Xalid Qurbanov Kamil Fətəliyev

Elçin İskəndərov

EKSPERİMENTİN PLANLAŞDIRILMASI

2

Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetin və Azərbaycan Elmi –Tədqiqat

“Aqromexanika” institutunun Elmi Şuralarında müzakirə olunaraq çap olunması

məsləhət görülmüşdür ((mühəndis fakültəsinin 27 fevral 2015, ADAU-nun 12 mart

2015 –ci il tarixli 06 saylı və Aqromexaniki ETİ –nun 1 aprel 2015 –ci il tarixli

1 saylı protokolları).

T.e.d. prof. Xalid Hümbətəli oğlu QurbanovT.ü.f.d. prof. Kamil Hətəm oğlu FətəliyevT.e.d. prof. Elçin Barat oğlu İskəndərov

Eksperimentin planlaşdırılması 88 səh 2015.

Rəy verənlər:

T.e.d. prof. Qurban ƏliyevT.e.d. prof. Bayram Bağırov

Dərs vəsaiti Elm tədqiqat işləri ilə məşğul olan magistr, aspirant, doktorant,

dissertatlar və elm işçiləri üçün nəzərdə tutulmuşdur. Kitabda tədqiqat işlərinin

növləri, eksperimentin aparılma metodikası, ölçü cihazları, eksperimentin nəticə-

lərinin riyazi qiymətləndirmə metodu, paylanma qanunları, reqresiya tənliklərinin

tərtibi, elm hesabat və dissertasiyaların tərtibinə dair tövsiyələr verilmişdir. Burada

reqresiya tənliyinin tərtibinə dair yeni prof. Qurbanov X.H və prof. Fətəliyev K.H

metodu öz əksini tapmışdır.

3

M Ü N D Ə R İ C A T

GİRİŞ............................................................................................................41. Elm haqqında əsas anlayışlar və bu haqda görkəmli şəxsiyyətlərin mülahizələri...........................................................................52. Axtarış və tətbiqi tədqiqatların əsas xüsusiyyətləri.....................................103. Elmin cəmiyyətdə rolu................................................................................104. Elmi –tədqiqat işlərinin növləri...................................................................125. Nəzəri və eksperimental tədqiqatlar........................................................176. Müasir elmdə nəzəriyyənin və eksperimentin nisbətləri.......................217. Proqram –metodikanın tərtibinin əsas

prinsipləri........................................228. Eksperimentin aparılma şəraitləri (laboratoriya, sahə təsərrüfatı, dövlət sınaqları).........................................................................259. Eksperimentin nəticələrinin riyazi statik hesabatı.......................................2810. Eksperimentin reqressiya tənliklərinin təyini (prof. x.h.Qurbanov və prof. K.H.Fətəliyev metodu)................................3211. Eksperimentin nəticələrinin

qiymətləndirilməsi........................................3712. Aparatlar, cihazlar, avadanlıqlar................................................................4113. Müasir elmdə nəzəriyyənin və eksperimentin nisbətləri.....................4414. Kəsilən və kəsilməyən riyazi paylanmalar...............................................4515. Təsadüfi hadisələrin təsviri və analizi üçün riyazi üsullar........................5716. Dissertasiyalara, aspirantların rəhbərlərinə və yeni elmi işə başlayan alimlərə olan tələbatlar..................................................6317. Dissertasiya işləri üçün mövzunun seçilməsi və elmi -tədqiqat qurumunun yaradılması şəraiti..................................................................7318. Elmi –tədqiqat işlərinin və təcrübi konstruktor işlərinin nəticələrinin tətbiqi....................................................................................7519. Elmi –tədqiqat və təcrübə konstruktor işinin yekunlarının tətbiqinin iqtisadi səmərəsi........................................................................81 20. Elmi -tədqiqat işlərindən istifadə olunan sözlərin terminoloji mənası....................................................................................82 İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYATLAR...........................................88

4

G İ R İ Ş

Ölkəmizdə demokratik, hüquqi dövlət quruculuğunda, vətəndaş cəmiyyətinin inkişafında, davamlı iqtisədi və sosial tərəqqidə, milli təhlükəsizliyin təmin edil-məsində elmin inkiaşfı dövlət siyasətinin əsas prioritetlərindən biridir.

Azərbaycan elmin zəngin tarixi və ənənələri vardır. Azərbaycan alimləri qədim dünya elmi irsinin Avropaya çatdırılmasında yaxından iştirak edərək Şərqlə Qərb arasında körpü rolunu oynanıb öz dəyərli töhfələrini verməklə böyük xidmət-lər göstərmişlər. Azərbaycanda elmi fikir XIX əsrdən etibarən müasir nəzəri düşüncənin mailiyyətləri ilə tam yeni mərhələyə qədəm qoymuşdur.

XIX əsrin 60÷80-ci illərdə Azərbaycana gələn xarici alimlərin neft sənayesi-nin və Azərbaycan elminin inkişafında xidmətləri olmuşdur. Həmin dövrdə burada əldə edilən çoxsaylı elmi və texniki nəticələr, o cümlədən 1847 –ci ildə neftin sənaye üsulu ilə çıxarılması ilk dəfə Azərbaycanda reallaşmışdır.

Azərbaycanda elmi fikir XIX əsrin birinci yarısında etibarən öz inkişafının növbəti mərhələsinə qədəm qoymuş və həmin dövrdə respublikada elm və təhsil sürətlə inkişaf etmişdir. 1945-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası təsis edilmiş elmi fəaliyyətin inkişafı üçün mükəmməl quruluşlu təşkilat yaradılmışdır. XX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan Elmlər Akademiyası qədim və zəngin elmi ənənələri olan ölkəmizdə elmin strateji istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsində, fundamen-tal və tətbiqi elm sahələrinin inkişafında müstəsna rol oynamışdır. 1969 -1982-ci illərdə respublikadan kənardakı qabaqcıl ali məktəblərdə təhsil almış minlərlə gənc vətənə qayıdaraq elmi müəssisələrdə xalqımızı vətəndən kənarda da layiqincə təmsil etmişlər.

Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışından sonra Azərbaycan ictimaiyyəti ilə ilk görüşü Akademiyada olmuş və nəyin bahasına olursa olsun Akademiyanın əvvəlki şöhrətini özünə qaytarmaq təşəbbüsünü qaldırmışdır.

Azərbaycan müstəqil dövlət kimi uğurlu siyasət aparır. Ölkəmiz inkişaf edir. Bu inkişaf özünü bütün istiqamətlərdə göstərir. Elmin inkişafı da ümumi inkişaf templəri ilə uzlaşmalıdır. Ali təhsilin elmin və istisədiyyatın birliyi yaradılmalıdır. Müstəqilliyimizin inkişafı və möhkəmlənməsi şəraitində, Azərbaycan elminin və elmi potensialının güclənməsinə həmişə böyük ehtiyac vardır.

Elmin əsas aparıcılarının qarşısında əsas məsələlərdən biri tədqiqat işlərinin düzgün və müasir tələblərə cavab verən metodikalar əsasında təşkil etməkdir. Məlumdur ki, tədqiqat işlərinin əsasını nəzəri və eksperimental işlər təşkil edir. Beləki nəzəriyyədə tədqiq olunan məsələlər eksperimentdə öz əksini tapmaqla təsdiq olunmalıdır. Bu baxımdan tədqiqatçıların eksperimentlərin aparılmasına, onun metodikasının, istifadə olunan cihaz və avadanlıqlardan, alınan nəticələrin riyazi statiki hesabatına düzgün rəayət olunması tələb olunur. Bunları nəzərə alaraq müəlliflər müasir tələblərə cavab verən və öz təcrübələrindən istifadə edərək elm işçilərə kömək məqsədi ilə dərs vəsaitini lazımı proqram əsasında tərtib etmişlər.

5

1. ELM HAQQINDA ƏSAS ANLAYIŞLAR VƏ BU HAQDA GÖR KƏMLİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİN MÜLAHİZƏLƏRİ

Hazırda elm, elmi texniki tərəqqinin əsas hərəkətverici qüvvəsinə və xalq

təsərrüfatının özünəməxsus sahəsinə çevrilib və ictimai istehsalatın effektivliyinin

yüksəldilməsi üçün əsas vəsitədir. Bu səbəbdən dövlət tərəfindən elmin inkişafına

bütün dövrlərdə xüsusi diqqət yetirilib.

Elmin əsas xüsusiyyətlərinə gəldikdə isə:

- elm; - ətrafındakı həqiqətləri aşkar etmək və nəzəri olaraq sistemləşdirmək-

dən ibarət insanın fəaliyyət sahəsidir. Elmin əsas məqsədi tədqiqat sahəsi olan pro-

sesləri və hadisələri öyrənməkdən, izah etməkdən, əvvəlcədən proqnozlaşdırmaq-

dan ibarətdir;

- elmi fəaliyyət; - yeni elmi biliklərin əldə edilməsi və tətbiqinə yönəldilmiş

fəaliyyətdir. Buraya fundamental və tətbiqi elmi tədqiqatlar, elmi- texniki

araşdırmalar, eksperimental işləmələr, elmi innovəsiya və s. aid edila bilər;

- fundamental elmi tədqiqatlar; - insanın, cəmiyyətin, ətraf təbii mühitin

quruluşunun, funksiyasının və inkişafının əsas qanunauyğunluqları haqqında yeni

biliklərin əldə edilməsinə yönəldilmiş nəzəri və eksperimental fəaliyyətdir;

- tətbiqi elmi tədqiqatlar;- əsas etibarilə praktiki məqsədlərin həyata

keçirilmaəsi və konkret məsələlərin həlli üçün yeni biliklərin təqbiqinə yönəldilmiş

fəaliyyətdir;

- elmi - texniki araşdırmalar; - texnoloji, texniki iqtisadi, sosial, humanitar

və digər problemləri həll etmək, elmin texnikanın və istehsalın vəhid bir sistem

kimi işlənməsini təmin etmək üçün yeni biliklərin əldə olunmasına və təqbiqinə

yönəldilmiş fəaliyyətdir;

- eksperimental işləmələr; - elmi tədqiqatlar nəticəsində və ya əməli təcrübə

əsasında əldə olunmuş biliklərə əsaslanan, insan həyatı və sağlamlığının qorun-

6

masına, yeni material, məhsul, istehsal prosesi, qurğu, xidmat və üsulların yaradıl-

masına, onların təkmilləşdirilməsinə yönəldilmiş fəaliyyətdir;

- elmi innovasiya; - elmi tədqiqatlar əsasında formalaşan mütərəqqi xarakter-

li yeniliklərin və əqli mülkiyyətin (elmi işləmələrin, ixtiraların, kəşflərin və s.)

yaradılmasını; onların yeni əmtəə, texnologiyalar, sosial xidmətlər sahəsində

keyfiyyətlə səmərə verən tətbiqini və bu prosesi təmin edən istehsalat şərtləri

formaların özündə birləşdirən fəaliyyətdir;

- elmi nəticə; - elmi fəaliyyət nəticəsində əldə edilən, müvəfiq məlumat

daşıyıcısında qeyd olunmuş yeni biliklər və həllərdir;

- elmi məhsul; - istifadə üçün miiüəyyən edilmiş elmi, о cümlədən intellek-

tual fəaliyyətin nəticəsidir.

Elm haqqında ən dəyərli fikirlər Məhəmməd peyğəmbərə məxsusdur. O, elm

haqqında demişdir:

- Beşikdən məzara qədər elm öyrənin.

- Elm Cində belə olsa, ardınca gedin.

- Elm, savəd öyrənmək, qadınlı kişili bütün müsəlmanların borcudur.

- Alimin yuxusu cahilin ibadətindən xeyirlidir.

- Hər yerin bir yolu olduğu kimi, cənnətin də yolu elmdir.

- Elm sahibinin dostu çox olar, mal sahibinin düşməni.

- Elm istifadə olunduqca artar, mal isə azalar.

- Elm qaldıqca qiyməti artar, mal isə qaldıqca qiymətdən düşər.

- Elm qəlbə güc verər, mal isə qəlbi daşlaşdırar.

- Elm insanı təvəzökar, mal isə lovğa edər.

- Elmin oğrudan qorunmasına ehtiyac yoxdur, malı isə qorumaq lazımdır.

- Elm rəhmət, mal isə düşmən qazandırır.

- Mənim ümmətimdan hər bir agıl sahibinə bu dörd şey vəcibdir: elmi eşit-

mək, onu öyrənmək, yaymaq və ona əməl etmək.

- Ən böyük sədəqə biliyi bilməyənlər arasında yaymaqdır.

- Alimin mürəkkəbi və şəhidin qanı göylər üçün eyni rəngdədir.

- Bilikli adamın üzünə baxmaq, onunla oturub-durmaq ibadətdir.

7

Dahi mütəfəkkir şair şeyx Nizami Gəncəvi elm haqda yazmışdır:

- Qüvvət elmdədir, başqa cür hec kəs,

Heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz.

Hər uca rütbədən biliniz fəqət

Alimin rütbəsi ucadır əlbət.

- Elm öyrənməyi ar bilən hər kəs,

Dünyada mərifət qazana bilməz.

- Bir elmi öyrənmək istədikdə sən

Çalış ki, hər şeyi kamil biləsən.

Kamil bir palançı olsa da insan,

Yaxşıdır yarımçıq papaqçılıqdan

Elm haqqında Ulu Öndər Heydər Əliyevin də dəyərli fikirləri olmuşdur:

- Hansı iqtisadiyyat olursa olsun, elm inkişaf etməlidir.

- Elə etmək lazımdır ki, elmə həqiqətən onu zənginləşdirməyə, irəlilətməyə

qadir olan adamlar gəlsin.

- Gələcək bilikli, elmli, vətəndaş mövqeli insanların çiyinləri üstündə qurula-

caqdır.

- Elm adamları istedada, məhərətə, xüsusi bacarığa malik olmalıdır... Bu

insanlar ən böyük hörmətə layiqdir.

Elm haqqında digər görkəmli şəxsiyyətlərin dediklərindən:

- Bir nəfər elm adamından soruşurlar:

Elmdə bu dərəcəyə necə çatdın?

Dedi!

Bilmədiyim şeyi soruşmaqdan utanmadım.

- Elm əqidəli olmaq üçündür, dünya malı yığmaq üçün yox.

- Əsəri olmayan alim barsız ağacdır. (Məhəmməd Hadi)

- Qədimdə insanlar elmi kamilliyə yetmək naminə öyrəndikləri halda, bu gün

dünyanı fəth etmək naminə öyrənirlər. (Kanfutsi, Çin mütəfəkkiri).

- Elmin hüdudları üfiq xəttinə oxşayır: biz ona nə qədər yaxınlaşsaq, о bizdən

bir о qədər uzaqlaşacaq. (Pyer Buast, Fransız yazıçısı).

8

- Elmdir cümlə-sənətin dəyəri.

Elmsiz sənətin nədir dəyəri? (Abbas Səhhət).

Elm öyrənmək heç vaxt gec deyil. (ibn Sina).

- Elm ancaq xoşniyyətli insanların əlində olanda fayda verir. (Sokrat).

- Elm insanın tacı, var-dövlət isə boğazdan sallanan boyunbağıdır. (Cavanni

Viko, İtalyan filosofu).

- Ölkəni inkişaf etdirib irəli aparan elm və təhsildir. (Bismark, Almaniyanın

dövlət xadimi).

- Elm və təhsildə məqsəd texniki avədanlıq istehsal etmək deyil, insan yetiş-

dirməkdir. (F.Rixter, Alman yazıçısı).

- Elm yaxşı zamanlarda sərvət, pis zamanlarda isə sığınacaq və gözəl yol

göstərəndir. (Aristotel).

- Elm bütün qapıları açan açara bənzər. (Anatol Frans, Fransız yazıçısı).

- Elmsiz adam, meyvəsiz ağac kimidir.

- Elm səbəb, əməl isə nəticədir.

- О adam ki, bilir və biliyi ilə başqalarını heyran edir, о alimdir, ona ehtiram

edin.

О adam ki, bilir və biliyinə güvənmir, о özündən xəbərsizdir, onu tənqid edin.

О adam ki, bilmir və öyrənməyə cəhd edir, о zəhmətkeşdir ona kömək edin.

О adam ki, bilmir və öyrənmək da istəmir, о ağılsızdır; ondan uzaq olun.

(Nəsrəddin Tusi).

Elm təbiətdə və cəmiyyətdəki hadisələri proqnozlaşdırmağa və dəyişməyə

imkan verən bilik sistemidir. Alimlərin bir çoxu “elm” terminini açıqlayıb və hər

bir açıqlama elmin təyinatlarını özündə əks etdirir. Məsələn, S.Q.Strumilin belə

hesab edirdi: “Elm- həqiqəti əldə etmək üçün prosesdir... Elm bilik prosesi kimi öz

tamamlanmasını nəzəriyyəsinin təcrübəyə tətbiqi zamanı tapar.

İ.P.Pavlov yazırdı: “Elm insanın özü-özlüyündə və əhatə dairəsində silahıdır”.

P.N.Zaylin, A.İ.Şerbakov və M.A.Xudeleviç elmin tərifini özlərinə məxsus

vermişlər.

9

- Elm, təbiət, cəmiyyət, təzahür haqqında toplanmış biliklərin işlənmiş siste-

mi, onların inkişafıdır;

- Elm, insan fəaliyyati ilə təbiəti, cəmiyyət və təzahür qanunlarının öyrənil-

məsinə, onlardan əldə olunmuş biliklərin texnika, texnologiya və idarəetməyə

tətbiqidir;

Riyaziyyatçıların fikrinə görə: - Elm təbiətdə və cəmiyyətdə baş verənləri

proqnozlaşdırmaq və dəyişməyə imkan verən bilik sistemidir.

Rus yazıçısı L.Tolstoyun fikirincə “Bilik о zaman bilik sayılır ki, zehinlə

deyil şüurla əldə edilir” və yaxud:

- Əgər kiçik elmi işçi konkret problemdə akademikdən az baş çıxarırsa,

deməli onun elmdə yeri yoxdur (V.V.Volevodskiy).

- Elmlə işdən kənar vəxtlarda, iş vəxtı isə əməyin elmi təşkili ilə məşğul

olmaq lazımdır (Svetkov).

- Elmin gücü və qüvvəsi hədsizdir. Onun insanın xeyrinə praktiki tətbiqi də

hədsizdir (A.N.Krılov).

Elmin özünə məxsus xüsusiyyətləri vardır, çünki, elm özünün daxili qanunları

olan ictimai inkişaf qanunlarına tabedir.

Elmin xarici xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, elmin inkişafı müasir

cəmiyyətin özünəməxsus tələbləri ilə, onun xarakteri isə cəmiyyətin qərəzliliyi ilə

təyin olunu.

Elmin daxili xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, o, ayrı -ayrı sahələrdə yeni

problemlərin aşkara çıxması nəticəsində başlanır və inkişaf edir, elmin bu sahələri

nisbətən perspektivli hesab edilir.

Elm haqqında belə bir aforizm də vərdır: “Elm əsl alimin xobbisidir”.

Elm termininin tərifindən belə çıxır ki, insanların elmi fəaliyyətinin məqsədi

biliklərin, anlayışların istehsalı onların inkişaf qanunlarının aşkara çıxarılmasıdır.

Buna görə də insanların elmi fəaliyyəti arabir fiziki işlə müşahidə olunan əqli işdir.

Elmin məqsədləri haqqında D.İ.Mendeleyev demişdir: “...Elmin öyrənil-

məsinin iki əsas məqsədi vər: qabağıgörmək və xeyir”.

10

Elmi nailiyyətlərin realizə edilməsi insanların aşağıdakı fəaliyyəti nəticəsində

həyata keçirilir:

a) biliklərin alınmasına, mənimsənilməsinə, işlənilməsinə, sistemləşdirilmə-

sina;

b) təbiətin, cəmiyyətin və dərrakənin qanunlarının dərindən öyrənilməsinə;

s) biliklərin texniki, texnoloji və ya təşkilatı tətbiqi.

2. AXTARIŞ VƏ TƏTBİQİ TƏDQİQATLARIN ƏSAS XÜSUSİYYƏT LƏRİ

Praktiki və nəzəri biliklərin dərinləşdirilməsi yalnız bu sahədə proqres əldə

etməyə imkan verir. Bununla əlaqədar olaraq axtarış və tətbiqi tədqiqatların əsas

vəzifələrinə aşağıdakılar daxildir:

1. İstehsalat və istehsal ediləcək məhsulların təkmilləşdirilməsi üsulları.

2. Yeni məhsullar almaq və onların alınması üçün yeni orjinal üsulları işlə-

mək;

Bu halda axtarış tədqiqatları nəticəsində istehsal olunacaq məhsul dəqiqliklə

öyrənilməlidir. Tətbiqi tədqiqatlarda isə sistematik öyrənmə ilə məhsulun seriyalı

və kütləvi, sonra isə yüksək səviyyədə istehsalına yol tapılmalıdır.

3. Elmin perspektiv sahələrinin imkanlarını üzə çıxartmaq, eksperimentlər

əsasında sənayedə və kənd təsərrüfatı istehsalında uğur qazanma şansının momen-

tini təyin etmək üçün bilik toplamaq.

4. Təbiətdə və texnikada cəmiyyətin tarixi inkişafında qanunların əksini

tapmasını dərk etmək, fərdini ümumidən, formanı məzmundan, təsadüfi obyektiv

zərurətdən, milli adətləri onların sosial əsaslarından, səxsiyyəti sinifindən ayrılıqda

tədqiqin mümkün olmadığını açıqlamaq.

3. ELMİN CƏMİYYƏTDƏ ROLU

Elmin cəmiyyətdə rolu cox böyükdür. Müasir dövrdə elm istehsal qüvvəsidir.

Texniki tərəqqinin əsas mənbəyi əmək məhsuldarlığının və əhalinin artımı eləcə də

elmdə irəli sürülən əsas problemlərin həyatiliyidir.

11

Elm, texnika, texnologiya və idaraetmə maddi istehsala, icmal münasibətlərə,

idaraetmə sisteminə, insanların həyat və yaşayışına təsir göstərir. Elm cəmiyyətin

və maddi istehsalın inkişafının aparıcı qüvvəsidir.

Hələ 1967-ci ildə akademik V.N.Trapeznikov yazırdı: “Elm və onun nəticə-

lərinin k/t-da mənimsənilməsi əmək istehsalının yüksəldilməsinin əsas mənbəyi-

dir”.

Elmə sərf olunan hər manat istehsalat fondlarının planlı inkişafına qoyulandan

dörd dəfə, texniki proqres olmadıqda isə altı dəfə sərfəlidir.

Elmin istehsalatla əlaqəsi elmi-tədqiqat işlərinin planının tutulması ilə başla-

nır. Bu səbəbdən də elmi işçilər istehsalatın tələblərini yaxşı bilməli və tədqiqat

planına aktual məsələləri daxil etməlidirlər. Elmlə istehsalatın əlaqəsi birbaşa və ya

əksinə olur. Birbaşa əlaqədə elmi tədqiqatların tətbiqi nəticələrində nail olunur, əks

halda isə istehsalatın dərindən öyrənilməsi və tədqiqata ehtiyacı olan sahələrin

aşkara çıxarılması məslələri həll olunur.

Elmin istehsalatla birbaşa əlaqəsi təsərrüfat və yaradıcilıq müqavilələri ilə

möhkəmlənir. Əks halda əlaqə mətbuat, radio, televiziya, sərgilər, konfranslar

vəsitəsi ilə aparılır.

Elmlə istehsalatın əlaqəsi nəticələrin tətbiqi ilə başa çatmamalıdır. Bu

nəticələrin təkmilləşdirilməsinə və ya daha yeniləri ilə əvəz olunmasına səbəb

olmalıdır. Belə əlaqələr nəticəsində elm cəmiyyətin istehsal gücünə çevrilir.

İxtira praktikada nailiyyətlərə əsaslanır, elm isə nəzərdən keçirir və əsaslan-

dır. Bəzən elm praktikanı qabaqlayır. Fundamental elm isə praktikanı bir neşə il

qabaqlamalıdır.

Elmi nailiyyətlərin nəticələrinin həyata keçməsi, elmi ən effektli kapital

qoyuluşu olan sahələrdən birinə çevirir. Bu, elmi cəmiyyətin istehsal qüvvəsinə

çevrilən amillərdən biridir.

Tətbiqi elm yeni əmək vəsitələrində və alətlərində, yeni tələbat vəsitələrində,

nailiyyətlərin modelləşdirilməsində müəssisələrdə istehsal qüvvəsi kimi yer tutur.

12

4. ELMİ –TƏDQİQAT İŞLƏRİNİN NÖVLƏRİ

Elmi işin əlamətləri

Yuxarıda adları çəkilən tədqiqatların xüsusiyyətlərini göstərən “Elmi iş”

anlayışı fundamental, axtarış tətbiqi tədqiqat və təcrübi-eksperimental istehsalatın

nəticələrini əhatə edir.

“Elmi iş” termini altında təbiət, texnika, cəmiyyət və s. inkişafı qanunlarının

təyin etdiyi iş nəzərdə tutulur. Elmi işdə yalnız məsələlər öz həllini tapmamalıdır,

yeni problemlər və onların həlli yolları da araşdırılmalıdır.

A.N.Krılov belə hesab edirdi ki, elmi iş yalnız о zaman nəticə ver bilər ki, iş

aparanın hər hansı bir ideyası və şəxsi fikirləri olsun.

Elmi işin əlamətləri bunlardır: yenilik və orjinallıq; unikallıq və təkrar olun-

mazlıq, təkamül xarakteri və risk. Elmi iş tədqiqatçının sərbəstliyindən deyil, pro-

sesin anlaşılma mahiyyətindən, mənfi və ya müsbət nəticə alınmasından irəli gəlir.

Fundamental işlər. Bu işlər cəmiyyətdə qısa zamanda hiss ediləcək xeyir

vermir. Bəziləri illərlə rəflərdə qala bilər. Fundamental və axtarış işlərinin yüksək

effekt vermək ehtimalı həmişə olmur. Lakin, fundamental işlərin nəticəsi ixtira ola

bilər, onlarsız isə elmin inkişafı mümkün deyil. İxtira elmi-tədqiqatın inkişafının

təməlidir.

Fundamental elmi-tədqiqat işləri bir qayda olaraq nəzəri profilli akademiya

institutları tərəfindən yerinə yetirdir. Bəzən tədris institutlarında yerinə yetirilə

bilər.

Nəzəri istiqamətli institutlar mədəniyyətin və elmin ümumi dirçəlişinə kömək

edir. Nəzəri ixtiralar maddi istehsalatda köklü dönüşə səbəb olur və əlaqəli

sahələrdə irəliləyiş deməkdir. Hər bir ixtiranın elmə və texnikaya ehtiyacı vər. Bu

sabəbdən də axtarış və tətbiqi tədqiqatlar gələcək təcrübə-konstruktor və

istehsalatın-konstruktor hazırlığı işlərinin aparılması üçün vacibdir.

Axtarış işləri. Ауrı -ауrı hallarda axtarış işlərinin nəticələri istehsalatda

tətbiqi tədqiqatla və təcrübi-konstruktor işləri nəzərə alınmadan istifada edilə bilər.

13

Axtarış işləri tətbiq qanunlarının istehsalatda istifadə prinsiplərini üzə şıxar-

mağa imkan verir.

Bəzən tədqiqat işləri konkret elmi iş haqqında sistemli məlumat almaq məq-

sədi ilə aparılır. Belə işlər kiçik məqsəd daşıyır və alınmış nəticələrin xalq təsər-

rüfatında işlənməsi yolları öyrənilir.

Tətbiqi elmi-tədqiqat işləri. ETİ və KB tərəfindən yerinə yetirilən işlər bu

təşkilatların fəaliyyətinin planlaşdırılması və uçotu nöqteyi -nəzərindən üç növə

bölünür: tətbiqi elmi-tədqiqat, təcrübi -konstruktor və başqa təşkilatlara texniki

xidmət və kömək göstərilməsinə dair işlər.

Tətbiqi xarakterli işlər təcrübi-konstruktor və ya layihə texnoloji işləmələrdə

istifada edilir. Tətbiqi işlərə aşağıdakılar daxildir: yeni texnikanın yaradılmasında

istifadə edilən təkmilləşdirilmiş konstruktor -texnoloji prinsiplərin axtarışı; yeni

məhsulların texniki parametrlərinin işlənməsinin optimal üsullarının axtarışı;

materialların texniki xarakteristikalarının təyin edilməsi və onların sınağı

üsullarının axtarışı. Bu işlər də tam eksperimental nüsxələrin yaradılması və bütün

sınaqların aparılması ilə başa çatır.

Tətbiqi xarakterli elmi işlərin yekununda prinsipcə yeni nəzəri və texniki həlli

olan əlavə nəticələr əldə edilir. Onlar əsasən sənaye yönümlü institutlarda işlənir.

Bu institutlardan təxirəsalınmaz səmərə tələb edilir.

Tətbiqi elmi-tədqiqat işlərinin tamlığı və uğuru aşağıdakılardan asılıdır:

- məsələlərin həllin tələbatlar və ya axtarış işində nəzəri tərtib olunmuş məsə-

lənin labüdlüyü;

- məsələnin həlli üçün ideyanın, maddi şəraitin və enerjinin tələb olunan

növünün olması;

- təcrübənin istifadə etdiyi riyazi aparat;

- elmi tədqiqatların nəticələrinin xalq təsərrüfatı sahələrinə koordinasiya edil-

məsi və tətbiq olunma imkanları.

Təcrübi konstruktor işləri: Bu işlərə texniki işlənmə ilə əlaqəli işlər, yeni

qurğuların yaradılmasına yönəldilmiş, elmi-konstruktor işlərinin nəticələri, texniki

14

və texniki-iqtisadi sənədləşdirilmənin, texniki şəraitin və quraşdırma işlərinin

işlənməsi aiddir.

TKİ elmi-tədqiqat işlərinin nəticələrinə dair tələblər işlənmiş, texniki

məsələlərin əsasında həyata keçirilir. TKİ-nin məqsədi hərtərəfli sınaqlardan sonra

istehsalata verilə biləcək yeni texnikanın yaradılmasıdır.

Texniki işlənmənin və ya TKİ-nin əsasını texnoloji layihələndirmə, sınaq

maşınlarının, qurğularının yaradılması təşkil edir. TKİ layihə -konstruktor və

layihə -texnoloji institutlarda aparılır. TKİ-nin bütün növləri və iqtisadi effekt təyin

edilir.

Elmi mövzunun işlənməsində layihələndirmə elmi işin növü kimi öyrənilir.

Təcrübə-konstruktor işlənməsinə: qurğunun layihələndirilməsi, mövcud üsulların

və prinsiplərin sınağı və qiymətləndirilməsi aiddir. TKİ nəzəri ixtiranın praktiki

olaraq həyata keçirilməsində əsas mərhələdir. O, mövcud qanunlara, normativ

verilənlərə, məlum düsturlara, standart sınaq materiallarına əsaslanır.

TKİ yüksək əmək məhsuldarlığına, yeni texnikanın fasiləsiz və avtomatik işi

təmin edən yeni texnikanın yaradılmasına, proqramlı idarəetmənin, elektronikanın,

hesablama texnikasının tətbiqinə və s. yaradılmasına yönəldilir. Texniki işləmədə

yalnız işin məqsədi əldə edilir.

Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticəyə ğəlmək olar ki, texniki işləmələrə kons-

truktiv işləmələr, sınaqlar, texnologiyanın işlənməsi, müşahidələr, tədqiqatların

nəticələrinin analizi və müqayisə edilməsi daxil edilir. Burada maşının keyfiyyət-

lərinin mənfi və müsbət olması səbəbləri aşkara çıxarır.

Maşının funksiyasını təyin etdikdə konstruktor başqa ixtisasçıların, texnoloq-

ların, mühəndis -mexanizatorların, təmirçi mühəndislərin, aqronomların, zootex-

niklərin, iqtisadçıların məsləhətlərindən istifadə etməlidir.

Seriyalı maşın işlənməsidə hər bir hissənin və birləşmənin etibarlılığı, о

cümlədən, bu göstəricilər əsasında hissələrdə gərginlik göstəriciləri, hərəkət hisslə-

rinin ətalət qüvvələri, tarazlıq dərəcəsi, surət və təcil və başqa faktorlar öyrənil-

məlidir. Belə hissələr üçün uyğun materiallar seçilir. Hissələrin etibarlılıq göstəri-

cilərini onların möhkəmliyi ilə uyğunlaşdırmaq lazımdır. Yeni maşın о zaman

15

istehsalatda tətbiq edilir ki, onun metal və enerji tutumu az olsun, sadə konstruk-

siyalı iş prinsipi asan məhsuldarlığı yüksək olub təhlükəsizliyi təmin etsin.

Köməkçi işlər. Texniki kömək işlərində aşağıdakılar nəzərdə tutulur: yeni

texnoloji proseslərin mənimsənilməsi muüəssisələrdə təşkilati-metodiki işlərin

yerinə yetirilməsi texniki materialların işlənməsi, kompleks işlərin iqtisadi əsaslan-

dırması üzrə rəhbərə kömək göstərmək. Texniki xidmət göstərilməsinin tədqiqat

xarakterli olması da ETİ-nin mövzu planlarında vəcib yer tutur. Buraya bütün növ

resursların ümumi xərci, tələb olunan xidmət işləri daxil edilir.

Elmi işin işlənilməsində fərləndirici xüsusiyyətlər

Elmi tədqiqat işi ilə texniki işlənmə arasında bir çox fərqli cəhətlər vardır.

Elmi iş adi işdən nəticələrinin yeniliyi və orjinallıgı, nəticələrin əldə olunma

metodikasının təkrar olunmazlığı ilə fərqlənir. Tədqiqatçı başqalarının işlərini

təkrar etməmək şərti ilə məlum olmayanı tədqiqat yolu ilə araşdırır, alınmış

nəticələrin lazımi yoxlamalar aparılmaqla dürüstlüyü, nəticələrin ehtimal xarakterli

olması aydınlaşdırılır. Bu zaman nəticələr müsbət və ya mənfi ola bilər.

Elmi işin məqsədi iki üsulla araşdırıla bilər:

a) yeni, orjinal, sistemli verilənləri almaq məqsədilə məlum olan biliklərin

genişləndirilməsi;

b) yeni texnikanın, texnologiyanın tətbiqilə istehsalatın effektivliyinin yüksəl-

dilməsi.

Elmi iş tədqiqat nəticəsi olub, təcrübə və ya nəzəri analiz əsasında hadisənin

qanunauyğunluğunun aşkarlanması məqsədini daşıyır. Tədqiqat zamanı səbəblər

və nəticələr arasında əlaqə riyazi olarsa, hadisənin mahiyyəti məlum olur. Bu halda

iş elmi xarakterlidir.

Elmi işdə faktorların proseslərə təsiri və bu faktorların qiymətlədirilməsi

aşkar edilir. Faktiki materialsız elmi iş fundamentsiz binaya bənziyir. Lakin,

ümumiləşmiş, nəticəsiz faktlar hələ elm deyil. D.İ.Mendeleyev bu barədə demiş-

dir:... “Faktlar toplusu elmin görüntüsüdür, onun yanından ötüb elm məbədinə

girmək olmaz”.

16

Elmi fəaliyyətə yeni başlayanlara akademik İ.İ.Pavlov belə məsləhət vermiş-

dir: “Elmdə ağır iş görməyə alışın. Faktları öyrənin, toplayın. Faktlarsız sizin

“nəzəriya” boşdur. “Нər hansı mövzuda elmi iş yeni məlumatların alınmasına,

mənimsənilməsinə, klassifikasiyasına, işlənməsinə yönəlir.

İqtisadi işlər orjinal və dürüst olduqda, yəni əgər onlar məlum məlumatlarla

müqayisədə daha təkmilləşmişdisə əsaslıdır. Buraya sahələrarası balansın tərtibi və

analizi, müəssisələrin ixtisaslaşdırılmasına dair məsələlərin həlli, müəssisələrin

iqtisadi səmərəliliyinin analizi, elmi fəaliyyətin təşkili və planlaşdırılması daxildir.

Mühasibat hesabatı və ya maddi-texniki təchizata dair iqtisadi iş adi çərçivədə

aparılıbsa, bu elmi iş deyil.

Elmi işlərə aşağıdakılar da daxildir: patentşünaslıq, standartların işlənməsi,

aspirantların hazırlanması və ya tədqiqatçılara rəhbərlik, yaradıcı işin metodikası

və s.

İşləri elmi və sıravilərə böldükdə məhsulun prinsipial dəyişdirilməsi elmi

işlərin funksiyasına, hazır texnologiyaya əsaslanır, məhsul almaq isə mühəndisin

funksiyasına daxil edilir.

Elmi istiqamətlərin və problemlərin əlaqəsi

Elmi işlərin inkişaf edəcəyi əsas elmi istiqamətlərin formalaşması, hər elm

sahəsi üzrə problemlər vəsitəsilə həyata keçirilir. Bütün növ tədqiqatlar: əsas elmi

istiqamətlər, problemlər mövzular və fasillərə bölünür.

Hər bir elmi istiqamətə bir və ya bir neçə problem uyğundur. Problem elmi

istiqamətin bir hissəsi olub, onun geniş sahəsini əhatə edir. İşlər üzrə koordinasiya

Elmi Tədqiqat İnstitutları (ETİ) tərəfindən aparılır.

Elmi mövzular ETİ və ya təşkilat tərəfindən həllini tapan problemin bir

hissəsidir. Вöyük əmək sərfi tələb edən işlər fasillərə, fəsillər isə bölmələrə və

bəndlərə bölünür. Fəsillər ETİ və ya konstruktor bürolarının şöbələri tərəfindən,

bunların bölmələri və bəndləri isə laborotoriyalar və ya elmi qruplar tərəfindən

aparılır. Kiçik mövzular isə ayrıca laborotoriyalar və ya qruplar tərəfindən yerinə

yetirilir. Mövzunun aparılması müddəti və mərhələləri əvvəlcədən planlaşdırma

nəticəsində təyin edilir. Mərhələ dedikdə işin sərbəst hissəsi nəzərda tutulur.

17

5. NƏZƏRİ VƏ EKSPERİMENTAL TƏDQİQATLARTədqiqat üsuluna görə axtarış və tədbiqi elmi işlər nəzəri və eksperimental

işlərə bölünür. Araşdırma, axtarış və ixtira nəzəri tədqiqatın əsasını təşkil edir.

Nəzəri tədqiqatlar. Nəzəri tədqiqatlar elmi tədqiqatların əsasını təşkil edir.

Nəzəri tədqiqatların məqsədi dünyanı obyektiv əks etdirən qanunların öyrənilməsi,

həmçinin orjinal nəzəriyyənin, hipotezin ixtirası və yeni prinsipin tətbiqindən

ibarətdir.

Nəzəri tədqiqatlar hesabat xarakterli ola bilər, lakin onlar mürəkkəb və dəqiq

eksperimentlərə əsaslanır. Nəzəriyyə hər hansı bir elm sahəsində əsas ideyalar və

baxışlar sistemi, təbiətin, cəmiyyətin və zəkanın inkişafı, haqda qanunauyğunluq-

ları, elmi izahı olub, amilləri izah edərək yeni faktları aşkar edən biliklər toplusu-

dur. Orada anlayışlara əsaslanan təkliflər, rəylər toplanıb, hər hansı bir elmi və ya

elm sahəsini əmələ gətirən ümumiləşdirilmiş əsasların izahı verilir. Onu davranış

qaydaları yaradan fikirlər, mülahizələr formasında başa düşmək də olar.

Hipoteza verilmiş tədqiqatların əsasında qəbul edilib, məntiqi izahla yox-

lanırsa nəzəri tədqiqat adlanır. Nəzəri tədqiqatlar, öyrənilən məsələlərlə və ya

hadisələrlə bağlı məntiqi mülahizələr zənciridir. Mülahizələr riyazi forma alıbsa,

bu halda araşdırılan məsələnin nəticəsi riyazi yolla müəyyən edilməlidir.

Riyazi tədqiqatlarda iki üsuldan istifadə edilir: 1) analiz, hadisənin amilləri-

nin, xassələrinin və onların tərkib hissəsinin ayrı-ayrılıqda baxılması ilə elmi

tədqiqat üslu; 2) sintez, hadisənin ayrılıqda və qarşılıqlı əlaqədə tədqiqi və analiz

nəticəsində alınmış verilənlərin ümumiləşdirilməsi.

Riyazi analiz, riyazi elmlərin ümumiləşmiş nəticəsinə aiddır. Riyazi analizə

aşağıdakılar daxildir: differensal və inteqral hesablama, sıralar nəzəriyyəsi, diffe-

rensal təkliflər nəzəriyyəsi, analitik funksiyalar nəzəriyyəsi, vəriasiya hesablaması,

inteqral təhliklər nəzəriyyəsi və funksional analiz.

Elementar və ali riyaziyyatın bölmələrinin hamısında sintezdən istifadə edilir.

Onun tərkibində isə analizin elementləri olur. Sintez və analiz birbirləri ilə sıx

əlaqəlidir.

18

Hadisənin hər hansı tərəfinə ayrılıqda riyazi baxılırsa, tədqiqat analitik

adlanır.

Dahi İtalyan fiziki və astronomu Qalileo Qaliley analitik tədqiqatları belə

ifadə etmişdir. Bütün ölçüdə bilənləri ölçmək və ölçülməyənləri buna tabe etmək

lazımdır. Analitik tədqiqatların keyfiyyəti alınmış başlanğıc verilənlərin dürüstlü-

yündən asılıdır. Elmin və texnikanın inkişafının bu şəraitində riyaziyyat artıq sırf

nəzəri elm deyil. Mühəndis -konstruktor məsələlərində, iqtisadi, bioloji, tibbi və s.

sahələrin tədqiqatlarında ondan geniş istifadə edilir. Bəzi nəzəri tədqiqatlar zaman-

la ayaqlaşmır, elə tədqiqatlar da vər ki, tətbiq olunmaq üçün nəzəri araşdırmalar

tələb edir. Birinci halda nəzəri tədqiqat yeni elmi istiqamətə qulluq edir, ikinci

halda isə məlum olan konstruksiyanın elmi əsaslandırılmasına və təkmilləşdiril-

məsinə yönəlir.

Proseslərin riyaziləşdirilməsi və ya onların faktorları arasında əlaqənin təyini

ilə riyazi moddelləşdirilməsinə, prosesə təsir edən faktorların aşkarlanması, riyazi

aparatın tədbiqi ilə prosesin sintezi və analizi, riyazi üsulların və analitik

mülahizələrin cəlb edilməsi ilə eksperimentin nəticələrinin təhlili, eksperimental

tədqiqatların yeni metodikasının işlənməsi daxildir. Riyazi modelləşdirmə yeni

maşınların və texnoloji proseslərin yaranmasının nəzəri əsasına çevrilir.

Kitab, broşyura, məqalə yazılması həmçinin nəzəri yaradıcılıq hesab edilir.

Nəzəri tədqiqatlar obyektə və ya onun modelinə təsirlə bağlı deyil. Onlar riyazi

üsulların və bilik vəsaitlərinin istifadəsinə əsaslanır.

Nəzəri tədqiqatın nəticələri eksperimental tədqiqatlarla yoxlanıla bilər. Riyazi

üsulların tədqiqata tədbiq edilməsi vəxta və iqtisadi xərcə 8-10 dəfə qənaət etməyə

səbəb olur.

Nəzəri eksperimental tədqiqatlar tətbiq yerində yoxlanmış riyazi asılılıqları,

qanunauyğunluq və xassələrə əsaslanır.

Eksperimental tədqiqatlar. Eksperimental elm üç komponentin qarşılıqlı

təsirindən yaranan sistemdir: alim, bilik vəsitəsi; bilik mənbəyi. Eksperimental elm

birbaşa əmək prosesindən ayrılmış və sərbəst elm sahəsinə çevrilmiş bilik prosesi-

19

dir. Eksperiment elmi cəhətdən qoyulmuş təcrübə və ya planlaşdırılmış ölçmə

prosesidir.

Məlumdur ki, kəmiyyətlər arasında asılılığı təyin edən fiziki qanunlar, ölçmə-

lərin təkmilləşməsi nəticəsində aşkara çıxmışdır. Lakin elm üçün ölçmələr kifayət

etmir. Ölçmələrin nəticələrini analiz etmək və verilənləri ümumiləşdirmək elmə

aparıb çıxarır.

Eksperimentin tədbiqi ilkin tədqiqat olub konstruktor işinin ayrılmaz

hissəsidir. Eksperiment qısa zamanda, maksimal iqtisadi səmərə ilə yerinə yetiril-

məlidir. Bunu isə əməliyyatı avtomatlaşdıran elektron hesablama vəsitələri təmin

edə bilər.

Yeni xassələr, əlaqələr qanunauyğunlar aşkar etmək məqsədilə eksperimental

tədqiqatlar obyektlərin modellərində və ya natura nümunələrində aparılır. Eksperi-

mental işdə nəzəri işin olması mütləqdir. Bunlara proqram və metodikanın

işlənməsi, hipotezin qurulması, eksperimentin planlaşdırılması, nəticələrin işlən-

məsi və analizi daxildir.

Ayrı-ayrı kəmiyyətlər arasında əlaqəni və qanunları əldə etmək məqsədi ilə

prosesi və ya hadisə elmi istiqamətlərdə öyrənilirsə bu zaman eksperimental

tədqiqatdan istifadə olunur. Eksperimental tədqiqatda məsələnin həlli üçün məlum

olmayan göstəricələr alınır. Bu göstəricilərin təhlilinin yekun nəticəsi elmi olmalı-

dır. Hər bir eksperimentdəki konstruktiv işlənmə, sınaq, müşahidə, təcrübə verilən-

lər bazası tədqiqat proqramının bir hissəsidir.

Sınaqda təcrübə materiallarının və ya maşınların təyinatı üzrə istifadəsində

alınan kəmiyyətlərin yoxlanması nəzərdə tutulur.

Təcrübə maşın və aparatların hər hansı bir rejimində istifadəsi zamanı onları

xarakterizə edən kəmiyyətə və keyfiyyət göstəricilərinin üzə çıxarılmasıdır.

Sınaqlar xarakterizə olunmasına görə üç növ olur yoxlama, qiymətləndirmə və

elmi-tədqiqat. Yoxlama sınaq-larının məqsədi obyekti zavodun nəzərdə tutduğu

şəraitdə yoxlamaqdır. Yəni eksperimental nüsxənin texniki şərtlərə üyğunluğu

müəyyən edilir. Bu sınaqlar standart metodika ilə aparılır.

20

Qiymətləndirmə sınağında maşın və aparatın ümumi və ya ayrı-ayrı hissələri

üçün qiymətləndirilməsi aparılır. Burada maşın aparatın konstruksiyasının qiymət-

ləndirilməsi üçün onun müsbət və mənfi göstəriciləri aşkarlanır. Məqsədindən asılı

olaraq qiymətləndirmə sınaqları istehsalata qəbul olunmuş yeni konstruksiyaların

dövlət seriya üzrə qəbul-təhvil, istismar sınaqlarına bölünür.

Elmi-tədqiqat sınaqları, nəzəri qaydaların təsdiqi məqsədilə, yeni aparatlarına

maşın və mexanizmlərin öyrənilməsi, yeni yanacaq, yağ, material növlərinin

tədbiqi və s. məqsədilə aparılır. Elmi-tədqiqat sınaqları üçün ümumi metodika

yoxdur. Hər dəfə yeni metodika işlənir.

Tədqiqat sınaqlarının məqsədi maşın və aparatın işinin müxtəlif şəraitdə

qiymətləndirilməsi, ayrı-ayrı hissələrin işinin onlara asılı olaraq yoxlanması,

maşına aid edilən aqreqatların, aparatların işinin etibarlılığının yoxlanması və

onlarda verən proseslərin yoxlanmasından ibarətdir.

Yerinə yetirilmə şəraitinə və üsullarına görə tədqiqatlar laborator, laborator-

sahə, istehsalat növlərinə bölünür.

Laboratoriya tədqiqatları lazımi cihazlarla təchiz edilmiş binada stasionar

şəraitdə, tədqiqat yüksək dəqiqliklə aparılır və onlara təsir edən kənar faktorlar

aradan qaldırılır. Laboratoriya tədqiqatları sınağı keçirilən maşının iş şəraitini tam

yaratmağa imkan vermir.

Bəzən maşın və aparatların laboratoriya istehsalat tədqiqatları istehsal

sahəsinin xüsusi seçilmiş yerlərində aparılır. Bu həqiqi istismar şəraitində aparılan

tədqiqat olur.

İstismar və ya istehsalat tədqiqatlarının məqsədi maşının işinin və etibar-

lılığının yekun yoxlanmasıdır. Bunun üçün sınaq seriyalı modellərdən seçilmiş

maşın və aparatlar müxtəlif şəraitlərdə orta ixtisaslı istifadəçi tərəfindən xidmət

olunmaqla yerinə yetirilir.

21

6. MÜASİR ELMDƏ NƏZƏRİYYƏNİN VƏ EKSPERİMENTİN NİSBƏTLƏRİ

Bu məsələ yuxarıda söhbəti gedən elmi-tədqiqat işlərinin növlərindən asılıdır.

Tədbiqi institutların verdiyi məlumatlarda iqtisadi vəsaitin 10-15%, axtarış

işlərinə 80 -85%, tədbiqi tədqiqatlarda 3-5% isə 80-85%, nəzəri tədqiqatlara isə

sərf olunur.

Tədbiqi ETİ mərhələlərinin yerinə yetirilmə müddətinə sərf olunan vəxtın

hazırlıq mərhələsi 26 -29% -nəzəri hissənin işlənməsi 25 -27%; stendlərin, maket-

lərin layihələndirilməsi və hazırlanması 5 %; eksperimental işlər təcrübə nümunə-

lərinin sınağı, tədqiqata korrekta etmək 35-36%; eksperimental tədqiqi 3%;

hesabatın tərtibi (hər fəsil üçün ayrılıqda hesabat yazılması) 3-6% təşkil edir.

ETİ-nin mərhələlər üzrə dəyərinin ümumi dəyərə nisbətən paylanması

aşağıdakı kimidir: hazırlıq mərhələsi 9-10%; mövzunun nəzəri hissəsinin işlənməsi

29-31%; maketlərin, stendlərin, sınaq və nəzarət vəsitələrinin layihələndirilməsi və

hazırlanması -17 -21%; eksperimental işlər, nümunənin sınağı, tədqiqatın

nəticələrini korrektə etmək 34%, ayrı-ayrı müəssisələrdə eksperimental tədbiq4-

5%; elmi tədqiqat işinin təqdimi olunması haqqında hesabatın və aktların tərtibi-3-

7% olur.

Əmək sərfinin paylanma nisbəti: hazırlıq mərhələsinə -5 -10%; nəzəri

tədqiqata 30-40%; maketləşdirmə və eksperimental işlərə 50-60%; elmi hesabatın

tərtibinə 5-10% təşkil edir.

Tədqiqat-istehsal tsiklinin yekun mərhələsini, maşınların hazırlanması, tam

həcmdə maketlərinin sınağı təşkil edir (cədvəl 6.1.) Bu mərhələ konstruktor

bürosunda aparılır.

Maşınların sınaq nümunələrinin layihələndirilməsi, yaradılması və sınağı,

təcrübə-konstruktor işlərinin əsasını təşkil edir. Tədbiqi tədqiqatların, təcrübə-

konstruktor və layihə -texnoloji işlərin nəticələri konkret məhsul şəklində üzə çıxır.

Elm -istehsalat birliklərinin təcrübəsinə əsasən kateqoriyasına görə işçilərin

bölğüsünün nisbəti cədvəldəki kimi bölünür.

22

Cədvəl 6.1

“Tədqiqat-istehsalat” tsiklində mərhələlər üzrə və işçilərin kateqoriyasına

görə əmək sərfinin nisbəti, %-lə

İşçilərin kateqoriyası

Elmi-tədqiqat işləri daxil edilmiş mərhələlər

İşçi

ləri

n ka

teqo

riya

sına

gö

rə o

rta

əmək

sə

rfi

Esk

iz

proe

kti

Tex

niki

pr

oekt

İşçi

layi

hə

Nüm

unə

hazı

rlan

mas

Döv

lət

sına

ları

Tədqiqatçılar 59 48 18 15 44 36,8Konstruktorlar 18 26 53 19 22,5 27,7Texnoloqlar 5 8 8 8 5 6,8Maket emalatxanala-rının işçiləri

9 12 12 4,5 7 8,9

Mühəndis və isteh-salat təminatı şöbələ-rinin işçiləri

9 6 1 1,5 3,5 4,2

Təcrübə zavodunun işçiləri

- - 8 52 18 15,6

Cəmi 100 100 100 100 100 100

7. PROQRAM –METODİKANIN TƏRTİBİNİN ƏSAS PRİNSİPLƏRİ

Təcrübə (eksperiment) xarakterli tədqiqat işlərinin təşkilinin əsasını proqram-

metodika təşkil edir. Əgər təcrübə (eksperiment) xarakterli tədqiqatın metodikası

düzgün tərtib olunmazsa, onda onun aparılmasına artıq vəxt sərfolunacaqdır.

Metodikada eksperiment xarakterli tədqiqatın məqsədi və istiqaməti müəyyən

olunmalıdır. Bunlar müəyyən olunan zaman başqa sahələrdə istifadə olunan

metodikalardan da istifadə etmək olar.

Metodikanın tərtibi, öyrənilən parametrlərdən başqa bütün parametrlərin

(göstəricilərin) nəzərə alınması prinsipinə əsaslanır.

Sınaq prosesinin mürəkkəbliyinə görə öyrənilən parametr, bu iş üçün xüsusi

hazırlanmış avadanlığa uyğun olaraq, dar çərçivədə öyrənilir.

23

Metodikanın tərtib olunması, proqramın tərtibindən sonra olub, hər ikisi

birlikdə (tamamlanmış halda) yazılır.

Proqram –yerinə yetirilən işlərin siyahısı olmayıb, tədqiqatın genişləndiril-

miş planını özündə əks etdirir.

Proqram tərtib olunacaq (yaxud mövcud) metodikaya uyğun bölmələrə

ayrılmalıdır.

Proqramın hər bölməsinin adında tədqiqatın məzmunu əks olunmalıdır. Pro-

qramın tərtibində bölmələrin ardıcıllığına ciddi əməl olunmalıdır. Proqramın

metodika tərtib olunması mümkün olmayan bölməsi təqvim planına, yaxud

hesabatın başqa hissələrinə daxil edilir.

Proqramın bölmələri – eksperiment və statistik tədqiqatın ayrı –ayrı yarım

mərhələləridir.

Tədqiqatın yarımmərhələ proqramları sual formasında yazılmayıb və indiki

zamanda ifadə olunur.

Xüsusi (fərdi) məsələlərin elmi həllində müxtəlif üsullardan (metodlardan)

istifadə olunur.

Metod –eksperiment xarakterli tədqiqatın, yaxud sınağın yolunu, qaydasını

və üsulunu özündə əks etdirir. Bir neçə metodun, yaxud tədqiqatın üsullar sistemi

və qaydasının icra prosesinin birlikdə yazılışı metodika adlanır.

Metodika tədqiqatçının fəaliyyəti üçün əsas (rəhbər) götürülür.

Metodikada tədqiqatın qayda və üsulları sisteminin icra prosesi birlikdə şərh

olunur. Orada tədqiqat obyektinin adı və sayı, nəzərdə tutulan tədqiqatın şəraiti

(laboratoriya, sahə laboratoriyası, təsərrüfat, zavod şəraiti və s.) cihazlar, aparatlar,

alətlər (onların sayı və dəqiqliyi) və təcrübə yoluilə alınmış məlumatların təhlil

olunma üsulu göstərilir. Bundan əlavə orada proqramın hər bölməsinin məqsədinə

nail olmaq üçün metod və qayda göstərilməlidir.

Metodika aşağıdakı suallara cavəb verməlidir:

- hansı obyekt tədqiq olunur və onların miqdarı nə qədərdir;

- hansı kəmiyyətlər, yaxud göstəricilər sınaqda müəyyənləşdiriləcək;

- hansı kəmiyyət, yaxud göstəricilər hansı üsulla təyin olunacaq (ölçüləcək);

24

- təcrübələr neçə dəfə təkrarlanmaqla yerinə yetiriləcək;

- hansı cihaz və aparatlarla ölçmələr aparılacaq və cihazların ölçmə hüdudu və

dəqiqliyi nə qədərdir;

- təcrübənin aparılma şəraiti necədir;

- eksperimentdə alınmış kəmiyyətlərlə tədqiq olunan proqramın məsələləri

(sualları) arasında hansı əlaqə var.

Proqram –metodika yalnız eksperiment xarakterli tədqiqat işləri üçün yazılır.

Nəzəri tədqiqatların proqram metodikası olmur. Onlar mövcud riyazi və başqa

dəqiq elmi üsulların istifadə olunması ilə yerinə yetirilir.

Tərtib olunmuş proqram –metodika şöbənin rəisi, laboratoriyanın müdiri,

mövzunun rəhbəri və icraçılar tərəfindən imzalanmalı, imza edənlərin titulları,

rütbə və vəzifələri göstərilməlidir.

Proqramdan sonra bütün mövzu üzrə illik yaxud tam icra müddəti üçün iş

planı tərtib olunur.

Plan nəzəri və eksperiment xarakterli tədqiqatın icrasını əhatə edib, orada

yerinə yetiriləcək bütün işlərin həcmi, müddəti və icraçıları cədvəl formasında

dəqiqliklə göstərilməlidir.

Planda işin həcmi yaxşı olar ki, %, nəfər/saat, yaxud nəfər/ayla göstərilsin.

Mövzu üzrə bütün işlərin diqqətlə planlaşdırılması, onların yerinə yetirilmə

vaxtının dəqiq müəyyənləşdirilməsi üçün lazımdır. Bu elə olmalıdır ki, hər hansı

məsələnin icrasının yubanması, başqa işlərin icrasına mane olmasın. Bunun

hesabına mövzu üzrə tədqiqat işinin vaxtında qurtarmasına nail olunur.

İşin planlaşdırılmasını yaxşılaşdırmaq üçün hər bir ay üçün iş planı tutulur

(qrup rəhbəri yaxud icraçıya). Belə ki, ümumi planın ayrı –ayrı bölmələri müxtəlif

icraçılar tərəfindən yerinə yetirilə bilər (məsələn, laboratoriya, konstruktor bürosu,

emalatxana).

Bəzi cari və təcili yerinə yetiriləsi tapşırıqlar olur ki, onları yalnız aylıq plana

daxil etmək lazım gəlir. Bu işlərdn sonra yaxşı olar ki, kompleks mövzunun yerinə

yetirilməsinə bir il müddət üçün şəbəkə qrafiki qurulsun.

25

Şəbəkə qrafiki mövzunun, laboratoriyanın və institutun rəhbərinin icraçılara

və material sərfinə gündəlik nəzarət etməsinə imkan verir.

Planlaşdırılan ETİ –nin proqram və metodikası ali məktəbin elmi şurasında

müzakirə olunur və Elmi işlər üzrə prorektor tərəfindən təsdiq edilir.

8. EKSPERİMENTİN APARILMA ŞƏRAİTLƏRİ (LABORATORİYA, SAHƏ TƏSƏRRÜFATI, DÖVLƏT SINAQLARI)

Nümunə. Aşağıda elmi –tədqiqat işiniun planlaşdırılmasına aid nümunə

verilir.

Mövzu: Qarğıdalı yığan və silos yığan aqreqatların iş rejiminin əsaslandırıl-

ması.

Bölmələr:

1. Nəzəri tədqiqat;

2. Laboratoriya tədqiqatı;

3. Laborator –sahə tədqiqatı.

Ümumi məqsəd: Qarğıdalıyığan, silosyığan kombaynların faydalı dəstləşdi-

rilməsi və iş rejimlərinin tədqiqi ilə istifadə səmərəsini artırmaq.

İşin məqsədi: Qarğıdalıyığan və siloslayan aqreqatların dəstləşdirilmə iş reji-

minə tövsiyyə hazırlamaqdan ötrü, onların silos və dən üçün qarğıdalı toplan-

masında istifadəsinin dinamiki göstəricilərinin nəzəri, laboratoriya, təcrübə

(eksperiment) və tarla tədqiqatları zamanı yoxlanması.

Nəzəri tədqiqatlarda mühərrikin dirsəkli valının fırlanmadakı bucaq surətinin

alınmış qiymətinin, qəbul olunan yüklənmədən asılı olaraq dəyişməsinin qanuna-

uyğunluğu aydınlaşdırılacaq. Qarğıdalı toplayan aqreqatın əsas dinamiki göstərici-

ləri tarla şəraitində təyin olunacaq.

Nəzəri və təcrübə yolu ilə təyin olunmuş göstəricilərə əsasən yığım aqreqatı-

nın faydalı dəstləşdirilməsi və səmərəli iş rejimi seçiləcək.

Nəticələr: Qarğıdalı və silos yığan aqreqatların faydalı dəstləşdirilməsi və iş

rejimi haqda məlumat.

26

Tətbiqin növü və həcmi: Qarğıdalıyığan kombaynın konstruksiyasındakı

(quruluşundakı) yaxşılaşdırmalara dair məlumatlar maşını hazırlayan zavoda

göndəriləcək, aqreqatların dəstləşdərilməsi və iş rejimi haqda məlumatlar tövsiyə

şəklində yazılıb nəşr olunacaq.

Tədqiqat obyekti – və kombaynları və 3 dartı sinfində olan traktora

qoşularaq işlədilən КС -2,6 silosyığan kombaynı.

Tədqiqatın aparılma yeri – 1 saylı laboratoriya və Azərbaycan dövlət maşın

sınaq stansiyası.

Mövzunun yerinə yetirilmə müddəti: 6 avqust 2014 –cü ildən 31 oktyabr

2014- cü ilədək (hər bir bölmənin icra müddəti ayrılıqda əlavə olunmalıdır).

Proqram:

1. Kombaynların aqreqatlarının gətirilmiş ətalət momentlərinin dinamiki

göstəricilərinin eksperiment (təcrübə) yolu ilə tədqiqi;

2. Traktor mühəttiklərinin xüsusiyyətlərinin (göstəricilərinin) laboratoriya

şəraitində tədqiqi;

3. Aqreqatların energetic göstəricilərinin tarla şəraitində tədqiqi;

4. Qarğıdalıyığan aqreqatın faydalı dəstləşdirilməsini və iş rejimini təyin edib,

onu texniki –iqtisadi qiymətləndirmək.

Metodika: ədqiqat obyekti üç ədəd КС -2,6 silosyığan kombaynı, МТЗ -892

və T -150 traktoru ilə aqreqatlaşan üç ədəd “Xersoneü -6”, “Xorsoneü -7” və KKX

qarğıdalıyığan kombaynıdır.

Kombaynların dinamik göstəriciləri fırlanan kütlələrin ətalət momentinin

təsiri nəzərə alınmaqla təyin olunur. Kombaynların fırlanan hissələrinin ətalət

momenti laboratoriya şəraitində kəfkirlərin silkələnmə üsulunda 10 dəfə təkrarlan-

ma ilə təyin olunur. Alınmış məlumatlar riyazi statistik üsul ilə təhlil olunur.

Ətalət momenti təyin olunan zaman kütlə 0,1 kq-a qədər dəqiqliklə, rəqs

tezliyi isə 2% -ə qədər dəqiqliklə ölçülür.

КС -2,6 kombaynı qarğıdalının silos üçün yığılmasında, o biri kombaynlar isə

fermer təsərrüfatından tam yetişmiş mərhələdəki qarğıdalının dən üçün yığılmasın-

da istifadə olunur.

27

Qarğıdalıyığan aqreqatların sınağı üçün ümumi ərazinin bitki örtüyü eyni olan

hissəsindəki 50 m uzunu 10 -15 m eni olan düz sahəsi seçilir. Aqreqatların bir

sahədən digərinə kesməsinin asanlaşdırılması və ölçmə aparatlarının nizamlanması

üçün sahələr arasındakı 8 -10 m enində hissə əvvəlcədən biçilir.

Aqreqatların sınağı zamanı təyin olunur:

- torpağın bərkliyi və nəmliyi standart metodikaya uyğun olaraq, üç qat layda

(0 -5, 5 -10 və 10 -15 sm), üç dəfə təkrar olunmaqla gündə üç dəfə;

- torpağın və toplanan qarğıdalı dəninin nəmliyi standart metodika ilə üç dəfə

təkrarlanmaqla gündə üç dəfə;

- bitkilərin (əkinin) sıxlığı və bitkilərin ğlçüləri (diametri, uzunluğu, qıcaların

bitkidə yerləşmə hündürlüyü və s.);

- bitkilərin yatma dərəcəsi – standart metdoika ilə.

Qarğıdalı yığılmasında aqreqatların laborator –sahə, sınaqları zamanı beş

dəfəlik təkrarlanma ilə aşağıdakı kəmiyyətlər təyin olunur:

- ölçülən sahənin uzunluğu – ölçü lentası ilə 10 sm dəqiqliklə;

- ölçülən sahənin uzunluğunu aqreqatın getmə vəxtı – saniyəölçənlə 1,5 saata

20 saniyə dəqiqliklə;

- dartı müqaviməti – tenzometrik dartı qarmağı ilə 2% -ə qədər dəqiqliklə;

- GGV –dəki müqavimət momenti –tenzometrik rotorlu dinamometrlə 3%

dəqiqliklə;

- dirsəkli valın fırlanma tezliyi –induksiya datçiki ilə 0,1 saniyə dəqiqliklə;

- GGV –nin fırlanam tezliyi –induksiya datçik ilə 0,05 saniyə dəqiqliklə;

- aqreqatların kütləyə görə məhsuldarlığı –poçt tərəzisində 0,5 kq dəqiqliklə.

Qüvvə və müqavimət momentinin dəyişməsinin qiyməti və dəyişmə xarakteri

səyyar tenzometrik laboratoriyaya quraşdırılmış, uyğun osilloqraf vəsitəsi ilə

yazılır.

Osilloqrafın göstəriciləri aparatda böyüdülərək ordinat oxu üsulu ilə təyin

edilir. Osilloqramın kvantlanma addımı 0,62 -0,05 saniyə götürülür.

28

Bu üsulla alınmış vəriasiya sırası akademiyanın hesablama mərkəzindəki

kompüterdə təhlil olunur. Buna görə də korrelyasiya funksiyasının ordinat oxun-

dakı qiymətləri intervəlı 500 -700 olmaqla 100 nöqtədən müəyyənləşdirilir.

Sınaqdan alınmış və təhlil olunmuş rəqəmlərə əsasən cədvəl tərtib olunub,

qrafik qurulur.

Cədvəl məlumatları və qrafiklərə əsasən qarğıdalıyığan və silosyığan aqreqat-

ların dinamiki və energetik göstəricilərinin dəyişməsinin qanunauyğunluğu, eləcə

də təkmilləşdirilməsi və səmərəli iş rejimi müəyyən olunur.

Aqreqatın hərəkət sürətinin qiyməti, ötürmənin gücü, müqavimət momenti

mexanikanın məlum formulaları ilə təyin olunur.

9. EKSPERİMENTİN NƏTİCƏLƏRİNİN RİYAZİ STATİK HESABATI

Eksperimentin ölçmələrinin sayının (n) təyini

Tədqiqatın nəticələrinin təhlili zamanı orta riyazi gözləmə x, dispersiya (d),

orta kvədratik meyletmə (σ), vəriasiya əmsalı (v), səhvlik (P) və s. göstəricilərə

müəyyənləşdirilir. Həmin göstəricilərin hesablanması və ya təyini məlum düstur-

larla yerinə yetirilir. Bu göstəricilərin təyini zamanı daha çox vəxt aparan və

zəhmət tələb edən əməliyyatlardan biri eksperimentin sayının normal qiymətinin

müəyyənləşdirilməsidir. Eksperimentin sayının (n) çox olması əalvə vəxt itkisinə,

az olması isə qiymətin səhvliyinin çox olmasına səbəb olur. Eksperimentin sayı bir

neçə üsulla əvvəlcədən təyin oluna bilər.

Birinci üsulda eksperimentin sayı (n) orta kvədratik meyletmənin (σ)

qiymətinə görə təyin olunur. Tədqiqatı aparılan kəmiyyətin maksimum (xmax) və

orta riyazi gözləməsinin (x) minimum qiymətləri müəyyən olunur və onların

fərqinə görə orta kvədratik meyletmənin qiyməti təxmini olaraq aşağıdakı ifadə ilə

təyin olunur:

σ=Xmax−x

3∙0,95(1)

29

Eksperimentin ölçmələrinin sayı (n) isə orta kvədratik meyletmənin (σ) 3 misli qədər qəbul edilir:

n=3 σ

(1) ifadəsindən istifadə etsək

n=3X max−x

3∙ 0,95=( Xmax−x ) ∙0,95

olar.

n=( Xmax−x ) ∙0,95(2)

burada ( X max−x )-in qiyməti təxminən 12 pilləyə bölünür və həmin göstəricilər

arasında intervəl təyin olunur. İntervəlın qiymətləri əsasında histoqramma qurulur

və paylanma əyrisi çəkildikdən sonra paylanma qanunu müəyyənləşdirilərək uyğun

kriteriyalar əsasında dəqiqləşdirilir. Bundan sonra eksperiment aparılaraq yuxarıda

göstərilən riyazi hesablamalar müəyyən edilir. Əgər ölçmələrinin eksperimentin

səhvliyi standart göstəricidən çox olarsa o zaman eksperimentin sayını artırıb

yenidən hesablama aparmaq lazımdır.

İkinci üsul eksperimentin sayının əvvəlcədən qəbul olunmuş standart səhvliyə

(P) görə təyin olunmasıdır. Hər bir sahənin buraxıla bilən səhvliyi var. Belə ki,

kənd təsərrüfatı işlərində, mexanikləşdirmə və elektrikləşmədə səhvlik 3...5%

qəbul olunur. Əgər eksperimentin sonunda səhvlik buraxıla bilən qiymətdədirsə

eksperiment düzgün hesab edilir. Çox olarsa səhv kimi qəbul olunaraq eksperiment

yenidən aparılmalıdır.

Buraxıla bilən səhvlik aşağıdakı ifadə ilə təyin olunur:

p= σ√n ∙x

(3)

Burada eksperimentin sayını, n –i təyin etsək

√n= σP ∙ x

30

və ya

n= σ 2

p2 ∙ x2 (4)

olar. Burada σ – orta kvədratik meyletmə; P – eksperimentin buraxıla bilən səhvliyidir, 3...5% qəbul olunur; (x) – eksperimentin orta riyazi gözləməsidir.Əgər σ – nun qiymətini yuxarıda göstərilən (1) düsturu ilə ifadə etsək və

σ=0,95 ( Xmax−x )

3

Qiymətini (4) düsturunda yerinə yazsaq, onda eksperimentin sayı aşağıdakı

düsturla təyin olunar

n=[0,95 ( Xmax−x ) ]2

9 p2 x2 (5)

Yuxarıda göstərilən üsullar üzrə eksperimentin sayını təcrübə yolu ilə

aşağıdakı cədvəl vəsitəsilə müəyyənləşdirə bilərik.

№ Eksperimentin qiymətləri, XEksperi-mentin

ölçmələrinin sayı, n

n ∙ x x−x ¿ ni ¿

1 0 – 5 2 10 -32 1024 20482 5 – 10 6 60 -27 729 45743 10 – 15 8 120 -22 484 38724 15 – 20 10 200 -17 289 23905 25 – 30 20 600 -7 49 9806 30 – 35 30 1050 -2 4 1207 35 – 40 25 1000 +3 9 2358 40 – 45 20 900 +9 81 16209 45 – 50 15 750 +13 169 253510 50 - 55 10 550 +18 324 324011 55 – 60 8 480 +23 529 423212 60 - 65 2 130 +28 784 1508

x=x1n1+x2n2+…+x ini

Σn=3,75

∑156 ∑5850 38,4 4508 27704

Cədvələ əsasən σ=√∑ ni ¿¿¿¿.

31

Cədvəl 1-də intervalın qiymətləri əsasında x – oxunda tədqiqatın nəticələrini,

ordinat oxunda isə eksperimentlərin sayına uyğun olaraq histoqramma qurulub,

paylanma əyrisi təyin olunur (şək 1). Şəkildən göründüyü kimi paylanma əyrisinin

xarici görünüşü normal paylanmaya uyğun gəlir. Beləliklə, cədvəl 1 –dən istifadə

etməklə hər iki üsul üzrə ayrı –ayrılıqda eksperimentlərin sayını (n) hesablayaq:

1) riyaqzi gözləmə

x=x1n1+x2n2+…+xnnn

n1+n2+…+nn=

Σn x1

Σ n(6)

Şəkil 1.

Məlum qiymətləri yerinə yazsaq

x=5850156

=37,5

2) orta kvədratik meyletmə

σ=√∑ ni ¿¿¿¿

ifadələrini alırıq. Burada ni – eksperimentin eyni qrupdan olan göstəricilərinin sayıdır.

Əgər birinci üsull n –ni təyin etsək n = 3 σ = 3 ∙ 13,34 = 40,02; n = 40 olar.Buradan göründüyü kimi birinci üsulda 156 eksperimentə qarşı 40 ölçmə

eksperiment aparılmalıdır. Demək, 116 ədəd eksperiment artıq aparılmışdır.

İkinci üsula görə eksperimentin sayı

32

n= σ2

p2 x2 ∙= 177,50,0 52 ∙ 37 , 52 ≈ 48(8)

Buradan göründüyü kimi hər iki üsulda eksperimentlərin ölçmələrinin sayı

təqribən bir –birinə bərabər olub, 156 ədəd aparılan eksperimentlərin sayını

azaldır.

10. EKSPERİMENTİN REQRESSİYA TƏNLİKLƏRİNİN TƏYİNİ (prof. x.h.Qurbanov və prof. K.H.Fətəliyev metodu)

Tədqiqat işlərinin səmərəli və sürətləndirilməsində əsas yer tutanı eksperi-

mentin planlaşdırılmasıdır. Eksperimentin planlaşdırılması çoxfaktorlu asılılıqların

müəyyənləşdirilməsi ilə funksiyaya təsir edən faktorların aşağı qiymətlərini nəzərə

almadan faktorların sayını azaldaraq ciddi təsir edən faktorlar üzərində eksperi-

ment aparmaqdır. Bu məqsədlə çox faktorlu funsiyanın reqressiya tənliyi tərtib

olunur. Reqressiya tənliyinin ümumi ifadəsif ( y )=a0+a1 x1+a2 x2+…+an xn+a1 a2 x1 x2+a2a3 x2 x3+…+¿

(9)

an−1an xn−1 xn+a1 x22+…+an xn

2+…

şəklində yazılır.

Burada a1...an – reqressiya əmsallarıdır;

x1 ...x2 ... xn – öyrənilən parametrlərdir.

Əsas məsələlərdən biri reqressiya əmsalının təyinidir.

Həmin əmsalların təyini müxtəlif üsullarla müəyyənləşdirilərkən (ən kiçik

kvədratlar və s.) çox vəxt tələb etməklə çətinlik yaradır. Əmsalların təyininin

əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, əgər həmin əmsallar müqayisədə kiçik və mənfi

qiymətə malikdirsə o zaman həmin əmsalları təmsil edən parametrlər ixtisara

salınır və eksperimentin sayı azalır. Bunları nəzərə alaraq tərəfimizdən həmin

əmsalların sadə üsulla təyin olunma metodikası işlənib, tətbiq olunması təklif

33

olunmuşdur. Həmin üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, axtarılan parametrin

minimum və maksimum qiymətləri təyin olunaraq ordinat oxunda funksiyanın

qiyməti, absis oxunda arqumentin qiyməti miqyasla göstərilməklə həmin asılılıqsa

tangensi (tgα) təyin olunur. Reqressiya tənliyində göstərilən əmsallar a1, a2,...,an

tgα2, ..., tgαn –lə əvəz edilir.

Məsələn,

f ( y )=tga0+ tga1 x1+tga2 x2+…+tgan xn+tga1tga2 x1 x2+¿

(10)+tga2tga3 x2 x3+tgan−1 tgan xn−1 x1+¿

şəklində yazılmalıdır.

Həmin asılılığı aşağıdakı kimi koordinat oxunda göstərmək olar.

Şəkil 2.

Bu qrafikdən göründüyü kimi

a0=tg a0 ; tga1=yx1

; tg a2=yx2

; tga3=yx3

; tg a4=¿

¿ yx4

; tg a5=yx5

(11)

Əgər bu ifadələri y -ə görə həll edib cəmləsək:

34

Σ y=tga0+ tga1 x1+tga2 x2−tga3 x3−tga4 x4−tga5 x5+tga1 tga2 x1 x2+¿

tga2tga3 x2 x3+tga3tg a4 x3 x4+tg a4 tga5 x4 x5+tg2 a1 x12+tg2 a2 x2

2+¿

t g2 a3 x32+ tg2 a4 x4

2+ tg2 a5 x42 (12)

ifadələrini alırıq.

Burada hansı əmsal kiçik və ya mənfidirsə onu reqressiya tənliyindən

kənarlaşdırırıq. Belə ki, tutaq ki, tgα3 kiçik, tgα4 və tgα5 mənfidir, onda reqressiya

tənliyi

Σ y=tga0+ tga1 x1+tga2 x2+tga1tga2 x1 x2+t g2 a1 x12+t g2a2 x2

2

şəklini alar və beləliklə də funksiyanın dəyişməsini x1 və x2 arqumentləri əsasında

aparmaq məqsədə uyğun olar.

Göstərilənlərin daha da aydın olması üçün lövhə şəkilli kəsici işçi orqana

malik olan qaba yem xırdalayan maşının tələb etdiyi gücün asılılıq düsturuna nəzər

yetirək. Silos –küləş doğrayan aqreqatın tələb etdiyi güc aşağıdakı düsturla təyin

olunur:

N kəs=M kəs ω=q ∆ srωcosτ (1+ftgτ ) ;(13)

ω=πn30

=0,1n ,

Burada Nkəs – yemin doğranmasına sərf olunan gücdür, Vt –la;

Mkəs – kəsməyə sərf olunan momentdir, Nm;

ω – bıçağın fırlanmada bucaq sürətidir, san-1;

q – xüsusi təzyiqdir, 10 ÷ 50 H/sm qəbul edirik;

∆S – kəsilən materialın uzunluğudur, 0,5...10 sm, ∆S = 5 sm

qəbul edirik;

r – bıçağın fırlanma zamanı orta radiusudur, 0,6 m;

35

n – fırlanma tezliyidir, 500...1000 dəq-1, n = 500 dəq-1 qəbul

edirik;

τ – kəsmədə əlverişli sürüşmə bucağıdır, 30...600 qəbul olunur,

τ = 600 qəbul edirik;

f – küləşin metal səthində sürtünmə əmsalıdır, 0,8 qəbul

edirik.

Buradan göründüyü kimi gücü funksiya kimi qəbul etsək:

N kəs=f (q ,∆ s , r ,ω , τ , f )(14)

asılılığını alarıq.

Burada hər bir kəmiyyətə tələb olunan qiymətləri verərək gücün bir parametr-

dən asılılığını hesablayaq:

1) gücün xüsusi təzyiqdən asılılığı

N kəs=f (q ) ;(15)

N kəs=q ∙ 5 ∙ 0,6∙ 0,1 ∙500 ∙ cos6 00 (1+08 tg 600 )=213,3q ;(16)

q = 10 H/sm olarsa,

N kəs=213,3 ∙10=2133 Vt=2,13 kVt ;(17)

tg α1=Nkəs

10=2,13

10=0,213

2) gücün fırlanma radiusundan asılılığı

N kəs= f (r );

N kəs=r ∙ 10∙ 5 ∙0,1 ∙500∙ cos (1+08 ∙ tg600 )=2975 r ;

36

r=0,6 m olanda, N kəs=2975 ∙0,6=1785 Vt=1,785 kVt ;

tg α2=1,785

0,6=2,97

3) gücün fırlanma tezliyindən asılılığı

N kəs=f (n );

N kəs=0,1 ∙ n∙ 10 ∙5 ∙ 0,6 ∙ cos (1+0,8 ∙tg 600 )=3,57 nVt ;

n=500 dəq−1olanda ,N kəs=3,57 ∙500=1785Vt=1,785 kVt ;

tg α3=1,785500

=0,036 (19)

4) gücün sürüşmə əmsalından asılılığı

N kəs=f (τ ) ;

N kəs=11 ∙5∙0,6 ∙0,1∙500 ∙ ( cosτ+0,8 sinτ )=1500 ¿

τ=600 olarsa , N kəs=1500 ¿

tg α 4=1,7821,19

=1,5(20)

Onda reqressiya tənliyi aşağıdakı kimi olar:

∑ N kəs=tgα 1 x1+ tgα 2 x2+tg α3 x3+¿ tg α 4 x4+…+…; (21)¿

∑ N kəs=¿0,213 x1 (q )+2,97 x2 (r )+0,0036 x3 (n )+1,5 x4 (τ )+…¿

37

alırıq. Onda reqressiya tənliyinin tam düsturunu almaq üçün əmsallardan ən

kiçiyini (tgα3 = 0,0036) nəzərə almasaq tənliyi aşağıdakı şəkildə yaza bilərik

N kəs=0,213 q+2,97 r+1,5 τ+0,213 ∙2,97 qr+¿

+0,213 q2+2,97 r2(22)

Reqressiya tənliyindən göründüyü kimi silos –küləş doğrayanın tələb etdiyi

güc ardıcıl olaraq xüsusi təzyiqdən (q), sürüşmə bucağından (τ) və fırlanma

radiusundan (r) –dən asılı olduğu müəyyənləşdiyindən eksperimenti bu üç

göstəriciyə görə aparmaq məqsədə uyğun sayılır.

11. EKSPERİMENTİN NƏTİCƏLƏRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Eksperimentin nəticələrinin qiymətləndirilməsində məqsəd aparılan tədqiqatın

keyfiyyət və kəmiyyət göstəricilərinin həqiqətə uyğunluğunu təyin etməkdir.

Bunlar statistika xarakteristika adlanmaqla orta riyazi kəmiyyət (x ), dispersiya

( D=σ2 ), orta kənarlaşma, orta riyazi səhvlik (σ x ), vəriasiya əmsalı (v) və seçimin

nisbi səhvliyindən (σ x %) ibarətdir.

Orta riyazi kəmiyyət dedikdə tədqiq olunan göstəricinin orta qiyməti və ya

onun ağırlıq mərkəzi nəzərdə tutulur.

Onun qiyməti

x= Σ Xn

və ya

x=m1 x1+m2 x2+…mn xn

m1+m2+…+mn(23)

ifadələri ilə təyin olunur

burada Σ X – tədqiq olunan göstəricinin ümumi miqdarıdır;

n – tədqiqatların sayıdır;

38

x1 , x2 , … xn – müxtəlif pillələrdə kəmiyyətin qiymətidir;

m1 ,m2 …mn – eyni qrupdan olan göstəricilərin sayıdır.

Orta riyazi kəmiyyətin əsas xüsusiyyəti onun (+) və (-) qiymətlərinin cəminin

0 –a bərabər olmasındadır.

Beləki; Σ (x−x )=( x1−x )+( x2−x )+... ( xn−x )=0

Dispersiya (σ2) və orta kvədratik meyillənmə σ tədqiq olunan parametrlərin

axtarılan qiymətindən kənarlaşması və ya saga sola səpələnməsini göstərir

Beləki,

σ 2=Σ¿¿

Orta kvədratik meyillənmə dispersiyanın kvadrat kökünə bərabərdir. Onun

kvadrat kök daxilindəki qiyməti (+) müsbət olmaqla aparılan eksperimentin

minimum kənarlaşmasını göstərir və eksperiment göstəricilərinin çox hissəsi

həmin qiymət ətrafında olur.

Onda orta kavadratik meyillənmə

σ=√ Σn i¿¿¿

düsturu ilə də hesablana bilər.

Orta kvədratik meyillənmə məlum olduqdan sonra dispersiya təyin olunur

D = σ2 olar.

Göstərildiyi kimi orta kvadratik meyillənmə səhvliyin əsas göstəricisi olmaqla

ümumi eksperiment məlumatlarının 2/3 –in cəmləndiyi bir sahədir. Aparılan

tədqiqatların nəticələri göstərir ki, hadisələrin 99,5% -i ±3 σ ətrafında baş verir.

Vəriasiya əmsalı – orta kvədratik meyillənmənin orta riyazi göstəriciyə % -lə

nisbətinə deyilir.

V=σx

∙100 %(26)

Vəriasiya əmsalı göstəricinin nisbi dəyişkənliyini göstərir. Vəriasiya əmsalını

dəyişkənliyini 10% -dən aşağı qiymətlərində hesablamaq məqsədə uyğundur.

39

Tədqiqatın səhvliyi və ya seçimin səhvliyi orta kvədratik meyillənmənin

ölçmələrin sayının kvədrat kökünə nisbətinə deyilir və

P= σ√n

=√ σ2

n(27)

ifadəsi ilə təyin olunur.

Səhvlik % -lə hesablanarsa onun qiyməti P= σ√n

∙100 % ifadəsi ilə təyin olunur.

Tədqiqatın səhvliyini dispersiyanın orta riyazi kəmiyyətə nisbəti ilə də təyin

etmək mümkündür. İfadəni %-lə göstərəsk, P= σ 2

m¿∙ 100 % olar.

Təcrübənin dəqiqliyi çox faktorlardan asılıdır. Onlardan şərait, tədqiq olunan

obyektin rallığına uyğunluğu, ölçü cihazlarının dəqiqliyi, ölçü aparan şəxsin

səriştəsi və s. göstərilə bilər.

Ümumi qaydaya əsasən təcrübənin səhvliyi – (P) 5% -dən yuxarı olarsa

həmin təcrübəni ləğv edib, metodika və təcrübənin üsulunu dəyişməklə onun təkrar

aparılması məqsədə uyğundur.

Eksperimentin sayının təyini.

Tədqiqat işlərinin dəqiqliyinin artırılması məqsədi ilə onun sayının (n)

müəyyənləşdirilməsi vəcib məsələlərdən biridir. Belə ki, təcrübələrin sayının

azaldılması, optimal qiymətə malik olması vəxta, onun aparılmasına əmək sərfinin

azaldılmasına səbəb ola bilər. Bunları nəzərə alaraq müxtəlif müəlliflər tərəfindən

təcrübələrin sayının aşağı salınması və optimal vəhid variantın seçilməsi məqsədi

ilə riyazi üsul işlənilmişdir. Onların mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kənd

təsərrüfatında və texnikada səhvliyi 3...5% qiymətlərində qəbul edərək təcrübələrin

sayı təyin edilir.

Təcrübənin səhvliyini P= σ 2

m¿∙ 100 % ifadəsi ilə təyin etsək

və

σ=√Σmi ¿¿¿ qiymətini yazsaq, onda

40

0,01 ∙P ∙ m¿=√Σ mi ¿¿¿

n−1=Σ ¿¿

n=Σ¿¿

Bu ifadə vəsitəsi ilə təcrübələrin sayı təyin olunur. Əgər təcrübənin səhvliyini

3% qəbul etsək

n=Σ¿¿

X=m¿=m1 X1+m2 X2+mn Xn

m1+m2+…+mnqəbul edirik .(30)

Digər tərəfdən eksperimentlərin sayının 99,5% -nin 3σ ətrafında olduğunu

nəzərə alsaq

n = 3σ qəbul etmək olar.

Yəni eksperimentin sayını orta kvədratik meyillənmənin qiymətindən 3 dəfə

artıq götürmək lazımdır.

12. APARATLAR, CİHAZLAR, AVADANLIQLAR

Təcrübənin qoyuluşunun mükəmməlliyi aşağıdakılardan asılıdır:

- yüksək sürətlə gedən proseslərin mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırıl-

ması;

- çətin ölçmələrin mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması;

- sınaqda iştirak edən əməkdaşların hamısının metodikanı başa düşməsi.

Alimin əmək məhsuldarlığını artırmaq üçün aşağıdakılar lazımdır:

- təcrübə məlumatlarının təhlilində kompüterdən hərtərəfli istifadə;

- hesablama əməliyyatlarının kompüterdə aparılması;

- eksperimentin planlaşdırılmasının kompüterdə aparılması;

- tədqiqat prosesini sürətləndirmək üçün müasir cihaz və avədanlıqlardan

istifadə olunması.

41

Eksperimentdən əvvəl maketlər, təcrübə nümunələri və sınaq avədanlıqları

hazırlanmalıdır.

Sınağın aparılması üçün lazım olan cihazlar olmadıqda, hazırlıq mərhələsində

alət, cihaz və avədanlıqların aparılan sınağa uyğun olan layihəsi verilməlidir.

Onların hər biri üçün texniki tələbat sınağın metodikasına uyğun olaraq müəy-

yənləşdirilir. Hər bir avədanlıq hazırlandıqdan sonra ölçmə cihazının göstərici və

həssaslığını nəzarətdə dəqiq saxlamaq üçün, onların üzərində aşağıdakılar yerinə

yetirilməlidir:

- iş zamanı etibarlığı yoxlanılır;

- iş zamanı cihazlarla arbası (tarirovkası) tutulur.

Maketlərin, cihazların və alətlərin uzun müddətli istifadəsi lazım gəldikdə,

onların hazırlanması üçün səriştəli mütəxəssis və yaxşı emalatxanadan istifadə

olunmalıdır.

Sınaqların və müşahidələrin aparılması. Tədqiqatın bu hissəsinə, işlənmiş

proqram və metodikaya uyğun olaraq sınaqların ardıcıl yerinə yetirilməsi daxildir.

Alınmış məlumatlar müşahidə jurnalına yazılır, hər bir sınaqdan sonra nəticələr

təhlil olunur, cədvəl halına salınır və uyğun qrafik qurulur. Qrafik və cədvəl

göstəricilərinə uyğun olaraq bəzi sınaq nəticələri çıxdaş edilir, müşahidə olunan

qaba səhvlər və meyletmələr müəyyənləşdirilərək dəyişdirilir, yaxud sınaq təkrar

olunur. Qoyulmuş məsələdən asılı olaraq, ekstremal --- nöqtələrin müəyyənləş-

dirilməsi üçün alınmış qrafik və cədvəl məlumatları bir –biri ilə birləşdirilir, yaxud

ayrılaraq qruplaçdırılır.

Sınaq və müşahidələr aşağıdakı məqsədlə yerinə yetirilir:

- nəzəri üsulla alınmış nəticənin təsdiq olunması üçün;

- tədqiq olunan obyektə edilən təsir və proseslərin öyrənilməsi üçün.

Təcrübə bir neçə dəfə təkrar olunduqdan və təhlil olunduqdan sonra, alınmış

ayrı ayrı nəticələr tədqiqat qrupunun bütün üzvləri tərəfindən təhlil olunaraq

müzakirə olunmalıdır. Sınaqların nəticələri müzakirə olunan zaman bu və ya digər

formada tənqidi qeydlər əmələ gəlir.

42

Tədqiqatı yerinə yetirən elmi işçi qarşısına qoyduğu, əvvəlcədən müəyyən

olunmuş məsələnin həllinə açıq sürətdə başlamalıdır. Bu zaman o qətiyyət

göstərməli, naliyyətinə inanmalı və başqalarının fikrini səbrlə dinləməlidir.

Əgər elmi iş müzakirə üçün heç bir fikir doğurmursa, onun haqqında müsbət

heç nə demək olmaz. O, elmə heç nə qətirməyib, yalnız az –çox dərəcədə əvvəlcə-

dən məlum olan həqiqətlərin saya şərhindən ibarətdir.

Tədqiqat zamanı səhvlər və uğursuzluqlar olur. Buna görə ümüdsüzlüyə

qapılmaq olmaz. Səhvlərin düzəldilməsi və ziddiyətlərin aydınlaşdırılması ilə

tədqiq olunan məsələnin nisbətən yaxın həllini tapmaq olar. Səhv yalançı elm

demək deyil. Yalançı elm –səhvin qəbul (etiraf) olunmamasıdır.

Uğursuzluqlar təkcə qabilliyətsiz tədqiqatçılarda deyil, xüsusi ustadlarda da

baş verir. Uğursuzluq alimin yaşından, təcrübəsindən və qabiliyyətindən asılı deyil.

Elmi –tədqiqat işindəki çatışmazlıqlara aşağıdakılar səbəb ola bilər:

- tədqiqat obyektinin uğursuz seçilməsi;

- işlənən məsələnin səmərəsinin əvvəlcədən müəyyən olunmaması;

- mövcud iş və ixtiraların təhlilinin aparılmaması;

- tədqiqatın məqsəd və vəzifələrinin məntiqlə, qısa ifadə olunmasının dəqiq

olmaması;

- tədqiqatın gələcək nəticələrinin ümumi şəkildə dəqiq ifadə olunmaması;

- tədqiqatın proqram və metodikasının pis işlənməsi;

- tədqiqat obyektinin sayının az olması;

- tədqiqat şəraitinin normal olmaması;

- planda nəzərdə tutulmuş sınaq müddətinə düzgün əməl olunmaması;

- tədqiqatın aktuallığını itirməsi;

- dəqiq işləməyən və xarab cihazlardan istifadə ilunması;

- tədqiq olunan məsələnin nəzəri cəhətdən işlənməməsi;

- çoxlu, lazım olmayan eksperimentlərin aparılması;

- sınaq icraçılarnın hazırlıqsız olması;

- tələb olunan metodikaya uyğun olaraq tədqiqat obyektinin hazırlanmaması;

- sınaq nəticələrinin riyazi işlənmə səviyyəsinin aşağı olması;

43

- tədqiqat nəticələrinə əsasən hazırlanmış tövsiyənin tətbiq üçün verilməməsi.

Hər hansı təsirin, qanunauyğunluğun tədqiqatı aparılan zaman yalnız həmin

məsələlərə yaxın olan həllər tapılır. Bəzən isə məsələyə aid olan həllə heç yaxın da

düşülmür. Buna görə də hər bir məsələnin çoxlu həll üsulları olur. Həqiqətə

yaxınlaşmaq üçün onların dəqiqlik dərəcəsi və məntiqi də müxtəlif ola bilər. Yaxşı

olar ki, müəyyən tədqiqatı müxtəlif alimlər eyni vəxtda aparsınlar.

13. MÜASİR ELMDƏ NƏZƏRİYYƏNİN VƏ EKSPERİMENTiN NİSBƏTLƏRİ

Bu məsələ izah olunan elmi-tədqiqat işlərinin növlərindən asılıdır.

Tədbiqi institutların verdiyi iqtisadi məlumatlara əsasən ümumi vəsait axtarış

işləri üzrə 10-15%, tədbiqi tədqiqatlar 80-85%, nəzəri tədqiqatlarda 3-5% təşkil

edir.

Tədbiqi elmi –tədqiqat işinin mərhələlərinin yerinə yetirilmə müddəti

aşağıdakı kimi olur: hazırlıq mərhələsi 26-29%-nəzəri hissənin işlənməsi 25-27%;

stendlərin, maketlərin layihələndirilməsi və hazırlanması 5 %; eksperimental işlər

təcrübə nümunələrinin sınağı və tədqiqata korrektə (düzəliş) etmək 35-36%;

eksperimen nəticələrinin tədqiqi 3%; hesabatın tərtibi (hər fəsil üçün ayrılıqda

hesabat yazılır) 3-6%.

ETİ-nin mərhələlərinin dəyərinin ümumi dəyərə nisbəti faizlə aşağıdakı

kimidir: hazırlıq mərhələsi 9-10%; mövzunun nəzəri hissəsinin işlənməsi 29-31%;

maketlərin, stendlərin, sınaq və nəzarət vəsitələrinin layihələndirilməsi və hazır-

lanması-17-21%; eksperimental işlər, nümunənin sınağı və tədqiqata korrektə

(düzəliş) etmək 34%, ayrı-ayrı müəssisələrdə nəticələrin tədbiq4-5%; elmi –

tədqiqat işinin təqdimi üçün hesabatın və aktların tərtibi-3-7% olur.

Əmək sərfinin nisbəti: hazırlıq mərhələsi-5-10%; nəzəri tədqiqat 30-40%;

maketləşdirmə və eksperimental işlər 50-60%; elmi hesabatın tərtibi 5-10% təşkil

edir.

44

“Tədqiqat-istehsal” siklinin yekun mərhələsini, maşınların hazırlanması, tam

həcmdə maketlərinin sınağı təşkil edir (cədvəl 2.1.) Bu mərhələ konstruktor

bürosunda aparılır.

Maşınların sınaq nümunələrinin layihələndirilməsi, yaradılması və sınağı

təcrübə-konstruktor işlərinin əsasını təşkil edir.

Tədbiqi tədqiqatların, təcrübə-konstruktor və layihə-texnoloji işlərin nəticələri

maddi məhsul şəklində həyata keçir.

Elm istehsalat birliklərin təcrübəsinə əsasən işçilərin kateqoriyasına görə

əmək şəraitinin nisbəti aşağıdakı cədvəldəki kimi bölünür.

Cədvəl 2.1

“Tədqiqat –istehsalat” tsiklində mərhələlər üzrə və işçilərin kateqoriyasına

görə əmək sərfinin nisbəti, %-lə

İşçilərin kateqoriyasıElmi-tədqiqat işləri daxil

edilmiş mərhələlər

İşçi

ləri

n ka

teqo

riya

sına

gör

ə or

ta ə

mək

sərf

i

Eski

z pr

oekt

i

Texn

iki p

roek

t

İşçi

layi

hə

Nüm

unə

hazı

rlanm

ası

Döv

lət s

ınal

arı

Tədqiqatçılar 59 48 18 15 44 36,8Konstruktorlar 18 26 53 19 22,5 27,7Texnoloqlar 5 8 8 8 5 6,8Maket emalatxanalarının işçiləri 9 12 12 4,5 7 8,9Mühəndis və istehsalat təminatı şöbələrinin işçiləri 9 6 1 1,5 3,5 4,2

Təcrübə zavodunun işçiləri - - 8 52 18 15,6Cəmi 100 100 100 100 100 100

14. KƏSİLƏN VƏ KƏSİLMƏYƏN RİYAZİ PAYLANMALAR

Eksperimentin nəticələrinin qiymətləndirilməsi üçün onun paylanma qanun-

larını məlum etmək lazımdır. Funksiya və onun asılılıqları kəsilməyən və kəsilən

paylanma və kəsilən paylama və sıxlığa malik olurlar. Kəsilməyən funksiyalar və

45

onun sıxlığı, funksiyanın arqumentdən asılılığı bütün nöqtələrdə fasiləsiz olmaqla

müəyyən qiymətə malik olur. Onlar üçün φ(X)=F1(x) qiymətləndirilməsi aparılır.

Aşağıda ən çox rast gələn fasiləsiz və fasiləli (kəsilən) ehtimalların paylanma-

larını göstərə bilərik.1. ehtimalın bərabər paylanması. Bu paylanmada x oxu bo-

yunca φ (x) funksiyası bərabər paylanır. Hər hansı ab hüdudu daxilində və ordina-

tor A= 1b−a olan sahənin ehtimalı:

Şək 3.

Həmin paylanmanın qrafiki koordinat sistemində ----- kimi göstərilmişdir (şək

2).

Paylanmanın sıxlığı:

φ ( x )={ 0 ,−∞<x<aolanda1

b−aa<x<b olanda

1 , b<x<∞ olandadüsturlar halında verilir .

(31)

əgər x ≤ a olarsa, F ( x )=∫−∞

+∞

ϑ ( t ) at=0 olar.

Bu funksiya həm kəsilən, həm də kəsilməyən olur. Bu funksiyaya hamar

yolda hərəkət edən nəqliyyatın bərabər sürətli hərəkəti misal ola bilər. Yəni

46

S=vt ; v=St kimi qəbul olunur.

2. Koşi qanunu. Bu paylanma da kəsilməyən funksiyaya daxil olmaqla

φ (x)=A1

1+x2 asılılığ ilə təyin olunur. Burada A-nın qiyməti (−∞,+∞) sərhədi

daxilində

∫−∞

+∞

φ(x)dx=∫−∞

+∞ A1+x2 dx=Aarq tg∫

−∞

+∞

¿ πA=1(32)

inteqralı ilə təyin olunub,

A=1π qiymətinə malik olur. Onda φ ( x )= 1

π (1+x2) olar.

Bu funksiyanın qrafiki şək 3-də verilmişdir.

Şək 4.

Əgər F ( x )=∫φ (x ) dt=∫∞

∞ d t2

π (1+ t2)=1

πarctg= 1

πarctg (x )+ 1

2 və y=f (x ) olarsa

qrafik şəkil 4-də göstərilən vəziyyəti alacaqdır.

47

Şək 5.

3. 3 –cü paylanma qanunu arc.sin adlanır.

φ ( x )={¿ 0−∞<x<a olandaA

√1−x2−1<x<1 olanda

1, 1<x< olanda

∫−1

+1 A√1−x2

dx=arcsin x ¿−1+1=πA=1(33)

ifadəsi ilə müəyyənləşdirilir. Bu ifadədən A –nın qiyməti A = 1/π alınır. A –nın

qiymətini inteqralda yerinə yazıb, həll etsək

φ ( x )={¿ 0 x←1

1/ π∫−1

xdt

√ ı+t 2 =arcSinx

π+ 1

2−1< x<1

1 x>1

(34 )

Sərhəddində φ ( x ) və ( x ), (x=± 1) aşağıdakı qrfaik halını alır (şəkil 5)

48

Şəkil 6.

4. Binominal paylanma. Kəsilən funksiyalar üçün xarakterik olan paylanma

qanunudur. Bu paylanma da suyun hovuzdan vəxta görə boşalmasına və ya

hovuzun dolmasına bənzər proseslərə aiddir.

Onun riyazi ifadəsi Pm . n=Cnm Pm qn−m ilə təyin olunur.

Burada C nm -kombinzon; Pm-permitasion, q – həndəsi silsilə fərqidir. Həmin

prosesin qrafiki iafdəsi aşağıda göstərilən şəkildəki kimidir (şəkil 6).

y=Pmn

49

Şək 7.

5. Normal paylanma qanunu. Bu qanun həyatda ən çox tətbiq olunan

qanundur. Bu qanun ona görə normal adlanır ki, orta qiymətin sol tərəfi sağ tərəfə

nəzərən simmetrik yerləşir və kəsilməyən funksiyaya daxildir. Normal paylanma

qanununun izahı üçün onun sıxlıq əyrisi qurulur. Sıxlıq əyrisi qurulmazdan əvvəl

histoqramma qurularaq onun üzərindəki maksimum nöqtələrdən keçən əyri xətt

çəkilir və normal paylanmanın qrafiki tərtib olunur (şəkil 7).

Normal paylanmaφ ( x )= iσ √2 π

e¿ ¿¿ ilə ifadə olunur və onun qrafiki

50

Şək 8.

φ ( x ) normal paylanmanın sahəsinin ehtimalı vahidə (1) bərabərdir. Həmin

sadə müsbət (+) qiymətə malikdir.

əgər a = 0; σ = 1 olarsa,

Funksiya φ ( x )= 1σ √2 π

e¿ ¿¿ olar.

Normal paylanma əsas göstəricisi orta kvədratik meyillənmə ilə xarakterizə

olunur. Onun qiyməti σ > 1; σ = 1; σ < 1 olduqda əyrinin nöqtəsi müəyyənləş-

dirilib eksperimentə qiymət verilir. (şək 8).

Şək 9.

Pik nöqtəsini xarakterizə edən əyriyə ekses deyilir və buna əsasən eksperi-

ment dəyərləndirilir. Məsələn şəkil 9 8-də 3 –cü əyri eksperimentin qiymətinə

yatımlıdır.

6. Puanson paylanma qanunu. Bu paylanma qanunu normal paylanma

qanunu kimi ən geniş tətbiq olunan qanundur. Bu normal qanunla bionominalın

assimetrik yerləşməni təmin edir. burdan, asılı olamayan kəmiyyətin A hadisəsinə

görə əmələ gəlmə ehtimalını P ilə işarə etsək, onda:

Pm. n=Cnm Pm qn−m n

m(n−m)Pm qn−m(35)

51

Burada q = 1 –P

n – nin ən böyük qiymətində

Pm. n=1

√2 πnpqe

x2

2 (36)

Bu qanunauyğunluğa misal olaraq telefon stansiyalarının işini göstərmək olar.

m çağırışlarının t aralıq məsafə fərqinə görə ehtimalı

Pm(t )=¿¿ olar

Əgər at = λ qiyməti ilə əvəz etsək

Pm (t )= λm

me− λ olar. (37)

7. Paylanma qanunlarının göstəriciləri.

Paylanma qanunlarının həqiqiliyinin müəyyənləşdirilməsi üçün müxtəlif

kriteriyalar (meyarlar) mövcuddur. Onlar Styudent, Fişer, ...Pirson, Puanson və s.

meyarları aiddir. Həmin kriteriyaların qısa xarakteristikası aşağıdakı kimi verilir:

Styudent kriteriyası əsasən normal qanuna uyğunlaşdırılıb eksperiment-

lərin (hadisələrin) sayı n > 20...30 olduqda qəbul olunur. Hadisələrin sayının və

nəticələrinin bir –birinə çox yaxın olduğu zaman təcrübənin qiymətləndirilməsi

üçün seçim edilməlidir. Bu seçimdə orta qiymət müəyyənləşdirilir.

t= x−μS√n

= x−μσ

(38)

Kəsirin sürəti riyazi gözləmənin orta qiymətdən kənarlaşması, məxrəci isə

kvədratik meyilləmədir. Bu kriteriya cədvəl qiymətlərindən götürülür. bunun

köməyi ilə etibarlı paylanma intervalının (μ) –nın orta qiyməti ətrafında

səpələnməsi müəyyənləşdirilir.

52

Fişer paylanması. Normal paylanmadan iki n1 və n2 –qiymətləri götürülərək,

onların dispersiyası σ 12 və σ 2

2 hesablandıqdan sonra Fişer meyarı təyin olunur.

Həmin nisbət F ilə işarə olunarsa

F=σ1

2

σ22

Əgər F ≥ 1 qiymətinə malik olarsa hesablanmış normal paylanma əyrisi hə-

qiqətdir və qəbul oluna bilər. Bu nisbət eyni zamanda faktiki kvadrat meyillən-

mənin nəzəri meyillənməyə olan nisbəti kimi də qəbul olunur. Bu qiymələr də

ehtimala görə xüsusi cədvəldən qəbul götürülür.

χ2 (xi) (Pirson) paylanması. - χ2 funksiyasından alınan əyrinin paylanması

nəzərdə tutulur. Həmin qiymət

χ2=Σ ¿¿

ifadəsi ilə təyin olunur.

Burada f , F –uyğun olaraq faktiki və nəzəri paylanmanın tezlikləridir və

yaxud faktiki ilə nəzəri paylanma funksiyasının fərqinin kvadratının nəzəri

paylanmaya olan nisbəti kimi qəbul olunur. χ2 –nın nəzəri və həqiqi qiymətləri

χnəz2 > χhəq

2 olun ur. Əks halda eksperiment ləğv olunur.

Puanson paylanması (kriteriyası). Əgər paylanmanın ehtimal ən çox

tezliklərdə baş verərək ən aşağı qiymətə malik olarsa onun qiymətləndirilməsai

Puanson göstəriciləri ilə müəyyənləşdirilir. Məsələn, hər 1000 və ya 10000

hadisədən bir doğru hadisə baş verirsə

P x=ax e−a

x1 (40)

Px – in qiymətinin ehtimalı.

a – nadir hadisənin orta qiymətidir.

53

Əgər hadisə Puansonun orta qiyməti ilə qiymətləndirilərsə və χ = 0, 1, 2, 3

qiymətlərinə malikdirsə, onda

P x=0=ax e−a

1P x=1=a e−a(41)

P x=2=ax e−a

2; Px=3=

a3e−a

3

qiymətlərinə malik olub, σ2 = a dispersiyası qiymətinə malik olur.

Eksperimentin planlaşdırılması. Optimallaşdırma.

Optimallaşdırmada aparılan tədqiqatın ən əlverişli vəriantı və ya maksimum,

minimumu nəzərdə tutulur. Bu zaman iki və daha çox asılılıqların optimallaşdırl-

ması yerinə yetirilməlidir. İki asılılığın optimallaşdırılmasında həmin kəmiyyətin

törəməsi alınıb sıfıra bərabər edilir və qiyməti tapılır.

Şək 10.

54

Şək 11.

Misal 1. y=ax2+bx+c funksiyasından y ı=( ax2+bx+c )=2 ax+b=0 ; x= b2a

Misal 2. Normal paylanma qanununa uyğun gələn prosesin optimallaşdırıl-

masında normal paylanmanın x1 x2 müstəvisində ellipsin uyğun radiuslarını və

eksperimentin maksimum kvədratik meyletməsinin 3 σ x 1 və 3 σ x 2 qiymətlərini

qəbul edib, onun paylanma əyrisini qurub uyğun ellipslərin düsturlarını yazaraq

ordinat oxunun olan hündürlüyü təyin edirik.

1¿x1

2

¿¿

2¿x1

2

¿¿

3¿x1

2

σ x2 +

x22

σx2 =1.

σ = 0 qiymətində olan göstəricilərin qiyməti optimallaşma qiymətidir. Əgər

AB nöqtələrini düz xətlə birləşdirsək və BO hündürlüyünü üç bərabər yerə bölsək

aşağıdakı qiymətləri ala bilərik:

hσ=2 h

2 σ=3h

3 σ,(43)

55

hσ=ctga qəbul etsək h=σ ∙ ctga olar. BO xətti optimallaşmanın maksimum

qiyməti 3 h=BO=3σ ∙ ctga qəbul oluna bilər.

Şək 12.

Normal paylanma qanununa görə x−oxu boyunca ellipsin radiusunu 3 σ və

hündürlüyünü H=3 h qəbul edə bilərik. Əgər σ=13 və h=32 olarsa, onda

optimallaşma bucağı a=arcctg 3 h3σ

=arcctg 3213

=arcctg2,8 olar.

Optimallaşdırma düz xətt qanunu ilə dəyişən funksiya da ola bilər. Onlardan

biridə xətti proqramlaşdırma və ya şəbəkə üsuludur. Şəbəkə qrafiki hər hansı

texnoloji prosesin çox variantlığı əsasında tərtib olunub, optimal variant almaq

üçün tətbiq olunur. Bu proses əsasən elektrik xətlərində, nəqliyyat işlərində, yem-

lərin hazırlanması və paylanmasında tətbiq olunur. Şəbəkə qrafikini tərtib edib

onun nəticələrini müəyyənləşdirmək üçün aşağıdakı ardıcıllığa riayət etmək

vacibdir:

1) görülən işlərin adları və onun icra olunduğu mənbələr müəyyənləşdirilir;

2) əsas kriteriyalar qarşıya qoyulur;

3) şəbəkə qrafiki tərtib olunur;

56

4) şəbəkə qrafiki əsasında onun göstəriciləri təyin olunur;

5) şəbəkə qrafikinin göstəriciləri əsasında optimallaşma aparılır;

6) perspektiv vəriant planlaşdırılır.

Qrafikin qrulma qaydası aşağıdakı kimidir. Əvvəlcə dairə götürülüb, o dörd

yerə bölünür və başlanan işin nömrəsi, işin göstəricisi, hadisənin qrupu və işin

göstəricilərinin cəmi qəbul olunur.

Yemlərin hazırlanması və paylanması xətti üzrə şəbəkə qrafikləri (qış dövrü

üçün):

a) ümumi əmək sərfi üzrə;

b) kapital qoyuluşu üzrə;

c) gətirilmiş əmək sərfi üzrə;

d) ümumi texnoloji əmsal üzrə.

Bu dairələrə hadisə deyilir. İki dairəni birləşdirən xəttə isə iş deyilir. Onun üst

tərəfində maşının markası və ya görülən işin adı, alt tərəfində isə həmin maşının

gördüyü isə əmək sərfi, gətirilmiş xərc və ya ümumi texnoloji əmsal və s.

göstərilir. Məqsədə uyğun olmayan hadisələri birləşdirən qırıq xətlərə fiktiv iş

deyilir. Beləliklə, işin başlanğıcından sonadək olan işlərin hamısı hadisələr vəsitəsi

ilə yekunlaşıb axırıncı dairədə dayandırılır. Axtarılan göstəricinin maksimum və

minimumları hesablanıb cədvəldə göstərilir.

Göstərilən nəticə

Pgö 2=Pmak +Pmin

5(44)

cədvələ doldurulur.

Şəbəkə qrafikində optimallaşma bir göstəriciyə görə təyin edilmir. Məsələn

maya dəyəri kapital qoyuluşu və əmək sərfi minimum, texnoloji əmsal –

maksimum qəbul edildikdə həmin qrafikdə uyğun olaraq işlərin minimumu

əvvəldən axıra kimi tapılıb kritiki yol müəyyənləşdirilir. Kritiki yolun qiymətləri

təkrarən cədvələ köçürülür. Bundan sonra göstəricilərin ümumi qiymətləri toplanıb

göstəricilərin sayına bölünür.

57

Bundan sonra hadisələrin əlaqələndiricisi qalın xətlə çəkilib ən optimal

vəriantın qiymətləri hesablanır.

15. TƏSADÜFİ HADİSƏLƏRİN TƏSVİRİ VƏ ANALİZİ ÜÇÜN RİYAZİ ÜSULLAR

Real həyatada və istehsalat praktikasında təsadüfi xarakterli hadisələr, çoxluq

təşkil edir. buna baxmayaraq statistik qanunauyğunluqlar bu hadisələri müəyyən

ehtimallıqla təyin etməyə imkan verir.

Təsadüfi çoxsaylı təsirlər zamanı sistemə böyük rəqəmlər qanuni təsir edir, bu

isə obyektiv qanunsayılır. Bu qanun əsasında ehtimal nəzəriyyəsinin üsulları tədbiq

edilməklə kəmiyyət qiymətləndirilməsi aparılır.

Təsadüfi kəmiyyətin tam xarakterizə olunması üçün paylanma qanunu tədbiq

edilir. bu qanun məlum olduqda təsadüfi kəmiyyətin səmərəli xarakteristikasını

tapmaq asandır.

Kənd təsərrüfatı istehsalında proseslər təsadüfi və çoxfaktorludur. Müxtəlif

faktorların bu və ya digər proseslərə təsiri belə öyrənilir: faktorların arasından

dəyərli olanı seçilir, digərlərinin isə mahiyyətsiz olduğu əsaslandırılır. Bu axtarış

eksperiment dispersiya, qarmonik analizlər aparmaqla, eksperimentin riyazi plan-

laşdırılması və proqramlaşdırılması yolu ilə həyata keçirilir.

Bundan sonra seçilmiş və ya faktorlar ixtisar və ya simvol şəklində təqdim

olunur (səs, maqnit, elektrik, rəqəmli və s.), bunlar isə öz növbəsində əlaqəli

struktur sxemdə birləşdirilir.

Həmin sxem tədqiq olunan mürəkkəb real prosesi riyazi, elektrik və ya

mexaniki modellə əvəz etməyə imkan verir, bunun nəticəsində isə eksperimentin

yerinə yetirilməsi tam əks edilmiş olur. Belə əvəz etmə, prosesin formalaşdırılması

adlanır.

Ehtimal nəzəriyyəsinin və riyazi statistikanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq

təsadüfi faktorların təsiri şəraitində real proseslərin riyazi modelləşdirilməsi daha

asandır.

58

Ehtimal nəzəriyyəsi, çoxluğun içərisində təsadüfi hadisələrin qanunauyğun-

luğu haqqında elmdir. Ehtimal nəzəriyyəsindən istifadə edərək hər bir real hadisə

və ya prosesin gedişi barədə məlumatı dəqiqliklə demək olar.

Riyazi statistika qeyri müəyyənlik şəraitində, təsadüfi dəyişikliklər olduqda,

qərar qəbul etmək haqqında elmdir. Bu elm çoxluq içərisindən nəticə çıxarmağa

imkan verir. Riyazi statistika ehtimal nəzəriyyəsinin nəticələrinin bazasına əsas-

lanır. Riyazi statistikanı, ehtimal nəzəriyyəsinin bölməsi hesab etmək olar.

Riyazi statistikanın köməyi ilə eksperimentin təçkili, təcrübələrin

nəticələrinin ümumiləşdirilməsi, tövsiyə verilməsi, o cümlədən məhdud faktiki

material əsasında qərar qəbul olunması qaydaları işlənir.

Riyazi statistikanın tədqiqat obyekti seçmədir. Seçmə aşağıdakı tələblərə

cavəb verməlidir: tədqiq olunan obyekt hərtərəfli təqdim olunmalı sərbəst olmalı-

dır.

Ehtimal nəzəriyyəsi və riyazi statistika bazasından yeni üsullar əmələ

gəlmişdir: informasiya nəzəriyyəsi, kütləvi xidmət nəzəriyyəsi, statistik dinamika

nəzəriyyəsi və s. Sadalanan nəzəriyyələrin hamısı riyaziyyatın özü kimi abstrakdır.

Bu səbəbdən də nəzəriyyələrin tədbiq sahəsi genişdir.

Hadisənin əlaqəsinin və qanunauyğunluğunun öyrənilməsi tədqiqatçının əsas

məqsədidir.

Öyrənilən faktorlar arasında ən sadə əlaqə -fuksional əlaqədir: bir faktorun

hər biq qiymətinə digər faktorların müəyyən bir qiyməti uyğundur. Fundamental

əlaqəyə tabe olmayan faktorlar arasında mürəkkəb əlaqələrin olması halları da

müşahidə edilir. Lakin elə də olur ki, bir göstəriciyə digər göstəricinin çox sayda

təsadüfi qiymələri uyğun gəlir. Bu əlaqəni müxtəlif təsadüfi göstəricilərin

variasiyalarının müqaisəli nəticəsində təyin etmək olar. Belə olan halda variasiya

statistikası üsulu olan korrelyasiya analizi istifadə edilir.

Korrelyasiya dedikdə -əşyaların, hadisələrin, xüsusiyyətlərin bir-biri ilə

əlaqəsi başa düşülür. Variasiya statistikasında bu nisbətlər xətti korrelyasiya

olduqda – korrelyasiya əmsalı ilə, əyri xətli olduqda isə korrelyasiya nisbəti ilə

qiymətləndirilir.

59

Təkcə ümumi bağlılıq deyil, o cümlədən bu kəmiyyətlərin hər hansı birinin

dəyişməsinin başqa birinə təsiri öyrənildikdə reqresiya analizi üsulundan istifadə

olunur.

Burada dəyişmənin dərəcəsini əks etdirən reqressiya əmsalı tətbiq edilir.

Nəticə faktoruna nəyin və necə təsiri dispersiya analizi yolu ilə təyin edirlər.

Çoxfaktorlu eksperimentin nəticələrinin dispersiya analizi üsulu ilə işlənməsi

mürəkkəb işdir.

Disertasiya analiz bazasında nəticələrin, ölçmələrin və ya başqa informasiya

nəzəriyyəsi, eksperimentin planlaşdırılması və s. nəzərdə tutulur.

Eksperimentin planlaşdırılması -əvvəlcədən tətbiq edilmiş optimal sxem üzrə

təcrübələrin aparılma ardıcıllığının müəyyən edilməsindən ibarətdir.

Şəbəkə planlaşdırılması və idarəetmənin əsasını aparılan elmi işdəki proses-

lərin əvvəlcədən işlənib şəbəkə qrafik şəkilində tərtib edilən məntiqi model təşkil

edir.

Şəbəkə qrafikinin zirvəsi -əməliyyat, onları birləşdirən oxlar isə işi əks etdirir.

Qrafikdə işlər arasındakı əlaqə öz əksini tapır. Əməliyyatlar 25 -30 mm diametri

olan dairələrlə işarələnir. Diametrlərin içərisində yuxarı hissədə əməliyyatın sıra

nömrəsi, şaquli bölünmüş aşağı hissənin sol tərəfində işin başlanma, sağda isə

tamamlanma müddəti göstərilir. Diametrin altında icraçının soyadı, üstündə isə

əməliyyatın dəqiq adı qeyd edilir.

İnformasiya və ya əlaqə nəzəriyyəsində informasiyanın alınması, ötürülməsi,

işlənməsi və saxlanması ilə bağlı qanunvericilikləri öyrənilir.

Verilən hər bir informasiya kodlaşdırılmalıdır, yəni siqnala və ya işarəyə

çevrilməlidir. Siqnallar elektrik impulsu, işıq və ya səs titrəyiciləri, hərf rəqəm

şəklində ola bilər.

İnformasiya nəzəriyyəsi məlumat mənbəyini adekvat şəklində təsvir etməyə

imkan verən riyazi modelin tapılmasına şərait yaradır.

Kütləvi xidmət nəzəriyyəsi eyni işlərin təkrar olunması əməliyyatı təsvir edən

modellərlə məşğul olur. Bu nəzəriyyənin məqsədi keyfiyyətli kütləvi xidmətin təş-

kilinə lazım olan maddi xərcləri təyin etmək və əsaslandırmaqdır. Xidmət keyfiy-

60

yətinin əsas göstəriciləri xidmətə olan növbə, zaman vahidində xidmət edilənlərin

tələbləri və s. sayılır.

Xidmət nəzəriyyəsinin aşağıdakı xüsusiyyətləri vər:

1) daxil olan təsadüfi axın, zaman vahidində tələblərin sayı ilə xarakterzə

lunur;

2) hər bir xidmət sahəsində ümumi elementlər kanallar və ya cihazlar

mövcuddur. Kanal dükanda satıcı, kino teatrda kassir və s. deməkdir;

3) kanal hər hansı bir səbəbdən hamıya xidmət edə bilmədikdə, o, xidmətin

təsadüfi zaman göstəriciləri ilə xarakterizə edilir;

4) kütləvi sistemin üç sistemi mövcuddur:

- imtahanlar sistemi,

- gözləmələr sistemi,

- qarışıq tipli sistemlər.

Xidmət sisteminin keyfiyyət göstəriciləri aşağıdakılardır: sistemin ötürücülük

qabiliyyəti, imtahanların orta faizi, kanalların dayanılmasının orta vaxtı, növbənin

orta uzunluğu, növbədə gözləmənin vaxtının orta qiyməti və s.

Xidmət sisteminin səmərəliliyi daxil olan tələblərin xarakterindən, xidmət

göstərən kanalların sayından və hər birinin iş qabiliyyətindən asılıdır.

Kütləvi xidmət sistemi əməliyyatın riyazi modelini qurmaq, analiz etmək,

səmərəlilik göstəriciləri ilə tələbat axını arasında asılılığı təyin etmək, kanalların iş

qabiliyyəti və sayı arasındakı əlaqəni müəyyənləşdirmək üçündür.

Xətti proqramlaşdırma üsulu istifadə etməklə riyazi modellərin qurulması

idarəetmənin optimallaşdırılmasının xətti modelləri deməkdir.

Xətti proqramlaşdırma tədbiqi, riyaziyyatın hər bölməsidir. O, özündə

sənayedə, kənd təsərrüfatında və s. geniş planlaşdırma məsələlərini əhatə edir.

Xətti proqramlaşdırmanın məqsədi çox sayda həll yollarından daha əlverişlisini

seçməkdir. Bu üsul təsərrüfat rəhbərinə ən yaxşı variant seçməyə imkan verir.

Lakin bu riyazi modelin çərçivəsi daxilində edilməlidir.

Xətti proqramlaşdırmanı tədbiq etməklə, hər hansı bir iqtisadi məsələni həll

etmək üçün aşağıdakı ardıcıllıq gözlənilməlidir: həll proqramını dəyişən kəmiy-

61

yətlər şəklində təqribi dəyişənlərin üstünə düşən hədlərin düzəlməsinin riyazi

modelinin tərtibi, həllin keyfiyyət kriteriyası ola bilən məqsədli funksiyanın qurul-

ması və s.: Riyazi məsələni elə tərtib etmək lazımdır ki, məqsədli funksiyanın

ekstremumlarını tapmaq mümkün olsun.

Bu üsulda məqsəd, əsas dəyişənlərin xətti funksiyası kimi verilir.

Müasir riyazi üsullar qeyrixətti hüdudlarda gedən dinamik prosesin və idarə-

etmənin optimallaşdırılması məsələlərini həll etməyə imkan verir. Bu üsul dinamik

proqramlaşdırma adlanır.

Kibernetika –idarəetmənin ümumi qanunlarını öyrənən elmdir.

İdarəetmə -planlaşdırmadan, istehsalat, təsərrüfat fəaliyyətinin analizindən,

istehsalatın təşkilindən, nəzarət və uçotundan ibarətdir.

Kibernetikanın tədbiqi istehsalat proseslərini yerinə yetirən qurğuların,

cihazların və üsulların işlənməsi ilə əlaqədardır. Kibernetikanın tədbiqi cihazların

və sistemin texniki və iqtisadi səmərəliliyini, məhsuldarlığını və s. artırır. Kiber-

netikanın bir bölməsi -əməliyyatın tədqiqidir.

Statistik modelləşdirmə, qeyri müəyyənlik şəraitdə yaxşı həll yolları tapmaq

məqsədilə tədbiq edilir.

Münaqişəli situasiyaların məsələləri riyazi oyun nəzəriyyəsi ilə həll edilir.

Statistik sınaqlar üsulu oyun nəzəriyyəsinə aiddir.

Analitik üsullarla həlli mümkün olmayan məsələlər statistik modelləşdirmə

üsulu ilə həll edilir.

Statistik modelləşdirmə üçün prosesin şərtlərini xarakterizə edən parametrlər

və dəyişənlər arasında nisbətlərin təyin olunması, təsadüfi paylanma qanununu

xarakterizə edən göstəricilərdir.

Statistik modelləşdirmə üsulu ilə real proseslərin tədqiqi aşağıdakı ardıcıllıqla

aparılır:

1) prosesin struktur sxeminin işlənməsi və qurulması, əsas hissələrin və

əlaqələrin aşkar olunması;

2) prosesin formal riyazi təsviri;

62

3) prosesin hesablayıcı maşında modelləşdirilməsi –prosesin struktur sxeminə

və riyazi təsvirə əsasən istehsalı;

4) modelləşdirilmənin nəticələrinin həlli, statistik işləmə və ümumiləşdirmə.

Statistik dinamika üsulu. Kənd təsərrüfatı aqreqatlarının dinamikası məsələ-

lərinin həllində xətti dinamik sistemlərdən istifadə edilir.

Zaman kəsiyində bir dəfə təkrarlanan və hər hansı bir orta qiymət ətrafında

təsadüfi dəyişmələr şəklində olan proses təsadüfi stasionar proses adlanır.

Buna misal olaraq sahə hissəsində müəyyənləşdirilmiş hərəkət şəraitində kənd

təsərrüfatı maşının müqavimətinin dəyişməsi ola bilər.

Riyazi üsulların tədbiqi; üsulun ideyası və mahiyyəti, üsulun yaranma tarixi,

üsulun təyini, üsulun riyaziyyatda yaranmasının səbəbləri, üsulun texnikada tədbiqi

yolları, üsulun tədbiq hüdudları, tədbiq zamanı yol verilən biləcək xətalar və

onların təyin olunması kimi məsələlər müəyyənləşdirildikdəın sonra mümkündür.

Elmi tədqiqatlarda riyazi üsulların tədbiqinin əsas aspektləri yuxarıda

göstərilənlər sayılır.

16. DİSSERTASİYALARA, ASPİRANTLARIN RƏHBƏRLƏRİNƏ VƏ YENİ ELMİ İŞƏ BAŞLAYAN ALİMLƏRƏ OLAN TƏLƏBATLAR

Disertasiyalara tələblər.

Elmi –pedoqoji və elmi kadrların hazırlanmasının, ixtisaslaşdırılmasının

səviyyəsinin artırılması dövlətin iqtisadi və sosial inkişafı planına daxil edilmişdir.

Buraya dissertasiyanın nəzəri mahiyyəti nin və praktiki dəyərinin artırılması: işin

təşkili, məqsədin və proqramın tərtibi, metodikanın, nəticələrin, elmi ədəbiyyatın,

biblioqrafiyanın siyahısının ifadə tərzi və s. daxildir.

Elmi iş və dissertasiya haqqında.

Elmi işə həll olunmalı problem və mövzuların seçilməsi, həmin mövzuya aid

materialların toplanması, hipotezin yaradılması, işlənmiş hipotez əsasında eksperi-

mentlərin təşkili, nəzəri və eksperimental göstəricilərin təhlili və onların əsasında

nəticələrin alınması daxildir.

63

Dissertasiya ilə hesabatın uyğun və fərqli cəhətləri var. Dissertasiyaya avto-

referat yazılır, titul vərəqinin və istifadə olunan mənbəylərin tərtibi fərqli olur.

Dissertasiya elmlər namizədi və ya elmlər doktoru elmi adı almaq üçün təq-

dim olunan elmi tədqiqatlardır. Onun AAK-nın icazəsindən sonra Elmi Şurada

müdafiəsi təşkil edilir.

Dissertasiya müəyyən sahəni əhatə edən ixtisaslaşmış elmi işdir. Buraya

müəllif tərəfindən irəli sürülmüş elmi nəticələr məcmuəsi, müəlliflərin elmdə rolu

daxildir.

Dissertasiya elmin və praktikanın müasir inkişaf mərhələsinə, təbiətin və

cəmiyyətin qanunlarına, istehsalatın səmərəliliyinin artırılmasına xidmət etməlidir.

Dissertasiya işinə tələblər.

1932-ci ildən iki elmi dərəcə müəyyən edilmişdir: elmlər namizadi və elmlər

doktoru. Hazırda isə bu dərəcələr müəyyən sahələr üzrə fəlsəfə doktoru və elmlər

doktoru adlanır. Həmin adlar dissertasiyanın müdafiəsi nəticəsində verilir.

Dissertasiya işi isə aşağıdakı tələblərə cavəb verməlidir:

Mövzu ETI-nin əsas işləri ilə bağlı olmalıdır. Mövzu о zaman təsdiqlənir ki,

onun aktuallığı, elmi və tətbiqi mahiyyəti, işin yerinə yetirilmə şəraiti və müddəti

əsaslandırılsın. Məsələnin həlli yolları müəllif tərəfindən arqumentə olunmalı və

məlum həllərlə müqaisə edilməlidir.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası

Rəyasət Heyyətinin 26 noyabr 2010-cu il tarixli (protokol № -19-R) iclasında

müdafiələrin təşkili və elmi dərəcələr almaq üçün AAK-a təqdim edilən sənədlər

siyahısına mövzunun Azərbaycan Respublikası Elmi Tədqiqatların Təşkili və

Əlaqələndirilməsi Şurasının müvəfiq problem şurasında təsdiqi haqqında protokol-

dan çıxarışın əlavə edilməsi qərara alınmışdır.

Fəlsəfə doktoru dissertasiya işi isə elmlər doktoru rəhbərliyi ilə terinə yetiril-

miş, aktual elmi məsələnin yeni həllini əks etdirən tammalanmış elmi –tədqiqat

işidir.

64

Dissertasiyaya daxil olan əsas elmi nəticələr AAK –nın nəşriyyat, poliqrafiya

işləri üzrə təsdiq olunmuş siyahıya əsasən mərkəzi respublika nəşriyyatlarında və

yaxud AAK tərəfindən tanınan xarici nəşriyyatda dərc olunmalıdır.

Nəşr olunmuş işlərə bərabər tutulur:

a) kəşflərə görə diplomlar və ixtiralara görə müəllif şəhadətnamələri;

b) yeniliyə görə ekspertiza aparılmış alqoritmlər;

c) elmi tədqiqat institutlarının elmi –texniki məlumat sistemində abropasiya

edilmiş işin əlyazmasının deponirə edilməsi; beynəlxalq və respublika daxili elmi

konfranslarda, seminarlarda və simpoziumlarda edilən məruzələrin tezislərinin

nəşri.

üçün mövzu seçildikdə iki prinsip əsas tutulur: birinci, məlum onlanları

inkişaf etdirməli; ikinci mövzu problemlərlə bağlı olmalıdır.

Dissertasiya işində işin məqsədi açıqlanır, problemin həllinə müəllif

tərəfindən edilən yeniliklər, müdafiə üçün irəli sürülən əsas müddəalar daxil edilir

və ədəbiyyat xülasəsi göstərilir.

Dissertasiyada kəlmələr olmamalıdır: “Bəzi məsələlər...”, “Bəzi məsələlərin

analizi...”, “Məsələyə (materiala) dair”, və s.

Dissertasiyanın mövzusu qısa, dəqiq olmalı, tədqiqatın xüsusiyyətlərini

özündə əks etdirməlidir.

Dissertasiyalara və avtoreferatlara dair ümumi qaydalar.

Müvəfiq elmi işə əsasən məsələnin vəziyyəti xarakterizə edilir və tədqiqat

məsələlərinin konkret qoyuluşu təmin olunur, həmçinin tədqiqat obyekti seçilir və

mövzu əsaslandırılır. İrəli sürülmüş elmi müddəaların nəzəri əsaslandırılması,

qoyulmuş məsələnin həlli yollarının tapılması, o cümlədən məlum olan həll yol-

larının təklif olunanlarla müqayisəsi aparılır.

Nəzəri tədqiqatlar eksperimental tədqiqatlardan əvvəl aparılmalı və bununla

da eksperimental tədqiqatların həcminin azaldılmasına nail olunmalıdır.

Dissertasiya işində:

- eksperimental tədqiqatların proqram və metodikasının işlənməsi və ya

seçilmiş metodikanın əsaslandırılması;

65

- alınmış elmi nəticələrin xülasəsi (tədqiqat obyektlərinin və şəraitlərinin

geniş təsnifatı; dissertant tərəfindən işlənmiş cihazların, stendlərin və ölçü aparat-

larının xarakteristikası; təcrübələrin təsnifatı, alınmış nəticələrin işlənməsi, qrafik

və cədvəllərin qurulması; alınmış nəticələrin ümumiləşdirilməsi və interpritasi-

yası);

- işlənmiş tövsiyələrin xülasəsi (onların yeniliyi və mahiyyəti, mövzuya aid

dərc olunmuş işlərin, qeydiyyatdan keçmiş ixtiraların mahiyyəti);

- konkret realizəyə, nəticələrin və tövsiyyələrin tətbbiqinə dair mülahizələr,

təsərrüfatlarda tətbiqi və istifadə haqqında məlumatlar öz əksini tapmalıdır.

Dissertasiyanın nəticələrində müəllifin əldə etdiyi yeni elmi nəticələr 5 -6

bənddə verilməlidir. Nəticələr elə yazılmalıdır ki, burada yeniliyin mahiyyəti,

tədqiqatların nəzəri, praktiki mahiyyəti və onların nəticələrinin tətbiqi əks olunsun.

Dissertasiyada istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı və lazım gəldikdə əlavə

şəklində cədvəllər, qrafiklər, müəllif şəhadətnamələrinin nüsxəsi və s. sonda veril-

məlidir. İstifadəolunan ədəbiyyat siyahısında bütün kollektiv işlərin müəllifləri

qeyd olunmalıdır.

Qaydalara müvəfiq olaraq dissertasiyanı müdafiəyə təqdim etmiş təşkilat

görülmüş işə və müəllifin elmi fəaliyyəti haqında məlumat verməlidir.

Fəlsəfə doktoru işinin həcmi 150, doktorluq işinin isə -300 səhifədən artıq

olmamalıdır. Yazı 2 intervalla çap olunmalıdır. İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahı-

sı, şəkillər, avtoreferatlar, cədvəllər, qrafiklər buraya daxil deyildir.

Hər bir dissertasiya işi üzrə apponentlərin və Elmi Şuranın icazəsi ilə 100

nüsxə avtoreferat yazılır. Avtoreferat fəlsəfə doktoru işi üçün bir çар vərəqi,

doktorluq işi üçün isə iki çap vərəqi həcmində olmalıdır. Avtoreferatda işin ümumi

xarakteristikası, dissertasiyanın əsas ideyası və strukturası qaydalara uyğun olaraq

açıqlanmalıdır. Avtopeferatın sonunda dissertasiya işinə dair müəllif tərəfindən

nəşr etdirilmiş məqalələr sadalanmalıdır. Avtoreferatın başlığı dissertasiyanın

başlığı ilə eyni olmalıdır. Bundan əlavə avtoreferatda müdafiənin vaxtı və yeri,

elmi rəhbərlərin və rəsmi apponentlərin soyadları, dissertasiyanın həcmi, müəllifin

66

əvvəllər nəşr olunmuş işlərinin siyahısı və dissertasiyasının mövzusuna dair

məruzələr göstərilməlidir.

Dissertasiya işi, avtoreferat və bununla bağlı olan bütün sənədlər müdafiədən

sonra AAK-na təqdim olunmalıdır.

Dissertasiyanm tərtibinə dair tələblər

Qaydalara müvəfiq olaraq dissertasiyanın mətni, ədəbiyyatın mətni və

ədəbiyyatın biblioqrafik siyahısı iki intervəlla A4 formatında (210x297) ölçüdə

(hər səhifədə 30 olmaqla) yazılır. Mətn və bütün işarələr aydın, səlist yazılmalıdır.

Xarici dildə olan hissə əlyazma ilə əlavə oluna bilər. Səhifələr soldan -30 mm,

yuxarıdan -20 mm, sağdan -10 mm, aşağıdan -25 mm məsafədə yazılmalıdır. Düs-

turlar mətnə əlyazma ilə daxil edilir: hərflər -7 - 8 mm, indeks və dərəcələr -2 mm

ölçüdə yazılır. Cədvəllər, şəkillər, çertyojlar, sxemlər, qrafiklər həm dissertasiyada,

həm də əlavələrdə 210x297 sm ölçüdə standart vərəqə yazılmalıdır. Şəkillərə dair

izah və imzalar vərəqin üz tərəfində yazılır.

İllüstrasiyalar və əlavələr daxil olmaqla titul vərəqindən başlayaraq səhifələr

nömrələnməlidir. Titul vərəqi birinci səhifə hesab edilir, ancaq ona səhifə yazılmır.

Sonrakı səhifədən başlayaraq 2 və s. nömrələr qoyulur. Sıra nömrəsi səhifənin

yuxarı orta hissəsində yazılmalıdır. Dissertasiyanın hər bir nüsxəsinin titul vərə-

qində tədqiqatçı öz imzasını qoymalıdır.

Dissertasiya şuraya təqdim edildikdən sonra hər hansı bir düzəlişin apanl-

masına icazə verilmir. Dissertasiyanın yazılışında səliqəsizlik olarsa, onun müəl-

lifinə elmi ad verilməyə bilər.

Dissertasiyaların əsas nəticələrinin darc olunması Ali Attestasiya Komissiyası

tərəfindən tövsiyə edilən elmi nəşrlərdə darc edilməklə redaksiyaya təqdim olunan

(göstərilən) elmi məqalələr beynəlxalq standartlara və Azərbaycan Respublikası

Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının dissertasiyaların əsas nəticələ-

rini əks etdirən məqalələrin tərtibinə qoyduğu tələblərə cavəb verməlidir.

Elmi məqalələrin tərtibinə qoyulmuş tələblər aşağıdakılardan ibarətdir:

- məqalənin sərlövhəsi (başlığı) 70 işarədən artıq olmamalıdır:

67

- əlyazmanın ümumi həcmi 0,5 sərti çap vərəqindən və ya 20 min işarədən

artıq olmamalı, A4 formatında 1,5 intervəlla Times New Roman, 12 ölçülü şriftlə

yazılmaqla, кənar məsafələr: yuxarıdan 20 mm, aşağıdan 25 mm, soldan 30 mm,

sağdan isə 20 mm boş məsafə saxlanılmalıdır.

- əlyazmanın əvvəlində əlyazmanın yazıldığı dildə xülasə, xülasədən sonra isə

5 -7 –dən artıq olmamaqla açar sözlər verilməlidir;

- əlyazmanın sonunda (ədəbiyyat siyahısından sonra) isə əlyazmanın əv-

vəlində verilmiş xülasə və açar sözlər rus və ingilis dillərində verilməlidir. Нər bir

xülasədə məqalənin adı, müəllifin və ya müəlliflərin tam adı göstərilməlidir.

- xülasə məqalədə baxılan məsələlərin çox qısa sərhi müəllifin (müəlliflərin)

çıxardığı elmi nəticələr, işin yeniliyi, əhəmiyyəti, iqtisadi səmərəsi yığcam şəkildə

öz əksini tapmalıdır;

- məqalədə mövzunun aktuallığı əsaslandırılmalı, öyrənilmə vəziyyətinə

(mövzu üzrə ədəbiyyatların xülasəsi) münasibət bildirilməlidir. Bundan əlavə

tədqiqat obyekti və üsulu, alınmış nəzəri və təcrübi nəticələr, onların təhlili, tətbiqi

və istifadəsi üçün təkliflər məqalədə öz əksini tapmalıdır.

- ədəbiyyat siyahısına yalnız əlyazmada istinad olunan ədəbiyyatlar daxil

edilməlidir.

- problemin izahına müasir vəziyyətin araşdırılmasından başlamaq lazımdır.

Burada dəlillərə əsaslanaraq problemin həlli yolları göstərilməlidir;

- məqalədə simpozium, konfrans və digər nufuzlu elmi tədbirlərin material-

larına və ya tezislərinə istinad edərkən məqalənin, məruzənin və ya tezisin adı

göstərilməlidir.

- əlyazmada son 5 -10 ilin elmi məqalələrinə, monoqrafiyalarına və digər

etibarlı mənbələrə üstünlük verilməlidir.

Redaksiyaya təqdim olunan məqaləyə məqaləni çapa tövsiyə edən müəssisə-

nin elmi şurasının qərarı ilə təsdiq olunmuş mütəxəssis rəyi əlavə olunmalı və

məqalənin sonunda rəyi təsdiq edən elmi şuranın iclas protokolunun nömrəsi və

tarixi göstərilməlidir.

68

Məqalələr hazırlanarkən müxtəlif mənbələrdən istifadə etmək olar. Lakin,

hansısa bir müəllifin fikirlərini “özəlləşdirməyə”, yol verilmir. Plagiatlıq faktı

aşkar olunan məqalələr dərc olunmur.

Əlyazmada müəllif (lər)in soyadı, adı və atasının adı, onun (onların) işlədiyi

müəssisə(lər) və həmin müəssisənin (müəssisələrin) ünvən(lar)ı, müəllif(lər)in

elektron poçt ünvən(lar)ı göstərilməlidir.

Dövri elmi nəşrin redaksiyası məqalənin darc olunması ilə əlaqədar olaraq

müəllif və ya müəlliflərin razılığını, göndərilən məqalənin əvvəllər dərc olunmadı-

ğını, (məqalənin tezis şəklində dərc olunmuş variantı istisna olmaqla), məqalənin

hər hansı bir dildəki variantının eyni zamanda digər dövri elmi nəşrlərə göndəril-

mədiyini və məqalə ilə bağlı elmi –tədqiqat işinin hansı müəssisədə yerinə yetiril-

diyini əks etdirən anket hazırlanmalıdır. Bu anketi müəllif(lər) imzalayıb redaksi-

yaya göndərməli və ya dövri elmi nəşrin saytına daxil olub, anketin elektron

vəriantını doldurmalı və onu təsdiqləməlidir(lər).

Dissertasiya işlərində biblioqrafik istinadlar.

Biblioqrafiya aparatı yeni elmi ideyaların, işləmələrin tətbiqini asanlaşdırır və

informasiya mənbəyi kimi çox qiymətlidir. Biblioqrafik istinalar müəllifin elmə

gətirdiyi yenilikləri təyin etməyə xidmət edir. Biblioqrafik siyahıdan dissertantın

öz işinə dair ədəbiyyatlar və mənbələri nə qədər dərindən mənimsədiyi haqqında

apponentlər məlumat toplaya bilir. Qaydalarda qeyd olunur ki, hər hansı bir ma-

terial istifadə edildikdə (sitat, cədvəl, düstur və s.) onun mənbəyi göstərilməlidir,

əks halda təkrar müdafiə hüququ alınmaqla dissertasiya ləğv olunur.

Biblioqrafik istinadlar dörd növə bölünür: mətnxarici, mətndaxili, sətraltı,

yerindən asılı olaraq sətraltı və mətndaxili istinadların kombinə edilməsi.

Texniki ədəbiyyatda, о cümlədən, dissertasiya işlərində mətndaxili, çox az

hallarda isə sətiraltı istinadlardan istifada olunur.

Elmi işə dair əsas istifadə olunan ədəbiyyatlar siyahısı yazıldıqda mətndaxili

istinadlardan istifadə olunur. Mətndaxili biblioqrafik istinadlar əsas mətndə sitat-

dan sonra qeyd olunur. Texniki ədəbiyyatda sitat verildikdə kvədrat mötərizədə

sitatın ədəbiyyat siyahısındakı sıra nömrəsi qeyd olunmalıdır. Ədəbiyyat siyahısın-

69

da qeyd olunmayan ədəbiyyatdan istifadə etməyə icazə verilmir. Xarici müəlliflərə

istinad olduqda, onların adları orjinalın dilində yazılır. Texniki ədəbiyyatda

sətiraltı biblioqrafik istinadlar qəzet materialları daxil edildikdə istifadə olunur.

Dissertasiyanın ədəbiyyat siyahısına kütləvi kitabçaların, elmi –kütləvi

jurnallardan məqalələr, qəzet materialları, reklam xarakterli materiallar, dərslik,

dərs vəsaiti və s. daxil etmək məqsədə uyğun sayılır. Bu siyahıya referatlar, dərc

olunmamış tədqiqatlar daxil edilməməlidir.

Sərbəst bölmədə “fond ədəbiyyatının” işləri daxil edilə bilər. Buraya axtarış

işlərinin hesabatları, onlara dair xəritələr və izahatlar aiddir. Bu materiallar

fondlarda, geoloji istehsalat müəssisələrdə, ali məktəb və ETİ -nin kitabxanalarında

saxlanılır.

Dissertasiya işlərinə yazılan biblioqrafik siyahının adı əksər hallarda düzgün

qeyd olunmur: “Ədəbiyyat”, “Ədəbiyyat siyahısı”, “Sitatlar və ədəbiyyat” və s.

“Dissertasiyanın biblioqrafik aparatı” /23/ kitabçasının müəllifləri bu siyahı-

nın ən dolğun adının “əsas ədəbiyyat siyahısı” və ya “əsas istifadə olunan ədəbiy-

yat və dərc edilməmiş sənədlər (mənbələr) siyahısı” olmasını təklif edirlər.

Əsas istifadə olunan ədəbiyyat siyahısının sayı qaydalarda təyin olmayıb,

çünki bu işdən asılıdır.

Texniki elmlərə dair dissertasiyalarda ədəbiyyat siyahısı statistikaya müvəfiq

yazılır: fəlsəfə doktoru işində -57...201, doktorluq işində isə -81...440 adda

olmalıdır.

Biblioqrafik siyahının qruplaşdırma üsulu (əlifba, mövzu, xronoloji və s.)

müəllif tərəfindən seçilir. Adətən bu müvəfiq sahələrin nəşriyyatlarının qəbul

etdiyi qaydada aparılır. Mənbələri nəşriyyat növünə görə qruplaşdırmaq məqsədə

uyğun sayılmır.

Bir çox hallarda əlifba üsulundan istifadə edilir. Bu siyahıda əvvəl rus, bir

qədər intervəldan sonra isə əlifba sırası ilə xarici ədəbiyyat siyahısı verilir. Texniki

elmlərə dair işlərdə yalnız bu üsullardan istifadə etmək məsləhət görülür.

Riyazi və kimyəvi düsturlar əl ilə qara mürəkkəbdən (tuş) istifada etməklə

yazılır.

70

Dissertasiyanın avtoreferatının sonunda verilən biblioqrafik siyahı başlıqsız

yazılır. Onun əvəzinə “Dissertasiyanın əsas müddəaları aşağıdakı işlərdə öz əksini

tapmışdır”... sözləri yazılır və xronoloji ardıcıllıqla siyahı verilir.

Dissertasiyanın məzmununu əks etdirən işlərin sayı çox olduqda onların

ümumi həcmi biblioqrafik siyahıdan sonra çap vərəqi ilə göstərilir. Dissertasiya

mövzusuna dair nəşr olunmuş işlərin ümumi həcmi təlimata uyğun olmalıdır.

Nəşriyyat əsərlərinin biblioqrafik təsviri misalları

Ədəbiyyat siyahısında biblioqrafik təsvir DST 7.1-76 uyğun olmalıdır.

Kitab təsviri aşağıdakı qaydada aparılır: tərtib sahələri bir-birindən nöqtə və

tire ilə ayrılır (DST 7.1.-76). Mətndə hər hansı bir buraxılmış hissə üç nöqtə ilə

qeyd olunur. Hər bir təsvirin sonunda nöqtə qoyulur.

MDB dövlətlərindən olan müəlliflərin əsarları müvəfiq dildə tərtib olunur.

Mətn rus dilində verildikdə onun ilkin yazılmış dili qeyd olunmalıdır.

Bir, iki və daha artıq müəllif tərəfindən yazılmış kitabların tərtib nümunəsi

aşağıdakı kimi verilir. Novitskiy Y.Y. Traktor və avtomobil mühərrikləri: kənd

təsərrüfatı mexanikləşdirilməsi institutlarının tələbələri üçün dərs vəsaiti - 2-ci

nəşr, Minsk, Urojay, 1982.-134 s.

İki müəllifin kitabı:

Danko P.E., Popov A.Q. Ali riyaziyyat çalışmalarda və məsələlərdə: üç hissə-

də, ali məktəblər üçün dərs vəsaiti, 2-ci nəşr. Kiyev: Вышая школа, 1974.

I hissə. -416 s.

Kitab 4 müəllif tərəfindən yazılıbsa onun tərtibi iki üsulla aparıla bilər - başlıq

və ya sərlövhə altında:

a) həcmi hidroötürücülərin nəzəriyyəsinin layihələndirilməsinin əsasları.

A.V.Kulaqin, Y.Ş.Demidov, V.N.Prokofyev və L.A.Kondakov. - M.: Вышая

школа, 1968. - 400 səh.

b) Kulaqin A.V., Demidov Y.S., Prokofyev V.N. və Kondakov L.A. Həcmli

hidroötürücülərin nəzəriyyəsinin və layihələndirilməsinin əsasları. M.: Вышая

школа, 1968-400 səh.

71

Dissertasiya işlərində istifadə olunan ədəbiyyat siyahısını, bir, iki və daha

artıq müəllifin kitabının təsvirini sərlövhə altında vermək məqsədə uyğun sayılır.

Müəllifi göstərilməyən kitablar başlıq altımda yazılır: Nəşr iki yerdə aparıl-

dıqda onları nöqtə və vergülə ayırmaqla ikisi də qeyd olunmalıdır: M; L. Əgər

şəhərlərdən hər hansı birinin adını ixtisarla yazmaq mümkün deyilsə, onda hər iki

şəhərin adı tam yazılmalıdır: Moskva, Novosibirsk.

Nəşriyyatın adı qısaldılmış formada (Politizdat) dırnaq işarəsi qoyulmadan

yazılır. İki nəşriyyat qeyd edildikdə onların hər ikisinin adının önündə iki nöqtə

qoyulur. Məsələn: L.Nauka, Leninqrad bölməsi.

Kitabın kəmiyyat göstəricisi onun nömrələnmiş səhifələrinin sayıdır. Buraya

düzəlişlər, nəşriyyat elanları, oxuculara müraciət olan səhifələr daxil edilmişdir.

Mətndə olan nömrələnməyən səhifələrin sayı dörddən çox olduqda onların

sayı kitabdakı səhifələrin sayından ayrıca, kvədrat mötərizədə göstərilir. Məsəlan:

280 (120) səh.

Analitik biblioqrafik təsvir-əsərin nəşrinin hər hansı bir hissəsini əks etdirir.

Nəşrə daxil olan məqalə və ya fəsilin təsviri, həmin nəşrin təsvirindən nöqtə

və tire ilə ayrılır.

Məqalə dərc olunmuş nəşriyyat haqqında məlumatda cildin, hissənin nömrə-

ləri nəşr olunma ilindən sonra yazılır, ümumi səhifə sayı əvəzinə isə məqalənin

səhifə sayları qeyd olunur.

Məqalələrin analitik təsvirində işarələrdən istifadə qaydaları aşağıdakı kimi-

dir:

Məsələn, jurnal məqaləsinin təsviri:

Çerepanov S.S. Maşınların iş qabiliyyətinin mühəndis təminatı. Kənd təsər-

rüfatının mexanikləşdirilməsi və elektrikləşdirilməsi, 1979, №12, s. 35-36.

Javoronkov N.M. Redaktorun ön sözü “Elm və həyat”, 1967, №2, s.69.

Davəm edən nəşriyyatda məqalənin təsviri:

Boyko A.İ. Özüitilənən bıçaqların yeyilmə həddinin təyini.

- Heyv. Maş. AETİ əsər. 1982. 7-ci buraxılış. Heyvəndarlıq və yem istehsalı

üçün maşınların tətbiqi və layihələndirilməsi. s. 24-28.

72

Qeyri dövrü topluda məqalənin təsviri:

Tematik və ya problem işlər onlara ehtiyac olduqca materialların yğlması

nəticəsində əmələ gəlir. Bu səbəbdən də qeyridövrü nəşrlərə aid edirlər:

Lixaçov V.S. Mühəndis tədqiqatlarında riyazi üsulların tətbiqi - kitabda. Kənd

təsərrüfatında mexanikləşdirmə proseslərinin tədqiqi üsulları: KTMEAETİ elmi-

metodik konfransın əsərlərinin toplusu. - Rostov, 1970, 1 nəşr. Riyazi üsullar. Hey-

vandarlıq, s. 24 -41.

Namizədlik dissertasiyasının avtoreferatı:

TSİSİN B.N.Tsiklik işləyən maşınların hidromotorlarının qiymətləndirilməsi

və azaldılma üsulları: T.e.n. dis. -avtoref, Kiyev, 1982,-19 s.

Doktorluq dissertasiyasının avtoreferatı: Yanson V.M. Kənd Təsərrüfatı

texnikasının hidro istismar etibarlılığının artırılması: t.e.d. dis. Avtorefer. Minsk,

1982. -31 s.

Depozita olunmuş, əlyazmaları:

Həsənov R.M. İqtisadi mexanizmin tədqiqatına bir yanaşma. M., 1977.-30 s. -

SSRİ EA əlyazmaları 1 fevral 1977 il. AETİ çap olunub. № 380-77.

Müəllif şəhadətnamələri:

M.S. 739256 (SSRİ) Nasos qurğusu V.A.Berber, V.İ.Mozyakov, Y.İ. Krasnov

nəşr olunub, 1980, № 21.

Elmi qurultayların, konfransların materialları:

Boqdanoviç V.P. Traktorun hidrosisteminin sorucu borusunun iş prosesinin

əsaslandırılması - Kitabda: Kənd təsərrüfatı maşınlarının və traktorlarının hidrofi-

kasiyasının inkişafı: ÜETK-in tez. Məruzə. M., 1975, s. 31-32.

17. DİSSERTASİYA İŞLƏRİ ÜÇÜN MÖVZUNUN SEÇİLMƏSİ VƏ ELMİ –TƏDQİQAT QURUMUNUN YARADILMASI ŞƏRAİTİ

Dissertasiya işlərinin planının işlənməsi zamanı tədqiqatın mövzusu seçilmə-

lidir. Hər bir mövzu üzrə aşağıdakı tərkib elementlər təyin olunur: işin məqsədi,

onun məzmunu və həcmi, əmək sərfi, icraşıların tərkibi, yerinə yetirilmə müddəti,

elmi avadanlıqla təchizi, gözlənilən səmərə; mərhələli planlaşdırmada, koordina-

73

siyada olan işin təşkilini müəyyən etmək, dövlət büdcəsindən maliyyələşən və

təsərrüfat hesablı mövzuların yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək.

Dissertasiya işi üçün mövzu iki yolla seçilir: birinci –rəhbərlik, elmi əməkdaş-

ların təklifləri nəzərə alınmaqla, ikinci -elmi məhsulun istifadəçilərinin müraciətlə-

rini nəzərə alınması ilə. Tematika praktikanın tələblərinə cavəb verməlidir, aktual

olmalıdır. Bu о zaman mümkündür ki, tədqiqatçı ilə istehsalat arasında birbaşa

elmi tədqiqatların tətbiqi və yaxud əksinə, istehsalatı öyrənməklə orada ortaya

çıxan həll olunmamış məsələləri həll etməklə əldə olsun.

Dissertasiya mövzusu seçildikdə hər bir aspirant və ya tədqiqatçı aşağıdakı-

lardan istifadə edir:

Elmi –tədqiqat institutunun profilinə uyğun ədəbiyyat, uyğun laboratoriya-

ların və institutun tematikası, ETİ-nin və uyğun müəssisələrin illik hesabatları,

şuraların, konfransların və simpoziumların materialları, istehsalat mütəxəssislərinin

fikirləri.

Nəzəri mövzular ETİ-nin rəhbərliyi və problem laboratoriyaların elmi

əməkdaşları tərəfindən təklif olunur. Təklif olunan mövzular aşağıdakı qaydalara

əsasən seçilməlidir: mövzunun ETİ-nun və laboratoriyanın profilinə uyğunluğu;

mövzunun aktuallığı, dəyər və effektivliyi; mövzunun yeniliyi, mövzunu təyin

olunmuş müddətə tamamlamaq imkanı, ixtisaslaşmış rəhbərlərin olması, tədqiqatın

nəticələrinin tətbiqi imkanları, məsələnin həlli üçün texniki vəsitələrin olması, işlə-

mə imkanları və tədqiqat üçün lazımi olan cihazların hazırlanması.

Yalnız nəzəri tədqiqatlar, onların elmi istiqaməti baxımından yuxarıdan plan-

laşdırılır. Nəzəri və eksperimental tədqiqatların istiqaməti əsasən yüksək ixtisaslı

alimdən və onun bu sahədə yaratdığı məktəbdən asılıdır.

Dissertasiya mövzusunun tədqiqat istiqamətini düzgün seçmək üçün müvəfiq

jurnallarda darc edilən müdafiə olunmuş dissertasiya mövzularını həmin sahəyə

aid avtoreferatları, elm və texnikada olan yenilikləri, layihələndirmə prinsiplərini

öyrənmək, yığılmış materialları ümumiləşdirmək və analiz etmək, həmin sahənin

alimindən mövzuya dair məsləhətlər almaq vacibdir.

74

Dissertasiya mövzusunun seçilməsi üçün elmi tematika hər bir sahədə çox

əhatəlidir. Buradan ən əsasını seçmək lazımdır. Məsələn, kənd təsərrüfatının mexa-

nikləşdirilməsi sahəsində əsas problemlər bunlardir:

1) yeni maşınların və maşın texnologiyalarının yaradılması - yeni maşın və

proseslərə tələblərin işlənməsi, olan maşınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması,

davamlılığının, uzunömürlülüyünün artırılması, yeni işçi orqanların yaradılması;

2) olan maşınlardan effektli istifadə üsullarının işlənməsi, tənzimlənmənin

yaxşılaşdırılması, çatışmamazlıqların, aqreqatlaşdırma üsullarının öyrənilməsi,

maşınlar sisteminin yaradılması vı öyrənilməsi, maşınların müqaisəli və xüsusi

sınaqları, bütün maşınlara aid olan ümumi problemlərin işlənməsi-maşınların

dartıya sərf etdiyi enerqetik qüvvə, emal edilən materialların fiziki-mexaniki

xassələri, torpağın mexanikası, maşının işçi surətinin artırılması, gələcəkdə istifadə

və yararsız kriterilərin işlənməsi; təmirin təşkili və texnologiyası problemlərinin

işlənməsi, traktorların, onların aqreqatlarının konstruksiyasının təmirə yararlıgının

əsaslandırılması, hissələr arasındakı dəliklərin ölçülərinin əsaslandırılması, hissə-

lərin yeyilmə dərəcəsinin təyini, yeyilmənin dərəcəsinin sürətləndirilmiş metodika-

sının işlənməsi, ehtiyat hissələrinə olan ehtiyacın öyrənilməsi metodikası, hissələ-

rin bərpası texnologiyasının və üsullarının işlənməsi, təmirin təşkili formalarının

işlənməsi və s.

Elmi -tədqiqat müəssisələrində şöbə və laboratoriya əsas tərkib hissə sayılır.

Bunun yaranmasında aşağıdakı amillər vəcib sayılır:

1. Tez bir zamanda xalq təsərrüfatına dair həll edilməli məsələlər.

2. Tədqiqat obyektinin və ya materialının olması.

3. Problemin tədqiqi üçün xüsusi üsulların işlənməsi.

4. Problem üzrə tədqiqatlar aparmaq məqsədilə xüsusi aparaturanın və

sahənin ayrılması.

5. Lazım olan sahədə kadrların, ən vəcibi isə aparıcı alimlərin və mütə-

xəssislərin olması.

6. Problemlə əlaqədə olan işlərin olması.

75

Yuxarıdakı göstəricilərin hər hansı birinin olmadığı halda laboratoriya yarat-

mağa rəhbərə icazə verilmir. Yeni elmi –tədqiqat müəssisəsi yaradıldıqda bu göstə-

ricilərin biri və ya bir neçəsi olmaya bilər. Lakin aparıcı alimlərin olması vacibdir.

18. ELMİ –TƏDQİQAT İŞLƏRİNİN VƏ TƏCRÜBİ KONSTRUKTOR İŞLƏRİNİN NƏTİCƏLƏRİNİN TƏTBİQİ

Elmi tədqiqat təcrübi konstruktor işlərinin nəticələrinin tətbiqinin şərtləri.

Tədbiq üsulları tədqiqatların xarakteri və istiqaməti ilə bağlıdır. Bu səbəbdən

axtarış və tətbiqi tədqiqatların, həmçinin mühəndis işlərinin nəticələri istehsalata

tətbiq edilməli olur. Axtarış və tətbiqi elmi tədqiqatlar nəzəri və eksperimental

olur.

Axtarış tədqiqatlarının nəticələri fundamental nəzəri və eksperimental ixtira-

larla bağlıdır. Fundamental ixtiralar prosesin, hadisənin, nəzəri mülahizənin və

yeni prinsiplərin təsdiqinin əsasını təşkil edir. Axtarış tədqiqatları yeni hadisələrin,

ümumi qanunların, yeni prinsiplərin, enerji mənbəyinin, yeni materialların aşkara

çıxarılması ilə bağlıdır. Bunlar elmi biliklərin inkişafına yönəlir və heç də həmişə

xüsusi məqsəd daşımır. Əksər hallarda fundamental tədqiqatların effektivliyi

kəmiyyət qiymətləndirilməsinə tabe olmur.

Tətbiqi tədqiqatlar yeni texnikanın, texnologiyanın yaradılmasına, məhsulun

yeni növünün və xassələrinin alınmasına yönəlir. Tətbiqi tədqiqatların tətbiqinin

əsas istiqamətləri aşağıdakılardır:

- ümumi tətbiqi –elmi və mühəndis işləmələri müəyyən edilmiş müəssisə

üçün nəzərdə tutulur və təsərrüfat müqaviləsi ilə yerinə yetirilir;

- ünvansız tətbiqi –elmi və mühəndis işləmələri məhsulu istehsal edən hər bir

müəssisə və sahə üçün nəzərdə tutulur.

Tətbiqi instututlarda ünvanlı tətbiq aparmaq və faktiki səmərəni müəyyən

etmək məqsədə uyğundur, sonra isə ünvansız tətbiq. Bu halda ünvanlı və ünvansız

tədbiqin səmərəsi cəmlənir.

76

Nəzəri tədqiqatların nəticələri yığıldıqda axtarış tədqiqatları tətbiqi tədqiqat-

lara çevrilir. Bu isə fasiləsiz tətbiq nəticəsində həyata keçirilir. Tətbiq hazır

nəticələrin ötürülməsindən deyil, hipotez axtarışından başlanır.

Elmin istehsalatla əlaqəsinin möhkəmlənməsi elmi prosesin istiqamətinin

dəqiqləşməsi ilə bağlıdır. Bu planlaşdırma ilə realizə edilir.

Elmi işlərin yönümü və müddəti xalq təsərrüfatının inkişafı xarakterizə uyğun

olmalıdır. Bu isə işin koordinasiyasını tələb edir. Bu səbəbdən də elmin nəticə

vermək ehtimalı və axtarış tədqiqatlarının tətbiqi tədqiqatlara çevrilmə ehtimalı

artır. Elmi nəticələrin iqtisadi effektliyinin qiymətləndirilməsi vacib sayılır. Akade-

miya və sahə institutlarının konstruktor bürolarının və istehsalatın yaradılması

tətbiqin təşkilinin ali formasını təşkil edir.

Tədbiq ETİ –nin və TKİ –nin nəticələrinin istehlakçı tərəfindən istifadəsidir.

Tətbiq elmi –texniki və sənaye tipli olur.

Elmi –texniki tətbiq –nəzəri, axtarış metodiki, eksperimental və normativ

işlərin nəticələri kitab, məqalə, məlumat vərəqləri şəklində dərc olunur.

Sənaye tətbiqi –tədqiqatın nəticələri istehlakçı tərəfindən yeni texnoloji qur-

ğu, maşın konstruksiyası və cihaz, material, texnoloji proses, işçi layihə və s.

şəklində istifadə olunur. Yuxarıda deyilənlərdən bu nəticəyə gəlmək olar ki, tətbiqi

ETİ –nin nəticələri o zaman tətbiq olunmuş sayılır ki, onların əsasında təcrübə -

konstruktor işləri aparılsın və yaxud bu nəticələr standartlarda, normallarda,

layihələrdə istifadə edilsin.

Axtarış xarakterli işləri tətbiq planına daxil etmək məqsədəuyğun deyil.

Təşkilati –metodik yardımla, texniki –iqtisadi tədqiqatlarla və elmi –texniki məlu-

matla bağlı işlər, onların nəticələri sahə nazirlikləri tərəfindən təsdiq edildikdən

sonra tətbiq olunmuş sayılır. Analitik xarakterli texniki –iqtisadi tədqiqatların

nəticələri sifarişçi tərəfindən qəbul edildikdən sonra tamamlanmış hesab olunur.

Tətbiq planına belə işlər də daxil edilmir.

Təcrübə konstruktor işləri o zaman tətbiq olunmuş sayılır ki, zavoda seriyalı

nüsxə təqdim edilsin, zavodun istehlak planına daxil edilsin və onların çatdırılması

müqaviləsi bağlansın.

77

Yeni texnoloji proses işləndikdə və ya təkmilləşdirildikdə prosesin baş zavod

tərəfindən mənimsənilməsi, yeni materiallar işləndikdə isə istehsalçı müəssisəyə

materialın təhvil verilməsi, onun istehsal planına salınması və onun haqqında

müqavilənin bağlanması tətbiq sayılır.

Öyrənmə prosesinin olması və tədqiqatçının riski ilə əlaqədar olaraq elmi

tədqiqat mərhələsini keçmiş işlərin ancaq 30 -50% tətbiq olunur. Tətbiqi elmi təd-

qiqat işlərinin xərclərinin 75 -80% TKİ –nə realizə olunarsa, elmi –tədqiqat işinin

səmərəliliyini normaya yaxın saymaq olar.

Yeni məmulatların tərtibinə və tətbiqinə çəkilən xərc fundamental tədqiqat-

ların böyüməsinə müvəfiq olaraq artır. Xalq təsərrüfatında tətbiq olunmalı və

yüksək nəticələr verən çox sayda tətbiqi tədqiqatlar aparılır. Nəticələri tətbiq etmək

üçün müəyyən xərclər və istehsalat imkanları, tələb olunur. Bu iki faktor bütün

Elmi Tədqiqat İşləri nəticələrinin tətbiq olunmasına məhdudiyyət yaradır.

Elmi –tədqiqat işləri elə planlaşdırılmalıdır ki, tamamlanmış işlərin nəticələ-

rinin hamısı tətbiq olunsun, tətbiq olunmamış işlər 30% -ə qədər ola bilər.

Elmi –tədqiqat və təcrübə konstruktor işinin yerinə yetirilmə müddəti və

tətrbiq vaxtı

Tədqiqatın səmərəliliyinə elmi –tədqiqat işinin yerinə yetirilmə müddəti və

yekunlaşdıqdan sonra nəticələrinin tətbiq vaxtı əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir.

Tətbiqi tədqiqata başlanmasından nəticələrinin istehsalatda tətbiqinə qədər

keçən müddət orta hesabla 5 -10 il təşkil edir. Tədqiqatın yerinə yetirilmə müd-

dətinin və nəticələrinin reallaşdırılmasının uzadılması hesabına onun xalq təsər-

rüfatı əhəmiyyəti kəskin surətdə aşağı düşür.

“Elmdən istehsalata” qədər olan müddətin qısaldılması yolları aşağıdakılardır:

- planlaşdırmanın və texniki tərəqqinin vahid təminatı;

- elmi idarələrin fəaliyyətinin əlaqələndirilməsinin yaxşılaşdırılması;

- elm –istehsalat birlikləri yaradılmaqla elmi ideyakarın reallaşdırılma forma-

sının təşkilinin təmərküzləşdirilməsi;

78

- tətbiq ilə məşğul olan xüsusi qrup yaradılması;

- elmi –tədqiqat institutu və konstruktor bürolarında planlaşdırmanın, uçotun,

maliyyələşdirmənin, təsərrüfatçılığın, idarəetmənin və əməyin təşkilinin təkmilləş-

dirilməsi.

- tədqiqatçı tədqiqatın yekunlarını istehsalata tövsiyə edən zaman aşağıdakı-

ları göstərməli və sübut etməlidir:

- yeniliyi;

- mənfəəti;

- iş yarımçıq qaldıqda zərərin minimum alacağını.

Bu sübutu tədqiqatın yekunlarını beynəlxalq aləmdə, başqa elmi idarə və

konstruktor bürolarında olan işlərin yekunları ilə müqayisə etməklə əldə etmək

olar. Yeni texnika 5 -7 il müddətində mənəvi cəhətdən köhnəlmiş hesab olunur. Bu

müddətdə isə təklif olunan yeniliklər tətbiq olunma mərhələsinə çatmır və yaxud

çox gecikmələrlə həmin mərhələyə çatır. Bunların hər ikisi isə xalq təsərrüfatında

böyük itkilər əmələ gətirir. Bütün bunlara görə tədqiqatın yekunlarının xalq təsər-

rüfatında tətbiq olunma müddətinin azaldılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Maşın o vaxta qədər yeni hesab edilir ki, belə maşın parkı istehsalatın tələba-

tını tam ödəyə bilsin və məhsul istehsalında əlavə vəsait sərfinə ehtiyac olmasın.

Buna görə də elmi –tədqiqat və təcrübə konstruktor işlərinin hesabatla alınan

səmərəli istifadə müddəti, tədqiqatın yekunlarına əsasən hazırlanan yeni texnikanın

iqtisadi cəhətdən səmərəli istifadə müddətindən həmişə az olur.

Tədqiqat müddətini aşağıdakı üsullarla –qısaltmaq mümkün olar:

- bir neçə mərhələni birləşdirmək;

- sınağı sürətləndirmək;

- yeni tədqiqat üsullarından istifadə etmək;

- elektron hesablama qurğularından istifadəni genişləndirmək.

Tədqiqat müddətinin qısaldılmasına başlıca olaraq mövsümü xarakterli işlərdə

ehtiyac duyulur. Bunun nəticəsində tədqiqat yekunlarının həqiqətə uyğunluğu

azalır, işin planlaşdırılmış müddətdə icrası pozulur, tədqiqata material sərfi azalır.

79

Nəticədə isə mövzuda dəyişiklik etməyə və yerinə yetirilmiş bir neçə mərhələni

təkrar yoxlamağa ehtiyac duyulur.

Elmi –tədqiqat işinin səmərəsini artırmaq və tətbiq müddətini azaltmaq üçün

aşağıdakı strukturlar vahid rəhbərlikdə cəmləşməlidir.

- elmi –tədqiqat;

- konstruktor işləri;

- istehsalat yoxlaması işləri.

Belə strukturda yaradılan elmi istehsalat kompleksində, inzibati mərhələləri

ləğv etmək hesabına, elmdən istehsalata qədər olan təqvim müddətini aşağıdakılara

görə azaltmaq olar:

- razılaşdırılmalara vaxt sərf edilməmək;

- prosesə vahid texnoloji rəhbərlik;

- konstruktorun elmi işə və əksinə işlərə cəlb etmələrin mümkün olması;

- paralelliyin aradan qaldırılması;

- şəbəkəli planlaşdırma üsulundan istifadə;

- təcrübə işlərinin bir neçəsinin birlikdə yerinə yetirilməsi;

- riyazi üsullardan və elektron hesablama maşınlarından istifadə etməklə

təcrübə işlərinin planlaşdırılması.

Elmi –tədqiqat işinin yerinə yetirilmə və tətbiqinin təqvim müddətinin azaldıl-

ması aşağıdakılardan da asılıdır:

- elmi işçinin hazırlıq dərəcəsindən;

- elmi -texniki təminatdan;

- şöbələrin işçi aktivliyindən;

- şöbələrin yaradıcı aktivliyindən;

- işin planlaşdırılmasının səmərəliliyindən;

- əməyin təşkilindən;

- işçilərin maddi həvəsləndirilməsindən.

Elm -istehsalat birliklərində elmi şöbənin, təcrübə istehsalat şöbəsinin olması

“elmdən -istehsalata” tsiklini tam əhatə edir. Buna görə də bu tsikllərə (mərhələ-

lərə) aid olan hər bir iş üçün əlverişli şərait yaradılmalıdır ki, ən qısa müddətdə

80

maksimum səmərə əldə oluna bilsin. Elmi işin yerinə yetiirlməsində işçilərin dərə-

cələrinə görə əmək haqqlarının ödənməsi elmi –idarənin ənənələrindən və xüsusiy-

yətlərindən asılıdır.

Elm – istehsalat birliklərində elmi işlərin yerinə yetirilməsində varisliyin və

fasiləsizliyin, tədqiqatdan başlayaraq sınaq yoxlamalarına qədər olması imkan

verir ki, işin ilkin mərhələsində iştirak etmiş alim, layihəni hazırlayan mühəndis

qrupunda məsləhətçi olsun və məmulatın sənaye istehsalına rəhbərlik etsin.

İşin təşkilində bir mərhələnin qurtarması ilə digər mərhələnin başlanmasının

təmin edilməsi, ümumi işə sərf olunan müddətin 20 -30%, məsarifin işə 10 -20%

azalması təmin edər.

İstənilən maşın, məmulat, bitki, heyvən, texnoloji proses və s. haqda yerinə

yetirilən elmi –tədqiqat işinin yerinə yetirilmə müddətinin, həmin işin kütləvi

istehsala keçmə müddətinə olan nisbətinin 2:1 olması daha məqsədə uyğundur. Bu

nisbət elmi işin yerinə yetirilib istehsalata göndərilməsi üçün bütün tələbat ödən-

dikdə alına bilər.

Yuxarıda göstərilən şərtlərdən istənilən birinin ödənməməsi “elmdən-isteh-

salata” tsiklinin təqvim müddətinin artmasına əsaslı təsir edir.

Elmi mövzular planlaşdırılan zaman onlar təsdiq edilməzdən əvvəl, işin bütün

incəlikləri mərhələlər üzrə icra müddətinə görə əsaslandırılmalıdır.

19. ELMİ –TƏDQİQAT VƏ TƏCRÜBƏ KONSTRUKTOR İŞİNİN YEKUNLARININ TƏTBİQİNİN İQTİSADİ SƏMƏRƏSİ

İqtisadi səmərə üç növə ayrılır:

1. Ümumölkə miqyaslı səmərə. Bu zaman təkcə məhsulu istehsal edən mü-

əssisədə həmin məhsulun tətbiqindən əmələ gələn səmərə deyil, eyni zamanda

məhsul sıradan çıxana qədər istifadə olunduğu müddətdə digər müəssisələrdə əldə

olunan səmərə nəzərə alınır. Bu səmərə bir başa, yaxud dolayı yolla ümumi

səmərəyə daxil olur.

2. Ümumi metodika əsasında hesablanan əsas səmərə.

81

3. Dolayı yolla əldə olunan səmərə. Bu məhsul istifadəçisi olan idarə,

təşkilat, yaxud təsərrüfat tərəfindən əldə olunan səmərədir. Dolayı yolla əldə

olunan səmərəni müəyyanləşdirmək çətinlik törədir. Buna görə də elmin nailiy-

yətlərindən istifadənin təsərrüfatın iqtisadiyyatına təsirini tam müəyyanləşdirmək

olmur.

Elmin nailiyyətinin təsərrüfata tətbiqi aşağıdakı strukturların iştirakı ilə yerinə

yetirilir;

- elmi –tədqiqat idarəsi;

- texnoloji və konstruktor buroları;

- istehsalçı idarənin istehsalat işçiləri;

- tələbedici (sifarişçi) təşkilatın kollektivi;

İşçi səmərə - elmi işçilərin, konstruktorların, texnoloqların, istehsalat işçiləri-

nin, sifarişçi təşkilatın işçilərinin payına düşən gəlir olub, elmi-tədqiqat işinin

tətbiqindən alınan səmərədən müəyyanləşdirilir.

Tətbiqdən alınan səmərənin təyin olunma qaydasını müəyyən etmək üçün,

elmi və mühəndislik məhsulları növlərinə görə aşağıdakı hüdudlarla bir-birindən

ayrılır:

- nəzəri işləmə;

- nəzəri -eksperimental işləmə;

- eksperimental işləmə;

20. ELMİ -TƏDQİQAT İŞLƏRİNDƏN İSTİFADƏ OLUNAN SÖZ-LƏRİN TERMİNOLOJİ MƏNASI

Alqoritm - sistem əməliyyatların müəyyən qaydada həll olunmasına dair və

müəyyən sinifə aid məsələlərin həllinə imkan verən dəqiq təlimat.

1. Həqiqətən mövcud olan, həyata keçirilən, potensial məsələ.

2. Hal -hazırkı zamanda vacib, öz həllini tələb edən məsələ.

Aktuallıq - bir tərəfdən dövlətin verdiyi itkilər, digər tərəfdən isə bu itkilərin

baş verməməsi üçün tədbirlələrin işlənməsi ilə xarakterizə olunur.

82

Akt – hər hansı bir işi təsdiq edən sənəd (əmlakın verilməsi, torpağın həmişə-

lik istifadəyə verilməsi və s.).

Annotasiya - kitabın, məqalənin, elmi işin qısa təsnifatı: məzmunu, oxucu

rəyini və biblioqrafik təsviri tamamlayan sair xüsusiyyətlərin nöqteyi nəzərindən

nəşr olunan əsərin xarakteristikası.

Aspekt -

1. Əşya – hadisə, anlayış, araşdırılan nöqteyi nəzər.

2. Bitki örtüyünün ilin fəslindən asılı olaraq zahiri görünüşü (botanika).

Aforizm - qısa və həcmli ifadə olunan tamamlanmış fikir.

Bibliografiya - bütün biliklərin açarı; kitablar haqqında əsaslı məlumat

mənbəyi; kitab seçimində yol göstərən.

Variasiya prinsipi - az dəyişikliklər prinsipi.

Giriş - hər -hansı bir elmin öyrənilməsinə daxil olan ilkin məlumatlar.

Tətbiq – ETİ -nin və TKİ -nin nəticələrinin istifadəsi.

Nəticə - hesabatların, düşüncələrin əsasında əmələ gələn yekun xülasə.

Hetoregenlik – tərkibə görə müxtəliflik.

Özü təşkil olunmuş sistemlərdə müxtəlifliyi dağıdan kiçik dəyişikliklər

prinsipi.

Hipoteza - elmin nailiyyətlərinə və elmi dünya görüşünə zidd olmayan

faktları izah etmək üçün kifayət edən fikir; bir-başa müsahidə edilməyən fakta dair

elmi əsaslandırılmış təsəvvür. Təcrübə ilə təsdiq olunmuş hipotez elmi teoremə

çevrilir.

Əsas elmi istiqamətlər - elmi işlərin –problemlərin inkişaf istiqamətləri. Нər

bir istiqamət üzrə bir neçə problem ola bilər.

Dizayn - əşyaların layihaləndirilməsinə dair fəaliyyət növü.

Dinamika - qüvvəyə, bu qüvvənin təsiri altında hərəkətə aiddir, hərəkətin

vəziyyəti, inkişafın gedişi; hərəkətin çoxluğu.

Dissimpativ – səpələyən, asta buxarlanma (qaydalı hərəkətin xaotik keçici).

Doktrina - elmi və ya fəlsəfi nəzəriyə, nəzəri prinsip və ya normasını real

mövcudluğu təsdiqlənmiş fakt.

83

Təlimat – rəhbər tutulan göstəriş, müəyyən bir işin görülməsi qaydaları.

İntensifikasiya – gərginliyin, məhsuldarlığın artırılməsi, elmin və qabaqcıl

təcrübənin tətbiqi, təsərrüfatın və istehsalat texnologiyasının idarə olunması üsul-

larının yaxşılaşdırılması.

Sınaq - hər hansı bir keyfiyyət göstəricilərinin yararlığının yoxlanması.

Tədqiqat - hər hansı bir məsələnin tədqiq olunduğu elmi əsər.

Tədqiq etmək – müəyyən qanunauyğunluqları və kəmiyyətlər arasında asılı-

lığı təyin etmək məqsədilə hər bir obyektin elmi öyrənilməsi.

Tədqiqatçı - elmi tədqiqatlarla maşğul olan, obyekti elmi öyrənilməyə

yönəltməyi bacaran şəxs. Bu şəxsin elmi adı və ya dərəcəsinin olması vacib deyil.

Həqiqət - proses nəticəsində fikirlə obyektin üst üstə düşməsi.

Kriteri - hər hansı bir əlamət əsasında qiymətləndirmə və ya təsnifat.

Layihələndirmə - nəyinsə layihəsinin yaradılması, tikilməsi.

Kompromiss - qarşılıqlı güzəşt nəticəsində əldə olunan razılıq.

Maket-qəbul olunmuş qərarları yoxlamaq və təcrübələr nəticəsində ola

biləcək dəyişiklikləri müəyyən etmək üçün hazırlanan eksperimental və ya labora-

toriya nümunəsi.

Üsul - müəyyən bir şeyin praktiki həyata keçirilməsi və ya nəzəri tədqiqi üçün

yol.

Metod - üsul ilə üst –üstə düşür.

Metodik - hər hansı bir işin yerinə yetirilməsinə dair qaydalar sistemi, öyrən-

mə üsullarının ifadəsi; tədqiqatın daha səmərəli həyata keçirilməsinə dair üsullar

sistemi.

Metodologiya – ayrı -ayrı elm sahələrinin üsullarına dair öyrənmələr.

Tədbir - hər hansı bir məqsədi həyata keçirmək üçün görülən iş.

Elm – təbiətin, cəmiyyətin mkisafinm qanunauyğunluğu və ətraf mühitə

planlı təsir üsullarına dair bilik sistemidir.

Elmi problem - elmin geniş sahəsini əhatə edən tədqiqatların müəyyən

istiqaməti.

84

Elmi mövzu - problemin müəyyən müəssisə və ya təşkilat əhatəsində həll

olunan hissəsi. Mövzu bölmələrə bölünə bilər. Hər hansı bir bölmə şöbənin, sek-

torun, laboratoriyanın və ya elmi əməkdaşların fəaliyyət mənbəyi ola bilər. Mövzu

həlli tələb olunan bir neçə aspektdən olan məsələləri birləşdirir.

Elmi iş - mərhələsi, yəni texniki tapşırığı və hesabat tərtib edilən kiçik hissə;

təbiətlə, texnika ilə, cəmiyyətlə bağlı olan hadisənin inkişafinın qanunauyğunu

təyin edən iş.

Əsas elmi istiqamət problemin həlli yollarını əks etdirən tərkib hissə.

Elmi fakt - biliyin müəyyən keyfiyyətinin, elmin nailliyyətinin, obyektin

mahiyyətinin öyrənilməsində yenilik, həqiqət. Elmi faktın xarakterik xüsusiy-

yətləri; dəqiqlik və s.

Тəсrübə və ya eksperiment - süni yaradılmış şəraitdə hər hansı bir hadisəni

tətbiq etmək üçün onun əmələ gətirilməsi.

Kəşf - obyektiv mövcud olan qanunauyğunluğa müvafiq olaraq əvvəllər

məlum olmayan yeni qanunun, hadisənin aşkara çıxarılması.

Parametr - riyazi düstura daxil olan və bir hadisə hüququnda dəyişməz qalan

göstərici.

Plan - həyata keçirlmiş müəyyən işlərin, tədbirlərin görülməsini tələb edən

fikir, proyekt, tapşırıq, hər hansı bir işin qısa proqramı.

Axtarış - vəsaitlərin yerinin kəşfiyyatı.

Prinsip - əsas tutulan başlanğıc.

Problem - məsələ, tapşırıq.

Layihıləndirmək – layihə tərtib etmək;

Protokol - iclasda, yığıncaqda baş verənlər haqqında sənəd.

Proqram - fəaliyyət planı; fəaliyyətin məqsədinin qısa məzmunu.

Bənd - mətnin ən kiçik hissəsi; nəşriyyatda, ölçü sistemində ən kiçik vahid.

İşləmə - müxtəlif qurğuların yaradılmasında təcrübə-konstruktor işlərinin

nəticələrinin istifadəsi. Bütün işləmələrin iqtisadi səmərəsi hesablanır.

Hesabat - analitik tədqiqatlar-dəqiq eksperimental verilənlərə və riyazi

düşüncələrə əsaslanan tədqiqat üsulları.

85

Rezüme - məqalənin, məruzənin məzmununun qısa ifadəsi, göstəricilərə

əsasən qısa nəticənin yekunu;

Tövsiyyə - məsləhət, göstəriş, qayda, hər hansı bir işə dair rəy, işdə müəyyən

bir məsələnin tətbiqinə dair məsləhət.

Referat - əsas nəticələr və faktiki məlumatlar qeyd olunmaqla nəşr olunan

işin qısa ifadəsi.

Servis - istənilən sahədə xidmət.

Mündəricat - əsas məna, mahiyyət; mövzuda əhatə olunanların məzmunu.

Mahiyyət - daxili məzmun, nəyinsə xüsusiyyəti.

Tezislar – məruzənin, mühazirənin, məlumatın və s. müddəalarının qısa

tərtibi.

Nəzəriyə - yunan dilindən tərcümədə “tədqiqat” deməkdir. Nəzəriyə loqik,

sözlə və riyazi ola bilər.

Alim - elmin hər hansı bir sahəsini mükəmməl bilən, tədqiqatların xüsusi

üsullarına yiyələnmiş və elmi adı və dərəcəsi olan şəxs.

Elmi fakt - vahid xarakterizəyə malik olan həqiqi hal, vəziyyət.

İqtisadiyyat – təsərrüfatın bu və ya digər sahəsinin xüsusiyyətini öyrənən

elm.

Eksperiment - sınaq, elmi nöqteyi nəzərindən qoyulan təcrübə.

Etap - elmi işdə olan eyni xarakterli işlərin müəyyən zaman müddətində

yerinə yetirilməsi.

Elmi formaların – və ədəbiyyat əsərlərinin terminologiyası 1932-ci ildən

müxtəlif elm sahələri üzrə iki elmi dərəcə: elmlər namizədi və elmlər doktoru adı

verilir.

Elmi məruzə - mövzunun elmi və praktiki mahiyyətini əks etdirən elmi və

ya əbədi işdir.

Məruzənin tezisləri – məruzənin nəşr üçün nəzərdə tutulan əsas müddə-

alardır. Tezislər 5 -7 bənddən ibarət olub 1,5 -2 səhifə həcmində yazılır.

86

Elmi məqalə - elmi məruzənin kompozisiyasıdır. Burada başlıq, giriş, tədqi-

qat metodikasına dair qısa məlumatlar, şəxsi elmi nəticələrin analizi və onların

ümumiləşdirilməsi, nəticə və təkliflərə, ədəbiyyat siyahısı öz əksini tapır.

Referat - kitabın məzmunun yazılı və ya şifahi şəkilində qısa ifadəsidir.

Avtoreferat – şəxsi elmi işin tipoqrafik üsulla 100 -200 nüsxə tirajla çар

olunması.

Namizədlik işində dair avtoreferatın həcmi bir çap vərəqindən, doktorluq

dissertasiyasına isə iki çap vərəqindən artıq olmamalıdır (23 makina yazısı səhi-

fəsi). Burada müdafiənin vaxtı və yeri, elmi rəhbərin və ya rəsmi oponentlərin

soyadı, dissertasiyanın həcmi, əlavələrin adı və soyadı, dissertasiya mövzusuna

uyğun çap olunmuş elmi məqalələrin siyahısı verilir.

Rəy - bir və ya bir neçə elmi işə dair kritik nöqteyi nəzərdən qiymətləndirmə

və analiz verilir.

Dərs vəsaiti - elmin hər hansı sahəsini əhatə edən mürəkkəb və məsuliyyətli

elmi əsərdir. Burada elmi faktlar və anlayışlar müəyyən ardıcıllıqla, sistemli şəkil-

də, illyüstrasiyalar əlavə edilməklə öz əksini tapır.

Elmi hesabat - elmi işin tamamlanmış mərhələsinin qısa planı və proqramı.

Buraya analitik xülasə, məsələnin nəzəriyyəsi, tədqiqat üsulları, yeni elmi nəticə-

lərin mahiyyəti, tədqiqatların nəticələrini və həll olunmamış məsələləri əks etdirən

yekun hissə; təklif və nəticələr daxil edilir.

Annotasiya - kitabın, məqalənin əlyazmasının əsas məzmununu açıqlayan,

ona qiymət verən və əsərin oxucu dairəsini göstərən qısa xarakteristika verilir.

Monoqrafiya bir mövzu və problemin tədqiq olunduğu elmi əsərdir.

Kitabça - cilidsiz çap olunan kiçik həcmli (1-3 çap səhifəsi) nəşr əsəri; elmi-

kütləvi xarakterli əsərlərin əlverişli çap formasıdır.

Dissertasiya - elmi dərəcə almaq məqsədilə dissertant tərəfindən təqdim olu-

nan və ixtisaslaşmış şurada müdafiə olunan xüsusi elmi –tədqiqat forması sayılır.

87

İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYATLAR

1. Elmi fəaliyyət haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu (yeni layihə

ilə). Bakı, 2009.

2. Б.А.Доспехов. Методика полевого опыта М. 1985.

3. X.H.Qurbanov. Heyvəndarlıqda texnoloji maşınlar. (dərslik) Gəncə. 2005.

4. С.В.Мельников, В.Р.Алешкин, П.М.Рошин. Планирование экспери-

мента в исследованиях сельскохозяйственных процессов. Ленинград Колос.

1980.

5. Р.С.Гутер, Б.В.Овчинский. Элементы численного анализа и мате-

матической обработки результатов опыта. М.1970.

6. Х.Г.Курбанов. Рекомендация по сетевому планированию и управ-

лению. Баку, 1986 г.

7. X.H.Qurbanov. Elmi –tədqiqat işçilərinə kömək kitabçası. Gəncə. 2008.

88

8. X.H.Qurbanov, K.Fətəliyev. Elmi –tədqiqat işlərinin tərtibi və nəticələrin

riyazi işlənməsi. Bakı. 2011.

9. X.H.Qurbanov, K.Fətəliyev. Tədqiqat işlərinin nəticələrinin riyazi işlən-

məsinin yeni metodikası (tövsiyə). Gəncə. 2012.

10. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komis-

siyasının Bülleteni. Bakı. 2004.