 3-cü subhesabı, “Maşın-traktor parkının saxlanması və istismarı üzrə xərclər” analitik hesabı.

Beləliklə, ilin axırında “Maşın-traktor parkının saxlanması və istismarı üzrə xərclər” analitik hesabının krediti üzrə kənd təsərrüfatı işlərində maşın-traktor parkının saxlanması və istismarına aid olan məsrəflər, məsrəf növləri üzrə - amortizasiya, təmir fonduna ayırmalar, işlər və xidmətlər, sair məsrəflər silinir.

269

Traktorların nəqliyyat işlərinin yerinə yetirilməsinə aid olan məsrəflərin (bitkiçilikdə bu işlər müstəsna olmaqla) müvafiq maddələri üzrə ilin axırına bölüşdürülməyənlər qalır.

Nəqliyyat işlərinin silinməsi

İl ərzində traktorla yerinə yetirilən nəqliyyat işlərinin dəyəri traktorların nəqliyyat növü işləri nöqteyi nəzərindən (bitkiçilikdə daşımadan başqa) şərti etalon hektarın plan maya dəyəri ilə “Maşın-traktor parkının saxlanması və istismarı üzrə xərclər” analitik hesabının kreditindən silinir. İlin axırında nəqliyyat işlərinin etalon hektarlarının faktiki maya dəyəri hesablanır və nəqliyyat işlərinin plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılır.

Nəqliyyat işlərinin etalon hektarlarının maya dəyəri kənd təsərrüfatı işlərinə düşən işlərin xərcləri təyinatı üzrə aid edildikdən sonra qalan “Maşın-traktor parkının saxlanması və istismarı üzrə xərclər” analitik hesabında olan xərclər etalon hektarla yerinə yetirilmiş nəqliyyat işlərinin ümumi miqdarına bölünməklə hesablanır. Bir şərti etalon hektarın ümumi maya dəyəri, həmin analitik hesabın debetində uçota alınan xərcləri (kənd təsərrüfatı işlərində traktorçuların və qoşquçuların əmək haqqı məbləği, bu işlərdə işlədilən neft məhsulları əlavə edilməklə) etalon hektarla nəqliyyat işlərini də daxil etməklə, yerinə yetirilmiş etalon hektarların miqdarına bölünməklə hesablanır.

Kombaynlar üzrə məsrəflərin uçotu

İkinci qrup “Özüyeriyən maşınların saxlanması və istismarı” analitik hesabında taxılyığan, kartofyığan, çuğunduryığan və digər özüyeriyən kombayn və maşınların saxlanması və istismarı üzrə xərclər habelə qarajın, navesin, meydançanın bu maşınların saxlanması və istismarı ilə əlaqədar digər əsas

270

vəsaitlərin saxlanması və istismarı xərcləri uçota alınır. Bu qrupda analitik hesablar maşınların növləri üzrə açılır.

Kombaynın saxlanması və istismarına məsrəflərin uçotu – maşın-traktor parkı üzrə olan nomenklatura üzrə aparılır. Məsrəflər həmin qaydada maddələrlə silinir. Əmək haqqı məbləği və neft məhsulları xərci (202-4 №-li hesab üzrə əks etdirilmədən) il ərzində bir başa təyinatı üzrə aid edilir. İlin axırında amortizasiya məbləği, təmir (təmir fonduna ayırmalar), sair məsrəflər maddələrlə bölüşdürülür. Bu məsrəflər kombayn və özüyeriyən maşınların hər bir növü üçün yığılan sahəyə proporsional olaraq ayrıca bitkilər üzrə bölüşdürülür.

Məsrəflərin ilkin uçotu

Maşın-traktor parkının işləri və məsrəflərinin ilkin uçotu kənd təsərrüfatı işləri üzrə traktorçu-maşinistin uçot vərəqəsində (133-KT №-li formada), nəqliyyat işləri üzrə - traktorun yol vərəqəsində (134-KT №-li formada) aparılır.

Traktorçu-maşinistin uçot vərəqəsi traktorla, özüyeriyən maşınla və kombaynla yerinə yetirilən tarla, stasionar işlərini və başqa kənd təsərrüfatı işlərini

uçota almaq üçün istifadə olunur. Sənəddə hər bir mexanizator üçün 10-15 iş günü yazılır. Onda şərti etalon hektara çevirməklə naturada yerinə yetirilmiş işin həcmi, hesablanmış əmək haqqı, neft məhsulları xərci, yerinə yetirilmiş işin keyfiyyəti qeyd edilir.

Traktorla yükün daşınması üzrə işlərin uçotu üçün, yəni traktorun nəqliyyat işləri üçün traktorun yol vərəqəsi tətbiq olunur. Bu sənəd yük avtomobilinin yol vərəqəsi ilə çox göstəricilər ümumidir.

Eyni zamanda, o bir gün üçün yazılır. Onda yükün daşınması haqqında bütün lazımi məlumatlar, gedilən ton-kilometrlər, neft məhsullarının sərfi, hesablanmış əmək haqqı əks etdirilir.

271


Göstərilən ilk sənədərin əsasında məsrəflərin uçotunun toplayıcı cədvəlində (301-KT №-li forma) yazılış aparılır. Bu cədvəldə hər bir traktor (kombayn) və traktorçu-maşinist üçün ayrıca səhifə nəzərdə tutulmuşdur. Bura uçot və yol vərəqələrinin əsasında aşağıdakı məlumatlar yazılır: işlənilmiş maşın-günlər, maşın-növbə, traktorçu və yedəkçiyə hesablanmış əmək haqqı, verilən neft məhsulları, faktiki və norma üzrə sərf olunanlar, ümumi yürüş (nəqliyyat işlərində) və o cümlədən yüklə, yük daşınıb (nəqliyyat işlərində), sonra yerinə yetirilən işlərin uçot obyektləri üzrə - bitkilər (bitki qrupları), bitməmiş istehsalatda iş növləri və s. üzrə bölüşdürülməsi göstərilir. Cədvəlin ayrıca səhifəsində hesablanmış amortizasiya məbləği və təmir fonduna ayırmalar toplanır.

Məsrəflərin uçotunun toplayıcı cədvəlinin yekun məlumatlarının əsasında hər ay maşın-traktor parkı üzrə bölmənin (istehsalat hesabatı) şəxsi hesabı doldurulur.

Maşın-traktor parkı, kombaynın saxlanması və özü yeriyən maşın üzrə yazılış 202-4 №-li hesabın 3-cü subhesabı üzrə açılan analitik hesabların nomenklaturasına uyğun olaraq ayrı-ayrı sütunlar üzrə aparılır.

Onları yuxarıdakı qaydada registrlərə yazılış üçün hər bir maddə (sətirlər üzrə) və hər bir analitik hesab üzrə (sütunlar üzrə) müvafiq yekunlar çıxarılır.

Maşın-traktor parkı üzrə məsrəflərin analitik uçotu bilavasitə bölmənin şəxsi hesabında (istehsalat hesabatında) aparmaq olar. Ancaq belə bölmələrin sayı təsərrüfatda kifayət qədər çoxdursa, onda bütünlükdə təsərrüfat üzrə icmal şəxsi hesab (icmal istehsalat hesabatı) tərtib edilir.

Beləliklə maşın-traktor parkının məsrəflərinin uçotu üzrə ümumi yazılış sxemi digər köməkçi istehsalatda olduğu kimidir.

Uçotun kompüter formasında köməkçi istehsalatın və maşın-traktor

272

parkı üzrə məsrəflərin uçotu

Köməkçi istehsalatın uçotunda və maşın-traktor parkı işlərində uçotun avtomatlaşmasının tətbiqi üçün geniş imkanlar vardır, belə ki, istehsalat üzrə çoxlu miqdarda eynitipli təsərrüfat əməliyyatları (əmək haqqının hesablanması, işlərin əsas istehsalatın uçotu obyektlərinə aid edilməsi, kalkulyasiya fərqinin silinməsi və i.a.) yerinə yetirilir.

İlk sənədlərin məlumatları (bu halda avtomobilin yol vərəqəsi) mühasibatlıqda klaviaturanın köməyi ilə dialoq rejimində kompüterdə çıxarılır. Bununla aşağıdakı rekvizitlər içəri salınır: sürücünün familiyası, adı və atasının adı və onun tabel nömrəsi, avtomobilin qaraj nömrəsi, qarajdan çıxma və qaraja qayıtma vaxtı, spidometrin göstəricisi, qarajdan çıxdıqda bakda olan yanacağın miqdarı, sürücü qayıtdıqda bakda olan yanacağın miqdarı, sürücüyə verilən yanacağın miqdarı, yürüş və hər gedişdə daşınan yükün miqdarı, yolun tipi (yolun xarakteri, yükün dərəcəsi və s.)

İlk sənədlərdən məlumatların daxil etmə prosesində displeyin ekranında ardıcıllıqla rekvizitlərin adı, sənədlərin strukturu və onların əhəmiyyətinə uyğun olaraq avtomatik aşkar edilir, eyni zamanda məlumatlara nəzarət təmin olunur. Məsələn, əgər avtomobilin qaraj nömrəsi yaxud sürücünün tabel nömrəsi səhvdirsə, səhv haqqında ekranda məlumatlar vurulur.

Yol vərəqəsindən informasiyalar daxil edildikdə buraxılmış səhvin aradan qaldırılmasına imkan verən (daşınmanı yerinə yetirərkən yanacaq sərfini aşkar etmək yolu ilə) məntiqi yoxlama aparılır. Keçən məntiqi nəzarət informasiyası, avtomobilin qaraj nömrəsi üzrə texniki-iqtisadi göstəricilərin uçotu massivinə və eyni zamanda hər bir sürücü üzrə texniki-iqtisadi göstəricilərin massivinə yazılır. Bundan başqa, informasiya sisteminə avtonəqliyyatın işi haqqında normativ sorğu informasiyaları (norma, qiymət və s.) massivi daxil edilir. NSİ rekvizitlərinin rekvizitlər açarının əsasında informasiyalar emal edildikdə avtomatik çıxarış çıxarılır və işlərin yerinə yetirilməsi, əmək haqqının hesablanması, yanacaq sərfi və s.-in avtomatik hesablamaları üçün istifadə olunur.

Avtonəqliyyat işləri haqqında lazımi operativ informasiyanı videoqramma şəklində displeydə yenidən yaratmaq olar, yəni daşımanın yerinə yetirilməsi

273

cədvəli (yükün növü və yükü alan üzrə) qaraj nömrələri üzrə avtomobil işləri göstəriciləri cədvəli və s. Bununla belə bu məlumatları hər hansı günə hər hansı çıxarışla yaratmaq olar.

Ay ərzində (yaxud daha qısa dövrdə) avtonəqliyyat işlərinin yekunları üzrə maşınoqramma çıxış informasiyasına daxil edilir, məsələn, qaraj nömrələri üzrə avtonəqliyyat işlərinin göstəriciləri cədvəli, həmçinin sürücünün özü üzrə, avtomobilin markaları üzrə abtonəqliyyat işlərinin texniki-istismar göstəriciləri cədvəli və s.

Analitik nöqteyi-nəzərdən “subkonto” sistemi üzrə analitik uçot qayda üzrə sərbəst olaraq düzülür – avtomaşının növü və inventar nömrəsi, sürücünün familiyası və şəxsi hesabı, xərc maddələri, daşımanın növü, bölmə və s. informasiyalar 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının “Avtomobil nəqliyyatı” subhesabı üzrə mövcud uçot sisteminin nomenklaturası nöqteyi nəzərdən toplanır.

202-4 №-li hesabın digər subhesabları üzrə də eyni sistem tətbiq olunur. Buna görə həmin hesabın hər bir subhesabı üzrə məsrəflərin toplanmasının öz xüsusiyyətləri vardır və “subkonto” metodundan istifadə etməklə uçotun nomenklatur sisteminin tətbiqinə uyğundur.

Mövzu 10. İSTEHLAK MALLARININ KEYFİYYƏT EKSPERTİZASI SAHƏLƏRİNDƏ ƏSAS İSTEHSALAT SAHƏLƏRİNDƏ XƏRCLƏRİN

UÇOTU.

Bitkiçilikdə məsrəflərin, məhsul çixişinin uçotu

Plan

1.Istehsal məsrəflərinin uçotu.

2.Bitkiçilikdə mühasibat uçotunun metodoloji əsasları və vəzifələri

3. Bitkiçilikdə məsrəflərin uçot obyektləri

274

4. Bitkiçilikdə ilk uçotun təşkili

5. Bitkiçilikdə sintetik və analitik uçotun təşkili

1. Istehsal məsrəflərinin uçotu. Bitkiçilikdə mühasibat uçotunun metodoloji əsasları və vəzifələri

İstehsal məsrəflərinə adi fəaliyyət növü üzrə xərclər və əlavə satış üzrə xərclər aid edilir. Onların uçotu – bitkiçilikdə, heyvandarlıqda, sənaye istehsalatında, köməkçi istehsalatda, xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlarda məsrəflərin və ümumistehsalat xərclərinin uçotu 202 N-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabında uçota alınır. Ümumtəsərrüfat xərcləri isə 721 N-li “İnzibati xərclər” hesabında uçota alınır.

Bu bölmənin bütün hesabları balansa görə aktivdir. Onların debeti üzrə bu və digər məhsul (iş, xidmət) növü ilə əlaqədar xərclər, krediti üzrə isə - məhsul çıxışı (kənd təsərrüfatında – plan qiyməti ilə) və ya xərclərin silinməsi əks etdirilir.

Məhsul (iş, xidmət) istehsalı ilə əlaqədar olan pul formasında ifadə olunan istehsal xərcləri – işlədilən material qiymətliləri, əmək haqqı, əsas vəsaitlərin amortizasiyası və digər xərclər məhsulların (iş və xidmətlərin) maya dəyərini təşkil edir.

İstehsal prosesinin konkret işlərinin yerinə yetirilməsi müxtəlif xərclərin (material-istehsalat ehtiyatlarının işlədilməsi, dövriyyədən kənar aktivlərin qismən köhnəlməsi, əmək haqqının verilməsi və s.) olmasını tələb edir. Bütün bu xərclər uçotda ayrılıqda yığılır. Deməli, istehsala xərclər mühasibat uçotunda ümumi məbləğdə uçota alına bilməz. Uçot xərc maddələri üzrə (maya dəyərinin kalkulyasiyasında onların nomenklaturasına uyğun xərc maddələri üzrə) aparılmalıdır.

275

Əsas istehsalatın uçotu

202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabında məhsul istehsalı, yerinə yetirilən işlər və göstərilən xidmətlərlə əlaqədar əməliyyat əks etdirilir, yəni istehsal xərcləri haqqında informasiyaların toplanması aparılır.

Müəssisənin adi fəaliyyət növü üzrə xərclərin formalaşdırılması aşağıdakı elementlər üzrə qruplaşdırılmalıdır:

-material xərcləri;

-əməyin ödənişi xərcləri;

-sosial ehtiyaclara ayırmalar;

-amortizasiya;

-sair xərclər.

202 №-li “ İstehsalat məsrəfləri” hesabının debeti üzrə birinci, məhsul (iş, xidmət) istehsalı ilə bilavasitə əlaqədar olan müstəqim xərclər əks etdirilir, onlar material qiymətliləri, əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar, malsatan və podratçılarla hesablaşmalar və s. uçotu aparılan hesablarından silinir; ikinci köməkçi istehsalat hesabının kreditindən silinən köməkçi istehsalat xərclər; üçüncü ümumistehsalat xərcləri və 721 №-li “İnzibati xərclər” hesabından qeyri müstəqim xərclər; 202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabının krediti üzrə 204 N-li “Hazır məhsul”, 701 N-li “Satışın maya dəyəri” hesabları ilə müxabirləşmədə məhsul (iş, xidmət) çıxışı əks etdirilir

Qeyd etmək lazımdır ki, kənd təsərrüfatında məhsulların faktiki maya dəyəri yalnız ilin axırında kalkulyasiya edilir. Məhsullar il ərzində istehsalat-maliyyə planında nəzərdə tutulmuş plan maya dəyəri ilə mədaxil edilir. İlin axırında, əsas və əlavə məhsulların faktiki maya dəyəri müəyyən edildikdən sonra il ərzində əks etdirilmiş əsas və əlavə məhsulu uçota alan hesablarda məhsulların faktiki maya dəyəri ilə plan maya dəyəri arasında olan fərq silinir. Əgər məhsulun faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən yuxarı olarsa arada olan fərqə əlavə yazılış tərtib olunur, əgər əksinə olarsa “qırmızı storno” üsulu ilə düzəliş edilir.

276

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində 202 №-li “ İstehsalat məsrəfləri” hesabına dair aşağıdakı subhesablar açıla bilər:

202-1 №-li “Bitkiçilik”;

202-2 №-li “Heyvndarlıq”;

202-3 №-li “Sənaye istehsalı”;

202-4 N-li “Köməkçi istehsalat”

202-5 №-li “Ümumi istehsalat xərcləri”.

202-6 N-li “İstehsalat xarakterli digər xidmətlər”.

202 №-li “ İstehsalat məsrəfləri” hesabı üzrə analitik uçot buraxılmış məhsul (iş, xidmət) növləri üzrə, eləcə də xərc növləri üzrə aparılır. Bunlarla əlaqədar olaraq 202-1 №-li “Bitkiçilik” subhesabı üzrə xərclər aşağıdakı maddələr üzrə qruplaşdırılır:

-sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əməyin ödənişi xərcləri;

-material xərcləri, o cümlədən :

-toxum və əkin materialları;

-kübrələr;

-bitkilərin mühafizə vasitələri;

-əsas vəsaitlərin saxlanması;

-idarəetmə və istehsalın təşkili;

-işlər və xidmətlər;

-sair xərclər.

202-2 №-li “Heyvandarlıq” subhesabında xərclər aşağıdakı qaydada bölüşdürülür:


-Material xərcləri, o cümlədən:

277

Yemər,

- Heyvanların mühafizə vasitələri;



-işlər və xidmətlər;

-heyvanların ölümündən olan itkilər;

-sair xərclər.

202-3 №-li “Sənaye istehsalı” subhesabında aşağıdakı xərc maddələrinin nomenklaturası müəyyən edilir:


-xammal və materiallar;



-xidmətlər və işlər;

-sair xərclər.

202 №li hesab üzrə qalıq hesabat dövrünün axırına bitməmiş istehsalatın dəyərini göstərir.

Bitkiçilk – kənd təsərrüfatının mühüm sahəsidir . Bu sahədən əldə edilən məhsulların çoxu bilavasitə əhalini ərzaqla, sənayeni xammalla, mal-qaranı isə yemlə təmin edir. Bitkiçiliyin tarlaçılıq (taxıl, texniki bitklər, yem bitkilər və s.), tərəvəzçilik, meyvəçilik, üzümçülük, çəmənçilik və s. kimi sahələri də var. Bitkiçilikdə əhalinin ərzağa olan tələbatının ödənilməsi üçün orta illik ümumi taxıl yığımının artımı, dənli bitkilərin məhsuldarlığının yüksəldilməsi, digər əsas kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artırılması əhəmiyyətli dərəcədə təmin edilməlidir. Bitkiçiliyin mühüm vəzifəsi heyvandarlıqda möhkəm yem bazasının yaradılması üçün yem istehsalatının kəskin surətdə artırılmasıdır.

278

Bu vəzifələrin həyata keçirilməsində bitkiçilik sahəsinin məsrəfləri və məhsul çıxışının uçotunun düzgün və öz vaxtında aparılması mühüm rol oynamalıdır. Bitkiçilikdə məsrəflərin uçotunun düzgün təşkilinin birinci dərəcəli əhəmiyyəti vardır.

Göründüyü kimi bitkiçilik – kənd təsərrüfatı istehsalının mühüm və spesifik sahələrindən biri olmaqla –istehsalın mövsümi xarakter daşıması ilə fərqlənir. Bitkiçilik sahəsində istehsal məsrəfləri ilin müxtəlif vaxtlarında uzun müddət ərzində qeyri-bərabər olur. Bitkiçiliyin vaxtında yetişməsi məhsul çıxışına səbəb olur və məhsul yığımı dövrü başlanır. Məhsuldan əsas və əlavə məhsullar (küləş, kökümeyvəli bitkilərin gövdə və yarpaqları və s.) alınır. İstehsal prosesində bitkiçilikdə cari ilin məhsulu üçün məsrəflər və gələcək ilin məhsulu üçün məsrəflər paralel olaraq aparılır. Texnoloji prosesə bir neçə mərhələ daxil edilir:

-torpaqların səpin üçün hazırlanması (şumlama, malalama, kultivasiya və i.a.);

-səpmə (əkmə);

-bitkilərə qulluq;

-məhsul yığımı.

Deməli bitkiçilikdə bitməmiş istehsalın daim mövcud olması labüddür.

Bu sahələrdə bütün bu xüsusiyyətləri uçotun təşkili və məhsulların maya dəyərinin hesablanmasında nəzərə almaq lazımdır.

Analitk uçot elə şəkildə açılmalıdır ki, məsrəflər aid olan becərilən bitkilər üzrə, yerinə yetirilən işin növü üzrə məsəflərə bölünməklə cari ilin məhsulu üçün məsrəflərin və gələcək ilin məhsulu üçün məsrəflərin ayrılıqda uçotu təmin edilmiş olsun.

Bununla əlaqədar olaraq bitkiçiliyin bütün analitik hesablarını aşağıdakı qruplarda birləşdirmək olar:

1.Bitkiçilikdə istehsal prosesi ilə bilavasitə əlaqədar olan bölüşdürülməli olan məsrəflər. Belə ki, həmin məsrəflər konkret bitkilərə olan məsrəflərə aid etmək mümkün deyil.

279

Bu məsrəflər aşağıdakılardır:

-bitkiçilikdə istifadə olunan əsas vəsaitlərin saxlanmasına olan məsrəflər;

-suvarma üzrə məsrəflər;

-qurudulma üzrə məsrəflər;

-torpağın əhəng və gips ilə gübrələnməsi üzrə məsrəflər.

Bölüşdürülməli olan bu məsrəflərə hesabat dövrünün sonunda konkret bitkilərə olan məsrəflər daxil edilir.

2. Bitkilər və bitki qrupları (payızlıq dənli bitkilər, yazlıq dənli bitkilər, dənli bitkilər, texniki bitkilər, kartof. tərəvəz və bostan bitkiləri, yem bitkiləri, örtülü torpaq tərəvəzi, bağçılıq və s.)

3. Yem istehsalı analitik hesabları (siloslaşdırmaya olan məsrəflər, senajın hazırlanmasına məsrəflər, ot ununun hazırlanması üzrə məsrəflər və s.)

4. Bitməmiş istehsalın uçotu üzrə analitik hesablar (payızlıq dənli bitkilərin səpini, şum qaldırılması və s.)

Bu səbəbdən bitkiçilikdə məsrəflərin uçot obyektlərinin özü müxtəlif ola bilər və istehsal məsrəflərinin uçotunun sadə formasından istifadə olunur.

Bitkiçilikdə məsrəflərin və məhsul çıxışının uçotu 20 №-li “Əsasi istehsalat” hesabının 1-ci “Bitkiçilik” subhesabında müvafiq analitik hesablarda məsrəf maddələri üzrə aparılır:

1. Əmək haqqı üzrə məsrəflər.2. Sosial sığortaya ayırmalar.3. Toxum və əkin materialları.4. Mineral və üzvi gübrələr.5. Bitki mühafizə vasitələri.6. Əsas vəsaitlərin saxlanmasına məsrəflər:

a) neft məhsulları;b) əsas vəsaitlərin köhnəlməsi (amortizasiyası);q) əsas vəsaitlərin təmiri.

7. İş və xidmətlər.

280

8. İstehsalın təşkili və idarəetmə üzrə məsrəflər.

9. Sığorta ödənişləri.

10.Kreditə görə ödənişlər.

11.Sair məsrəflər.

Bitkiçlikdə məsrəflər olduqda ilkin və icmal sənədlərə əsasən mühasibat yazılışı aparılır:

Debet – 202 №-li hesabın 1-ci “Bitkiçilik” subhesabı.

Kredit – xərc növlərindən asılı olaraq 533,522,201,112,122,132,202,721 №-li və s. hesablar.

Məhsul yığımı nəticəsində alınan bitkiçiliyin hazır məhsulları il ərzində plan maya dəyəri ilə mədaxil edilir. Bu halda yazılış tərtib edilir:

Debet – 204, 201 №-li hesablar.

Kredit – 202 №-li hesabın 1-ci “Bitkiçilik” subhesabı.

Bitkiçilik məhsulları istehsalına faktiki məsrəfləri ancaq hesabat ilinin axırında müəyyən etmək olar, çünki o zaman 202,721 №-li hesablar bağlanacaq, kənd təsərrüfatı bitkilərinin tozlandırılmasına aid olan arıçılıq sahəsində arıların saxlanmasına olan məsrəflər silinəcək, məhv olmuş əkinlər üzrə məsrəflər müəyyən ediləcək, torpaqların gipslə gübrələnməsi, əhənglə gübrələnməsi, suvarılması üzrə məsrəflər və s. bölüşdürüləcəkdir..

Deməli 202 №-li hesabın 1-ci “Bitkiçilik” subhesabını hesabın debet hissəsində 202 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı üzrə kalkulyasiya fərqi məbləği əks etdirildikdən sonra, eyni zamanda ümumistehsalat xərcləri və ümumtəsərrüfat xərcləri bölüşdürülərək bitkiçilikdə məsrəflərə daxil edildikdən sonra bağlamaq lazımdır.

Beləliklə, hesabat ilinin axırında bitkiçiliyin analitik hesablarının debet tərəfində faktiki məsrəflər, kredit tərəfində plan qiyməti ilə məhsul çıxışı uçota alınır. Məhsul çıxışı faktiki məsrəflər səviyyəsinə çatdırılmalıdır.

Bunun üçün bitkiçiliyin 1-ci qrup analitik hesablarının məsrəfləri bölüşdürülür və sonra analitik hesabların qalan qrupları üzrə məhsulların faktiki

281

maya dəyəri hesablanır. Bitkiçilik məhsullarının faktiki maya dəyəri hesablandıqdan sonra kalkulyasiya fərqi müəyyən edilir və bitkiçilik məhsullarının istehlak olduğu sahələrə əlavə yazılış yaxud “qırmızı storno” üsulu ilə silinir. Əgər məhsulun faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən yuxarı olarsa əlavə yazılış üsulu tətbiq edilir, əgər məhsulun faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən aşağı olarsa “qırmızı storno” üsulu tətbiq edilir. Nəticədə 4-cü qrup analitik hesablardan başqa analitik hesablar bağlanır və qalığı olmur. Buna görə son balansda 202-1 “Bitkiçilik” hesabında bitməmiş istehsalatda məsrəf məbləği əks etdirilə bilər.

3. Bitkiçilikdə məsrəflərin uçot obyektləri

Bitkiçilik sahəsində məsrəflərin uçot obyektləri kənd təsərrüfatı bitkiləri (yaxud bitki qrupları), kənd təsərrüfatı işləri, bölüşdürülməli olan xərclər və sair obyektlərdir.

Xərclərin uçot obyektlərinin aşağıdakı nomenklaturası qəbul edilmişdir:

Birinci qrup xərc obyektləri: Dənlilər və dənli paxlalı bitkilər. Payızlıq dənli bitkilər (buğda, arpa, dən üçün qarğıdalı və s.).

Yazlıq dənlilər və paxlalı bitkilər (yazlıq buğda, sair yazlıq sünbüllü dənli bitkilər və s.).

Texniki bitkilər (pambıq, tütün, günəbaxan və s.)

Kartof, tərəvəz və bostan bitkiləri (kartof, kələm, xiyar, pambıq və s.).

Yem bitkiləri (silos bitkiləri qarğıdalıdan başqa, silos üçün qarğıdalı və yaşıl yem, birillik otlar, çoxillik otlar, yaxşılaşdırılmış biçənəklər və otlaqlar, təbii biçənəklər və otlaqlar və s.)

Örtülü torpaq tərəvəzi (qış şitilliyi, yaz şitilliyi, parnik və s.)

Meyvə, giləmeyvə və üzümlüklər və digər çoxillik əkmələr.

282

İkinci qrup xərc obyektləri. Bitməmiş istehsalat (gələcək ilin məhsulu üçün çəkilən xərclər). Bu xərc obyektinə daxildir: payızlıq dənli bitkilər səpini, qışda tərəvəz bitkiləri səpini və s.

Üçüncü qrup xərc obyektləri. Ayrı-ayrı növ xərcləri birdən-birə birinci və ikinci qrup xərc obyektlərinə aid etmək olmaz. Belə ki, onlar xərclərin bir neçə və çoxlu uçot obyektlərinə aid edilir. Onlar bölüşdürülməli olan xərclər adlanır. Onlar il ərzində ayrıca analitik hesabda uçota alınır və ilin axırında bölüşdürülür. Bölüşdürülməli olan xərc obyektlərinə daxildir: amortizasiya ayırmaları, bitkiçilikdə istifadə olunan əsas vəsaitlərin təmiri üçün xərclər (yaxud təmir üçün ayırmalar), suvarma üçün xərclər, qurutma üçün xərclər, tarlaqoruyucu zolaqların saxlanması üçün xərclər.

Dördüncü qrup xərc obyektləri. Bitkiçilik sahəsində bəzi xərc növləri yem istehsalı, yığımdan sonra məhsul emalı və s. ilə əlaqədardır. Onlar ayrıca analitik hesabda uçota alınır. Bu xərc obyektlərinə daxildir: silosun tədarükü, senajın tədarükü, ot ununun istehsalı, ot tədarükü, küləş, yığımdan sonra məhsul emalı və s. Bu xərc obyektləri əlavə, əlaqədar məhsulların miqdarını müəyyən etmək və ilin axırında həmin məhsulların maya dəyərini müəyyən etmək üçün açılır.

4. Bitkiçilikdə ilk uçotun təşkili

Bitkiçilik sahəsində xərclər və məhsul çıxışı haqqında mühasibat uçotunda bütün yazılışlar əmək, əmək əşyalarının, əmək vəsaitlərinin sərfinin və məhsul çıxışının uçotu üzrə müvafiq ilk sənədlərin məlumatlarına əsaslanır.

Əmək sərfinin uçotu üzrə sənədlərdə bitkiçilik sahəsində aparılmış bitkilərin becərilməsi üzrə konkret işlərin yerinə yetirilməsinə əmək sərfi və buna hesablanmış əmək haqqı qeyd edilir. Mexanikləşməmiş işlər üçün yerinə yetirilən işlərin və əməyin uçotu vərəqəsi, mexanikləşdirilmiş işlər üçün isə - traktorçu –maşinistin uçotu vərəqəsi (131 və 132 –KT №-li formalar) tətbiq edilir. Bundan başqa xüsusi sənədlərdən - yerinə yetirilən və əməyin uçotu üzrə briqadirin kitabçasından (65№-li forma), həmçinin iş vaxtının uçotu üçün – iş vaxtının uçotu tabelindən (140-KT №-li forma) istifadə olunur.

283

Əmək əşyalarının səpinin uçotu üzrə sənədlərdə müxtəlif material qiymətlilərin (toxumların, gübrələrin, zəhərli kimyəvi maddələrin, herbisidlərin, ehtiyat hissələrinin, xırda inventarların və s.) sərfi qeyd edilir. Səpin üçün toxum və əkin materialının sərf olunması toxum və əkin materialının məsarif akı (183 KT №-li forma) ilə gübrələrin, zəhərli kimyəvi maddələrin və herbisidlərin sərfi mineral, üzvi və bakterial gübrələr, zəhərli kimyəvi maddələr və herbisidlərdən istifadə haqqında akt (262-KT №-li forma) ilə, xırda inventarlar – istehsalat və təsərrüfat inventarlarının silinməsi üçün akt (263 KT №-li forma) ilə rəsmiyyətə salınır. Ayın axırında ilkin sənədlərin məlumatları material qiymətlilərin hərəkəti haqqında hesabatda (265 KT №-li forma) sistemə salınır, bundan sonra struktur bölmələrin şəxsi hesablarında material qiymətlilərin sərfi haqqında müvafiq yazılışlar aparılır.

Əmək vəsaitlərinin sərfinin uçotu üzrə sənədlərdə istifadə olunmuş əmək vəsaitləri üzrə olan xərclər qeyd edilir. Bu xərclər hesablanmış amortizasiya və təmir fonduna ayırmalarda ifadə olunur. Onlara amortizasiya və təmir fonduna ayırmaların hesablanması və bölüşdürülməsi üzrə müxtəlif hesablamalar, o cümlədən əsas vəsaitlər üzrə təmir fonduna ayırmaların və amortizasiyanın hesablanması cədvəli (48 KT №-li forma), təmir fonduna ayırmaların və avtonəqliyyat üzrə amortizasiyanın hesablanması cədvəli (50- KT №-li forma), təmir fonduna ayırmalar və amortizasiyanın hesablanması cədvəli ( avtonəqliyyatsız) (49 KT №-i forma), bitkiçilik sahəsinin əsas vəsaitləri üzrə təmir fonduna ayırmaların və amortizasiyanın hesablanması cədvəli (110 KT №-li forma) aiddir.

Məhsul çıxışının uçotu üzrə sənədlərdə bitkiçlik sahəsindən alınan məhsulların , o cümlədən dəni bitkilərin , texniki bitkilərin, yemlərin və s.nin məhsullarının mədaxil edilməsi qeyd edilir. Məhsul çıxışının uçotu üzrə sənədlərə aiddir: dənli bitkilər üzrə - sahədən taxıl və digər məhsulun göndərilməsi reyestri (161 KT №-li forma), sahədən məhsulun daşınması üçün yol vərəqəsi (164 KT № li forma) , taxıl uçotunun talon üsulunda talonlar (165 a, b,v KT №-li formalar), taxıl və digər məhsulların qəbul reyestri (162 KT № -li forma) ,tərəziçinin taxıl qəbulu reyestri (166 KT №-li forma), taxıl və digər

məhsulların hərəkəti cədvəli (167 KT №-li forma), kartof, tərəvəz, meyvə-giləmeyvə və digər bitkilər üzrə - kənd təsərrüfatı məhsullarının daxil olması

284

gündəliyi (168 KT №-li forma), örtülü torpaq məhsullarının daxil olması gündəliyi (170 KT №-li forma), bağçılıq məhsullarının daxil olması gündəliyi (171-KT №-li forma), yem bitkiləri üzrə - qaba və şirəli yemlərin qəbul aktı (172-KT №-li forma), otlaq yemlərinin mədaxili üçün aktlar (173 KT, 174 KT №-li formalar).

Beləliklə bitkiçilik sahəsində xərclərin uçotu üzrə çoxlu miqdarda sənədlər tətbiq olduğu kimi məhsul çıxışının uçotu üzrə də çoxlu miqdarda sənədlər tətbiq olunur. Hər bir qrup sənədlərin məlumatları onlar işlənildikdə sənədlərin istifadəsi və hərəkəti xarakterinə müvafiq əlamətlərin müəyyən edilməsi üzrə sistmə salınır. Bu zaman bitkiçlik sahəsində bütün sənədərin məlumatları xərclərin uçot obyektləri – işlərin və bitkilərin (bitki qrupları) növləri üzrə sistemə salınmalıdır. Bunun nizama salınması üçün xüsusi hazırlanmış toplayıcı cədvəllər və jurnallar tətbiq edilir. Hazırda unifikasiyalaşdırılmış xərclərin uçotunun toplayıcı cədvəli (301 №-li forma) tətbiq olunur.

Xərclərin uçotunun toplayıcı cədvəlində yazılış ilk sənədlərin, icmal sənədlərin, material qiymətlilərin hərəkəti haqqında hesabatın əsasında aparılır.

Ayın axırında toplayıcı cədvəldə hər bir iş və bitki üzrə xərclərin yekunu hesablanır. Yazılışın asan olması üçün cədvəlin axırında yekun səhifəsi (hər bir bitki üzrə) açılır. Ayın axırında ora ayrı-ayrı hər bir iş növünün yekunları köçürülür, ay ərzində və ilin əvvəlindən bitkilər üzrə ümumi yekunlar çıxarılır. Ay ərzində bitkilər üzrə xərclərin yekunları struktur bölmələrin şəxsi hesablarında (istehsalat hesabatında) yazılış üçün istifadə olunur.

5. Bitkiçilikdə sintetik və analitik uçotun təşkili

Hazırda bitkiçilik sahəsində qarşıda duran vəzifələri həyata keçirmək, bitkiçilik məhsulları istehsalını daha da artırmaq üçün bitkiçilik məhsulları istehsalının və xərclərin səmərəli uçotunun təşkili mühüm əhəmiyyətə malikdir.

285

Bunun üçün qənaətlə vəsaitin məsarif edilməsinə və istehsal planının yerinə yetirilməsinə müntəzəm nəzarət etmək, bütün alınan məhsulun və yerinə yetirilən işin faktiki maya dəyərini müəyyən etmək istehsalın həcmini artırmaq, məhsulun keyfiyyətini yüksəltmək və məhsulun maya dəyərini aşağı salmaqla istifadə olunmamış ehtiyatları aşkar etmək lazımdır.

202 №-li “ İstehsalat məsrəfləri” hesabının 1-ci “Bitkiçilik” subhesabı üzrə bitkiçilikdə məsrəflərin və məhsul çıxışının uçotunun ümumi s x e m i

Ilkin sənədlər

Əmək sərfinin uçotu üzrə sənədlər

Əmək əşyalarının uçotu üzrə sənədlər (material qiymətlilərin sərfi)

Məhsul çıxışının uçotu üzrə sənədlər

Əmək vəsaitlərinin uçotu üzrə sənədlər (amortizasiya, təmirə ayırmalar və sair xərclər)

Xərclərin uçotunun toplayıcı cədvəli (301KT №-li forma)

Material qiymətlilərin hərəkəti haqqında hesabat

286

Qarşılıqlı yoxlama

Bitkiçilikdə məsrəflərin və məhsul çıxışının sintetik uçotu hesab planında 202 №-li “İstehslat məsrəfləri” hesabının 1-ci “Bitkiçilik” subhesabında aparılır. Müvafiq bölmə üzrə məsrəflər və məhsul çıxışı haqqında ümumiləşdirici registr struktur bölməsinin şəxsi hesabı (istehsalat hesabatı) sayılır. O, iki

287

Bölmələrin şəxsi hesabı ( istehsalat hesabat) ( 83 KT №-li forma)

10 KT № -li jurnal- order

Bütünlükdə təsərrüfat üzrə şəxsi hesabların ( 83 KT № -li forma ) icmalı( isthsalat hesabatlarının icmalı yaxud analitik uçot cədvəlinin icmalı)

Baş kitab

bölmədən ibarətdir: 1.İstehsala məsrəflər (hesabın debeti); II. Məhsul çıxışı (hesabın krediti).

Şəxsi hesabın birinci bölməsində hər bir uçot obyektinə (bitkilər, bitki qrupları yaxud bitməmiş istehsalat növü) ayrıca sütun ayrılır. Onların konkret növləri üzrə məsrəflər sətirlərdə göstərilir.

Şəxsi hesabın ikinci bölməsində məhsul çıxışı yəni hesabın krediti əks etdirilir. Şəxsi hesabın məlumatları 10-KT №-li jurnal-orderə və Baş kitaba keçirilir.

202 №-li “ İstehsalat məsrəfləri” hesabının 202-1 №-li “Bitkiçilik” subhesabı üzrə

hesabların müxabirləşməsi

Əməliyyatların məzmunu


debet kredit

1. Bitkiçilik sahəsində istifadə olunan əsas vəsaitlərə amortizasiya hesablandıqda

202-1 112,132

2. Səpində işlədilən toxum və əkin materiallarının dəyərinin silinməsi

202-1 201

3. Bitkiçilikdə istifadə olunan mineral və üzvü kübrələrin silinməsi

202-1 201

4. Bitkiçilikdə traktorların, kombaynların, aqreqatların və mexanizmlərin işləməsi üçün işlədilən neft məhsullarının dəyərinin silinməsi

288

202-1 201

5. Bitkiçilik sahəsində təsərrüfatın anbarından verilən azqiymətli və tez xarab olan əşyaların silinməsi

202-1 201

6. Cari il məhsulunun maya dəyərinə istehsal ilinin əvvəlinə olan bitməmiş istehsalat xərcləri bölüşdürüldükdə

202-1 202-1

7. Bitkiçilikdə istifadə olunmuş və sahəyə daşınmış üzvi kübrələrin (peyin) silinməsi

202-1 202-2

8. Bitkiçilik sahəsi üçün yerinə yetirilmiş köməkçi istehsalat xidməti hesablandıqda

202-1 202

9. İlin axırında bitkiçilikdə ümumistehsalat xərcləri ayrı-ayrı bitklər və gələcək ilin məhsulu üçün olan işlər üzrə bölüşdürüldükdə

202-1 202

10. İlin axırında bitkiçilik sahəsinə aid olan ümumtəsərrüfat xərcləri hissəsi ayrı-ayrı bitkilər və gələcək ilin məhsulu üçün olan işlər üzrə bölüşdürüldükdə

202-1 721

11. Kənar təşkilatların yerinə yetirdikləri işlərin, xidmətlərin dəyərinin bitkiçilik məhsullarının maya dəyərinə aid edilməsi 202-1 531

12. Bal tozlandırma istiqamətində arıçılıq xərclərinin bir hissəsi bitkiçiliyə aid edildikdə

202-1 202-2

13. Gələcək dövrün xərcləri bitkiçiliyə aid edildikdə 202-1 191,242

14. Bitkiçilik sahəsində məşğul olan işçilərə əmək haqqı hesablandıqda

202-1 533

15. Vergi və yığımlara görə büdcəyə ayırmalar hesablandıqda

289

(torpaq vergisi və s.) 202-1 521

16. Pensiya fonduna, sosial sığorta fonduna ayırmalar hesablandıqda

202-1

441, 522,541

17. Bəzi növ xərclər üzrə ehtiyat yaradıldıqda 202-1 515

18. Bitkiçilik məhsulları mədaxil edildikdə 204 202-1

19. Bitkiçilik sahəsindən alınmış toxum və yem mədaxil edildikdə

201 202-1

20. Heyvanlara yedirdilmiş otlaqlar, mədəni otlaqlar üzrə xərclərə, eləcə də arıçılığa aid edilən bal verən bitkilər üzrə xərclər aid edildikdə

202-2 202-1

21 Təbii fəlakət nəticəsində silinmiş xərc məbləği 761 202-1

22. Təbii fəlakət nəticəsində sığorta edilmiş əkinlər üzrə silinmiş xərc məbləği

641 202-1

23. İlin axırında məhsulların istifadə istiqamətindən asılı olaraq bitkiçilik məhsulları üzrə kalkulyasiya fərqinin silinməsi

204

201,

202-1,

202-2,

202-3,701

202-1

İstehsalat hesabatı və bitkiçilikdə xərclər və məhsul çıxışının uçotu kitabında olan yekun məlumatları öz aralarında yoxlanılır və 10 №-li jurnal-orderdə yazılır, bundan sonra Baş kitabda (23 №-li forma) yazılış aparılır.

290

ƏDƏBİYYAT





BITKIÇILIK MƏHSULLARININ MAYA DƏYƏRININ HESABLANMASI

Plan

1.Bitkiçilik məhsullarının maya dəyərinin hesablanması

2. Uçotun kompüter formasında bitkiçilikdə məsrəflərin və məhsul çıxışının

uçotu

291

1. Bitkiçilik məhsullarının maya dəyərinin hesablanması

Məhsulun maya dəyəri təsərrüfatın bütün istehsal və maliyyə fəaliyyətinin mühüm iqtisadi göstəricisi sayılır. Maya dəyəri məhsul vahidinin neçəyə başa gəlməsini göstərir. Maya dəyərinin hesablanılması mühasibat uçotu metodunun əsas ünsürlərindən biri hesab olunur. Onun köməyi ilə hazır məhsul istehsalına faktiki çəkilən xərcləri hesablamaq olur.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində məhsulun maya dəyərinin hesablanılması ildə bir dəfə ilin axırında illik mühasibat hesabatı tərtib etməmişdən qabaq tərtib edilir.

Ayrı-ayrı növ bitkiçilik məhsullarının maya dəyərinin hesablanması qaydasını nəzərdən keçirməmişdən qabaq məhsulun maya dəyərinin hesablanılması təcrübəsində tətbiq olunan əsas anlayışları (məhsul növü, məhsulun maya dəyərinin hesablanılma obyektləri, maya dəyərinin hesablanma vahidi, maya dəyərinin hesablanılma metodları və məhsulun maya dəyərinə xərclərin daxil olması) aydınlaşdıraq.

Əvvəlcə əsas, əlaqədar və əlavə məhsulu aydınlaşdırmaq lazımdır. Əsas məhsul elə məhsula deyilir ki, onların vasitəsi ilə istehsal təşkil edilir, Əsas məhsula daxildir: dən, kartof, tərəvəz və s.

Əlavə məhsula elə məhsullar daxildir ki, onlar əsas məhsuldan alınır və ikinci dərəcəli əhəmiyyətə malikdir. Əlavə məhsula daxildir: küləş, saman, birillik və çoxillik ot toxumunun döyümündən alınan küləş və s.

Bir və digər istehsal prosesi nəticəsində alınan iki və daha çox məhsula əlaqədar məhsullar deyilir. Məsələn, kətançılıqda kətan küləşi və toxumu və s.

Bitkiçilikdə maya dəyərinin hesablanılma obyektləri əsas məhsul və təsərrüfatda istifadə edilən əlavə məhsuldan ibarətdir.

Əsas və əlavə məhsul arasında xərclər müxtəlif qaydada bölüşdürülə bilər. Təcrübədə xərclərin bölüşdürülməsinin bir neçə üsulu tətbiq edilir:

292

a) müəyyən olunmuş qiymətlə əlavə məhsulun dəyəri cəmi xərc məbləğindən çıxmaq yolu ilə;

b) xüsusi əmsalları tətbiq etmək yolu ilə. Bu üsulda əsas məhsul şərti olaraq vahid götürülür, qalan məhsullar isə müvafiq hesablamalar əsasında ona bərabərləşdirilir. Beləliklə hər məhsul növünü şərti məhsula çevirmək üçün çəki hesablanır və xərclər həmin xüsusi çəki əsasında əsas və əlavə məhsul arasında bölüşdürülür;

v) satış qiyməti ilə məhsulun dəyərinə proporsional olaraq xərclər məhsullar arasında bölüşdürülür;

q) müstəqim məsrəflərin konkret məhsul növünə birbaşa aid edilməsi və ayrı-ayrı obyektlərin maya dəyərini hesablarkən dərhal aid etmək mümkün olmayan ümumi xərclərin müəyyən olunmuş bazaya əsasən bölüşdürülməsi (yığılan sahə üzrə, əmsal ilə və i.a.);

d) ekspert yolu ilə ayrı-ayrı növ alınmış məhsullara çəkilən məsrəflərin qiymətləndirilməsi və müəyyən nisbi göstəricilərdə ifadə olunması;

e) müəyyən olunmuş normativlər üzrə xərclərin bölüşdürülməsi;

j) bir neçə növ alınan məhsul üçün ümumi əlamətlərdən birinin kəmiyyət əhəmiyyətinə mütənasib olaraq ayrı-ayrı məhsul növləri arasında xərclərin bölüşdürülməsi (məsələn, onlarda olan yararlı taxılın , qidalı maddələrin miqdarına mütənasib olaraq).

Bitkiçilik məhsullarının maya dəyəri aşağıdakı qaydaya uyğun olraq hesablanır:

taxıl, çiyidli pambıq, qünəbxan toxumu – franko-tarla (xırman yaxud digər ilkin emal yeri); quru ot , küləş - franko- saxlanma yeri; şəkər çuğunduru, kartof, bostan bitkiləri, kökü meyvəlilər – franko-tarla (saxlanılma yeri);

isti şitillik – parnik tərəvəz – franko – təsərrüfatlarda qəbul məntəqəsi yaxud franko – saxlanılma yeri;

meyvələr, giləmeyvələr, üzüm; tütün, çay yarpağı, örtülü torpaq tərəvəzi – franko – qəbul məntəqəsi (saxlanılma yeri); yem üçün yaşıl kütlə - franko –

293

istehlak yeri; silos üçün yaşıl kütlə, senaj-silos hazırlama yeri, senaj hazırlama, senaj hazırlama (qüllə, xəndək).

Deməli, xərclər müəyyən olunmuş həcmdə hər bir növ bitkiçilik məhsullarının istehsal maya dəyərinə daxil edilir.

Maya dəyərinin hesablanılması uçot işində mühüm və məsuliyyətli mərhələ sayılır. Buna görə xərc hesablarında məlumatları dəqiqləşdirməklə əlaqədar olaraq hazırlıq işləri aparılmalıdır. Bu işlər aşağıdakılardan ibarətdir: illər üzrə xərclərin həcmini və analitik hesablarda keçən illərin xərclərinin düzgün əks etdirilməsini diqqətlə yoxlamaq;

məhv olmuş əkinlər üzrə xərclərin silinməsinin düzgünlüyünü yoxlamaq;

202 № -li “İstehsalat məsrəfləri” hesabının “Bitkiçilik” subhesabı üzrə əks etdirilən bütün miqdar göstəricilərini dəqiqləşdirmək.

Mədaxil olunan məhsulun miqdarını, o cümlədən əsas və əlavə məhsulun miqdarını, o cümlədən əsas və əlavə məhsulun miqdarını və taxılın təmizlənməsi və qurudulması üzrə əməliyyatların uçotda düzgün əks etdirilməsi xüsusilə diqqətlə yoxlanılmalıdır.

Göstərilən uçot işlərini yerinə yetirdikdən sonra bilavasitə bitkiçilik məhsullarının maya dəyəri hesablanılır. Ayrı-ayrı məhsul növlərinin maya dəyərinin hesablanması qaydasını nəzərdən keçirək.

Dənlilər və dənli paxlalı bitki məhsullarının maya dəyərinin hesablanması.

Dənli bitkilər məhsullarının maya dəyərinin hesablanılma obyektləri əsas

məhsul üzrə dən və əlavə məhsul üzrə isə küləşdir. Dənə və küləşə çəkilən xərclərin

uçotu aparılmadıqda xərcləri əsas məhsul və əlavə məhsul arasında bölüşdürmək üçün

294

əmsallardan istifadə olunur. 1 sentner dən – 1,0; 1 sentner küləş isə 0,08-ə bərabər götürülür. Maya dəyərin hesablanılması zamanı laboratoriya təhlilinin məlumatlarına

görə istifadə olunan taxıl çıxarı tam yararlı taxıla çevrilir. Bundan sonra əmsallardan istifdə etməklə bütün alınan məhsullar şərti vahidə çevrilir. Bunu misal ilə izah edək. Təsərrüfatda 40000 sentner payızlıq buğda, 45000 sentner küləş və 2500 sentner taxıl çıxarı (bunun 40 %-i tam yararlı taxıldır), alınmışdır. Taxıl istehsalına çəkilən xərclər 570000 manat olmuşdur. Bu məlumatlardan istifadə edərək məhsulun maya dəyərinin hesablanılması aşağıdakı ardıcıllıq qaydasında aparılır:

1.Bütün məhsul növlərini şərti vahidə çevirmək lazımdır. Bunun üçün məhsulların

miqdarını əmsallara vurmaq lazımdır.

1. Buğda40000 sentner x 1,0 = 40000 şərti məhsul vahidi.

Küləş 45000 sentner x 0,08= 3600 şərti məhsul vahidi.

Taxl çıxarı 2500 x 40 : 100 = 1000 şərti məhsul vahidi.

Məhsulları şərti vahidə çevirdikdən sonra şərti vahidlərin yekununu çıxarmaq

lazımdır. Yəni 40000 + 3600 +1000= 44600 şərti məhsul vahidi.

2. Cəmi şərti məhsulda hər bir məhsulun xüsusi çəkisini tapmaq lazımdır:

Buğda- 40000 x 100 : 44600 = 89,7 %

Küləş – 3600 x 100 : 44600 = 8,06 %

Taxıl çıxarı 1000 x 100 : 44600 = 2,23 %

Cəmi 100 %

3. Xüsusi çəki əsasında xərcləri məhsullar arasında bölüşdürmək lazımdır.

Buğda 570000 x 89,7 : 100 = 511290 man.

295

Küləş 570000 x 8,06 : 100 = 45942 man.

Taxıl çıxarı 570000 x 2,23 : 100 =12711 man.

Cəm 570000 man.

4. 1 sentner məhsulun maya dəyərini hesablamaq lazımdır. Bunun üçün ayrı-ayrı

məhsula düşən xərcləri məhsulun miqdarına bölmək lazımdır.

1 sentner buğdanın maya dəyəri 511290 : 40000 = 12,78 man.

1 sentner küləşin maya dəyəri 45942 : 45000 = 1,02 man.

1 sentner taxıl çıxarının maya dəyəri 12711 : 2500 = 5,1 man. təşkil edəcəkdir.

Taxıl məhsullarının maya dəyərini başqa qayda ilə də hesablamaq olar. Belə ki,bütün məhsul növləri əmsala vurulmaqla şərti məhsul vahidinə çevrilir. Sonra cəmi

xərclər cəmi şərti məhsul vahidinin həcminə bölünür. Nəticədə 1 sentner şərti məhsula

düşən xərclər hesablanır. 1 sentner şərti məhsula düşən xərci çevirmə əmsallarına

vurmaqla hər bir məhsul növünün maya dəyəri hesablanır.

Yuxarıdakı misalda 1 sentner məhsula 12,78 manat xərc düşür. Deməli 1 sentner buğdanın maya dəyəri bərabərdir 12,78 x 1 = 12,78 manat, 1 sentner küləşin maya dəyəri 12,78 x 0,08 = 1,02 manat, 1 sentner taxıl çıxarı isə 12,78 x 0,4 = 5,1 manat təşkil edəcəkdir. Göründüya kimi hər iki halda eyni nəticə alınır.

Əgər təsərrüfatda dən və küləşə çəkilən xərclərin uçotu üçün ayrıca analitik hesab açılıbsa onda həmin analitik hesablardan xərclər müvafiq məhsul növünə aid etməklə taxıl və küləşin maya dəyəri hesablanır.

Dənli bitki məhsullarının maya dəyəri aşağıdakı metod vasitəsi ilə də hesablanır. Belə ki, dənli bitkilərin becərilməsinə və yığılmasına çəkilən xərclər

296

(xırmanda taxılın qurudulması və təmizlənməsi üzrə xərclər də daxil olmaqla) taxıl, taxıl çıxarı və küləşin maya dəyərini təşkil edir. Ümumi xərc məbləğı (küləşin dəyəri çıxılmaqla) tam yararlı taxılın tərkibində taxıl və taxıl çıxarının tutduğu xüsusi çəkiyə görə bölüşdürülür.

1 sentner taxıl və taxıl çıxarının maya dəyərini müəyyən etmək üçün xərcləri taxılın quruması və təmizlənməsindən sonrakı fiziki çəkiyə bölmək lazımdır.

Məsələn, təsərrüfat payızlıq buğda sahəsindən 60 min sentner taxıl (təmizləndikdən sonra) və 4000 sentner istifadə olunan taxıl çıxarı almışdır. Laboratoriya təhlilinin məlumatı üzrə taxıl çıxarının 50 %-i yararlı taxıldır. Bu bitkiyə çəkilən xərclər (küləşin dəyəri çıxıldıqdan sonra) 899 min manat təşkil edir.

1 sentner yararlı taxılın maya dəyərini hesablamaq üçün taxıl çıxarı aşağıdakı qaydada müəyyən edilir. Yəni tam yararlı taxıl – 4000 x 50 % = 2000 sentner t əşkil edir. 100 %

Taxıl çıxarını da nəzərə almaqla ümumi taxılın miqdarı (60000 + 2000) =62000 sentner təşkil edir. 1 sentner tam yararlı taxılın maya dəyəri = 899000:62000 sent =14,5 manat təşkil edir.1 sentner taxıl çıxarının maya dəyəri = 14,5x 2000 sent = 7,25 manat

4000 sent

Yaxud 14,5 manat x 50 % = 7,25 manat təşkil edir.

Yeni qayda üzrə məhsulun maya dəyərini hesablayarkən küləş, yarpaq, kələm yarpağı, qarğıdalı gövdəsi, pambıq, günəbaxan məhsulları onların tədarük edilməsinə (yığılması, preslənməsi, tayaya vurulması , daşınması və s.) çəkilən normativ (hesablama) xərcləri ilə qiymətləndirilir. Bu normativlər bilavasitə təsərrüfatda texnoloji xəritənin əsasında hazırlana bilər, yaxud müəyyən edilmiş zona təsərrüfatları üçün elmi-tədqiqat müəssisələri hesablayır və müvafiq idarə orqanları tərəfindən təsdiq olunur. Əsas məhsulun maya dəyərini hesablayarkən

297

ümumi xərclərdən müəyyən olunmuş qiymətlə sair məhsulların dəyərini çıxmaq lazımdır.

Qarğıdalı qıçasının döyümündən sonra təsərrüfatda istifadə olunan özək mümkün olan istifadə yaxud satış qiyməti üzrə qiymətləndirilir. Bu məbləğ həcmində alınan qarğıdalı dəninin maya dəyəri azaldılır.

Qarğıdalı üzrə maya dəyərinin hesablanılması üçün obyektlər dən(quru dənə çevirməklə) və gövdə hesab olunur.

1 sentner qarğıdalı dəninin maya dəyərini müəyyən etdikdə kütlə quru dənə çevrilir. Tam yetişmiş qarğıdalı qıçasında dəni hesablamaq üçün qıçadan alınan faktiki dən çıxımı götürülür. Bu zaman qıçada dənin bazis nəmliliyi taxıl qəbul məntəqəsinin müəyyən etdiyi nümunəvi orta günlük döyümə əsasən 22 % götürülür. Bazis nəmliliyindən yuxarı olduqda hər bir faiz üçün 1 % güzəşt edilir. Bunu misal ilə izah edək.

Məsələn, təsərrüfatda 4000 sentner qıçada qarğıdalı vardır. Orta dən çıxımı faizi 82 %, qıçanın faktiki nəmliliyi 25 % təşkil edir. Bu məlumatlardan istifadə edərək əvvəlcə qıçadan dən çıxarını hesablayırıq. Yəni qıçada olan qarğıdalı quru

dənə çevrildikdə 4000 x 82 : 100 = 3280 sentner təşkil edir. Nəmliliyə görə 3 % (25 % - 22 %) həcmində güzəşt edilməlidir. Bu da 3240 x 3 : 100 = 97,20 sentner təşkil edir.

Qıçada olan qarğıdalı dənini quru dənə çevirdikdə 3280 – 97,2 = 3182,8 sentner quru dən alınır.

Qarğıdalı dəninin orta çıxım faizi aşağıdakı formula ilə hesablanır.

Dənin hesaba alma kütləsi x 100

Qıçanın hesaba alma kütləsi

Qıçanın hesaba alma kütləsi bərabərdir fiziki kütlə plyus yaxud minus natura əlavəsi yaxud nəmlilik və zibillilik dərəcəsinə görə güzəşt.

Dən tullantıları laboratoriya məlumatına əsasən tam yararlı dənə çevrilir. Bundan sonra xərclər əsas və əlavə məhsul arasında dənli bitkilər üzrə hesablandığı kimi hesablanır.

298

Texniki bitkilər məhsulunun maya dəyərinin hesablanılması.

Texniki bitkilərə daxildir: pambıq, şəkər çuğunduru (fabrik üçün), günəbaxan, tütün və s. daxildir.

Pambıq məhsulunun maya dəyərinin hesablanılması.

Pambıqçılıqda maya dəyərinin hesablanılma obyektləri: əsas məhsul – çiyidli pambıq; əlavə məhsul – gövdə və pambıq qozasının qanadı. Çiyidli pambığın maya dəyəri hesablandıqda əlavə məhsul normativ xərclər yaxud plan maya dəyəri ilə qiymətləndirilir və uçota alınan xərc məbləğlərindən çıxılır. Pambığın ümumi çəkisi belə müəyyən edilir: yığılan pambığın üzərinə qozalardan təmizlənən pambığın çəkisi gəlinir. Əgər qoza pambıq qəbulu məntəqəsinə verilirsə onda qozada olan pambığın çəkisi əmsal üsulunu tətbiq etmək yolu ilə müəyyən edilir. 1 sentner çiyidli pambığın maya dəyərini hesablamaq üçün uçota alınan xərc məbləğini (əlavə məhsulu çıxmaqla) ümumi çiyidli pambığın miqdarına bölmək lazımdır.

Pambıq gövdəsinin maya dəyərini müəyyən etmək üçün pambıq gövdəsinə aid edilən xərclərin miqdarını, mədaxil edilən gövdənin miqdarına bölmək lazımdır.

Ayrı-ayrı növ pambıq məhsulunun maya dəyərini hesabladıqda xərclər satınalma qiyməti üzrə pambığın dəyərinə proporsional olaraq pambıq növləri arasında bölüşdürülür. Bundan sonra xərclər ayrı-ayrı növ pambıq məhsulunun miqdarına bölünməklə pambığın maya dəyəri hesablanır.

Şəkər çuğundurunun (fabrik üçün) maya dəyərinin hesablanılması.

Şəkər çuğundurunda əsas məhsul – çuğundur, əlavə məhsul isə yarpaq hesab olunur.

Şəkər çuğunduru və yarpağın maya dəyərini müəyyən etmək üçün normativ üzrə yarpağa çəkilmiş xərclər şəkər çuğunduruna çəkilmiş xərclərdən çıxılır. Jerdə qalan xərcləri şəkər çuğundurunun miqdarına bölməklə 1 sentner məhsulun maya dəyəri hesablanır.

Tütünün maya dəyərinin hesablanılması.

Tütünçülükdə xərcləri düzgün uçota almaq üçün “Parnik təsərrüfatı” analitik

299

hesabı və “Tütün” hesabı açılır. Torpaqda tütün şitilinin çıxarılması momentinə qədər bütün xərclər “Parnik təsərrüfatı” analitik hesabında bitməmiş istehsalat xərci kimi uçota alınır. Torpaqdan tütün şitili çıxarıldıqdan sonra bitməmiş istehsalat xərci “Tütün” hesabına silinir. Tütünün becərilməsi ilə əlaqədar bütün xərclər bu hesabda uçota alınır.

Tütün yarpağının çeşidlənməsi üzrə xərclərin uçotu üçün ayrıca “Tütünün çeşidlənməsi” analitik hesabı açılır. Məhsulun maya dəyərində tütün yarpağının çeşidlənməsi üzrə xərclər xeyli xüsusi çəkiyə malikdir. Odur ki, tütün yarpağının çeşidlənməsi üzrə xərclərin uçotunun ayrıca aparılması tütünün maya dəyərini düzgün müəyyən etməyə imkan verir. Bundan başqa tütün üzrə bitməmiş istehsalat tam işlənib qurtarmamış yarpaqlar (yığılan və şnurlarda və tütün qurğularında olan) da olur.

İl ərzində tütün məhsulu bir şnurun plan kütləsi ilə şərti şnura düzülənlərin (şnurun uzunluğu 3,4 m-dir) miqdarına görə mədaxil edilir.

Məsələn təsərrüfatda yığılmış tütün 1230 min şnura düzülmüş bir şnurun plan kütləsi 1 kq-dır. Onda mədaxil olunan tütünün miqdarı – 1230 min şnur x 1 kq = 12300 sentner olacaqdır. 1 sentner tütünün plan maya dəyəri ilə (114,40 man.) cəmi tütünün dəyəri 140712 man. təşkil edir.

Əvvəl plan maya dəyəri ilə mədaxil edilmiş tütünün miqdarına, tütünün çeşidlənməsi və satışı ilə əlaqədar onlara düzəliş edilir, çeşidlənən tütün plan maya dəyəri ilə mədaxil edilir. Məsələn, noyabr ayında 20350 sentner tütün çeşidlənib və dövlətə satılmışdır. 1 sentner çeşidlənən tütünün plan maya dəyəri 135 man.40 qəp. olmuşdur.

Çeşidlənməyən tütünün plan qiyməti ilə cəmi çeşidlənən tütünün plan maya dəyəri (20350x 114,40)+2328040 man., çeşidlənən tütünün plan maya dəyəri isə (20350 x 135,40) 2753390 manat təşkil edir. Bu əməliyyat üzrə hesabların müxabirləşməsi aşağıdakı kimi olacaqdır: qırmızı storno üsulu ilə 40 №-li “Hazır məhsul” hesabının debeti, 202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabının birinci “Bitkiçilik” subhesabının krediti 2328040 man. Eyni zamanda adi yazılışla 2755390 man. 204 №-li “Hazır məhsul” hesabının debetində 202-1 “Bitkiçilik” subhesabının kreditində əks etdirilir.

Belə yazılış ilin axırına qədər hər ay aparılır. Təsərrüfatda hesabat ilinin yanvar ayının 1-nə ola bilər ki, tütün çeşidlənib, ancaq satılmayıb və ya tütün

300

çeşidlənməyib. Bu məhsulların maya dəyəri ayrıca müəyyən edilir. Məsələn, il ərzində təsərrüfatda 15276,3 sentner tütün mədaxil edilmişdir. İl ərzində onlardan 11489,2 sentner çeşidlənmişdir. 1 yanvara çeşidlənməyən tütünün qalığı (15276,3 – 11489,2) 3787,1 sentner təşkil edir. İlin əvvəlinə parnik təsərrüfatı üzrə xərclər 37228 manat; tütün şitili istehsalı üzrə xərclər 58295 man.30 qəp.; tütünün basdırılması, becərilməsi və yığılması üzrə xərclər 1460334 man.48 qəp.; tütünün çeşidlənməsi üzrə xərclər 200112 man.40 qəp. olmuşdur. Tütün məhsulunun maya dəyərinin hesablanılmasını 6.1 №-li cədvəldən görmək olar.

Cədvəl 6.1

Tütün məhsulunun maya dəyərinin hesablanılması

Göstəricilər

Cari ilin xərcləri

Cəmi

Şitil təsərrüfatı üzrə keçən ilin xərcləri

Parnik təsərrüfatı

Basdırılma,

becərilmə,

yığılma

Çeşidlənmə

1.

Əmək sərfi, adam-saatla

41216 126418 2291418 520419 2979471

2.

Müvafiq hesablar üzrə xərclər,man.

37228 58295,30 1460334,48

200112,40 1755970,48

3.

Tütün alınıb, sent. 15276,3

O cümlədən:

301

Il ərzində çeşidlənib 11489,2

Çeşidlənməyib(ilin axırına qalıq)

3787,1

4.

Çeşidlənmənin dəyəri daxil edilmədən tütünə aid olan xərclər (37228+58295,30+

+1460334,48) man.1555857,7

8

5.

Çeşidlənməyən tütünün 1 sentnerinin maya dəyəri

(1555857,78:15276,3) man.

101,85

6.

Tütünün çeşidlənmə dəyərini çıxmaqla çeşidlənməyən tütünə aid olan xərclər

(3787,1 x 101,85) man.

385716,13

7.

Çeşidlənən tütünə aid olan xərclər (1755970,18-385716,13), man. 1370254,0

5

8.

Çeşidlənən tütünün 1 sentnerinin maya dəyəri 119,26

302

(1370254,05:11489,2) man.

Tütün və maxorka xammalının maya dəyərini hesablamaq üçün istehsalat xərcləri satınalma qiyməti üzrə tütün məhsulu növlərinin dəyərinə proporsional olaraq bölüşdürülür. Sonra tütün növlərinə düşən xərclər tütünün hesaba alma çəkisinə bölünməklə 1 sentner tütünün maya dəyəri hesablanır.

Kartof, açıq torpaq tərəvəzi və bostan bitkilərinin maya dəyərinin hesablanılması

Kartof, tərəvəz və bostan bitkiləri franko-saxlama yeri və tərəvəz və bostan bitkilərinin toxumu – franko-anbara görə maya dəyəri hesablanır.

Kartof məhsulunun maya dəyəri ya birlikdə, yaxud da tez yetişən və gec yetişən sort üzrə ayrılıqda hesablanılır. Kartof məhsuluna çəkilən xərclər satış qiyməti ilə məhsulun dəyərinə proporsional olaraq standart və qeyri standart məhsul arasında bölüşdürülür. Sonra məhsula düşən xərcləri məhsulun miqdarına bölməklə 1 sentner məhsulun maya dəyərini hesablamaq olar.

Mal-qara yemi üçün istifadə edilən yarpaq və qeyri standart kartof yem üçün kökümeyvəlilərin orta maya dəyəri üzrə qiymətləndirilir. Standart və qeyri-standart əmtəəlik məhsulun maya dəyəri arasında olan fərq əmtəəlik standart və qeyri standart məhsulun maya dəyərinə aid edilir. Mal-qara yemi üçün istifadə olunan qeyri standart kartof və yarpağın maya dəyəri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir. (cədvəl 6.2)

Kartof yetişkənlik sortuna görə tez yetişən (il ərzində vegetasiya günü 40 – gün),orta tez yetişən (60 gün), orta yetişən (70-75 gün), orta gec yetişən (90-105 gün) və gec yetişən (105-120 gün) kartof sortlarına bölünür. Müxtəlif kartof sortlarının müxtəlif vegetasiya dövründə yetişdirilməsi kartof məhsulunun becərilməsinə çəkilən xərclərə təsir edir.

Kartof məhsulunun maya dəyəri aşağıdakı qayda ilə də hesablanır. Belə ki, kartofun becərilməsinə çəkilən xərclərdən yarpaqların dəyərini

303

çıxdıqdan sonra yerdə qalan xərci kartofun miqdarına bölünməklə 1 sentner kartofun maya dəyəri hesablanır.\

Cədvəl 6.2

Kartofun maya dəyərinin hesablanılması

Göstəricilər Miqdarı Məbləği, man.

1. İl ərzində kartof istehsalına xərclər - 619890

2. Məhsul çıxımı, sent.

standart

qeyri standart

mal-qara yemi üçün qeyri standart

silos və mal-qara yemi üçün yarpaq

13100

5100

3500

7200

3. Satınalma qiymətilə qiymətləndirildikdə əmtəəlik məhsulun dəyəri:

Standart (13100x41,1)

Qeyri standart (5100x28,8)

Yekunu:

-

-

538410

146880

685290

4. Məhsulun keyfiyyətini nəzərə almaqla yemlik kökümeyvəlilərin orta maya dəyəri ilə qeyri əmtəəlik məhsulun dəyəri:

Qeyri standart kökümeyvəlilər (3500x10,3) - 36050

304

Yarpaq (7200x7,0)

Yekunu

- 50400

86450

5. Əmtəəlik məhsula aid olan xərclər (619890-86450) 533440

6. Ayrı-ayrı əmtəəlik məhsul növünün xüsusi çəkisi, %-lə:

Standart (538410x100:685290) 78,6 %

Qeyri standart (146880x100:685290) 21,4 %

Yekunu 100 %

7. Xüsusi çəki əsasında ayrı-ayrı məhsul növünə düşən xərclər:

Standart (533440x78,6:100)

Qeyri standart (533440x21,4:100)

Yekunu

-

-

419283,8

114156,2

533440,0

8. 1 sentner əmtəəlik məhsulun maya dəyəri:

Standart kartof (419283,8:13100)

Qeyri standart kartof (114156,2:5100)

32,0

22,4

Açıq torpaq tərəvəzi məhsulunun maya dəyərinin hesablanılması

Açıq torpaq tərəvəzi (kələm, xiyar, pomidor, soğan, sarımsaq) yaz-yay və payız dövründə yetişdirilir.

Tərəvəzin maya dəyəri franko-saxlanma yerinə görə müəyyən edilir.

305

Tərəvəz standart, qeyri standart və istifadə olunan çıxarlara bölünür. Uçota alınan xərcləri standart və qeyri standart tərəvəz arasında bölüşdürmək üçün cəmi xərclərdən yemlik kökümeyvəlilərin orta maya dəyəri ilə qeyri əmtəəlik tərəvəzin

dəyəri çıxılır. Yerdə qalan xərclər satış qiyməti ilə tərəvəz məhsullarının dəyərinə proporsional olaraq bölüşdürülür.

Mal-qara yemi üçün istifadə olunan qeyri standart tərəvəz istifadəli çıxarlar (yarpaq) yemlik kökümeyəlilərin orta maya dəyəri üzrə qiymətləndirilir.

Deməli açıq torpaq tərəvəzçiliyində tərəvəz istehsalına çəkilən cəmi xərclərdən əlavə məhsulun dəyərini çıxıb, yerdə qalan xərcləri məhsullar arasında bölüşdürmək lazımdır.

İxtisaslandırılmış təsərrüfatlarda açıq torpaq tərəvəzinə çəkilən xərclərin və məhsul çıxımının uçotu bütünlükdə “Açıq torpaq tərəvəzi” hesabında aparılır. Tərəvəz istehsalına çəkilən xərclər satış qiymətilə məhsulun dəyərinə proporsional olaraq tərəvəz növləri arasında bölüşdürülür. Bundan sonra ixtisaslaşmış təsərrüfatlarda olduğu kimi standart və qeyri standart açıq torpaq tərəvəzinin maya dəyəri hesablanır. Eyni zamanda qeyri standart tərəvəz və mal-qaranın yemlənməsi üçün istifadə edilən yarpağın maya dəyəri hesablanır. İxtisaslaşmayan təsərrüfatlarda tərəvəzçilik məhsullarının maya dəyərinin hesablanılması 6.3 №-li cədvəldə aydın verilmişdir.

Cədvəl 6.3

İxtisaslaşmayan təsərrüfatlarda tərəvəzçilik məhsullarının

maya dəyərinin hesablanılması

Tərəvəz növləri

Miqdarı,

sent.

Satış qiyməti ilə məhsulun dəyəri

Xərclərin

bölüşdü-

rülmə

İstehsala

çəkilən

xərclər

1 sent.

məhsulun

maya 1 sent. Cəmi

məhsulun

306

man. ,

man.əmsalı

(qr.6:qr.4)

(qr.4xqr.5),

man.

dəyəri

(qr.6:qr.2),1 2 3 4 5 6 7

Xiyar 2400 15,50 37200 0,77 28644 11,94

Soğan 400 22,00

8800 0,77 6776 16,94

Pomidor 4000 18,20 72800 0,77 56056 14,01

Şirin bibər 1100 28,00 30800 0,77 23716 21,56

Jekunu X x 149600 x 115192 x

Bostan bitkiləri məhsulunun maya dəyərinin hesablanılması

Ərzaq üçün bostan bitkiləri məhsulunun maya dəyəri franko-saxlanma yerinə görə müəyyən edilir.

Bostan bitkiləri məhsulunun maya dəyərini müəyyən etmək üçün məhsul istehsalı üzrə uçota alınan xərcləri, standart və qeyri standart məhsulun miqdarı arasında bölüşdürmək lazımdır. Satış qiyməti ilə məhsulun dəyərinə proporsional olaraq xərclər standart və qeyri standart məhsul arasında bölüşdürülür. Satış üçün yaramayan məhsullar (yetişməmiş qarpız, yarpaq) məhsulun keyfiyyəti nəzərə alınmaqla silos bitkilərinin yaşıl kütləsi yaxud kökümeyvəlilərin orta dəyəri ilə

qiymətləndirilir. Bostan bitkiləri məhsulunun maya dəyərinin hesablanılması açıq torpaq tərəvəzi məhsulunun maya dəyəri hesablanılması kimi aparılır.

Örtülü torpaq tərəvəzi məhsulunun maya dəyərinin hesablanılması

307

İqlim şəraiti açıq torpaq tərəvəzini yetişdirməyə imkan vermədikdə örtülü torpaqda tərəvəzçilik məhsulları yetişdirilir. Bundan başqa açıq torpaq tərəvəzçiliyində istifadə etmək üçün örtülü torpaq tərəvəzçiliyində şitil yetişdirilir.

Örtülü torpaq tərəvəzçiliyi üzrə xərclər “Parnik”, “Yaz isti şitilliyi”, “Qış isti şitilliyi” və s. üzrə ayrı uçota alınır.

Örtülü torpaq tərəvəzçilik məhsullarının maya dəyəri aşağıdakı qaydada müəyyən edilir.

Hesabat ilinin məhsuluna aid olan cəmi xərc məbləğindən toxum və şitilə çəkilən xərclər çıxılır, yerdə qalan xərclər müvafiq bitkilər arasında bölüşdürülür.

İsti şitillik və parnik bitkilərindən alınan məhsulun maya dəyəri hesablandıqda bu bitkilərin tutduğu yer kvadrat metrlə yaxud çərçivə ilə uçota alınır. Məhsul yığımı isə müvafiq olaraq 1 m2 yaxud bir çərçivədən məhsul çıxışı uçota alınır.

Adətən parnik və isti şitillikdə bir neçə bitki becərilir. Xərclər parnik bitkiləri üzrə çərçivə günlərə proporsional olaraq bölüşdürülür, isti şitillik üzrə xərclər isə kvadrat metr-günlərinə proporsional olaraq bölüşdürülür.

Hər bitki üzrə çərçivə gününü müəyyən etmək üçün parnik çərçivələrinin miqdarını bitkilərin becərilmə günlərinə vurmaq lazımdır. Bitkilər üzrə kvadrat metr günlərinin miqdarı müəyyən edildikdə isə isti şitillik sahəsi, bitkilərin vegetasiya dövrünə vurulur.

İsti şitillikdə yetişdirilən bitkilərin maya dəyərini hesabladıqda bütün bitkilər üzrə və hər bir bitki üzrə metr günlərinin miqdarını və bir metr gününə düşən xərc məbləğini müəyyən etmək lazımdır.

Bu göstəricini müəyyən etmək üçün bütünlükdə isti şitillik üzrə xərc məbləğini (toxum və şitil materialının dəyəri çıxılır) ümumi metr-günlərinin miqdarına bölmək lazımdır. Sonra hər bir bitki üzrə xərc məbləğini müəyyən etmək lazımdır. Bunun üçün bir metr günə düşən xərc hər bir bitki üzrə metr-günlərinin miqdarına vurulur. Sonra hər bitki üzrə toxum və şitilin dəyərini daxil etməklə ümumi xərc məbləği tapılır və hər bitkiyə düşən xərci alınan məhsulun miqdarına bölməklə məhsulun maya dəyərini hesablamaq olur.

308

Məsələn, isti şitilliyin 2000 m2 ümumi sahəsinin 1400 m2 sahəsində soğan, 600 m2 sahəsində isə xiyar əkilmişdir. Toxumun dəyəri çıxılmaqla isti şitillik üzrə cəmi xərc məbləği 25600 manat olmuşdur. Soğan toxumunun dəyəri – 400 manat, xiyar toxumunun dəyəri 24 manatdır. 33480 kq soğan, 13500 kq xiyar yığılmışdır. Soğanın vegetasiya dövrü 45 gün, xiyarın vegetasiya dövrü isə 110 gündür.

Bu məlumatların əsasında əvvəlcə bir metr günə düşən xərc müəyyən edilir – 25800 man. : 129000 = 0,20 man. Sonra soğan və xiyara aid olan xərci tapırıq. Soğan üzrə xərc (0,20 x 63000) 12600 man. Xiyar üzrə xərc isə (020 x 66000) 13200 manat təşkil edir.

Məhsul vahidinin maya dəyərinin müəyyən edilməsini 6.4 №-li cədvəldən görmək olar.

Cədvəl 6.4

İsti şitillikdə örtülü torpaq tərəvəzçilik məhsulunun maya

dəyərinin hesablanması

sıra

№-si

Bitkilər (məhsul növlə-

ri)

Əkin sahəsi

(m2)

Vegetasiya dövrü,

gün

Metr günlərin miqdarı

1 metr günün maya dəyəri (man.)

Xərclər(toxumdan başqa),

man.

Toxum və şitilin dəyəri,

man.

Cəmi xərclər man.

Məhsul yığılıb

(kq-la)

1 kq məhsulun-maya dəyəri,

man.

1. Soğan 1400 45 63000 0,20 12600 40013000

33480 0,39

2. Xiyar 600 110 66000 0,20 13200 2413224

13500 0,98

309

Yekunu

2000 X 129000 0,20 25800 42426224

X X

Parnik təsərrüfatından alınan məhsul vahidinin maya dəyəri də eyni qaydada müəyyən edilir. Fərq yalnız ondan ibarətdir ki, hesablamada metr günlərin əvəzinə çərçivə günləri götürülür, torpağın hazırlanması, bioyanacaq, parnikin hazırlanması, torpaq tökülməsi, bioyanacaq verilməsi və başqa xərclər parnik bitkilərinin birinci 90 günlüyündə (birinci dövrdə) çərçivə günlərinin miqdarına proporsional olaraq bölüşdürülür. Əkin və ona qulluq etmə üzrə xərclər çərçivə günlərinin ümumi miqdarına proporsional olaraq bölüşdürülür.

Bağçılıq məhsullarının maya dəyərinin hesablanılması

Bağçılıqda meyvə giləmeyvə əkmələrində əsas məhsula – meyvə, giləmeyvə, üzüm; əlavə məhsula isə - qələm, bığlar, zoğ daxildir.

Bağçılıq və üzümçülükdə xərclərin uçotu bitkiçilikdə tətbiq olunan xərc maddələri üzrə (əmək haqqı, toxum və əkin materialı, gübrələr, bitki mühafizəsi vasitələri, xammal və materiallar, iş və xidmətlər, əsas vəsaitlərin saxlanma xərcləri, istehsalın təşkili və idarəetmə üzrə xərclər, sığorta ödəmələri, sair xərclər) aparılır.

Məhsulun maya dəyərini hesabladıqda keçən ilin xərci də daxil olmaqla məhsul verən əkmələrə qulluq üzrə uçota alınan xərc məbləğindən mədaxil edilmiş qələm, bığ, zoğ və digər əlavə məhsulun dəyəri çıxılır. Əlaqədar və əlavə məhsullar plan maya dəyəri yaxud normativ xərci ilə qiymətləndirilir.

Bağçılıq, giləmeyvə və digər çoxillik əkmə məhsullarının maya dəyərinin hesablanmasında üç üsul tətbiq edilir.

Birinci üsulda cəmi xərclərdən əlavə məhsulun dəyəri çıxılır və yerdə qalan xərc ümumi məhsul çıxımına bölünür. Bu üsul bağçılığı inkişaf etməmiş təsərrüfatlarda tətbiq edilir.

310

İkinci üsulda – bütün bağçılıq məhsulları satış qiyməti üzrə qiymətləndirilir. Sonra cəmi xərc məbləğinin satış qiyməti ilə məhsulun dəyərində olan nisbəti, yəni xərclərin bölüşdürülmə əmsalı tapılır. Həmin əmsal əsasında xərclər ayrı-ayrı məhsullar arasında bölüşdürülür və bir sentner məhsulun maya dəyəri müəyyən edilir. Bunu 6.5 №-li cədvəldən görmək olar.

Cədvəl 6.5

İxtisaslaşmayan təsərrüfatlarda bağçılıq məhsullarının maya dəyərinin

hesablanması

Məhsullar Miqdarı,

Sent.

1 sentne-

rin satış

qiyməti,

man.

Satış qiyməti

Ilə məhsu-

lun dəyəri,

man.

Xərclərin

bölüşdürül-

məsi əmsa-

lı

Ayrı-ayrı

məhsula

düşən faktiki

xərclər,

man.

1 sentner

məhsulun

maya də-

yəri, man.

Alma 3500 32 11200 1,21 135520 38,72

Armud 2800 35 98000 1,21 118580 42,35

Heyva 2650 30 79500 1,21 97490 36,8

289500 1,21 351560

311

Üçüncü üsul bağçılığı inkişaf edən təsərrüfatlarda tətbiq edilir Bu təsərrüfatlarda əkmələrin növləri üzrə ayrılıqda xərclərin uçotu aparılır. Xərclər əsas və əlavə məhsul arasında əmsalların köməyi ilə bölüşdürülür, üzümçülük məhsulunun maya dəyərinin hesablanması, meyvəçilik məhsulunun maya dəyərinin hesablanması qaydası ilə eynidir.

Tinglik məhsulunun maya dəyərinin hesablanması

Meyvə, giləmeyvə və başqa çoxillik əkmələrin basdırma materiallarının yetişdirilməsi üçün tingliklər nəzərdə tutulmuşdur.

Meyvə tingliklərində basdırma materiallarının yetişdirilməsi prosesi bir ildən dörd ilə qədər davam edir. Ona görə də şitilliklərə olan məsrəfləri ayrı-ayrı mərhələlər üzrə və ayrı-ayrı əkmə qrupları üzrə uçota alınır.

Tinglik üzrə xərclərin və məhsul çıxışının uçotu aşağıdakı analitik hesablarda aparılır: “Meyvə-giləmeyvə bitkiləri tingliyi” (sahələr üzrə - toxmallar tarlası, şitil tarlası, calaqlar tarlası, birilliklər tarlası, ikiilliklər tarlası, üçilliklər tarlası və əkmələrin növləri); “Vəhşi ağac əkmələri tingliyi” (sahələr üzrə); “Dəfnə ağacı tingliyi” “(sahələr üzrə); “Efirli bitkilər tingliyi” (sahələr üzrə); “Dekorativ bitkilər tingliyi” (sahələr üzrə).

Hər bir tinglik üzrə xərclərin uçotu aşağıdakı qaydada aparılır. Birinci tinglikdə xərclərin uçotu üçün bir ümumi hesab və hər ildə qoyulan xərclərin uçotu üçün ayrıca analitik hesab açılır. Hər bir tinglik üzrə uçot, tingin miqdarına (min ədəd) görə aparılır.

İllər üzrə qoyulan xərclər tinglərə qulluq üzrə olan xərclərə aid edilir. Həmin tinglik üçün ümumi xərclər bütünlükdə uçota alınır və ilin axırında tinglik sahəsinə proporsional olaraq illər üzrə hər bir tingə qoyulan xərc hesablarına bölüşdürülür.

312

Meyvə növlü tinglik məhsulunun maya dəyərinin hesablanılması

Meyvə tingliyində dörd il ərzində ting yetişdirilir. Şitillik sahəsi üzrə (birinci il) uçota alınan xərclər, ilin axırında tingin yetişdirilməsinin ikinci ili analitik hesabına keçirilir. Tingin yetişdirilməsinin ikinci ili üzrə uçota alınan xərclər ilin axırında yetişdirmənin üçüncü ili analitik hesabına keçirilir. Yetişdirmənin üçüncü ili analitik hesabı üzrə uçota alınan xərclər ilin axırında yetişdirmənin dördüncü ili analitik hesabına keçirilir. Beləliklə ting yetişdirilməsinin birinci üç il ilə birlikdə dördüncü ilində uçota alınan xərclər tingin yetişdirilməsinin tam maya dəyərini təşkil edir.

Əgər tinglikdə tingin yetişdirilmə vaxtına qədər şitil və tingin bir hissəsi satılarsa, onda satılan hissə plan maya dəyəri ilə mədaxil edilərək 40 №-li “Hazır məhsul” hesabının debetində 20-1 “Bitkiçilik” subhesabının kreditində əks etdirilir.

Bu məbləğ xərc maddələri üzrə müvafiq tinglik sahəsi üzrə xərcləri azaldır.

“Yetişdirmənin üçüncü ili – armud tingi tarlası” analitik hesabından xüsusi çəki əsasında hər bir xərc maddəsindən xərclər silinir.

Cədvəl 5.6

Armud tinginin maya dəyərinin hesablanılması

(dörd il ərzində yetişdirmə)

s. Göstəricilər Məbləği,

313

si man.

1. Şitilin miqdarı (məhv olmanı çıxmaqla),

58,7 min ədəd

-

2. Yetişdirmənin birinci ili üzrə xərclər 7920,00

3. 1 min ədəd şitilin maya dəyəri

(7920 : 58,7) 134,92

4. Yetişdirmə üzrə ikinci ilin xərcləri 2690,00

5. Yetişdirmənin iki ili üzrə xərclərin ümumi məbləği

(7920 + 2690) 10610,00

6. 0,1 min ədəd ting məhv olmuşdur

1 min tingin maya dəyəri (58,7 – 0,1 = 58,6)

(10610 : 58,6) 181,06

7. Yetişdirmənin üçüncü ili üzrə xərclər 1620,00

8. Yetişdirmənin üç ili üzrə xərc məbləği

(10610 + 1620) 12230,00

9. Məhv olan ting 0,2 min ədəd təşkil etmişdir. Plan maya dəyəri

(188 man.) ilə 3,0 ədəd ting satılmışdır (188 x 3,0) 564,00

10. 1 min ədəd tingin maya dəyəri (58,6 – 0,2 – 3,0 = 55,4)

12230 – 564 = 11666 (11666: 55,4) 210,58

11. Yetişdirmənin dördüncü ili üzrə xərclər 2730,00

12. Yetişdirmənin dörd ili üzrə cəmi xərc məbləği

(12230 – 564 + 2730) 14396

13. Məhv olan ting 0,2 min ədəd təşkil edir (55,4 – 0,2 = 55,2)

314

1 min ədəd tingin maya dəyəri (14396 : 55,2) 260,80

Çayçılıqda cari ilin bütün xərcləri, kofein və toxum üçün formaya yararlı materialın, sort və qaba çay yarpağının maya dəyərini təşkil edir. Sort çay yarpağının maya dəyərini müəyyən etdikdə satınalma qiyməti üzrə qaba çay yarpağının dəyəri cəmi xərc məbləğindən çıxılır. Yerdə qalan xərc məbləği sort çay yarpağının çəkisinə bölünür.

Yem bitkiləri və silosun maya dəyərinin hesablanması

Silos üçün qarğıdalı və silos bitkilərinin maya dəyərinin hesablanması. Qarğıdalı yaşıl yem alınması üçün becərilir. Yaşıl kütlənin alınması üçün də silos bitkiləri (günəbaxan, yemlik kələm və s.) də becərilir. Yaşıl kütlə mal-qaranın yemlənməsi üçün və silos üçün istifadə edilə bilər.

Bu qrup bitkilərdən alınan yaşıl kütlənin 1 sentnerinin maya dəyərini müəyyən etmək üçün uçota alınan xərc məbləğini ümumi yaşıl kütlənin miqdarına bölmək lazımdır.

Əgər yığım aparılmamış otarılma yolu ilə mal-qaraya yedizdirilən yem olduqda onda onların istehsalına çəkilən xərclər bu yemləri mədaxil etmədən və maya dəyərini hesablamadan ayrı-ayrı mal-qara növlərinin saxlanması üzrə istehsalat xərclərinə silinir.

Cədvəl 6.7

Yaşıl qarğıdalı kütləsinin maya dəyərinin hesablanılması

315

Göstəricilər Miqdarı Məbləği,

Man.

1. İl ərzində qarğıdalının becərilməsi üzrə xərclər - 30650

2. Yaşıl qarğıdalı kütləsi alınıb, sent. 34000 -

3. 1 sentner yaşıl kütlənin maya dəyəri, man. - 0,90

4. İstifadə olunan yaşıl kütlə, sent:

İri buynuzlu mal-qaranın yemlənməsi üçün

Silos üçün

6250

27750

5625

24975

Birillik və çoxillik ot əkini məhsullarının maya dəyərinin hesablanılması.

Birillik və çoxillik ot əkini məhsullarının maya dəyərinin hesablanılması onların hər bir növü – ot, yaşıl kütlə, toxum və küləş üzrə aparılır. Əgər birillik otlar bir məhsul növünün alınması üçün istifadə olunarsa, onda bitki üzrə uçota alınan xərc məbləğini alınan məhsulun miqdarına bölməklə məhsulun maya dəyərini hesablamaq olar. Birillik otlardan müxtəlif məhsullar alındıqda çoxillik otların becərilməsinə çəkilən xərclər yem vahidi hesabı ilə hər hektardan yığılan məhsulun miqdarına proporsional olaraq ayrı-ayrı məhsul növləri arasında bölüşdürülməlidir.

Çoxillik otlar üzrə xərclərə cari ilin xərcləri və keçən ildən keçən bitməmiş istehsalat xərcləri daxil edilir. Çoxillik ot əkini üzrə xərclər onlardan istifadə illəri üzrə bölüşdürülür. Belə ki, əgər yonca iki il ərzində istifadə olunacaqsa, onda onlardan istifadənin hər ilinə xərclərin 50 %-i aid olacaqdır.

Otdan istifadə üç il ərzində nəzərdə tutulubsa – onda xərclərin 33 %-i birinci ilə, 34 %-i ikinci ilə, qalan 33 %-i isə üçüncü ilə aid edilir.

Əkilən otların, təbii biçənəklər və mədəni otlaqların becərilməsinə çəkilən xərclərin yem vahidi hesabı ilə hər hektardan yığılan məhsulun miqdarına

316

proporsional olaraq ayrı-ayrı məhsul növləri arasında bölüşdürülməsini aşağıdakı cədvəldən görmək olar.

Cədvəl 6.8

Çoxillik otların maya dəyərinin hesablanılması

Məhsulların adı

Cəmi alınan məhsulun

miqdarı,

sent.

Məhsul-darlıq,

hek/sent

1 kq-da yem

vahidi

Yem vahidi hesabı ilə

məhsudar-

lıq

Xüsusi

çəki,

%-lə

Xüsusi çəki

əsasında xərclərin

bölüşdürülmə-si,man.

1 sent-nerin maya dəyəri,

man.

Ot 1180 50,99 0,49 24,99 60,9 71862 6,05

Toxum 12 0,05 1,10

0,06 0,1 118 9,83

Küləş 10800 46,35 0,20

9,27 22,6

26668 2,47

Yaşıl kütlə 784 33,67 0,20

6,73 16,4

19352 2,47

41,05 100 118000

Mədəni, yaxşılaşdırılmış və təbii otlaqlara xərclərin uçotu və məhsulun maya dəyərinin hesablanılması 202-1 “Bitkiçilik” subhesabında hər bir otlaq növü üçün açılan ayrı-ayrı analitik hesablarda aparılır.

317

Mədəni, yaxşılaşdırılmış və təbii otlaq məhsulları – kökü üstündə mal-qaraya yedizdiriləndən, silos, senaj, senaj üçün istifadə edilən yaşıl kütlə və otlardan ibarətdir.

Kökü üstündə mal-qaraya yedizdirilən mədəni otlaqların yaşıl kütləsinin çəkisi hesablama yolu ilə zootexnik və aqronom tərəfindən təyin olunur. Bu zaman seçmə yolu ilə otlaq sahəsi ayrılır və biçilir, onun məhsulu çəkilir, ona əsasən yerdə qalan sahələrin məhsulu müəyyən edilir. Həmin yaşıl kütlənin maya dəyəri müvafiq heyvan qruplarının saxlanmasına olan məsrəflərin tərkibinə daxil edilir. Həmin məsrəflərin silinməsinə belə mühasibat köçürməsi tərtib edilir.

Debet 202-2 “Heyvandarlıq” subhesabı,

Debet 202-4 “At-araba nəqliyyatı” subhesabı,

Kredit 202-1 “Bitkiçilik” subhesabı.

İl ərzində otlaqlardan alınan silos və senaj üçün istifadə edilən ot və yaşıl kütlə plan maya dəyəri ilə mədaxil edilir Bu əməliyyat 201 №-li hesabın “Toxum və yem” subhesabının debetində və 202-1 “Bitkiçilik” subhesabının kreditində əks etdirilir. İlin axırında plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılır.

Silosun maya dəyərinin hesablanılması

Silosun maya dəyəri iki mərhələ üzrə hesablanır. Birinci mərhələdə silosa qoyulmuş 1 sentner yaşıl kütlənin maya dəyəri hesablanır. Bunun üçün, əkin, əkinə xidmət, il ərzində silos bitkilərinin yığılması üzrə bütün xərclər silosa qoyulmuş yaşıl kütlənin (yaşıl kütlə silosa qoyulmazdan əvvəl çəkilməlidir) çəkisinə bölünməlidir. Silos hansı bitkidən hazırlanırsa yaşıl kütlənin maya

318

dəyəri hər bir bitki və yaxud bitkilər qrupu üzrə hesablanır. Bu zaman yaşıl kütləyə çəkilən xərclərin üzərinə siloslaşmaya çəkilən xərclər əlavə edilir, əldə edilən nəticə alınan silosun miqdarına bölünür. Xəndəyə və yaxud da qülləyə qoyulmuş silosun çəkisini və keyfiyyətini müəyyən etmək üçün xüsusi komissiya onlardakı silosun miqdarını müəyyən edir. Bu, qaba və şirəli yemlərin qəbulu aktında göstərilir. Sonra komissiya xüsusi cədvəllərin köməyi ilə silos qurğularının kubmetr hesabı ilə həcmini, 1 kubmetr silosun çəkisini və saxlanma zamanı yaşıl kütlənin həcmini müəyyən edir. Silosun həcmi nəmlilikdən, qarışığın tərkibindən, silosun qoyulma vaxtından və s. amillərdən asılıdır. 1 m3

hazır qarğıdalı silosunun çəkisi 750 kq-dan 550 kq-a qədər; günəbaxan silosu 750 kq-dan 650 kq-a qədər, jonca silosu 650 kq-dan 475 kq-a qədər tərəddüd edə bilər. Adətən silos qurğusuna qoyulandan 20 gün sonra hazır silos mədaxil edilir.

Əgər yaşıl kütlə ilə bərabər silosa sütül qarğıdalı qıçaları qoyulubsa silos qoyulmasına çəkilən xərclərin üzərinə, sütül qarğıdalının istehsalına olan xərcləri də əlavə etmək lazımdır.

Yem vahidinin maya dəyərinin hesablanılması

Yem vahidi – yemin ölçü vahidi və ümumi qidalılığının müqayisəsidir. Yem vahidi kimi 1 kq quru vələmirin orta qidalılığı vahid qəbul edilmişdir.

Kənd təsərrüfatı heyvanları üçün yem norması yem vahidi əsasında hesablanır. Təsərrüfatda istehsal olunan müxtəlif yemləri yem vahidinə çevirmək üçün xüsusi əmsallardan istifadə edilir. Nəticədə təsərrüfatda hazırlanan bütün yemlərin qidalılığı müəyyən edilir.

Ayrı-ayrı bitkilərdən alınan yem vahidinin miqdarı istehsalına çəkilən məsrəf məbləğini yem vahidinin miqdarına bölməklə yem vahidinin maya dəyəri hesablanır. Yem bitkilərinin hər hektarından alınan yem vahidinin məhsuldarlığı və onun maya dəyərini müqayisə etməklə bu və ya digər yem istehsalının səmərəliliyini müəyyən etmək olar. (bax 6.9 №-li cədvələ).

319

Cədvəl 6.9

Yem vahidinin maya dəyərinin hesablanılması

Yemlər

Əki

n sa

həsi

, hek

.

1 he

ktar

dan

məh

suld

arlıq

, sen

t.

Üm

umi m

əhsu

l yığ

ımı,s

ent.

Məh

sulu

n m

aya

dəyə

ri,m

an.

1 se

ntne

r məh

suld

a ye

m v

ahid

inin

miq

darı,

sent

Üm

umi y

em v

ahid

inin

miq

darı,

sent

.(qr.3

xqr.5

)

1 se

ntne

r yem

vah

idin

in m

aya

dəyə

ri,m

an.

320

Yaşıl qarğıdalı kütləsi

100 120,0 12000 9758 19,0 228000 0,04

Dən üçün qarğıdalı

(quru dənə çevrilmiş)

90 40,6 3654 34081 131,0 478674 0,07

Yonca otu 160 13,7 2192 3134 52,0 113984 0,03

Yem çuğunduru 40 45,1 1804 4226 11,0 19844 0,21

Suvarılmayan çəmən otu

220 9,1 2002 2823 23,0 46046 0,06

Təsərrüfatda bitkiçilik məhsullarının maya dəyərini hesabladıqdan sonra plan maya dəyəri ilə mədaxil edilən məhsullara düzəliş verilir. Əgər məhsulun faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən yuxarı olarsa arada olan fərqə əlavə yazılış üsulu ilə düzəliş verilir. Əgər məhsulun faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən aşağı olarsa onda arada olan fərqə qırmızı storno üsulu ilə düzəliş edilir.

Bitkiçilik məhsulları üzrə maya dəyəri fərqinə aşağıdakı mühasibat köçürməsi tərtib edilir:

Debet – 201 №-li hesabın “Toxum və yem” subhesabı və 204 №-li “Hazır

məhsullar” hesabı – ilin axırına anbarda qalan məhsul hissəsi;

Debet - 202-1 “Bitkiçilik” subhesabı – payızlıq dənli bitkilərin səpinində

işlədilən cari ilin istehsalının toxumu;

321

Debet – 202-2 “Heyvandarlıq” subhesabı – mal-qaraya yedizdirilən cari ilin

istehsalının yemi;

Debet - 113 №-li “Tamamlanmış kapital qoyuluşları” hesabı – çoxillik

əkmələrin basdırılması üçün işlədilən toxum və əkin materialı və

tikinti üçün işlədilən küləş;

Debet - 701 №-li “Satışın maya dəyəri” hesabı – cari ildə istehsal edilən

məhsul satışı və öz təsərrüfatında emala göndərilən məhsul;

Debet - 217 №-li “Digər qısamüddətli debitor borcları”hesabı – tam

çatışmayan və xarab olan məhsul hissəsi;

Kredit - 202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabının 1-ci “Bitkiçilik

subhesabı.

Qeyd etmək lazımdır ki, maya dəyəri hesablamalarını sadələşdirmək üçün cari ildə öz istehsalından olan yemin iş atlarına verilməsi üzrə olan maya dəyəri fərqi 202 №-li hesabının “At-araba nəqliyyatı” subhesabına aid edilir.

2. Uçotun kompüter formasında bitkiçilikdə məsrəflərin və məhsul

çıxışının uçotu

322

Bütün məsrəf hesabları üzrə istehsala məsrəflərin uçotu avtomatlaşdıqda adətən istehsala məsrəflərin uçotu mühasibin bir AİY təşkil edilir. İstehsala məsrəflərin uçotunun təşkili xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu sahədə digər AİY-nin (material qiymətliləri, pul vəsaitləri, hesablaşma əməliyyatları və s.) məlumatlarından daha geniş istifadə olunur.

Belə ki, istehsala məsrəflərin uçotu hesablarının debetində müvafiq vəsait sərfi, hesabın krediti üzrə isə məhsulların daxil olması əks etdirilir. Buna görə uçotun bu sahəsində mühasibin AİY ilə digər AİY-nin məlumatlarının səmərəli əlaqələndirilməsi çox əhəmiyyətlidir. Bundan başqa istehsalın uçotu üzrə mühasibin AİY struktur bölmələrdə olan AİY ilə sıxı surətdə əlaqədə olmalıdır.

İstehsala məsrəflərin uçotu üzrə informasiya sisteminə aşağıdakı informasiya massivləri daxildir; istehsala məsrəflərin uçotu hesabları üzrə mühasibat yazılışları massivi, müxabirləşən hesablar nöqteyi nəzərindən ilin əvvəlindən dövriyyələr massivi, istehsala məsrəflərin uçotu hesabları üzrə normativ – sorğu məlumatları massivi, ilkin sənəd formalarının hazırlanmasının köməkçi massivi (sənədqramma); texniki-iqtisadi informasiyaların klassifikatorların sorğu massivi, digər massivlər. Klassifikatorların sorğu massivinə aşağıdakı məlumatlar rekvizitlər açarına əsasən avtomatik hasil edilir və informasiyaların emalında istifadə olunur: struktur bölmələrin, müxabirləşən hesabların, xərc maddələrinin, məsrəf ünsürlərinin, normadan kənarlaşmanın (uçotun normativ metodunda) və sairənin kodları.

Struktur bölmələrdən məlumatlar alındıqda mühasib displeydə yoxlayır və klaviatura ilə ondan alınan operativ informasiyaları (sənəd, cədvəl, reyestr və s.) lazımi formaya daxil edir və rekvizitlər açarı vasitəsi ilə müvafiq massivdən sistem avtomatik əldə edilir və bu halda normativ-sorğu informasiyalarından lazım olan doldurulur, eyni zamanda lazımi hesablamalar aparılır. Bütün bunlar lazım gəldikdə displeydə emal edilir. Eyni zamanda çıxış forması massivində onlarda məlumatların sistemləşdirilməsindən qəbul edilənlərdən alınan yazılışlar daxil olur.

Lazım gəldikdə çıxış informasiyaları displeydə emal edilə bilər və mühasibat uçotunun maşınoqramma şəklində çap olunur.

323

Bitkiçilikdə məsrəflərin uçotunun hər bir obyekti üzrə toplanan informasiyalar, adi analitik hesabları tətbiq etməklə, eyni zamanda asılı olmayan analitik ehtiyatlar sistemindən istifadə etməklə analitik uçot sistemi təşkil olunur,əlavə olaraq subkontonun aşağıdakı nomenklaturaları seçilir: struktur bölmələri, istehsal olunan məhsulların növləri, xərc maddələri. Bu mövcud uçot sistemində nəzərdə tutulan, bütün nomenklaturalar üzrə bitkiçilikdə məsrəflərin uçotu üzrə informasiyaların sistemləşdirilməsinə imkan verir.

ƏDƏBİYYAT





HEYVANDARLIQDA MƏSRƏFLƏRIN, MƏHSUL ÇIXIŞININ UÇOTU

Plan

324

1.Heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul çıxışının uçotunun vəzifələri

2. Heyvandarlıqda məsrəflərin uçot obyektləri və xərc maddələri

3. Heyvandarlıqda ilkin uçotun təşkili

4. Heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul çıxışının sintetik və analitik

uçotu

1. Heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul çıxışının uçotunun vəzifələri

Bitkiçiliyin müvəffəqiyyətlə inkişafı öz növbəsində heyvandarlığın yaxşı inkişaf etməsinə imkan yaradır. Heyvandarlıq isə əhalinin ən qiymətli ərzaq məhsullarına ətə, südə, yumurta və sairəyə olan tələbatını, yeyinti və yüngül sənayenin isə xammala olan tələbatını təmin edir. Heyvandarlıq da öz növbəsində bitkilərin məhsuldarlığını yüksəltmək üçün lazım olan üzvü gübrə verir.

Həmişə kənd təsərrüfatının bu həyati əhəmiyyəti olan sahəsinin, yəni ictimai heyvandarlığın inkişaf etdirilməsinə və onun məhsuldarlığının artırılmasına böyük diqqət verilmiş və verilməkdədir.

Heyvandarlıqda qarşıya qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsində heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul çıxışının uçotunun səmərəli təşkil edilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul çıxışının uçotu qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur:

mal-qara qrupları və istehsalın növləri üzrə xərclərin düzgün müəyyən edilməsini iqtisadi cəhətdən əsaslandırmaq;

iqtisadi cəhətdən eyni maddə və elementlər üzrə bütün xərclərin düzgün bölünməsi, bunlardan istehsal edilən məhsulların maya dəyəri yığılır;

325

heyvandarlıqdan alınan məhsul çıxışının öz vaxtında, düzgün və tam əks etdirilməsi;

təsərrüfatın bölmələri üzrə xərclərin düzgün əks etdirilməsi;

iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış şəkildə əsas və əlavə məhsulların maya dəyərinin hesablanması.

2. Heyvandarlıqda məsrəflərin uçot obyektləri və xərc maddələri

Heyvandarlıq sahəsinin məsrəfləri və məhsul çıxışı 202 №-li “Əsas istehsalat” əməliyyat, kalkulyasiya hesabının 2-ci “Heyvandarlıq” subhesabında uçota alınır. Bu hesabın debeti üzrə xərclər, hesabın krediti üzrə məhsul çıxışı əks etdirilir.

Xərclərin uçot obyektləri

Heyvandarlıq məhsullarının maya dəyələrini düzgün hesablamaq üçün heyvandarlığa olan xərclər “Heyvandarlıq” subhesabında hər bir mal-qara növləri və yaş qrupları üzrə aparılır.

Heyvandarlıqda aşağıdakı uçot obyektləri mövcuddur:

Maldarlıq. Südlük istiqamətli iri buynuzlu mal-qara: əsas sürü (inəklər və törədici buğalar), bəslənilməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanlar (bütün yaşlarda olan cavan heyvanlar və kökəldilməkdə olan yaşlı heyvanlar).

Ətlik istiqamətli iri buynuzlu mal-qara: əsas sürü (inəklər, törədici buğalar, 8 aylığa qədər danalar), bəslənilməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanlar (8 aylıqdan yuxarı dişi və erkək cöngələr, kökəldilməkdə olan heyvanlar).

Donuzçuluq. Əsas sürü, bəslənilməkdə və kökəldilməkdə olan donuzlar.

Qoyunçuluq. Yunluq və ətlik qoyunçuluq, qaragül qoyunçuluğu.

326

Quşçuluq. Yaşlı sürü, bəslənilməkdə olan cavanlar, inkubasiya yumurtaları.

İxtisaslaşmış təsərrüfatlarda xərclərin uçot obyektləri mövcud texnologiyaya uyğun müəyyən edilir. Məsələn, yumurtalıq istiqamətli quşçuluqda: yumurtlayan anac toyuqlar, yumurtlayan sənaye istiqamətli toyuqlar, cavan toyuqlar (1 günlükdən 180 günlüyə qədər olanlar), ətlik çolpaların bəslənilməsi (broyler). Sair quş növləri (ördəklər, qazlar, hinduşqalar, firəng toyuqları) üzrə uçot iki qrup üzrə (yaşlı sürü və bütün yaşlarda olan cavanlar) aparılır.

Atçılıq. Əsas sürü, bəslənilməkdə olan cavanlar. Cavan iş heyvanlarının saxlanılma xərci ayrıca uçota alınır.

Maralçılıq və dəvəçilik. Əsas sürü, bütün yaşlarda olan cavanlar və kökəldilməkdə olan yaşlı heyvanlar.

Dovşançılıq və xəzlik vəhşi heyvandarlıq. Adi təsərrüfatlarda uçot sahələr üzrə bütünlükdə aparılır. İxtisaslaşmış təsərrüfatlarda uçot dovşançılığın istiqamətləri (ətlik, dəri) üzrə, vəhşi heyvandarlıq üzrə isə əsas sürü və cavan vəhşi heyvanlar üzrə aparılır.

Arıçılıq, balıqçılıq və ipəkçilik. Bu sahələr üzrə uçot bütövlükdə sahə üzrə aparılır.

3. Heyvandarlıqda ilkin uçotun təşkili

İlkin uçotda çoxlu miqdarda müxtəlif sənədlərdən istifadə olunur. İlkin sənədlərin əsasında bütün növbəti yazılışlar aparılır. Sənədləri aşağıdakı sənədlər qrupuna bölmək olar:

əmək sərfinin uçotu üzrə sənədlər;

əmək əşyalarının uçotu üzrə sənədlər (o cümlədən yem və sair material qiymətlilərin sərfi);

əmək vəsaitlərindən istifadənin uçotu üzrə sənədlər;

327

məhsul çıxışının, çəki artımının və balanın uçotu üzrə sənədlər.

Heyvandarlıq işçisinin əmək sərfinin uçotu üzrə əsas sənəd heyvandarlıq işçisinə əmək haqqının hesablanması haqq-hesabıdır (135-KT №-li forma).

Heyvandarlara əmək haqqının hesablanması əsasən alınan məhsullara (süd, çəki artımı, bala, yun, yumurta və s.) görə aparılır. Buna görə əmək haqqının hesablanması üçün məhsul çıxışı qeyd olunmuş sənədlər (süd sağımının uçotu jurnalı, heyvanların balalarının mədaxili üçün akt, heyvanların qrupdan qrupa keçirilməsi aktı) cəlb edilir. Bu sənədlərdə qeyd olunmuş məhsul çıxışının əsasında təsərrüfatda mövcud uyğun qiymətlə heyvandarlara əmək haqqı hesablanır.

Heyvandarlıq işçisinin iş vaxtının uçotu iş vaxtının uçotu üzrə tabeldə (140- KT №-li forma) hər bir işçi üzrə gündəlik aparılır.

Heyvandarlıqda əmək əşyaları sərfinin əsas növü yem sərfidir ki, bu da fermada yem sərfinin uçotu cədvəlində (175 KT №-li forma) aparılır. Bu cədvəl uyğunlaşdırılmış toplayıcı sənəddir. Həmin sənəd əsasında yem verilir (buraxılır) və onların sərf olunmasının silinməsi aparılır. Yem sərfinin uçotunun icmalı fermada yem sərfinin uçotu jurnalında (303 KT №-li forma) aparılır. Onda hər bir heyvan qrupu və növünə yem sərfini, onların hər bir növü üzrə yazılış üçün ayrıca səhifə ayrılır. Burada yemlər yem vahidinə çevirməklə fiziki çəkidə və lazım gəldikdə yemdə olan həzm olunan protein də göstərilir.

Heyvandarlıqda sair material qiymətlilərin (biopreparatlar, dərmanlar, dezinfeksiya dərmanları və i.a.) sərfi müəyyən olunmuş qaydada limit-zabor cədvəli, qaimə və digər məsarif sənədləri ilə rəsmiyyətə salınır.

Heyvandarlıqda əmək vəsaiti sərfi birinci növbədə amortizasiyanın hesablanması və təmir fonduna ayırmalar üzrə sənədlərdə qeyd olunur. Sənəd formaları bitkiçilikdə əsas vəsaitlər üzrə amortizasiya hesablandıqda və təmir fonduna ayırmalar aparıldıqda istifadə olunur.

Heyvandarlıqda məhsul çıxışının uçotu üçün çoxlu miqdarda sənədlər tətbiq olunur. Bu hər şeydən əvvəl, heyvandarlığın müxtəlif sahələrində ayrı-ayrı məhsul növlərinin müxtəlif şəraiti və xarakteristikası ilə əlaqədardır. Bütün bu sənədləri iki qrupa bölmək lazımdır: heyvandarlıq məhsullarının mədaxili üzrə və çəki artımı və balanın mədaxili üzrə sənədlər.

328

Birinci qrup sənədlərə aiddir: südün mədaxili üçün – süd sağımının uçotu jurnalı (176-KT №-li forma), yunun mədaxili üçün – yunun qırxılması və qəbulu aktı (181-KT №-li forma), yumurtanın mədaxili üçün – kənd təsərrüfatı məhsullarının daxil olması gündəliyi (168-KT №-li forma). İxtisaslaşmış təsərrüfatlarda digər sənəd formalarından da istifadə olunur.

İkinci qrup sənədlərə aiddir: heyvanların balalarının mədaxili üçün akt (211 -KT №-li forma), vəhşi heyvanların balalarının mədaxili üçün toplayıcı akt (228-KT №-li forma), heyvanların çəkilməsi cədvəli (216-KT №-li forma) və çəki artımının mədaxili üçün çəki artımının müəyyən edilməsi hesablamaları (217-KT №-li forma), eyni zamanda ixtisaslaşmış təsərrüfatlarda həmin sənədlərlə yanaşı əlavə formalardan da (gündəlik quşların çıxışı və mədaxili üçün akt və s.) istifadə olunur.

4. Heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul çıxışının sintetik

və analitik uçotu

202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabının 2-ci “Heyvandarlıq” subhesabı üzrə analitik hesablarda məsrəflərin uçotu aşağıdakı məsrəf maddələri üzrə aparılır:

1.Sosial sığortaya ayırmalarla birlikdə əmək haqqı.

2. Heyvanların mühafizə vasitələri.

3.Yemlər.

4.Əsas vəsaitlərin saxlanmasına məsrəflər, o cümlədən a) neft məhsulları, b) əsas vəsaitlərin amortizasiyası (köhnəlməsi), v) əsas vəsaitlərin təmiri.

5.İş və xidmətlər.

6.İstehsalatın təşkili və idarəetmə üzrə məsrəflər.

7.Heyvanların ölümündən olan itkilər (uçotda).

8.Sair məsrəflər.

329

İl ərzində heyvandarlıq sahələrindən alınan məhsullar plan maya dəyəri ilə, yaxud istifadəsi mümkün olan qiymətlə, satış qiyməti ilə qiymətləndirilərək, mədaxil edilir. İlin axırında heyvandarlıq məhsullarının plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılır.

Uçotun jurnal-order formasında heyvandarlıqda məsrəflər və məhsul çıxımının sintetik uçotu 10-KT №-li jurnal-orderdə aparılır. Heyvandarlıqda məsrəflər və məhsul çıxışının analitik uçotu isə heyvandarlıq üzrə bölmənin şəxsi hesabında (istehsalat hesabatı) aparılır. İcmal sənədin məlumatlarına əsasən 10-KT №-li jurnal-orderdə müxabirləşən hesablar üzrə yazılış aparılır.

Heyvandarlıqda məsrəflər və məhsul çıxışının uçotunun aparılması formasını aşağıdakı sxemdən görmək olar:

Əmək sərfi uçotu üzrə sənədlər

Əmək əşyasının uçotu üzrə sənədlər (yem məsarifi)

Əmək əşyasının uçotu üzrə sənədlər (sair material qiymətlilərin məsarifi)

Məhsul çıxışının uçotu üzrə sənədlər

Məhsul çıxışının uçotu üzrə sənədlər (çəki artımı və bala)

Əmək vəsaitlərindən istifadənin uçotu üzrə sənədlər (amortizasiya, cari təmir və sair xərclər)

Toplayıcı cədvəl

Yem məsarifinin uçotu jurnalı

Material qiymətlilərin hərəkəti haqqında hesabat

Fermada mal-qara və quşların hərəkəti

330

İlk sənədlər

haqqında hesabat

Heyvandarlıq üzrə bölmənin şəxsi hesabı (istehsalat hesabatı)

Yoxlama

------------

Yoxlama

------------

331

Bütünlükdə təsərrüfat üzrə heyvandarlıq üzrə icmal şəxsi hesab (icmal istehsalat hesabatı)

Baş kitab

Hesabların müxabirləşməsi 202 №-li “İstehsalat məsrəfləri” hesabının “Heyvandarlıq” subhesabının hesablarla müxabirləşməsini aşağıdakı cədvəldən görmək olar.

Sıra

№-si


Hesabın

debeti krediti

1. Heyvandarlıq sahəsinin əsas vəsaitləri üzrə hesablanmış amortizasiya məbləğinə

202-2 112,122

2. İşlədilən yemin, dərmanların, döşəmənin, sair materialların dəyərinə

202-2 201

3. Heyvandarlıqda istifadə olunan məhsullar üzrə kalkulyasiya fərqi məbləğinə

202-2, 204

202

4. Köməkçi istehsalat və maşın-traktor parkı xidmətinin dəyərinə

202-2 202

5. Heyvandarlığa aid olan ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri məbləğinə

20-2 721,202

6. Heyvandarlıq üçün sair istehsalat və təsərrüfat xidməti məbləğinə

202-2 202

7. Heyvandarlığa aid olan gələcək dövrün xərcləri məbləğinə

202-2 192

8. Heyvandarlıq məsrəflərinə aid edilən ölən cavan və kökəldilməkdə olan heyvanların balans dəyərinə

202-2 131

9. Mədaxil olunmuş əsas və əlavə məhsulların, çəki artımının dəyərinə

131,201,

332

204 202-2

10. Mədəni otlaqların saxlanmasına aid olan,otarılma yolu ilə heyvanların saxlanması zamanı peyinin dəyərinə, tozlanan bitkilərə aid olan arıçılıq məsrəflərinə 202-1 202-2

11. İlin axırında heyvandarlıq məhsulları üzrə kalkulyasiya fərqinin silinməsinə

204,131,

202,701 202-2

12. Bəslənilməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanların ölümünün silinməsinə (maddi məsul şəxsin günahı üzündən və təbii fəlakətdən olmadıqda)

217 131

13. Sonra xərclərə silinməsinə 202-2 217

HEYVANDARLIQ MƏHSULLARININ MAYA DƏYƏRININ HESABLANMASI

Plan

1. Heyvandarlıq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması2. Uçotun kompüter formasında heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul


1.Heyvandarlıq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması

Bitkiçilik sahəsində olduğu kimi heyvandarlıq sahəsindən əsas, əlaqədar və əlavə məhsullar alınır.

333

Əsas məhsula daxildir: süd, yun, yumurta, bala, çəki artımı, diri çəki və s. Bununla belə eyni zamanda əksər sahələrdə bir neçə əlaqədar məhsul növləri alınır. Məsələn, südlük maldarlıqda – süd və bala, qoyunçuluqda – yun, bala və çəki artımı əlaqədar məhsullar adlanır. Bundan başqa heyvandarlıqda əlavə məhsullar da vardır. Heyvandarlıqda əlavə məhsullara daxildir: peyin, quş peyini, tökülən yun, tük-lələk, kəsilmiş vəhşi heyvan əti, dəri, əsas sürüdə olan mal-qaranın çəki artımı. Əsas məhsulların maya dəyəri hesablandıqda istehsalat maliyyə planında qəbul olunmuş möhkəm qiymətlə əlavə məhsulun dəyəri müvafiq heyvandarlıq sahəsinə çəkilən xərclərdən çıxılır.

İri buynuzlu mal-qara məhsullarının maya dəyərinin hesablanması. İri buynuzlu mal-qara südlük və ətlik istiqamətində inkişaf etdirilir. Südlük istiqamətində maya dəyərinin hesablanılma obyektləri : əsas sürü üzrə süd və bala hesab olunur.

Süd və balanın maya dəyərinin hesablanması. Əsas südlük sürü üzrə məhsulların maya dəyəri aşağıdakı qaydada müəyyən edilir. Əvvələn südlük maldarlıq üzrə uçota alınan cəmi xərclərdən möhkəm qiymətlə əlavə məhsulların (peyin, tük, tökülən yun, dəri və s.) dəyəri çıxılır. Yerdə qalan xərclər məhsullar arasında yemin mübadilə enerjisinə müvafiq olaraq bölüşdürülür.

Əvvəllər südün 1 sentneri = 1,0 şərti vahidə bərabər götürülürdü. Bir baş bala isə 1,5 sentner südün plan maya dəyərinə bərabər götürülürdü. İndi isə əlavə xərclər çıxıldıqdan sonra yerdə qalan xərcin 90 %-i südə, 10 %-i isə balaya aid edilir.

Maya dəyəri hesablanarkən xərclər xüsusi çəki əsasında süd və bala arasında bölüşdürülür. Nəticədə hər bir məhsula düşən xərci məhsulun miqdarına bölməklə bir sentner südün, yaxud 1 baş balanın faktiki maya dəyəri hesablanır.

Çəki artımının maya dəyərinin hesablanması. “Bütün yaşlarda olan cavanlar və kökəldilməkdə olan yaşlı heyvanlar” qrupu üzrə uçota alınan xərclər və məhsul çıxışı haqqında olan məlumatlara əsasən bir sentner çəki artımı və 1 sentner diri çəkinin maya dəyərini hesablamaq olar.

Çəki artımının miqdarı aşağıdakı qaydada müəyyən edilir: hesabat ilinin sonuna qalan cavan heyvanların çəkisinin üzərinə ölən cavan heyvanların çəkisi

334

də (ölən günə olan axırıncı çəki götürülür) daxil olmaqla il ərzində çıxan cavan heyvanların çəkisi gəlinir və ondan bala və daxil olan cavan heyvanların çəkisi və ilin əvvəlinə olan cavan heyvanların çəkisi çıxılır. Arada olan fərq il ərzində olan çəki artımını göstərir.

Çəki artımının maya dəyərini müəyyən etdikdə cavan mal-qara və kökəldilməkdə olan heyvanların ölümündən olan itki (yoluxucu xəstəlik və təbii fəlakət nəticəsində və maddi məsul şəxsin günahı üzündən ölümdən olan itki müstəsna olmaqla) çəki artımının faktiki maya dəyərinə daxil edilir. Ölümdən olan itki məbləği 202-2 №-li hesabda “Mal-qaranın ölümündən olan itkilər” maddəsində uçota alınır.

Cavan mal-qaranın və kökəldilməkdə olan heyvanların saxlanmasına çəkilən xərclərdən əlavə məhsulun (peyin, tük və s.) dəyərini çıxdıqdan sonra alınan nəticəni çəki artımının miqdarına bölməklə 1 sentner çəki artımının maya dəyərini hesablamaq olar.

Diri çəkinin maya dəyərinin hesablanması. Bütün yaşlarda olan cavanlar və kökəldilməkdə olan yaşlı heyvanlar üzrə 1 sentner diri çəkinin maya dəyəri aşağıdakı qaydada müəyyən edilir. Hesabat ilinin əvvəlinə olan heyvanların dəyərinin üzərinə - il ərzində daxil olan balanın dəyəri, çəki artımının dəyəri və kənardan daxil olan heyvanların dəyərini əlavə etmək lazımdır. Sonra alınan ümumi dəyər məbləğini diri çəkinin miqdarına (ölən heyvanların çəki artımı daxil edilmir) bölməklə 1 sentner diri çəkinin maya dəyəri hesablanır.

1 sentner diri çəkinin maya dəyərini hesabladıqda aşağıdakı düsturdan istifadə etmək olar:

X + Də + Dd + Db

Dç =

Çs + Çç

Burada: Dç – diri çəkinin maya dəyərini;

X - çəki artımına aid olan xərcləri;

335

Də - ilin əvvəlinə heyvanların dəyərini;

Dd - daxil olanların dəyərini;

Db - həmin ildə alınan balanın dəyərini;

Çs - ilin axırına heyvanların çəkisini;

Çç - il ərzində çıxanların çəkisini göstərir.

1 sentner diri çəkinin maya dəyərinin hesablanmasını aşağıdakı (9.1 №-li) cədvəldən görmək olar.

Cədvəl 9.1

Bütün yaşlarda olan cavan iri buynuzlu mal-qara və kökəldilməkdə

olan yaşlı heyvanların diri çəkisinin maya dəyərinin hesablanması

Sıra

№-si

Göstəricilər Başların sayı

Diri çəkisi,sent

Məbləği, man.

1. İlin əvvəlinə qalıq 900 1440 258400

2. İl ərzində daxil olmuşdur:

a) bala, çəki artımı

əsas sürüdən çıxdaş edilib

kənardan satın alınıb

350

40

110

1600

140

220

240000

23800

37400

336

Y e k u n u 1400 3400 559600

3. 1 sentner diri çəkinin maya dəyəri

(559600 : 3400= 164,59) - - 164,59

4. Əsas sürüyə keçirilib

(184x164,59=30284,56) 60 184 30284,56

5. Dövlətə və digər alıcılara satılmışdır

(1470x164,59=241947,3) 420 1470 241947,3

6. İtkilər (tələfat)

(28x164,59= 4608,52) 20 28 4608,52

7. İlin axırına qalıq

(1718 x 164,59) 900 1718 2827651,62

Donuzçuluq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması. Donuzçuluqda məhsulun maya dəyərinin hesablanma obyektləri – “Əsas sürü” donuzların uçot qrupu üzrə anadan ayrılan çoşqaların çəki artımı və ümumi diri çəki. “2 aylıqdan 4 aylığa qədər çoşqalar”, “4 aylıqdan yuxarı cavan donuzlar və kökəlmədə olan yaşlı donuzlar” uçot qrupları üzrə alınan çəki artımı və ümumi diri çəki hesab edilir.

Anadan ayrılan çoşqaların çəki artımının maya dəyərini hesablamaq üçün “Əsas sürü” uçot qrupu üzrə çəmi xərc məbləğindən əlavə məhsulun dəyərini çıxıb, yerdə qalan xərci doğulan çoşqaların diri çəkisi də daxil omaqla çəki artımının miqdarına bölmək lazımdır.

Anadan ayrılan çoşqaların (2 aya qədər) 1 sentner diri çəkisinin maya dəyəri aşağıdakı qaydada müəyyən edilir. “Əsas sürü” donuzlar uçotu qrupu üzrə ümumi xərc məbləğindən sabit qiymətlərlə əlavə məhsulun dəyəri çıxılır, əsas məhsula çəkilən xərc məbləğinin üzərinə ilin əvvəlinə ana yanında olan çoşqaların balans dəyəri əlavə edilir. Alınan yekun məbləği anadan ayrılan çoşqaların ümumi diri çəkisinin miqdarına bölünür.

337

Donuzçuluqda qalan uçot qrupları üzrə çəki artımı və ümumi diri çəkinin maya dəyərinin hesablanması iri buynuzlu mal-qarada olduğu qaydada aparılır.

Qoyunçuluq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması. Qoyunçuluqda məhsulun maya dəyərinin hesablanması obyektləri – yun, bala, çəki artımı, qaba yunlu qoyunçuluqda süd hesab olunur.

Qoyunçuluqda əlavə məhsullara daxildir: süd, ölü doğulan və ölən quzuların dəriləri (qaragül dərisindən başqa), peyin, ölmüş heyvanların texniki məqsədlər üçün istifadə edilən cəmdəkləri və s.

Qoyunçuluq məhsullarının maya dəyərini hesablamaq üçün qoyunçuluq üzrə uçota alınan xərclərdən alınan əlavə məhsulun dəyəri çıxılır. Yerdə qalan xərclər bölüşdürülür. Hazırda yun-ətlik və ət-yunluq istiqamətində qoyunçuluqda quzunun maya dəyəri, əsas sürüdə olan qoyunların saxlanılmasına çəkilən xərc məbləğinin 10 %-i, Romanov qoyunçuluğunda əsas sürüdə olan qoyunların saxlanılmasına çəkilən xərclərin 12 %-i miqdarında, qaragül qoyunçuluğunda cəmi xərclərin 15 %-i miqdarında hesablanır.

Əsas məhsul növlərinin (çəki artımı və yun) maya dəyəri hesablanarkən qoyunların saxlanmasına çəkilən cəmi xərc məbləğindən əlavə məhsulların dəyəri çıxılır. Qalan xərclər müəyyən olunmuş normalar üzrə bu məhsul növlərinə yem məsarifinə (yem vahidində) proporsional olaraq bölüşdürülür.

Deməli, əsas sürüdə olan qoyunların saxlanılmasına çəkilən xərclərin 10 %-dən 15 %-ə qədəri quzulara aid edilir. Göstərilən məbləğ alınan balanın miqdarından asılı deyildir. Qoyunların saxlanılmasına çəkilən ümumi xərc məbləği müəyyən edilmiş norma üzrə məhsul növlərinə olan yem məsarifinə (yem vahidində) proporsional olaraq çəki artımı və yun arasında bölüşdürülür. Bundan başqa qırxım məntəqəsinin saxlanılmasına çəkilən xərclər əlavə olaraq yuna aid edilir.

Məsələn, təsərrüfatda qaba yunlu qoyunçuluqda 400 sentner çəki artımı, 72 sentner yun və 16 sentner süd alınmışdır. Təsərrüfatda qoyunçuluğa çəkilən xərclər (əlavə məhsulun dəyəri çıxılır) 56704, 3 manat olmuşdur. Qoyunçuluq məhsullarının maya dəyərinin hesablanmasını aşağıdakı cədvəldən görmək olar.

338

Cədvəl 9.2

Qoyunçuluq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması

Məhsulla-

rın adı

Miqdarı,

sent

1 sent. məhsul istehsalı

üçün tələb

olunan yem

vahidi,y.v.

Cəmi tələb

olunan yem

vahidi,

y.v.

Xüsusi

çəki,

%-lə

Xüsusi çəki

əsasında

xərclərin

bölüşdü-

rülməsi,

man.

Yun qırxımı məntəqəsini

n saxlanılması

-na, qoyunların

qırxılmasına,

yunların siniflərə

ayrılmasına çəkilən xərclər,

man.

Cəmi xərclər,

man.

1 sentne-

rin maya

dəyəri,

man.

Qoyun

əti 400 650 260000 59 32747,5

- 32747,5

81,9

Y u n 72 2500 180000 41 22756, 1200 23956, 332,7

339

8 8

440000 100 55504,3

1200 56704,3

Təsərrüfatda müxtəlif istiqamətli qoyunçuluq (zərif, yarımzərif, qaba, yarımqaba) olduqda bu sahə üzrə xərclər satış qiyməti ilə məhsulların dəyərinə nisbətən qoyunçuluq istiqamətləri üzrə bölüşdürülür (bax 9.3 №-li cədvələ).

Cədvəl 9.3

Xərclərin müxtəlif yun növləri arasında bölüşdürülməsi və onların maya dəyərinin müəyyən edilməsi

Yun Miqda-

rı,sen.

Yunun

satış qiy-

məti(orta hesabla 1 sentnerin), man.

Satış qiyməti

ilə yunlarln

dəyəri, man.

Hər bir yun

növünün

xüsusi çəki-

si, %-lə

Yuna düşən

xərc məblə-

gi, man.

1sentner yunun maya

dəyəri,

man.

Zərif 30 87,3 2619 42,1 3444,2 114,8

Yarım

zərif 25 86,7 2167,5 34,8 2846,9 113,9

Yarım

Qaba 10 84,0 840 13,5 1104,4 110,4

Qaba 7 85,1 595,7 9,6 785,5 112,2

Yekun 72 X 6222,2 100 8181 X

340

u

Quşçuluq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması. Quşçuluqda məhsulun maya dəyərinin hesablanması obyektləri yumurta, cavan quşlarda çəki artımı, bir günlük cücə hesab olunur. Quşçuluqda əlavə məhsula lələk, tük, quş peyini və s. daxildir.

Yumurtanın maya dəyərinin hesablanması. Yumurta məhsulunun maya dəyərini hesablamaq üçün “Yumurtlayan ana sürü” qrupu üzrə (yumurtlayan toyuqlar və xoruzlar) təsərrüfatda uçota alınan xərclərdən istehsalat maliyyə planında qəbul edilən qiymətlə, yaxud mümkün olan satış qiyməti ilə alınan əlavə məhsulların dəyəri çıxılır, yerdə qalan xərc məbləği mədaxil olunan yumurtaların miqdarına bölünür.

Ərzaq yumurtasının və eyni zamanda qaz, ördək və hinduşka yumurtasının maya dəyəri də eyni qaydada müəyyən edilir.

Əgət təsərrüfatda yaşlı quşlar qrupu üzrə ayrıca uçot aparılmırsa, onda cins və ərzaq yumurtasının maya dəyəri aşağıdakı qaydada müəyyən edilir. Uçot məlumatlarına əsasən xoruzlar, yumurtlayan ana sürü və sənaye sürüsü üzrə yem günlərinin miqdarı tapılır. “Yaşlı sürü” qrupu üzrə uçota alınan ümumi xərc məbləği bütün yem günlərinin miqdarına bölünür və 1 yem gününün maya dəyəri müəyyən edilir. 1 yem gününün maya dəyərinin əsasında xoruza və yumurtlayan ana sürüsü və sənaye sürüsünə aid olan xərclər müəyyənləşdirilir. Cins yumurtaların maya dəyərini müəyyən etmək üçün xoruzlara və yumurtlayan ana sürüsünə aid olan xərcləri toplayıb mədaxil olunan cins yumurtaların miqdarına bölmək lazımdır.

Sənaye yumurtasının maya dəyərini müəyyən etmək üçün yumurtlayan sənaye sürüsünə aid olan xərcləri mədaxil olunan sənaye yumurtalarının miqdarına bölmək lazımdır. “Yaşlı sürü” qrupu üzrə uçota alınan ümumi xərcləri (əlavə məhsulun dəyəri çıxılır) ümumi cins və ərzaq yumurtalarının miqdarına bölməklə bir yumurtanın orta maya dəyəri tapılır.

Cavan quşların bəslənilməsinin maya dəyərinin hesablanması. Cavan quşlarda çəki artımının maya dəyərini müəyyən etmək üçün cavan quşların bəslənilməsi və kökəldilməsi üzrə olan xərclərdən əlavə məhsulun dəyərini çıxmaq və alınan nəticəni çəki artımının miqdarına bölmək lazımdır.

341

Məcburiyyət nəticəsində kəsilən cavan quşların əti (əti idtifadə olunmadıqda) və ölən quşlar çıxar hesab olunur. Bundan başqa ümumi ət çıxımına başqa təsərrüfatlardan satın alınan cavan quşların əti daxil olmamalıdır.

İnkubasiya yumurtaları üzrə xərclərin uçotu -“İnkubasiyaya qoyulan yumurtaların dəyəri” maddəsi əlavə edilməklə heyvandarlıqda qəbul edilmiş nomenklatura maddələri üzrə aparılır. Bu maddə üzrə inkubasiyaya qoyulan yumurtalar plan maya dəyəri ilə (satın alınan yumurtalar üçün isə satış dəyərinin üzərinə yumurtanın təsərrüfata gətirilməsi ilə əlaqədar olan xərclər gəlinir) uçota alınır.

İlin axırında cins yumurtaların maya dəyərinin hesablanılmasına əsasən yu- murtaların faktiki maya dəyəri müəyyən edildikdən sonra inkubasiyalaşdırılmış yumurtaların plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılır. İnkubasiya üzrə maya dəyərinin hesablanma obyekti inkubatordan çıxan bir günlük cücələr( emal üçün yararlı olan cücələr ) hesab edilir. Bir günlük cücələrin maya dəyərini müəyyən etmək üçün inkubatora qoyulan yumurtaların dəyərinin üzərinə inkubasiya üzrə məsrəfləri gəlib əlavə məhsulun dəyərini çıxmaq lazımdır. Əlavə məhsula daxildir: birinci mirajdan sonra brak edilmiş, hələ özünün ərzaq keyfiyyətini itirməmiş və ərzaq yumurtası kimi qiymətləndirilən yumurtalar, ikinci

mirajdan sonra inkubatordan çıxan yumurtalar (quş yemi kimi istifadə edilir) və lax yumurtalar.Birinci mirajdan sonra inkubatordan çıxan yumurtalar ərzaq üçün istifadə edilir və satış qiyməti ilə qiymətləndirilir. İkinci mirajdan sonra inkubatordan çıxan yumurtalar təxminən qarışıq yemin dəyəri kimi qiymətləndirilir.

Əgər bir inkubatora müxtəlif quş növlərinin yumurtaları inkubasiyaya qoyularsa onda inkubasiya üzrə xərclər aşağıdakı əmsalların köməyi ilə müvafiq bir günlük cücə növlərinə aid edilir: toyuq yumurtası = 1,0; ördək yumurtası = 2,5; qaz yumurtası = 5,0; hinduşka yumurtası = 2,0.

Qeyd etmək lazımdır ki, il ərzində inkubasiya aparılır. Buna görə 10 dekabrdan sonra inkubatora qoyulan toyuq yumurtaları və 2-4 dekabrdan sonra ördək və qaz yumurtaları bitməmiş istehsalatı təşkil edir. Onun maya dəyəri belə müəyyən edilir: bir günlük cücənin (ördək, qaz) plan maya dəyəri yumurtanın

342

inkubasiya dövrünə bölünür və inkubasiya dövrünə və faktiki inkubasiyaya qoyulan yumurtaların miqdarına vurulur.

Məsələn, 17 dekabra inkubatorda 40600 ədəd toyuq yumurtası vardır. Toyuq yumurtası üzrə inkubasiya dövrü – 22 gündür. Bir günlük cücənin plan maya dəyəri – 18 qəpik təşkil edir. Dekabrda faktiki inkubasiya dövrü – (31-17) 14 gün təşkil edir. Bitməmiş istehsalatın maya dəyərini tapaq:

(18:22) x (14 x 40600 = 4649,51 man.

100

Əgər bitməmiş istehsalatda müxtəlif quş növlərinin yumurtaları olarsa onda onlar müəyyən olunmuş əmsalların köməyi ilə toyuq yumurtasına çevrilir.

Bir günlük cücənin maya dəyərini hesablamaq üçün hesabat ilində inkubasiya üzrə uçota alınan xərclərdən (yumurtaların dəyəri daxil olmaqla) əlavə məhsulun (birinci və ikinci mirajdan sonra lax yumurtalar – mümkün olan satış qiyməti üzrə) və kəsilən bir günlük xoruzun dəyəri (mümkün olan satış, yaxud istifadə qiyməti ilə ) çıxılır, yerdə qalan xərclər bir günlük cücələrin miqdarına bölünür. Burada bitməmiş istehsal məsrəflərini nəzərə almaq lazımdır (ilin əvvəlinə olan məsrəflər-əlavə edilir, ilin axarına olan məsrəflər çıxılır).

Bir günlük cücənin maya dəyərinin hesablanmasını 9.4 №-li cədvəldən görmək olar.

343

Cədvəl 9.4

İnkubatordan çıxan bir günlük cücənin maya dəyərinin hesablanması

Sıra

№-si

Göstəricilər Miqdarı Məbləği,

man.

1. İlin əvvəlinə bitməmiş istehsalat, ədəd 42000 5460

2. Hesabat ilində inkubatora qoyulan yumurtaların miqdarı,

ədəd650000 X

3. İnkubatordan çıxarılıb (əlavə məhsul), birinci və ikinci

mirajdan sonra lax yumurtaların miqdarı, ədəd81200 X

4. Bir günlük cücə alınmışdır, baş 570200 X

5. İlin axırına bitməmiş istehsalatın qalığı (hesablamaya bax), ədəd

40600 4649,51

6. Hesabat ilində inkubasiya üzrə uçota alınan xərclər X 100980,00

7. Əlavə məhsulun dəyəri (birinci və ikinci mirajdan sonra lax yumurtalar)

X 3831,63

344

8. Bir günlük cücələrə aid olan xərclər

(5460 + 100980 – 4649,51 – 3831,63) 97958,86

9. Bir günlük cücənin maya dəyəri

(97958,86 : 570200) X 0,17

Atçılıq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması.

Atçılıq – heyvandarlığın mühüm sahələrindən biridir. Bizim ölkədə atçılıq əsas üç istiqamətdə - damazlıq (cins), işlək və məhsuldar – istiqamətlərində inkişaf etdirilir.

Atçılıq üzrə xərclərin və məhsul çıxışının uçotu “Atçılıq” analitik hesabında aparılır və eyni zamanda “Əsas sürü” və “Cavanlar” analitik hesabları da açılır. Əsas sürü üzrə - yararlı balalar, cavan atlar üzrə isə - boy artımı və bir başın bəslənməsinin tam maya dəyəri müəyyən edilir. Atçılıqda əsas məhsullardan başqa əlavə məhsullar da alınır. Əlavə məhsullara daxildir: peyin, tük, dəri və s.

Balanın maya dəyərini müəyyən etmək üçün ana atların və törədici ayğırların saxlanmasına çəkilən bütün xərclərdən əlavə məhsulların dəyəri və at-gününün plan maya dəyəri ilə atla yerinə yetirilən işlər çıxılır, yerdə qalan xərclər balaların miqdarına bölünür.

Boy artımı və cavanların bəslənməsinin maya dəyərinin hesablanması. Cavan atların bəslənməsinin maya dəyərini müəyyən etmək üçün cavan atların saxlanmasına çəkilən cəmi xərclərdən əlavə məhsulun dəyərini və nəqliyyat və digər işlərdə istifadə olunan yuxarı yaşlı cavan atların yerinə yetirdikləri işlərin dəyərini çıxmaq lazımdır. Atçılıqda cavanlar çəkilmir. Buna görə cavan atlar üzrə boy artımı hesablanır. Boy artımı yem günlərinin miqdarı və bir yem gününün orta dəyəri üzrə hesablanır. Nəticədə cavanların hər bir uçot qrupu üzrə boy artımının maya dəyəri müəyyən edilir. Bir başın boy artımının orta dəyərini hesablamaq üçün müvafiq yaş qrupunda cavanların

345

bəslənməsi üzrə xərc məbləğini yararlı balaların miqdarına bölmək lazımdır. Heyvanların boy artımı hər il ilin əvvəlinə olan balans dəyərinin üzərinə gəlinir. Boy artımını hesablamaq üçün bir yem gününün dəyərini hesablamaq lazımdır. Bunun üçün cəmi xərcləri (əlavə məhsulun dəyəri çıxılır) il ərzində olan yem günlərinin miqdarına bölmək lazımdır.

Arıçılıq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması.

Arıçılıqda əsas məhsullara daxildir: bal, mum, arı ailəsi, satlıq ana arılar, arı südü, arı şanı ( boy artımı). Arıçılıq məhsullarının maya dəyəri arıçılıq sahələrinin istehsalat istiqamətindən asılı olaraq müəyyən edilir. Təsərrüfatlarda arıçılıq bal, bal-tozlandırma, yetişdirmə və tozlandırma istiqamətlərində inkişaf etdirilir.

Əgər təsərrüfatda tozlandırma – balçılıq istiqamətində arıçılıq olarsa, onda xərclərin müəyyən hissəsi tozlandırılan bitkilərə aid edilir. Belə ki, arı ailələrinin saxlanılmasına çəkilən xərclərin 20- 40 %-i ( meyvə - giləmeyvə əkmələri, yonca toxumları və qara yonca üzrə isə 40-60%-i) tozlandırılan bitkiyə aid edilir. Yerdə qalan xərclər satış qiyməti ilə məhsulun dəyərinə görə arıçılıq məhsulları arasında bölüşdürülür. Tozlandırma istiqamətində arıçılıq mövcud olduqda arıçılıq üzrə bütün xərclər tozlandırılan bitkilərin maya dəyərinə aid edilir. Bu zaman cəmi xərclərdən satış qiyməti ilə balın, mumun, ana arının və digər arıçılıq məhsullarının dəyəri çıxılmalıdır.

Arıçılıq məhsullarının maya dəyərini müəyyən etmək üçün arıçılığa çəkilən xərcləri arıçılıq məhsulları arasında bölüşdürmək lazımdır. Məhsulların orta satış qiymətindən istifadə etməklə xərclər məhsullar arasında bölüşdürülür. Məsələn, təsərrüfatda bal təyinatlı arıların saxlanılmasına 5100 manat cəmi xərc çəkilmişdir. İl ərzində arıçılıqdan aşağıdakı məhsullar alınmışdır: bal – 31 sentner, mum – 1,0 sentner, yeni arı ailəsi – 35 ədəd, satış üçün məhsuldar ana arılar 20 ədəd, arı südü - 1 kq, çərçivəli şan 22 ədəd. Arıçılıq məhsullarının maya dəyərinin hesablanmasını 9.5№-li cədvəldən görmək olar.

346

Cədvəl 9.5

Arıçılıq məhsullarının maya dəyərinin hesablanması

Orta satış

Ümümi məhsu-

lun dəyəri (man)

Xüsusi

Xüsusi çəki əsasında xərclərin

1sentner məhsulun maya dəyəri

347

Məhsulların adı

Ölçü vahidi

Miqdarı, sent.

qiyməti (man)

(qr.3x qr.4)

çəkisi

(%-lə)

bölüşdürül-

məsi (man )

(man)

1 2 3 4 5 6 7 8

Bal Sent 31 380,51 11795,8

64,62 3295,6 106,31

Mum -“- 1 464,80 464,8 2,55 130,1 130,10

Yeni arı ailəsi ədəd 35 119,90 4196,5 23,00 1173,0 33,50

Mayalanmış ana arılar

ədəd 20 4,80 96,0 0,53 27,1 1,36

Ana südü Kq 1 1674,24

1674,2 9,20 469,2 469,2

Arı şanı (boy artımı)

ədəd 22 1,20 26,4 0,10 5,0 0,23

18253,7

100 5100

İpəkçilik məhsullarının maya dəyərinin hesablanması. İpəkçilik – kənd təsərrüfatı istehsalatının bir sahəsidir. İpək istehsalı üçün xammal barama hesab edilir. İpək qurdu tut yarpağı ilə qidalanır.

İpəkçilikdə barama toxumu, barama, baramanın tədarük edilməsi və qurudulmasının maya dəyəri müəyyən edilir. İpəkçilikdə əlavə məhsula daxildir: tut ipək qurdunun pupu və barama yığılmasından olan çıxar. Əlavə məhsullardan vəhşi heyvandarlıqda yem kimi istifadə edilir.

Baramanın maya dəyərinin hesablanması. Təsərrüfatlarda barama toxumunun inqubasiyası aparılır. Xüsusi barama toxumu tədarük edən

348

zavodlardan kəpənək qurdu alınır. 1 sentner baramanın maya dəyərini hesablamaq üçün kəpənək qurdunun faktiki maya dəyərinin üzərinə ipək qurdunun yemləmnəsi, binanın saxlanılması və xidmətedici işçilərin saxlanması üzrə xərclər gəlinir. Alınan nəticədən əlavə məhsul çıxılır, yerdə qalan xərclər alınmış baramanın miqdarına bölünür.

Cədvəl 9.6

Barama istehsalının maya dəyərinin hesablanması

Göstəricilər Miqdarı Məbləği, man

Satın alınan kəpənək qurdunun dəyəri x 14150

Tut yarpağının maya dəyəri x 23200

Hesablanmış əmək haqqı x 40800

Sair müstəqim xərclər x 15300

349

Üstəlik xərclər x 12600

Xərclərin yekunu 106050

Barama alınıb, sent. 235 x

1 sentner baramanın maya dəyəri

(106050:235) x 451,28

6. Uçotun kompüter formasında heyvandarlıqda məsrəflərin və məhsul


Kompüter emalı bazasında uçotun avtomatlaşmasında heyvandarlıqda məsrəflərin uçotu üzrə informasiyalar istehsalatın uçotu üzrə mühasibin AİY-i fəaliyyətinin tərkib hissəsidir ki, onun xarakteristikası əvvəlki fəsildə verilmişdir.

ƏDƏBİYYAT



19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 2003

350

9. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 200110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 200911.İsmayılov M.H., Əhmədov Y.B., BədəlovQ.A., Hüseynov Z.M.,


SƏNAYE ISTEHSALINA MƏSRƏFLƏRIN, MƏHSUL ÇIXIŞININ UÇOTU VƏ MƏHSULUN MAYA DƏYƏRININ HESABLANMASI

PLAN

1. Sənaye istehsalına məsrəflərin və məhsul çıxışının uçotunun vəzifələri və ümumi prinsipləri

2. Sənaye istehsalına məsrəflərin və məhsul çıxışının sintetik və analitik

uçotunun təşkili

3. Sənaye istehsalının ayrı-ayrı növlərində uçotun xüsusiyyətləri

və maya dəyərinin hesablanması

4. Zay məhsuldan olan itkilərin uçotu

5. Uçotun kompüter formasında sənaye istehsalında məsrəflərin uçotu

1. Sənaye istehsalına məsrəflərin və məhsul çıxışının uçotunun

vəzifələri və ümumi prinsipləri

351

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarının emalı üçün, həmçinin tikinti materiallarının istehsalı, xırda inventarların hazırlanması və s. üçün sənaye istehsalı təşkil edilir.

Sənaye istehsalına daxildir: yağ istehsalı zavodları, dəyirmanlar, şərab istehsalı, tərəvəz və meyvələrin emalı və konservləşdirilməsi, mal-qara və quşların kəsilməsi, tikinti materiallarının hazırlanması üzrə istehsal (taxta istehsalı, kərpic və kirəmit müəssisəsi, xarratlıq emalatxanası və s.) eyni zamanda ağac tədarükü, filiz olmayan qazıntıların - əhəng daşı və s. çıxarılması.

Kənd təsərrüfatının mövsümiliyinin azaldılması, il ərzində işçi qüvvəsi və material ehtiyatlarından bərabər istifadə olunması üçün kənd təsərrüfatı müəssisələrində sənaye istehsalının təşkilinin mühüm əhəmiyyəti vardır.

Sənaye istehsalının uçotunun vəzifəsi – hər bir müəssisənin işinin həcmini müəyyən etmək, əmək, material və xammal məsarifinə nəzarət etmək, sənaye istehsalından alınan məhsulları öz vaxtında mədaxil etmək, məhsul vahidinin maya dəyərini düzgün hesablamaq, bitməmiş istehsalatı düzgün müəyyən etmək, təsərrüfat hesabı tapşırıqların yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək və hər bir müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsini düzgün müəyyən etməkdən ibarəıtdir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində sənaye istehsalında məsrəflərin uçotu 20 №-li “Əsas istehsalat” hesabının 3-cü “Sənaye istehsalı” subhesabında aparılır. Hesabın debetində müvafiq sənaye istehsalına məsrəflər, hesabın kreditində isə məhsul çıxışı uçota alınır.

2. Sənaye istehsalına məsrəflərin və məhsul çıxışının sintetik və analitik

uçotunun təşkili

202 №-li hesabın “Sənaye istehsalı” subhesabında xərclərin uçotu, istehsalın növləri və xərc maddələri üzrə aparılır. Hər bir istehsala (emalın bir neçə fazası mövcud olduqda – hər bir dəyişmə üçün) ayrıca analitik hesab açılır. Məsələn, dəyirman istehsalını yalnız bir taxılın üyüdülməsi fazasına ayırmaq

352

olar. Deməli, bir analitik hesab açılır. Yağ istehsalı zavodunda yağ istehsalı zamanı bir neçə - süddən qaymaq hazırlamaq fazalarına ayrılır. Bundan başqa süddən pendir, üzsüz süddən isə şor hazırlanır. Bu fazalara müvafiq olaraq analitik hesablar açılır.

Bütünlükdə 202-3 №-li hesabın analitik hesablarını üç qrupa bölmək olar: bitkiçilik məhsullarının emalı hesabı, heyvandarlıq məhsullarının emalı hesabı (mal-qaranın kəsilməsi də daxil olmaqla), sair sənaye istehsalı hesabı.

Bitkiçilik məhsullarının emalı hesablarında taxılın un və yarma üçün emalı, yağ üçün günəbaxanın emalı, meyvə və tərəvəzin qurudulması, duzlanması, turşuya qoyulması və konservləşdirilməsi, şərab istehsalı və eyni zamanda keçən ilin məhsullarının emalının başa çatdırılması uçota alınır.

Heyvandarlıq məhsullarının emalı hesablarında – mal-qara və quşların kəsilməsi, süd və süd məhsullarının emalı, mal-qaranın kəsilməsindən alınan məhsulların emalı uçota alınır.

Sair sənaye istehsalı hesablarında kərpic, kirəmit, əhəng və başqa tikinti materiallarının istehsalı üzrə xərclər və ağac tədarükü, taxta çəkilməsi, daş çıxarılması və s. üzrə xərclər uçota alınır.

Sənaye istehsalatında xərclər aşağıdakı nomenklatura maddələri üzrə uçota alınır:

1. “Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı xərcləri”.2. “Emal üçün xammal”;3. “Əsas vəsaitlərin saxlanması”:

a) neft məhsulları,b) əsas vəsaitlərin amortizasiyası (köhnəlməsi),v) əsas vəsaitlərin təmiri.

4. “İş və xidmətlər”;5. “İstehsalın təşkili və idarəetmə üzrə məsrəflər”;6. “Sair məsrəflər”

Birinci maddədə - sənaye istehsalatına xidmət edən fəhlələrin əmək haqqı və sosial sığortaya ayırmalar uçota alınır. Burada istehsalatın idarə edilməsi ilə əlaqədar olan aparat işçilərinin əmək haqqı 202-5 №-li “Ümumistehsalat xərcləri” hesabında ayrıca analitik hesabda uçota alınır.

353

Sənaye istehsalatında işləyən işçilərə hesablanılmış əmək haqqı 202-3 “Sənaye istehsalı” subhesabının debetində 533 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan qısamüddətli kreditor borcları” hesabının kreditində əks etdirilir.

Qarşıdakı məzuniyyətin ödənilməsi üçün ehtiyat yaradılması 202-3 №-li subhesabın debetində 333,412,414,512 №-li hesabların kreditində əks etdirilir.

Göstərilən işçilərin əmək haqqının müəyyən faizi həcmində sosial sığortaya ayırmalar olduqda 202-3 №-li subhesabın debetində və 522 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər” hesabının kreditində əks etdirilir.

“Emal üçün xammal” - maddəsi sənaye istehsalatında emal üçün istifadə olunan xammalların dəyərini əks etdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Məsələn, taxta istehsalında şalban-ağac; kərpic və kirəmid istehsalında – gil, qum; dəyirman istehsalında – taxıl və s. uçota alınır. Qeyd etmək lazımdır ki, öz istehsalından olan xammallar (süd, tərəvəz, meyvə və s.) sənaye istehsalında emala buraxıldıqda il ərzində plan maya dəyəri ilə qiymətləndirilir və ilin axırında emala buraxılmış məhsulların faktiki maya dəyərinə çatdırılır. Nəticə 701 №-li hesabda əks etdirilir. Satın alınan xammal və materiallar faktiki satın alınma qiymətilə qiymətləndirilir. Bu 202-3 №-li hesabın debetində və 204 №-li “Hazır məhsul” hesabının kreditində əks etdirilir.

Öz istehsalının məhsulları üzrə xammal və material məsarifi 202 №-li hesabın debetində 701 №-li hesabın kreditində əks etdirilir. Satın alınan xammal və materiallar məsarif edildikdə 202 №-li hesabın debetində 201 №-li “Material ehtiyatları” hesabının kreditində əks etdirilir. Məsələn, dəyirmanda öz istehsalı məhsulu olan 200 min manatlıq buğda emal edilmişdir. Bu əməliyyat 701 №-li hesabın debetində 204 №-li hesabın kreditində faktiki maya dəyəri ilə əks etdirilir. Sonra satınalma qiyməti ilə 202 №-li hesabın debetində və 601 №-li hesabın kreditində əks etdirilir.

“Əsas vəsaitlərin saxlanılması” maddəsində avadanlıqlara xidmət və istismar xərcləri, əsas vəsaitlərin amortizasiyası və təmirinə olan xərclər əks etdirilir. Əsas vəsaitlərə xidmət və istismarda olan xərclərin tərkibində əsas vəsaitlərə xidmət edən işçi heyətinin əmək haqqı, köməkçi materiallar və yanacağa olan xərclər, əsas vəsaitlərə xidmət və onların istismarı ilə əlaqədar olan digər xərclər uçota alınır..

354

Amortizasiya ayırmaları və təmirə olan xərclər ya da həmin sənaye istehsalında istifadə olunan əsas vəsaitlər (binalar, qurğular, istehsal avadanlıqları, nəqliyyat vəsaitləri və s.) üzrə təmir fonduna ayırmalar əsas vəsaitlərin amortizasiyası və təmirinə olan xərclərə daxil edilir.

Eyni zamanda bu maddəyə istehsal və qaldırıcı-nəqliyyat avadanlıqlarının, yüklərin sexdaxili yerdəyişməsi (daşınması) üzrə sex nəqliyyatının, xırda inventarların, alətlərin və cihazların saxlanılması üzrə xərclər aid edilir.

Sənaye istehsalında əsas vəsaitlərə hesablanan amortizasiya 202-3 №-li hesabın debetində və 112,122 №-li hesabların kreditində əks etdirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, əgər əsas vəsait bir neçə məhsul istehsalı üçündürsə, onda hesablanan amortizasiya natura yaxud şərti natura hesabında məhsulun miqdarına və yaxud məhsulun dəyərinə proporsional olaraq məhsullar arasında bölüşdürülür.

Əsas vəsaitlərin cari təmiri üzrə xərclər də bu maddədə uçota alınır. Cari təmir xərcləri amortizasiya ayırmaları kimi ayrı-ayrı məhsullar arasında bölüşdürülür. Cari təmir xərclərinə təmir aparan işcilərin əmək haqqı, təmir üçün işlədilən tikinti, təmir və başqa materialların dəyəri daxil edilir. Maşın və avadanlıqların cari təmiri 202-4 №-li hesabın kreditində, müvafiq sənaye istehsalatı binası və qurğularının təmiri 202-4 N-li hesabın kreditində və 202 №-li hesabın debetində əks etdirilir.

Beləliklə, əsas vəsaitin saxlanılması ilə əlaqədar olan xərclər 202-3 №-li hesabın debetində 201,202-4,522,533,112,122,333,412,414,512 və digər hesabların kreditində əks etdirilir.

“İş və xidmətlər” maddəsində həmin müəssisəyə xidmət edən özünün köməkçi istehsalat və kənar təşkilatların (müəssisələrin) göstərdiyi xidmət və görülən işlərə çəkilən xərclər əks etdirilir. Bu maddədə texnologiya məqsədi üçün yanacaq, elektrik enerjisi və su təchizatı üzrə xərclər uçota alınır. Məsarif edilən neft məhsulları, kömür, odun və başqa yanacaq və elektrik enerjisi faktiki maya dəyəri ilə silinir. Sənaye istehsalatı sexinin işıqlandırılması üçün istifadə edilən elektrik enerjisi bu maddədə əks etdirilmir, bu ümumistehsalat xərclərinin tərkibinə daxil edilir.

355

İstifadə olunan yanacağın dəyəri bərk yanacaq, neft məhsulları üzrə 201 №-li hesabın kreditində 202 №-li hesabın debetində əks etdirilir. Bu məqsəd üçün istifadə edilən elektrik enerjisi 202 №-li hesabın debetində, 202-4 №-li “Köməkçi istehsalat” (“Elektrik təchizatı” subhesabı) hesabının kreditində bir kilovat-saatın plan maya dəyəri ilə əks etdirilir. İlin axırında plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılır.

Sənaye istehsalı üçün su təchizatı ilə əlaqədar xərclər olduqda 202-4 №-li hesabın debetində, 202-4 №-li hesabın (“Su təchizatı” subhesabın) kreditində əks etdirilir. İl ərzində işlədilən su plan maya dəyəri ilə qiymətləndirilir, ilin axırında plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə çatdırılır. Kənardan alınan xidmətin dəyəri 202-3 №-li hesabın debetində 531 №-li hesabın kreditində əks etdirilir.

“İstehsalın təşkili və idarə edilməsi üzrə məsrəflər” maddəsində ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri uçota alınır. Ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri əvvəlcə 202-5 №-li “Ümumistehsalat xərcləri” və 721 №-li “İnzibati xərclər” hesablarında uçota alınır və sonra bölüşdürülərək sənaye istehsalı hesabına keçirilir. Ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri istehsalat xərclərinə (xammal, materiallar və yarım fabrikatlar müstəsna olmaqla) proporsional olaraq sənaye istehsalı məhsulları arasında bölüşdürülür. Bu, 20 №-li hesabın debetində 202-5 №-li və 721№-li hesabların kreditində əks etdirilir.

“Sığorta ödənişləri” maddəsində sənaye istehsalında hesablanan sığorta ödənişləri uçota alınır. Sığorta ödənişləri məhsullar arasında əsas vəsaitlərin saxlanılmasına olan xərclərə proporsional olaraq bölüşdürülür. Hesablanan sığorta ödənişləri 202-3 №-li hesabın debetində 522 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər” hesabının kreditində əks etdirilir.

“Sair məsrəflər” maddəsində əvvəlki maddələrdə uçota alınmayan xərclər uçota alınır.

Sənaye istehsalında xərclərin uçotu aşağıdakı sənədlərlə rəsmiyyətə salınır: işəmuzd işə naryadlar (70 və 70 a №-li formalar), qaimələr (87 №-li forma), limit-zabor vərəqələri (117 №-li forma) və s. həmin ilk sənədlər iş və məsrəflərin uçotu jurnalı (37 №-li forma), material qiymətlilərin hərəkəti haqqında hesabat (121 №-li forma) və s.də sistemləşdirilir.

356

Xammal məsarifi və hazır məhsul çıxışına nəzarət etmək üçün məhsul emalı haqqında hesabatdan (123 №li forma) istifadə edilir. Bundan başqa süd emalı üzrə istehsalda – süd və süd məhsullarının emalı cədvəlindən (124 №-li forma), quşların kəsilməsi və emalı üzrə - məhsul çıxışı və quşların emalı haqqında istehsalat hesabatı (110 №-li forma) və s. istifadə edilir.

Sənaye istehsalı üzrə məsrəflərin analitik uçotu icarəçinin şəxsi hesabında, yaxud 51 –KT №-li “Köməkçi, xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlarda məsrəflər və məhsul çıxışının (işin) analitik uçotu cədvəlində aparılır. İlk sənədlərin əsasında cədvəldə yazılış aparılır. Ayın axırında icmal cədvəlində (51-KT №-li forma) sənaye istehsalı üzrə məsrəflər və məhsul çıxışı yekunlaşdırılır. Cədvəlin məlumatlarına əsasən 10-KT №-li jurnal-orderdə yazılış aparılır.

Sənaye istehsalından alınan məhsullar 202-3 №-li hesabın kreditində və müvafiq hesabların debetində əks etdirilir. Belə ki, süd zavodu, yağ zavodu, dəyirmandan alınan məhsullar, konserva və şərab istehsalı və mal-qaranın kəsilməsindən alınan məhsulların dəyəri 204 №-li “Hazır məhsullar” hesabının debetində;

- gələcəkdə müvafiq sənaye istehsalında emal etmək üçün olan xammalların dəyəri 201 №-li “Material ehtiyatları” hesabının debetində;

- əsaslı tikinti və əsas vəsaitlərin əsaslı təmiri üçün istifadəsi nəzərdə tutulan taxta, kərpic, kirəmid və s. məmulatlar 201 №-li hesabın debetində;

- sənaye istehsalatında hazırlanmış inventarlar, xüsusi geyimlər və başqa az qiymətli və tez köhnələn əşyalar 207 №-li “Digər ehtiyatlar” hesabının debetində;

- müvafiq sənaye istehsalatında kənar təşkilata göstərdiyi xidmətlərin dəyəri 46 №-li hesabın debetində əks etdirilir.

Satış üçün müəyyən edilən sənaye istehsalının hazır məhsulları 202-3 №-li subhesabın kreditindən 204 №-li “Sənaye, köməkçi və xidmətedici istehsalat məhsulları” subhesabının debetinə mədaxil edilir. Özünün istehsal ehtiyacı üçün istifadə olunan məhsullar 202-3 №-li subhesabın kreditində 201 №-li “Material ehtiyatları” hesabının debetində əks etdirilir.

357

3. Sənaye istehsalının ayrı-ayrı növlərində uçotun xüsusiyyətləri

və maya dəyərinin hesablanması

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində müxtəlif sənaye istehsalı təşkil edilə bilər. Əsas sənaye istehsalı növlərinin uçotunun təşkili xüsusiyyətlərini və məhsulların maya dəyərinin hesablanılmasını nəzərdən keçirək.

Süd emalının uçotu . İstehsalın xarakteri və həcmindən asılı olaraq süd məhsulları – qaymaq, yağ, şor, qatıq və s. üçün süd emalının uçotu təşkil edilir. Əgər süd emalı daimi xarakter daşımırsa, onda uçot bütünlüklə istehsal üzrə birləşdirilir. Bu halda istehsal ayrı-ayrı fazalara (dəyişmə halları) ayrılmır. Bütün xərclər bir analitik hesabda uçota alınır. Sex xərcləri də ayrıca müəyyən edilmir. Süd emalından alınan ayrı-ayrı məhsulların (qaymaq, xama, yağ, şor və s.) maya dəyərini müəyyən etmək üçün uçota alınan xərclər məhsulların dövlət pərakəndə satış qiyməti ilə dəyərinə proporsional olaraq emal olunmuş məhsullar arasında bölüşdürülür.

Təsərrüfatda süd emalı daim mövcuddursa, onda xərclərin uçotu texnoloji fazalar (dəyişmə halları) – qaymaq üçün süd emalı, şor üçün üzsüz südün emalı, yağ üçün qaymağın emalı və s. üzrə aparılır. Burada məhsulun hər bir dəyişmə halına (fazalarına) analitik hesab açılır. Sex xərcləri ayrı uçota alınır. Süd emalı üzrə əsas xərclər və sex xərcləri müəyyən edilmiş nomenklatura maddələri üzrə aparılır.

Hər bir istehsal mərhələsi üzrə uçota alınan xərclər və məhsul çıxışı haqqında olan məlumatlara əsasən süd məhsullarının maya dəyəri hesablanılır.

Birinci fazada (dəyişmə halı) qaymağın maya dəyəri hesablanır. Bunun üçün həmin dəyişmə halında ümumi xərc məbləğindən (üstəlik xərc məbləği də daxil olmaqla) satış qiyməti ilə üzsüz südün dəyəri çıxılır və yerdə qalan xərc məbləği alınmış qaymaq məhsulunun miqdarına aid edilir. Yəni qaymağa düşən xərclərin miqdarı alınan qaymağın miqdarına bölünməklə qaymaq məhsulunun maya dəyəri hesablanır.

358

İkinci fazada yağın maya dəyəri hesablanır. Bu fazada yağ üçün qaymağın emalı üzrə xərclər ayrı uçota alınır. Yağın maya dəyərini hesablamaq üçün birinci fazada olan xərclər ikinci fazada olan xərclərlə cəmlənir və onların üzərinə yağ emalı üzrə xərclər gəlinir. Bundan sonra cəmi xərclərdən əlavə məhsulun dəyərini müəyyən olunmuş qiymətlə ayranın dəyəri (yaxud 17 kq ayran 1 kq südə bərabər götürməklə) çıxılır, yerdə qalan xərcləri alınan yağın miqdarına bölməklə yağın maya dəyəri hesablanır. Bu qayda ilə südün emalından alınan digər məhsulların (pendir, şor, qatılaşdırılmış süd) maya dəyəri hesablanır.

Süd emalı üzrə istehsalda süd məhsullarının (süd, qaymaq, üzsüz süd) məsarifi və hazır məhsul çıxışına daim nəzarət edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu məqsəd üçün süd və süd məhsullarının emalı cədvəli (124 №-li forma) tərtib edilir. Cədvəldə emaldan süd məhsullarının daxil olması xronoloji ardıcıllıqla qeyd edilir. Burada, emaldan alınan məhsulların adı, miqdarı, yağın miqdarı göstərilir. Cədvəlin arxa tərəfi əmək haqqını hesablamaq və iş vaxtının uçotu üçün istifadə edilir. Cədvəldə emaldan alınan süd məhsullarının məsarifi harada, kimə verilməsi, sənəd nömrəsi, yağın miqdarı göstərilir.

Dəyirmanda taxıl emalının uçotu. İstehsalın həcmindən asılı olaraq dəyirman üzrə xərclər bir ümumi analitik hesabda, yaxud taxılın növləri və üyütmə növləri (iri üyütmə, narın üyütmə və s. ) üzrə bir neçə analitik hesab açılır. Xərclər müəyyən edilmiş maddələr üzrə sistemləşdirilir. Analitik hesabın kreditində məhsul çıxışı – müxtəlif un növləri və əlavə məhsul( kəpək və qaba üyüdülmüş dən) əks etdirilir.

Alınan unun maya dəyərini müəyyən etmək üçün ümumi xərc məbləğindən müəyyən olunmuş qiymətlə əlavə məhsulun dəyəri çıxılır və yerdə qalan xərc məbləğini alınan unun miqdarına bölmək lazımdır.

Əgər dəyirmanda kənar təşkilata taxıl üyüdülərsə, onda əvvəlcə bir sentner üyüdülən taxılın maya dəyəri hesablanır. Bunun üçün ümumi xərc məbləğindən (ümumtəsərrüfat xərcləri hissəsi də daxil olmaqla) özünün üyüdülən taxılın dəyəri çıxılır və alınan nəticə üyüdülən taxılın ümumi miqdarına (özününkü və sifarişçininki) bölünür. Sonra bir sentner unun maya dəyərini hesablamaq üçün öz təsərrüfatı üçün taxılın üyüdülmə dəyərinin üzərinə üyüdülmüş taxılın dəyərini gəlmək lazımdır. Alınan məbləğdən əlavə məhsulun dəyəri çıxılır, alınan nəticə öz təsərrüfatı üçün alınmış unun miqdarına

359

bölünür. İl ərzində alınan un plan maya dəyəri ilə mədaxil edilir və məhsulun faktiki maya dəyəri hesablandıqdan sonra plan maya dəyərinə düzəliş edilir. Öz təsərrüfatı üçün üyüdülmüş un 204 №-li “Hazır məhsul” hesabının debetində 202-3 №-li hesabın kreditində əks etdirilir.

Kənar təşkilat və ayrı-ayrı şəxslər üçün üyüdülən un üzrə yerinə yetirilən işlər plan maya dəyərilə 202-3 №-li hesabın kreditində 701 №-li hesabın debetində əks etdirilir. Buraxılış qiyməti üzrə hesab – faktura əsasında bu işlərin dəyəri 601 №-li hesabın kreditində 531 №-li “Mal satanlar və podratçılara qısamüddətli kreditor borcları” hesabının debetində əks etdirilir. Yerinə yetirilən işə görə ödənişin daxil olması 223 №-li “Hesablaşma hesabı”nın debetində 531 №-li hesabın kreditində əks etdirilir.

İlin axırında üyütmə üzrə işin faktiki maya dəyəri 801 №-li “Ümumi mənfəət ( zərərlər)” hesabına silinir.

Tərəvəz və meyvələrin emalının maya dəyəri. Kənd təsərrüfatı müəssisələri tərəvəz və meyvələri emal edərək duzlanma, turşutma aparır və konserv hazırlayırlar. Bu istehsal prosesi hər bir istehsal və məhsul növü üçün ayrı analitik hesabda uçota alınır. Məsələn, almanın konservləşdirilməsi, xiyarın konservləşdirilməsi, xiyarın duzlanması, kələmin turşuya qoyulması və s. Məsrəflərə daxil edilir: hesablanılmış əmək haqqı, emal olunan məhsulun dəyəri, duzun, taranın dəyəri, əsas vəsaitlərə hesablanılmış amortizasiya, əsas vəsaitlərin cari təmir xərcləri, yanacaq, elektrik enerjisi, su təchizatının dəyəri, sair əsas xərclər, ümumistehsalat (sex) və ümumtəsərrüfat xərcləri. Əgər eyni zamanda bir neçə məhsul emalı aparılırsa, onda əsas vəsaitlərin amortizasiyası, cari təmiri sex xərclərinin tərkibində uçota alınır.

Meyvə-tərəvəz konserv istehsalında məhsulun maya dəyərinin hesablanılma obyekti – hər buraxılan məhsul növü üçün min şərti bankanın maya dəyəri hesab edilir. Müəyyən edilmiş əmsalların köməyi ilə bankalarda olan hər məhsul növü şərti bankaya çevrilir. Məsələn, bankalarda konservləşdirilmiş xiyarın həcmi 0,5 l olarsa əmsal 1,53 götürülür, bankanın həcmi 1 l olarsa - əmsal 2,83, bankanın həcmi 3 l olarsa - əmsal – 8,48 şərti banka götürülür. Hər min ədəd şərti bankanın maya dəyərini hesablamaq üçün hər bir məhsul növü üzrə xərc məbləğini buraxılan şərti bankanın (min ədəd) miqdarına bölünür.

360

Mal-qaranın kəsilməsinin uçotu. Mal-qaranın kəsilməsi sənaye istehsalı növlərindən biri hesab edilir. Mal-qaranın kəsilməsi üzrə əməliyyatların uçotu 20-3 №-li subhesabda kəsilən mal-qara və quş növləri üçün açılan analitik hesablarda aparılır. Bu hesablarda kəsilmə üzrə xərclər və eyni zamanda kəsilmə üçün daxil olan mal-qara və quşların dəyəri göstərilir. Nə vaxt ki, təsərrüfatda ayrı kəsilmə sexi təşkil edilibsə və kəsilmə üzrə xərclər hesabına aid etmək mümkün olmadıqda mal qaranın kəsilməsi üzrə xərclər aşağıdakı xərc maddələri üzrə ayrı analitik hesabda uçota alınır: sosial sığortaya ayırmalarla birlikdə əmək haqqı, iş və xidmətlər, əsas vəsaitlərin saxlanılması üzrə xərclər, köməkçi materiallar, az- qiymətli və tez xarab olan əşyalar, heyvanların dəyəri, istehsalın təşkili və idarə edilməsi ilə əlaqədar olan xərclər. Bu hesabdan xərclər kəsilən heyvanların diri çəkisinə proporsional olaraq müvafiq heyvan növləri və heyvan qrupları analitik hesabına aid edilir. Bu analitik hesabda kəsilən heyvanların sayı, diri çəkisi və kəsilən heyvanların dəyəri uçota alınır.

Mal-qara və quşların kəsilməsi nəticəsində əsas məhsul ət və əlavə məhsul – yun, dəri, lələk, buynuz və s. mədaxil edilir. Bu 204 №-li “Hazır məhsullar” hesabının debetində 202-3 №-li hesabın kreditində əks etdirilir. Ətin maya dəyərini hesablamaq üçün uçota alınan xərclərdən mümkün olan satış qiyməti ilə əlavə məhsulun dəyəri çıxılır və alınan nəticə əsas məhsul çıxışına bölünür. Əgər ət çıxımı keyfiyyət kateqoriyası üzrə uçota alınarsa onda xərclər ətin keyfiyyət kateqoriyaları arasında satış qiyməti üzrə ətin dəyərinə proporsional olaraq bölüşdürülür.

Kərpic və kirəmid istehsalının uçotu. Bu istehsal sahəsi üzrə xərclərin uçotu istehsalın həcmindən asılı olaraq müxtəlif qaydada aparıla bilər. Böyük

zavodlarda il boyu kərpic istehsalı zamanı xərclərin uçotu fazalara bölünmə metodu ilə aparılır. Bu halda xərclər hər bir faza – gilin çıxarılması, forma verilməsi, kərpicin bişirilməsi üzrə aparılır. Adətən kənd təsərrüfatı müəssisələrində il boyu kərpic istehsal edilmir. Buna görə gilin çıxarılması, kərpicin hazırlanması üzrə xərclər fazalara bölünmədən bir “Kərpic istehsalı” analitik hesabında aparılır. Bişirilmiş kərpicin hər partiyası üzrə hazır məhsul (əsas məhsul – kərpic, əlavə məhsul – sınıq kərpic) mədaxil edilir və 201 №-li “Material ehtiyatları” hesabının debetində 202-3 №-li hesabın kreditində əks etdirilir.

361

Tam bişmiş kərpic plan maya dəyəri ilə, sınıq kərpic isə mümkün olan satış qiyməti ilə mədaxil edilir. Kərpic məhsulunun maya dəyərini hesablamaq üçün kərpic istehsalına çəkilən xərclərdən sınıq kərpiclərin dəyəri çıxılır, yerdə qalan xərc məbləği tam kərpiclərin miqdarına bölünməklə hər min ədəd kərpicim maya dəyəri hesablanır. İlin axırında kərpicin plan maya dəyəri ilə faktiki maya dəyəri arasında olan fərqə düzəliş verilir.

Taxta istehsalının uçotu. Taxta istehsalında uçot kərpic istehsalında olduğu kimidir. Bu sahənin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, emala nəinki öz istehsalının materialları daxil olur, eyni zamanda kənardan satın alınan meşə materialları – şalban və s. daxil olur. Bu istehsal sahəsi üzrə xərclərin uçotu üçün adətən bir analitik hesab açılır. Bu hesabın debetində faktiki maya dəyəri ilə emala buraxılan meşə materiallarının hazırlanması ilə əlaqədar xərclər yazılır, hesabın kreditində isə plan maya dəyəri ilə alınan taxta materialı və eyni zamanda mövcud topdan satış qiyməti ilə, yaxud müvafiq yanacağın dəyəri üzrə taxta kəpəyi və qırağı kəsilmiş taxta (əlavə məhsul) yazılır.

Taxta istehsalının maya dəyərinin hesablanılmasında bir kubmetr taxtanın maya dəyəri hesablanır. Bir kubmetr taxtanın maya dəyərini hesablamaq üçün taxta istehsalına çəkilən xərclərdən (meşə materiallarının dəyəri də daxil olmaqla) əlavə məhsulun dəyəri çıxılır, yerdə qalan xərclər kubmetrlə istehsal olunan taxtanın miqdarına bölünür.

Qırağı kəsilmiş taxta-şalban və qırağı kəsilməmiş taxta-şalban buraxıldıqda uçot iki faza üzrə aparılır. Əvvəlcə qırağı kəsilməmiş materiallar üzrə xərclər müəyyən edilir, sonra qırağı kəsilmiş materiallar üzrə xərclər müəyyənləşdirilir və həmin materialların maya dəyəri hesablanır.

Tikinti materiallarının çıxarılmasının uçotu. Kənd təsərrüfatı müəssisələri tikinti üçün yararlı olan əhəng daşı, mel və s. yerdən qazıb çıxara bilərlər. Yerdən qazılıb çıxarılan hər bir tikinti materialları üzrə xərclərin uçotu üçün ayrı analitik hesab açılır. Franko-karxanada çıxarılmış materialların maya dəyəri müəyyən edilir.

202-3 №-li “Sənaye istehsalı” subhesabında keçən ilin istehsalından olan taxılın çeşidlənməsi, kartof tərəvəz və başqa kənd təsərrüfatı məhsullarının seçilməsi üzrə xərclər də uçota alınır.

362

Çeşidlənmiş kənd təsərrüfatı məhsullarının maya dəyərini hesablamaq üçün çeşidlənmə və yaxud seçilmə üzrə cəmi xərclərdən istifadə olunan çıxarlar yemlik kökümeyvəlilərin, yaxud yaşıl kütlənin orta maya dəyəri ilə çıxıb, yerdə qalan xərcləri çeşidlənən, yaxud seçilmiş məhsulun miqdarına (istifadə olunmayan çıxarları çıxdıqdan sonra) bölünür.

Hər bir sənaye məhsulu növünün faktiki maya dəyəri müəyyən edildikdən sonra əlavə yazılış və storno yolu ilə plan maya dəyərinə düzəliş edilir və müxabirləşən hesablarda əks etdirilir.

202-3 №-li hesabda ilin axırına qalan, bölüşdürülməyən xərclər bitməmiş istehsalata aid edilir və son balansda əks etdirilir və gələcək ilə keçirilir.

Təsərrüfatlararası müəssisələrdə taxta-şalban tədarükünün, tikinti materialının hazırlanmasının, kənd təsərrüfatı məhsullarının emalının və s. bəzi xüsusiyyətləri vardır. Burada məsrəflər 202-3 №-li subhesabda hər bir istehsal növü üzrə uçota alınır.

İl ərzində yerinə yetirilən işləri payçı təsərrüfatlar qəbul etdikdə yerinə yetirilən işin plan maya dəyəri 202-3 №-li subhesabın kreditindən 701 №-li hesabın debetinə silinir. Eyni zamanda göstərilən işin hesablaşma qiyməti ilə dəyəri 601 №-li hesabın kreditindən 302 №-li hesabın debetinə aid edilir.

İlin axırında yerinə yetirilən iş və göstərilən xidmətin faktiki maya dəyəri 701 N-li hesabdan 801 N-li hesabın debetinə silinir , satışdan əldə edilən gəlir isə 601 N-li hesabın debetinə yazılmzaqla 801 N-li hesabın kreditində yazılış aparılır. Bundan sonra yerinə yetirilən iş və xidmət üzrə mənfəət və ya zərər müəyyən edilir.

4. Zay məhsuldan olan itkilərin uçotu

İstehsalatda zay dedikdə öz keyfiyyətinə görə texniki şərtlərə, yaxud müvafiq standartlara uyğun gəlməyən və birbaşa təyinatı üzrə istifadə oluna bilməyən, yaxud da yalnız düzəldildikdən sonra istifadə oluna bilən məhsullar (konserv, kərpic və s.) nəzərdə tutulur.

363

İstehsalatda zay 207 №-li “Digər ehtiyatlar” hesabında sənaye istehsalı üzrə olan zayın uçotu aparılır. Zay iki cür ola bilər: düzəldilən zay, düzəldiləbilməyən zay.

Düzəldilən zayın uçotu. Düzəldilən zay məhsullarının uçotunun davamı 202 №-li hesabın 3-cü “Sənaye istehsalı” subhesabında aparılır. Bu halda zayın düzəldilməsi ilə əlaqədar xərclər 204,201,202-4,522,533,333,412,414,512 və s. hesabların kreditində və 207 №-li hesabın debetində əks etdirilir. 207 №-li hesabın kreditində düzəldilən zay üzrə itkinin azaldılmasına yönəldilən məbləğlər (müqəssir şəxslərdən tutulan məbləğlər) yazılır.

Zayın düzəldilməsi üzrə olan xərclər bu xərcin azaldılması məbləği arasında olan fərq 207 №-li hesabın kreditindən “Zaydan itki” yaxud “Sair xərclər” maddəsi üzrə 202 №-li hesabın 3-cü subhesabının debetinə silinir.

Düzəldiləbilməyən zayın uçotu. Aşkar edilmiş düzəldilə bilməyən zay bütün xərc maddələri üzrə faktiki məsrəflər ilə qiymətləndirilir. Bu dəyər 202 №-li hesabın kreditindən 207 №-li hesabın debetinə silinir.

Düzəldiləbilməyən zay üzrə itkinin azaldılması 207 №-li hesabın kreditində və aşağıdakı hesabların – istifadə edilməsi mümkün olan qiymətlə zay olan məhsulların dəyəri 204,201 №-li hesabların, məsul şəxsin əmək haqqından tutulan məbləğ 533 №-li hesabın debetində əks etdirilir. Nəticədə zay olan məhsulun dəyəri ilə xərclərin azaldılma məbləği arasında olan fərq düzəldiləbilməyən zaydan olan itkini göstərir.Onlar 207 №-li hesabın kreditindən “Sair xərclər” maddəsi üzrə 202 № -li hesabın 3-cü subhesabının debetinə silinir. Zaydan olan itki hər ay müvafiq istehsal xərclərinə silinir və aşkar edilən zay məhsulun maya dəyərinin tərkibinə daxil edilir. 207 №-li hesabda ayın axırına qalıq olmamalıdır. Zayın uçotu sair xərc növləri üzrə 51-KT №-li cədvəldə aparılır.

5. Uçotun kompüter formasında sənaye istehsalında məsrəflərin uçotu

364

Kompüter emalı bazasında uçot avtomatlaşdırıldıqda sənaye istehsalı məsrəflərinin uçotu üzrə informasiyalar – bu informasiyalar istehsalatın uçotu hesabları üzrə mühasibin AİY-nin uçot prosesinin tərkib hissəsidir. Bu sahədə uçot işləri AİY-nin fəaliyyətinin xarakteristikası IV fəsildə verilmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, sənaye istehsalında müxtəlif növdə qruplaşmanın uçotu xüsusilə subkonto prinsipində geniş istifadə olunur.

ƏDƏBİYYAT





MÖVZU 11. MÜHASİBAT HESABATI

365

P L A N

1. Mühasibat hesabatının mahiyyəti, əhəmiyyəti və xüsusiyyətləri.2. Hesabatın tərkibi, növlər və tərtib olunma qaydası.3. Hesabatın qarşısında duran tələblər.4. Heasbatın tərtib edilməsinə hazırlıq işləri, hesabat dövrü.5. Müəssisələrdə tərtib edilən mühasibat (maliyyə) hesabatının əsas

formaları və göstəriciləri. Mühasibat balansı hesabatın əsas vacib forması kimi.

6. Mühasibat (maliyyə) hesabatının istifadə və təqdim edilmə müddətləri.

Mühasibat (maliyyə) uçotunun əsas vəzifələrindən biri verilmiş tapşırığın (planın) yerinə yetirilməsi üzərində nəzarəti həyata keçirməkdir. Bunun üçün cari uçot məlumatlarından istifadə edilir. Lakin müəyyən dövr ərzində müəssisənin işi üzərində nəzarət etmək üçün cari uçot məlumatlarını ümumiləşdirmək və sistemləşdirmək lazımdır. Buna hesabat tərtib edilməsi yolu ilə nail olunur.

Hesabat mühasibat uçotu məlumatları əsasında hesabat dövrü ərzində müəssisələrin işinin nəticəsini xarakterizə edən qarşılıqlı əlaqə göstəricilər sistemini özündə əks etdirir.

Mühasibat (maliyyə) hesabatı : müəssisənin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakının, maliyyə vəziyyətinin, təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin və sairin istifadəçilər (səhmdarlar, kreditorlar, sahibkarlar, dövlət orqanları və s.) üçün təyin edilmiş formalarda öz əksini tapa bilən mühasibat uçotunun faktiki və düzgün təsdiq olunmuş göstəricilərinin məcmusudur.

Buna görə də bu mühasibat uçotunda hesabatın tərtib edilməsi yekun mərhələsi sayılır. Hesabat müəssisənin idarə edilməsində böyük rol oynayır. Hesabatın məzmunu, dövrlüyü, təqdim edilmə vaxtları iqtisadiyyatın idarə

366

edilməsi və operativ rəhbərliyə, vergiqoymaya olan tələbatdan asılı olaraq müvafiq normativ aktlarla müəyyən edilir.

Hesabat müəssisəyə cari rəhbərlik üçün istifadə olunur, onun məlumatları isə istehsal-maliyyə fəaliyyətinin təhlili üçün lazımdır. Onun köməyi ilə verilmiş parametrlərdən kənarlaşmanın səbəbi, istifadə olunmamış ehtiyatları aşkar edilir. Kənd təsərrüfatı istehsalının inkişaf istiqamətini və səviyyəsini müəyyən etməyə imkan verən müxtəlif tədqiqatlar üçün istifadə edilir.

Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının nümunəvi formaları və onların doldurulması qaydaları Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilir. Hesabat üçün müəyyən tələblər göstərilir: belə ki, onun göstəriciləri düzgün və doğru olmalıdır, əks halda nəzarət və rəhbərlik, təhlil üçün yararlı olmaz. Hesabat məlumatları mühasibat yazılışları və ilkin sənədlərlə təsdiq edilməlidir.

Hesabatı öz vaxtında tərtib etmək və müəyyən olunan vaxtda təqdim etmək lazımdır, öz vaxtında alınmayan məlumatlar təsərrüfat işinin yaxşılaşdırılması üzrə lazımi tədbirlərin görülməsində müəssisə rəhbərlərini məhrum edir. Vaxtında təqdim edilməyən hesabata görə müəssisə rəhbərinə və baş mühasibə inzibati cəza verilir, eyni zamanda mükafatdan məhrum edilir.

Hesabat formalarında onların göstəricilərində bütün nəzərdə tutulan məlumatlar verilməlidir. Lazım gəldikdə onun fəaliyyətinin bütün xüsusiyyətlərinin açılmasına kömək edən əlavə rekvizitləri hesabata daxil etmək olar.

Hesabat, istifadəçilərin başa düşməsi üçün sadə, aydın və doğru olmalıdır ki, onlar müəssisə işlərinə nəzarətdə iştirak etsinlər. Hesabat mürəkkəb və çox yer tutan olmamalıdır, buna görə son illərdə hesabatın sadələşdirilməsi və qısaldılması üzrə bir çox işlər aparılmışdır. Mühasibat hesabat formasını müəssisə rəhbəri və hesabatda göstərilən digər vəzifəli şəxslər imza edir.

Mühasibat hesabatında pozmaya və pozub düzəltməyə icazə verilmir. Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin mühasibat hesabatı aralıq (il) və illik (ilin yekunlarına görə) hesabata bölünür.

12.2. Mühasibat hesabatının normativ bazası

367

Mühasibat hesabatı aşağıdakı qanunvericilik və digər normativ aktların tələblərinə uyğun olaraq tərtib edilir: 15 sentyabr 1995-ci il Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin “Müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydaları”, 24 mart 1995-ci il “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu.

Mühasibat uçotu haqqında qanun

Hesabata uyğun olaraq “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu onlara aid olan ümumi qaydalar ilə - maliyyə (mühasibat) hesabatlarının tərkibi, hesabat dövrü, maliyyə (mühasibat) hesabatlarında düzəlişlərin aparılması, maliyyə (mühasibat) hesabatlarının təqdim edilmə qaydası və s. ilə nizamlanır. Qanunda göstərilir ki, müəssisələrin (büdcə idarələrindən başqa) maliyyə hesabatlarının tərkibi əsasən mühasibat balansından və ona əlavə edilən maliyyə nəticələri (mənfəət və zərərlər) və onların istifadəsi, əmlakın, fondların, dövriyyə vəsaitlərinin, xüsusi kapitalın, pul vəsaitlərinin, qeyri-maddi aktivlərin, maliyyə və kapital qoyuluşlarının və sair aktiv və passivlərin hərəkəti haqqında hesabatlardan ibarətdir.

Buna, mühasibat uçotu standartlarına müvafiq olaraq başqa hesabat formaları və izahatlar əlavə edilə bilər.

Maliyyə (mühasibat) hesabatının nümunəvi formaları və onların doldurulması qaydaları Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilir.

Mühasibat hesabatı müəssisənin rəhbəri və baş mühasibi (mütəxəssislər) tərəfindən imzalanır.

Müəssisə mühasibat hesabatını təsis sənədlərinə uyğun olaraq təsisçilərə, iştirakçılara, mülkiyyətçilərə, dövlət vergi orqanlarına, dövlət statistika orqanlarına təqdim edir.

Tam və qismən dövlət və bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisələr maliyyə (mühasibat) hesabatlarını bu qanunda nəzərdə tutulmuş orqanlarla bərabər,

368

həmçinin dövlət və bələdiyyə əmlakını idarə etmək səlahiyyətində olan orqanlara da təqdim edirlər.

Mühasibat uçotu və mühasibat hesabatının aparılması üzrə qaydalar

Maliyyə (mühasibat) hesabatının nümunəvi formaları və onların doldurulması qaydaları Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilir.

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 15 sentyabr 1995-ci il tarixli, İ-80 saylı əmrinə əsasən təsərrüfat təşkilatlarının illik mühasibat hesabatlarının həcmi aşağıdakı siyahı üzrə təsdiq edilmişdir:

1. Müəssisə balansı. Forma № 1.2. Maliyyə nəticələri və onlardan istifadə barədə hesabat. Forma № 2.3. Müəssisə balansına əlavə. Forma № 5.

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 8 yanvar 1997-ci il, 05-3/5 saylı məktubu ilə müəyyən edilmişdir ki, Maliyyə Nazirliyinin 15 sentyabr 1995-ci il tarixli, I-80 saylı əmri ilə təsdiq edilmiş mühasibat (maliyyə) hesabatı formaları həm rüblük həm də illik mühasibat (maliyyə) hesabatları kimi təqdim olunmalıdır.

Azərbaycan Respublikasının Nazirlik və Baş idarələri Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə nümunəvi formalara əlavə olaraq öz sistemlərindəki müəssisələrin spesifikasına uyğun xüsusiləşdirilmiş mühasibat hesabatı formalarını müəyyən edə bilər.

Müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydaları dörd bölmədən ibarətdir:

1. “Ümumi müddəalar”.II. “Müəssisə balansı” göstəricilərinin (Forma № 1) doldurulması qaydası.

III. “Maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında hesabat”ın

(Forma № 2) doldurulması qaydası.

369

IV. Müəssisə balansına əlavənin ((Forma № 5) doldurulması qaydası.

Birinci bölmədə müəssisənin mühasibat hesabatının tərtib edilməsinə dair ümumi tələblər açıqlanır: hesabata nə daxil edilməlidir, hesabatın göstəricilər sistemi, hesabat məlumatlarının keçən ilin müvafiq dövrünün göstəriciləri ilə müqayisəliyinin təmin edilməsi, icmal hesabatın tərtibi qaydası və s.

İkinci bölmədə qrup maddələr üzrə mühasibat balansı (Forma № 1) göstəricilərinin doldurulması qaydası ətraflı izah olunur: “Əsas vəsaitlər”, “Maliyyə qoyuluşları”, “Dövriyyə aktivləri”, “Alınmış qiymətlilər üzrə əlavə dəyər vergisi”, “Digər təşkilat və şəxslərlə hesablaşmalar”, “Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları”, “Sair dövriyyə aktivləri”, “Kapital və ehtiyatla”, “Ehtiyat kapitalı”, “Məqsədli maliyyələşmələr”, “Keçmiş illərin və hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəəti”, “Keçmiş illərin və hesabat ilinin örtülməmiş zərəri”, “Kreditlər və borclar”, “Kreditor borcları” və s. hər bir qrup maddəsi üzrə, balansın maddələri üzrə konkret göstəricilərin tərtibi qaydası izah olunur.

Üçüncü bölmədə müəssisədə hər bir gəlir yaxud xərclərin nədən ibarət olması və bütünlükdə müəssisə üzrə mənfəət və zərərlərin çıxarılması, mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın (Forma № 2) məlumatları üzrə doldurulma qaydası açıqlanır.

Dördüncü bölmədə mühasibat balansı və mənfəət, zərərlər haqqında hesabata əlavənin aydınlaşdırılması qaydası açıqlanır: Kapitalın dəyişməsi haqqında, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında, mühasibat balansına əlavə, alınmış vəsaitlərdən məqsədli istifadəyə dair hesabat haqqında izahatlar, aydınlaşdırıcı izahat.

Metodik məsləhətlər – mühasibat hesabatının bütün əsas göstəricilərinin doldurulması qaydası haqqında kifayət qədər tam məlumat verir.

Hesabatın tərtibi üzrə təlimatlar

Hesabatın tərtibi üzrə metodik göstərişlər dövrü olaraq Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi , Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi və Vergilər Nazirliyi tərəfindən tərtib edilir və təsdiq edilir.

370

Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin təlimatlarında hesabatın tərkibinə daxil olan hər bir nümunəvi formanın tərtibinə dair qısa izahatlar verilir: mühasibat balansı (Forma № 1), maliyyə nəticələri və onlardan istifadə barədə hesabat (Forma № 2), kapitalın hərəkəti haqqında hesabat (Forma № 3), pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat (Forma № 4), mühasibat balansına əlavə (Forma № 5), illik hesabata dair aydınlaşdırıcı izahat.

Maliyyə Nazirliyinin təlimatlarında nümunəvi formaların tərtibi qaydası və hər bir məxsusi kənd təsərrüfatı idarəsində formaların tərtibi üzrə ətraflı izahatlar verilir: kənd təsərrüfatı müəssisələrinin və təşkilatlarının işçilərinin sayı və əmək haqqı (5 KT №-li forma), əsas göstəricilər (6 KT №-li forma), məhsul satışı (7 KT №-li forma) , istehsalata xərclər (8 KT №-li forma), bitkiçilik məhsulları istehsalı və maya dəyəri (9 KT №-li forma), heyvandarlıq məhsulları istehsalı və maya dəyəri (13 KT №-li forma), heyvanların mövcudluğu (15 KT №-li forma), məhsulların balansı (16 KT №-li forma), əsas kənd təsərrüfatı maşın və avadanlıqların hərəkəti (17 KT №-li forma). Əlavə şəklində hesabatın bütün formalarının göstəricilərinin qarşılıqlı əlaqəsi sxemi verilir.

15 sentyabr 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydalarına dair təlimatda göstərilən ümumi tələblərə (bütövlüyü, mahiyyəti və s.) riayət edilməlidir.

12.3. Mühasibat hesabatına göstərilən tələblər

Müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydalarına dair təlimatın mühasibat uçotu üzrə əsasnamədə mühasibat hesabatına dair ümumi tələblər verilir: Azərbaycan Respublikası valyutasında, azərbaycan dilində tərtib edilməlidir, müəssisənin rəhbəri və baş mühasibi tərəfindən imzalanmalıdır.

Bundan əlavə xüsusi tələblər vardır.

1. Müəssisənin mühasibat hesabatı uçot prosesinin yekun mərhələsidir. Buna görə hesabatın tərtibi üçün lazımi hazırlıq işləri aparılmalıdır: sintetik və analitik uçotun məlumatları qarşılıqlı yoxlanılır, inventarizasiyanın yekunları

371

çıxarılır və onun nəticəsinin hesabatlarda əks etdirilməsi aparılır, registrlərdə yekunlar və kalkulyasiya fərqi məbləğinin əks etdirilməsi aparılır, dövriyyə balansı tərtib edilir yaxud digər dövriyyə formalarının yoxlanılması təşkil edilir.

2. Mühasibat hesabatına bütün nəzərdən keçirilmiş formalar daxil edilməlidir ki, nəticədə hesabatın öz göstəriciləri arasında müvafiq kompleks qarşılıqlı əlaqə yaradılsın.

3. Mühasibat hesabatı sintetik və analitik uçot registrlərinin müvafiq məlumatları əsasında tərtib edilir .

4. Qanunvericiliklə məcburi qaydada audit tələb olunduqda, müəssisənin mühasibat hesabatının dürüstlüyünü təsdiq edən auditor rəyi olmalıdır.

5. Mühasibat hesabatının hər bir rəqəm göstəricisi keçən ilin müvafiq hesabat dövrünün rəqəm məlumatlarına uyğun verilir (lazım gələrsə düzəliş edilməlidir).

6. Mühasibat hesabatında mühasibat uçotu üzrə nəzərdə tutulan müvafiq qaydalardan başqa aktiv və passiv maddələri, mənfəət və zərər maddələri arasında zaçot aparılmasına icazə verilmir.

7. Mühasibat balansına netto qiymətində (yəni nizamlayıcı rəqəm çıxılmaqla) rəqəm göstəriciləri daxil edilməlidir, bu mənfəət və zərərlər haqqında mühasibat balansı və hesabata dair izahatda açıqlanmalıdır.

8. İllik mühasibat hesabatı tərtib edilərkən bütün müəssisələr üçün hesabat ili 01 yanvardan 31-i dekabr da daxil olmaqla olan dövr sayılır. İl ərzində yeni yaradılan müəssisələr üçün birinci hesabat ili onların hüquqi şəxs statusuna malik olduğu tarixdən 31-i dekabr da daxil olmaqla olan dövr, 01 oktyabrdan sonra yeni yaradılmış (ləğv edilmiş, yenidən qurulmuş müəssisələr və onların struktur bölmələrinin bazası əsasında olmayan) müəssisələr üçün isə növbəti ilin 31-i dekabr da daxil olmaqla olan dövr sayılır.

9. Mühasibat hesabatının ayrı-ayrı maddələrinin qiymətləndirilməsi AR-nın Maliyyə Nazirliyinin 15 sentyabr 1995-ci ildə təsdiq etdiyi mühasibat uçotu və mühasibat hesabatının aparılmasına dair müəyyən olunmuş təlimatın tələblərinə uyğun olaraq aparılır.

372

10. Mühasibat uçotuna dair qanuna uyğun olaraq hesabatdan sonra olan məlumatlar müəssisənin fəaliyyətinə müsbət və mənfi təsir etməsindən asılı olmayaraq hesabat ili ərzində mühasibat hesabatında əks etdirilməlidir.

11. İstər cari, istərsə də keçmiş ilə aid olan mühasibat hesabatlarındakı dəyişikliklər (hesabatlar təsdiq edildikdən sonra) aşkar edilərsə o zaman düzəlişlər məlumatların təhrif olunduğu aşkar edilmiş hesabat dövrü üçün tərtib edilmiş hesabatında aparılır. Yəni əgər birinci rübə yol verilmiş səhv dördüncü rübdə aşkar olubsa, düzəliş dördüncü rübün hesabatında aparılmalıdır. Mühasibat uçotu hesabatda səhvlərin düzəldilməsi düzəlişin tarixi göstərilməklə onu imzalayan şəxslərin imzası ilə təsdiq edir.

Bu və ya digər təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotunda əks etdirilməsi faktı aşkar edilərsə, uçot registrlərində müvafiq düzəlişlər aparmaq və lazım gələn hallarda müəyyən edilmiş qaydada vergi haqq-hesablarına düzəlişlər etmək tələb olunur.

Mühasibat hesabatı və balanslarında heç bir pozuntu və qaralamalar olmamalıdır. Səhvlərə düzəlişlər edilən hallarda müvafiq qeydlər edilməli və düzəlişin tarixi göstərilməklə hesabatı və balansı imzalayan şəxs tərəfindən təsdiq edilməlidir. Həm cari, həm də keçən ilin hesabat məlumatlarında aşkar edilmiş (onların təsdiqindən sonra) səhvlər cari hesabat dövrü üçün tərtib edilmiş hesabatda düzəldilməli və bu düzəliş hesabat dövrünün (rüblük, ilin əvvəlindən olan) məlumatlarına daxil edilməlidir. Saxtalaşdırma və təhrifin başvermə dövrü müəyyən edilməyən hallarda hesabat məlumatlarındakı düzəlişlər , saxtalaşdırma və təhrif müəyyən edilən dövrdən sonrakı ilk hesabatda aparılmalıdır.

Hesabat məlumatlarının düzəlişləri haqqında göstərilən qaydalar yoxlama və inventarizasiyalar zamanı həm müəssisənin özü həm də başqa orqanlar tərəfindən məlumatlarda təhrif edilmə və saxtalaşdırma aşkar edilən hallarda tətbiq edilir. İllik mühasibat hesabatının yoxlanılması gedişatında gəlirin gizlədilməsi, yaxud aidiyyatı olmayan məsrəflərin istehsal xərclərinə daxil edilməsi nəticəsində maliyyə nəticəsinin aşağı salınması müəyyən edilən hallarda keçmiş ilin mühasibat uçotu və hesabatında heç bir düzəliş aparılmır və həmin hal cari ildə, təhrifin buraxılması zamanı istifadə edilən hesabları müxabirləşdirməklə keçmiş ilin mənfəəti (zərəri) kimi əks etdirilir. Xammal və materialların maya dəyəri ilə onların uçot (plan) maya dəyəri (nəqliyyat-tədarük

373

xərcləri) arasındakı kənarlaşmanın bölüşdürülməsində təhrif yaxud məsrəflərin vaxtında əks etdirilməməsi nəticəsində düzgün hesablanmayan məsrəflər üzrə düzəliş “Mənfəət və zərər” hesabı ilə müxabirləşdirilərək müvafiq hesabların debetində yazılış aparmaqla yerinə yetirilir.

Qüvvədə olan qanunvericiliyə müvafiq olaraq müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət hesabına və ya başqa mənbələrə aid edilən xərclərin, yaxud artıq hesablanmış amortizasiya ayırmalarının (köhnəlmənin) məhsul istehsalına çəkilən məsrəflərə daxil edilməsi hallarında aparılası düzəliş, göstərilən xərclərin (ayırmaların) məbləği qədər “Mənfəət və zərərlər” hesabını kreditləşdirərək müvafiq mənbələri azaltmaqla həyata keçirilir.

Mühasibat uçotunda düzəlişlər edilməsinə dair misallar

1. Qanunvericiliyə əsasən müəssisənin öz vəsaiti hesabına ödənilməli olan xərclər (məsələn, ezamiyyə xərclərinin normadan artıq hissəsi) istehsal məsrəflərinə aid edilmişdir:

- səhv keçən hesabat dövrlərində edilibsə:

D-t 26(721); K-t 80(801)

D-t 81(901); K-t 26(721)

- səhv cari hesabat dövründə edilibsə:

D-t 20(202); K-t 71(244) (storno)

D-t 81(901); K-t 71(244)

2. Amortizasiya ayırmaları artıq hesablanmışdır: səhv keçən hesabat dövrlərində edilibsə:

D-t 02(112); K-t 80(801)

374


D-t 20(202), 25(202-5),26(721),

K-t 02(112) (storno)

3. Satılmış məhsul (iş, xidmət) üzrə artıq əlavə dəyər vergisi hesablanmışdır:

- səhv keçən hesabat dövrlərində edilibsə:

D-t 68(421)

K-t 80(801)


D-t 46(601);

K-t 68(421) (storno).

4. Malsatanlara ödənilmiş əlavə dəyər vergisi büdcə ilə hesablaşmaların azaldılmasına artıq aid edilmişdir:

- səhv keçən hesabat dövrlərində edilibsə: D-t 68(421), K-t 80(801)

- səhv cari hesabat dövründə edilibsə: D-t 68(421), K-t 19(241) (storno)

5. Müəssisənin fəaliyyətinin maliyyə nəticəsinə aid edilən vergilər (məsələn, əmlak vergisi) artıq hesablanmışdır:

- səhv keçən hesabat dövrlərində edilibsə: D-t 68(421), K-t 80(801)

- səhv cari hesabat dövrlərində edilibsə D-t 80(801), K-t 68(421) (storno)

Müəssisənin mühasibat hesabatı göstəricilərinin formalaşması

qaydası haqqında ümumi metodik göstərişlər

375

Mühasibat hesabatı: Müəssisənin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakının, maliyyə vəziyyətinin, təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin və s. istifadəçilər (səhmdarlar, kreditorlar, sahibkarlar, dövlət orqanları və s.) üçün təyin edilmiş formalarda öz əksini tapa bilən mühasibat uçotunun faktiki və düzgün təsdiq olunmuş göstəricilərinin yekunlarının məcmudur. Mühasibat hesabatı mühasibat uçotunun məlumatları əsasında tərtib edilir.

Müəssisə yaradılarkən AR Maliyyə Nazirliyinin müəssisənin mühasibat hesabatlarının nümunəvi formaları və onların doldurulması qaydalarına dair ümumi tələblər (dolğunluq, bütövlük əhəmiyyətliliyi, zəruriliyi, neytral olması, müqayisəyə gəlməsi, müqayisə oluna bilməsi) əməl etmək lazımdır.

Müəssisənin maliyyə vəziyyəti, onun fəaliyyətinin maliyyə nəticələri və maliyyə vəziyyətində dəyişikliklər haqqında doğru və tam təsəvvür əldə etmək üçün lazımi məlumatlar mühasibat hesabatına daxil edilməlidir. Əgər müəssisənin maliyyə vəziyyəti, onun fəaliyyətinin maliyyə nəticələri və onun maliyyə vəziyyətində dəyişiklik haqqında tam təsəvvür yaratmaq üçün məlumatlar kifayət etmədikdə, onda müəssisənin mühasibat hesabatına əlavə müvafiq göstəricilər və izahat əlavə edilir. Bununla mühasibat hesabatında olan informasiyaların birtərəfliliyi təmin edilməlidir.

Müəssisənin bütün filiallarının, nümayəndəliklərin və digər bölmələrin (o cümlədən ayrıca balansı olanın) göstəriciləri müəssisənin mühasibat hesabatının məlumatlarına daxil edilməlidir.

Hər bir əhəmiyyətli göstərici mühasibat hesabatında ayrılıqda göstərilməlidir. Zəruri olmayan oxşar xarakterli və təyinatlı məbləğlər ayrılıqda göstərilmir və birləşdirilə bilər.

Əgər göstəricinin ayrılıqda göstərilməsi zəruri olmadıqda, o mühasibat balansında mənfəət və zərərlər haqqında hesabatda yaxud onlara dair izahatlarda (mühasibat balansı və mənfəət və zərərlər haqqında əlavədə yaxud izahatda) başqaları ilə birləşdirilir. Buna görə qeyd etmək lazımdır ki, bəzi göstəricilərin mühasibat balansında və mənfəət və zərərlər haqqında hesabatda ayrılıqda verilməsi mümkün olmadıqda izahatlarda ayrılıqda göstərilməlidir.

Əhəmiyyətli hesab edilən göstərici əgər açıqlanmırsa, hesabat informasiyaları əsasında maraqlı olan istifadəçilərin qəbul etdikləri iqtisadi

376

qərarlarına təsir edə bilər. Müəssisənin həll etdiyi məsələ həmin göstəricinin əhəmiyyətli olması göstəricinin qiymətləndirilməsindən, onun xarakterindən, konkret əmələ gəlmə vəziyyətindən asılıdır.

Mühasibat uçotu haqqında qanunun tələblərinə uyğun olaraq mühasibat balansına daxil edilən maddələr və mənfəət və zərərlər haqqında hesabata daxil edilən maddələr qrupu üzrə mühasibat hesabatının məlumatlarında açıqlanma minimum olmalıdır.

Mühasibat balansının maddələr qrupuna yaxud mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın maddələrinə daxil edilən məlumatların həcmi və xarakteristikasını nəzərə almaqla mühasibat balansının maddələr qrupunun yaxud mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın maddələrinin müvafiq göstəricilərinin rasşifrovkası mühasibat balansı və mənfəət və zərərlər haqqında hesabata dair izahatda yaxud bilavasitə yuxarıda göstərilən formada (müvafiq maddələr qrupu yaxud bilavasitə yuxarıda göstərilən formada (müvafiq maddələr qrupu yaxud maddələrə dair “o cümlədən yaxud” onlardan istifadə şəklində) verilə bilər. Buna görə qeyd etmək lazımdır ki, hesabat ilində müvafiq məlumatların ümumu yekununa olan nisbəti 5 %-dən yuxarı olarsa , onda həmin məbləğ əhəmiyyətli hesab olunur.

Müəssisə yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı əhəmiyyətli meyar informasiyasını mühasibat hesabatında əks etdirmək məqsədi üçün tətbiq haqqında qərar qəbul edə bilər.

Müəssisə mühasibat balansı və mənfəət və zərərlər haqqında hesabata dair izahat hazırlayarkən, nümunəvi formalara əsasən mühasibat balansına dair əlavəyə (Forma № 5) daxil edilənləri mühasibat hesabatı formasında sərbəst şəkildə göstərilir yaxud bu göstəricilər izahat məktubuna daxil edilir.

Uçot və hesabatın , vergiqoymanın sadələşdirilmiş sistemini tətbiq etməyən kiçik sahibkarlıq subyektləri göstərilən formalarda əlavə rasşifrovkasız mühasibat balansının qrup maddələri və mənfəət və zərərlər haqqında hesabat maddələr üzrə göstəricilər həcmində və mühasibat balansı və mənfəət və zərərlər haqqında hesabata dair izahat vermədən mühasibat hesabatının təqdim edilməsi haqqında qərar qəbul edə bilər.

Uçot və hesabatın , vergiqoymanın sadələşdirilmiş sistemini və mühasibat hesabatının doğruluğunun sərbəst auditor yoxlanılması tələbini tətbiq etməyən

377

kiçik sahibkarlıq subyektləri əgər müvafiq məlumatlar olmadıqda kapitalın dəyişməsi haqqında hesabatı (Forma № 3), pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatı ((Forma № 4), mühasibat balansına dair əlavəni (Forma № 5) illik mühasibat hesabatının tərkibində göstərməyə bilər.

Aktivlərin, öhdəliklərin, gəlirlərin, xərclərin ayrı-ayrı növləri və təsərrüfat əməliyyatları haqqında göstəricilər, əgər bu hər bir ayrı-ayrı göstəricilər maraqlanan istifadəçilərə müəssisənin maliyyə vəziyyəti yaxud fəaliyyətin maliyyə nəticələrini qiymətləndirmək üçün əhəmiyyətli deyilsə mühasibat balansı yaxud mənfəət və zərərlər haqqında hesabatda ümumi məbləğ yalnız mühasibat balansı və mənfəət və zərərlər haqqında hesabata dair izahatda (Forma № 5) əlavə qəbul edilmiş forma yaxud izahat məktubu açıqlanmış şəkildə verilə bilər.

Şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar yaradıldıqda, yaradılan ehtiyatlar – debitor borclarından çıxılmaqla balansda əks etdirilir (bu halda ehtiyat passivdə əks etdirilmir).

Mühasibat hesabatı tərtib edilərkən müəssisənin maliyyə vəziyyətinə pul vəsaitlərinin hərəkəti yaxud maliyyə nəticəsinə və sairəyə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmiş, uçot siyasətində dəyişiklik mühasibat uçotunda açıqlanma üzrə tələblər icra edilməlidir. Bu açıqlanma mühasibat hesabatı yaxud izahat məktubu formasında bilavasitə şifri açılmış müvafiq göstəriciləri daxil etmək yolu ilə həyata keçirilir

Mühasibat hesabatında məlumatlar əks etdirildikdə, əgər hər hansı bir göstəricini müvafiq məlumatlardan oxumaq lazım olduqda (əgər mənfi əhəmiyyətlidirsə) belə göstərici mühasibat hesabatında mötərizədə göstərilir (örtülməmiş zərər və s.).

Mühasibat (maliyyə) hesabatının təqdim edilməsi qaydası

Müəssisənin hesabat dövründəki (ay, rüb, il) mühasibat (maliyyə) hesabatı uçot prosesinin yekun mərhələsidir. Orada əmlakın, dövriyyə vəsaitlərinin, qeyri-maddi aktivlərin və ümumən balans maddələri üzrə aktiv və passivlərin

378

hərəkəti, maliyyə vəziyyəti və təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri artan yekunla əks etdirilir.

Bütün müəssisələr (büdcə idarələrindən başqa) illik mühasibat hesabatı təqdim edirlər.

Mühasibat uçotu haqqında qanuna əsasən təqdim olunan mühasibat hesabatını beş varianta ayırmaq olar:

Birinci variant - əksər müəssisələr üçün illik hesabata beş nümunəvi hesabat formasını (kənd təsərrüfatı müəssisələri üçün bir neçə xüsusi cədvəl forması da təqdim edilir), izahat məktubunu və auditor rəyini (audit tələb olunduğu halda) daxil edirlər;

İkinci variant – auditin aparılması tələbi olmayan kiçik sahibkarlıq subyektləri üçün 3 №-li nümunəvi hesabat formasının (kapitalın dəyişməsi haqqında hesabat), 4 №-li hesabat formasının (pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat), 5 №-li hesabat formasının (mühasibat balansına əlavələr) və izahat məktubunun təqdim olunmasına icazə verilir;

Üçüncü variant - audit aparılması tələbi olan kiçik sahibkarlıq subyektləri üçün, əgər müvafiq məlumatlar olmadıqda 3, 4, 5 №-li formaların təqdim olunmaması hüquqi verilir.

Dördüncü variant – qeyri kommersiya təşkilatlarının ixtiyarı vardır ki, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatı (Forma № 4), müvafiq məlumatlar olmadıqda eləcə də 3 №-li formanı və 5 №-li formanı illik hesabatın tərkibində göstərməsinlər. Ona görə qeyri kommersiya təşkilatlarına məsləhət görülür ki, 6 №-li formanı (alınmış vəsaitlərdən məqsədli istifadə haqqında hesabat) illik hesabatın tərkibinə daxil etsinlər;

Beşinci variant – ictimai təşkilatlar (birliklər) 3, 4, 5 №-li formaları və izahat məktubunu illik hesabatın tərkibində göstərmirlər.

Müəssisə (xarici investisiyalı müəssisələr istisna olmaqla) rüblük və illik mühasibat hesabatlarını aşağıdakı orqanlara təqdim edir:

Mülkiyyətçilərə (iştirakçılara, təsisçilərə, təsis sənədlərinə uyğun olaraq); ərazi vergi idarələrinə; dövlət statistika orqanlarına.

379

Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyi ilə müəssisənin fəaliyyətinin ayrı-ayrı tərəflərinin yoxlanılması və müvafiq hesabatların alınması həvalə edilmiş digər dövlət orqanlarına.

Tam və qismən dövlət və bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisələr rüblük və illik maliyyə (mühasibat) hesabatlarını bu Qanunda nəzərdə tutulmuş orqanlarla bərabər , həmçinin dövlət və bələdiyyə əmlakını idarə etmək səlahiyyətində olan orqanlara da təqdim edirlər.

Müəssisələrin maliyyə (mühasibat) hesabatlarının başqa ünvanlara göndərilməsi təsisedici sənədlərdə və ya Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulduqda həyata keçirilir.

Vergi deklarasiyası və digər vergi hesabatları müəssisənin yerləşdiyi ərazi üzrə ərazi vergilər idarələrinə təqdim olunur.

Müəssisələr rüblük maliyyə (mühasibat) hesabatlarını rüb başa çatdıqdan sonra 30 gündən gec olmayaraq illik maliyyə (mühasibat) hesabatlarını isə il başa çatdıqdan sonra 90 gündən gec olmayaraq təqdim edirlər.

Büdcə idarələri aylıq, rüblük və illik maliyyə hesabatlarına yuxarı orqanlara onlar tərəfindən müəyyən olunmuş müddətlərdə təqdim edirlər.

Göstərilən müddətlər daxilində maliyyə (mühasibat) hesabatlarının dəqiq təqdim olunma müddətini müəssisənin təsisçiləri (iştirakçıları) və tabe olduqları yuxarı orqanlar, yaxud hesabat almaq hüququ olan dövlət orqanları müəyyən edir .

Xarici investisiyalı müəssisələr illik maliyyə (mühasibat) hesabatını hesabat ilindən sonrakı mart ayının 15-nə, təsisedici sənədlərdə nəzərdə tutulmuş qaydada müəssisənin hər bir iştirakçısına (sahibkarına), ərazi vergi idarələrinə və dövlət statistika orqanlarına təqdim edirlər.

Büdcədən maliyyələşən nazirliklər, baş idarələr və digər idarəetmə orqanları büdcə idarələrinin xərc smetalarının icrası haqqında aylıq , rüblük və illik icmal maliyyə (mühasibat) hesabatlarını müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinə, onun tərəfindən müəyyən edilmiş müddətlərdə təqdim edirlər.

380

Azərbaycan Respublikasının nazirlikləri və baş idarələri onların tabeliyindəki təşkilatlar üzrə icmal rüblük mühasibat hesabatlarını hesabat dövrü qurtardıqdan sonra 45 gündən gec olmayaraq, illik mühasibat hesabatlarını isə hesabat ilindən sonrakı aprel ayının 25-dən gec olmayaraq Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyinə, Maliyyə Nazirliyinə, Dövlət Statistika Komitəsinə və Vergilər Nazirliyinə təqdim edirlər.

Təqdim olunan illik mühasibat hesabatı müəssisələrin təsis sənədlərində müəyyən olunmuş qaydada təsdiq olunmalıdır.

Müəssisənin mühasibat hesabatının təqdim etdiyi gün onun poçtla göndərdiyi tarix yaxud mənsubiyyəti üzrə faktiki verilmə tarixi üzrə müəyyən edilir.

Əgər hesabatın təqdim olunduğu tarix iş gününə düşmürsə, onda hesabatın təqdim olunma vaxtı ondan sonra gələn növbəti iş günü hesab edilir.

Müəssisələrin illik mühasibat hesabatı (büdcə idarələrindən başqa) maraqlanan istifadəçilər üçün (banklar, investorlar, kreditorlar, alıcılar, malgöndərələr və s.) açıq hesab olunur. Belə ki, istifadəçilər illik mühasibat hesabatı ilə tanış ola bilər və onun surətini çıxara bilər.

Qanunvericilik üzrə dövlət sirrinə aid olan, saxlanılan göstəricilər qanunvericiliyin tələbini nəzərə almaqla mühasibat hesabatı verilir.

Qanunvericilikdə nəzərdə tutulan hallarda, ayrı-ayrı təşkilatlar (açıq səhmdar cəmiyyəti və s.) mühasibat hesabatını və auditor rəyinin yekun hissəsini nəşr etdirə bilər.

Hesabatın nəşr edilməsi növbəti hesabat ilinin 1 iyundan gec olmayaraq aparılır.

Müəssisənin maliyyə (mühasibat) hesabatları, onların doğru və düzgünlüyü müstəqil hüququ olan müvafiq nəzarətedici orqanlar tərəfindən təsdiq edildikdən sonra hüquqi və fiziki şəxslər, habelə bütün marağı olan istifadəçilər, iştirakçılar və başa orqanlar üçün açıq nəşr edilə bilər. Müəssisənin müvafiq ünvana təqdim etdiyi mühasibat hesabat formasının üzərində mütləq aşağıdakı məlumatlar olmalıdır: tərtib edilmiş hissənin adı; tərtib olunan hesabatın hesabat ilini yaxud hesabat dövrünü göstərmək.

381

Müəssisə (müəyyən olunmuş qaydada qeydiyyatdan keçən, təsis sənədlərinə uyğun hüquqi şəxslərin tam adı göstərilir) vergi ödəyicisinin indentifikasiya nömrəsi (VÖEN) sahə ( fəaliyyət növü, təsərrüfat subyektinin təşkilat hüquqi formasının klassifikatoru və mülkiyyət forması klassifikatoru üzrə sahiblik koduna əsasən müəssisənin təşkilat-hüquqi forması, ölçü vahidi, min manatla verilir, ünvan (müəssisənin poçt ünvanı tam göstərilir); təsdiq edilmə tarixi (aralıq və illik hesabat üçün müəyyən olan tarix göstərilir; göndərilmə tarixi (qəbul olunmuş) (mühasibat hesabatının konkret poçtla göndərilmə tarixi yaxud onun aidiyyatı üzrə faktiki verilmə tarixi göstərilir).

Təqdim olunan mühasibat hesabatının məlumatları onda bir dəqiqliklə göstərilmədən tam şəkildə min manat hesabı ilə verilir. Satış, öhdəliklər və s. dövriyyəsi olduqda müəssisəyə icazə verilir ki, təqdim olunan mühasibat hesabatında onda bir dəqiqliyi göstərmədən milyon manatla göstərilsin.

Mühasibat hesabatına təqdim olunan mühasibat hesabatının tərkibi haqqında və müəyyən olunmuş qaydada rəsmiləşdirilmiş müəssisənin müşayiətedici məktubu əlavə edilir.

12.4. Maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında hesabat(2 №-li forma)

Mənfəət və zərərlər haqqında hesabat, hesabat dövrü ərzində müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin nəticəsini xarakterizə edir. Bu formanın mühüm əhəmiyyəti vardır, belə k, onda bütünlükdə müəssisənin fəaliyyətinin maliyyə nəticələri və onların tərkibi haqqında bütün lazımi məlumatlar vardır. Hesabatda gəlirlər, xərclər və maliyyə nəticələri haqqında məlumatlar ilin əvvəlindən hesabat tarixinə qədər (ilin axırına qədər) artan yekunla verilir.

“Müəssisənin illik mühasibat hesabatları və onların tərtibi qaydaları”na görə məhsulların, işlərin, xidmətlərin satışından gəlir, alınmalı olan faizlər; digər müəssisələrdə iştirakdan gəlirlər; sair əməliyyat xərcləri; satışdankənar gəlirlər və müstəsna dərəcədə olan gəlirlərin müəyyən edilməsi və minimum olaraq ayrılıqda açıqlanması tələb olunur.

382

Balans mənfəəti (zərəri) mühasibat uçotu əsasında təsərrüfat əməliyyatlarının və mühasibat uçotu haqqında Qanuna uyğun olaraq balans maddələrinin qiymətləndirilməsinin sonuncu maliyyə nəticəsi kimi özündə müəssisənin əsas vəsaitlərinin və başqa əmlaklarının, məhsullarının (işlərinin, xidmətlərinin) satışından olan mənfəəti (zərəri), həmçinin qeyri satış əməliyyatlarından gələn gəlirlər (bu əməliyyatlar üzrə xərc məbləğləri çıxılmaqla) cəmləşdirilir.

Məhsulların (iş və xidmətlərin) və malların satışından mənfəət (zərər) Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş vergilər və digər məcburi ödənişlər nəzərə alınmadan qüvvədə olan qiymətlərlə məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından gələn gəlirlər onların istehsalına və satışına çəkilən xərclər arasındakı fərq kimi müəyyən edilir.

Mənfəət və zərərlər haqqında hesabatda aşağıdakı göstəricilər vardır:

- Əlavə dəyər vergisi, aksiz və s. vergilər və məcburi ödənişlər çıxılmaqla məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından ümumi gəlir (netto – satışdan gəlir).

- Satılmış məhsulların (iş və xidmətlərin) maya dəyəri (kommersiya və idarəetmə xərclərindən başqa).

- Ümumi mənfəət.

- Kommersiya xərcləri.

- İdarəetmə xərcləri.

- Satışdan mənfəət (zərər).

-Alınmaya dair faizlər.

- Ödənilməyə dair faizlər.

- Digər müəssisələrdə iştirakdan gəlirlər.

- Sair gəlirlər.

- Sair xərclər.

- Vergitutmaya qədər mənfəət (zərər)

- Təxirə salınmış vergi öhdəlikləri.

383

- Cari mənfəət vergisi.

- Hesabat dövrünün mənfəəti (zərəri)

- Xalis mənfəət (bölüşdürülməmiş mənfəət) (ödənilməmiş zərər).

“Məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından ümumi gəlir (əlavə dəyər vergisi, aksiz və oxşar məcburi ödənişlər çıxılmaqla)” maddəsi üzrə məhsulların və malların satışından gəlirlər, yerinə yetirilən işlər və göstərilən xidmətlərlə əlaqədar daxil olmalar, mühasibat uçotunda qəbul edilən, həyata keçirilən təsərrüfat əməliyyatlarından (təsərrüfat fəaliyyətinin ayrı-ayrı faktları ilə əlaqədar daxil olmalar), adi fəaliyyət növündən olan gəlirlər əks etdirilir.

“Satılmış məhsulların, işlərin, xidmətlərin maya dəyəri” maddəsi üzrə məhsulların istehsalına, işlərə, xidmətlərə çəkilən xərclər və hesabat dövründə satılan məhsullara, işlərə, xidmətlərə aid olan xidmətlər əks etdirilir.

Ticarət fəaliyyətini həyata keçirən müəssisələr həmin maddə üzrə satın alınan malın dəyəri, həmin hesabat dövründə əks etdirilən satışdan əldə edilən gəlir əks etdirilir.

İctimai iaşə sahəsində xidmət göstərən müəssisələrdə “Satılan malların, məhsulların, işlərin, xidmətlərin maya dəyəri” maddəsinə tədavül xərcləri daxil edilmir, mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın “Kommersiya xərcləri” maddəsi üzrə əks etdirilir.

Mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın “Adi fəaliyyət növü üzrə gəlirlər və xərclər” bölməsinin “Ümumi mənfəət” maddəsinin məlumatları “Malların, məhsulların, işlərin, xidmətlərin satışından ümumi gəlir (netto) (əlavə dəyər vergisi, aksiz və oxşar məcburi ödənişlər çıxılmaqla)” maddəsinin məlumatları ilə “Satılan malların, məhsulların, işlərin, xidmətlərin maya dəyəri” maddəsinin məlumatları arasındakı fərq kimi müəyyən edilir.

“Sair gəlirlər və sair xərclər” bölməsində alınmış və ödənilmiş cərimələrin, peniyaların və dəbbələmə pullarının, digər iqtisadi sanksiyaların (qanunvericiliyə müvafiq olaraq büdcəyə və büdcədənkənar fondlara ödəmələr barədə sanksiyalar istisna olmaqla), müəssisənin hesabında olan vəsaitlərin yekunu üzrə alınmış faizlərin , valyuta hesabları və xarici valyuta əməliyyatları üzrə kurs fərqlərini, hesabat ilində aşkara çıxarılmış keçmiş illərin mənfəət və

384

zərərləri, təbii fəlakətlərdən zərərlər, borcların və debitor borclarının silinməsindən itkilər, ümidsiz borclar kimi qabaqcadan silinmiş daxil olan borclar, qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq mənfəət və zərərlər hesabına aid edilən sair gəlirlər, itkilər və məsariflərin müfəssəl şəkildə ümumi məbləği göstərilir.

“Cari mənfəət vergisi” maddəsi üzrə büdcə qarşısında borc kimi mühasibat uçotunda əks etdirilən və Azərbaycan Respublikası qanunvericilik qaydasında müəyyən olunanlara müvafiq olaraq müəssisənin hesabladığı mənfəət vergisi məbləği əks etdirilir.

Müəssisənin adi fəaliyyətindən nəticə “Adi fəaliyyətdən mənfəət (zərər)” maddəsi üzrə əks etdirilir.

Hesabat dövrü ərzində xalis mənfəət yaxud zərər təsərrüfat fəaliyyətində müstəsna halların (təbii fəlakət, yanğın, daşqın, qəza, sığorta ödənişləri və s.) təsiri nəzərə alınmaqla adi fəaliyyətdən mənfəət yaxud zərərdən asılı olaraq formalaşır.

Mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın “Ayrı-ayrı mənfəət və zərərlərin şərh edilməsi” bölməsində mühasibat balansı və maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında hesabata dair aydınlıq uçot siyasətinə aid olan məlumatları açıqlamalı və istifadəçiləri əlavə informasiyalarla təmin etməlidir. Həmin informasiyalar müəssisə fəaliyyətinin maliyyə vəziyyəti və maliyyə nəticələri haqqında tam təsəvvür yaratmaq üçün lazımdır. Odur ki, onların mühasibat balansı və maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında hesabata daxil edilməsi məqsədəuyğundur. Məsələn, burada aşağıdakı məlumatlar verilir:

- təsərrüfat fəaliyyətinin müstəsna halları və onların nəticələri haqqında;- təsərrüfat fəaliyyətinin şərti faktları və hesabat tarixindən sonra olan

hadisələr haqqında;- əməliyyatların dayandırılması haqqında;- dövlət yardımı haqqında;- bir səhmə düşən mənfəət haqqında.

Bunlardan başqa, burada müəssisənin hüquqi ünvanı, əsas fəaliyyət növü, hesabat dövrü ərzində işləyən işçilərin orta illik sayı, yaxud hesabat tarixinə işləyənlərin sayı; müəssisənin icraçı və nəzarət orqanlarının üzvlərinin tərkibi (familiyası və vəzifəsi) haqqında məlumatlar verilir.

385

12.5. Mühasibat hesabatının digər formaları

Kapitalın dəyişməsi haqqında hesabat (3 №-li forma)

Bu forma dörd bölmədən ibarətdir və müəssisənin kapitalının dəyişməsinin uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Kapitalın dəyişməsi haqqında hesabatda aşağıdakı göstəricilər vardır:

-Hesabat dövrünün əvvəlinə kapitalın həcmi

- Kapitalın artması – cəmi

O cümlədən:

-əlavə səhm buraxılması hesabına;

- əmlakın yenidən qiymətləndirilməsi hesabına;

- əmlakın çoxalması hesabına;

- hüquqi şəxsin yenidən təşkili (qarışma, birləşmə);

- mühasibat uçotu və hesabatı qaydasına müvafiq olaraq bilavasitə

kapitalın artımına aid edilən gəlirlər hesabına

- Kapitalın azalması – cəmi

O cümlədən:

- səhmin nominal qiymətinin azalması hesabına;

- səhmin miqdarının azalması hesabına;

- hüquqi şəxsin yenidən təşkil edilməsi (ayrılması, bölünməsi) hesabına;

386

- mühasibat uçotu və hesabat qaydalarına müvafiq olaraq bilavasitə

kapitalın azalmasına aid olan xərclər hesabına.

-Hesabat dövrünün sonuna kapitalın həcmi.

Müəssisənin xüsusi kapitalının tərkibində nizamnamə, əlavə və ehtiyat kapitalı, bölüşdürülməmiş mənfəət və sair ehtiyatlar uçota alınır.

Kapitalın dəyişməsi haqqında hesabatda “Kapital” bölməsində bütün onu təşkil edənlərin hərəkəti: hesabat ilinin əvvəlinə qalıq, hesabat dövrü ərzində daxil olma (azalma), hesabat ilinin sonuna qalıqlar haqqında məlumatlar verilir.

“Nizamnamə kapitalı” maddəsi üzrə müəssisə “İlin əvvəlinə qalıq” sütununda təsisçilərin sənədlərində müəyyən olunmuş qaydada qeydiyyata alınmış hesabat ilinin əvvəlinə nizamnamə kapitalının məbləğini göstərir.

Hesabat ili ərzində nizamnamə kapitalının artması yaxud azalması hallarında bu məbləğ müəyyən olunmuş qaydada formanın müvafiq sütunlarında əks etdirilir.

“Əlavə kapital” maddəsi üzrə əlavə kapitalın hərəkəti göstərilir. Burada 3-cü sütunda ilin əvvəlinə hesab üzrə qalıq yazılır, 4-cü sütunda il ərzində hesab üzrə artma məbləği (emissiya gəliri məbləğinin daxil olmasından, yenidən qiymətləndirilməsindən olan daxil olmalardan və s.), 5-ci sütunda nizamnamə kapitalına daxil olma, zərərin silinməsinə yönəldilmiş məbləğ hesabına il ərzində əlavə kapitalın azalması məbləği, 6-cı sütunda ilin axırına əlavə kapitalın qalığı göstərilir. Həmin maddədə nizamnamə kapitalına qoyuluş zamanı xarici valyutada borc ödənilən zaman yaranan kurs fərqi də əks etdirilir.

“Kapital” bölməsinin “Ehtiyat fondları” maddəsi üzrə hesabat iliniun əvvəlinə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq yaradılan ehtiyat fondunun məbləği əks etdirilir.

“Məqsədli maliyyələşmə və daxil olmalar” maddəsi üzrə müəssisələrdə (məsələn, kənd təsərrüfatı istehlak kooperativlərində) vəsaitlərin mənbələri və onların istifadəsinin hərəkəti göstərilir. Bu maddədə məqsədli təyinatı olan tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün büdcədən, sahələr və sahələrarası xüsusi təyinatlı fondlardan, müəssisələrdən və fiziki şəxslərdən alınmış vəsaitlərin hərəkəti göstərilir.

387

Kapitalın dəyişməsi haqqında hesabatın “Kapitalın dəyişməsi” bölməsində “Kapital” bölməsinin yekun məlumatları ilə müqayisədə hesabat ilinin sonuna müəssisənin kapitalının artması mənbələri, eləcə də kapitalın azalması səbəbləri haqqında informasiyalar açıqlanır. Buna görə qeyd etmək lazımdır ki, birini təşkil edən kapitalın artması (azalması) ilə əlaqədar daxili dövriyyə, digərini təşkil edən kapitalın azalması ( artması) hesabına kapitalın dəyişməsi haqqında hesabatın “Kapitalın dəyişməsi” bölməsində əks etdirilməməlidir.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat

(4 №-li forma)

Bu forma keçən il ərzində pul vəsaitlərinin istifadəsinin istiqamətləndirilməsi haqqında informasiyaların açıqlanması üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Müəssisə pul vəsaitlərinin mövcudluğu və daxil olması və məsarif edilməsini xarakterizə edən, hesabat dövründə pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında məlumatlar mühasibat hesabatında açıqlanır.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat cari, investisiya və maliyyə fəaliyyəti nöqteyi-nəzərindən müəssisənin maliyyə vəziyyətində dəyişiklikləri xarakterizə edir.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat 4 bölmədən ibarətdir və aşağıdakı göstəriciləri vardır:

- Hesabat dövrünün əvvəlinə pul vəsaitlərinin qalığı.

- Pul vəsaitlərinin daxil olması – cəmi

O cümlədən:

- məhsullar, mallar, işlər və xidmətlərin satışından;

- əsas vəsaitlər və digər əmlakın satışından;

- alıcılardan (sifarişçilərdən) alınan avanslar;

- büdcədən ayırmalar və digər məqsədli maliyyələşmələr;

388

- alınan kreditlər və borclar;

- dividendlər, maliyyə qoyuluşları üzrə faizlər;

- sair daxil olmalar.

- Pul vəsaitlərinin yönəldilməsi – cəmi:

- malların, işlərin, xidmətlərin ödənilməsinə;

- əməyin ödənişinə;

- dövlətin büdcədənkənar fondlarına ayırmalar;

- avansların verilməsinə;

- maliyyə qoyuluşlarına;

- dividendlərin, qiymətli kağızlar üzrə faizlərin ödənilməsinə;

- büdcə ilə hesablaşmalara;

- alınan kreditlər, borclar üzrə faizlərin ödənişinə;

-sair ödənişlər , köçürmələr;

- Hesabat dövrünün sonuna pul vəsaitlərinin qalığı.

Xarici valyutada pul vəsaitlərinin mövcudluğu (hərəkəti) hallarında əvvəlcə onun hər bir növü üzrə xarici valyutada hesablamalar tərtib edilir. Bundan sonra xarici valyutada tərtib edilən hər bir hesablamanın məlumatları, mühasibat hesabatının tərtib edilməsi tarixinə Azərbaycan Respublikası Milli Bankının kursu üzrə yenidən hesablama aparılır. Hesabatın müvafiq göstəriciləri doldurularkən ayrı-ayrı hesablamalar üzrə alınan məlumatlar cəmlənir.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat məlumatlarını formalaşdıran zaman aşağıdakılara diqqət yetirmək lazımdır: cari fəaliyyət – müəssisənin məqsədinə müvafiq həyata keçirilən əsas fəaliyyətdir. Əsas fəaliyyətə daxildir - sənaye məhsulları istehsalı, tikinti işlərinin yerinə yetirilməsi, kənd təsərrüfatı, malların, ictimai iaşəyə göstərilən xidmətin satışı, kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükü, əmlakın icarəyə verilməsi və s.

389

İnvestisiya fəaliyyəti – bu torpaq sahələrinin əldə edilməsinə, daşınmaz avadanlıqlara, qeyri-maddi aktivlərə kapital qoyuluşudur. Bundan başqa investisiya fəaliyyətinə uzunmüddətli maliyyə qoyuluşu da (qiymətli kağızların əldə edilməsi, digər müəssisələrin nizamnamə kapitalına pul vəsaiti qoyuluşu) daxildir. “İnvestisiya fəaliyyəti üzrə” formanın sütununda, eləcə də kapital qoyuluşunun satışından (torpaq sahələrinin, daşınmaz əmlakın və s. satışı) alınan gəlirlər göstərilir.

Maliyyə fəaliyyəti dedikdə qısamüddətli qoyuluşların (12 aydan az müddətə vəsait qoyuluşu), eləcə də istiqrazların yaxud qısamüddətli qiymətli kağızların (vekselin və s.) buraxılışı ilə əlaqədar fəaliyyət başa düşülür.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat cari, investisiya və maliyyə fəaliyyəti nöqteyi-nəzərdən müəssisənin maliyyə vəziyyətində olan dəyişiklikləri xarakterizə edir. (cədvəl 12.1).

Cədvəl 12.1

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat forması

“_______________” müəssisəsi

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat

31 dekabr 20X2-ci il tarixinə

(manatla)

Qeydlərə

istinad

20xXI 20x2

Əməliyyat fəaliyyətindən pul vəsaitlərinin hərəkəti

Hesabat dövründə xalis mənfəət və ya zərər x(x) x(x)

390

Aşağıdakı maddələr üzrə düzəlişlər: x(x) x(x)

azlıq təşkil edən mülkiyyətçilərin payı x(x) x(x)

mənfəət vergisi üzrə xərclər x(x) x(x)

qeyri-pul maddələri üzrə gəlirlər və xərclər x(x) x(x)

investisiya fəaliyyəti və ya maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyətə aid olan

digər maddələrx(x) x(x)

Aşağıdakı maddələr üzrə baş verən dəyişikliklər: x(x) x(x)

Ehtiyatlar x(x) x(x)

əməliyyat debitor borcları və gələcək dövrlərin xərcləri

x(x) x(x)

əməliyyat kreditor borcları və hesablamalar x(x) x(x)

Ödənilmiş (qaytarılmış) mənfəət vergisi x(x) x(x)

Əməliyyat fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitlərinin xalis hərəkəti

____ ____

İnvestisiya fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitlərinin hərəkətləri

Komisyon yığımları və ödənilmiş digər oxşar məbləğlər daxil olmaqla uzunmüddətli qeyri-maliyyə aktivlərinin əldə edilməsi üçün, eləcə də, uzunmüddətli qeyri-maliyyə aktivlərinə aid edilən kapitallaşdırılmayan məsrəfləri ilə əlaqədar pul vəsaitlərinin xaric olmaları

(x) (x)

uzunmüddətli qeyri-maliyyə aktivlərinin satışından pul vəsaitlərinin daxil olmaları

X x

391

törəmə, asılı və birgə müəssisələrdə investisiyaların əldə olunması ilə bağlı pul vəsaitlərinin xaric olmaları

(x) (x)

törəmə, asılı və birgə müəssisələrdə

investisiyaların satışından yaranan pul vəsaitlərinin daxil olmaları

x x

digər tərəflərə verilmiş qısamüddətli və uzunmüddətli borclar üzrə pul vəsaitlərinin xaricolmaları (x) (x)

digər tərəflərə verilmiş qısamüddətli və uzunmüddətli borcların geri qaytarılmasından yaranan pul vəsaitlərinin daxilolmaları x x

törəmə müəssisələrdə və təsərrüfat vahidlərində mövcud olan pul vəsaitləri çıxılmaqla həmin qurumların əldə edilməsi üçün pul vəsaitlərinin xaricolmaları

(x) (x)

törəmə müəssisələrdə və təsərrüfat vahidlərində mövcud olan pul vəsaitləri çıxılmaqla həmin qurumların satışından əldə olunan pul vəsaitlərinin daxilolmaları x x

Fyuçers, forvard, opsion və svop müqavilələri üzrə pul vəsaitlərinin xaricolmaları

(x) (x)

Fyucers, forvard, opsion və svop müqavilələrindən yaranan pul vəsaitlərinin daxilolmaları

x x

dividendlərin və gəlirin digər oxşar növləri şəklində pul vəsaitlərinin daxilolmaları

x x

392

Alınmış faizlər şəklində pul vəsaitlərinin daxilolmaları

İnvestisiya fəaliyyətindən yaranan pul vəsaitlərinin xalis hərəkəti

x

___

x(x)

____

x

___

x(x)

____

Maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyətdən pul vəsaitlərinin hərəkəti

səhmlərin və digər oxşar alətlərin buraxılması nəticəsində yaranan pul vəsaitlərinin daxilolmaları

x x

müəssisənin öz səhmlərinin və digər oxşar alətlərinin geri alınması

məqsədilə pul vəsaitlərinin xaricolmaları şəklində alınmış məbləğlərdən yaranan

borc pul vəsaitlərinin daxilolmaları

borc şəklində alınmış məbləğlərin geri

qaytarılmasına görə pul vəsaitlərinin xaricolmaları

(x)

x

(x)

(x)

x

(x)

məqsədli maliyyələşdirmə şəklində pul vəsaitlərinin daxilolmaları

x x

məqsədli maliyyələşdirmə şəklində alınmış

məbləğlərin geri qaytarılmasına görə pul vəsaitlərinin xaricolmaları

(x) (x)

maliyyə icarəsi müqavilələrinin şərtlərinə

əsasən əsas məbləğlər üzrə pul vəsaitlərinin xaricolmaları

(x) (x)

393

dividendlər və buna oxşar digər ödəmələr

şəklində pul vəsaitlərinin xaricolmaları (x) (x)

faizlər şəklində pul vəsaitlərinin

xaricolmaları

(x)

____

(x)

____

maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyətlər ilə əlaqədar fövqəladə xaric olmalar və daxil olmalar

x(x) x(x)

Pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərinin artması (azalması)

x(x) X(x)

Pul vəsaitlərinin və onların ekvivalentlərinin hərəkəti

20XI 20X2

bank overdraftları çıxılmaqla pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərinin ilin əvvəlinə olan məbləği

il ərzində pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərinin artması (azalması)

xarici valyutaların məzənnələrinin dəyişmələrinin təsiri

bank overdraftları çıxılmaqla pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərinin ilin sonuna olan qalığı

x(x)

x(x)

x(x)

x(x)

x(x)

x(x)

x(x)

x(x)

394

Sənaye, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı, tikinti işlərinin yerinə yetirilməsi, malların satışı, ictimai iaşəyə xidmət göstərilməsi, kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükü, əmlakın icarəyə verilməsi və s. ilə əlaqədar müəssisə fəaliyyəti cari fəaliyyət hesab olunur.

İnvestisiya fəaliyyəti – torpaq sahələrinin , binaların və digər daşınmaz əmlakların, avadanlıqların, qeyri-maddi aktivlərin və digər dövriyyədənkənar aktivlərin satın alınması ilə eləcə də onların satışı ilə; özündə tikintinin aparılması ilə, elmi-tədqiqat, təcrübə-konstruktor və texnoloji işlərlə, maliyyə qoyuluşlarının aparılması ilə əlaqədar olan fəaliyyətdir.

Maliyyə fəaliyyəti nəticəsində müəssisənin xüsusi kapitalının , borc vəsaitinin (səhmlərin, istiqrazların buraxılmasından, digər təşkilatlara borcun verilməsindən, borc vəsaitlərinin ödənilməsindən və s.dən daxil olmalar) həcmi və tərkibi dəyişir.

Müəssisənin pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında məlumat Azərbaycan Respublikası valyutasında verilir. Buna görə xarici valyutanın mövcudluğu haqqında məlumatlar onun hər bir növü üzrə mühasibat hesabatının tərtib edilməsi tarixinə AR Milli Bankının kursu üzrə hesablanır.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatda hesabat əvvəlki ilin əvvəlinə və axırına pul vəsaitlərinin qalığı, onların daxil olma mənbələri və sərf edilmə istiqamətləri nöqteyi-nəzərdən hər bir fəaliyyət növü üzrə daxil olması və sərf edilməsi (xərclənməsi) göstərilir. Pul vəsaitlərinin daxil olması və sərf edilməsi məbləğlərinin arasındakı fərq kimi xalis pul vəsaitlərinin həcmi, eləcə də xalis pul vəsaitlərinin artması (azalması) hər bir fəaliyyət növü üzrə və onların ekvivalentləri bütün fəaliyyət növləri üzrə göstərilir. Bundan başqa, manata nisbətən xarici valyuta kursunun (müvafiq hesablama əsasında) dəyişməsinin kəmiyyətə təsiri əks etdirilir.

Bu məlumatların mənbələri 50 №-li “Kassa”, 51 №-li “Hesablaşma hesabı”, 52 №-li “Valyuta hesabı”, 55 №-li “Banklarda olan xüsusi hesablar”, 57 №-li “Yolda olan köçürmələr” hesablarında uçota alınan informasiyalardır.

Mühasibat balansına əlavə

395

(5 №-li forma)

Mühasibat balansına əlavə yeddi bölmədən ibarətdir:

- Borc vəsaitlərinin hərəkəti.

- Debitor və kreditor borcları.

- Əmlakın amortizasiyası.

- Uzunmüddətli investisiyaların və maliyyə qoyuluşlarının maliyyələşdirilməsi

vəsaitlərinin hərəkəti

- Maliyyə qoyuluşları.

- Adi fəaliyyət növü üzrə xərclər.

-Sosial göstəricilər.

“Borc vəsaitlərinin hərəkəti” bölməsində kredit müəssisələrindən (kredit), eləcə də digər müəssisə və fiziki şəxslərdən alınan borc vəsaitlərinin mövcudluğu və hərəkəti göstərilir. “O cümlədən vaxtında ödənilməyən” sətri üzrə ödənilmə vaxtı keçmiş borc vəsaitləri əks etdirilir. Müəssisə aydınlaşdırıcı izahatda ödənilmə vaxtları (il) üzrə borc öhdəliklərinin xarakteristikasını verə bilər.

“Debitor və kreditor borcları” bölməsində hesablaşmaların uçotu hesablarında uçota alınan , müəssisənin debitor və kreditor borcları haqqında məlumatlar əks etdirilir.

Debitor və kreditor borcları haqqında məlumatlar qısamüddətli və uzunmüddətliyə bölünməklə verilir. Uzunmüddətli debitor borcları – bağlanmış müqaviləyə əsasən bir ildən artıq ödənmə vaxtı olan borclar nəzərdə tutulur.

“Əmlakların amortizasiyası” bölməsində qeyri-maddi aktivlər, əsas vəsaitlər tərkibli və müəssisəyə məxsus material qiymətlilərə gəlirli qoyuluşlarda açıqlamalar verilir. Məlumatlar ilk (bərpa) dəyəri üzrə verilir.

396

“Əmlakların amortizasiyası” bölməsində qeyri-maddi aktivlər, əsas vəsaitlər, material qiymətlilərə gəlirli qoyuluşlar üzrə hesablanmış amortizasiya məbləği haqqında məlumatlar, ilk (bərpa) dəyəri üzrə əks etdirilən məlumatların nəzərə alınması bölməyə dair arayışda verilir.

“Uzunmüddətli investisiya və maliyyə qoyuluşlarının maliyyələşməsi vəsaitlərinin hərəkəti” bölməsinə dair arayışda hesabat dövrünün əvvəlinə və sonuna başa çatdırılmayan tikintinin dəyəri, hesabat dövrü ərzində artma və azalma əks etdirilir, nizamnamə kapitalına qoyuluş şəklində cəmiyyətdən asılı törəmə müəssisələrə qoyuluşlar, cəmiyyətin qiymətli kağızlarına investisiya, istehsalın inkişafına, yenidən qurulmasına məqsədli qoyuluşlar və i.a. göstərilir.

“Adi fəaliyyət növü üzrə xərclər” bölməsində material məsrəfləri, əməyin ödənişinə məsrəflər, sosial ehtiyaclara ayırmalar, amortizasiya, sair məsrəflər elementlər üzrə qruplaşdırılmış müəssisə xərcləri verilir. Buna görə qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən elementlər üzrə məhsul istehsalı, yerinə yetirilən iş, göstərilən xidmət məqsədi üçün material – istehsal ehtiyatlarının silinməsi ilə əlaqədar müəssisə məsrəfləri, yerinə yetirilən işə, göstərilən xidmətə görə əmək haqqı üzrə uçota alınan borclar, hesablanmış amortizasiya və s. əks etdirilir.

“Sosial göstəricilər” bölməsində müəssisə fəaliyyətinin ayrı-ayrı sosial göstəriciləri əks etdirilir. Xüsusilə bölmənin müvafiq sətirlərində müəyyən olunmuş qaydaya müvafiq vahid sosial verginin (sosial sığorta fondu, pensiya fondu) və məşğulluq fondunun yaradılması və istifadəsi əks etdirilir.

Bundan əlavə, müəssisə işçilərinin orta siyahı sayı haqqında məlumatlar və məhsul istehsalı, yerinə yetirilən iş, göstərilən xidmətlə əlaqədar olmayan müəssisə işçilərinə pul mükafatlarının verilməsi, səhmlər üzrə gəlirlər və müəssisə əmlakına qoyuluşlar haqqında məlumatlar çıxarılır.

İllik hesabata dair izahlar

Nümunəvi illik hesabat formasının vacib tərkib hissəsi izahat vərəqidir. İzahat vərəqəsi illik hesabat formalarında olan daha çox əhəmiyyətli informasiyalar açıqlanır.

397

İzahat vərəqəsində müəssisə fəaliyyətinin cari, investisiya və maliyyə fəaliyyəti növlərinin qısa xarakteristikası, fəaliyyətin əsas göstəriciləri və müəssisənin təsərrüfat və maliyyə nəticələrinə təsir edən amillər, həmçinin illik mühasibat hesabatının yekunlarının və müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətin bölüşdürülməsinə baxılmasının yekununa dair çıxarılan qərar izahata əlavə edilir, yəni müəssisənin əmlak və maliyyə vəziyyəti haqında daha çox tam və obyektiv mənzərəsini almaq üçün yararlı , müvafiq maliyyə informasiyaları verilir.

Giriş balansının məlumatları hesabat dövründən əvvəlki dövrün təsdiq edilmiş yekun balansının məlumatlarına uyğun olmalıdır. Hesabat ilinin 01 yanvarına giriş balansı dəyişilərsə, onun səbəbləri aydınlaşdırılmalıdır. İstər cari, istərsə də keçmiş ilə aid olan mühasibat hesabatlarındakı dəyişikliklər (hesabatlar təsdiq edildikdən sonra) aşkar edilərsə, o zaman düzəlişlər məlumatların təhrif olunduğu aşkar edilmiş hesabat dövrü üçün tərtib edilmiş hesabatda aparılır. Mühasibat uçotu hesabatında səhvlərin düzəldilməsi düzəlişin tarixi göstərilməklə onu imzalayan şəxslərin imzası ilə təsdiq edilir.

Fəaliyyətin əsas göstəricilərinin şərhi verilərkən əsas vəsaitlərin (onların fəal hissəsi, köhnəlmə əmsalı, təzələnmə əmsalı, istehsaldan çıxma əmsalı və s.) qeyri-maddi aktivlərin, maliyyə qoyuluşlarının, debitor və kreditor borclarının, məhsulların elmi-texniki səviyyəsinin xarakteristikasını vermək olar. Bu informasiyalar lazımi açıqlamalarla, cədvəllərlə tamamlana bilər.

Fəaliyyətin əsas göstəricilərinin dəyişməsi, həmçinin əmlak və maliyyə vəziyyətində keyfiyyət dəyişiklikləri, onların səbəblərini müəyyən etmək qaydaları təklif olunur.

Maliyyə vəziyyəti qısamüddətli perspektiv üçün qiymətləndirildikdə balansın kifayətləndirici quruluşunun qiymətləndirmə göstəriciləri (cari likvidlik , xüsusi vəsaitlərlə təminat və ödəmə qabiliyyətinin bərpa edilməsi) verilə bilər. Müəssisənin ödəmə qabiliyyətinin xarakteristikasında müəssisənin kassasına hesablaşma hesabında pul vəsaitlərinin mövcudluğu, zərərləri, vaxtı keçmiş debitor və kreditor borcları, vaxtında ödənilməyən kreditlər və borclar, büdcəyə müvafiq vergilərin bütünlükdə keçirilməsi büdcə qarşısında öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə görə ödənilən (ödəniləsi) cərimə sanksiyaları kimi göstəricilərə diqqət yetirmək lazımdır. Həmçinin qiymətli kağızların bazarda təşkili

398

vəziyyətinə və olduğu yerdə neqativ halların olması səbəblərinə diqqət yetirmək lazımdır.

Maliyyə vəziyyəti uzunmüddətli perspektiv üçün qiymətləndirildikdə xarici investorlardan, kreditorlardan və s.dən asılılıq səviyyəsi, vəsait mənbələrinin quruluşunun xarakteristikası verilir. Perspektiv üçün bu investisiyaların səmərəliliyini müəyyən etməklə əvvəlki illər ərzində investisiyaların dinamikasının xarakteristikası verilir .

Mühasibat balansı və maliyyə nəticələri və onlardan istifadə barədə hesabata dair izahat, müəssisənin uçot siyasətinə aid olan məlumatları açıqlamalı və istifadəçiləri əlavə məlumatlarla təmin etməlidir, hansı birinin mühasibat balansına, maliyyə nəticələri və onlardan istifadə barədə hesabata daxil etmək məqsədəuyğun deyil, lakin onlar müəssisənin maliyyə vəziyyətini , onun fəaliyyətinin maliyyə nəticələrini və onun maliyyə vəziyyətində olan dəyişikliyi real qiymətləndirmək üçün mühasibat hesabatı istifadəçilərinə lazımdır.

Müəssisənin bir sıra illər ərzində mühüm iqtisadi və maliyyə göstəricilərinin dinamikası və gələcək iqtisadi tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün lazım olan kapital qoyuluşları haqqında məlumatların, həmçinin nəzarət funksiyasının yerinə yetirilməsinə dair müəssisə təsisçilərinə lazım olan digər məlumatların da izahat vərəqəsinə daxil edilməsi məqsədəuyğundur.

Lazım gəldikdə analitik cədvəllər, qrafiklər, diaqramlar şəklində əlavə informasiyalar verilə bilər.

Bütünlükdə izahat hesabatın əsas formalarında əks etdirilmiş və qeyd edilmiş müəssisə fəaliyyətinin tam və obyektiv mənzərəsini vermək kifayətdir. Lazım gəldikdə izahatda xüsusi hesabat formalarında olan informasiyalar xarakterizə olunur.

12.6. Maliyyə (mühasibat) hesabatı üzrə auditor rəyləri

399

Audit xidməti haqqında qanunda ( 16 sentyabr, 1994-cü il) deyildiyi kimi “Audit-əmtəə istehsalı və satışı, xidmət göstərilməsi və iş görülməsi ilə məşğul olan təsərrüfat subyektlərində mühasibat uçotunun dəqiq və dürüst aparılmasının, mühasibat və maliyyə hesabatının müstəqil yoxlanılmasıdır”. Audit xidməti müəssisələrin və fərdi sahibkarların mühasibat uçotu və maliyyə (mühasibat) hesabatının müstəqil, sərbəst yoxlanılması üzrə sahibkarlıq fəaliyyətidir. Audit xidməti sahibkarlıq fəaliyyəti olmaqla, sifarişçiyə xidmət göstərilməsi, sifarişçinin maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırılması vəzifələrini yerinə yetirir.

Auditin məqsədi - mühasibat uçotunun aparılması qaydasının Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğunluğu və təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatının düzgünlüyü haqqında auditorun fikrini ifadə edən rəy verməkdən ibarətdir. Buna görə dürüstlük dedikdə maliyyə (mühasibat) hesabatı məlumatlarının düzgünlük dərəcəsi başa düşülür. Dürüst hesabat məlumatları yoxlanılan təsərrüfat subyektlərinin maliyyə və əmlak vəziyyəti, təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri haqqında istifadəçilərin düzgün nəticə çıxarmasına və bu nəticələr əsasında əsaslandırılmış qərar qəbul edilməsinə imkan verir.

Beynəlxalq və yerli audit təcrübəsində mühasibat hesabatının dürüstlüyünün qiymətləndirmə meyarları tətbiq edilir ki, bu da mühasibat hesabatının tərtib edilməsi üçün zəmin yaradır. Auditor hesabatı aşağıdakı meyarlar üzrə qiymətləndirilməlidir:

- baş vermə və mövcud olma (reallıq);

- hüquq və öhdəliklər (əsaslandırılmış);

-qiymətləndirmə;

- təsnifat, təqdim olunma və açıqlamalar;

- bir-birinə zidd olmama (münasib);

- tamlıq (bütövlük);

- düzgünlük, bölünmə;

Mötərizədə verilən müvafiq meyarların adlarıdır.

400

Baş vermə və mövcud olma (reallıq) meyarı – aktivlərin və passivlərin, gəlirlərin və xərclərin alınmasına dair, gətirilmiş təsərrüfat əməliyyatları həqiqətən olmuşdur, maliyyə (mühasibat) hesabatında əks etdirilən , iqtisadi subyektlərin bütün aktivləri və öhdəlikləri həqiqətən hesabat tarixinə mövcuddur.

Hüquq və öhdəlik (əsaslandırılmış) meyarı – qanuni əsaslandırılmış iqtisadi subyektə məxsus , mühasibat hesabatında əks etdirilən aktivlər: hüquqi qüvvəsi plan müqavilə, kontrakt və digər sənədlərlə aktivlər və passivlər təsdiq olunur.

Qiymətləndirmə meyarı - normativ aktların tələblərinə uyğun iqtisadi subyektin aktivinin və öhdəliklərin düzgün qiymətləndirilməsi (maliyyə (mühasibat) hesabatında lazımi aktivin yaxud öhdəliyin balans dəyərinin əks etdirilməsi).

Tamlıq (bütövlük) meyarı - uçota məxsus olan bütün təsərrüfat əməliyyatları, mühasibat uçotu registrlərində qeyd olunmuşdur; uçot registrlərində qeyd olunmuşdur; uçot registrlərinə daxil edilmiş qalıq və dövriyyələr tam həcmdə mühasibat hesabatına keçirilmişdir.

Təsnifat, təqdim olunma və açıqlamalar meyarı - təsnifləşdirmə qaydasına uyğun olanların iqtisadi subyektin mühasibat hesabatında əks etdirilən informasiyalar mühasibat uçotu hesablarına düzgün aid edilmiş və uçot registrlərində və hesabatda açıqlanmışdır.

Münasiblik (bir-birinə zidd olmama) meyarı – bir birinə zidd informasiyası olmayan hesabat; ayrı-ayrı əməliyyatların məbləğləri, sintetik, analitik və icmal uçotun registrlərində göstərilən məbləğlərə uyğundur və məbləğ hesabatda qeyd edilmişdir.

Düzgünlük, bölünmə meyarı – iqtisadi subyektin təsərrüfat əməliyyatları lazımi hesabat dövründə düzgün məbləğ ifadəsində əks etdirilmişdir.

Auditor rəyi – audit yoxlaması aparılan təsərrüfat subyektinin maliyyə vəziyyətinə, baş vermiş təsərrüfat əməliyyatlarının qanuna uyğunluğuna, mühasibat (maliyyə) hesabatlarının tərtib edilməsinin doğruluğuna, Orada əks etdirilən məlumatların reallığına, mühasibat uçotunun və müəssisədə uçot siyasətinin həyata keçirilməsinin düzgünlüyünə auditorun verdiyi qiyməti əks

401

etdirən, bütün müvafiq hüquqi və fiziki şəxslər, dövlətin hakimiyyət və idarəetmə orqanları, eləcə də məhkəmə orqanları üçün hüquqi əhəmiyyət kəsb edə, auditorun (auditor təşkilatının) imzası və möhürü ilə təsdiq olunmuş rəsmi sənəddir.

Auditor rəyinin forması, məzmunu və təqdim edilməsi qaydası auditor fəaliyyəti qaydaları (standartları) ilə müəyyən olunur (cədvəl ).

Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 1996-cl il 26 dekabr tarixli 6/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş “Auditor rəyləri” haqqında olan qaydaya görə auditor rəylərinin əsas bölmələri aşağıdakılardan ibarətdir:

1. a) audit aparan auditor (auditor təşkilatı) barədə məlumat;b) auditor rəyinin ünvanlandığı fiziki və hüquqi şəxslər barədə məlumat;

c) giriş;

ç) yoxlamanın məzmunu;

d) təqdim olunan hesabatlara dair auditor rəyi;

ə) auditor rəyinin təsdiqi;

e) auditorun (auditor təşkilatının) ünvanı;

i) auditor rəyinin təsdiq edilməsi.

Audit rəyinin quruluşu

Auditor rəyinin rekvizitləri, bölmələri, hissələri

Məzmunu Qeyd, misal nümunəsi

1. Adı “Maliyyə (mühasibat) hesabatı üzrə auditor rəyi

Həmin növ auditor rəyinin digər növ rəydən fərqləndirmək üçün ad tələb olunur

402

2. Ünvan sahibi

Auditor rəyi auditin aparılması haqqında müqavilədə nəzərdə tutulana, ünvanlanmış şəxsə verilməlidir. Qayda üzrə auditor rəyi ünvanlanmış fiziki və hüquqi şəxs, təsərrüfat subyektinin sahibinə göndərilir

3. Audit aparan auditor (auditor) təşkilatı barədə məlumat

3.1.Təşkilati-hüquqi forma

3.2. Adı (familiyası, adı, atasının adı – fərdi auditor üçün)

3.3.Yerləşdiyi yer

3.4. Dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadətnamənin nömrəsi və tarixi

3.5.Auditor fəaliyyətini həyata keçirmək üçün verilən lisenziyanın nömrəsi, tarixi, qüvvədə olma vaxtı, lisenziyanı verən təşkilatın adı

3.6.Peşəkar auditorlar birliyinə təyin edilmiş üzvlüyü

Məsələn: “XXX” məhdud məsuliyyətli cəmiyyət yaxud “XXX” şirkəti; indeks, şəhər, küçə, ev nömrəsi və s..

4.Auditor rəyinin ünvanlandığı fiziki və ya hüquqi şəxslər

4.1.Təşkilati-hüquqi forma və adı

4.2.Yerləşdiyi yer

4.3.Dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadətnamənin

Məsələn: “ÜÜÜ” şirkəti, indeks, şəhər, küçə, ev nömrəsi və i.a.

403

barədə məlumat

nömrəsi və tarixi

4.4.Həyata keçirilən fəaliyyət növünə verilən lisenziya haqqında məlumat

5.Giriş hissə 5.1.Hesabat dövrü göstərilməklə yoxlanılan şəxsin yoxlanılmış maliyyə (mühasibat) hesabatının siyahısı və hesabatın tərkibi

“Biz “ÜÜÜ” müəssisəsinin 1 yanvardan 31 dekabr 20XX il tarixə maliyyə (mühasibat) hesabatına qoşulanların auditor yoxlamasını apardıq. “ÜÜÜ” müəssisəsinin maliyyə (mühasibat) hesabatı aşağıdakılardan ibarətdir:

• mühasibat balansı;

• mənfəət və zərərlər haqqında hesabat;

• mühasibat balansı və mənfəət və zərər haqqında hesabatına qoşulanlar;

• aydınlaşdırıcı izahat

5.2.Yoxlanılan fiziki və hüquqi şəxsin və auditorun məsuliyyəti barədə məlumat

“Bu maliyyə (mühasibat) hesabatının hazırlanması və təqdimatına görə məsuliyyət icrası orqanının “ÜÜÜ” müəssisəsinin üzərinə düşür. Bizim vəzifəmiz apardığımız yoxlamanın nəticələrinə əsaslanaraq sənəd haqqında fikri ifadə etməkdir.

“Biz “Asimanbank” KB ilə bağlanmış “___” ____ci il tarixli kontraktın XX-dən XX—dən bölmələrinin mühasibat və maliyyə aspektlərinə “Xəzər” şirkəti tərəfindən riayət edilməsini yoxladıq

404

6.Auditin təsvir edilən həcm hissəsi

Auditin həcmi dedikdə auditin prosedurlarının yerinə yetirilməsində auditorun qabiliyyəti başa düşülür

6.1.Audit qanunların və digər normativ aktların tələblərinə uyğun aparılması

haqqında göstəriş

Bu məlumat auditin Respublika normativ-hüquqi aktlara uyğun aparılması haqqında istifadəçidə inam yaratmaq üçün lazımdı.

“Biz auditi aşağıdakılara uyğun aparmışıq:

• “Audit xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu;

• auditor fəaliyyəti haqqında qaydalar (standartlar) (adını və təsdiq olunma tarixini göstərmək;

• auditor fəaliyyətində daxili qaydalar (standartlar) (təyin olunmuş ixtisaslaşmış birliyi göstərmək);

• auditor fəaliyyətinin qaydaları (standartları);

• yoxlanılan fiziki və hüquqi şəxslərin fəaliyyətinin tənzimlənməsini həyata keçirən orqanların normativ aktları”.

6.2.Audit mühasibatlarındakı dürüstlüyə inamın təmin edilməsi məqsədi ilə planlaşdırma və aparılma haqqında məlumat

“Bu standartlara uyğun olaraq biz mühasibat (maliyyə) hesabatlarında əhəmiyyətli səhvlərin olmamasına və kontraktın müvafiq bölmələri və “Xəzər” şirkətinin riayət etməsinə kifayət dərəcədə əmin olmaq üçün auditor yoxlamasını planlaşdırmış və aparmışıq”

405

6.3.Auditin seçmə əsasında aparılmasına dair məlumat

“Auditor yoxlamasına mühasibat (maliyyə) hesabatlarındakı göstəriciləri təsdiq edən sübutların öyrənilməsi (testləşdirmə vasitəsilə) daxildir.

Yoxlamaya həmçinin mühasibat uçotunda istifadə edilən prinsiplərin qiymətləndirilməsi şirkətin işçi heyəti tərəfindən aparılan əhəmiyyətli qiymətləndirmələr və hesabatın ümumi təqdimatının qiymətləndirilməsi daxildir”.

6.4.Mühasibat hesabatının dürüstlüyü haqqında fikrin formalaşması üçün əsas yetərli məlumat

“Biz hesab edirik ki, aparılan yoxlama mühasibat (maliyyə) hesabatının dürüstlüyü və mühasibat uçotunun aparılması qaydasının beynəlxalq və ya milli mühasibat uçotu standartlarına uyğunluğu haqqında fikrin formalaşması üçün yetərli əsasdır”.

7.Təqdim olunan hesabatlara dair auditorun fikri hissəsi

7.1. Maliyyə (mühasibat) hesabatlarının dürüstlüyü haqda fikir

Şərtsiz müsbət rəy misal üçün: “Bizim fikrimizcə: - mühasibat (maliyyə) hesabatı .... Qanuna uyğun olaraq (....standart(lar)a riayət edilməklə), “____”____-ci il dekabrın 31-də başa çatan ildə şirkətin maliyyə vəziyyəti və həmin dövrdə onun fəaliyyətinin nəticələri və pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında doğru və aydın təsəvvür yaradır (və ya “Hər cəhətdən obyektiv təqdim edilmişdir”) “____” ___-ci il dekabrın 3-nə olan vəziyyətə görə, şirkət kontraktın yuxarıda göstərilən bölmələrinin mühasibat və maliyyə aspektindəki tələblərə bütün əhəmiyyətli cəhətlərdən riayət etmişdir.

406

7.2.Yoxlanılan şəxsdə tətbiq olunan mühasibat uçotunun aparılmasının əsas prinsipləri və metodları və mühasibat hesabatına hazırlıq

7.3.Mühasibat hesabatının digər tələblərə uyğunluğu eləcə də yoxlanılan şəxsin saziş və digər sənədləri haqqında fikir.

8.Auditor rəyinin tarixi

Auditin başa çatma tarixi Auditor rəyinin imzalanması tarixinə qədər, auditor sifarışçinin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının və auditor rəyi istifadəçilərinin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının adından və ya ona edilən qeyddən bu hesabatın beynəlxalq və ya milli uçot standartlarına uyğun olmayaraq hazırlandığının başa düşülüb-düşülməməsini müəyyən etməlidir.

Əgər belə mühasibat (maliyyə) hesabatlarının adında və ya mətnində müvafiq göstəriş və istinad yoxdursa, onda auditor müvafiq surətdə dəyişdirilmiş şəkildə rəy verməlidir.

Auditor rəydə imzalanma tarixi keçmiş olan tarixi yaxud yoxlanılan şəxsin maliyyə (mühasibat) hesabatının təsdiq olunma tarixini göstərməməlidir

9.Audit rəyinə əlavə olunanlara

Audit rəyini auditorun rəhbəri yaxud rəhbərliyə vəkil olunan şəxs, audit

Auditor rəyi və maliyyə (mühasibat) hesabatı vahid paketdə kitab şəklində bağlanmalı, vərəqlər nömrələnməli,

407

auditorun imzası

aparan imzalayır. Auditor rəyinə yoxlanılan şəxs tərəfindən imzalanmış və möhürlənmiş mühasibat (maliyyə) hesabatı əlavə edilir.

bağlanmalı və paketdə olan vərəqələrin ümumi miqdarı gösərilməlidir.

Yuxarıdakı cədvəldə auditor rəyinin əsas növü nümayiş etdirilmişdir.

Auditor praktikasında auditor rəyinin aşağıdakı növləri mövcuddur:

1. Şərtsiz müsbət rəy;2. Şərti müsbət rəy;3. Mənfi rəy;4. Auditor rəyi verməkdən imtina.

Şərtsiz müsbət rəy o halda verilir ki, maliyyə (mühasibat) hesabatı audit aparılan iqtisadi subyektin maliyyə vəziyyəti və maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin maliyyə (mühasibat) hesabatının hazırlanması və mühasibat uçotunun aparılmasının müəyyən olunmuş prinsipləri və metodlarına uyğunluğu haqqında tam təsəvvür yaratsın. Auditorun şərtsiz müsbət rəyinə misal yuxarıdakı cədvəlin 7-ci maddəsində verilmişdir.

Şərti-müsbət rəy - (müəyyən məhdudiyyətlərlə maliyyə hesabatının təsdiq edilməsi). Bu rəy məhdudiyyətli olan rəydir. Məhdudiyyət bu və ya digər xüsusiyyətin və uyğunsuzluğun olmasını göstərmək üçün lazım olduqda rəyə daxil edilir. Belə ki, əgər məlumat qıtlığı və ya Azərbaycan Respublikasında qəbul edilmiş uçot prinsiplərindən kənarlaşmalar olduqda rəy məhdudlaşdırılır.

Mənfi rəy – Auditor mənfi rəyi verdikdə, rəy aşağıda göstərilən ifadələrdən istifadə etməklə tərtib edilir. “Tələbləri təmin etmir”, “İşin mövcud vəziyyətini təhrif edir”, “Həqiqi təsəvvür yaratmır”, “Müvafiq deyil”, “Ziddiyyətlidir”. Hesabatlara dair rəy verməkdən imtina edildikdə auditor topladığı sübutlar əsasında işin vəziyyəti haqqında rəy hazırlamağın mümkün olmadığını qeyd edir.

Audit rəyi verməkdən imtina. Bu hal o vaxt baş verir ki, yoxlamanın həcmi çox məhdud olur və ona görə də auditorun rəy verməsi üçün əsas olmur.

408

Nəticədə əsaslandırılmış qaydada göstərmək lazımdır ki, hansı səbəbə görə rəy vermək mümkün deyildir.

Auditor rəylərinin rəsmi qaydada təqdim olunan sənəddə məzmunu və rəsmiyyətə salınması təxmini olaraq aşağıdakı kimi ola bilər:

Şərtsiz müsbət auditor rəyi

Auditor firması “____”______ 201_____-cu il tarixdən “___”____201-cu il tarixə kimi olan dövr üzrə _________ müəssisəsinin maliyyə vəziyyətiniu yoxladı. Bizim fikrimizcə, təqdim olunmuş maliyyə hesabatı tam tələbata uyğun tərtib olunub. O, Azərbaycan Respublikasında maliyyə hesabatlarının tərtibi və mühasibat uçotu üzrə qanunvericiliyin və qüvvədə olan normativ aktların tələblərinə müvafiqdir.

Müəssisənin direktoru: imza ________________

(soyadı, adı)

Auditor firmasının auditoru: imza _________________________

(soyadı, adı)

“______” __________ 201-cu il

(Möhür)

409

Yoxlama sualları

1. Mühasibat hesabatının mahiyyəti nədən ibarətdir?2. Mühasibat hesabatının formalarını sadalayın.3. Mühasibat hesabatına hansı əsas tələblər göstərilir?4. Mühasibat hesabatını kim imzalayır?5. Mühasibat hesabatı hansı dövrə tərtib edilir?6. Hesabat ili özündə nəyi göstərir?7. Məcburi qaydada mühasibat hesabatı kimə təqdim olunur?8. Rüblük və illik mühasibat hesabatının təqdim olunma vaxtlarını söyləyin.9. Maliyyə hesabatının təqdim olunma tarixi hansı vaxt hesab edilir?10.Mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın məzmununu söyləyin.11.Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın və kapitalın dəyişməsi

haqqında hesabatın məzmununu xarakterizə edin.12.Mühasibat balansı və mənfəət və zərərlər haqqında hesabata dair

aydınlaşdırıcı izahatın məzmununu xarakterizə edin.

410


1 Mühasibat hesabatı dedikdə nə başa düşülür?

Cavablar:

1.

2.

3.

4.

Balansın tərtibi, mənfəət və zərərlər haqqında hesabat

Müəyyən olunmuş forma üzrə mühasibat uçotunun məlumatları əsasında tərtib edilən, hesabat dövrü ərzində onun təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri üzrə müəssisənin əmlak və maliyyə vəziyyətinin göstəricilər sistemi

Təhlilin aparılması və onun idarə edilməsi məqsədi ilə müəssisə əmlakının ümumiləşdirilməsi və sistemə salınması

Bu, müəyyən olunmuş forma üzrə mühasibat uçotunun məlumatları əsasında tərtib edilən, onun təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri üzrə müəssisənin əmlak və maliyyə vəziyyəti haqqında vahid məlumatlar sistemi.

2 Hazırda mühasibat hesabatının hansı formalarından istifadə olunur?

Cavablar:

1

2

3

4

Mühasibat balansı, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat

Mənfəət və zərərlər haqqında, kapitalın dəyişməsi haqqında hesabatlar

Mühasibat balansı, mühasibat balansına əlavə.

Mühasibat balansı, mənfəət ə zərərlər haqqında hesabat, mühasibat balansına və mənfəət və zərərlər haqqında hesabata izahat , auditor rəyi

3 Mühasibat hesabatının tərtibinə dair hansı tələblər qarşıya qoyulur?

411

Cavablar:

1

2

3

4

Müəssisənin əmlak və maliyyə vəziyyətini tam və dürüst əks etdirmək

Hesabat sintetik və analitik uçotun ilk sənəd formalarının məlumatlarına əsaslanmalıdır

Hesabat azərbaycan dilində, manatla tərtib edilir və müəssisə rəhbəri imzalayır

Hesabat fəaliyyətin filialının göstəriciləri daxil olmaqla dürüst, tam olmalıdır: sintetik və analitik uçotun, unifikasiyalaşmış ilk sənədləşmə formalarının məlumatlarına əsaslanmalıdır; Azərbaycan dilində, Azərbaycan manatında tərtib edilir və müəssisənin rəhbəri və baş mühasib imza edir.

4 Hesabat məcburi qaydada kimə təqdim olunur?

Cavablar:

1

2

3

4

Müəssisə iştirakçılarına yaxud mülkiyyətçisinə

Onların qeydiyyat yerləşməsi üzrə ərazi dövlət statistika orqanlarına

Bank və maliyyə orqanlarına

Təsisçilərə, dövlət statistika orqanına, icra hakimiyyəti orqanına, vergi müfəttiş bankına və Azərbaycanın qüvvədə olan qanunvericiliyinə müvafiq digər istifadəçilərə

5 İllik mühasibat hesabatı hansı vaxtlarda təqdim olunur?

Cavablar:

1

2

3

4

İl başa çatdıqdan sonra 60 gün ərzində

İl başa çatdıqdan sonra30 gün ərzində



6 Rüblük mühasibat hesabatı hansı vaxtlarda təqdim olunur?

412

Cavablar:

1.

2.

3.

4.

Rüb başa çatdıqdan sonra 20 gün ərzində




7 Əmlak və öhdəliklərin qiymətləndirilməsinə düzgün tərif verin

Cavablar:

1

2

3

4

Əmlak və öhdəliklər natural göstəricilər ilə qiymətləndirilir

Əmlak və öhdəliklər əmək göstəriciləri ilə qiymətləndirilir

Bu ayrı-ayrı əmlak növləri və onların əmələ gəlmə mənbələrinin mühasibat balansı, uçot və hesabatda pul ölçüsündə ifadə üsuludur

Əmlakın pul göstəricisində ifadə üsuludur

8 Maliyyə hesabatına daxil olan elementlər

Cavablar:

1

2

3

4

5

6

Aktivlər;

Öhdəliklər;

Kapital;

Gəlirlər;

Xərclər;

Bütün yuxarıda verilən cavablar düzdür

9 1 sentyabr 20IX ildə yaradılan müəssisələr üçün, birinci hesabat ili sayılacaqdır

Cavablar:

1

2

01.01.20IX ildən 31.12.20IX ilə olan dövr

01.09.20IX ildən 31.12.201 (x+1)ilə olan dövr

413

3

4

01.09.201 x ildən 31.12.201X ilə olan dövr.

01.01.201X ildən 31.12.201(X+1) ilə olan dövr

10 1 oktyabr 201X ildə yaradılan müəssisələr üçün birinci hesabat ili sayılacaqdır:

Cavablar:

1

2

3

4


01.10.20IX ildən 31.12.20I (X+1) ilə olan dövr


01.01.20IX ildən 31.12.201(X+1) ilə olan dövr

11 1 noyabr 201X ildə yaradılan müəssisələr üçün birinci hesabat ili olacaqdır:

Cavablar:

1

2

3

4

01.01.201X ildən 31.12.201X ilə olan dövr


01.11.201X ildən 31.12.201X ilə olan dövr


Proqramlaşdırılmış yoxlama üçün tərtib olunan testlərin

nəticələri üzrə cavablar

Fəslin nömrəsi və adı Sualın nömrəsi Düzgün cavabın nömrəsi

414

XII Fəsil

Mühasibat (maliyyə) hesabatı

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

4

4

4

4

3

4

3

6

3

2

2

ƏDƏBİYYAT


20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 2009

415

5. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -1995



Mövzu 12. Auditin mahiyyəti, məqsədi və vəzifələri

Plan

1. Audit və onun mahiyyəti

2. Auditin məqsədi

3. Maliyyə hesabatı informasiyasının istifadəçiləri üçün auditin zəruriliyi

4. Auditin növləri

5. Audit və mühasibat uçotu arasında fərq

6Audit və təftiş

1. Audit və onun mahiyyəti

Audit aktivlərin, öhdəliklərin, xüsusi vəsaitlərin və maliyyə nəticələrinin

düzgün, bütöv və dəqiq əks etdirilməsini müəyyənləşdirmək məqsədilə iqtisadi

416

subyektlərin qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun surətdə tərtib etdikləri illik

maliyyə hesabatlarının müstəqil yoxlanmasını nəzərdə tutur. Auditin əsasını

dövlətin, təsərrüfat subyektinin və onun mülkiyyətçilərinin qarşılıqlı marağı təşkil

edir.

Bir sıra ölkələrdə audit dedikdə, müəssisələrin müstəqil yoxlanılması və

onun maliyyə hesabatı haqqında fikir bildirməsi başa düşülür.

Britaniya Audit Praktikasi Komitəsinin 1989-cu ildə verdiyi tərifə görə,

Böyük Britaniyada audit “qüvvədə olan qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş

bütün qaydalara riayət olunmaqla, müəssisənin mühasibat hesabatı barədə peşəkar

fikir ifadə etmək məqsədi ilə həmin hesabatın xüsusi təyin edilmiş auditor

tərəfondən müstəqil öyrənilməsi deməkdir.”

Auditorların fəaliyyətinə dair aşağıdakı qaydalar mövcuddir:

- təsərrüfat subyektinin auditoru (auditor təşkilatını) sərbəst seçməsi;

- auditor (auditor təşkilatı) ilə sifarişçi arasında müqavilə münasibətləri; bu

münasibətlər auditora öz sifarişçisini özünün seçməsinə və hər hansı kənar

təsirlərdən asılı olmamasına imkan yaradır;

- sifarişçi ilə qohumluq və ya işgüzar əlaqələr olduqda, auditor yoxlaması

aparılmasının qeyri-mümkünlüyü;

- audit, məsləhət xidmətləri və qanunvericiklə icazə verilmiş digər

xidmətlər göstərilməsi ilə əlaqədar olmayan təsərrüfat, kommersiya və maliyyə

fəaliyyəti ilə məşğul olmağın auditorlara və auditor firmalarına qadağan edilməsi.

Auditin mahiyyətinin, əhəmiyyətinin və vəzifələrinin təhlili göstərir ki, bu,

mürəkkəb, sosial cəhətdən neytral iqtisadi alətdir. Müassir auditin coşğun inkişafı

417

onunla izah edilir ki, yeni şəraitdə mülkiyyət və onun idarə olunması ilə bağlı

münasibətləri sistemi mühüm, əsaslı dəyişikliklərə məruz qalmışdır, o cümlədən:

- əhlinin əmlaka görə diferensiasiyası, habelə saxta kapitalın inkişafı

investorların tərkibində prinsipal irəliləyişə səbəb olmuşdur;

- qeyri - obyektiv informasiyaya əsaslanan təsərrüfat qərarlarının qəbul

edilməsi çox zaman mənfi iqtisadi nəticələrə və hətta bəzi təsərrüfat

subyektlərinin müflisləşməsinə gətirib çıxarmışdır.

- hesabatların düzgünlüyü haqqında peşakar mühakimə yürütmək

qabiliyyəti olan adamlar üçün xüsusi biliklər tələb olunmuşdur;

- mülkiyyətçilərinin sayının xeyli artması ilə əlaqədar müəssisələrin

müdriyyətinin (icraçı müdriyyətinin) bilavasitə mülkiyyətçilərdən ciddi surətdə

aralanması baş vermişdir;

- kapitalın hərəkətinin müasir forması kimi, fond bazarının təşəkkül və

inkişafı başlanmışdır.

Azərbaycan Respublikasının qüvvədə olan qanunvericiliyində auditin və

auditor xidmətinin konkret təsfiri verilmişdir.

“Auditor xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikasının 1994-cü il 16

sentyabr tarixli 882 nömrəli Qanununun 2-ci maddəsində qeyd edilmişdir ki, audit

- əmtəə istehsalı və satışı, xidmət göstərilməsi və iş görülməsi ilə məşğul olan

təsərrüfat subyektlərində mühasibat uçotunun dəqiq və düzgün aparımlasının,

mühasibat və maliyyə hesabatlarının müstəqil yoxlanılmasıdır.

Həmin Qanunun 3-cü maddəsində auditor xidməti təsərrüfat

subyektlərində müqavilə əsasında maliyyə - təsərrüfat fəaliyyəti sahəsində

yoxlama, ekspertiza, təhlil aparılması və yazılı rəy verilməsi, mühasibat

418

uçotunun qurulması, hesabat göstəricilərinin dürüstlüyünün təsdiq edilməsi,

auditorun peşə fəaliyyətinə (auditor təşkilatlarının nizamnamə məqsədlərinə)

uyğun olaraq maliyyə-təsərrüfat münasibətləri sahəsində digər xidmətlər

göstərilməsi kimi müəyyənləşdirilmişdir.

2. Auditin məqsədi

Auditor fəaliyyətinin əsas məqsədi təsərrüfat subyektlərinin mühasibat

(maliyyə) hesabatlarının düzgünlüyü və onların apardıqları maliyyə və təsərrüfat

əməliyyatlarının normativ aktlara uyğunluğunu müəyyən etməkdir.

Deməli, auditin təyin edilməsi aşağıdakı məqsədlə maliyyə

hesabatlarının yoxlanması deməkdir:

- hesabatlarının düzgünlüyünün təsdiqi və ya qeyri-düzgün olmasının

müəyyən edilməsi;

- yoxlanılan dövrdə məsrəflərin, gəlirlərin və fəaliyyətin maliyyə

nəticələrinin uçotda və hesabatda dolğun, düzgün və dəqiq əks etdirilməsinin

yoxlanılması;

- uçotun aparılması və hesabatların tərtib edilməsi qaydalarını tənzimləyən

qanunvericiliyə və normativ sənədlərə, aktivlərin öhdəliklərin və xüsusi kapitalın

qiymətləndirilməsi metodologiyasına əməl olunmasına nəzarət;

- əsas və xüsusi dövriyyə vəsaitlərindən, maliyyə ehtiyatlarından və borc

mənbələrindən daha yaxşı istifadə imkanlarının üzə çıxarılması.

419

Auditin əsas məqsədinə sifarişçi ilə müqavilə əsasında şərtləşdirilmiş

vəzifələr - maliyyə ehtiyatlarından daha yaxşı istifadə edilməsi imkanlarının üzə

çıxarılması, vergilərin düzgün hesablanmasının təhlili, müəssisələrin maliyyə

vəziyyətini yaxşılaşdırmaq, məsrəfləri və fəaliyyətin nəticələrini, gəlirləri və

xərcləri optimallaşdırmaq üçün tədbirlər hazırlanması vəzifələri əlavə oluna bilər.

3. Maliyyə hesabatı informasiyasının istifadəçiləri üçün auditin

zəruriliyi

Auditorun xidmətinə tələbat aşağıdakı hallarla əlaqədar yaranmışdır:

1. Müdiriyyətlə informasiya istifadəçiləri (mükiyyətçilər, investorlar,

kreditorlar) arasında ixtilaf olduğu hallarda müdiriyyət tərəfindən qeyri-obyektiv

informasiya verilməsi ehtimalı;

2. Qəbul edilmiş qərarların nəticələrinin, -bunlar isə çox ciddi ola bilər,-

informasiyanın keyfiyyətindən asılılığı;

3. İnformasiyanı yoxlamaq üçün xüsusi biliklərin tələb olunması;

4. Çox zaman informasiya istifadəçilərinin onun keyfiyyətini

qiymətləndirmək imkanının olmaması.

Bütün bu ilkin şərtlər müvafiq hazırlığı, ixtisası, təcrübəsi və bu cür

xidmətlər göstərməyə icazəsi olan ekspertlərin (auditorların) xidmətlərinə ictimai

tələbatın yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Auditor xidmətləri maliyyə

informasiyasının düzgünlüyünü müəyyənləşdirən vasitəçilərin xidmətləridir.

Düzgün informasiyanın olması kapital bazarının fəaliyyətinin səmərəliliyini

yüksəltməyə və müxtəlif iqtisadi tədbirlərin nəticələrini proqnozlaşdırmağa imkan

verir.

420

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində təsərrüfat subyektləri əmlakdan və pul

vəsaitindən istifadə edilməsi, kommersiya əməliyyatlarının aparılması və

investisiyalar qoyulması sahəsində müqavilə münasibətlərinə girirlər. Bu

münasibətlərin etibarlılığı müqavilənin bütün iştirakçılar üçün düzgün maliyyə

informasiyası almağın və istifadə etməyin mümkünlüyü ilə

möhkəmləndirilməlidir. İnformasiyanın düzgünlüyünü isə auditor təsdiq edir.

Müəssisənin bəzən son dərəcə mürəkkəb olan bütün çoxsaylı

əməliyyatlarının qanuniliyinə və hesabatda düzgün əks etdirildiyinə

mülkiyyətçilər və ən əvvəl, kollektiv mülkiyyətçilər - səhmdarlar, payçılar, habelə

kreditorlar müstəqil surətdə əmin olmaq imkanından məhrumdurlar, çünki,

adətən, mülkiyyətçilər uçot qeydlərini yoxlamağa buraxılmır və onların müvafiq

təcrübəsi də yoxdur, buna görə də auditor xidmətinə ehtiyacları olur.

Müəssisələrin fəaliyyətinin nəticələri haqqında informasiyanın və onların

qanunvericiliyə əməl etməsinin müstəqil təsdiqi dövlətə iqtisadiyyat və

vergitutma sahəsində qərarlar qəbul etmək üçün gərəkdir. Habelə bank və ya

hakimiyyət orqnlarının auditor təşkilatlarının sifarişçisi olan müəssisəni ödəmə

qabiliyyəti olmayan elan etmək fikrinə gəldiyi hallarda, yaxud müəssisə başqa

səbəblərə görə fəaliyyətini dayandırdıqda, auditor yoxlamalarına zərurət duyulur.

Ümumilikdə auditor yoxlamaları dövlət orqanlarına, məhkəmələrə, prokurorluğa

və digər səlahiyyətli orqanlara onları maraqlandıran maliyyə hesabatının

düzgünlüyünü təsdiq etmək üçün lazımdır.

4. Auditin növləri

Məcburi və könüllü (təşəbbüslə) audit

421

Mövcud qanunvericiliyə görə, banklar və digər kredit təşkilatları, səhmdar

cəmiyyətləri, sığorta təşkilatları və cəmiyyətləri, məhdud məsuliyyətli

cəmiyyətlər, investisiya fondları, maliyyə-sənaye qrupları, fondlar və birjalar,

qiymətli kağızların emitentləri, büdcədənkənar ictimai əhəmiyyətli qurumlar,

bələdiyyə müəssisələri, birləşdirilmiş (konsildə edilmiş və icmal) hesabat təqdim

edən hüquqi şəxslər (holdinqlər), təbii inhisar fəaliyyəti subyektləri və qeyri-

hökumət təşkilatları üzrə audit məcburidir.

Məcburi auditin həcmi və keçirilmə qaydası qanunvericilik normaları ilə

tənzimlənir.

Məcburi auditin aktuallığı səhmdar cəmiyyətlərinin timsalında aydın

görmək olar.

Səhmdar cəmiyyətləri üçün məcburi audit aşağıda göstərilən bir sıra

hallarda zəruridir:

- illik mühasibat uçotunun düzgünlüyünün təsdiqi üçün;

- səhmdar cəmiyyətlərinin qiymətli kağızlarının emissiyası prospektinə

əlavə olunan sənədlərin təsdiqi üçün;

səhmdar cəmiyyətlərinin qiymətli kağızları üzrə illik hesabatın təsdiqi üçün;

- və başqa hallarda.

Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə (99.2-ci maddə) uyğun

olaraq, açıq səhmdar cəmiyyəti illik hesabatını və mühasibat balansını

hamının tanış ola bilməsi üçün hər il dərc etməlidir. Mülki Məcəllənin

107.6-cı maddəsinə əsasən, bu sənədlərin dərci zamanı səhmdar

cəmiyyəti illik maliyyə hesabatının düzgünlüyünün yoxlanılması üçün

əmlak mənafeləri ilə cəmiyyətə və ya onun iştirakçılarına bağlı

olmayan peşəkar auditoru cəlb etməyə borcludur.

422

Bunlardan əlavə, nizamnamə kapitalında məcmu payı on faiz və

ya daha çox olan səhmdarların tələbi də səhmdar cəmiyyətinin

fəaliyyətinin auditor yoxlaması hər bir vaxt keçirilməlidir. Səhmdar

cəmiyyətinin fəaliyyətinin auditor yoxlamasının keçirilməsi qaydası

qanunvericilik və cəmiyyətin nizamnaməsi ilə müəyyənləşdirilir.

Həmçinin, səhmdar cəmiyyətinin adi səhminin sahibi olan

səhmdarının qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada, cəmiyyətin

fəaliyyətinə dair məlumatlar almaq, ildə bir dəfə onun illik hesabatı və

mühasibat balansı ilə tanış olmaq, cəmiyyətin fəaliyyətinin təftiş

komissiyası və ya auditor tərəfindən yoxlanılmasım tələb etmək kimi

hüquqları da vardır.

Könüllü (təşəbbüslə) audit iqtisadi subyektin qərarı üzrə, auditor

(auditor təşkilatı) ilə müqavilə əsasında həyata keçirilir. Belə

yoxlamanın xarakterini və miqyasını sifarişçi müəyyən edir.

Kompleks audit sayılan məcburi auditdən fərqli olaraq, könüllü

audit həm kompleks, həm də tematik ola bilər, yəni bu halda uçotun

yalnız ayrı-ayrı bölmə və sahələri nəzarətə və təhlilə məruz qalır.

5. Audit və mühasibat uçotu arasında fərq

Mühasibat uçotu qərarlar qəbul etmək üçün informasiya

hazırlanmasından

ötrü məntiqin köməyi ilə iqtisadi hadisələrin yazılışı, təsnifatı və onlara yekun

vurulması prosesidir. Konkret iqtisadi vəziyyət üçün və bütövlükdə bütün

cəmiyyət üçün mühasibat uçotunun vəzifəsi müdiriyyəti və başqa şəxsləri qərar

çıxarmaq üçün istifadə etdikləri müəyyən tipli keyfiyyət informasiyası ilə təmin

etməkdir. Mühasiblər bu vəzifəni yerinə yetirməkdən ötrü mühasibat

informasiyasının hazırlanmasının əsasını təşkil edən prinsip və qaydaları yaxşı

başa düşməlidirlər. Bundan başqa. mühasiblər elə bir sistem yaratmalıdırlar ki,

iqtisadi hadisələrin vaxtında, lazımınca və münasib qiymətə nəzərə alınmasına

423

təminat versin.

Mühasibat məlumatlarının auditi aparılarkən yazılış informasiyasının

yoxlanılan dövrdə baş vermiş iqtisadi hadisələri düzgün əks etdirib - etdirmədiyi

müəyyənləşdirilir. Mühasibat qaydaları mühasibat informasiyasının düzgün

formalaşdırıldığını qiymətləndirmək üçün meyar olduğuna görə, bu informasiya

ilə məşğul olan hər bir auditor həmin qaydaları yaxşı bilməlidir. Maliyyə

hesabatının auditi kontekstində bu, hamılıqla qəbul edilmiş mühasibat

prinsipləridir.

Auditor nəinki mühasibat uçotunu başa düşməlidir, həm də audit

sübutlarının toplanmasında və şərhində səriştəli olmalıdır. Auditoru mühasibdən

fərqləndirən də budur. Auditin düzgün prosedurunun, xüsusi diqqət tələb edən

elementlərin seçilmə həcminin müəyyənləşdirilməsi, yoxlamaların (testlərin)

xronometrajı və nəticələrin qiymətləndirilməsi — bütün bunlar ancaq auditorun

qarşılaşdığı problemlərdir.

6. Audit və təftiş

Hamıya məlumdur ki, auditin və təftişlərin səmərəliliyi digər bərabər şəraitdə

təsərrüfat subyektinin - auditor (müfəttiş) tərəfindən peşəkar nəzarət-məsləhət

xidmətləri göstərilən təsərrüfat sisteminin müdiriyyətindən auditorun

(müfəttişin) asılı olmaması dərəcəsi ilə düz mütənasibdir. Lakin təsərrüfat

sistemlərinin həm kənar, həm də daxili auditi qarşılıqlı surətdə əlaqədardır.

Məsələn, daxili audit kənar auditin söykəndiyi təsərrüfatdaxili nəzarətin bir

hissəsi olduğundan, istər audit riski, istərsə də təsərrüfat sistemlərinin kənar

yoxlanılmasının miqyası bir çox cəhətdən daxili auditin səviyyəsi ilə

müəyyənləşdirilir.

Müxtəlif iri təsərrüfat sistemlərində müasir ənənəvi təftiş və nəzarət daxili

auditorların fəaliyyət sahəsinə daxildir. Sərbəst auditorlar isə çox zaman

424

formaca oxşar metodoloji prosedurları yerinə yetirsələr də, bütövlükdə başqa

funksiyanı - müdiriyyət üçün olduğundan daha çox, üçüncü şəxslər üçün

təsdiqləmə funksiyasım həyata keçirməlidirlər.

Ədəbiyyat siyahısı

1. V. T. Novruzovun elmi redaktəsi ilə " Audit " Ali məktəblər üçün dərs

vəsaiti Bakı Azərnəşr -2011.- 504 səh.8-22

2. Abbasov İ. M. “ Audit” dərslik. – Bakı, 2007. – 530 səh. səh

Mövzu 13. Audit standartları planlaşdırılması.

AUDIT STANDARTLARI

Plan

1. Audit standatlarının məqsədi və əsas prinsipləri

2. Beynəlxalq audit standartları

3. Azərbaycanın milli audit standartları

4. Firmadaxili audit standartları

1. Audit standatlarının məqsədi və əsas prinsipləri

Audit standartları - öz peşə vəzifələrini yerinə yetirərkən auditorların

rəhbər tutmalı olduqları normativ materiallardır.

425

Auditin aparılmasının şərtlərindən asılı olmayaraq, audit standartı auditor

peşəsinin bütün nümayəndələri tərəfindən metodoloji məsələlərə və baza

prinsiplərinə riayət edilməklə, auditin aparılmasına ümumi yanaşmanı, auditor

yoxlamasının həcmini, auditor hesabatının növlərini müəyyən edir.

Audit standartlarının məqsədi auditə dair vahid baza tələblərini

formalaşdırmaq və auditin keyfiyyətinə normativ tələbləri müəyyənləşdirməklə,

auditin etibarlılığına təminat verməkdir.

Audit standartları işlənib hazırlanarkən aşağıdakı əsas prinsiplərə riayət

edilməlidir:

1. Audit müvafiq peşəkar səriştəyə malik olan şəxslər tərəfindən

aparılmalıdır;

2. Auditor öz fikrini yürütməkdə müstəqil olmalıdır;

3. Auditor yoxlamasını auditor düzgün və peşəkarlıqla aparmalı və

obyektiv auditor hesabatı tərtib etməlidir;

4. Auditor yoxlamasının aparılması üçün auditor plan və proqram tərtib

etməlidir;

5. Auditor öz xüsusi fəaliyyətini planlaşdırmaq məqsədilə sifarişçinin

daxili nəzarət sistemi haqqında kifayət qədər məlumata malik

olmalıdır;

6. Auditor maliyyə hesabatlarının düzgünlüyü haqqında müstəqil

auditorun hesabatını tərtib etmək üçün auditor yoxlaması zamanı

kifayət qədər audit sübutları toplamalıdır;

7. Auditor müstəqil auditorun hesabatında maliyyə hesabatlarının uçot

qaydalarına və normalarına uyğun olub-olmamasını göstərməlidir;

8. Auditor müstəqil auditor hesabatında əvvəlki hesabat dövrü ilə

müqayisədə sifarişçinin uçot siyasətindəki dəyişikliyə səbəb olan

426

şərait əks etdirilməlidir;

9. Müstəqil auditorun hesabatında nöqsan göstərilmədikdə, maliyyə

hesabatındakı məlumatlar düzgün hesab edilir;

10. Auditor müstəqil auditorun hesabatında maliyyə hesabatlarının

düzgünlüyünə dair qeydlər etməli və ya müstəqil auditorun

hesabatının tərtib olunmasının səbəblərini göstərməlidir.

Audit standartları üç qrupa bölünür:

I. Ümumi standartlar;

II. Auditor yoxlamasının aparılması standartları;

III. Müstəqil auditorun hesabatının tərtib edilməsi standartları.

2. Beynəlxalq audit standartları

Audit üzrə peşə norma və standartlarının işlənib hazırlanması ilə bir neçə

beynəlxalq təşkilat, o cümlədən Beynəlxalq Mühasibat Federasiyası (İFAC),

Beynəlxalq Audit və İnformasiyanın Düzgünlüyünün Təsdiqlənməsi Standartları

Şurası (İAASB) və başqaları məşğul olur.

Beynəlxalq Audit və İnformasiyanın Düzgünlüyünün Təsdiqlənməsi

Standartları Şurası iki məqsədə xidmət edir:

audit üzrə peşəkarlıq səviyyəsi ümumdünya səviyyəsindən aşağı olan

ölkələrdə auditi inkişaf etdirmək;

imkan daxilində beynəlxalq səviyyədə auditə yanaşmanı öyrətmək.

Bir sıra ölkələrdə (məsələn, Avstraliya, Braziliya, Hindistan, Hollandiya

və.s.) icazə verilib ki, beynəlxalq audit standartlarının bazasında milli

standartların işləyib hazırlasınlar. Bəzi ölkələrdə (məsələn, Kipr, Malaziya,

427

Nigeriya, Fici, Şri-lanka və s.) isə milli standartların işlənib hazırlanmasına

icazə verilməmişdir, onlar yalnız beynəlxalq audit standartlarından peşə

standartları kimi istifadə edə bilərlər.

İnkişaf etmiş ölkələrdən Kanada, Böyük Britaniya, İrlandiya, ABŞ və

Türkiyənin öz milli audit standartları vardır.

Beynəlxalq Audit və İnformasiyanın Düzgünlüyünün Təsdiqlənməsi

Standartları Şurası tərəfindən işlənib hazırlanmış və Beynəlxalq Mühasiblər

Federasiyası tərəfindən qəbul edilərək dərc etdirilmişdir (2008-ci il toplusu)32

beynəlxalq audit standartı aşağıdakılardır:

200-299 saylı BAS-lar: Ümumi prinsiplər və məsuliyyət

200 - Maliyyə hesabatlarının auditinin məqsədi və onu tənzimləyən ümumi

prinsiplər

210 - Audit tapşırığının şərtləri

220 - Tarixi maliyyə məlumatlarının auditinin keyfiyyətinə nəzarət

230 - Auditin sənədləşdirilməsi

240 - Maliyyə hesabatlarının auditi zamanı fırıldaqçılığın nəzərə alınması üzrə

auditorun məsuliyyəti

250 - Maliyyə hesabatlarının auditi zamanı qanun və qaydaların nəzərə

alınması

260 - Auditlə bağlı məsələlərin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan

şəxslərə bildirilməsi

428

300-499 saylı BAS-lar: Riskin qiymətləndirilməsi və qiymətləndirilmiş

risklərin cavablandırılması

300 - Maliyyə hesabatlarının auditinin planlaşdırılması

310 - Biznes biliyi (2004 - cü ilin dekabrında ləğv edilib)

315 - Müəssisə və onun mühitinin öyrənilməsi və əhəmiyyətli səhvlər

riskinin qiymətləndirilməsi

320 - Auditdə əhəmiyyətlilik

330 - Qiymətləndirilmiş risklər üzrə auditor tərəfindən tətbiq edilən

prosedurlar

400 - Riskin qiymətləndirilməsi və daxili nəzarət ( 2004-cü ilin dekabrında

ləğv edilib)

401 - Kompyuter informasiya sistemləri mühitində auditin aparılması

( 2004-cü ilin dekabrında ləğv edilib)

402 - Xidmət təşkilatlarnın xidmətindən istifadə edən müəssisələrin auditi

üzrə mülahizələr

500-599 saylı BAS-lar: Audit sübutu

500 - Audit sübutu

501 - Audit sübutu - xüsusi maddələr üzrə əlavə mülahizələr

505 - Kənar mənbədən təsdiqləmələr

510 - İlk audit - ilkin qalıqlar

520 - Analitik prosedurlar

429

530 - Audit seçməsi və digər test vasitələri

540 - Uçot ehtimallarının auditi

545 - Ədalətli dəyər qiymətləndirmələrinin və açıqlamalarının auditi

550 - Əlaqəli tərəflər

560 - Sonrakı hadisələr

570 - Fəaliyyətin fasiləsizləyi

580 - Rəhbərliyin məlumatları

600 - 699 saylı BAS-lar: Digərlərinin işindən istifadə

600 - Digər auditorun işindən istifadə edilməsi

610 - Daxili audit işinin nəzərə alınması

620 - Ekspertin işindən istifadə

700 -799 saylı BAS-lar: Auditin nəticələri və hesabat

700 - Ümumi təyinatlı maliyyə hesabatlarının tam dəsti üzrə müstəqil

auditorun hesabatı

701 - Müstəqil auditorun hesabatında dəyişikliklər

710 - Müqayisələr

720 - Auditi aparılmış maliyyə hesabatlarına daxil edilən sənədlərdə digər

məlumatlar

430

800-899 sayli BAS-lar: İxtisaslaşmış sahələr

800 - Xüsusi təyinatlı tapşırıqları üzrə müstəqil auditorun hesabatı

1-ci standart

Maliyyə hesabatlarının auditinin məqsədi və onu tənzimləyən ümumi

prinsiplər

(ISA 200 "Objective and General Principles Governing an Audit of

Financial Statements")

Bu audit standartının məqsədi maliyyə hesabatlarının auditinin

tənzimlənməsinin məqsədi və ümumi prinsipləri üzrə standartların müəyyən

edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir.

2-ci standart

Audit tapşırığının şərtləri

(ISA 210 "Terms of Audit Engagements")

Bu audit standartının məqsədi müştəri ilə tapşırıq şərtlərinin

razılaşdırılması və tapşırıq şərtlərinin daha aşağı səviyyəli əminliyi təmin edən

şərtlərə dəyişdirilməsi haqda auditorun müştəri sorğusuna cavabı üzrə

standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir.

431

3-cü standart

Tarixi maliyyə məlumatlarının auditinin keyfiyyətinə nəzarət(ISA 220

"Quality Control for Audits of Historical Financial Information")

Bu audit standartının məqsədi standartların müəyyən edilməsi və

müəssisənin işçiheyyətinin maliyyə hesabatlarının auditə də daxil olmaqla, tarixi

maliyyə məlumatlarının auditi üzrə keyfiyyətə nəzarət prosedurlarına dair xüsusi

öhdəliklər üzrə ümumi təlimatların verilməsindən ibarətdir.

4-cü standart

Auditin sənədləşdirilməsi

(ISA 230 "Audit Documentation")

Bu audit standartının məqsədi auditin sənədləşdirilməsi üçün standartların

müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir.

5-ci standart

Maliyyə hesabatlarının auditi zamanı fırıldaqçılığın nəzərə alınması üzrə

auditorun məsuliyyəti

(ISA 240 "The Auditor"s Responsibility to Consider Fraud in an Audit of


Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi standartların müəyyən edilməsi

432

və maliyyə hesabatlarının auditi zamanı fırıldaqçılığın nəzərə alınmasında

auditorun məsuliyyəti üzrə təlimatların verilməsi,eləcə də fırıldaqçılıq

nəticəsində yaranan əhəmiyyətli səhvlər riski ilə əlaqədar 315 saylı "Müəssisə

və onun mühitinin öyrənilməsi və əhəmiyyətli səhvlər riskinin

qiymətləndirilməsi" və 320 saylı "Qiymətləndirilmiş risklər üzrə auditor

tərəfindən tətbiq edilən prosedurlar" BAS-larında standart və təlimatların tətbiq

sahəsinin genişləndirilməsindən ibarətdir. Bu BAS-da nəzərdə tutulan standart

və təlimatlar audit prosesində tam olaraq tətbiq edilməlidir.

6-cı standart

Maliyyə hesabatlarının auditi zamanı qanun və qaydaların nəzərə alınması

(ISA 250 "Consideration of Laws and Regulations in an Audit of Financial

Statements")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi maliyyə hesabatlarının auditi

zamanı qanun və qaydaların nəzərə alınması üzrə standartların müəyyən

edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir.

7-ci standart

Auditlə bağlı məsələlərin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxslərə

bildirilməsi

(ISA 260"Communication of Audit Matters With Those Charged With

Governance")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi maliyyə hesabatlarının auditi

zamanı auditor və müəssisənin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxsləri

arasında yaranan audit məsələlərinə dair məlumatın verilməsi üzrə standartların

433

müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir.Nəzərdə tutulan

məlumatın verilməsi bu BAS-da müəyyən edilmiş idarəetmə maraqları ilə bağlı

audit məsələləri ilə əlaqədardır.Verilən BAS audit tərəfindən müəssisədən kənar

tərəflərə, məsələn, xarici sərəncamverici və ya nəzarət orqanalarına məlumatın

verilməsi üzrə təlimatları təmin etmir.

8-ci standart

Maliyyə hesabatlarının auditinin planlaşdırılması

(ISA 300 "Planing an Audit of Financial Statements")

Bu audit standartının məqsədi maliyyə hesabatlarının auditinin

planlaşdırılmasında tətbiq oluna bilən mülahizə və fəaliyyət üzrə standartların

müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir. Bu BAS təkrar

auditlər kontekstində qurulmuşdur. Bundan başqa, ilkin audit tapşırıqlarında

auditorun nəzərə aldığı məsələlər BAS -ın 28-ci və 29-cu maddələrində

göstərilmişdir.

9-cu standart

Müəssisə və onun mühitinin öyrənilməsi və əhəmiyyətli səhvlər riskinin

qiymətləndirilməsi

(ISA 315 "Understanding the Entity and Its Environment and Assessing the

Risk of Material Misstatement")

434

Bu audit standartının məqsədi müəssisənin və onu əhatə edən mühitin,

eləcə də daxili nəzarətinin öyrənilməsi və maliyyə hesabatlarının auditi zamanı

əhəmiyyətli səhvlər riskinin qiymətləndirilməsi üzrə standartların müəyyən

edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir. Növbəti audit prosedurlarının

əsası olaraq, auditor tərəfindən qiymətləndirilən riskin əhəmiyyəti 200 saylı

"Maliyyə hesabatlarının auditinin məqsədi və onu tənzimləyən ümumi

prinsiplər" BAS-da audit risknin təsvirində verilmişdir.

10-cu standart

Auditdə əhəmiyyətlilik

(ISA 320 "Audit Materiality")

Bu standartın məqsədi əhəmiyyətlilik biliyi və onunla audit riski arasında

olan əlaqə üzrə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən

ibarətdir.

11-ci standart

Qiymətləndirilmiş risklər üzrə auditor tərəfindən tətbiq edilən prosedurlar

(ISA 330"The Auditors Procedures in Response to Assessed Risks")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi ümumi məsuliyyətlərin

müəyyənləşdirilməsi, maliyyə hesabatlarının auditi zamanı maliyyə hesabatları

və qiymətləndirmə səviyyəsində əhəmiyyətli səhvlər riskinin cavablandırılması

üçün gələcək audit prosedurlarının planlaşdırılması və icra edilməsi üzrə

standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir. Auditor

tərəfindən müəssisənin və onu əhatə edən mühitin, eləcə də daxili nəzarətin

435

öyrənilməsivə əhəmiyyətli səhvlər riskinin qiymətləndirilməsi 315 saylı

"Müəssisə və onun mühitinin öyrənilməsi və əhəmiyyətli səhvlər riskinin

qiymətləndirilməsi" BAS -da göstərilmişdir.

12 -ci standart

Xidmət təşkilatının xidmətindən istifadə edən müəssisələrin auditi üzrə

mülahizələr

(ISA 402 "Audit Considerations Relating to Entities Using Service

Organizations")

Bu audit standartının məqsədi xidmət təşkilatlarının xidmətindən istifadə

edən müəssisələrdə auditor üçün standartların müəyyən edilməsi və təlimatların

verilməsindən ibarətdir. Bu BAS-da, eyni zamanda, müəssisənin auditorları

tərəfindən əldə edilə bilən xidmət təşkilatlarının auditorlarının hesabatları təsvir

edilir.

13-cü standart

Audit sübutu

(ISA 500"Audit Evidence")

Bu audit standartının məqsədi maliyyə hesabatlarının auditində audit

sübutunu nəyin təyin etməsi, əldə ediləcək audit sübutunun kəmiyyəti və

keyfiyyəti, eləcə də audit sübutunun əldə edilməsi üçün auditorların istifadə

etdiyi prosedurlar üzrə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların

verilməsindən ibarətdir.

436

14-cü standart

Audit sübutu-xüsusi maddələr üzrə əlavə mülahizələr

(ISA 501 "Audit Evidence-Additional Considerations for Specific Items")

Bu audit standartının məqsədi xüsusi maliyyə hesabatının balans

hesabların və digər açıqlamalara dair 500 saylı "Audit sübutu" BAS-da nəərdə

tutulanlar üzrə əlavə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların


15-ci standart

Kənar mənbədən təsdiqləmələr

(ISA 505 "External Cofurmations")

Bu beynəlxalq audit standartının auditor tərəfindən audit sübutunun əldə

edilməsi vasitəsi kimi kənar mənbədən təsdiqləmələrdən istifadə üzrə

standartarın müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir.

16-cı standart

437

İlK audit -ilkin qalıqlar

(ISA 510"Inital Engagements - Opening Balances")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi maliyyə hesabatlarının auditi ilk

dəfə aparılarkən və ya əvvəlki dövr üzrə maliyyə hesabatlarının auditi digər

auditor tərəfindən həyata keçirilərkən ilkin qalıqlar üzrə standartların müəyyən

edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir. Auditor tərəfindən dövrün

əvvəlində əlavə şərtlərin meydana gəlməsi və ya şərti aktivlərin və öhdəliklərin

verilməsi aşkar edilərsə, bu BAS nəzərə alınmalıdır. Müqayisələrə aid olan audit

və hesabatla bağlı təlimatlar 710 saylı "Müqayisələr" BAS-da verilmişdir.

17-ci standart

Analitik prosedurlar

(ISA 520 "Analytical prosedures")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi audit zamanı analitik

prosedurların tətbiqi üzrə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların


18-ci standart

Audit seçməsi və digər test vasitələri

(ISA 530"Audit Sampling and Other Means of Testing")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi audit sübutunun əldə edilməsi

zamanı audit prosedurlarının planlaşdırılması məqsədilə audit seçməsi və digər

test vasitələrinin tətbiqi üzrə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların


438

19-cu standart

Uçot ehtimallarının auditi

(ISA 540 "Audit of Accounting Estimates")

Bu beynəlxalq audit standatının məqsədi maliyyə hesabatlarında nəzərdə

tutulan uçot ehtimallarının auditi üzrə standartların müəyyən edilməsi və

təlimatların verilməsindən ibarətdir. Bu BAS proqnozlaşdırılan maliyyə

məlumatlarının təhlilində tətbiq edilmək üçün nəzərdə tutulmamışdır, lakin

burada göstərilən audit prosedurlarının bir çoxu məqsəd üçün müvafiq hesab

edilə bilər.

20-ci standart

Ədalətli dəyər qiymətləndirmələrinin və açıqlamalarının auditi

(İSA 545"Auditing Fair Value Measurements and Disclosures")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi maliyyə hesabatlarında əks

etdirilən ədalətli dəyər qiymətləndirmələrinin və açıqlamalarının auditi üzrə

standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir. Xüsusilə

BAS maliyyə hesabatlarında əks etdirilən ədalətli dəyərlə təqdim edilən və ya

açıqlanan maddi aktivlərin, passivlırin və kapitalın spesifik komponentlərinin

qiymətləndirilməsi, təqdim edilməsi və açıqlanması ilə əlaqədar audit

məsələlərinin müzakirəsini özündə əks etdirir. Aktivlər, passivlər və kapitalın

komponentləri üzrə ədalətli dəyərlə qiymətləndirmələr əməliyyatların ilkin uçot

qeydləri və dəyərdə sonradan baş verən dəyişikliklər nəticəsində mümkündür.

Müxtəlif maliyyə hesabatları strukturlarına müvafiq olaraq, müəyyən dövrdə

439

ədalətli dəyərdə baş verən dəyişikliklərə müxtəlif formada yanaşıla bilər.

Məsələn, bəzi maliyyə hesabatları çərçivəsində həmin dəyişikliklərin birbaşa

olaraq kapitalda, bəzilərinin isə maliyyə nəticələrində əks olunması tələb edilə

bilər.

21-ci standart

Əlaqəli tərəflər

(İSA 550"Related Parties")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi 24 saylı "Əlaqəli tərəflər üzrə

açıqlamalar" beynəlxalq mühasibat uçotu standartının (BMUS) və ya oxşar

tələblərin tətbiq edildiyi maliyyə hesabatlarının əsas prinsiplərinin bir hissəsi

olmasındam asılı olmayaraq, əlaqəli tərəflər və həmin tərəflər arasında

əməliyyatlarla bağlı auditorun məsuliyyəti və audit prosedurları üzrə


22-ci standart

Sonrakı hadisələr

(ISA 560 "Subsequent Events")

Bu beynəlxalq audit standartının məqəsdi sonrakı hadisələrlə bağlı auditorun

440

məsuliyyəti üzrə standartların müəyyən ediməsi və təlimatların verilməsindən

ibarətdir. Bu BAS-da "sonrakı hadisələr" termini həm maliyyə hesabatlarının

tarixi ilə auditor hesabatının tarixi ilə auditor hesabatının tarixi arasında baş

verən hadisələrə, həm də auditor hesabatının tarixindən sonra aşkar edilən

faktlara tətbiq edilir.

23-cü standart

Fəaliyyətin fasiləsizliyi

(ISA 570 "Going Concern")

Bu beynəlxalq audit standartının maliyyə hesabatlarının hazirlanması zamanı

istifadə olunan fəaliyyətin fasiləsizliyi prinsipi ilə əlaqədar maliyyə

hesabatlarının auditində auditorun məsuliyyəti, eləcə də rəhbərlik tərəfindən

müəssisənin fəaliyyətini fasiləsiz olaraq davam etdirə bilməsinin

qiymətləndirilməsinin nəzərə alıması üzrə standartların müəyyən edilməsi və

təlimatların verilməsindən ibarətdir.

24-cü standart

Rəhbərliyin məlumatları

(ISA 580 "Management Representations")

Bu beynəlxalq audit standartının məqəsdi audit sübutu kimi rəhbərliyin

təqdim etdiyi məlumatlardan istifadə edilməsi, həmin məlumatların

qiymətləndirilməsi və sənədləşdiriləməsi, eləcə də rəhbərlik tərəfindən müvafiq

məlumatların verilməsindən imtina edildiyi hallarda görülməli tədbirlər üzrə


441

25-ci standart

Digər auditorun işindən istifadə edilməsi

(ISA 600 "Using the Work of Another Auditor")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi müəssisənin maliyyə hesabatları

üzrə auditorun hesabat verməsi zamanı müəssisənin maliyyə hesabatlarına daxil

edilən bir və ya bir neçə tərkib hissəsi barədə maliyyə məlumatları üzrə digər

auditorun işindən istifadə edildikdə standartların müəyyən edilməsi və

təlimatların verilməsindən ibarətdir. Bu BAS iki və ya daha cox auditorun birgə

olaraq cəlb edildiyi hallardan,eləcə də auditorun əvvəlki auditorla olan

əlaqəsindən bəhs etmir. Bundan başqa, əsas auditor müəyyən tərkib hissəsi

barədə maliyyə hesabatının əhəmiyyətsiz oldugunu hesab edərsə, bu BAS-da

nəzərdə tutulan standartlar tətbiq edilmir. Bununla belə, bir neçə əhəmiyyətsiz

tərkib hissəsi birlikdə əhəmiyyətli hesab edilərsə, bu BAS- da verilən

prosedurlar nəzərə alınmalıdır.

26-cı standart

Daxili audit işinin nəzərə alınması

(ISA 610"Considering the Work of Internal Auditing")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi daxili audit işinin nəzərə

alınmasında kənar auditorlar üçün standartların müəyyən edilməsi və

təlimatların verilməsindən ibarətdir. Bu BAS kənar audit prosedurlarının yerinə

yetirilməsi zamanı daxili audit heyətinin kənar auditora kömək etdiyi hallardan

bəhs etmir. Bu BAS-da nəzərdə tutulan prosedurlar yalnız maliyyə

442

hesabatlarının auditinə uyğun olan daxili audit fəaliyyətinə tətbiq edilməlidir.

27-ci standart

Ekspertin işindən istifadə

(ISA 620 "Using the Work of an Expert")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi audit sübutu kimi ekspertin

işindən istifadə üzrə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların


28-ci standart

Ümumi təyinatlı maliyyə hesabatlarının tam dəsti üzrə müstəqil auditorun

hesabatı

(ISA 700 "The İndependent Auditors Report on a Complete Set of General

Purpose Financial Statements")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi ümumi təyinatlı maliyyə

hesabatlarının tam dəsti üzrə auditin nəticəsində təqdim edilən və düzgün

təqdimatın təmin edilməsi üçün nəzərdə tutulan tətbiq edilən maliyyə hesabatları

çərçivələrinə uyğun hazırlanmış müstəqil auditorun hesabatı üzrə standartların

müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir. Bu standart,

həmçinin, həmin maliyyə hesabatları üzrə rəy ifadə edərkən auditorun nəzərə

alacağı məsələlər üzrə təlimatlarla təmin edir. 200 saylı "Maliyyə hesabatlarının

auditinin məqsədi və onu tənzimləyən ümumi prinsiplər " BAS- da göstərildiyi

kimi,"ümumi təyinatlı maliyyə hesabatları" geniş istifadəçi kütləsinin məlumat

ehtiyacının ödənilməsi məqsədini daşıyan maliyyə hesabatlarının çərçivələrinə

443

uyğun hazırlanmış maliyyə hesabatları hesab olunur.

29-cu standart

Müstəqil auditorun hesabatında dəyişikliklər

(ISA 701 "Modifications to the İnderpendent Auditor"s Report")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi müstəqil auditorun hesabatında

dəyişikliklərin edilməsi halları, eləcə də hamin hallarda edilən dəyişikliklərin

forma və məzmunu üzrə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların


30-cu standart

Müqayisələr

(ISA 710 "Comparatives")

Bu beynəlxalq auditstandartının məqsədi müqayisələrlə bağlı auditorun

məsuliyyəti üzrə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən

ibarətdir. Bu BAS auditi aparılmış maliyyə hesabatları ilə ümumiləşdirilmiş

maliyyə hesabatlarının birlikdə təqdim edildiyi hallara şamil edilmir (təlimat

üçün bax: 720 saylı "Auditi aparılmış maliyyə hesabatlarına daxil edilən

sənədlərdə digər məlumatlar" və 800 saylı "Xüsusi təyinatlı audit tapşırıqları

üzrə müstəqil auditorun hesabati" BAS-ları).

444

31-ci standart

Auditi aparılmış maliyyə hesabatlarına daxil edilən sənədlərdə digər

məlumatlar

(ISA 720 saylı "Other Information In Dosuments Containing Audited


Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi audit aparılmış maliyyə

hesabatlarına daxil edilən sənədlərdə göstərilən və bu barədə auditor hesabati

tələb edilməyən digər məlumatların auditor tərəfindən nəzərə alınmasına dair

standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir. Bu BAS

illik hesabatlarda tətbiq olunur, lakin digər sənədlərlə əlaqədar, məsələn,

qiymətli kağızların təklif edilməsində istifadə olunan zaman tətbiq edilə bilər.

32-ci standart

Xüsusi təyinatlı tapşırıqlar üzrə müstəqil auditorun hesabatı

(ISA 800 "The İndependent Auditor"s Report on Special Purpose Audit

Engagements")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi aşağıdakılar da daxil

olmaqla,xüsusi təyinatlı audit tapşırıqları ilə bağlı standartların müəyyən

edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir: mühasibat uçotunun əsasını

təşkil edən digər çərçivələrə uyğun hazırlanmış maliyyə hesabatlarının tam

dəsti; ümumi və ya xüsusi təyinatlı maliyyə hesabatlarının tam dəstinin

komponenti;məsələn,vahid maliyyə hesabatı, nəzərdə tutulan hesablar,

hesabların elementləri və ya maliyyə hesabatlarındakı maddələr; müqavilələrə

uyğunluq; ümumiləşdirilmiş maliyyə hesabatları. Bu BAS təhlil, razılaşdırılmış

445

prosedurların yerinə yetirilməsi və ya maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi

kimi tapşırıqlara tətbiq edilmir.

Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyası tərəfindən 2000-2006-cı illər ərzində

mövcud beynəlxalq audit standartına bir sıra əlavə və dəyişikliklər edilmiş, 6

yeni, o cümlədən 260 saylı "Auditlə bağlı məsələlərin idarəetmə səlahiyyətlərinə

malik olan şəxslərə bildirilməsi", 315 saylı "Müəssisə və onun mühitinin

öyrənilməsi və əhəmiyyətli səhvlər riskinin qiymətləndirilməsi", 330 saylı

"Qiymətləndirilmiş risklər üzrə auditor tərəfindən tətbiq edilən prosedurlar", 505

saylı "Kənar mənbədən təsdiqləmələr", 545 saylı "Ədalətli dəyər

qiymətləndirmələrinin və açıqlamalarının auditi", 701 saylı "Müstəqil auditorun

hesabatında" BAS-ları qəbul edilmiş, 310 saylı "Biznes biliyi", 400 saylı "Riskin

qiymətləndirilməsi və daxili nəzarət" və 401 saylı "Kompyuter informasiya

sistemləri mühitində auditin aparılması" BAS-ları ləğv edilmiş, 810 saylı

"Proqnozlaşdırılan maliyyə məlumatlarının yoxlanılması" BAS - ı isə əlavə və

dəyişikliklər edilməklə, beynəlxalq audit standartları qrupundan çıxarılaraq,

3400 sayı ilə sığorta öhdəlikləri üzrə beynəlxalq standartlar (ISAE) qrupuna aid

edilmişdir.

3. Azərbaycanın milli audit standartları

Azərbaycanda milli audit standartlarının işlənib hazıirlanmasının və tətbiq

olunmasının əsasını Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyası (IFAC) və Beynəlxalq

Audit və İnformasiyasının Düzgünlüyünün Təsdiqlənməsi Standartları Şurası

(IAASB) tərəfindən işlənib hazırlanmış beynəlxalq audit standartları təşkil edir.

Azərbaycan Respublikasında bazar iqtisadiyyatının mühüm ünsürlərindən

biri olan auditor xidməti təşəkkül tapdıqca və inkişaf etdikcə, respublika

iqtisadiyyatının səciyyəvi xüsusiyyətlərini və beynəlxalq təcrübəni nəzərə

almaqla, milli audit standartlarının yaradılması zərurəti meydana çıxmışdır.

446

Milli audit standartlarının layihələri Azərbaycan Respublikası Auditorlar

Platasının müvafiq şöbəsində işlənib hazırlandıqdan sonra Auditorlar Paltasında

audit norma və standartalarının işlənib hazırlanması üzrə Xüsusi Kommisiyada

müzakirə olunaraq təsdiq edilmək üçün Palatanın Şurası təqdim edilir.

Auditorlar Palatasının Şurasında təsdiq olunduqdan sonra (zəruri hallarda

Ədliyyə Nazirliyində normativ hüquqi aktların dövlət qeydiyyatına alınmaqla və

uçota götürülməklə) tətbiq edilmək üçün Azərbaycan Respublikasının ərzisində

fəaliyyət göstərən auditor təşkilatlarına və sərbəst auditorlara göndərilir.

Auditorlar Paltasının yarandığı vaxtdan 2006-cı ilədək olan dövr ərzində

beynəlxalq audit standartlarına və Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik

aktlarına müvafiq olaraq, 38 milli audit standartı işlənib hazırlanmışdır.

4.Firmadaxili audit standartları

Firmadaxili audit standartları firmalar (audit təşkilatları) tərəfindən auditor

yoxlaması aparılarkən vahid tələbatı təmin etməklə, aşağıdakı elementləri

özündə birləşdirir:

Razılaşmanın məqsədinin müəyyən edilməsi. Hər bir audit yoxlaması

düzgünlüyü təmin etmək üçün hərtərəfli planlaşdırılmalı, peşəkarlıqla və

ixtisaslaşdırılmış formada aparılmalı, sifarişçilərə yüksək keyfiyyətli xidmət

göstərilməli, auditorlardan optimal surətdə olunaraq, kommersiya xeyiri əldə

olunmalıdır.

Biznes icmalı və ya xüsusilə. Yoxlama sifarişçilərlə tanışlıq və onların

fəaliyyətinin öyrənilməsi ilə başlanır. Firmada qanunvericilikdə, peşə

standartlarında və biznesdə auditor yoxlamasına və sifarişçilərə münasibəti əks

etdirən dəyişikliklər daim iznlənilir.

447

Mümkün riskin qiymətləndirilməsi. Sifarişçinin biliyindən istifadə

olunaraq və riskin aşkar olunmasına struktur yanaşılaraq, fırıldaqçılıq riski, adi

səhvlər müəyyən edilir və onun əhəmiyyəti qiymətləndirilir.

Audit startegiyasının işlənib hazırlanması üçün daxili nəzarət sisteminin

qiymətləndirilməsi. Yoxlamanın ilkin mərhələsində daxili nəzarət sistemi, yəni

əvvəlcə rəhbərlik tərəfindən istifadə olunan təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət

sistemi, sonra isə mühasibat uçotu və nəzarət sistemi qiymətləndirilir.

Bu mərhələdə yoxlama strategiyasının işlənib hazırlanması üçün yalnız

informasiyalar qiymətləndirilir.

Auditor yoxlamasının stategiyasının müəyyən edilməsi .Başlıca risklərin

xüsusi qiymətləri ümumiləşdirilir və zəruri audit əməliyyatları müəyyən edilir.

Nəzarət sisteminin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi. Auditor

yoxlamasının sonunda nəzarət sisteminin ümumi qiymətləndirilməsi və yoxlama

planının işlənib hazırlanması üçün daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsi

verilir.

Müstəqil tədqiqat planı. Planda hər bir müstəqil tədqiqat hallarında daha

səmərəli tədqiqatların tətbiqinin və davamlılığının mahiyyətinə baxılır.

Müstəqil tədqiqat. Müstəqil tədqiqat plana uyğun olaraq aparılır. Onun

nəticələrinin qiymətləndirilməsindən asılı olaraq, planda müvafiq düzəlişlər

edilir.

Auditor yoxlamasının yekunlaşdırılması. Müstəqil auditorun hesabatı

tərtib edilir və yekun nəticələri çıxarılır. Daha əhəmiyyətli hallar sifarişçilərlə

müzakirə edilir.

Müstəqil auditorun hesabatının təqdim edilməsi. Auditor yoxlamasının

448

nəticələrinə uyğun olaraq, müstəqil auditorun hesabatı tərtib edilir. Maliyyə

hesabatlarına dair müstəqil auditorun hesabatından əlavə, yoxlamnın nəticələri

haqqında sifarişçinin rəhbərliyinə məlumatlar da təqdim olunur.

Bununla yanaşı, uçot sisteminin səmərəliliyinin artırılması üzrə daxili

nəzarət sistemi lazımi tələb və təkliflərə müvafiq olaraq qiymətləndirilir.





MÖVZU 13.1. Auditin planlaşdırılması

Plan

1. Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin planlaşdırılmasının mahiyyəti

2. Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin planlaşdırılmasına dair ilkin

məlumatların əldə edilməsi

3. Auditor yoxlama strategiyasının seçilməsində ilkin məlumatların təhlili

4. Audit yoxlama-ekspertiza işləri üzrə plan-Proqramın tərtib edilməsi

1. Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin planlaşdırılmasının mahiyyəti

449

. Azərbaycan Respublikasında audit yoxlama-ekspertiza işlərinin

planlaşdırılmasına dair əsas prinsiplər Azərbaycan Respublikası Auditorlar

Palatası Şurasının 24 mart 1999-cu il tarixli 32/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş

"Auditin planlaşdırılması" milli standartında öz əksini tapmışdır. Həmin

standartlar da aşağıdakı planlar ön plana çəkilmişdir: auditin planlaşdırılmasının

təyinatı və prinsipləri, auditin ilkin planlaşdırılmasının məzmunu, auditin ümumi

planının və praqramının hazırlanması prinsipləri. auditin ümumi planının,

praqramının hazirlanması və tərtib edilməsi qaydaları. Həmin standart auditin

planlaşdırılmasına dair bir sıra vacib məsələlərin həlli qaydalarını

müəyyənləşdirmişdir.

Standart həmçinin yoxlama-ekspertiza işlərinin planlaşdırılması

mərhələlərinin də müəyyənləşdirmişdir. Bu mərhələlər auditin ilkin

planlaşdırılması mərhələsi, ümumi planın hazırlanması qaydaları və auditin

yoxlama proqramının hazırlanması, yəni hansı sahələri əhatə etdiyini

göstərməkdən ibarətdir.

Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin ilkin və ümumi planlaşdırılması

auditin təşkilinin yoxlanılmasının səmərəliyinə təsir edən amillərdən sayıla bilər.

Belə ki, bu və ya digər müəssisə haqqında ilkin informasiya əldə etmədən, onun

spesifik xüsusiyyəti haqqında müvafiq məlumatlara malik olmadan, yerinə

yetiriləcək iş və xidmətlərin həcminin aparılma texnikasını, auditor risqini

qiymətləndirmək mümkün deyil. Digər tərəfdən, ekspertiza olunacaq müəssisə-

sifariş təşkilatın uçot-hesabat işlərinin təşkili, daxili nəzarət sisteminin

vəziyyətini bilmədən, audit yoxlama işlərinin səmərəli qurulması mümkün

deyildir.

Təcrübədə bir çox hallarda audit yoxlama-ekspertiza işləri planlaşdırılan

zaman dərin analitik təhlilə, etibarlı iqtisadi informasiyalara əsaslanmadan

450

tədbirlər planı hazırlanır. Nəticədə isə auditor yoxlama prosesində böyük

çətinliyə məruz qalır. Bəzən isə auditorun planlaşdırma işinə çox səthi

yanaşması və ya bu sahədə lazımi təcrübənin olmaması, ilkin məlumatları dərk

etmədən təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarında mövcud nöqsanları

qiymətləndirmək bacarığı zəif olduğundan, yoxlama-ekspertiza prosesində,

yaxud audit yoxlamasından sonra auditor böyük risklərlə üzləşir. Auditor

yoxlama-ekspertiza işləri planlaşdırılan zaman informasiyanın əldə edilməsi,

onların qarşılıqlı əlaqə təhlilinin aparılması və məntiqi nəticə əsasında uadit

planlaşdırma sisteminin qurulması vacib məslədir.

2. Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin planlaşdırılmasına dair ilkin

məlumatların əldə edilməsi

Audit yoxlama-ekspertizasının planlaşdırılması işinin səmərəliyi bir başa

onun əldə etdiyi informasiyalardan asılıdır. Əldə edilən informasiyalar məqsədli

və təyinatlı olmalıdır. Daha doğrusu, auditor qarşısında duran məqsədə çatmaq

üçün müvafiq informasiyalar əldə etməyə cəhd etməlidir. Bu informasiyalara

əsasən bir sıra suallara cavab tapılmalıdır. Bu cümlədən, audit yoxlama-

ekspertiza aparılacaq müəssisənin istehsal-maliyyə fəaliyyətinin spesifik

xüsusiyyətlərini və bu xüsusiyyətlərə təsir edən amilləri müəyyənləşdirməlidir.

Buraya maliyyə nəticələri və onun dinamikası haqqında məlumatlar bu maliyyə

nəticələrinin dinamikasında baş verən dəyişikliklərə təsir edən amillər

müəssisənin texnoloji yenilikləri və onun məsulun kəmiyyətinə, keyfiyyətinə

təsiri dərəcəsi, məsul çeşidinin zənginliyi, bu ceşidin rentabellik səviyəsinə

təsiri, məsulun maya dəyərinə daxil edilən məsrəflər və bu məsrəflərin

dinamikası, onların tərkibində struktur dəyişikliyin məsrəflərə təsiri aiddir.

Müəssisənin idarə etmə quruluşu və idarə etmə xərclərinin ümumi məsrəflərə

451

təsir dərəcəsi, müəssisənin törəmə təşkilatlarla idarə etmə forması və onlar

arasında qarşılıqlı münasibətin qurulması, təsərrüfatdaxili nəzarətin quruluşu,

aparılma metodikası, nəticələrin icrasından, əldə olunacaq səmərə, əmək haqqı

sistemi və onların istehsal prosesinin səmərəliliyinə təsiri də audit yoxlama-

ekspertizasının planlaşdırılmasında nəzərə alınmalıdır.

Auditor ilkin informasiyaların toplanmasını yuxarıda qeyd olunan bu və

ya digər məsələnin həlli istiqamətində aparmalıdır. Belə olduqda audit yoxlama-

ekspertizasının nəzərdə tutulan plan-tədbirləri əsaslı və məntiqi olacaqdır. Bu

ilkin məlumatlara əsasən auditor bir sıra prinsipial məsələlərin həllində qərar

vermək iqtidarında olur. Yani auditorun nəzərdə tutulan yoxlama-ekspertiza

işinin yerinə yetirilməsi imkanları müəyyənləşdirilir. Digər tərəfdən auditor

yoxlama-ekspertiza işlərində nə dərəcədə riskli olmasını qətiləşdirir və nəhayət

auditor yerinə yetirəcək iş və xidmətlərin dəyərini, qiymətini müəyyənləşdirir.

Bütün bunlardan sonra auditor yoxlama-ekspertiza aparacağı müəssisə (sifarişçi)

ilə iş və xidmətlər haqqında müvafiq müqavilə bağlamaq qərarına gələ bilər.Əks

halda yoxlama-ekspertiza işlərində imtina etməli və onu əsaslandırmalı, sifarişçi

təşkilatı isə bu haqqda rəsmi məlumatlandırmalıdır.

3. Auditor yoxlama strategiyasının seçilməsində ilkin məlumatların təhlili

Auditor maliyyə hesabları üzrə rəqəmləri təhlil etməmişdən qabaq

birinci növbədə müəssisənin bir saylı hesab olan balansın və onun xərc

maddələrini iqtisadi məzmununu xarakterizə etməlidir. Müəssisənin balansı 2

hissədən ibarətdir. Bunlar aktiv və passiv hissələrdir. Müəssisə fəaliyyət

göstərdikcə təsərrüfat əməliyyatlarının nəticələri öz əksini balansda tapır. Ona

görədə balansın strukturunda baş veren dəyişikliklər təhlil edilməlidir.

452

Müəssisənin balansında onun nağd vəsaitləri və onların əmələgəlmə

məbələri aşağıdakı 3 bölmə ilə qruplaşdırılır:

Aktivin birinci bölməsinə əsas vəsaitlər və s. dövriyyədənkənar aktivlər

daxildir. Bura əsas vəsaitlər, uzun müddətli maliyyə qoyuluşları, başa çatmamış

tikinti kapitalı, müəssisənin təsisçiləri ilə hesablaşmalar, icarəçilərlə

hesablaşmalar və s. aiddir.

İkinci bölməyə ehtiyatlar və məsariflər aiddir. Həmin bölməyə bitməmiş

istehsal,hazır məhsul,ticarət əlavəsi daxildir.

Üçüncü bölməyə pul vəsaitləri,hesablaşmalar və s. aktivlər daxildir.

Burada alınmış veksellər üzrə hesablaşmalar,büdcə ilə hesablaşmalar,

yüklənmiş mallar və s. hesablaşmalar öz əksini tapır.

Balansın passiv hissəsi isə 2 bölmədən ibarətdir: birinci bölmədə xüsusi

vəasitlərin mənbələri, ikinci bölmədə hesablaşmalar və s. passivlər əks etdirilir.

İndi isə balansın bölmələrini ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək və

xarakterizə edək.

Əsas vəsaitlər və s.dövriyyədənkənar aktivlər bölməsinə, birinci

növbədə, əsas vəsaitlər daxildir.Burada əsas vəsaitlər ilk dəyərlə əks etdirilir.

Bu bölmədə əsas vəsaitlərin köhnəlməsi də öz əksini tapır. Burada təhlil zamanı

hesabat dövründə əsas vəsaitlərin ilk dəyəri və qalıq dəyəri üzrə kənarlaşmaları

müəyyən etmək olar.Eyni zamanda, balansda öz əksini tapan köhnəlmə üzrə

kənarlaşmaları müəyyən etmək üçün şərait yaranır.Bu bölməyə qeyri-maddi

aktivlər də daxildir.Qeyri maddi-aktivlər də üç qiymətlə,yəni ilk dəyərlə, onların

köhnəlməsi və qalıq dəyəri ilə öz əksini tapır.Bu göstəricilər üzrə

453

kənarlaşmanın səbəbini təhlil etmək və ümumi şəkildə qeyri-maddi aktivlərin

vəziyyətini öyrənmək olar.

Həmin bölmədə quraşdırılası avadanlıqlar da əks etdirilir.Qeyd etdiyimiz

balans maddəsi üzrə də kənarlaşmanı müəyyən etmək , yəni ilin əvvəlinə və

sonuna vəziyyətini öyrənmək vacibdir.Burada kənarlaşma avadanlıqların

alınması və onların quraşdırılması ilə əlaqədardır.Bölmədə həmçinin başa

çatdırılmayan kapital qoyuluşları daəks etdirilir.Balansın bu maddəsini

yoxladıqda kapital qoyuluşunun vəziyyəti,obyeklərin istismara verilməsi və

digər məsələlər nəzərə alınmalıdır.Balansın aktiv hissəsinin birinci bölməsində

uzunmüddətli maliyyə qoyulaşları da göstərilir.Bu balans maddəsi uzunmüddətli

maliyyə qoyulaşları ilə əlaqədar olan amillər üzrə nəzərdən

keçirilməlidir.Birinci bölmədə təsisçilərlə hesablaşmalar öz əksini tapır.Ola

bilərki, tsisçilərlə hesabat dövrü ərzində bir neçə əməliyyat baş vermişdir.

Həmin əməliyyatlara qiymət vermək üçün balansın həmin maddəsi nəzərdən

keçirilməlidir.

Birinci bölməyə yekun vurduqda ilin əvvəlinə olan vəziyyət ilin sonuna

olan vəziyyətlə müqayisə edilməli və diqqəti cəlb edən məsələlər auditorun

qeydiyyatında öz əksini tapmalıdır.

Balansın aktiv hissəsinin ikinci bölməsində ehtiyatlar və məsariflər əks

etdirilir.Burada birinci növbədə istehsal ehtiyatları öz əksini tapır. İstehsal

ehtiyatları hesabat dövrü ərzində həm arta, həm də azala bilər.Onların artması

yeni ehtiyatların müəssisəyə daxil olması ilə əlaqədar olur. İstehsal ehtiyatları

daxil olan kimi onlar istehsal prosesinə cəlb edilirlər. Bu iki göstəricinin

müqayisəsi müəyyən nəticəyə gəlməyə imkan verir.

Həmin bölmədə böyüməkdə və kökəlməkdə olan mal-qara da əks

etdirilir. Həmin maddədə ilin əvvəlinə və sonuna kənarlaşma müşahidə edilərsə,

454

onun səbəbi öyrənilməlidir. Balansın aktiv hissəsinin ikinci bölməsində

həmçinin azqiymətli və tezköhnələn əşyalar göstərilir. Bunlar balansda qalıq

dəyərində öz əksini tapır. Eyni zamanda bu bölmədə azqiymətli və tez köhnələn

əşyaların köhnəlinməsi də əks etdirilir. Deməli, ilk dəyərdən köhnəlmə üzrə

məbləğ çıxılırsa, nəticə qalıq dəyərinə bərabər olmalıdır.

Müəssisənin bitməmiş istehsalı da balansın ikinci bölməsində əks etdirilir.

Balan maddəsinin bu hissəsində kənarlaşma baş verdikdə onun səbəbi

öyrənilməlidir. Yalnız səbəbi öyrənildikdən sonra bitməmiş istehsalın qiymət

vermək olar. Balansın aktiv hissəsinin ikinci bölməsində gələcək dövrün xərcləri

də əks etdirilir. Gələcək dövrün xərcləri bir növ nuzamlayıcı xarakter

daşıyır.Çünki, müəyyən xərclər birbaşa istehsala daxil edilə bilmir.Ona görə ki,

onlar gələcək əməliyyatlarla bağlıdır.Bu balans maddəsi xərclərin

nizamlanmasına xidmət göstərir.Balansın bu bölməsində hazır məhsul da öz

əksini tapır.Hesabat dövründə balansın bu maddəsi artırsa,bu məhsul

istehsalının plana qarşı artması ilə əlaqədardır.Bundan başqa,balans maddəsində

qalıqların artmasına inflyasiya da təsir göstərir.Balansın bu maddəsi

artarsa,deməli,müəssisə müxtəlif səbəblərə görə öz məhsulunu sata bilmir.

Balansın bu maddəsinin azalması da bir sıra səbəblərlə bağlıdır.normal Əgər

məhsul istehsalı azalırsa,onun ilkin satışı normal vəziyyətdə davam edirsə,hazır

məhsulun dəyəri azalmalıdır.Bölmədə ticarət əlavəsi də ayrıca olaraq əks

etdirilir.Həmin əlavələr də müxtəlif səbəblərə görə dəyişə bilər.Alınmış material

qiymətliləri üzrə əlavə dəyər vergisi də balansın bu bölməsində əks

etdirilir.Burada əlvə dəyər vergisi alınmış material qiymətliləri üzrə müəyyən

edilir.Bölmənin sonuncu balans maddəsi sair ehtiyatlar və məsriflərdən ibarətdir.

Yuxarıda əks etdirilən balans maddələrindən öz əksini tapa bilməyən sair

istehsal ehtiyatları və məsariflər bu maddədə göstərilir.

455

Beləliklə,bu bölməyə ümumi şəkildə qiymət verməklə, ayrı-ayrı balans

maddələrinin dəyişməsini öyrənmək olar.

Balansin aktiv hissəsinin üçüncü bölməsi pul vəsaitləri,hesablaşmalar və

s. aktivlərdir.Bölmədə birinci olaraq yüklənmiş malların dəyəri əks etdirilir.Bu

balans maddəsi üzrə hesabat dövrü ərzində məbləğ artarsa,bunun müsbət

qiymətləndirmək olmaz.Eyni zamanda, təhlil aparmadan məbləğin çoxalmasına

görə də onu mənfi hal hesab etmək düzgün deyildir.Bu bölmədə debitorlarla

hesablaşmalar da əks etdirilir.Bu zaman debitorların istiqaməti nəzərə alınır.Belə

ki,mallara,iş və xidmətlərə görə debitorların artması müsbət hal

deyil.Çünki,istər işə,istərsə də xidmətə görə debitor yaranıbsa, o, vaxtında

ödənilməlidir.Bu bölmədə alınmış veksellər üzrə də debitorlar öz əksini

tapır.Veksellər üzrə mabləğin dəyişməsinin səbəbi öyrənilməli və vəziyyət

qiymətləndirilməlidir.

Balansın bu bölməsində büdcə ilə hesablaşmalarla yanaşı,sair debitorlar

da göstərilir.Müəssisə öz fəaliyyətində müxtəlif təşkilatlarla əlaqədə olur.Bu

əlaqələr debitor hesabı ilə nizamlanır.Mal satan və podratçılara verilmiş avanslar

da həmin bölmədə əks etdirlir.Bu balans maddəsinin kənarlaşması kəskin

xarakter daşıyarsa, onun səbəbi öyrənilməlidir.Daha doğrusu, balansın bu

maddəsi malsatan və podratçılara verilmiş avanslar üzərində nəzarət

funksiyasını daşıyır.

Təhlil zamanı diqqəti cəlb edən balans maddələrindən biri də pul

vəsaitləridir. Pul vəsaitləri balansın üçüncü bölməsində əks etdirilir və aşağıdakı

qruplara bölünür:

-kassa(xəzinə);

-hesablaşma hesabı;

456

-valyuta hesabı;

-sair pul vəsaitləri.

Xərc maddələrinin ayrı-ayrılıqda balansda əks etdirilməsi vəziyyətə

operativ surətdə nəzarət etmək imkanı yaradır. Bu balans maddələri üzrə

kənarlaşmalar dərhal öyrənilməlidir. təsərrüfat ilini zərərlə başa vurursa,

hesabat ilində də bu, zərər kimi balans maddəsində göstərilir.

Beləliklə, balansın aktivi yuxarıda sadaladığımız balans maddələrindən

ibarət olaraq əməliyyatları xarakterizə edir.

Balansın passivinə gəldikdə, o, iki hissədən ibarətdir. Birinci bölmə

xüsusi vəsaitlərin mənbələri hesab edilir. Bura aşağıdakilar daxildir:

Nizamnamə kapitalı-həmin bölmədə dövlət müəssisələri üzrə xüsusi

döbvriyyə vəsaitləri öz əksini tapır. Nizamnamə fondu üzrə xüsusi dövriyyə

vəsatini müəyyən etmək üçün bu balans maddəsinin üzərinə əsas fondların

köhnəlməsi əlavə edilir, sonra isə əsas vəsitlərin ilk dəyəri həmin məbləğdən

çıxılır. Bölmədə əlavə kapital, ehtiyat kapitalı, yığım fondları, sosial sfera

fondları, keçmiş illnərdə bölüşdürülməmiş mənfəət da öz əksini tapır. Həmin

maddələrdən əlavə, bu bölmədə məqsədli maliyyələşmələr də əks etdirilir.

Məqsədli maliyyələşmələr müəyyən tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün

verilir.Burada kənarlaşma iki amil üzrə baş verə bilər: birincisi. yeni maliyyə

vəsaitinin alınması, ikincisi isə mənbə hesabına xərclənən vəsaitlərin silinməsi.

Balansın passivinin birinci bölməsində həmçinin icarə öhdəlikləri ilə

yanaşı mənfəət də öz əksini tapır.Burada mənfəət aşağıdakı hissələrə bölünür:

-hesabat ili dövründə yaranan mənfəət;

-hesabat ilində bölüş dürülməmiş mənfəət;

457

-istifadə edilmiş mənfəət.

Balansın passivinin ikinci bölməsində hesablaşmalar və sair passivlər əks

etdirilir.Bura uzunmüddətli bank kreditləri, uzunmüddətli borclar, qısamüddətli

bank kreditləri, işçilər üçün bank kreditləri, qısamüddətli borclar daxildir.Həmin

bölmədə eyni zamanda kreditorlarla hesablaşmalar da əks etdirilir.Bunlar

aşağıdakı qruplara bölünür:

-mallara, iş və xidmətlərə görə hesablaşmalar;

-verilmiş seksellər üzrə hesablaşmalar;

-əmək ödənişləri üzrə hesablaşmalar;

-sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar;

-əmlak və şəxsi sığorta üzrə hesablaşmalar;

-törəmə müəssisələrlə hesablaşmalar;

-büdcədənkənar ödənişlər ;

-büdcə ilə hesablaşmalar;

-sair kreditorlar.

Müşahidələr göstərir ki, balansın hər xərc maddəsinin özünəməxsus

iqtisadi məzmunu var.Məzmuna uyğun olaraq bu balans maddələrində

kənarlaşma baş verərsə, o, auditor tərəfindən ətraflı öyrənilməlidir.Bu bölmədə.

Həmçinin alıcı və sifarişçilərdən alınmış avanslar, təsisçilərlə

hesablaşmalar,gələcək dövrün gəlirləri. Qarşıdakı xərclər və odəmələr üçün

ehtiyatlar, şübhəli borclar üçün ehtiyatlar, sair qısamüddətli passivlər əks

etdirilir. Göründüyü kimi, müəssisənin fəaliyyəti ilə bağlı olan əsas məsələlər

həmin bölmədə öz əksini tapır. Belə bir təhlildən sonra balansın maddələri üzrə

458

aktiv öz mənbəyi ilə, yəni passivlə müqayisə edilə bilər. Bunları aşağıdakı

istiqamətdə nəzərdən keçirmək olar:

Birinci növbədə, əsas vəsaitlərin dəyəri diqqəti cəlb etməlidir. Məlumdur

ki, əsas fondların mənbəyi nizamnamə fondu hesab edilir. Bu iki balans

maddəsi əlaqəli olduğu üçün onlar eyni vaxtda, yəni paralel olaraq

yoxlanılmalıdır. Əsas göstəricilərdən biri də mənfəət göstəricisidir. Bir qayda

olaraq balansda həm mənfəət əks etdirilir, həm də onun istifadəsi göstərilir.

Balansda həm kreditorlar, həm də debitorlar əks etdirilir. Bu da müəssisənin

həmin sahəsindəki fəsliyyətinə qiymət vermək üçün imkan yaradır, yəni

kreditor artdıqda, müəssisənin ödəniş qabiliyyətinin aşağı səviyyədə olması

haqqında rəy yaradır. Debitor artdıqda isə bu, alıcı təşkilatların maliyyə

vəziyyəti barədə təsəvvür yaradır.

Məsrəflərin bölüşdürülməsində müəyyən kənarlaşmaya yol verilməsi

maya dəyərinin, rentabelliyin təhrif edilməsinə səbəb olur. Əksər hallarda

bitməmiş istehsal üzrə məsafirlərin düzgün bölüşdürülməməsi göstəricilərin

düzgünlüyünü təmin edə bilmir. Ona görə də audit yoxlamasında maliyyə

hesabatları ekspertiza edilməmişdən əvvəl qeyd etdiyimiz prinsiplər nəzərə

alınmalı, diqqətdən keçirilməli və audit yaddaşı bir daha möhkəmləndirilməlidir.

Bundan sonra müəssisənin balansının analitik təhlili aparılmalıdır və audit-

yoxlama strategiyası seçilməlidir.

4. Audit yoxlama-ekspertiza işləri üzrə plan-Proqramın tərtib edilməsi

Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin planlaşdırılmasının son mərhələsi

yoxlama-ekspertiza işlərinin aparılmasına dair proqramın tərtib edilməsidir.

Audit yoxlama-ekspertizasının plan-proqramı sifrişçinin ilkin iqtisadi

informasiyalarının anlitik təhlili əsasında tərtib olunmuş hərəkət tədbiridir.Yəni

459

auditor qəti əmin olmalıdır ki, sifarişçi ilə razılaşma əsasında yoxlama –

ekspertiza işini haradan başlayıb və harada qurtarmalıdır.

Bütün hallarda tematik yoxlama proqramı ümumi audit yoxlama –

ekspertizasının yoxlama proqramının tərkib hissəsi sayılır və ümumi proqramın

əsas məqsədlərinin icrasına yönəldilir.Auditor yoxlama-ekspertizanın gedişatı

zamanı proqramda nəzərdə tutulmayan hallarla rastlaşarsa, onları nəzərətdən

keçirərək əvvəlcədən tərtib edilmiş proqrama daxil etməlidir.Audit yoxlama-

ekspertizasınaq dair tərtib edilmiş proqramın bir növü test xarakteri daşımaqla,

audit proseduruna nəzarət etmək və bütövlükdə audit olunan subyektin təsərrüfat

–maliyyə əməliyyatının hamsını tədqiqata cəlbetmək məqsədini daşıyır.Audit

yoxlama-ekspertizasına dair tərtib olunan proqramın təxmini forması aşağıdakı

kimi müəyyənləşdirilir:

Audit yoxlama-ekspertizasına dair proqram

Sifarişçi təsərrüfat subyektinin adı və ünvanı;

Auditin əhatə etdiyi dövr;

Auditin başlanması və tamamlanması;

Auditor qrupunun rəhbəri;

Auditor qrupunun tərkibi.





460

MÖVZU 14. AUDITOR RƏYLƏRI

PLAN

1. Auditor rəylərinin mahiyyəti və növləri

2. Auditor rəylərinin məzmunu və quruluşu

3. Hesabata dair rəy verməkdən imtina şərtləri

4. Auditorun apardığı yoxlamanın nəticəsi haqqında iqtisadi subyektin

hazırlanması qaydası

1. Auditor rəylərinin mahiyyəti və növləri

Auditor rəyi – auditorun (auditor təşkilatının) inzası və möhürü ilə təsdiq

olunmuş, audit aparılan təsərrüfat subyektinin maliyyə vəziyyətinə, maliyyə -

təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabatları

maddələrinin doğruluğuna, mühasibat uçotunun ümumi vəziyyətinə verdiyi

qiyməti əks etdirən və bütün hüquqi və fiziki şəxslər, dövlət hakimiyyəti və

idarəetmə orqanları, habelə məhkəmə orqanları üçün hüquqi əhəmiyyəti olan

rəsmi sənəddir.

Yoxlanılan maliyyə məlumatları barədə fikrini müəyyənləşdirmək üçün auditor

sübutları əsasında əldə edilmiş nəticələr auditor tərəfindən təhlil edilir və

qiymətləndirilir. Auditin yekununda yoxlanılan hesabatlar haqqında aydın yazılı

fikri özündə əks etdirən auditor tərtib edilir.

Səlahiyyətli dövlət orqanının qərarına əsasən keçirilmiş yoxlamanın

nəticələrini əks etdirən auditor rəyi AR-nın prosessual qanunvericiliyinə uyğun

olaraq təyin edilmiş ekspertizanın rəyi ilə bərabər tutulur.

461

AR-nın ərazisində fəaliyyət göstərən auditor təşkilatları və sərbəst

auditorlar tərəfindən aparılan auditlər üzrə auditor rəyinin və onun növlərinin

tərtib və tətbiq edilməsinin müvafiq qaydalarının müəyyən olunması məqsədi ilə

AR-nın Milli Məclisinə və “Auditor xidməti haqqında” AR-nın Qamumuma

uyğun olaraq “Maliyyə hesabatları üzrə auditor rəyi” beynəlxalq audit standartı

əsasında

“Auditor rəyləri” milli audit standartı hazırlanmışdır.

Auditor rəyi aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir:

1. Auditi aparan sərbəst auditor (auditor təşkilatı) barədə məlumat;

Auditor rəyinin bu bölməsində auditor yoxlamasının sərbəst auditor və ya

auditorlar təşkilatı tərəfindən aparılması qeyd edilməklə, auditi aparan sərbəst

auditorun soyadı (auditor təşkilatının) adı göstərilir.

2. Auditor rəyinin ünvanlandığı fiziki və hüquqi şəxslər barədə

məlumat; Auditor rəyi sifarişçiyə - təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə və ya

sahiblərinə ünvanlanır. Auditor rəyində onun kimə ünvanlandığı dəqiq müəyyən

edilir. Auditor rəyində əks olunmuş məlumatlardan kimlərin istifadə edə bilicəyi

də göstərilə bilər.

3. Giriş. Girişdə auditi aparmış auditorun (auditorların) soyadı,

lisenziyanın nömrəsi və tarixi, sifarişçi ilə bağlanmış müqavilələrin tərixi və

nömrəsi, habelə yoxlama ilə əhatə olunmuş dövr göstərilir.

Auditor rəyinin bu bölməsində yoxlanılan hesabatlar haqqında

məlumatlar, bu hesabatların tərtib olunduğu tarix əkls etdirilir.

Hesabatlar üzrə məsuliyyətin yoxlanılan müəssisənin rəhbərinin üzərinə,

mühasibat (maliyyə) hesabatlarının audit nəticələrinə əsasən verilən rəyə görə

isə məsuliyyətin auditorun üzərinə düşdüyü qeyd olunur.

Auditor rəyinin giriş hissəsinin nümunəsi aşağıdakı kimi ola bilər:

462

“Müqaviləyə əsasən Gəncə şərab – 2 müəssisəsinin 1 yanvar 2005-ci il tarixdən

1 sentyabr 2006-cı il tərixədək maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini əks etdirən rəyə

əlavə edilən 50 səhifəlik mühasibat (maliyyə) hesabatlarının auditor yoxlamasını

aparmışıq (aparmışam).

Yoxlama 2 sentyabr 2006-cı il tarixdə başlayıb, 10 sentyabr 2006-cı il

tarixdə başa çatdı.

Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi-

təsərrüfat subyektinin rahbərliyi məsuliyyət daşıyır.

Bizim (mənim) vəzifəmiz (vəzifəm) həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama

nəticəsində sifarişçinin maliyyə vəziyyətinə (maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının

qanuniliyinə), illik mühasibat hesabatları maddələrinin doğruluğuna (mühasibat

uçotunun ümumi vəziyyətinə) qiymət verməkdir və biz (mən) yalnız bu rəydə

əks olunmuş mülahizələrimizə (mülahizələrimə) görə məsuliyyət daşıyırıq

(daşıyıram)”.

4. Yoxlamanın məzmunu. Auditor rəyinin bu bölməsində aparılmış

yoxlamanın məzmunu, onun həcmi və tətbiq edilmiş standartlar göstərilir.

Auditor rəyindən istifadə edənlərdə auditin AR-nın normativ aktlarının və

hamılıqda qəbul olunmuş təcrübənin və ya beynəlxalq standartların tələblərinə

uyğun olaraq aparıldığına inam yaranmalıdır.

Auditor rəyində göstərilməlidir ki, yoxlama planlaşdırılmış və yoxlanılan

hesabatlar haqqında auditorun mülahizələrinin doğruluğuna onun inamını

formalaşdırmaq üçün lazımi həcmdə aparılmışdır.

2. Auditor rəylərinin məzmunu və quruluşu

463

Auditor yoxlaması zamanı auditor müəssisənin uçotundakı kənarlaşmaların və

uyğunsuzluqların əhəmiyyətini qiymətləndirir. Səhvin əhəmiyyəti auditor

tərəfindən yoxlama zamanı müəyyən edilir. Bu bölmədə aşağıdakılar şərh

olunur:

a) hesabatların əsasaını təşkil edən təsisedici materialların yoxlanması

üsulu;

b) hesabatların hazırlanmasında və təqdim edilməsində istifadə olunan

uçotun metodologiyası;

c) maliyyə (nühasibat) hesabatlarının hazırlanmasında sifarişçilər

tərəfindən tətbiq edilən uçot prinsiplərinin qiymətləndirilməsi;

ç) təqdim edilmiş maliyyə (nühasibat) hesablarının bütövlükdə

qiymətləndirilməsi;

Bu bölmənin məzmununun nümunəsi aşağıdakı kimidir:

“Mülahizələri düzgün forməkəşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının

toplanması məqsədilə biz (mən) qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə

uyğun olaraq auditi planlaşdırmaq və audit prosedurlarını yerinə yetirmişik

(yetirmişəm).

Audit zamanı təqdim olunmuş sənədlərdə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici

materiallar yoxlanılmış, habelə sifarişçi təsərrüfat subyektinin tətbiq etdiyi uçot

prinsipləri qiymətləndirilmişdir.

Hesab edirik (edirəm) ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy

vermək üçün kifayət qədər auditor sübutu toplamışıq (toplamışam)”.

5. Təqdim olunan hesabatlara dair auditor rəyi. Auditor rəyi hesabatlar

haqqında və onların bütün əhəmiyyətli göstəriciləri üzrə düzgünlüyünə,

Azərbaycan Respublikasında hesabatların tərtibi qaydasına və uçot prinsiplərinə

müvafiq olmasına dair auditor fikrini aydın əks etdirir.

464

6. Auditor rəyinin tarixi. Auditor tərəfindən yoxlanılmasının başa çatdığı

gün auditor rəyinə tarix qoyulur. Auditor rəyinin imzalandığı gün onun tarixi

hesab edilir.

7. Sərbəst auditorun (auditor təşkilatlarının) ünvanı. Auditor rəyində

sərbəst auditorun (auditor təşkilatının) həqiqi yerləşdiyi ünvan yazılır.

8. Auditor rəyinin təsdiq edilməsi. Auditor yoxlaması başa çatdıqdan və

auditor rəyi tam hazır olduqdan sonra sərbəst auditor onu imzalayır və möhürü

ilə təsdiq edir.

Auditor rəyi auditor təşkilatı tərəfindən aparıldıqda isə yoxlamada iştirak

etmiş auditorlar və auditor təşkilatının rəhbəri auditor rəyini imzalayır, auditor

təşkilatının möhürü ilə təsdiq edir.

Rəy müsbət, şərti müsbət, mənfi ola bilərvə ya auditor mühasibat (maliyyə)

hesabatı haqqında rəy verməkdən imtina edir və özünün nəticələrini başqa

hesabat formasında rəsmiləşdirir.

Şərti müsbət rəy təkmilləşdirilmiş və ya tamamlanmış da ola bilər.

Şərtsiz müsbət rəy, auditorun fikrincə, aşağıdakıları birləşdirə bilər:

1. Auditor audit məqsədi üçün lazım olan bütün məlumatları və izahatları

almışdır;

2. Təqdim olunan məlumat yoxlanılan təsərrüfat subyektinin həqiqi

maliyyə vəziyyətini kifayət qədər əks etdirir;

3. Məlumatın yetərliliyi və düzgünlüyü üçün əhəmiyyətli olan bütün

suallar üzrə tam informasiya mövcuddur;

4. Maliyyə sənədləri müəssisə tərəfindən qəbul olunmuş mühasibat uçotu

sisteminə əsasən tərtib edilir və bu sistem özü mövcud qanunvericiliyin

tələblərini ödəyir;

465

5. Hesabatlar həqiqi uçot məlumatları əsasında qurulur və heç bir ziddiyət

təşkil etmir;

6. Hesabatlar təsdiq edilmiş formalar üzrə tərtib edilmişdir.

Şərtsiz müsbət rəy yoxlanılan təsərrüfat subyektinin uçot və hesabat işinin

vəziyyəti üzrə auditorun aydın və birmənalı müsbət fikrini əks etdirir.

Şərtsiz müsbət rəy aşağıdakı ifadələrdən istifadə etməklə tərtib edilir: “tələbləri

təmin edir”, “lazımi qaydada təqdim edilir”, “doğru və həqiqi təsəvvür yaradır”,

“düzgün əks etdirir”, “uyğundur”.

Əgər yoxlama zamanı auditorda yoxlanılan təsərrüfat subyektinin qəbul

etdiyi qərarın düzgünlüyünə etiraz və ya şübhə yaranarsa, lakin auditora

arqumentləşdirilmiş və inandırıcı əsaslar təqdim olunarsa, onda auditor öz

rəyində həmin qərarı göstərməyə borclu deyil və belə hal müsbət rəyin şərtsiz

olmasına təsir etmir.

Auditor rəyi ona əlavə edilmiş izahatları özündə birləşdirisə,

təkmilləşdirilmiş hesab olunur.

Təkmilləşdirilmiş auditor rəyi özündə aşağıdakıları birləşdirə bilər:

1. Müəssisənin fasiləsiz fəaliyyətində inamsızlıq və qeyri-müəyyənlik

problemlərini;

2. Yoxlama dövrü ərzində uçot prinsiplərini dəyişməsini;

3. Auditin nəticələrinə görə müəssisənin uçotunda lazımi düzəlişlərin

aparılmasına, əgər bu düzəlişlər auditor rəyi tərtib olunanadək aparılmayıbsa;

4. AR-da qüvvədə olan uçot prinsiplərindən fərqlənən prinsiplərin təsvirini;

5. Başqa auditorların rəyindən istifadəyə dair izahatlar;

6. Əvvəlki auditor rəylərinə aid olan araşdırmaları.

Standart bölmələrdə məlumatlara şərhlər, xüsusilə aşağıda göstərilənlər əlavə

edildikdə, auditor rəyi tamamlanmış hesab olunur.

466

1. Əhəmiyyətli məlumatlara diqqət göstərilən əlavə bölmə;

2. Rüblük məlumatların və ya analitik uçotun olmaması üzrə lazımi göstəriş;

3. Yoxlanılan hesabatlar toplusuna daxil olan başqa məlumatların uyğunsuzluğu

üzr. lazımi göstəriş;

4. Maliyyə (mühasibat) hesabatları və auditor rəyi üzrə məsuliyyətə dair

əlavə göstəriş.

İmzalanmış müqavilələrə, vergi üzrə borcların qiymətləndirilməsinə,

məhkəmə proseslərinin nəticələrinə, malgöndərənlərin (podratçıların) xərcinin

ödənilməsinin mümkünlüyünə aidiyyatı olan kifayət qədər qeyri-müəyyənlik

mövcud olarsa, bunlar aydın və dolğun şəkildə hesabata əlavə edilmiş izahatda

açıqlanmalıdır. Auditorlar auditor rəyindən istifadə edənlərin diqqətini mövcud

qeyri-müəyyənliyə cəlb etmək məqsədi ilə bu izahatı auditor rəyinin sonunda

ayrılmış əlavə bölmədə verməlidir. Rəy bu izahatlarla müsbət hesab edilir.

Auditor aşağıdakı göstərilən şərtlərin hər hansı birinin meydana çıxdığı halda

şərtsiz müsbət rəy verə bilməz.

1. İnamsızlıq. İnamsızlığa səbəblər aşağıdakılar ola bilər:

a) Auditor işlərin həcmində olan məhdudiyyət onunla əlaqədardır ki, auditor

lazım olan bütün məlumat və izahatları ala bilmir (məsələn, hesabat qeyri-

qənaətbəxş vəziyyətdə olmasına görə), lazım olan bütün audit prosedurlarını

yerinə yetirmək imkanı olmur (məsələn, vaxt üzrə məhdudiyyət olmasına görə);

b) Şəraitdən asılı olaraq nəticələrin düzgünlüyünə inamsızlıq (məsələn,

mübahisəli vəziyyət, uzunmüddətli müqavilə və ya uzunmüddətli proqram,

çoxvariantlı idarəetmə üsulu və s.).

2. İrad. Bu zaman auditorun mülahizəsi bir sıra sahələrdə yoxlanılan

maliyyə məlumatları üzrə verilən nəticələrə zidd olur. İrada səbəblər

aşağıdakılar ola bilər:

467

a) Uçot sistemlərinin və ya üsullarının qəbul edilməməsi;

b) Əməliyyatların aparılması və ya rəsmiləşdirilməsinin qanunvericiliyin

tələblərinə uyğun olmaması.

Əgər iradlar vardırsa, auditor ya təsdiqləyici qeydi ixtisar edir, ya da

ondan imtina edir. Hər hansı dərəcədə inamsızlıq və ya iradın mövcudluğu

şərtsiz müsbət rəydən imtina etmək üçün əsas verir. Rəyin növünün sonrakı

seçilməsi inamsızlıq və ya iradın dərəcəsindən, yəni mühüm əhəmiyyət kəsb

edib-etməməsindən asılıdır.

İnamsızlıq və ya irad o vaxt mühüm əhəmiyyət kəsb edən hesab olunur ki,

inamsızlıq və ya iradı yaradan amillərin maliyyə məlumatlarına təsir çox böyük

olur, bu da işin real vəziyyətini bütövlükdə və ya əsaslı surətdə təhrif etməyə

gətirib çıxarır. İnamsızlıq və ya irad o vaxt mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən

hesab olunur ki, inamsızlıq və ya iradı yaradan amillərin maliyyə məlumatlarına

təsir əhəmiyyətsiz dərəcədə olur.

Mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən inamsızlığın və ya iradın mövcudluğu

auditora əsas verir ki, şərti müsbət (məhdudlaşdırılmış) rəy versin.

Mühüm əhəmiyyət kəsb edən inamsızlığın mövcudluğu mənfi rəy vermək

üçün əsas verir.

Mühüm əhəmiyyət kəsb edən iradın mövcudluğu isə rəy verməkdən

imtina etməyə əsas sayılır.

Auditor rəy verərkən şərtsiz müsbət rəydən fərqlənən bütün hallarda, onun

mülahizələri ilə şərtləşdirilmiş bütün mövcud səbəblərə yəni, inamsızlıq və irada

izahatlar verir.

Bu məlumatlar rəyin ayrıca bölməsində verilmişdir ki, sonra rəy verilsin

və ya rəydən imtina edilsin. Göstərilən halların daha geniş müzakirəsi lazım

468

olduqda, həmin bölmədə başqa sənədlərə, sifarişçiyə auditor tərəfindən verilən

ətraflı məlumatlara istinad etmək olar.

Şərti müsbət rəy – məhdudiyyət olan rəydir. Məhdudiyyət bu və ya digər

xüsusiyyətin və uyğunsuzluğun olmasını göstərmək lazım olduqda rəyə daxil

edilir. Əgər məlumat qıtlığı və ya Azərbaycan Respublikasında qəbul edilmiş

uçot prinsiplərindən kənarlaşmalar olarsa, rəy məhdudlaşdırılır.

Məhdudlaşdırılmış rəy aşağıdakıları əks etdirir:

1. Azərbaycan Respublikasında qəbul edilmiş uçot prinsiplərindən

kənarlaşmalara dair fikri;

2. Azərbaycan Respublikasında qüvvəsə olan uçot prinsiplərindən

kənarlaşmalarla razılaşmamağa dair fikri;

3. Audit prosedurlarının məhdud həcmi haqqında fikri:

4. Yoxlanmamış hesabatlar üzrə auditor rəyinin verilməsinin qeyri –

mümkünlüyü;

5. Məlumatların uyğun olmaması ilə əlaqədar olaraq hesabatların

düzgünlüyünü təsdiq edə auditor rəyinin təqdim edilməsinin qeyri –

mümkünlüyü.

3. Hesabata dair rəy verməkdən imtina şərtləri

Auditor rəyində movcud şəraitdən asılı olaraq lazimi audit prosedurlarının

yerinə yetirilməsinin qeyri – mümkünlüyü nəticəsində yaranan məlumatların

çatışmazlığını təsvir etmək lazımdır. Bu, müxtəlif şəraitləsdə baç verə bilər.

əsasa etibarı ilə bu, debitor borcunun təsdiq edilməsinin material ehtiyatlarının

469

mövcudluğunun yoxlanılmasının, investisiyalar haqqında məlumat alınmasının

qeyri – mümkünlüyüdür. Bu problemləri alternativ proseslər yolu ilə sübutedici

məlumatlar toplamaqla həll etmək mümükündürsə, onda auditor bunu edir və

auditor rəyinə məhdudiyyət qoyulmamaqla müsbət rəy verir.

Əgər auditor şərti müsbət rəy verirsə və etiraz mühüm əhəmiyyət etməyən

inamsızlığın mövcudluğu ilə əlaqədardırsa, onda auditor dəqiq suallar üzrə öz

mülahizələrini əvvəlki arqumentlər bölməsində verilənlər əsasında ifadə edir,

yerdə qalanlar üzrə isə öz mülahizələrini şərtsiz müsbət rəydə olan eyni

məlumatların köməyi ilə ifadə edir.

Əgər rəyə etiraz mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən iradın mövcudluğu ilə

əlaqədardırsa, auditor bu iradı konkret hallar üzrə rəsmiləşdirir yəni öz

mülahizələrini əvvəldə verilmiş arqumentlər əsasında rəsmiləşdirir, belə hallar

istina olduqda isə özünün faktlara əsaslanan mülahizələrini ifadə edir.

Auditor tərəfindən yoxlama aparılarkən aşkar edilmiş pozuntular və

kənarlaşmalar ayrıca hal kimi qeyd olunur və onlar auditor rəyi tərtib

olunanadək aradan qaldırılır. Belə halda şərti müsbət rəy verilə bilər. Bunun

üçün auditor qeyd edir ki, maliyyə vəziyyətinin göstəriciləri, onlarda aşkar

olunmuş kənarlaşmalrın müvafiq tarixə (auditor rəyinin tərtib olunduğu tarixdən

əvvəl) aradan qaldırılması nəzərə alınmaqla düzgündür.

Auditor təqdim edilən arqumentlər əsasında mənfi rəy verirsə, o, rəyi

gödtərən ifadələrdən istifadə etməklə tərtib edilir: “tələbləri təmin etmir”, “işin

mövcud vəziyyətini təhrif edir”, “həqiqi təsəvvür yaratmır”, “müvafiq deyil”,

“ziddiyyətlidir”.

Auditor hesabatlara dair rəy verməkdən imtina edirsə, o gətirilmiş arqu-

mentlən əsasında işin vəziyyəti haqqında rəy hazırlamağın mümkün olmadığını

göstərir.

470

Auditor rəyi iki nüsxədən ibarət tərtib edilir.Bunlardan biri sifarişçi təsərrüfat

subyektinin rəhbərliyinə təqdim edilir, digəri isə auditor təşkilatında (sərbəst

auditorda) saxlanılır.

Auditin nəticələri üzrə təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə auditorun yazılı

məlumatı auditor fəaliyyətinin reqlamentləşdirilməsi üçün hazırlanır.

Məcburi auditin bütün hallarında auditor təşkilatları auditin nəticələri üzrə

yoxlanılan təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə auditorun yazılı məlumatını

(hesabatını) hazırlanmağa və ünvan səhibinə təqdim etməyə borcludur. Auditor

təşkilatları auditin həyata kerçirilməsi gedişatında aralıq məlumat hazırlayıb

şifahi və ya yazılı şəkildə verə bilərlər.

Auditorun yazılı məlumatlarında mühasibat uçotunda əhəmiyyətli

səhvlərə gətirib çıxara bilən uçot qeydlərindəki, mühasibat uçotunda və daxili

nəzarət sistemində nöqsanlar haqqında məlumat yoxlanılan təsərrüfat

subyektinin rəhbərliyinə şatdırılması məqsədilə və təsərrüfat subyektinin

mühasibat və nəzarət sisteminin təkmilləşdirilməsinə dair konstruktiv təkliflərin

irəli sürülməsi qaydasında verilir.

Auditor təşkilatı subyektinin maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətilə əlaqədar,

onun mühasibat uçotunun düzgünlüyünə təsir edən və ya edə biləcək bütün

əhəmiyyətli səhvləri və təhrifləri auditorun yazılı məlumatlarında göstərməyə

borcludur.

Auditorun yazılı məlumatına bütün mövcud nöqsanlar haqqında tam hesabat

kimi baxıla bilməz. O, yalnız auditor yoxlaması prosesində aşkar edilən

nöqsanları göstərir.

Auditorun yazılı məlumatını auditi bilavasitə aparan auditorun və digər

mütəxəssislər imzalamalıdır.

471

4. Auditorun apardığı yoxlamanın nəticəsi haqqında iqtisadi subyektin

hazırlanması qaydası

Hər bir auditor təşkilatı auditorun yazılı məlumatının hazırlanması

forması üzrə vahid (firmadaxili) tələbləri işləyib hazırlamalıdır. Belə daxili

tələblər müxtəlif təsərrüfat subyektləri üçün həmin sənədin səliqəli və vahid

formada tərtibini təmin etməli, auditor təşkilatının rəhbəri tərəfindən təsdiq

edilməlidir.

Auditorun yazılı məlumatda aşağıdakılar məcburi qaydada olmalıdır:

1. Auditor təşkilatının rekvizitləri;

2. Yoxlanılan təsərrüfat subyektinin rekvizitləri;

3. Təsərrüfat subyekti auditinin gedişatında yoxlanılan sənədlərin əhatə

etdiyi dövrün göstərilməsi, auditorun yazılı məlumatının imzalanması tarixi;

4. Mühasibat uçotunun aparılmasının və mühasibat hesabatının tərtib

olunmasının AR-nın qanunvericiliyi ilə müəyyənləşdirilmiş qaydasının auditin

gedişatında aşkar edilmiş, hesabatın dürüstlüyünə təsir edən və edə biləcək

əhəmiyyətli səhvləri;

5. Təsərrüfat subyektinin mühasibat uçotunun təşkilinin və aparılmasının,

müvafiq hesabatların tərtibinin və daxili nəzarət sisteminin vəziyyətinin

yoxlanması nəticələri.

Auditorun yazılı məlumatında olan informasiyalar aydın, qısa, məzmunlu

və dəqiq olmalıdır. Burada məcburi qaydada göstərilməlidir ki, edilən

qeydlərdən hansı əhəmiyyətlidir, hansı yox, sadalanan nöqsanlar auditor rəyində

olan nəticələrə təsir edir və ya etmir. Auditor təşkilatı şərti müsbət rəy

472

verməkdən imtina etdikdə auditorun yazılı məlumatında auditoru belə fikrə

gətirən səbəblər ətraflı əsaslandırılmalıdır.





MÖVZU 15. PUL VƏSAITLƏRI HESABLAŞMA ƏMƏLIYYATLARININ AUDITI ..

P L A N

1. Pul vəsaitlərinin auditinin məqsəd və vəzifələri.

2.Pul vəsaitləri əməliyyatları üzrə auditin normativ hüquqi bazası.

3.Pul vəsaitləri auditinin ümumi prinsipləri və məlumat mənbələri.

4.Pul vəsaitlərinin sənədlərdə düzgün əks etdirilməsinin auditi. Kasa əməliyyatlarının auditinin metodları. Kassada pul vəsaitlərinin saxlanma şıraitinin və uçotunun auditi. Daxili nəzarətin təşkilinin qiymətləndirilməsi: Kassa əməliyyatlarının auditi zamanı auditor prosedurları.

5.Bankda olan hesablaşma hesabı üzrə əməliyyatların auditi.

6.Valyuta hesabı üzrə əməliyyatların auditi.

7.Pul vəsaitləri əməliyyatlarının auditinin nəticəsinin yekunlaşdırılması.

473

Müəssisə və təşkilatlarda pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların auditinin əsas məqsədi pul vəsaitləri üzrə aparılan əməliyyatların qanunverici vənormativ hüquqi aktların tələblərinə uyğun olmasını, bu əməliyyatları təsərrüfat-maliyyə nəticələrinin xeyrinə istifadəsini, müəssisə və təşkilatlarda pul vəsaitlərindən səmərəli istifadə olunmasını qiymətləndirmək, həmçinin pl vəsaitlərinin qeyri- qanuni sərfi və mənimsənilməsi hallarını aşkar etməkdən ibarətdir. Pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların auditi iki istiqamətdə aparılır: nəqd və nəqdsiz əməliyyatlar.Nəqd əməliyyatlar bir başa kassa vasitəsi ilə hesablaşmalar aparılan əməliyyatlardır. Nəqdsiz əməliyyatlar dedikdə isə təsərrüfat-maliyyə əməliyyatları üzrə ödəmələrin müvafiq banklar vasitəsi ilə həyata keçirilməsi başa düşülür.

Nəqd pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların auditinin vəzifələri aşağıdakılardır:

- nağd pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların qanuniliyinin qiymətləndirilməsi;

- nağd pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların vaxtında və düzgün uçota alınmasının vəziyyətinin

- nağd pul vəsaitlərinin hərəkətlərinin üzərində daxili nəzarətin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi;

- nağd pul vəsaitləri üzrə aparılan əməliyyatlara dair maddi-mənəvi şəxsin hesabatının vəziyyətinin qiymətləndirilməsi;

- nağd pul vəsaitləri üzrə aparılan əməliyyatların ümumi yekun hesabatının vəziyyəti;

Nağdsız pul əməliyyatlarının auditinin əsas vəzifələri aşağıdakılardır;

- nağdsızpul vəsaitləri üzrə qanunsuz əməliyyatların aşkar edilməsi;

- nağdsız pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların vaxtında və düzgün uçota alınmasının vəziyyətinin qiymətləndirilməsi;

- nağdsız pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların bank uçotu ilə ilkin mühasibat uçotu arasındakı fərqin müəyyənləşdirilməsi və qiymətləndirilməsi;

- nağdsız əməliyyatlarda pul vəsaitlərinin təyinatı üzrə səmərəli istifadə olunmasının qiymətləndirilməsi;

474

- nağdsız əməliyyatlarda pul vəsaitlərinin hərəkəti üzərində nəzarətin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi;

Pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların yoxlanılmasının məlumat mənbələri çox zəngindir.Bu məlumat mənbələri,həmçinin dəqiq və dürüstdür.Pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların yoxlanılmasına dair metodikanın seçilməsindən asılı olaraq müxtəlif məlumat mənbələrindən istifadə etmək mümkündür.Lakin buna baxmayaraq,pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların audit yoxlanılmasına dair bütövlükdə məlumat mənbəyini şərh etmək vacibdir.Belə ki,burada iki istiqamətdə-nağd və nağdsız pul vasitələri üzrə məlumat mənbələrini fərqləndirmək lazımdır.Hər iki əməöliyyat üzrə məlumat mənbələrində eyni zamanda bir neçə xarakterin amillər, xususilə pul əməliyyatlarınadair yekun hesabatlar diqqət mərkəzində olmalıdır. Pul əməliyyat larına dair ilkin sənədlərə nağd və ya nağdsız pul vasitələri üzrə əməliyyatların aparılmasına əsas verən ərizələr, hesab—fakturalar , hesablaşma –ödəmə cədvəlləri, bağlanmış müqavilələr, mal-material qaimələri və sair aid edilir. Uçot sənədləri dedikdə isə kassa mədaxil və məxaric orderləri, bir və iki saylı jurnal – orderin məlumatları, pul əməliyyatlarının mühasibat uçotundakı hesablar üzrə sintetik və analitik uçot göstəricilərindəki məlumatlar başa düşülür. Pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların dəqiqliyi və qanunauyğunluğunu təsdik etmək üçün həmin əməliyyatların ilkin sənədlərlə yoxlanılması və dəqiqləşdirilməsi tələb olunur.İkin sənədlər dedikdə isə,qeyd etdiyimiz kimi,əməliyyatın aparılmasına əsas verən sənəd yəni,qaimə,bağlanmış müqavilələr,hesablaşma –ödəmə tapşırıqları başa düşülür. Pul vəsaitlərinin hərəkəti üzərində auditin ümumi prinsipləri dedikdə, müəssisə və təşkilatların nağd və nağdsız pul əməliyyatlarının bir neçə istiqamətdə audit qiymətləndirilməsi başa düşülür.Bu istiqamətlər aşağıdakılardır:

- pul vəsaitləri əməliyyatlarının Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi və normativ hüquqi aktların tələblərinə uyğun olması;

- pul vəsaitlərinin uçotunun təşkili vəziyyətinin qiymətləndirilməsi;

-pul vəsaitlərindən səmərəli və məqsədyönlü istifadə edilməsinin qiymətləndirilməsi;

- pul vəsaitlərinin hərəkəti üzərindəümumi nəzarətin təmin olunma səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi;

475

- pul vəsaitləri əməliyyatları ilə təsərrüfat əməliyyatlarının uyğunluğunun qiymətləndirilməsi;

Pul vəsaitlərinin uçotunun təşkil edilməsi dedikdə müəssisə və təşkilatlarda pul vəsaitlərinin mədaxili, məxarici və ümumilikdə müəssisə, təşkilatlar tərəfindən nağd və ya nağdsız formada aparılan əməliyyatların Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 20 oktyabr 1995-ci il tarixli İ/94 saylı əmri ilə təsdiq edilmiş və 1 yanvar 1996-cı il tarixindən hazırki dövrə qədər qüvvədə olan “Müəssisələrin mühasibat uçotunun hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimat”a uyğun olaraq aparılması, bu təlimatın prinsiplərinin qiymətləndirilməsi başa düşülür.Pul vəsaitlərindən səmərəli və məqsədyönlü istifadə edilməsinin daxili audit nəzarətinin

qiymətləndirilməsi dedikdə, müəssisənin cari təsərrüfat fəaliyyəti dövründə əldə etdiyi pul vəsaitlərinin məqsədyönlü sərf edilməsinin qiymətləndirilməsi başa düşülür.

Müəssisə və təşkilatlarda nağd və nağdsız pul əməliyyatlarının audit-yoxlama işlərinə dair auditorun proqram- tezisi 4 hissəyə bölünə bilər:

- nağd pul vəsaiti üzrə əməliyytların normativ hüquqi bazasına dair yoxlama- ekspertiza işləri;

- nağd pul əməliyyatlarının audit yoxlama- ekspertizasının prosedur qaydası və metodikası;

- nağd pul əməliyyatları üzrə uçot-hesabat işlərinin vəziyyəti;

- nağd pul əməliyyatları üzrə audit yoxlama- ekspertizasının nəticələri.

Pul vəsaitlərinin auditinə kassa əməliyyatlarından başlamaq daha məqsədəuyğundur. Kassa əməliyyatlarının aparılmasını tənzimləyən əsas normativ sənədlər “Mühasibat uçotu haqqında” Qanundan və kassa əməliyyatlarının aparılması haqqında Milli Bankın təlimatlarından ibarətdir. Bu sənədlər kassalarda nağd pulların hərəkətini, onların qorunmasını, kassa sənədlərinin tərtib edilməsini, kassa kitabının aparılmasını və kassa intizamına nəzarəti təmin edir.

Kassanın yoxlanması (inventarlaşdırılması) auditor tərəfindən qəfləti yoxlama metodu ilə həyata keçirilməlidir. Yoxlama maddi məsul şəxsin, kassirin

476

və baş mühasibin iştirakı ilə həyata keçirilməlidir. Bu zaman kassir kassa hesabatını tərtib edir və auditora təqdim edir. Auditor kassada olan mədqxil və məxaric sənədlərini götürür. Audit standartlarına müvafiq olaraq auditor ilk növbədə kassir – maddi – məsul şəxsdəan iltizam alır. Kassir auditorun iştirakı ilə kassada olan nağdpulları sayır, əskinaslara görə qruplaşdırır.

İnventarlaşdırma vaxtı kassada olan qiymətli kağızlar, pul sənədləri də yoxlanır. Auditor tərəfindən akt təetib edilir və sonrakı mərhələdə üzləşdirmə cədvələi üzrə kassada aparılmış inventarlaşdırmanın yekunu mühasiba uçotu ilə müqayisə edilir. İnventarlaşma zamanı artıqlıq aşkar edilərsə, auditorun tövsiyyəsi ilə kassaya mədaxil edilir. Bunun üçün hesablar planının 221(50) № - li “Kassa” hesabının debitində801( 80) № - li “Mənfəət və zərər” hesabının kreditində əks etdirilməklə müxabirləşmə verilir.

İnventarlaşdırma – zamanı ola bilsin ki, çatışmazlıq aşkar edilsin. Onda bu çatışmazlıq maddi məsul şəxs tərəfindən ödənilməlidir. Həmin əməliyyat zamanı kassa mədaxil orderi yazılmalı və vəsait kassaya mədaxil edilməlidir.

Audit zamanı çatışmayan pul vəsaiti barədə auditor müəssisə və təçkilatın rəhbərliyinə məlumat verir.

Aparılmış inventarlaşdırmanın nəticəsi üzləşdirmə cədvəlində əks etdirilir və həmin sənədi müəssisənin rəhbəri və baş mühasibi imzalayır.

Kassa əməliyyatlarının auditi zamanı auditor aşağıdakıları yoxlamalıdır.

- kassir – maddi məsul şəxslə maddi məsuliyyət müqaviləsinin bağlanmması;

- kassa otağının müvafiq tələblərə cavab verməsini;

- kassanın pul vəsaitlərinin və qiymətli kağızlarının saxlanması üçün seyf və ya yanmayan dəmir şkaf ilə təmin olunmasını;

- seyf və ya dəmir şkafın ikinci açarının saxlanmasının tələblərə cavab verməsini;

- bank tərədindən nağdı pul qalığının saxlanması üçün limitin verilməsi;

mühasibat tərəfindən kassaya müntəzəm olaraq daxili nəzarətin həyata keçirilməsini;

477

Bunları yoxladıqdan sonra auditor kassa əməliyyatlarının sənədləşdirilməsinin düzgünlüyünün auditinə başlayır. Bu mərhələdə bunları aydınlaşdırır:

- kassa mədaxil və məxaric orderləri nömrələnib və bunun üçün jurnal tərtib edilməsini;

- bütün kassa sənədlərinin bu jurnalda öz şəxsini tapmasını;

- kassa kitabının qaytanlanıb, möhürlənib və nömrələnməsini;

- müəssisədə bir kassa kitabından istifadə edilməsini;

Kassa əməliyyatlarının aparılmasının təlimata uyğunluğu araşdırılmalıdır. Kassa əməliyyatları aparılan zaman bundan alınan nağdı pulların kassaya necə madaxil edildiyini yoxlanılmalıdır. Auditor əmin olmalıdır ki, bankdan aılnan bütün nağd pullar vaxtında və tamamilə kassaya mədaxil edilib və təyinat üzrə istifadə olunub. Auditor bank çıxarışı ilə çek kitabçasını, kassa mədaxil ordenini və kassa kitabıənı üzləşdirməlidir.

Bazar iqtisadiyyatının inkişafı ilə əlaqədar olaraq müəssisə və təşkilatlara nağd yolla məhsul satır, işlər yerinə yetirir, xidmətlər göstərir. Bu zaman müəssisə və təşklatların kassasına külli miqdarda pul mədaxil olunur. Təlimata müvafiq olaraq kassada 3 gündan sonra limitdən artıq nağd pul saxlanmağa icazə verilmir. Odur ki, kassaya daxil olan pullar bankaya verilməlidir.

Auditorkassa əməliyyatlarının auditini aparan zaman məxaric orderlarinin yoxlanmasına ciddi yanaşmalıdır. Kassa məxaric orderi ilə pul vəsaiti bir neçə formada buraxıla bilər: ərizə ilə, əmr ilə, təhtəlhesab şəxsə, əmək haqqı şəklində və s. Bütün hallarda məxaric sənədləri müəssisənin rəhbərliyi tərəfindən imzalanmalıdır. Bu baxımdan auditor məxaric orderlərinin hüquqi baxımdan düzgün tərtib edilməsinə fikir verilməlidir. Əgər nağd pul vəsaitinialan şəxs həmin müəssisənin işçisi deyilsə, onda həmin çəxsin pul vəsaitini nağd şəkldə kassadan olmasını təsdiq edən vəkalətnamə verilməlidir və vəkalərnamədə nağd pulu olan şəxsin pasport məlumatları öz əksini tapmalıdır.

Sənədlərin auditi başa çatdıqdan sonra auditor kassaya mədaxil edilən nağd pul vəsaitlərinin təyinatı ilə sərf edilməsini yoxlamalıdır. bunun üşün audit standartlarına uyğun olaraq nağd pul vəsaitlərinin hərəkətini təsdiq edən cədvəl tərtib edilməlidir.

478

Bəzi hallarda bankdan alınmış və ya kassaya mədaxil edilmiş nağd pulların təyinatı üzrə sərf olunması aşkar edilir. Bu halda auditor nağd pulların təyinatı üzrə sərf edilməsi barədə rəhbərliyə məlumat verilməsini və gələsəkdə buna yol verilməməsini tövsiyyə etməlidir.

Kassa sənədləri vasitəsilə müəssisə və təşkilatlarda nağd pullar mədaxil və məxaric olunur. Bu səbəbdən də kassa əməliyyatlarının həyata keşirilməsində tətbiq edilən ilkin sənədləri iki hissəyə bölmək olar: mədaxil və məxaric sənədləri.

Kassa əməliyyatları aparılarkən nağd pul vəsaitinin qəbulunda istifadə olunan, ciddi hesabat blankı sayılan kassa mədaxil orderi mədaxil sənədlərinə aid edilir.

Kassa məxaric orderi müəssisə və təşkilatların rəhbərliyinin icazəsi, sərəncamı və əmri ilə tərtib edilir və imzalandıqdan sonra kassadan nağd pul buraxılır.

Kassa əməliyyatlarının aparılmasında ilkin sənədlərdən biri kassa kitabıdır. Bu kitab müəssisə və təşkilatlarda nağd pul vəsaitinin ilkin uçotunu əks etdirən hüquqi sənəddir.

Kassa kitabı iki hissədən ibarət olur. Birinci hissə doldurulan zaman surətçıxaran kağız vasitəsilə ikinci hissəyə düşür. Tam doldurulduqdan sonra kəsilən xəttdən kəsilərək birinci hissə kitabda qalır, ikinci hissə isə ilkin sənədlərlə kassa hesabatına əlavə edilir.

Kitab günün axırına bağlanmalıdır. Kassa kitabında mədaxil və məxaric edilən hər bir əməliyyatın müxabirləşmə hesabı öz əksini tapmalıdır. Bu əməliyyatlar yerinə yetirildikdən sonra kassa kitabında gün ərzində mədaxil və məxaric olunan pul vəsaitinin cəminin məbləği göstərilir və sonrakı günün əvvəlinə qalıq əks etdirilir. Gün ərzində mədaxil və məxaric olunan sənədlərin sayı kitabda qeyd edilir.

Kassa kitabının ikinci hissəsinə gün ərzində yazılmış və tam doldurulmuş mədaxil və məxaric orderlərinin əsli tikilir və yekun memorial orderi tərtib edilib kassa əməliyyatlarının uçotunun hesabatına əlavə edilir.

Kassa əməliyyatlarının uçotu 221(50) № - li “Kassa” hesabına aparılır. Bu hesab müəssisənin kassadaxili pul vəsaitlərinin mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatları uçota almaq üçün nəzərdə tutulmuşdur.221( 50) № - li “Kassa”

479

hesabı aktiv hesabdır. Kassa əməliyyatları aparılan zaman analitik və sintetik uçot sistemlərindən istifadə olunur.

Analitik uçotun aparılmasının düzgünlüyü auditor tərəfindən yoxlanılan zaman müəssisə və təşkilatların kassa mədaxil-məxaric orderlərinin kassa kitabında düzgün qeydiyyatına fikir verilməlidir.

Sintetik uçot kassa mədaxil və məxaric sənədlərinin kassa kitabında qeyd edildikdən sonra mühasibat müxabirləşməsi əsasında 1 № - li jurnal orderdə öz əksini düzgün tapmalıdır. Nağd şəkildə müəssisənin kassaına mədaxil edilən pul vəsaiti müxtəlif məqsədlərə - istehsalat üçün material, xammal alınmasına, təhtəlhesab şəxslərə hesablaşmalara, müəssisənin kreditorları ilə hesablaşmalara və s. istifadə edilə bilər. Bu halda sintetik uçot mühasibat tərəfindən dəqiq aparılmalı, hər əməliyyat üzrə müxabirləşmə düzgün verilməlidir. Auditor analitik uçotla sintetik uçotun mühasibat hesablarında düzgün əks etdirilməsinə nəzarət etməlidir. Bunu aşağıdakı qaydada həyata keçirmək olar.

1 № - li jurnal - orderlə 2 № - li jurnal – orderi, 1 № - li jurnal - orderlə 533(70),244(71) № - li hesabın qalıqlarını, 221(50) № - li “Kassa” hesabında audit aparılan dövrə olan qalıqla 1 № - li jurnal – orderin, müəssisənin Baş kitabının və balansın qalıqlarını üzləşdirmək lazımdır. Əgər üzləşdirmə zamanı kənarlaşma aşkar edilərsə, bunun aradan qaldırılması üçün auditor tərəfindən tədbir görülməlidir. Auditor qarşısında qoyulan bütün şərtlərə nail olmaq üçün tək sənədli yoxlama aparılması kifayət deyil. Bunun üçün sorğu forması vasitəsi ilə yoxlama aparmaq olar. Auditor iki formada sorğu apara bilər: şifahi və yazılı.

Şifahi sorğunu auditor maddi məsul şəxslə aparır. Auditor kassa əməliyyatlarının necə aparılmasına, hansı təlimat və qanunlara əsaslanaraq fəaliyyət göstərilməsinə və auditoru maraqlandıran bir çox başqa suallara şifahi söhbət əsasında cavab axtarır. Bu formanın mənfi cəhəti ondan ibarətdir ki, kassa əməliyyatları aparılan zaman ciddi nöqsanlara yol verildiyi aşkar olunduqda, cavabdeh şəxs şifahi dediklərindən imtina edə bilər.

Yazılı sorğu forması səmərəlilik və cavabdehlik nöqteyi-nəzərindən şifahi sorğu formasından üstündür. Yazılı sorğu formasını həyata keçirməmişdən öncə auditor müəssisə və təşkilatın spesfik xüsusiyyətini nəzərə alıb onu maraqlandıran sualları hazırlayır. Suallar maddi məsul şəxsə və baş mühasibə yazılı formada verilir. Sorğu vərəqəsi maddi məsul şəxsə (kassirə) və baş mühasibə təqdim

480

edildikdən sonra onlar həmin sorğuya yazılı şəkildə cavab verərək, imzaları ilə təsdiq edirlər. Bu sənəd auditor sübutlarından biri hesab olunur.

Sorğu vərəqəsində suallar auditor tərəfindən seçilir. Suallar audit aparılan müəssisə və təşkilatın kassa əməliyyatlarının uçotunun aparılmasını demək olar ki, tam əhatə etməlidir.

Auditor sübutları auditor rəyinin formalaşmasında böyük rol oynayır. Buna görə də kassa əməliyyatlarının auditi zamanı hansı sübutların toplanacağını auditorun özü müəyyən edir. Bu aşağıdakı qaydada ola bilər:

1. kassa əməliyyatlarına daxili nəzarət riskinin qiymətləndirilməsi;

2. auditor ümumi kassa hesabatları üzrə riskin səviyyəsinin xüsusiyyətini qiymətləndirilməsi;

3. yoxlanılan məlumatların dəqiqliyi;

4. məlumatların alınma mənbələri və onların etibarlılıq dərəcəsi.

Kassa əməliyyatlarının yoxlanılmasında tətbiq edilən auditor sübutlarının toplanmasından çox şey asılıdır. Belə ki, auditor sübutları toplandıqdan sonra kassa əməliyyatları auditinin necə aparılmasına qərar verilir.

Müəssisə və təşkilatlar arasında istehsal münasibətləri və iqtisadi münasibətlər elə qurulub ki, aparılan əməliyyatların əksər hissəsi, bəzi hallarda hamısı onların bankdakı hesablaşma hesabı ilə həyata keçirilir. Buna görə də hesablaşma hesabında olan pul vəsaitlərinin hərəkəti mühasibat işçiləri tərəfindən daimi nəzarətdə saxlanılır və tənzimlənir.

Auditor üçün audit zamanı hesablaşma hesabının hərəkətinə nəzarət və onun yoxlanılması çox vacibdir. Aparılan audit yoxlamaları sübut edir ki, müəssisə və təşkilatların maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətində ən çox nöqsan və çatışmazlıq hesablaşma hesabının auditi zamanı aşkar edilir. Buna görə də auditorun əsas vəzifəsi hesablaşma əməliyyatlarının vaxtında həyata keçirilməsinə, onun qanuniliyinə və məqsədyönlülüyinə fikir verməkdir.

Bank vasitəsilə həyata keçirilən bütün əməliyyatların auditi aparılmalıdır. Bank əməliyyatlarının auditi zamanı auditor əsasən aşağıdakılara fikir verməlidir:

481

1. hesablaşma hesabında olan pulun qalığının düzgünlüyü, bank çıxarışları ilə müəssisənin məlumatlılığının əsaslılığı;

2. hesablaşma hesabında istifadə edilən pul vəsaitlərinin düzgünlüyü;

3. cari hesablardan istifadənin düzgünlüyü;

4. çek kitabçalarının saxlanması və qorunması qaydaları;

5. akkreditivlərin, limitləşdirilmiş çeklərin və s. əməliyyatların düzgünlüyü.

Bank əməliyyatları yoxlanılmazdan əvvəl yoxlanılan müəssisənin hansı bankda hansı hesablarının olduğu öyrənilməlidir.

Auditin aparılma mənbəyini bank çıxarışları, ödəmə tapşırıqlarının surəti, çek kitabçalarının kötüyü, nağd pul qəbulu qəbzləri, akkreditivin açılması üçün ərizə və başqa sənədlərtəşkil edir. Audit işini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə bu sənədlər xronoloji qaydada ardıcıllıqla yığılmalıdır. Bank çıxarışları yoxlanılan zaman onların əslı olduğuna əmin olmaq lazımdır. Bundan başqa, bank çıxarışlarının günün axırına olan qalığı sonrakı günün əvvəlinə olan qalığı ilə düz gəlməlidir. Bank çıxarışlarında düzəlişə yol verilərsə, bu düzəliş bank tərəfindən təsdiq edilməlidir. Əgər audit zamanı bank çıxarışında səhv aşkar edilərsə, bu barədə banka məlumat verilməli, kənarlaşmanın səbəbləri aydınlaşdırılmalı və aradan qaldırılması üçün tədbirlər görülməlidir.

Bank çıxarışlarının əsli yoxlanılmaqla bərabər, onlara əlavə edilmiş ilkin sənədlər də yoxlanılmalıdır.

Hesablaşma hesabı vasitəsi ilə həyata keçirilən əməliyyatların düzgünlüyünü yoxlamaq məqsədi ilə auditor qarşılıqlı üzləşdirmələr aparmalıdır. Belə ki, hesablaşma hesabından köçürülən pul vəsaitlərinin məqsədyönlülüyü yoxlanılmalıdır. Xammal-material alınması üçün köçürülən pul vəsaiti əvəzinə müəssisəyə daxil olan xammal və materiallar qarşılıqlı yoxlanılmalıdır.

Auditor əmtəəsiz mal dövriyyəsinin qarşısını almaq məqsədilə hesablaşma hesabından köçürülən pullara diqqətlə fikir verməlidir. Bütün qeyri-normal hərəkətlərin qarşısını almaq və aşkar etmək üçün başdan-başa yoxlama həyata keçirməlidir. Hesablaşma hesabından silinmiş pul vəsaiti müəssisənin istehsal xərclərinə aid edilərək, qanunsuz əməliyyatlar həyata keçirilə bilər. Belə ki, debutor borcu gizlədilə bilər, mal-material alınması üçün köçürülən pul vəsaiti

482

mədaxil edilmədən gizlədilə bilər, işçilərin götürdükləri kreditlərin faizi, cərimələr ödənilə bilər.

Kreditor borcunu bağlamaq üçün hesablaşma hesabından köçürülən pul vəsaiti yoxlanılan zaman onun ödəmə sənədləri, kreditorların bank rekvizitləri, hər bir kreditor üzrə analitik uçot yoxlanılmalıdır. Nəticədə kənarlaşma aşkar edilə bilər. Bu halda audit edilən müəssisənin rəhbərliyinə məlumat verilməlidir.

Hesablaşma hesabından alınan nağd pulların auditi zamanı çek kitabçalarının məlumatları ilə bank çıxarışı və kassa mədaxil orderi üzləşdirilməlidir. Auditor ardıcıl olaraq bankdan alınan nağd pul vəsaitlərinin hərəkətinə nəzarətin vəziyyətini yoxlamalıdır.

Hər bir müəssisə və təşkilatın bankda valyuta hesabı açmağa ixtiyarı vardır. Müəssisə və təşkilatlar bər valyuta üçün bir hesab aça bilərlər. Belə ki, dollar-dollar hesabında, marka-marka hesabında əks etdirilə bilər.

Müəssisəyə valyuta məhsul ixracından, ya da valyuta bazarından alınan vəsaitdən daxil olur.

Mövcud qanunvericiliyə görə respublika daxilində xarici valyuta ilə hesablaşma aparılmasına icazə verilmir. Yalnız xaricə ezamiyyətə gedənlər üçün xarici valyuta ilə ödəniş aparıla bilər.

Mühasibat uçotunda valyuta əməliyyatlarının uçotu aparmaq üçün223( 52) № - li “Valyuta hesabı” hesabından istifadə edilir. Əgər müəssisə və təşkilatlar valyuta alırsa, onda həmin valyuta məbləği mühasibat müxabirləşmələrinə uyğun olaraq 223(52) № - li hesabın debitində əks etdirilir və hesaba mədaxil olunan gün Milli Bankın valyuta məzənnəsi ilə manatla ekvivalentdə uçota alınır.

Müəssisə ixrac əməliyyatları aparırsa, satışdan daxil olan pul vəsaiti satılmış malların yükləndiyi günün məzənnəsi ilə hesablarda əks etdirilir. Əgər əməliyyatlar ikitərəfli barten vasitəsilə həyata keçirilərsə, mühasibat uçotunda vəsait gömrük bəyənnaməsində göstərilən məbləğə əsasən əks etdirilir. Əgər qainə ilə gəlibsə, bu halda qəbul-təhvil aktı tərtib edildiyi günə olan məzənnə fərqi ilə uçotda əks etdirilir.

Auditor görsə ki, müəssisə və təşkilatlar mühasibat uçotu xarici valyuta ilə aparılıb, malların dəyəri, xammal və materialların, əsas vəsaitlərin məbləği valyuta ilə göstərilib, o, uçotda dəyişiklik etməli və uçotu xarici valyutanın

483

manata olan ekvivalentinə çevirib hesabları manatla aparılmasını ondan tələb etməlidir.Valyuta əməliyyatları pul əməliyyatlarının tərkib hissəsidir. Lakin onlar bir sıra spesifik xüsusiyyətlərinə malikdir. İlk növbədə hər hansı təsərrüfat- maliyyə əməliyyatlarını xarici valyutalarla aparmaq üçün xüsusi razılıq olmalıdır.Yəni müəssisə və təşkilatların bu əməliyyatı aparmaq səlahiyyəti olması vacibdir.Valyuta əməliyyatı üzrə audit yoxlama ekspertizası aparılan zaman bir qayda olaraq hər şeydən öncə ümumi yoxlama strategiyası müəyyənləşdirilməlidir. Valyuta əməliyyatlarının normativ hüquqi bazası auditi dedikdə , bu sahədə təşkilati və texniki məsələlərin, həmçinin bank əməliyyatlarının aparılmasında mövcud hüquqi sənədlərin tələblərinə əməl olunmasının ekspertizası başa düşülür.Rspublikamızda valyuta əməliyyatlarını tənzimləyən bir sıra normativ hüquqi aktlar mövcuddur. Bu normativ hüquqi aktların içərisində üç əsas sənəd daim auditorların diqqət mərkəzində olmalıdır:

1. “ Valyuta tənzimi haqqında” Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 27 noyabr 2001-ci il tarixli Qanunu və bu Qanunun 30 aprel 2002-ci ildə edilmiş əlavə və dəyişikliklər;

2. Azərbaycan Respublikası Milli Bankının İdarə Heyyətinin 27 may 2002-ci il tarixli qərarı ılə təsdiq edilmiş və Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyində 13 iyul 2002-ci il tarixli 2859 saylı reyestrlə qeydə alınmış “Azərbaycan Respublikasında rezident və qeyri rezidentin valyuta əməliyyatlarının rejimi haqqında” qaydalar;

3. Azərbaycan Respublikası Milli Bankının İdarə Heyyətinin 18 mart 2002-ci il tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş və Azərbaycan Respublikası Gömrük Komitısi ilə 26 nart 2002-ci ildə razılaşdırılmış, Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyində 2778 saylı reyestrlə dövlət qeydiyyatına alınmış “Fiziki şəxslər tərəfindən valyuta sərvətlərinin çıxarılması qaydaları.

Bu normativ hüquqi sənədlər Respublikamızda valyuta tənzimləyən əsas sənəndlər sayılır.

Audit yoxlama- ekspertizası ilə ilk növbədə müəssisə və təşkilatın valyuta əməliyyatlarının aparılmasına dair müvafiq lisenziyanın olub- olmaması və bu lisenziyanın tələblərinə əməl olunması yoxlanılmasıdır.Növbəti mərhələdə müəssisə və təşkilatl arın xarici nümayəndəliyi vasitəsilə aparılan valyuta əməliyyatlarına dair müvafiq müqavilələrin, razılaşmaların və bu müqavilədə nəzərdə tutulan məbləğlərin faktiki əməliyyatların məbləğlərinə uyğun olması üzləşdirilməlidir.Audit zamanı həmçinin müəssisə və təşkilatların ölkəyə gətirdiyi valyutanın həcmi, bu valyuta dəyərinin manata olan məzənnəsi nəzərdən keçirilməlidir.

484

Valyuta əməliyyatlarının auditi zamanı ixrac vasitəsilə alınmış məhsulların müəssisəyə mədaxil edilməsinə, onların qiymətləndirilməsinə baxılmalı və bu qiymətləndirmənin nəticələri vergi bəyannəmələrində əks olunan məbləğlərlə üzləşdirilməlidir. Eyni zamanda müəssisə və təşkilatlarda valtuta əməliyyatlarına dair uçot-hesabat işlərinin vəziyyəti də qiymətləndirilməlidir. Daha doğrusu, valyuta əməliyyatlarının vaxtında uçota alınması, uçot- hesabat işlərinin lazimi tələblər səviyyəsində qurulması, valyuta nəticələrinin illik-1 saylı hesabatda (balansda) öz əksini tapması müəyyənləşdirilməli və əməliyyatların müqayisəli qiyməti verilməlidir.

Hesablaşma hesabından başqa, banklarda xüsusi hesablar açılır ki, bu da mühasibat uçotunun hesablar planında 225(55) № - li “Bankda olan xüsusi hesablar” hesabı adlanır.

Bu hesabdan xarici valyuta üzrə və manatla pul vəsaitlərinin hərəkəti, həmçinin məqsədli maliyyələşmə, çek kitabçaları üçün, xaricdə yerləşən müəssisələrə akkreditiv açılması üçün istifadə edilir.

222(55) № - li hesab üzrə auditi aparılan zaman aşağıdakılar yoxlanılmalıdır:

1. tətbiq edilmiş akkreditiv üzrə hesablaşmanın düzgünlüyü və qanuniliyi;

2. akkreditivin bağlanmasının düzgünlüyü, bank çıxarışı və onun ilkin sənədləri;

3. limitləşdirilmiş və limitləşdirilməmiş çek kitabçaları üzrə keçirilmiş əməliyyatların düzgünlüyü;

4. məqsədli maliyyələşdirmə üçün ayrılmış pul vəsaitinin düzgün sənədləşdirilməsi;

5. yerləşdiyi yerlərdə fəaliyyət göstərən müstəqil balanslı müəssisələrə açılan cari hesabların qanuniliyi və düzgünlüyü;

6. bankdan alınmış nağd depozitlərin qanuniliyi;

7. mühasib müxabirləşməsinin düzgün verilməsi.

Kassada olan pul sənədlərinə pul vəsaitləri və qiymətli kağızlar aiddir.

485

Pul sənədlərinin auditi zamanı aşağıdakılar yoxlanılmalıdır:

1. pul sənədlərinin uçotunun düzgünlüyü, onların uçotu pul sənədlərinin hərəkəti kitabında əks etdirilməsi;

2. pul sənədlərinin uçotu kitabının və mühasibat müxabirləşmələrinin düzgünlüyü.

Səhmlərin yoxlanılmasına auditor ciddi fikir verməlidir. Səhmlərin buraxılmasına icazə dövlət tərəfindən verilir. Müəssisənin kassasında olan səhmlərin nominal qiymətlə, düzgün uçota alınmasını auditor nəzərdən keçirməlidir.

Yolda olan vəsaitlərin uçotunun auditini apararkən audit olunan müəssisə və təşkilatın yolda olan vəsaitlərinin uçotunu necə apardığına birinci növbədə fikir verilməlidir.

Yolda olan vəsaitlərin uçotunu aparmaq üçün müəssisələr 222(57) № - li “Yolda olan köçürmələr” hesabından istifadə edirlər. Bu hesabda milli və xarici valyuta ilə ödənilən və yolda olan vəsaitlər, göndərilən, lakin yerinə çatmayan vəsaitlər əks etdirilir.

Yolda olan pul vəsaitlərinin auditi auditor tərəfindən başdan-başa aparılır və bütün ilkin sənədlər öyrənilir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, banka, poçt şöbələrinə, filiallara köçürülən pul vəsaitləri hələ yerinə çatmayıb və əvəzində müəssisə və təşkilata heç nə daxil olmayır.

222(57) № - li hesabın krediti ilə pul vəsaitlərini uçota alan hesabların debetu üzləşdirilməlidir. Üzləşdirmə zamanı yolda olan pul vəsaitlərində çatışmazlıq aşkar edilə bilər. Baxmaq lazımdır ki, bu faktlar müəssisənin maliyyə göstəricilərinə necə təsir göstərir.

Qısamüddətli maliyyə qoyuluşlarına bir ildən az olmaq şərti ilə başqa müəssisələrin qiymətli kağızları üçün qoyulan vəsaiti, istiqrazların faizlərini, həmçinin başqa müəssisələrə verilən istiqrazları, depoxitləri və sairləri aid etmək olar.

Belə əməliyyatlar üçün sərf olunan vəsaitlər qısamüddətli maliyyə qoyuluşları adlanır və 225(58) № - li “Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları” hesabında uçota alınır.

486

Qısamüddətli maliyyə qoyuluşları üzrə analitik uçot hər bir əməliyyat üzrə ayrıca aparılır. Belə uçotun aparılması ona nəzarəti yüngülləşdirir. Bu baxımdan auditor qısamüddətli maliyyə qoyuluşlarının auditini aparan zaman aşağıdakılara fikir verilməlidir:

1. qısamüddətli maliyyə qoyuluşlarının 225(58) № - li hesabda analitik uçotunun aparılmasının düzgünlüyü;

2. mühasibat müxabirləşmələrinin düzgün vürilməsi və ilkin sənədlərin düzgün tərtibi;

3. qiymətli kağızların alış qiymətlə nominal qiyməti arasında yaranan fərqin uçota alınmasının və silinməsinin düzgün həyata keçirilməsi;

4. qiymətli kağızların alqı – satqısı zamanı onların uçotda düzgün əks etdirilməsi.

Audit vaxtı bağqa hüquqi şəxsələrə verilən qiymətli kağızların hərəkətinə ciddi fikir verilməlidir, çünki, əgər həmin hüquqi şəxslərin buna hüququ çatmırsa və ya lisenziyası yoxdursa, bu onların məaliyyə fəaliyyətində ciddi çətinliklər yarada bilər.

Pul vəsaitlərinin auditor yoxlama – ekspertiza nəticələrinin yekunlaşdırılması, onlar haqqında müvafiq arayışda konkret olaraq rəy və təkliflətin hazırlanması bu barədə aparılan yoxlama – ekspertiza işlərinin son və həlledici mərhələsidir. Bir çox məsələlər aşkar edilmiş nğqsan və çatışmazlıqların satından və həcmindən dryil, onların məntiqi qiymətləndirilməsi ilə yoxlama nəticə arayışında müvafiq qaydada əsaslandırılmış şəkildə yazılmasından asılıdır. Təcrübə göstərir ki, pul vəsaitləti üzrə aparılan audit yoxlama işlərinin nəticələri cox hallarda məzmunsuz, məntiqsiz, əsassız olan sözlərlə xırda nöqsanlarla ifadə olunur. Ona görə də audit yoxlama işinin nəticələrinin daha peşəkarcasına müvafiq arayışda əks etdirilməsi, məntiqi nəticə çıxarılması bütövlükdə yoxlama işlərinin səmərəliliyinə müsbət nəticə göstərir.Təsərrüfat- maliyyə fəaliyyətinə ciddi xələl gətirməyən, lakin mühasibat uçotunda qarışıqlıq yaradan eyni tipli xırda nöqsanlar qruplaşdırılır, əgər bu nöqsanlar coxdursa tarixləri ilə, sənədlərin rekvizitləri ilə, maddi- məsul şəzslərin adları göstərilməklə xüsusi reyestrə yazılmalıdır.

487





488

adau.edu.azadau.edu.az/img/page/tmp/9gPqxlRooo.docx · Web viewRespublikamızda baş verən sosial...

Documents

Transcript of adau.edu.azadau.edu.az/img/page/tmp/9gPqxlRooo.docx · Web viewRespublikamızda baş verən sosial...