AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ

Mühasibat uçotu və audit kafedrası

BAKALAVR SƏVİYYƏSİ ÜÇÜN

AUDİT FƏNNİNDƏN

PROQRAM

( 050402 - Mühasibat uçotu və audit ixtisası üçün )

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 30 mart 2012-ci il tarixli 510 №-li əmri ilə qrif verilmişdir yenilənib 2016 –cı ildə

GƏNCƏ – 2016

1

Tərtib edənlər: ADAU-nun mühasibat uçotu və audit kafedrasının əməkdaşları dosent Məmməd Həbib oğlu İsmayılov, dosent Qəşəm Allahyar oğlu Bədəlov baş müəllim fəlsəfə doktoru Pərvin Elman qızı Muxtarova

Rəy verənlər: Mühasibat uçotu və audit kafedrasının dosenti Yusif Binnət oğlu Əhmədov, Maliyyə və iqtisadi nəzəriyyə kafedrasının dosenti Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov

2

İZAHAT VƏRƏQİ

Audit fənninə tədris planında 60 saat ( 30 saat mühazirə və 30 saat təcrübə məşğələsi ) nəzərdə tutulmuşdur. Auditin əsas vəzifəsi auditin yoxlama prosesində rəyin formalaşması üçün lazımi miqdarda müvafiq auditor sübutların əldə edilməsidir. Nəzarət bütün iqtisadi sistemlər üçün ən vacib ünsürlərdən biri olub, indi də böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu baxımdan bazar iqtisadiyyatı şəraitində müstəqil maliyyə nəzarəti funksiyasını yerinə yetirən auditor xidmətin çox vacib sahədir. Bazar münasibətləri genişləndikcə auditor təşkilatlarının göstərdiyi xidmətlərin növləri və həcmi də genişlənir. Auditorluq işgüzar fəaliyyətin bir növüdür. Auditorlar təkcə yoxlamalar keçirməklə kifayətlənməməli, eyni zamanda uçot işlərinin və maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinin təşkili sahəsində məsləhətlər də verməlidirlər. Tələbələr bu kursu proqram əsasında keçməklə nəzarət və auditin nəzəri məsələləri üzrə biliklər əldə etməli, təsərrüfat intizamının möhkəmləndirilməsində, material, əmək və maliyyə ehtiyatlarından nə dərəcədə səmərəli və qənaətlə istifadənin vəziyyətini müəyyən etməyin üsullarını öyrənmək sahəsində biliklərə yiyələnməli, bu sahədə yol verilən nöqsanların aşkar edilmə texnikasına bələd olmalı, təsərrüfatsızlıq, saxtakarlıq, mənimsəmə, sui istifadə hallarının qarşısının alınması yollarını, dövlət intizamının pozulması və qanunsuzluq faktlarının aşkara çıxarılması sahəsində audit xidməti qarşısında duran məqsəd və vəzifələri dərindən öyrənməlidirlər. Tələbələr auditin əsaslarını bilməklə fənnində audit sisteminin təşkili üzrə nəzəri metodoloji praktiki məsələ və problemləri öyrənirlər. Ona görə də auditin əsasları mühasibat uçotu və audit ixtisasında təhsil alan tələbələr üçün əsas və aparıcı fənlərdən biri hesab edilir. Audit fənninin yaxşı mənimsənilməsi – mühasiblərin, maliyyəçilərin auditorların və işgüzar fəaliyyətin formalaşmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

3

MÖVZU 1. Auditin mahiyyəti, məqsədi və vəzifələri

Audit və auditor haqqında anlayış və onların mahiyyəti . Auditin məqsəd və vəzifələri. Auditin meydana gəlməsinin zəruriliyi. Auditin inkişaf tarixi. Azərbaycanda auditin meydana gəlməsi və inkişafının müasir vəziyyəti. Auditin növləri. Məcburi və Könüllü audit. Daxili və kənar audit. Audit idarəetmə funksiyası. Auditin digər idarəetmə elmlərlə qarşılıqlı əlaqəsi. Auditin mühasibat uçotu və təftişlə fərqləri.

MÖVZU 2. Auditor fəaliyyətinin normativ hüquqi tənzimlənməsi.

Auditə dair qanunvericilik aktları. Auditor xidməti haqqında “Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Auditdə sahibkarlıq fəaliyyətinin təşkilinin əsas hüquqi formaları. Sərbəst auditorların və auditor təşkilatlarının hüquqları və vəzifələri. Auditor fəaliyyətinin lisenziyalaşdırılması. Auditor fəaliyyətinin tənzimlənməsində dövlət nəzarəti. Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Auditorlar palatasının əsas vəzifələri və funksiyaları. Auditin keyfiyyətinə daxili və kənar nəzarət. Daxili audit haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu.

MÖVZU 3. Nəzarət funksiyalarının inkişafında auditin rolu.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində nəzarət funksiyalarının formaları və rolu. Müstəqil maliyyə nəzarətinin əhəmiyyəti. Auditor informasiyalarının əsas istifadəçiləri. İqtisadi inkişafın və sabitliyin təmin olunmasında auditin rolu. Dövlət maliyyə nəzarəti, təftiş və audit, onların fərqləri və vəzifələri. Fransa, ABŞ, Böyük Britaniyada auditin inkişaf xüsusiyyətləri. Azərbaycanda auditin inkişafı və mərhələləri. Azərbaycanda və dünyada ictimai auditor təşkilatları.

MÖVZU 4. Auditin predmeti və metodu.

Auditin predmetinin xarakteristikası. Auditin metod və metodlar sistemi. Bu sistemə daxil olan faktiki yoxlama seçmə üsulu, arifmetik hesablamalar, sorğu, şəxsi müşahidə, alternativ maliyyə hesabatı sənədlərinin hazırlanması, sənədli təftiş, riyazi statistik üsullar və s. Auditin inkişafının əsas istiqamətləri və onun milli iqtisadiyyatının inkişafında rolu. Auditin aparılma texnikası. Mühasibat sənədləri və maliyyə hesabatlarının audit yoxlama metodikası.Təsərrüfat-maliyyə nəticələrinin səmərəliliyi qiymətləndirilməsi metodikası.

4

Sosial-iqtisadi məsələlərin həlli səviyyəsinin qiymətləndirilməsi metodikası.Elmi-texniki nailiyyətlərin tətbiqinin qiymətləndirilməsi..

MÖVZU 5. Auditorun məsuliyyəti və peşə etikası.

Auditorun peşə etikası məcəlləsi, və onun əsas prinsipləri: düzgünlük, obyektivlik, məxfilik, peşə davranışı, peşə səriştəliliyi və dəqiqlik. Auditorun və audit formalarının məsuliyyəti. Auditorun üçüncü şəxs qarşısında məsuliyyəti. Auditorla sifarişçi arasında qarşılıqlı münasibətlər. Auditorun müstəqilliyin müəyyən edən mövcud amillər. Peşəkar Mühasiblərin Etika Məcəlləsi və onun quruluşu.

MÖVZU 6. Audit standartlarının metodoloji məsələləri.

Audit standartları anlayışı. Audit standartlarının mahiyyəti və məqsədi. Audit standartlarının əsas prinsipləri və onların təsnifatı. Beynəlxalq audit standartları. Audit üzrə peşəkarlıq norma və standartların hazırlanmasında Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyasının və Audit təcrübəsi üzrə Beynəlxalq komitənin rolu. Audit firmalarının standartları (daxili audit standartları). Azərbaycanın milli audit standartları Azərbaycanın milli audit standartlarının işlənib hazırlanmasında və tətbiq olunmasında Beynəlxalq audit standartlarının əhəmiyyəti.

MÖVZU 7. Auditin planlaşdırılması.

Auditin planlaşdırılmasının mahiyyəti. Audit yoxlama işlərinin planlaşdırılması ilkin məlumatların əldə edilməsi. Audit yoxlama strategiyasının seçilməsində ilkin məlumatlarının təhlili. Auditin ümumi yoxlama işləri üzrə plan-proqramının tərtib edilməsi. “Maliyyə hesabatlarının auditinin planlaşdırılması” 300 saylı Beynəlxalq Audit Standartı.

MÖVZU 8. Auditin təşkili prinsipləri.

Auditin təşkili xüsusiyyətləri və onun aparılma mərhələləri. Auditin iqtisadi subyekti (sifarişçi) və onların seçilməsi. İqtisadi subyekt tərəfindən auditor firmasının (auditorun) seçilməsi. Audit işlərinin həcminin müəyyən edilməsi. Auditin keçirilməsinə razılıq haqqında məktub-öhdəlik və onun hazırlanması qaydası. Sifarişçilər üzrə müqavilələrin bağlanması. Müxtəlif növ auditor xidmətlərinin göstərilməsi üzrə müqavilələr. Audit xidmətinin dəyərinin qiymətləndirilməsi.

5

Auditor yoxlamasının hazırlanması qaydası.

MÖVZU 9. Auditor rəyləri.

Auditor rəylərinin formalaşması və təyinatı. Auditor rəyinin məzmunu və quruluşu. Auditor rəyinin növləri. Şərtsiz müsbət rəy və mənfi rəy. Şərtsiz müsbət rəyin yerinə yetirilmə şərtləri: təkmilləşdirilmiş və tamamlanmış şərtsiz rəy. Şərtsiz müsbət rəydən imtina: inamsızlıq və irad, onların səbəbləri. Hesabata dair rəy verməkdən imtina şərtləri. Auditorun auditin nəticələrinə dair təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə yazılı məlumatın hazırlanması prinsipləri, məzmunu və hazırlanması qaydaları. Auditor rəylərinin nümunəvi formaları.

MÖVZU 10. Auditor sübutları. Auditor sübutlarının mahiyyəti, növləri və əldə edilməsi mənbələri. Sübutlar arasında əlaqə. Auditor sübutlarının növləri. Auditor sübutlarının alınması metodları. Auditor sübutlarının əldə etməsi üçün prosedurlar . Audit sübutu kimi daxili auditin yekun nəticələrindən istifadə edilməsi. Ekspert mütəxəssislərin rəy və nəticələrindən istifadə edilməsi. Auditor sübutlarının rəsmiləşdirilməsi. Toplanmış sübutların qiymətləndirilməsi.

MÖVZU 11. Auditin sənədləşdirilməsi Auditin iş sənədləri, onların tərkibi, məzmunu və rəsmiyyətə salınması qaydası. İş sənədlərinin funksiyaları. İş sənədlərinin növləri. Auditin iş sənədlərinin forması, məzmunu və saxlanma qaydaları. Son audit sənədlərinin toplanması. Auditor hesabatının təqdim edilməsindən sona müstəsna hallarda auditin sənədləşdirilməsində edilən dəyişikliklər. Auditorun yekun sənədləri . Auditin nəticəsinin auditor aktı vasitəsilə rəsmiləşdirilməsi.

MÖVZU 12. Müxtəlif subyektlərin auditi aparılarkən qarşılıqlı münasibətlər. Audit yoxlamasının metodları. Analitik proseduralar. Mühasibat hesabatlarının yoxlanmasının metodoloji əsasları. Yoxlanılan iqtisadi subyektin rəhbərliyinin təqdim etdiyi izahat (arayış). İqtisadi subyektin rəhbərliyi ilə auditorun ünsiyyətdə olması. Ekspert işindən istifadə edilməsi. Auditin gedişatında əlaqəli tərəflərlə əməliyyatlar.

6

Risk anlayışı və onun audit fəaliyyətində istifadəsi. Məqbul auditor riski, təsərrüfatdaxili risk, nəzarət riski, aşkar etməmək riski. Bu risklərin qarşılıqlı əlaqəsi.

MÖVZU 13. Məlumatların kompüterdə işlənməsinin auditi. Kompüterdə məlumatların işlənməsi zamanı auditin təşkili və bu sahədə qarşıya qoyulan əsas tələblər. Təsərrüfat subyektlərində kompüter vasitəsilə işlənən və hazırlanan məlumatların təhlili və qiymətləndirilməsi prosesi zamanı auditorların qarşında qoyulan tələblər. Kompüter texnikasından istifadə olunmaqla audit keçirilməsinin xüsusiyyətləri. Kompüter hesabat məlumatlarında auditorun nəzərə alacağı mümkün səhvlər.

MÖVZU 14. Daxili audit və onun metodoloji məsələləri.

Daxili audit və onun müasir idarəetmə sistemində rolu. Daxili auditin təşkili xüsusiyyətləri. “Daxili audit haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Daxili audit xidmətinin yaradılmasına məsul olan müvafiq idarəetmə orqanının vəzifələri. Daxili və xarici auditin bir-birindən fərqli xüsusiyyətləri. Daxili auditorun hüquq və vəzifələri. Daxili audit xidmətinin müstəqilliyi. Daxili audit fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi. Təsərrüfat əməliyyatlarının operativ təhlili və audit qiymətləndirilməsinin metodikası. Kompüter texnologiyasının tətbiqi şəraitində daxili auditin aparılması xüsusiyyətləri. Daxili auditin yekun sənədləri.

MÖVZU 15. Auditin nəticələrinin qiymətləndirilməsi və yekun sənədlərinin tərtib edilməsi metodikası.

Auditin yekun sənədlərinin məzmunu və quruluşu. Auditin nəticələrinin yekunlaşdırılmasına hazırlıq işləri. Uçot-hesabat sənədlərində çatışmamazlıqlar və kənarlaşmaların aşkar edilməsi zamanı auditorun mövqeyi. Auditin nəticələrinin realizə edilməsi. Xüsusi tapşırıqlar üzrə yekun nəticələrinin hazırlanması. Audit aktı. Audit aktının bölmələri. Audit aktının tərtibi üzrə tələblər. Yoxlama dövründə sənədlərin götürülmə qaydası. Məhkəmə - istintaq orqanlarına yoxlama materiallarının verilmə qaydası. Auditor rəyinə imza atılmasının tarixi və bununla əlaqədar auditor təşkilatının məsuliyyəti.

7

Audit fənni üzrə tədris saatlarının bölüşdürülməsi. Sıra№-si

Mövzuların adı saatlarMühazirə

Seminar vətəcrübəməşğələsi

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

Auditin mahiyyəti, məqsədi və vəzifələri

Auditor fəaliyyətinin normativ hüquqi

tənzimlənməsi

Nəzarət funksiyasının inkişafında auditin rolu

Auditin predmeti və metodu

Auditorun məsuliyyəti və peşə etikası

Audit standartlarının metodoloji məsələləri

Auditin planlaşdırılması

Auditin təşkili prinsipləri

Auditor rəyləri

Auditor sübutları

Auditin sənədləşdirilməsi

Müxtəlif subyektlərin auditi aparılarkən qarşılıqlı

münasibətlər

Məlumatların kompüterdə işlənməsinin auditi.

Daxili audit və onun metodoloji məsələləri.

Auditin nəticələrinin qiymətləndirilməsi və yekun

sənədlərinin tərtib edilməsi metodikası.

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

2

Yekun 30 30

8

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası “Auditor xidməti haqqında” Qanunu. Bakı-19952. Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunu. Bakı-20043. Azərbaycan Respublikası “Vergi Məcəlləsi” Bakı-20104. Beynəlxalq Audit Standartları. Bakı- 20095. Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə. Bakı -

19956. Azərbaycanın Milli Audit Standartları. Bakı 2008.7. Abbasov İ. Audit (dərslik). Bakı – 20078. Hacıyev R.Ş. Səbzəliyev S.M. Auditin əsasları ( dərslik). Bakı – 20039. Novruzov V.T. və başqaları Audit ( dərs vəsaiti). Bakı – 201110.Rzayev Q. Mühasibat uçotu və audit. Bakı 2009

9

MÜHASİBAT UÇOTU İXTİSASI ÜÇÜN AUDİT FƏNNİNDƏN PROQRAMLA TƏRTİB OLUNMUŞ III KURS TƏLƏBƏLƏRİ ÜÇÜN

MÜHAZİRƏ MƏTİNLƏRİ .

Fənn müəllimi : ass. Aydınov Şəhriyar

Mövzu1. Auditin mahiyyəti, məqsədi və vəzifələri

Plan1. Audit və onun mahiyyəti

2. Auditin məqsədi

3. Maliyyə hesabatı informasiyasının istifadəçiləri üçün auditin zəruriliyi

4. Auditin növləri

5. Audit və mühasibat uçotu arasında fərq

6Audit və təftiş

1. Audit və onun mahiyyəti

Audit aktivlərin, öhdəliklərin, xüsusi vəsaitlərin və maliyyə nəticələrinin

düzgün, bütöv və dəqiq əks etdirilməsini müəyyənləşdirmək məqsədilə iqtisadi

subyektlərin qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun surətdə tərtib etdikləri illik

maliyyə hesabatlarının müstəqil yoxlanmasını nəzərdə tutur. Auditin əsasını

dövlətin, təsərrüfat subyektinin və onun mülkiyyətçilərinin qarşılıqlı marağı təşkil

edir.

Bir sıra ölkələrdə audit dedikdə, müəssisələrin müstəqil yoxlanılması və onun

maliyyə hesabatı haqqında fikir bildirməsi başa düşülür.

10

Britaniya Audit Praktikasi Komitəsinin 1989-cu ildə verdiyi tərifə görə,

Böyük Britaniyada audit “qüvvədə olan qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş bütün

qaydalara riayət olunmaqla, müəssisənin mühasibat hesabatı barədə peşəkar fikir

ifadə etmək məqsədi ilə həmin hesabatın xüsusi təyin edilmiş auditor tərəfondən

müstəqil öyrənilməsi deməkdir.”

Auditorların fəaliyyətinə dair aşağıdakı qaydalar mövcuddir:

- təsərrüfat subyektinin auditoru (auditor təşkilatını) sərbəst seçməsi;

- auditor (auditor təşkilatı) ilə sifarişçi arasında müqavilə münasibətləri; bu

münasibətlər auditora öz sifarişçisini özünün seçməsinə və hər hansı kənar

təsirlərdən asılı olmamasına imkan yaradır;

- sifarişçi ilə qohumluq və ya işgüzar əlaqələr olduqda, auditor yoxlaması

aparılmasının qeyri-mümkünlüyü;

- audit, məsləhət xidmətləri və qanunvericiklə icazə verilmiş digər xidmətlər

göstərilməsi ilə əlaqədar olmayan təsərrüfat, kommersiya və maliyyə fəaliyyəti ilə

məşğul olmağın auditorlara və auditor firmalarına qadağan edilməsi.

Auditin mahiyyətinin, əhəmiyyətinin və vəzifələrinin təhlili göstərir ki, bu,

mürəkkəb, sosial cəhətdən neytral iqtisadi alətdir. Müassir auditin coşğun inkişafı

onunla izah edilir ki, yeni şəraitdə mülkiyyət və onun idarə olunması ilə bağlı

münasibətləri sistemi mühüm, əsaslı dəyişikliklərə məruz qalmışdır, o cümlədən:

- əhlinin əmlaka görə diferensiasiyası, habelə saxta kapitalın inkişafı

investorların tərkibində prinsipal irəliləyişə səbəb olmuşdur;

- qeyri - obyektiv informasiyaya əsaslanan təsərrüfat qərarlarının qəbul

edilməsi çox zaman mənfi iqtisadi nəticələrə və hətta bəzi təsərrüfat subyektlərinin

müflisləşməsinə gətirib çıxarmışdır.

- hesabatların düzgünlüyü haqqında peşakar mühakimə yürütmək qabiliyyəti

olan adamlar üçün xüsusi biliklər tələb olunmuşdur;

- mülkiyyətçilərinin sayının xeyli artması ilə əlaqədar müəssisələrin

müdriyyətinin (icraçı müdriyyətinin) bilavasitə mülkiyyətçilərdən ciddi surətdə

aralanması baş vermişdir;

11

- kapitalın hərəkətinin müasir forması kimi, fond bazarının təşəkkül və

inkişafı başlanmışdır.

Azərbaycan Respublikasının qüvvədə olan qanunvericiliyində auditin və

auditor xidmətinin konkret təsfiri verilmişdir.

“Auditor xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikasının 1994-cü il 16

sentyabr tarixli 882 nömrəli Qanununun 2-ci maddəsində qeyd edilmişdir ki, audit -

əmtəə istehsalı və satışı, xidmət göstərilməsi və iş görülməsi ilə məşğul olan

təsərrüfat subyektlərində mühasibat uçotunun dəqiq və düzgün aparımlasının,

mühasibat və maliyyə hesabatlarının müstəqil yoxlanılmasıdır.

Həmin Qanunun 3-cü maddəsində auditor xidməti təsərrüfat subyektlərində

müqavilə əsasında maliyyə - təsərrüfat fəaliyyəti sahəsində yoxlama, ekspertiza,

təhlil aparılması və yazılı rəy verilməsi, mühasibat uçotunun qurulması, hesabat

göstəricilərinin dürüstlüyünün təsdiq edilməsi, auditorun peşə fəaliyyətinə

(auditor təşkilatlarının nizamnamə məqsədlərinə) uyğun olaraq maliyyə-təsərrüfat

münasibətləri sahəsində digər xidmətlər göstərilməsi kimi müəyyənləşdirilmişdir.

2. Auditin məqsədi

Auditor fəaliyyətinin əsas məqsədi təsərrüfat subyektlərinin mühasibat

(maliyyə) hesabatlarının düzgünlüyü və onların apardıqları maliyyə və təsərrüfat

əməliyyatlarının normativ aktlara uyğunluğunu müəyyən etməkdir.

Deməli, auditin təyin edilməsi aşağıdakı məqsədlə maliyyə hesabatlarının

yoxlanması deməkdir:

- hesabatlarının düzgünlüyünün təsdiqi və ya qeyri-düzgün olmasının

müəyyən edilməsi;

- yoxlanılan dövrdə məsrəflərin, gəlirlərin və fəaliyyətin maliyyə nəticələrinin

uçotda və hesabatda dolğun, düzgün və dəqiq əks etdirilməsinin yoxlanılması;

- uçotun aparılması və hesabatların tərtib edilməsi qaydalarını tənzimləyən

qanunvericiliyə və normativ sənədlərə, aktivlərin öhdəliklərin və xüsusi kapitalın

qiymətləndirilməsi metodologiyasına əməl olunmasına nəzarət;

12

- əsas və xüsusi dövriyyə vəsaitlərindən, maliyyə ehtiyatlarından və borc

mənbələrindən daha yaxşı istifadə imkanlarının üzə çıxarılması.

Auditin əsas məqsədinə sifarişçi ilə müqavilə əsasında şərtləşdirilmiş vəzifələr

- maliyyə ehtiyatlarından daha yaxşı istifadə edilməsi imkanlarının üzə çıxarılması,

vergilərin düzgün hesablanmasının təhlili, müəssisələrin maliyyə vəziyyətini

yaxşılaşdırmaq, məsrəfləri və fəaliyyətin nəticələrini, gəlirləri və xərcləri

optimallaşdırmaq üçün tədbirlər hazırlanması vəzifələri əlavə oluna bilər.

3. Maliyyə hesabatı informasiyasının istifadəçiləri üçün auditin zəruriliyi

Auditorun xidmətinə tələbat aşağıdakı hallarla əlaqədar yaranmışdır:

1. Müdiriyyətlə informasiya istifadəçiləri (mükiyyətçilər, investorlar,

kreditorlar) arasında ixtilaf olduğu hallarda müdiriyyət tərəfindən qeyri-obyektiv

informasiya verilməsi ehtimalı;

2. Qəbul edilmiş qərarların nəticələrinin, -bunlar isə çox ciddi ola bilər,-

informasiyanın keyfiyyətindən asılılığı;

3. İnformasiyanı yoxlamaq üçün xüsusi biliklərin tələb olunması;

4. Çox zaman informasiya istifadəçilərinin onun keyfiyyətini qiymətləndirmək

imkanının olmaması.

Bütün bu ilkin şərtlər müvafiq hazırlığı, ixtisası, təcrübəsi və bu cür xidmətlər

göstərməyə icazəsi olan ekspertlərin (auditorların) xidmətlərinə ictimai tələbatın

yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Auditor xidmətləri maliyyə informasiyasının

düzgünlüyünü müəyyənləşdirən vasitəçilərin xidmətləridir. Düzgün informasiyanın

olması kapital bazarının fəaliyyətinin səmərəliliyini yüksəltməyə və müxtəlif iqtisadi

tədbirlərin nəticələrini proqnozlaşdırmağa imkan verir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində təsərrüfat subyektləri əmlakdan və pul

vəsaitindən istifadə edilməsi, kommersiya əməliyyatlarının aparılması və

investisiyalar qoyulması sahəsində müqavilə münasibətlərinə girirlər. Bu

münasibətlərin etibarlılığı müqavilənin bütün iştirakçılar üçün düzgün maliyyə

informasiyası almağın və istifadə etməyin mümkünlüyü ilə möhkəmləndirilməlidir.

İnformasiyanın düzgünlüyünü isə auditor təsdiq edir.

13

Müəssisənin bəzən son dərəcə mürəkkəb olan bütün çoxsaylı əməliyyatlarının

qanuniliyinə və hesabatda düzgün əks etdirildiyinə mülkiyyətçilər və ən əvvəl,

kollektiv mülkiyyətçilər - səhmdarlar, payçılar, habelə kreditorlar müstəqil surətdə

əmin olmaq imkanından məhrumdurlar, çünki, adətən, mülkiyyətçilər uçot

qeydlərini yoxlamağa buraxılmır və onların müvafiq təcrübəsi də yoxdur, buna görə

də auditor xidmətinə ehtiyacları olur.

Müəssisələrin fəaliyyətinin nəticələri haqqında informasiyanın və onların

qanunvericiliyə əməl etməsinin müstəqil təsdiqi dövlətə iqtisadiyyat və vergitutma

sahəsində qərarlar qəbul etmək üçün gərəkdir. Habelə bank və ya hakimiyyət

orqnlarının auditor təşkilatlarının sifarişçisi olan müəssisəni ödəmə qabiliyyəti

olmayan elan etmək fikrinə gəldiyi hallarda, yaxud müəssisə başqa səbəblərə görə

fəaliyyətini dayandırdıqda, auditor yoxlamalarına zərurət duyulur. Ümumilikdə

auditor yoxlamaları dövlət orqanlarına, məhkəmələrə, prokurorluğa və digər

səlahiyyətli orqanlara onları maraqlandıran maliyyə hesabatının düzgünlüyünü

təsdiq etmək üçün lazımdır.

4. Auditin növləri

Məcburi və könüllü (təşəbbüslə) audit

Mövcud qanunvericiliyə görə, banklar və digər kredit təşkilatları, səhmdar

cəmiyyətləri, sığorta təşkilatları və cəmiyyətləri, məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər,

investisiya fondları, maliyyə-sənaye qrupları, fondlar və birjalar, qiymətli

kağızların emitentləri, büdcədənkənar ictimai əhəmiyyətli qurumlar, bələdiyyə

müəssisələri, birləşdirilmiş (konsildə edilmiş və icmal) hesabat təqdim edən hüquqi

şəxslər (holdinqlər), təbii inhisar fəaliyyəti subyektləri və qeyri-hökumət

təşkilatları üzrə audit məcburidir.

Məcburi auditin həcmi və keçirilmə qaydası qanunvericilik normaları ilə

tənzimlənir.

Məcburi auditin aktuallığı səhmdar cəmiyyətlərinin timsalında aydın görmək

olar.

14

Səhmdar cəmiyyətləri üçün məcburi audit aşağıda göstərilən bir sıra hallarda

zəruridir:

- illik mühasibat uçotunun düzgünlüyünün təsdiqi üçün;

- səhmdar cəmiyyətlərinin qiymətli kağızlarının emissiyası prospektinə əlavə

olunan sənədlərin təsdiqi üçün;

səhmdar cəmiyyətlərinin qiymətli kağızları üzrə illik hesabatın təsdiqi üçün;

- və başqa hallarda.

Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə (99.2-ci maddə) uyğun

olaraq, açıq səhmdar cəmiyyəti illik hesabatını və mühasibat balansını hamının

tanış ola bilməsi üçün hər il dərc etməlidir. Mülki Məcəllənin 107.6-cı

maddəsinə əsasən, bu sənədlərin dərci zamanı səhmdar cəmiyyəti illik

maliyyə hesabatının düzgünlüyünün yoxlanılması üçün əmlak mənafeləri

ilə cəmiyyətə və ya onun iştirakçılarına bağlı olmayan peşəkar auditoru

cəlb etməyə borcludur.

Bunlardan əlavə, nizamnamə kapitalında məcmu payı on faiz və ya

daha çox olan səhmdarların tələbi də səhmdar cəmiyyətinin fəaliyyətinin

auditor yoxlaması hər bir vaxt keçirilməlidir. Səhmdar cəmiyyətinin

fəaliyyətinin auditor yoxlamasının keçirilməsi qaydası qanunvericilik və

cəmiyyətin nizamnaməsi ilə müəyyənləşdirilir.

Həmçinin, səhmdar cəmiyyətinin adi səhminin sahibi olan

səhmdarının qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada, cəmiyyətin

fəaliyyətinə dair məlumatlar almaq, ildə bir dəfə onun illik hesabatı və

mühasibat balansı ilə tanış olmaq, cəmiyyətin fəaliyyətinin təftiş

komissiyası və ya auditor tərəfindən yoxlanılmasım tələb etmək kimi

hüquqları da vardır.

Könüllü (təşəbbüslə) audit iqtisadi subyektin qərarı üzrə, auditor

(auditor təşkilatı) ilə müqavilə əsasında həyata keçirilir. Belə yoxlamanın

xarakterini və miqyasını sifarişçi müəyyən edir.

Kompleks audit sayılan məcburi auditdən fərqli olaraq, könüllü audit

həm kompleks, həm də tematik ola bilər, yəni bu halda uçotun yalnız

15

ayrı-ayrı bölmə və sahələri nəzarətə və təhlilə məruz qalır.

5. Audit və mühasibat uçotu arasında fərq

Mühasibat uçotu qərarlar qəbul etmək üçün informasiya hazırlanmasından

ötrü məntiqin köməyi ilə iqtisadi hadisələrin yazılışı, təsnifatı və onlara yekun

vurulması prosesidir. Konkret iqtisadi vəziyyət üçün və bütövlükdə bütün cəmiyyət

üçün mühasibat uçotunun vəzifəsi müdiriyyəti və başqa şəxsləri qərar çıxarmaq

üçün istifadə etdikləri müəyyən tipli keyfiyyət informasiyası ilə təmin etməkdir.

Mühasiblər bu vəzifəni yerinə yetirməkdən ötrü mühasibat informasiyasının

hazırlanmasının əsasını təşkil edən prinsip və qaydaları yaxşı başa düşməlidirlər.

Bundan başqa. mühasiblər elə bir sistem yaratmalıdırlar ki, iqtisadi hadisələrin

vaxtında, lazımınca və münasib qiymətə nəzərə alınmasına təminat versin.

Mühasibat məlumatlarının auditi aparılarkən yazılış informasiyasının

yoxlanılan dövrdə baş vermiş iqtisadi hadisələri düzgün əks etdirib - etdirmədiyi

müəyyənləşdirilir. Mühasibat qaydaları mühasibat informasiyasının düzgün

formalaşdırıldığını qiymətləndirmək üçün meyar olduğuna görə, bu informasiya ilə

məşğul olan hər bir auditor həmin qaydaları yaxşı bilməlidir. Maliyyə hesabatının

auditi kontekstində bu, hamılıqla qəbul edilmiş mühasibat prinsipləridir.

Auditor nəinki mühasibat uçotunu başa düşməlidir, həm də audit

sübutlarının toplanmasında və şərhində səriştəli olmalıdır. Auditoru mühasibdən

fərqləndirən də budur. Auditin düzgün prosedurunun, xüsusi diqqət tələb edən

elementlərin seçilmə həcminin müəyyənləşdirilməsi, yoxlamaların (testlərin)

xronometrajı və nəticələrin qiymətləndirilməsi — bütün bunlar ancaq auditorun

qarşılaşdığı problemlərdir.

6. Audit və təftiş

Hamıya məlumdur ki, auditin və təftişlərin səmərəliliyi digər bərabər

şəraitdə təsərrüfat subyektinin - auditor (müfəttiş) tərəfindən peşəkar nəzarət-

məsləhət xidmətləri göstərilən təsərrüfat sisteminin müdiriyyətindən auditorun

(müfəttişin) asılı olmaması dərəcəsi ilə düz mütənasibdir. Lakin təsərrüfat

16

sistemlərinin həm kənar, həm də daxili auditi qarşılıqlı surətdə əlaqədardır.

Məsələn, daxili audit kənar auditin söykəndiyi təsərrüfatdaxili nəzarətin bir hissəsi

olduğundan, istər audit riski, istərsə də təsərrüfat sistemlərinin kənar

yoxlanılmasının miqyası bir çox cəhətdən daxili auditin səviyyəsi ilə

müəyyənləşdirilir.

Müxtəlif iri təsərrüfat sistemlərində müasir ənənəvi təftiş və nəzarət daxili

auditorların fəaliyyət sahəsinə daxildir. Sərbəst auditorlar isə çox zaman formaca

oxşar metodoloji prosedurları yerinə yetirsələr də, bütövlükdə başqa funksiyanı -

müdiriyyət üçün olduğundan daha çox, üçüncü şəxslər üçün təsdiqləmə

funksiyasım həyata keçirməlidirlər.

Ədəbiyyat siyahısı

1. V. T. Novruzovun elmi redaktəsi ilə " Audit " Ali məktəblər üçün dərs

vəsaiti Bakı Azərnəşr -2011.- 504 səh.8-22

2. Abbasov İ. M. “ Audit” dərslik. – Bakı, 2007. – 530 səh.

Mövzu 2. Auditor fəaliyyətinin normativ hüquqi tənzimlənməsi

Plan

1. Auditə dair qanunvericilik aktları

2. Auditlə sahibkarlıq fəaliyyətinin əsas hüquqi formaları

3. Azərbaycanda auditor fəaliyyətinə lisenziya verilməsi

4. Auditorun peşə etikası normaları

1. Auditə dair qanunvericilik aktları

Azərbaycan Respublikasında auditor xidmətinin təşkilini, onun həyata

keçirilməsinin hüquqi əsaslarını, auditorların funksiyalarını, hüquqlarını və

vəzifələrini “Auditor xidməti haqqında” Qanun müəyyən edir.

17

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “ümumimilli

liderimiz Heydər Əliyevin bazar iqtisadiyyatı istiqamətində həyata keçirdiyi

siyasətin, cəmiyyətdə maliyyə şəffaflığının təmin olunmasında və bazar

infrastrukturları sistemində auditə verdiyi qiymətin parlaq təzahürü kimi

dəyərləndirdiyi bu Qanun mülkiyyət formasından və təşkilati-hüquqi

tabeliyindən asılı olmayaraq, Azərbaycan Respublikası ərazisində fəaliyyət

göstərən bütün müəssisələrə, təşkilatlara və idarələrə ( bundan sonra- “

təsərrüfat subyektləri ”) şamil edilir.

Qanuna görə, audit mal istehsalı və satışı, xidmət göstərilməsi və iş

görülməsi ilə məşğul olan təsərrüfat subyektlərində mühasibat uçotunun dəqiq

və dürüst aparılmasının, mühasibat və maliyyə hesabatlarının müstəqil

yoxlanılmasıdır.

Təsərrüfat subyektlərində müqavilə əsasında maliyyə-təsərrüfat

fəaliyyəti sahəsində yoxlama, ekspertiza, təhlil aparmaq və yazılı rəy vermək,

mühasibat uçotu qurmaq, hesabat göstəricilərinin dürüstlüyünü təsdiq etmək

və auditorun peşə fəaliyyətinə (auditor təşkilatının nizamnamə məqsədlərinə)

uyğun olaraq maliyyə-təsərrüfat münasibətləri sahəsində digər xidmətləri

göstərmək auditor xidməti hesab edilir.

Auditor xidməti dövlət orqanlarının öz səlahiyyətləri daxilində

təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətini yoxlamasını istisna etmir.

Auditorlar və auditor təşkilatları öz vəzifələrini lazımınca yerinə

yetirmədikdə Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə və sifarişçi ilə

bağlanmış müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq əmlak məsuliyyətinə cəlb

edilə bilərlər.

Auditora və ya auditor təşkilatına Azərbaycan Respublikası ərazisində

auditor xidmətini həyata keçirmək hüququ verən lisenziya aşağıdakı hallarda

Auditorlar Palatasının qərarı ilə geri alına bilər:

- təqvim ili ərzində üç dəfə keyfiyyətsiz audit apardıqda;

- audit aparılması zamanı Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin

tələblərini kobudcasına pozduqda;

18

- sərbəst auditor haqqında maliyyə-təsərrüfat münasibətləri sahəsində müəyyən

vəzifələr tutma və ya müəyyən fəaliyyət ilə məşğul olma hüququndan

məhrumetmə cəzasını, habelə tamah məqsədilə törədilmiş cinayətə görə cəzanı

nəzərdə tutan məhkəmənin hökmü qanuni qüvvəyə mindikdə;

- lisenziyanın verilməsindən sonra onun alınması üçün auditor tərəfindən

doğru olmayan məlumatların təqdim edilməsi faktı aşkar edildikdə;

- qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş hallar istisna olmaqla, audit zamanı əldə

edilmiş məlumatlar auditor tərəfindən təsərrüfat subyektinin rəhbərinin

(mülkiyyətçisinin) razılğı olmadan üçüncü şəxslərə verildikdə;

- qanunvericilikdə nəzərdə tutulan və auditin aparılmasını istisna edən hallar

auditor (auditor təşkilatı) tərəfindən gizlədildikdə.

“Auditor xidməti haqqında” Qanunda nəzərdə tutulmuş qaydaya uyğun

olaraq, auditor xidməti bir tərəfdən sərbəst auditor və ya auditor təşkilatı,

digər tərəfdən isə sifarişçi arasında bağlanmış və yoxlamanın məzmununu,

aparılması müddətlərini, məsləhət xidmətlərinin həcmini, ödəniş məbləğini və

qaydasını, eləcə də tərəflərin məsuliyyətini nəzərdə tutan müqavilə əsasında

göstərilir. Auditorun öz peşə vəzifələrini tam və keyfiyyətlə yerinə

yetirilməsinə bütün lazımi şəraitin yaradılması üçün sifarişçi məsuliyyət

daşıyır. Auditor öz müştərisindən, eləcə də bu işdə marağı olan hər hansı

üçüncü şəxsdən asılı deyildir.

Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi (mülkiyyətçisi) auditin aparılması üçün

zəruri olan bütün sənədləri, registrləri və hesabatları auditora təqdim etməlidir və

onların düzgünlüyünə məsuliyyət daşıyır. O, auditorun sorğusuna dair yazılı və

şifahi izahatlar verməyə borcludur. Həmçinin,o, auditor seçməkdə sərbəstdir.

Yoxlanılan müəssisədə şəxsi əmlak mənafeyi, yoxlanılan müəssisənin

rəhbərliyindən hər hansı şəxslə birbaşa qohumluq əlaqəsi, müəssisənin təsisçisi,

mülkiyyətçisi və ya səhmdarı olduqda, müəssisədə bundan əvvəl öz peşə fəaliyyəti

ilə bağlı xidmətlər göstərdikdə auditorlara həmin müəssisələrdə audi aparmaq

qadağandır.

19

Auditorlar Palatası auditor təşkilatlarının maliyyə-təsərrüfat

fəaliyyətinin “Auditor xidməti haqqında” Qanunun müddəalarına uyğunluğunu

yoxlayır və onların işinə nəzarət edir.

“Auditorun peşə məsuliyyətinin icbari sığortası haqqında” Azərbaycan

Respublikasının 2007-ci il 22 may tarixli Qanunu Azərbaycan

Respublikasının ərazisində auditor xidməti göstərməklə məşğul olan fiziki və

hüquqi şəxslərin auditin subyekti qarşısında peşə məsuliyyətinin icbari

sığortası sahəsində münasibətləri tənzimləyir və peşə məsuliyyətinin icbari

sığortasının təşkilati, hüquqi və iqtisadi əsaslarını müəyyən edir.

Göstərdiyi auditor xidməti nəticəsində auditin subyektinə auditorun

vurduğu zərərin ödənilməsi onun peşə məsuliyyətinin icbari sığortası

müqaviləsində sığortaçının müəyyən edilmiş məsuliyyətinin son həddi

məbləği daxilində aparılır.

Sığortanın məbləği sığorta müddətində baş vermiş sığorta hadisəsi üzrə

sığorta ödənişlərinin verilməsi üçün auditorun peşə məsuliyyətinin sığorta

riskinin qiymətləndirilməsi əsasında sığortalı ilə sığortaçı arasında bağlanan

sığorta müqaviləsi əsasında müəyyən edilir.

Qanunun 8-ci maddəsi sığorta məbləğinin və sığorta haqqının müəyyən

edilməsi və sığorta ödənişinin həyata keçirilməsi qaydalarına həsr

olunmuşdur. Qanunun 8.9-cu və 8.10-cu maddələri ilə müəyyən edildiyi kimi,

sığorta məbləği “Auditorun peşə məsuliyyətinin icbari sığortası haqqında”

Qanunda təsbit edilmiş meyarlara əsasən qiymətləndirilən sığorta risklərinə və

müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilmiş sığorta

tariflərinin baza göstəricilərinə əsasən hesablanan və sığortaçı ilə sığortalı

arasında bağlanan sığorta müqaviləsinə əsasən müəyyən edilir. Sığortalının

eyni risklərə dair qüvvədə olan bir neçə sığorta müqavilsi olduqda, auditin

subyektinə dəyən zərər sığortaçı tərəfindən proporsional qaydada ödənilir.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2007-ci il 28 sentyabr

tarixli 151 saylı qərarı ilə baza sığorta tarifi auditor fəaliyyəti ilə məşğul

olan fiziki şəxslər üçün sığorta məbləğinin 1,0 faizi, hüquqi şəxslər üçün isə

20

1,5 faizi həcmində müəyyən edilmişdir. Qanunun 8.10-cu maddəsinə görə isə

auditorun peşə məsuliyyətinin icbari sığortası üzrə sığorta olunmalı minimum

məbləğ fiziki şəxslər üçün 1000 manatdan, hüquqi şəxslər üçün isə 3000

manatdan az olmamalıdır.

Göstərilmiş auditor xidməti ilə əlaqədar sığorta müqaviləsində nəzərdə

tutulmuş sığorta hadisəsi baş verərsə, auditorun fəaliyyət dövrü də daxil

olmaqla, müəyyən edilmiş müddətdə zərəçəkən audit subyekti sığortalı, o isə

sığortaçı qarşısında zərərin ödənilməsi barədə iddia qaldıra bilər.

Sığortalı zərərin baş verməsini etiraf etdikdə, sığorta müqaviləsində

müəyyən edilmiş sığorta ödənişinin alınması üçün müraciət müddətləri nəzərə

alınmaqla, bu barədə auditin subyektinə yazılı məlumat verir və zəruri

sənədləri sığortaçıya təqdim edir.

Sığortaçı aldığı sənədlərin siyahısı və onların alınması tarixi barədə

sığortalıya sənəd verməli və 10 gün ərzində sığorta ödənişini həyata

keçirməlidir.

Sığortaçı sığorta məbləğini sığortalının müraciəti və ya məhkəmənin

qanuni qüvvəyə minmiş qərarı əsasında auditin subyektinə ödəyir. Sığorta

hadisəsi ilə əlaqədar itirilən gəlir isə sığortaçı tərəfindən ödənilmir.

“Auditorun peşə məsuliyyətinin icbari sığortası haqqında” Azərbaycan

Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin 2007-ci il 16 avqust tarixli fərmanının tələblərinə uyğun olaraq,

Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsinə auditorun peşə

məsuliyyətinin icbari sığortası müqaviləsinin bağlanmaması ilə əlaqədar

maddə daxil edilmiş və müvafiq məbləğdə pul cəriməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Auditor fəaliyyətinin tənzimlənməsi ilə bağlı bir sıra məsələlər şərh

olunan qanunlarla yanaşı, auditə dair digər qanunvericilik aktlarında, o

cümlədən “Banklar haqqında”, “Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı

haqqında”, “Büdcə sistemi haqqında”, “Mühasibat uçotu haqqında”,

“Hesablama Palatası haqqında”, “Maliyyə-sənaye qrupları haqqında”, “Sosial

21

sığorta haqqında”, " Bələdiyyələrin maliyyə əsasları haqqında" ,"“Bələdiyyələrin

fəaliyyətinə inzibati nəzarət haqqında”, “Prokurorluq haqqında”, “İctimai

televiziya və radio yayımı haqqında”, “Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında”,

“İnvestisiya fondları haqqında”, “Əmanətlərin sığortalanması haqqında”,

“Elektron imza və elektron sənəd haqqında”. “Sığorta fəaliyyəti haqqında”,

“Daxili audit haqqında”, Azərbaycan Respublikası qanunlarında, mülki, əmək,

cinayət-prosessual, vergi, inzibati xətalar məcəllələrində və digər qanunvericilik

aktlarında da əksini tapmışdır.

“Auditor xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa və

Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsinə dəyişiklik və

əlavələr edilməsi barədə ” Azərbaycan Respublikasının 2011-ci il 11 fevral

tarixli Qanunu ilə İnzibati Xətalar Məcəlləsinə “Məcburi auditdən yayınma”

adlı 247-3-cü maddə əlavə edilmişdir. Həmin maddəyə əsasən, qanunla

nəzərdə tutulmuş hallarda həyata keçirilməli olan məcburi auditdən yayınmağa

görə vəzifəli şəxslər 300 manatdan 600 manatadək, hüquqi şəxslər 1500

manatdan 2500 manatadək miqdarda cərimə edilirlər.

2. Auditlə sahibkarlıq fəaliyyətinin əsas hüquqi formaları

Auditor yoxlamalrının nəticələrinin iqtisadi inkişafda mühüm rol

oynadığını nəzərə alaraq, bir çox dövlətlərdə auditor xidməti qanunvericiliklə

təşkil olunur və beynəlxalq standartlara uyğun tənzimlənir.

Dünya praktikası göstərir ki, auditin dövlət tənzimlənməsini təşkil

etmək, bu xidmətin inkişafını və təkmilləşdirilməsini təmin etmək, dövlətin,

təsərrüfat subyektlərinin və auditorların mənafelərini qorumaq, bu sahədə

qanunvericilik və normativ hüquqi aktların tələblərinə riayət olunmasına

nəzarət etmək məqsədilə auditorların ali qurumları yaradılır. Onlar palata,

federasiya, assosiya, komitə və digər təşkilati formada fəaliyyət göstərir.

Sahibkarlıq fəaliyyətinin bir növü olan audit, bazar münasibətləri

istiqamətində inkişaf edən ölkə iqtisadiyyatının yeni infrastrukturu kimi,

əsasən, iki formada həyata keçilir. Bunlardan birincisi qanunvericiliyə görə

22

həmin fəaliyyətlə məşğul olmaq üçün müəyyən edilmiş tələblərə cavab verən

fiziki şəxslərdir (auditorlardır). Onlar tam sərbəst olaraq, fərdi qaydada sifarişçi

təsərrüfat subyektləri ilə bağlanmış müqavilə əsasında xidmət göstərirlər.

İkinci forma isə qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş hüquqi şəxsin (auditor

təşkilatının) yaranması və fəaliyyət göstərməsindən ibarətdir. Əksər ölkələrdə

auditor təşkilatlarının, həmçinin, sərbəst auditorların fəaliyyət sahəsini yalnız

audit və onunla bağlı olan digər fəaliyyət təşkil edir

Onların fəaliyyət sahələri daha çox spesifik xüsusiyyətlərə malikdir və həmin

ölkələrin iqtisadi inkişafı ilə istiqamətləndirilir. Son zamanlar beynəlxalq

iqtisadi əlaqələrin genişlənməsi və bu sahədə əməkdaşlığın inkişaf etməsi ilə

əlaqədar həmin firmalar birgə layihələr hazırlayır və işgüzar işbirliyi

yaradırlar.

Hər bir inkişaf etmiş ölkənin yerli iri auditor firmaları da fəaliyyət

göstərir. Bu firmaların maliyyə və istehsal imkanları daha məhdud olduğu

halda, onlar yerli iri və orta səviyyəli istehsalçı və sahibkarlarla əməkdaşlıq

edib, ölkə miqyasında müəyyən irəliləyişə nail ola bilirlər.

Bundan əlavə, yeni yaradılmış auditor təşkilatları fəaliyyətə başlayır və

onlar, əsasən, iqtisadiyyaın kiçik və orta səviyyədə olan obyektlərində xidmət

göstərirlər.

3. Azərbaycanda auditor fəaliyyətinə lisenziya verilməsi

“Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında” və “Auditor xidməti haqqında”

Azərbaycan Respublikasının qanunlarına, “Bəzi fəaliyyət növlərinə xüsusi

razılıq (lisenziya) verilməsi qaydalarının təkmilləşdirilməsi haqqında”

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2002-ci il 2 sentyabr tarixli fərmanına

və həmin fərmanla təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında bəzi fəaliyyət

növlərinə xüsusi razılıq (lisenziya) verilməsi haqqında qaydalar” a və “Xüsusi

razılıq (lisenziya) tələb olunan fəaliyyət növlərinin siyahısı”na, “Bəzi fəaliyyət

növlərinə xüsusi razılıq (lisenziya) verilməsi sahəsində əlavə tədbirlər

haqqında” 2006-cı il 29 dekabr tarixli fərmanına və bu fərmanla təsdiq

23

edilmiş “Xüsusi razılıq (lisenziya) tələb olunan fəaliyyət növlərinin siyahısı və

həmin fəaliyyət növlərinə xüsusi razılıq (lisenziya) verilməsinə görə ödənilən

dövlət rüsumunun məbləği”nə müvafiq olaraq, auditor fəaliyyəti xüsusi razılıq

(lisenziya) tələb olunan fəaliyyət növlərinə aid edilmiş, auditor fəaliyyəti ilə

məşğul olmaq üçün xüsusi razlıq (lisenziya) verən icra hakimiyyəti orqanı

qismində Auditorlar Palatası müəyyən edilmişdir.

Auditor təşkilatı ləğv edildikdə yaxud sahibkar kimi fəaliyyət

göstərmək üçün sərbəst auditorlara verilən şəhadətnamə qüvvədən düşdükdə,

auditor təşkilatına və sərbəst auditora verilən lisenziya da hüquqi qüvvəsini

itirir.

Hüquqi şəxs yenidən təşkil edildikdə, adı dəyişdirildikdə, fiziki şəxsin

şəxsiyyət vəsiqəsinə dair məlumatları dəyişdikdə, lisenziya itirildikdə ərizəçi

15 gün müddətində lisenziyanın yenidən rəsmiləşdirilməsi üçün ərizə təqdim

etməlidir.

Lisenziyanın yenidən rəsmiləşdirilməsi onun verilməsi üçün müəyyən

edilmiş qaydada həyata keçirilir.

Auditorlar Palatasının rəhbəri tərəfindən imzalanmış və möhürlə təsdiq

edilmiş müvəqqəti icazə lisenziyanın yenidən rəsmiləşdirilməsi üçün bütün

sənədlər təqdim edildikdə verilir

Lisenziya Auditorlar Palatasının sədri (o olmadıqda, sədr müavini)

tərəfindən imzalanır və Palatanın möhürü ilə təsdiq edilir.

Auditor fəaliyyətini həyata keçirmək üçün lisenziya 5 il müddətinə

verilir. Lisenziyanın qüvvədə olma müddətinin uzadılması onun verilməsi

üçün müəyyən olunmuş qaydada həyata keçirilir. Müddəti bitmiş lisenziya

etibarsız sayılır.

Auditor fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququnu verən lisenziyanı almış

auditorlar auditor fəaliyyətini sərbəst, yaxud yalnız bir auditor təşkilatının

üzvü kimi həyata keçirmək hüququna malikdirlər. Sərbəst auditor fəaliyyətini

auditor təşkilatının üzvü kimi davam etdirmək, yaxud auditor təşkilatının

üzvülüyündən çıxaraq yenidən sərbəst auditor fəaliyyəti ilə məşğul olmaq və

24

ya bir auditor təşkilatının üzvülüyündən çıxaraq başqa auditor təşkilatının

üzvülüyünə daxil olmaq arzusunda olduqda, bu barədə Auditorlar Palatasına

yazılı məlumat verir. Lisenziyanın qüvvədə olma qaydalarına nəzarəti

Auditorlar Palatası həyata keçirir.

Nəzarət qaydasında Auditorlar Palatasının səlahiyyətlərinə aşağıdakılar

daxildir:

- sərbəst auditorlradan, auditor təşkilatlarından, xarici auditor təşkilatlarının

filial və ya nümayəndəliklərindən hesabat almaq;

- sərbəst auditorların, auditor təşkilatlarının, xarici auditor təşkilatlarının filial

və ya nümayəndəliklərinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin və apardıqları

auditlərin keyfiyyətinin “Auditor xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikası

Qanununun müddəalarına və audit standartlarına uyğunluğunu yoxlamaq,

onların işinə nəzarət etmək;

- yoxlamanın nəticələrinə dair pozuntuları və onların aradan qaldırılması

müddətini göstərməklə akt tərtib etmək;

- sərbəst auditorların və auditor təşkilatlarının apardıqları auditin keyfiyyətini

yoxlamaq və auditin aparılmasında qanun pozuntusuna yol verildikdə auditor

fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququ verən lisenziyanı geri almaq.

Sərbəst auditorlar, auditor təşkilatları, xarici auditor təşkilatlarının filial

və ya nümayəndəlikləri Auditorlar Palatasının nümayəndələrinə yoxlamanın

aparılması üçün zəruri olan normal şərait yaratmağa və tələb olunan

sənədləri onlara təqdim etməyə borcludurlar.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2002-ci il 2 sentyabr tarixli

fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında bəzi fəaliyyət

növlərinə xüsusi razılıq verilməsi haqqında Qaydalar”a əsasən, lisenziyanın

fəaliyyətinin dayandırılması və ya ləğv edilməsi aşağıdakı kimi həyata

keçirilir:

Lisenziya verən dövlət orqanı lisenziyanın fəaliyyətini aşağıdakı hallarda

dayandırır:

- lisenziya sahibi tərəfindən müvafiq ərizə təqdim edildikdə;

25

- lisenziya sahibi tərəfindən normativ aktlara əməl edilmədikdə, yaxud

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq müvafiq

dövlət orqanı tərəfindən ərizəçinin fəaliyyəti dayandırıldıqda;

- lisenziya sahibinin müflisləşməsi faktı Azərbaycan Respublikasının

qanunvericiliyi ilə təsdiq edildikdə;

- Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulan digər

hallarda.

Lisenziya verən dövlət orqanı lisenziyanın fəaliyyətinin dayandırılması

haqqında qərar qəbul etdiyi andan 3 gün müddətində yazılı şəkildə

lisenziyanın sahibinə və dövlər ərazi vergi xidməti orqanlarına məlumat

göndərir.

Lisenziyanın fəaliyyətinin dayandırılmasına səbəb olan hallar aradan

qaldırıldıqdan sonra lisenziyanın fəaliyyəti lisenziyanın sahibinin müraciətinə

əsasən bərpa edilə bilər. Lisenziya verən dövlət orqanı tərəfindən bu barədə

qərar qəbul edildikdə lisenziya bərpa edilmiş hesab olunur, həmin qərar qəbul

edildiyi andan 3 gün müddətində lisenziyanın sahibinə və dövlət ərazi vergi

xidməti orqanına məlumat göndərilir.

Lisenziya verən dövlət orqanı lisenziyanın ləğv edilməsi haqqında qərar

qəbul etdiyi andan 3 gün müddətində yazılı şəkildə lisenziyanın sahibinə və

dövlət vergi xidməti orqanlarına məlumat göndərir.

Lisenziya verən dövlət orqanı verdiyi, qeydə aldığı, dayandırdığı, bərpa

etdiyi və ləğv etdiyi lisenziyaların reyestrini aparır.

Lisenziya verən dövlət orqanı lisenziyanın reyestrdə qeydə alındığı

tarixdən 10 gün müddətində müvafiq məlumatı dövlət ərazi vergi xidməti

orqanına göndərir.

“Auditor xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununa əsasən

auditora və ya auditor təşkilatına Azərbaycan Respublikası ərazisində auditor

xidmətini həyata keçirmək hüququ verən lisenziya aşağıdakı hallarda Auditor

Palatasının qərarı ilə geri alına bilər:

- təqvim ili ərzində 3 dəfə keyfiyyətsiz audit aparıldıqda;

26

- audit aparılması zamanı “Auditor xidməti haqqında” Qanunun və

Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin tələbləri kobudcasına pozulduqda;

- sərbəst auditor haqqında maliyyə-təsərrüfat münasibətləri sahəsində müəyyən

vəzifələr tutma və ya müəyyən fəaliyyət ilə məşğul olma hüququndan

məhrumetmə cəzasını, habelə tamah məqsədilə törədilmiş cinayətə görə cəzanı

nəzərdə tutan məhkəmənin hökmü qanuni qüvvəyə mindikdə;

- lisenziyanın verilməsindən sonra onun alınması üçün auditor tərəfindən doğru

olmayan məlumatların təqdim edilməsi faktı aşkar edildikdə;

- qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş hallar istisna olaraq,audit zamanı əldə edilmiş

məlumatlar auditor tərəfindən təsərrüfat subyektinin rəhbərinin (mülkiyyətçisinin)

razılığı olmadan üçüncü şəxsə verildikdə;

- “Auditor xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 18-ci

maddəsi ilə nəzərdə tutulan auditin aparılmasını istisna edən hallar auditor

( auditor təşkilatı) tərəfindən gizlədildikdə.

Auditor xidməti göstərən fiziki və hüquqi şəxslər peşə məsuliyyətinin

icbari sığortası müqaviləsinin bağlanmamasına görə qanunvericilikdə müəyyən

edilmiş qaydada məsuliyyət daşıyırlar.

Auditorlar Palatası lisenziyanın ləğv edilməsi haqqında qərar qəbul

etdiyi andan 3 gün müddətində lisenziyanın sahibinə və dövlət vergi xidməti

orqanlarına yazılı şəkildə məlumat verir. Auditorlar Palatası verdiyi, qeydə

aldığı, dayandıdığı, bərpa və ləğv etdiyi lisenziyaların reyestrini aparır.

Auditorlar Palatasının rəhbərliyi və vəzifəli şəxsləri lisenziyalaşdırma

haqqında Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin pozulmasına, yaxud onun

lazımi şəkildə icra olunmamasına görə mövcud qanunvericiliyə uyğun

məsuliyyət daşıyırlar. Auditorlar Palatasının qərarlarından və hərəkətlərindən

müəyyən olunmuş qaydada məhkəmə orqanlarına şikayət edilə bilər. Auditor

fəaliyyəti ilə lisenziyasız məşğul olanlar mövcud qanunvericiliyə uyğun

məsuliyyət daşıyırlar.

4. Auditorun peşə etikası normaları

27

Beynəlxalq təcrübədə peşə etikası məcəlləsi auditorların davranış

normalarını və ümumi məqsədlərə nail olmaq üçün auditorlar tərəfindən

riayət edilməli olan fundamental prinsipləri müəyyən edir. Hazırda

auditorların peşə etikası normaları 2005-ci ilin iyun ayında çap olunmuş və

2006-cı il iyunun 30-da qüvvəyə minmiş Beynəlxalq Mühasiblər

Federasiyasının “Peşəkar mühasiblərin etika məcəlləsi “ ilə tənzimlənir.

Auditor peşəsi özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olmaqla, aşağıdakı

amillərlə səciyyələnir:

- təlim və təhsil zamanı qazanılmış peşə vərdişlərinə malik olmaq;

- həm bütövlükdə cəmiyyətə, həm də sifarişçiyə münasibətdə məsuliyyətli

olmaq;

- sifarişçilərə münasibətdə obyektivlik göstərmək;

- davranış və auditor xidmətlərinin yerinə yetirilməsi norma və qaydalarının

ən yüksək tələblərinə cavab verən xidmətlər göstərmək.

Auditor peşəsinin ən mühüm fərqləndirici cəhəti onun cəmiyyət

qarşısında məsuliyyətinin hamı tərəfindən tanınmasıdır.

Sifarişçilərin tələbatının ödənilməsi auditlərin son məqsədi deyildir.

Audit norma və qaydaları, hər şeydən əvvəl, cəmiyyətin mənafeləri ilə

müəyyən edilir, onlar sifarişçilərin kredit və ssudalar aldığı maliyyə

müəssisələrinə təqdim edilən mühasibat (maliyyə) hesabatlarının aydın və real

olmasında kənar auditorlara kömək edir. Müəssisələrin maliyyə resurslarının

idarə edilməsi məsələlərinə aid məsləhətlər onların vəsaitlərindən səmərəli

istifadə olunmasına təsir göstərir. Daxili və kənar auditorların göstərdiyi

xidmətlər müəssisənin daxili nəzarət sisteminin düzgün fəaliyyətinə inamı

təmin edir, bu isə, öz növbəsində, müəssisənin maliyyə informasiyasının

mötəbərliyini gücləndirir. Vergilərə aid verilən məsləhətlər ölkədə vergi

sistemi və vergitutma qaydası barədə düzgün təsəvvür və anlayış

yaranmasına kömək edir, bu isə müvafiq qanunvericiliyə riayət olunmasını

şərtləndirir. Menecmentə aid məsləhətlər müəssisənin rəhbərliyi tərəfindən

düzgün qərarlar qəbul olunmasına kömək edir. Beləliklə, peşəkar auditorlar

28

tərəfindən xidmət göstərilərkən onların ictimai vəziyyəti və fəaliyyəti

cəmiyyətin sabitliyinə və iqtisadi rifahına təsir edir.

Auditor peşəsinə, onun imicinə təsir göstərəcək ən mühüm amil auditor

xidmətlərinin yüksək peşəkarlıq səviyyəsinə, peşə etikası normalarına uyğun

yerinə yetirilməsi nəticəsində cəmiyyətdə bu peşəyə olan inamın

möhkəmlənməsidir.

Auditor peşəsinin məqsədi cəmiyyətin tələbatının ödənilməsinə

yönəldilmiş əməyin maksimum səmərəliliyinin əldə edilməsi üçün yüksək

peşə səviyyəsini təmin etməkdir. Auditor peşəsinin məqsədinə nail olmaq

üçün cəmiyyətin bu peşəyə 4 əsas tələbinə riayət edilməsi zəruridir.

Mötəbərlik. Cəmiyyət mötəbər informasiyadan istifadə olunmasına

tələbat hiss edir;

Peşəkarlıq. Auditorlar qarşısında elə tələblər irəli sürülür ki, sifarişçilər,

işəgötürənlər və başqa maraqlı tərəflər onları auditor peşəsinin

mütəxəssislərinə tələblər kimi müəyyən edə bilərlər;

Xidmətlərin keyfiyyəti. Auditor xidmətlərini auditin və peşə etikası

məcəlləsinin qüvvədə olan norma və qaydalarına uyğun olaraq yerinə

yetirmək tələb edilir;

Etimad. Auditor xidmətinin istifadəçiləri əmin olmalıdırlar ki, o, bütün

fəaliyyəti ərzində riayət etdiyi peşə etikası prinsiplərini heç vaxt pozmayacaq.

Auditor özünün qarşısında duran məqsədlərə nail olmaq üçün auditor

etikasının aşağıdakı əsas prinsiplərini yerinə yetirməlidir:

Müstəqillik. Müstəqillik aşağıdakıları nəzərdə tutur:

Fikir müstəqilliyi – peşəkar mülahizəni gözdən salan təzyiq olmadan

fikri ifadə etməyə imkan verən əhval-ruhiyyə dürüstlüyə, obyektivliyə və

peşəkar inamsızlığa riatət etməyə imkan yaradır;

Hərəkət müstəqilliyi – bütün ehtiyat tədbirləri də daxil olmaqla, müvafiq

informasiyaya malik olan dərrakəli və məlumatlı üçüncü tərəfi şirkətin və

informasiyanın düzgünlüyünün təsdiqlənməsinə dair tapşırıq qrupu üzvlərinin

29

düzgünlüyünə, obyektivliyinə və peşəkar inamsızlığına ləkə vurduğu qəanətinə

gəlməsinə səbəb ola bilən faktlara və hallara yol verilməməsi;

Düzgünlük. Auditor öz peşə vəzifələrinin yerinə yetirilməsində düzgün

mövqe tutmalıdır.

Obyektivlik. Auditor ədalətli olmalı və yanlış təsəvvürün, yanlış

qəanətin və başqa amillərin onun obyektivliyinə təsir göstərməsinə yol

verməməlidir. Auditor sifarişçiyə lazımi dərəcədə qayğı, səriştə və

məsuliyyətlə xidmət göstərməli, peşə biliklərini daim artırmalıdır. Auditor peşə

biliklərinin elə bir səviyyəsinə malik olmalıdır ki, sifarişçiyə qanunvericilikdə,

auditor praktikasında və auditor xidmətlərinin göstərilməsi texnikasında son

dəyişikliklər nəzərə alınmaqla xidmət göstərilməsinə onun heç bir şübhəsi

olmasın;

Peşə səriştəliliyi və lazımi dəqiqlik. Bu prinsip peşəkar auditorun

üzərinə aşağıdakı öhdəlikləri qoyur:

a) peşə biliklərini və vərdişlərini müştəriyə və ya işəgötürənə ixtisaslı

peşəkar xidmətlər göstərməyə imkan verən səviyyədə saxlamaq;

b) peşəkar xidmətlər göstərərkən tətbiq olunan texniki və peşə

xidmətlərinə uyğun şəkildə səylə hərəkət etmək;

Məxfilik. Peşə xidmətlərinin göstərilməsi gedişində əldə etdiyi

informasiyanı sifarişçinin razılığı olmadan yaymağa və açıqlamağa, habelə

ondan öz məqsədləri üçün istifadə etməyə auditorun ixtiyarı yoxdur;

Peşə davranışı. Auditor öz peşəsinin yüksək nüfuzunu qorumalı, bu

nüfuza xələl gətirən hər hansı hərəkətdən çəkinməlidir;

Texniki standartlara və etik tələblərə riayət edilməsi. Auditorlar

sifarişçinin və ya işəgötürənin təlimat və göstərişlərini lazımi qayğı və

diqqətlə elə səviyyədə yerinə yetirməlidirlər ki, göstərilən xidmətlər

müstəqillik, düzgünlük, obyektivlik və məxfilik tələblərinə zidd olmasın.

Auditorlar müstəqillik, düzgünlük, obyektivlik və məxfilik ilə bir araya

sığmayan hər hansı maraqdan həmişə uzaq olmalıdırlar.

30

Ədəbiyyat siyahısı.

1. V. T. Novruzovun elmi redaktəsi ilə " Audit " Ali məktəblər üçün dərs

vəsaiti Bakı Azərnəşr -2011.- 504 səh.8-22

2. Abbasov İ. M. “ Audit” dərslik. – Bakı, 2007. – 530 səh. səh

Mövzu 3 Nəzarət funksiyasının inkişafında auditin rolu

PLAN

1. Auditin tarixi inkişafı

2. Auditin idarəetmə funksiyası

3. Auditin digər idarəetmə elementləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi

4. Daxili və xarici auditin vəzifələri

1. Auditin inkişaf tarixi

Auditin yaranma tarixi çox qədimdir. Audit fəaliyyətinin inkişaf tarixinə

nəzər saldıqda, onun böyük inkişaf yoluna və dərin tarixi köklərə malik olduğunu

müşahidə etmək olar. Auditin mövcudluğu hər şeydən əvvəl mülkiyyət

münasibətləri ilə bağlıdır. («Audit» latın sözü olub, audio - sözündən götürülmüş,

mənası «eşidirəm» deməkdir). Lakin bu gün elmi-texniki tərəqqinin yüksək inkişaf

səviyyəsi, mürəkkəb texnoloji istehsal prosesi, resursların optimal

əlaqələndirilməsi və onlardan səmərəli istifadə edilməsi şəraitində audit təkcə

eşitmək yox, həm də görmək, dərin iqtisadi təhlil aparmaq, analitik nəticələr əldə

etmək və ümumiləşdirmək qabiliyyətinə də malik olmalıdır.

Tarixi faktlar göstərir ki, audit fəaliyyəti XII-XIII əsrlərə təsadüf edir və bu

peşəkar fəaliyyət növünün birinci dəfə İngiltərədə rəsmən elan edilməsi qeyd

olunmuşdur. Hələ 1324-cü ildə İngiltərə krallığının sərəncamı ilə Oksfort, Berkşir,

31

Uilts, Samset və Dorset qraflıqlarına rəsmi olaraq auditorlar təyin edilmişdir. Audit

fəaliyyətinin struktur formalaşması XVIII əsrin sonunda baş vermişdir. Xüsusilə,

1844-cü ildən başlayaraq İngiltərədə müxtəlif mülkiyyət formalarının fəaliyyətinə

geniş meydan verən və onları tənzimləyən qanunverici aktların mütəmadi

ardıcıllıqla qəbul edilməsi audit fəaliyyətinin struktur formalaşmasına, təşkilati

qaydada təşəkkül tapmasına səbəb olmuşdur. Audit fəaliyyəti Fransada 1867-ci

ildə, ABŞ-da

1937-ci ildə auditlə bağlı verilmiş bir sıra qanunverici aktlar nəticəsində

təşəkkül tapmışdır. Rusiyada isə audit fəaliyyətinin formalaşmasına 1889- 1912-ci

illərdə bir sıra cəhdlər edilmişdir. Hazırda audit fəaliyyətinin müxtəlif spesifik

xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, onun bütün inkişaf etmiş ölkələrdə geniş struktur-

təşkilati forması vardır. Təsərrüfat prosesinin genişlənməsi və müxtəlif

əməliyyatların mürəkkəbləşməsi audit qarşısında yeni vəzifələr qoymuşdur.

Azərbaycan Respublikasında müstəqillik əldə edildikdən sonra yeni iqtisadi

münasibətlərin-bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin qurulması, çox- ukladlı

mülkiyyət formalarının yaranması və inkişafı audit fəaliyyətinin təşəkkül

tapmasına zərurət yaratmışdır. Respublikamızda bu sahədə ilk addım 1991 -ci il

iyulun 31-də Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin «Azərbaycan

Respublikasının Maliyyə Nazirliyi yanında Təsərrüfat Hesablı Auditor Mərkəzi

yaradılması haqqında» qərar qəbul etməsi oldu. Qərarda qeyd olunurdu ki, iqtisadi

islahatların həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq respublikada audit xidmətlərinə

ehtiyacı olan çoxsaylı assosiasiyalar, konsernlər, səhmdar cəmiyyətləri, icarə

kollektivləri və kooperativlər yaradılır. Həmçinin nazirliklərin və baş idarələrin

tabeliyindən çıxmaq hüququ qazanan müstəqil dövlət müəssisələrinin lazım

gəldikdə, onların nəzarət-təftiş aparatının xidmətlərindən istifadə etmək imkanı

olmur. Buna görə də müstəqil audit xidmətinin yaradılması vacibdir.

Bu məqsədlə nəzarət-təftiş işini təkmilləşdirmək, bütün mülkiyyət

formalarının qorunmasını təmin etmək, sui-istifadə və rəqəmləri şişirtmə

faktlarının qarşısını almaq üçün Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti

Maliyyə Nazirliyi yanında Təsərrüfat Hesablı Auditor Mərkəzi haqqında

32

Əsasnaməni təsdiq etmişdir. Həmin Əsasnaməyə uyğun olaraq Azərbaycan

Respublikasının Maliyyə Nazirliyi yanında Təssərrüfat Hesablı Auditor Mərkəzi

nazirliklərin və baş idarələrin, müəssisə, idarə və təşkilatların, kooperativlərin

sifarişləri əsasında, habelə, hüquq-mühafizə orqanlarının tələbi ilə, müqavilə üzrə

haqqı ödənilməklə, müstəqil yoxlamalar keçirməsini, təsərrüfat mexanizminin

təkmilləşdirilməsinə dair metodik və əməli yardım göstərməsini tövsiyə etmişdir.

Respublikamızda auditin inkişafı və formalaşması aşağıdakı xronoloji

ardıcıllıqla getmişdir. Belə ki, Azərbaycan Respublikasında müxtəlif mülkiyyət

formalarının inkişafının təmin edilməsi, müstəqil audit firmalarının və auditorların

fəaliyyət dairəsinin genişləndirilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikası Nazirlər

Kabinetinin 1992-ci il 27 mart tarixli 157 saylı qərarına əsasən Azərbaycan

Respublikasının Maliyyə Nazirliyində audit xidmətinə xüsusi razılıq verilməsinə

dair Lisenziya Komissiyası yaradılmışdı. Bu respublikamızda audit xidmətinin

təşəkkül tapması və inkişafı istiqamətində atılan ikinci müsbət bir addım idi.

Respublikamızda bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin inkişaf etdirilməsi,

çoxukladlı mülkiyyət formalarının bərabər hüquqda fəaliyyətinə geniş meydan

verilməsi, ölkəmizdə beynəlxalq standartlara uyğun müstəqil audit sisteminin

formalaşmasını zəruriləşdirirdi. Buna görə də 1994-cü ildə «Auditor xidməti

haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edildi. Bu Qanunun icrasını

təmin etmək məqsədi ilə, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi «Auditor

xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununun qüvvəyə minməsi

barədə 20 iyun 1995-ci ildə xüsusi qərar qəbul etmişdir. Bu qərara əsasən

Auditorlar Palatasını təşkil etmək və onun fəaliyyətə başlamasını təmin etmək

məqsədi ilə mütəxəssislərdən ibarət komissiya yaradılmışdır. Respublikamızda

audit fəaliyyətinin inkişafında növbəti mərhələ onun struktur formalaşması və

fəaliyyəti üçün əsasnaməsinin hazırlanması və təsdiq olunmasıdır. Bu məqsədlə

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi 19 sentyabr 1995-ci il tarixli qərarı ilə

«Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası haqqında» Əsasnamə təsdiq et-

mişdir. Audit fəaliyyətinin respublikamızda daha da təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə

Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi 12 mart 1996-cı il də iki mühüm qərar

33

qəbul etmişdir. Belə ki, «Azərbaycan Respublikasında auditorların və auditor

təşkilatlarının qeydiyyatı barədə» qərarda Azərbaycan Respublikası ərazisində

fəaliyyət göstərən auditorların, auditor təşkilatlarının, filial və nümayəndəliklərin

1996-cı il aprelin 15-dək qanun vericiliyə müvafiq surətdə qeydiyyatdan

keçirilməsinin başa çatdırılması zərurəti göstərilməsi ilə yanaşı, Auditorlar

Palatasının hüquq və vəzifələrini genişləndirmək məqsədi ilə Azərbaycan

Respublikası Milli Məclisinin 19 sentyabr 1995-ci il tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş

«Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası haqqında» Əsasnaməyə əlavələr

və dəyişikliklər haqqında qərar qəbul edilmişdir.

Bundan sonra Respublikamızda audit fəaliyyətinə dair aparılan texniki və

təşkilatı işlər başa çatdırılmaqla, 1996-cı il aprelin 4-dən Azərbaycan

Respublikasında Auditorlar Palatası müstəqil qurum kimi öz fəaliyyətinə başladı.

Bununla əlaqədar olaraq Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti 1996-cı il

aprelin 11-də «Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının bəzi məsələləri

haqqında» qərar da qəbul etmişdir. 1996-1998- ci illərdə ölkə başçısının 5

fərmanında audit bazar infrastrukturu elementi və idarəetmə sisteminin mühüm

tərkib hissəsi kimi təsbit olunmuşdur.

Hazırda Auditorlar Palatası respublikamızda auditor fəaliyyətini tən-

zimləməklə yanaşı, bu sahənin inkişafına, təkmilləşdirilməsinə dair mütəmadi

tədbirlər sistemi hazırlayaraq dövlətin təsərrüfat subyektlərinin və auditorların

mənafeyinin müdafiəsini təmin edir və audit xidmətinin beynəlxalq standartlarda

qurulması istiqamətində əməli-praktiki işlər görür.

2. Auditin idarəetmə funksiyası

Məlumdur ki, «audit» sözü bir anlayış ifadə etmir. Onun mahiyyət və

məzmunu yalnız idarəetmə ilə qarşılıqlı əlaqədə, xüsusilə də iqtisadiyyatın idarə

edilməsi prosesində açıla bilər. Mövcud ənənəyə görə, idarəetmə funksiyası

idarəetmə sisteminin iki istiqaməti - obyekti və subyekti üzrə müəyyən edilir.

İdarəetmə obyekti dedikdə, istehsalın elmi-texniki hazırlıq səviyyəsi, istehsalın

əsas və xidmətedici obyektləri, məhsulun keyfiyyəti, əmək və əmək haqqı, kadr,

34

maliyyə-kredit və digər sahələrin idarə edilməsi başa düşülür. İdarəetmə subyekti

idarəetmə işlərinin elə bir növlərinə ayrılmasına əsaslanır ki, onlardan hər birinin

idarəetmə prosesində öz funksional vəzifəsi vardır. İdarəetmə funksiyasının

təsnifatı ayrı-ayrı işlərin müxtəlif variantlar üzrə qruplaşması nəticəsində müxtəlif

məzmun və ya ad ala bilər. Lakin bütün hallarda nəzarət idarəetmənin

elementlərindən biri hesab edilir. Çünki planlaşdırma, uçot, təhlil, təşkil kimi

nəzarət də ümumilikdə və ayrı-ayrılıqda idarəetmə funksiyasına malikdir.

Auditin idarəetmə funksiyasının böyük bir hissəsi onun nəzarət və yoxlama

ilə bağlı fəaliyyətində açıla bilər. Belə ki, bazar iqtisadiyyatı münasibətləri və azad

iqtisadi şəraitdə auditin müstəqil ekspert və yoxlayıcı keyfiyyətinə malik olmasına

baxmayaraq o, təsərrüfat proseslərinə nəzarət etməklə idarəetmənin başlıca

prinsiplərindən biri olan əks əlaqənin təzahür forması kimi çıxış edir və idarə

aparatının bütün tədbirlərinin səmərəliliyindən xəbər verir.

Ümumiyyətlə, auditin idarəetmə funksiyasının məzmununa üç mövqedən

yanaşmaq olar:

- auditin sərbəst idarəetmə funksiyası;

- auditin idarəetmə prosesində iştirak etməklə müvafiq idarəetmə

funksiyası;

- auditin idarəetmə sistemində mövqeyi və idarəetmə elementləri ilə

qarşılıqlı münasibətdə idarəetmə funksiyası.

Təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının ekspertizası və müstəqil yoxlama ilə

məşğul olan audit maliyyə-hesabat sənədlərini yoxlamaqla firmanın (şirkətin)

bütövlükdə idarəetmə strukturunu və sistemini öyrənir, onun və

35

ziyyətini müəyyənləşdirir. Sonra isə təsərrüfatın səmərəliliyinə təsir edən

daxili və xarici amilləri aşkar etməklə, onların qiymətləndirilməsi üçün proqram

hazırlayır. Audit təsərrüfat proqramının icrasının təşkilini öyrənir və bu

proqramdakı tədbirlərin icrası üzərində təsərrüfatdaxili nəzarət sistemini

qiymətləndirir, bütün proseslərin mənfi və müsbət kənarlaşmalarını yekunlaşdırır

və lazım gəldikdə müvafiq qaydada hazırlanmış tədbirlər vasitəsilə proseslərin arzu

olunan istiqamətə yönəlməsinə təsir göstərir. Beləliklə, audit firmanın (şirkətin)

təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarından maraqlı tərəf üçün, yəni sahibkara, menecerə

real məlumat təqdim etməklə verilən qərarların, sərəncamların yerinə yetirilməsi

haqqında əlaqə yaradır və birbaşa idarəetmə funksiyası mövqeyindən çıxış edir.

Auditin idarəetmə funksiyasının xarakterik xüsusiyyəti onun mütəmadi

olaraq idarəetmənin bütün prosesində iştirak etməsidir. Yəni audit icmal qaydada

təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini ekspertiza etmək və yoxlamaqla yanaşı, müxtəlif

tematik məqsədlər üzrə idarəetmənin bütün mərhələlərində iştirak edir. Bütün

hallarda auditin təsərrüfat-maliyyə prosesində iştirakı təyinatlar üzrə üç qrupa

bölünür: ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatlarının auditi, maliyyə-hesabat sənədlərinin

auditi və idarəetmə obyektlərində məsuliyyət mərkəzi üzrə audit yoxlaması.

Ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatlarının audit yoxlamasında məqsəd təsərrüfat

əməliyyatlarının bu və ya digər mərhələlərində iştirak etməklə təsərrüfat sisteminin

məhsuldarlığı və səmərəliliyini qiymətləndirməkdir. Audit hər bir tematik yoxlama

nəticəsində təsərrüfatın hər hansı bir sahəsində mövcud vəziyyəti xarakterizə edən

arayışla, bilavasitə təsərrüfat prosesinin yaxşılaşmasına təsir göstərir. Yoxlama

nəticəsində verilən təkliflər əsasında təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin müəyyən bir

sahəsində, məsələn, müəyyən hissəsinin istehsalında yol verilən çıxdaş məhsulun

aradan qaldırılması onun təsərrüfatdaxili idarəetmə prosesində iştirakıdır. Onun

tərtib etdiyi yekun nəticələr və təkliflər əsasən firmanın idarəedicisi (meneceri)

tərəfindən istifadə edilir. Ayrı-ayrı əməliyyatların yoxlanması və bu təsərrüfat

əməliyyatlarının səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi, maliyyə-hesabat sənədlərinin

və digər məsələlərin qiymətləndirilməsindən çətin və mürəkkəb bir prosesdir.

Çünki ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatları bir çox hallarda ümumi standartlardan 36

kənarda baş verdiyi üçün onun yoxlanılması və qiymətləndirilməsində qanunların,

qərarların, təlimatların və digər normativ sənədlərin prinsiplərinə istinad edilməklə

yanaşı iqtisadi qanunauyğunluqlara və digər meyarlara əsaslanmalıdır.

Maliyyə-hesabat sənədlərinin audit yoxlaması maliyyə və mühasibat

sənədlərinə əsaslanaraq təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının keçmişini araşdırmaqla

perspektiv inkişaf üçün arayış verir. O, hər şeydən əvvəl maliyyə- hesabat

sənədləri üzrə nəzərdə tutulan norma və normativlərə əməl olunmasına, baş vermiş

təsərrüfat əməliyyatlarının düzgün uçota alınmasına, təsərrüfat-maliyyə

əməliyyatlarında mövcud nöqsanların aşkar edilməsinə, xüsusilə cinayət tərkibli

maliyyə əməliyyatlarının vaxtında üzə çıxmasına, yuxarı təşkilatlara, maliyyə-

vergi orqanlarına təqdim olunan mühasibat və maliyyə hesabatlarının dəqiqliyinə

zəmanət verir. Bu bir növ, dövlət orqanlarının, nazirliklərin, baş idarələrin

tabeliyində olan müəssisə və birliklərin təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının sənədli

təftişini xatırladır. Lakin onları eyniləşdirmək düzgün deyildir. Çünki dövlət

mülkiyyətinə əsaslanan müəssisənin sənədli təftişi hər şeydən əvvəl, inzibati

xarakter daşıyır. Audit yoxlaması isə daha geniş məzmuna malikdir. Maliyyə-

hesabat sənədlərinin audit yoxlaması idarəetmə prosesinin elə bir fazasında iştirak

edir ki, o, iqtisadi proseslərin və təsərrüfat əməliyyatlarının keçmişindən xəbər

verərək, perspektiv inkişaf üçün lazımi tədbirlərin hazırlanmasına şərait yaradır.

Bütövlükdə bu və ya digər obyektin idarəetmə aparatının səmərəliliyinin

müəyyən edilməsi və qiymətləndirilməsini audit yoxlamasının nəticə və yekun

mərhələsi hesab etmək olar. Bu prosesdə audit idarə aparatının bütün hallarda

qəbul etmiş olduğu qərar və sərəncamların səmərəliliyini ümumiləşdirilmiş

formada qiymətləndirir. Məlum olduğu kimi, qərarlar öz iradəsinin sahibi olan

şəxsi mənafeyə, istedada və qabiliyyətə malik, nəhayət istənilən vəziyyətdən çıxış

yolu tapmağı bacaran şəxslər tərəfindən icra olunur. Bütün bunların hamısı

qərarların icrasında öz əksini tapa bilməz. Ona görə də, qərarın nə yolla yerinə

yetirilməsinə inanmaq üçün icranın yoxlanılması zəruriliyi meydana çıxır. Məhz,

bu halda audit idarəetmənin əsas prinsiplərindən birinə çevrilir. Beləliklə, nəzarəti

və yoxlamanı həyata keçirərkən qəbul edilən qərarların əsaslarını yaxşı bilmək, 37

onun həyata keçirilməsi xüsusiyyətlərindən baş çıxarmaq lazımdır. Bu tələblər

bütövlükdə auditə və xüsusilə onun idarəetmə obyektlərinin məsuliyyət mərkəzi

üzrə yoxlama hissəsinə aiddir.

Auditin bu hissəsi nəinki icranın yoxlanılmasının, eyni zamanda qəbul

edilmiş qərarların faydaçılığının qiymətləndirilməsinin tərkib hissəsidir. Audit

həmçinin bu səmərəliliyi milli iqtisadiyyat və onun sahələri mövqeyindən

qiymətləndirməlidir. Buna ən çox auditin sahələr üzrə ixtisaslaşması,

texnologiyanın xüsusiyyətlərini, istehsalın və əməyin təşkilini, sahəli idarə

təlimatlarını, əsasnamələrini və digər normativ aktlarını öyrənmək kimi amillər

təsir edir. Bütün hallarda idarəetmədə məsuliyyət daşıyan şəxslərin düzgün

seçilməsi vacibdir. Onlardan eyni

zamanda idarə edilən məsələləri dərindən bilmələri tələb olunur. Yüksək ixtisasa

malik işçi, qəbul edilmiş qərarı, mümkün ola bilən kənarlaşmaları daha düzgün,

operativ surətdə qiymətləndirir və onların son nəticəsini əvvəlcədən görə bilir.

Onun ən mühüm vəzifəsi verilmiş qərar proqramındakı gözlənilən kənarlaşmaları

vaxtından əvvəl proqnozlaşdırmaq, aşkara çıxarmaq və onun yerinə yetirilməsinin

pozulmasının qarşısını almaqdır.

3.Auditin digər idarəetmə elementləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi

İqtisadi idarəetmə sistemi dedikdə, onun elementlərinin məcmusu başa

düşülür. Bu elementlərin müəyyən edilməsi bir çox hallarda mübahisə doğurur.

Lakin audit idarəetmə elementi kimi idarəetmə sistemində özünəməxsus mövqeyə

malikdir. Müstəqil ekspertiza və yoxlama, həmçinin nəzarət funksiyasını özündə

təcəssüm edən audit, idarəetmənin digər elementləri olan planlaşdırma, uçot, təhlil,

təşkil və tənzimləmə ilə sıx əlaqədardır. Auditin idarəetmə sistemində

özünəməxsus mövqeyi onun iqtisadi idarəetmənin əsas elementlərindən biri kimi

praktiki olaraq idarəetmədə birbaşa iştirak etməsidir. Auditin başqa idarəetmə

elementlərindən fərqləndirici xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, digər idarəetmə

elementlərinin idarəetmə funksiyalarına bilavasitə təsir göstərmək imkanına

38

malikdir. Auditin idarəetmə funksiyasının bir hissəsi digər iqtisadi idarəetmə

elementləri ilə qarşılıqlı əlaqədə aydınlaşa bilər.

Məlumdur ki, planlaşdırma və proqnozlaşdırma da idarəetmənin ele-

mentləridir. Onlar proporsiyaları müəyyənləşdirməklə, iqtisadi inkişafın is-

tiqamətini proqnozlaşdırmaqla xüsusi mülkiyyətin formalaşmasında və milli

iqtisadiyyatın inkişafında mühüm rol oynayırlar. Proporsiyaların və proq-

nozlaşdırmanın özündə də müəyyən nəzarət funksiyası vardır. Həmin nəzarət

funksiyası vasitəsi ilə müəyyən olunmuş proporsiyaların reallığı, proqramların

yerinə yetirilməsi, proqnozların milli iqtisadiyyatın inkişafı ilə, həmçinin tələbin

təkliflə uzlaşması aşkar olunur.

Bildiyimiz kimi, bazar iqtisadiyyatı münasibətləri planlaşdırmanı bütövlükdə

inkar etmir, əksinə, bu şəraitdə onun mahiyyəti ilə məzmunu tamamlanır. O,

idarəetmə funksiyasını daha səmərəli və birbaşa icra edir. Təsərrüfat-maliyyə

əməliyyatlarının audit ekspertizası və yoxlamasında müəssisənin fəaliyyətini

tənzimləyən ümumi inkişaf planının, istehsalat proqramının, tələb və təklif

proqnozlarının reallığı qiymətləndirilir. Bu da müəssisənin cari fəaliyyətinin

səmərəliliyinə və perspektiv inkişafına təsir göstərir. Audit və planlaşdırma

idarəetmə elementləri olduğu üçün onların hər ikisi müəyyən idarəetmə

funksiyalarının yerinə yetirilməsində birləşir və biri-birini tamamlayır. Onları biri-

birindən fərqləndirən cəhət idarəetmə prosesində qarşıda duran vəzifələrin və

funksiyaların müxtəlifliyidir. Əgər planlaşdırma milli iqtisadiyyatın inkişaf

istiqamətini və müəssisənin perspektiv inkişafını müəyyənləşdirirsə, audit

planlaşdırmanın və proqnozlaşdırmanın reallığını, səmərəliliyini dəqiqləşdirir. Bu

zaman audit planlaşdırma və proqnozlaşdırma vasitəsi ilə bütövlükdə iqtisadi

idarəetməyə təsir edir və onun səmərəliliyini artırır.

Uçot, iqtisadi idarəetmə elementlərindən biri olmaqla təsərrüfat- maliyyə

əməliyyatlarını qeydiyyata - uçota alır, onları qruplaşdırır, ümumiləşdirir, nəzarət

və təhlil üçün informasiya bazası yaradır. İdarəetmə elementi kimi idarəetmə

funksiyası onun bütün formalarına - statistik, mühasibat və operativ uçota aid

edilir. Uçotun idarəetmə funksiyası əsasən iqtisadi proseslərin kəmiyyət ifadəsində 39

və keyfiyyət xüsusiyyətində özünü göstərir. Uçot, təsərrüfat-maliyyə

əməliyyatlarını qeydiyyata aldıqda müvafiq nəzarət funksiyasını yerinə yetirir.

Təsərrüfat prosesləri baş verdikcə, qeydə alındıqca və qruplaşdırıldıqca onların

dəqiqliyi bir neçə dəfə yoxlanılır, balanslaşdırılır. Bu zaman uçot müvafiq nəzarət

funksiyasını yerinə yetirir. Düzdür, bu funksiya təsərrüfatdaxili nəzarət sisteminin

qurulmasında mühüm rol oynayır. Buna görə də bir çox hallarda uçot

təsərrüfatdaxili nəzarətin zəmanəti hesab edilir. Lakin uçot bütövlükdə nəzarət

funksiyasını, xüsusilə audit nəzarətini əvəz edə bilməz. Audit baş vermiş iqtisadi

prosesləri, təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının kəmiyyət və keyfiyyətini uçot

məlumatları əsasında yoxlayır, nəticədə onların reallığını müəyyənləşdirir,

kənarlaşmaları, nöqsanları aşkar edib aradan qaldırmaq üçün kompleks tədbirlər

hazırlayır. Bu zaman audit müstəqil şəkildə və ya uçot vasitəsilə idarəetməyə təsir

göstərir, təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının qeydə alınmasının

təkmilləşdirilməsinə imkan verir. Auditlə uçot arasında qarşılıqlı əlaqə onların hər

ikisinin idarəetmə elementi olmasıdır. Lakin müxtəlif və fərqli idarəetmə

funksiyasına malik olduqları üçün idarəetmədə onların arasındakı sədd

dəqiqləşdirilməlidir. Uçot iqtisadi prosesləri təsərrüfat əməliyyatlarını qeydə alır

və onları ümumiləşdirir. Audit isə baş vermiş iqtisadi proseslərdən, təsərrüfat

əməliyyatlarının reallığından bizə məlumat verir. Ona görə də, audit vəzifəsini icra

edən şəxs nəinki uçot-hesabat işlərindən baş çıxarmalı, həmçinin baş vermiş

iqtisadi prosesləri, təsərrüfat- maliyyə əməliyyatlarını müvafiq meyarlar əsasında

qiymətləndirməyi də bacarmalıdır. İqtisadi təhlil birbaşa idarəetmə prosesində

iştirak etməsə də, bir çox hallarda onu əsas idarəetmə elementləri sırasına daxil

etmək olar. Çünki elmi-texniki tərəqqinin hazırkı inkişafı, müəssisələr arasında

əlaqələrin artması, onların bilavasitə fəaliyyətinə təsir göstərən amillərin çoxalması

idarəetmədə iqtisadi təhlilin istifadə edilməsi zəruriliyini meydana çıxarır. İqtisadi

təhlil qəbul edilən qərarların əsasını təşkil edir. Başqa sözlə desək, qəbul edilən

qərarlarda səhvə yol verilməməsi üçün iqtisadi təhlil imkanlarından istifadə

edilməsi vacibdir. İqtisadi təhlil plan göstəricilərinin düzgünlüyünü, onların real

xarakter daşımasını təmin etməyə imkan verir. Təsərrüfat fəaliyyətinə düzgün 40

qiymət vermək üçün yalnız iqtisadi təhlildən istifadə edilməlidir. İqtisadi təhlil

ehtiyat mənbələrini meydana çıxarmağa, istehsal prosesinə nəzarət etməyə şərait

yaradır. İqtisadi təhlil vasitəsilə təsərrüfat vahidləri arasında əlaqə yaradılır. Bu isə

öz növbəsində müəssisə üzrə ahəngdarlığın yaranmasına müsbət təsir göstərir.

Məlumdur ki, təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyi həm obyektiv, həm də subyektiv

amillərdən asılıdır. Başqa sözlə desək, müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyəti

həm əmək kollektivinin fəaliyyətindən, həm də kənar amillərdən asılıdır. Burada

da təsərrüfat fəaliyyətinə qiymət vermək üçün obyektiv və subyektiv amillərin təsir

dərəcəsini konkret olaraq müəyyən etmək lazım gəlir. İqtisadi təhlil iqtisadi

prosesləri və təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarını qruplaşdırır və onların

səmərəliliyinə qiymət verir. İqtisadi proseslər təhlil edilən zaman istehsalın

səmərəliliyinə təsir edən mənfi və müsbət amillər aşkar edilir, ehtiyatlardan və

resurslardan istifadə qiymətləndirilir. İqtisadi təhlil iqtisadi prosesləri, təsərrüfat-

maliyyə əməliyyatlarını öyrəndikcə, təhlil etdikcə istifadə edilməmiş ehtiyat

mənbələrini aşkar edir. Bu da qəbul ediləcək idarəetmə qərarlarının optimallığına

təminat verir. İqtisadi təhlil idarəetmə elementi kimi digər elementlərlə - uçot-

planlaşdırma və xüsusilə nəzarətlə üzvi surətdə bağlıdır. Məhz iqtisadi təhlil,

nəzarət və yoxlama işlərində iştirak etməklə özünün idarəetmə funksiyasını daha

qabarıq və praktiki olaraq büruzə verir. Nəzarət və yoxlama (ekspertiza) işlərinin

bir çox nəticə və təklifləri iqtisadi təhlil vasitəsilə əldə edilə bilər. İqtisadi təhlilin

metod və üsullarından qarşılıqlı şəkildə istifadə etməklə iqtisadi proseslərə və

təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarına kompleks qiymət vermək olar. Yalnız iqtisadi

təhlil aparılmaqla həyata keçirilən audit yoxlaması nəticəsində tərtib edilmiş arayış

idarəetmə üçün səmərəli ola bilər. Lakin iqtisadi təhlil auditdə faktorların qarşılıqlı

əlaqəsilə məntiqi formada tətbiq edilməlidir. Əks halda yoxlama arayışı həddindən

artıq iqtisadi rəqəmlərlə şişirdilə bilər. Təcrübədə bəzən iqtisadi təhlilin metod və

üsullarından audit yoxlama-ekspertiza işlərində düzgün istifadə edilməməsi

yoxlama nəticələrini əsas məqsəddən yayındırır və nəticələr çox da konkret olmur.

Daha doğrusu yoxlama-ekspertiza aktı analitik müşahidənin nəticəsinə çevrilir.

4. Daxili və xarici auditin vəzifələri41

Təşkilati baxımdan audit daxili və xarici auditə bölünür. Təsərrüfatdaxili

audit müəssisə və təşkilatların (firmaların, şirkətlərin) daxilində fəaliyyət göstərən

analitik qruplar tərəfindən həyata keçirilir. Onlar təşkilati baxımdan müəssisənin

rəhbərliyinə tabedirlər və onun qarşısında məsul şəxsdirlər. Xarici audit

ixtisaslaşmış auditor təşkilatlan və yaxud müstəqil auditor hüququna malik olan

auditorlar tərəfindən aparılır və təşkilati baxımdan Auditorlar Palatasına tabe

olmaqla onlar qarşısında məsul şəxsdirlər. Daxili və xarici auditin qarşısında duran

vəzifələr də fərqlidir. Xarici auditin əsas vəzifəsi uçot-hesabat sənədlərinin doğru

və düzgünlüyünü təsdiq etmək, mühasibat sənədlərində və maliyyə hesablarında

göstərilən iqtisadi rəqəmlərin reallığını təsdiq etmək, müəssisənin təsərrüfat-

maliyyə fəaliyyətində baş vermiş qanun pozuntularını və cinayət tərkibli

əməliyyatları aşkar etmək, onların aradan qaldırılması yollarını göstərmək,

müəssisənin aktivində olan vəsaitləri qiymətləndirmək, likvitlilik əmsalını

müəyyənləşdirmək və maliyyə vəziyyətini qiymətləndirməkdən ibarətdir. Xarici

audit həmçinin müəssisənin məsrəflərinin hesabat sənədlərində düzgün

göstərilməsini təsdiq etməli, gəlir və mənfəəti dəqiqləşdirməlidir. Bütün qeyd

olunanlarla yanaşı, xarici audit daxili auditin nəticələrinə istinad edərək

müəssisənin vəsaitlərindən, maliyyə və aktivlərindən səmərəli istifadə olunmasını

təhlil edib qiymətləndirə bilər. Xarici audit müəssisənin dövlət qarşısında öh-

dəliklərini, o cümlədən büdcə ilə hesablaşmaları, fondlara ödəmələri nəzarətdən

keçirib qiymətləndirir. Yekunda isə illik mühasibat hesabatının düzgün tərtib

olunması, maliyyə hesablarının vaxtında və düzgün verilməsini qiymətləndirir. Bu

zaman auditor lazım gəldikdə alternativ mühasibat balansı və maliyyə hesabatı

tərtib etməklə, mühasibat uçotunun və maliyyə hesablarının vəziyyətinə qiymət

verə bilər. Auditor alternativ balans forması tərtib edən zaman müəssisənin aktiv

və passiv hesablarının, uçot və hesabat sənədlərinin dəqiqliyini daha konkret

göstərə bilər.

Xarici auditin əsas vəzifələrindən biri müəssisənin uçot-hesabat sə-

nədlərində mənfəət və zərərin düzgün qeyd olunmasını və mənfəətin vergiyə cəlb

olunan hissəsini qiymətləndirməkdir. Qeyd olunanlarla yanaşı, xarici audit 42

müəssisə və təşkilatların uçot-hesabat işlərinin bərpa olunması, planlaşdırma və

istehsalın təşkili işinin optimallaşması üzrə müvafiq əməli təkliflər verə bilər.

Xarici auditdən fərqli olaraq daxili audit qeyd etdiyimiz kimi, əsas etibarı ilə

təsərrüfatdaxili məsələlərə istiqamətləndirilmişdir.

Onun əsas vəzifəsi təsərrüfatdaxili resurslardan səmərəli istifadə olunması, törəmə

müəssisələrdə təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi və ehtiyatların

aşkar edilməsinə dair müvafiq tədbirləri hazırlamaqdan ibarətdir. Təsərrüfatdaxili

audit ilk növbədə təsis sənədlərinə uyğun olaraq törəmə müəssisələrinin

fəaliyyətini qiymətləndirir. Baş təşkilatın verdiyi sərəncamların və qəbul etdiyi

qərarların yerinə yetirilməsi səviyyəsini, təsərrüfat müqavilələrinin və təşkilat

qarşısında duran digər müvafiq öhdəliklərin yerinə yetirilməsini qiymətləndirir.

Daxili audit, həmçinin törəmə müəssisənin sərəncamında olan əsas vəsaitlərin və

maliyyə resurslarının səmərəli istifadə edilməsini təhlil edir və qiymətləndirir.

Daxili audit tabeçilikdə olan törəmə müəssisəsində audit və yoxlama-ekspertizasını

aparan zaman uçot-hesabat işlərini nəzarətdən keçirməli, müəyyən edilmiş taarif-

lərin ödəmə tapşırıqlarında kənarlaşmaların və qeyri-qanuni əməliyyatların aşkar

edilməsinə də diqqət yetirməlidir. Daxili audit apardığı yoxlama- ekspertiza işləri

nəticəsində müvafiq tədbirlər hazırlayır və baş təşkilatın razılığı ilə onun icrasına

nəzarət edir. Daxili audit müəssisənin idarə edilməsində çox səmərəli bir

funksiyanı yerinə yetirir. O, müəssisənin rəhbərliyinin verdiyi qərarların və

sərəncamların müəssisənin özündə və törəmə müəssisədə yerinə yetirilməsi

səviyyəsi haqqında idarəedici aparata lazımi və doğru məlumatlar verir.

Daxili audit müstəqil nəzarət funksiyasını yerinə yetirməklə müəssisənin

bölmə və şöbələrində idarəetmə qərarlarının yerinə yetirilmə səviyyəsini də

qiymətləndirir. Etiraf etmək lazımdır ki, müəssisənin və onun tərkibində olan

törəmə müəssisələrin istehsal-maliyyə fəaliyyətində qazandığı uğurlar verilən

tapşırıq və idarəetmə qərarlarının yerinə yetirilmə səviyyəsindən asılıdır. Daxili

audit rəhbərliyin idarəetmə ilə bağlı olan qərar və sərəncamlarının yerinə

yetirilməsi səviyyəsini qiymətləndirmək üçün sərəncamların icra müddətinə,

kompleks icrasına, sərəncam və tapşırıqların yerinə yetirilməsi nəticəsində əldə 43

edilən səmərəni qiymətləndirməli və bu barədə rəhbərliyə öz rəyini rəsmi şəkildə

bildirməlidir. Daxili auditin fəaliyyəti nəticəsində görülən tədbirlər, yerinə yetirilən

iş və xidmətlər haqqında hesabatın tərtib olunması da vacibdir. Bir qayda olaraq

belə hesabatlar ildə 2 dəfədən gec olmayaraq tərtib edilə bilər. Hesabatda görülən

işin həcmi, tarixi, yerinə yetirilən audit xidmətinin mahiyyəti və əldə edilən səmərə

(nəticə) öz əksini tapmalıdır. Bir qayda olaraq auditor belə hesabatları təsərrüfat

ilinin yarısında (yarım illik) və ilin sonunda illik tərtib edir. Tərtib edilən

hesabatlar auditin yekun sənədi sayılır, rəsmi sənəd hesab edilir və xüsusi qeydə

alınır.

Ədəbiyyat siyahısı

1.V. T. Novruzovun elmi redaktəsi ilə " Audit " Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti

Bakı Azərnəşr -2011.- 504 səh.8-22

2.Abbasov İ. M. “ Audit” dərslik. – Bakı, 2007. – 530 səh. səh

Mövzu 4. Auditin predmet və metodu

Plan

1. Auditin predmet və metodunun nəzəri əsasları

2. Auditin əsas istiqmətləri və onun milli iqtisadiyyatın inkişafında rolu

3. Auditin aparılma texnikası

4. Mühasibat sənədləri və maliyyə hesabatlarının audit yoxlama-

metodikası

5. Təsərrüfat - maliyyə nəticələrinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi

metodikası

6. Ehtiyatlarm aşkarlanması və resursların səfərbər edilməsi

metodikası

44

1.Auditin predmet və metodunun nəzəri əsasları

Hər hansı bir elmin predmeti olduğu kimi auditin də bir elm kimi predmeti

və metodu vardır.

Auditin predmeti çox geniş və zəngindir, yəni onun tədqiqat obyekti digər

iqtisadi idarəetmə elementləri olan mühasibat uçotu, planlaşdırma və təşkilə

nisbətən çox genişdir. Belə ki, audit müəssisə və təşkilatlarda uçot -hesabat

işlərinin vəziyyətini öyrənib qiymətləndirməklə yanaşı, iqtisadi sahədə

qanunverici-normativ hüquqi aktların prinsiplərinin yerinə yetirilməsi vəziyyətini

və bu sahədə yol verilmiş qanun pozuntularını öyrənir, çatışmamazlıqları aşkar

edir, onlara ilkin tədqiqat baxımından iqtisadi-hüquqi qiymət verir. Audit

müəssisənin iqtisadi potensialından, resurslardan səmərəli istifadə edilməsini

öyrənir və qiymətləndirir. Ehtiyatların aşkar olunması, onların səfərbər edilməsi

haqqında müvafiq tədbirlər hazırlayır və tətbiq edir. Bazar iqtisadiyyatı

münasibətləri şəraitində audit yeganə idarəetmə elementidir ki, o müəssisə və

təşkilatlarda sosial iqtisadi problemlərin həlli səviyyəsini öyrənməkvə

qiymətləndirmək imkanına malikdir. Audit həmçinin, müəssisə və təşkilatlarda

təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinə kompleks qiymət verir,elmi-texniki tərəqqinin

nəticələrinin tətbiqinin səmərəliliyini qiymətləndirir.

Audit müəssisə rəhbərinin verdiyi qərar və sərəncamların istehsal təsərrüfat-

maliyyə fəaliyyətinin bütün mərhələlərində yerinə yetirilməsi haqqında geriyə-

idarə rəhbərliyinə doğru, düzgün məlumat (informasiya) verə bilən rabitə əlaqəsini

yaradır. Bu tədqiqat obyektlərinin ümumiləşdirilməsi və qiymətləndirilməsi

auiditin predmetinin əsasını təşkil edir.

Auditin predmetinin öyrənilməsi, düzgün, səmərəli qiymətləndirilməsi üçün

auditin özünəməxsus metodu və metodlar sistemi vardır.

Auditin metodu onun qarşısında duran əsas məqsədlərə çatmaq üçün tətbiq

edilən vasitə və üsullardır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, auditin qarşısında

45

çoxşaxəli məqsəd və vəzifələr durur. Bu vəzifələrin həllində və auditin qarşısında

duran məqsədlərə çatmaq üçün müxtəlif spesifik metod və üsullardan istifadə edilə

bilər.

Auditin metod və metodlar sistemi olduqca zəngindir. Bu sistemə faktiki

yoxlama, seçmə üsulu, arifmetik hesablamalar, analitik testlər, sorğu, şəxsi

müşahidə, qarşılıqlı üzləşdirmə, riyazi statistik üsullar, alternativ maliyyə

hesabat sənədlərinin hazırlanması, sənədli təftiş, sənədlərin texniki eklspertizası,

maddi ekspertiza, başdan-başa yoxlama və sair daxildir. Bütün bu qeyd olunanlar

audit yoxlama-ekspertiza işlərinə aid olan birbaşa metod və metodlar sistemidir.

Göründüyü kimi, auditin metod və üsullarının tətbiqi, auditin yoxlama-

ekspertiza etdiyi sənədlərin məzmunundan, təyinatından asılıdır. Məsələn,

mühasibat sənədlərinin audit yoxlama-ekspertizası zamanı təsərrüfatmaliyyə

fəaliyyətinin yoxlamlmasında təsərrüfat əməliyyatlarına uyğun olaraq müxtəlif

metod və üsullar tətbiq edilir. Əgər pul əməliyyatlarını yoxlama-ekspertiza edən

zaman başdanbaşa yoxlama tətbiq edilirsə, əmək haqqı və əmək ödəmələri üzrə

yoxlamalarda ilk variantda seçmə üsulundan istifadə edilməsi kifayətdir.

Bununla yanaşı auditin qarşısmda duran bir sıra mühüm məsələlərin həlli

məqsədilə iqtisadi təhlilin və xüsusilə onun tərkib hissəsi olan maliyyə təhlilinin

metod və üsullarrıdan geniş istifadə edilə bilər.

Auditin yoxlama-ekspertiza işlərinin bir sıra yekun təklifləri iqtisadi təhlilin

nəticələrinə əsaslanır. Məsələn, resurslardan səmərəli istifadənin

qiymətləndirilməsi, ehtiyatların aşkar olunub səfərbər edilməsi, iqtisadi

qanunauyğunluqların qiymətləndirilməsində iqtisadi təhlilin metod və üsullarından

geniş istifadə edilir. Daha doğrusu, bu məsələlərin həlli iqtisadi təhlilin metod və

üsulları tətbiq edilmədən qeyri-mümkündür.

Digər tərəfdən, bazar iqtisadiyyatı münasibətləri şəraitində istehsal-təsərrüfat

fəaliyyətinə maliyyə baxımından qiymət verilməsi, müəssisənin iqtisadi

potensialının qiymətləndirilməsində maliyyə təhlilinin metod və üsullarından

istifadə edilməsinə ehtiyac yaranır.

46

Auditdə maliyyə təhlilinin metod və üsullarının tətbiqi təsərrüfat-maliyyə

fəaliyyətinin nəticələrinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur. Burada əsasən

ayrı-ayrı bölmələr üzrə qiymətləndirmə sistemlərinə istinad etmək lazımdır. Belə

qiymətləndirmə sistemlərinə müəssisənin aktivlərinin mövcud vəziyyətini

müəyyənləşdirən, dövriyyə kapitalının manevretmə qabiliyyətini qiymətləndirən,

qeyri-maddi aktivləri qiymətləndirən, maliyyə vəziyyətini səciyyələndirən,

istehsalın səmərəliliyini müəyyənləşdirən, müəssisənin rentabellik səviyyəsini

müəyyən edən və onu qiymətli kağızlar bazarında səciyyələndirən qiymətləndirmə

sistemini aid etmək olar.

Müəssisə və təşkilatlarda sosial-iqtisadi problemlərin həlli səviyyəsini

müşahidə etmək üçün xüsusi qiymətləndirmə sistemindən - mənzil-məişət

məsələləri və digər problemlərin həlli səviyyəsini müəyyənləşdirən meyarlardan

istifadə edilir.

2. Auditin əsas istiqamətləri və onun milli iqtisadiyyatın inkişafında rolu

Yeni iqtisadi münasibətlər şəraitində resursların səfərbər edilməsi, onlardan

səmərəli istifadə vacib məsələdir.Belə şəraitdə bütün idarəetmə elementləri, o

cümlədən uçot, planlaşdırma, təhlil, nəzarət, təftiş və həmçinin audit də bu

problemlərin həlli istiqamətinə yönəldilməlidir.Bu zaman elmi-texniki tərəqqinin

sürətli inkişafı ilə təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinə təsir göstərən amillər durmadan

artır, informasiya çoxalır, məhsul istehsalı prosesinin özü kəmiyyət və keyfiyyət

etibarilə mürəkkəbləşir. Bütün idarəetmə elementləri kimi audit də, bu

problemləri dərindən öyrənməli və müvafiq nəticələrə gəlməlidir.

Audit müəssisə və təşkilatlarda yalnız maliyyə sənədlərinin yoxlanması ilə

məhdudlaşmamalıdır. O, həmçinin mövcud şəraitin analitik nəticələrini

ümumiləşdirməli, perspektiv inkişaf üçün proqnoz verməli, yeni şəraitdə təzə

meylləri, prosesləri əhatə etməli, elmi-texniki nailiyyətlərin və qabaqcıl

təcrübələrin istehsala tətbiqini, kollektivin psixoloji iqlimini, sosial problemlərin

həlli yollarını müəyyənləşdirməli, idarəetmənin təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə

47

yeni modellərin hazırlanması və tətbiqi üçün real təkliflər verməlidir. Bütün bu

proseslər, axınlar və nəticələr müxtəlif amillərlə bağlıdır.

İqtisadi ədəbiyyatda yalnız iqtisadi proseslərə təsir göstərən, istehsalın

səmərəli təşkili, ehtiyatlardan, resurslardan səmərəli istifadə olunması ilə bağlı

amillər obyektiv və subyektiv əlamətlərinə görə xarakterizə edilir. Lakin digər

amillər: elmi-texniki tərəqqi, sosial-iqtisadi problemlər, insan kapitalınm

formalaşması ilə bağlı olan amillər diqqət mərkəzindən kənarda qalmışdır.

Nəticədə təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinə kompleks qiymət vermək, müəssisənin

perspektiv inkişafı üçün tədbirlər hazırlayıb həyata keçirmək imkanları

azalmışdır.

Bazar iqtisadiyyatı münasibətləri inkişaf etdikcə hər bir müəssisə və təşkilat

ciddi rəqabət şəraiti ilə üzləşir. O, istehsal etdiyi məhsulu tələb-təklifə uyğun

olaraq reallaşdırmaq üçün istehlak bazarında müvafıq yer tutmağa cəhd edir. Ona

görə də, audit fəaliyyətində istehsal prosesinə və maliyyə nəticələrinə təsir

göstərən amillərlə yanaşı, müəssisənin perspektiv inkişafı ilə bağlı amillər də

diqqət mərkəzində durmalıdır.

Məlumdur ki, istehsalm səmərəli təşkili, yüksək maliyyə nəticələrinin əldə

edilməsi bir sıra amillərlə bağlıdır.Təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini kompleks

qiymətləndirmək və onun perspektiv inkişafı ilə əlaqədar təsirli tədbirlərin

hazırlanması üçün bu amillərin qruplaşdırılması, sistemləşdirilməsi

vacibdir.Çünki, hər bir amil təsərrüfat-maliyyə nəticələrinə, istehsal prosesinə,

elmi-texniki tərəqqinin son nailiyyətlərinin istehsala tətbiqinə müvafıq qaydada

mənfı və ya müsbət təsir göstərir.

Bazar iqtisadiyyatı münasibətləri şəraitində müəssisənin maliyyə

nəticələrinin öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi vacib şərtdir.Mənfəət və

rentabellik təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin səmərəli təşkilinin nəticəsinin

ümümiləşdirilmiş yekun göstəricisidir.Ona görə də audit fəaliyyətində

müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin qiymətləndirilməsində mənfəət və

rentabellik göstəricisindən başlanılmalı və onlara təsir edən çoxsaylı amillər

48

seçilib müəyyənləşdirilməlidir. Yəni mənfəətin əmələ gəlməsi, hərəkəti və

bölüşdürülməsinin hansı amillərin təsiri nəticəsində formalaşdığı

dəqiqləşdirilməlidir.

Mənfəət və rentabellik göstəricisinə təsir edən amillər qiymətləndirilən

zaman istehsal həcminin dəyişməsi, məsrəflərin artması və ya azalması, qeyri-

istehsal xərclərinə yol verilməsi, məhsulun, xammal-material qiymətlilərinin,

idarəetmə xərclərinin dəyişməsi və sair bu kimi vacib məsələlər ön plana

çəkilməlidir.İstehsalın səmərəli təşkili, bilavasitə idarəetmənin lazımi səviyyədə

qurulması ilə bağlıdır.

Yüksək maliyyə nəticələrinin əldə edilməsi də bir çox hallarda idarəetmə ilə

bağlıdır.Ona görə də istehsalın səmərəli təşkilinə təsir edən amillərin iki

istiqamətdə - idarəetmə və təşkillə bağlı olan amillər kimi təhlil edilməsi

məqsədəuyğundur. İdarəetmə ilə bağlı amillər dedikdə, yüksək peşəkarlıq

qabiliyyəti, idarəetmə strukturunun düzgün qurulması, idarəetmə modelinin

düzgün seçilməsi və tətbiqi, idarəetmədə strateji, taktiki xətlərin düzgün seçilməsi,

optimal qərar və sərəncamların icrası üzərində nəzarətin təşkili, məhsul istehsalına

və satışına dair tələb-təklif haqqmda obyektiv informasiyanın seçilib toplanması

başa düşülür.

İstehsalın təşkili ilə bağlı amillərə isə istehsalın struktur quruluşu, material

təchizatı, istehsalın ahəngdarlığı, məhsulun struktur quruluşu, məhsul çeşidinin

dəyişməsi, istehsal həcminin dəyişməsi,məhsulun keyfıyyətinə təsir edən amillər

daxildir.

Bazar iqtisadiyyatı münasibətləri, tələbin təkliflə uzlaşması və güclü rəqabət

şəraitində elmi-texniki tərəqqinin son nailiyyətlərindən istifadə etməklə yeni

keyfiyyətli məhsul istehsalı, məhsul istehsalının kəmiyyət və keyfiyyət

baxımından mütəmadi təkmilləşdirilməsi hər bir firmanın qarşısında duran ümdə

məsələdir. Ona görə də rəqabət aparan müəssisə iki yoldan birini seçməlidir. O, ya

yeni növ məhsul istehsalına meyl etməli, ya da istehsal etdiyi məhsulun rəqabət

49

qabiliyyətli olması üçün daim texnologiya və texnoloji avadanlıqları

yeniləşdirməlidir ki, bu da elmi-texniki tərəqqinin inkişafı ilə bağlıdır.

İstehsalın səmərəliliyində əhəmiyyətli rol oynayan yeni növ məhsul istehsalı

üzrə texnoloji avadanlığın əldə edilməsi, yaxud mövcud məhsul istehsalı üzrə

texnologiyanın modernləşdirilməsi və yenidən qurulması müəssisənin maliyyə

nəticələrinə - mənfəətə, rentabelliyə birbaşa təsir göstərən amil sayılır.

Elmi-texniki tərəqqinin nəticələrinin tətbiqindən əldə edilən mənfəət

müəyyən müddət üçün etibarlıdır. Lakin müəssisənin rəhbərliyi onun nə qədər

uzunömürlü olmasında maraqlıdır. Ona görə də elmi-texniki tərəqqinin

nəticələrinin tətbiqi ilə bağlı amillər, yəni onun rəqabət qabiliyyəti,

uzunömürlülüyünün (istifadə edilmə müddəti) maliyyə nəticələrinə təsiri, ona sərf

edilən məsrəflər və bu məsrəflərin hansı müddətə bağlanması və sair bu kimi

amillər nəzərə alınmalıdır.

Sosial-iqtisadi problemlər və insan kapitalının formalaşması istehsalın

səmərəli təşkili, yüksək idarəetmə münasibətlərinin yaradılması ilə birbaşa bağlı

olan çox vacib amildir. Bəşəriyyətin əşrəfi olan insan və onun formalaşması bir

çox hallarda sosial amillərlə, o cümlədən təhsil sistemi, səhiyyə-sağlamlıq

kompleksləri, mədəni-məişət obyektləri, mənzil və kommunal xidmətləri kimi

vacib amillərlə bağlıdır. Əməyin məhsuldar və yaradıcıolması, insanın potensial

fəaliyyətini bütövlükdə cəmiyyətin xeyrinə cəlb etmək, həmçinin onun

cəmiyyətdən bəhrələnməsini təmin etmək üçün sosial-iqtisadi problemlər yüksək

səviyyədə həll edilməlidir. Bazar iqtisadiyyatında bu problemlərin həlli dövlət

orqanları ilə yanaşı, hər bir firmanın və şirkətin vacib öhdəliyinə çevrilməlidir.

Əks halda geniş təkrar istehsal üçün baza təminatı olmaz.

Bəzən bu məsələyə insan kapitalına sərmayə qoyuluşu kimi də yanaşılır, yəni

insan amilinə kapital qoyuluşu necə səmərəli təşkil olunmalıdır ki, ondan

cəmiyyətin xeyrinə daha yaxşı istifadə edilsin.

Auditor müəssisə və təşkilatların təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini ekspertiza

edən zaman müvafiq strateji və taktiki istiqamətləri seçə bilər.

50

Təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini kompleks ekspertiza etmək və

qiymətləndirmək üçün müxtəlif göstəricilər sistemindən və metodikadan istifadə

edilir. Məsələn, V.V.Kovalyovun irəli sürdüyü sistemə görə, təsərrüfat-maliyyə

fəaliyyətini qiymətləndirmək və resurslardan istifadənin səmərəliliyini

müəyyənləşdirmək üçün 6 qrup göstəricilər və qiymətləndirmə sistemindən

istifadə etmək məqsədəuyğun sayılır [45, s. 40-41].

Birinci qrup göstəricilər və qiymətləndirmə sisteminə əsas vəsaitlərin aktiv

hissəsinin xüsusi çəkisini, əsas vəsaitlərin köhnəlmə dərəcəsini, yeniləşmə

əmsalını, xaricolma əmsalını müəyyənləşdirən göstəricilər daxildir. Bunun üçün,

birinci növbədə əsas vəsaitin aktiv hissəsinin passiv hissəsinə nisbətini

müəyyənləşdirmək lazımdır. Balansda olan əsas vəsaitlərin onun köhnəlmə

dəyərinə nisbətini müəyyənləşdirmək üçün cari dövrdə təsərrüfata daxil olmuş

əsas vəsaitlərin dəyərinin cari dövrün axırına ümumilikdə əsas vəsaitlərin balans

dəyərinə olan nisbətini tapmaq lazımdır. Bu həmin dövr ərzində - yəni il ərzində

təsərrüfata daxil olmuş əsas vəsaitlərin dəyərinin qalıq nisbəti ilə ölçülür.

Bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinə keçid, mülkiyyət və istehsal

münasibətlərinin dəyişməsi, idarəetmənin digər elementləri kimi audit qarşısında

da milli iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsi istiqamətində bir sıra vəzifələr durar.

Planlı sosialist təsərrüfat sistemindən fərqli olaraq bazar iqtisadiyyatı

münasibətlərində milli iqtisadiyyatın inkişafı üçün planların və sosial-iqtisadi

proqramların bir mərkəzdən hazırlanması və icrası çətinləşir. Çünki planlı sosialist

təsərrüfat sistemində vahid kompleks kimi xalq təsərrüfatının bütün strukturu

dövlətin əlində cəmləşdirilir. Bu sahələrin inkişafı ilə bağlı problemlərin həlli

üçün mərkəzi institutlar və sahələr üzrə elmi-tədqiqat institutları, elmi-təcrübə

mərkəzləri fəaliyyət göstərirdi. Həmin institutlar və mərkəzlər plana uyğun

proporsional inkişaf prosesinin əsasmda mütəmadi tədqiqatlar apararaq kompleks

proqramlar hazırlayır və onların icrası üçün tədbirlər görürdü. Bununla yanaşı

təsərrüfatdaxili və təsərrüfatlararası idarəetmə ilə bağlı məsələlər, o cümlədən

resurslardan səmərəli istifadə edilməsi, ehtiyatların aşkar olunması və sair hallar

51

nazirlik və baş idarələrin şöbələrində də araşdırılırdı. Əlbəttə, azad iqtisadi

münasibətlərdə qeyri-dövlət mülkiyyətinə əsaslanan çoxsaylı şirkətlər, firmalar,

assosiasiyalar, kiçik müəssisələr təsərrüfat subyekti kimi bu növ xidmətlərdən

məhrumdur. Müəssisənin potensial imkanlarını səfərbər etmək, onları milli

iqtisadi inkişafa yönəltmək, yaranacaq təsərrüfatlararası disproporsiyaların

qarşısısını almaq, perspektiv inkişaf üçün proqnoz vermək və bu kimi digər

problemlərin həllində audit fəaliyyəti (xidməti) müstəsna rol oynaya bilər.

3. Auditin aparılma texnikası

Təcrübədə sənədlərin öyrənilməsi, istehsalat və maliyyə fəaliyyətinin

yoxlanılması texnikasının iki forması mövcuddur:

Birinci - ibtidaidən aliyə doğru, yəni ilkin sənədlərdən əməliyyat prosesinə,

analitik göstəricilərdən sintetik göstəricilərə, uçot registrlərinin məlumatlarından

hesabat və balans məlumatlarına doğru hərəkətdir.

İkinci - alidən ibtidaiyə doğru, yəni sintetik və hesabat göstəricilərindən uçot

registrləri və analitik məlumatlarına, əməliyyat proseslərindən ilkin sənədlərə

doğru hərəkətdir.

Audit yoxlama-ekspertizasında sənədlərin tədqiqinin birinci formasından

təcrübədə çox geniş istifadə olunur. Lakin bu forma ikinciyə nisbətənsəmərəsiz və

az nəticəlidir. Çünki auditor, yəni yoxlama ilə məşğul olan şəxs onun üçün

ayrılmış vaxtı xırda, eyni və oxşar təsərrüfat əməliyyatlarının, məsələn,

təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar, azqiymətli tez xarab olan əşyaların hərəkəti

və sair bu kimi əməliyyatların yoxlanmasma sərf edir. Belə yoxlama zamanı bir

çox hallarda ən vacib məsələlər - mənfəətin əmələ gəlməsi, bölüşdürülməsi,

istifadəsi, ona təsir göstərən amillər, resurslardan istifadə edilməsinin

qiymətləndirilməsi və sair bu kimi işlər çox zəif tədqiq olunur. Bunun bir neçə

səbəbi vardır. Əsas səbəb isə audit işi ilə məşğul olan mütəxəssisin bilik və

bacarıq səviyyəsinin aşağıolmasıdır. Yüksək bilik və bacarığa malik olmayan

yoxlayıcı hesabat məlumatlarını, sintetik göstəriciləri tədqiq edə bilmir, hesabat

52

və sintetik göstericilər üzrə kənarlaşmaları analitik məlumatlarla əlaqələndirməyi

bacarmır. Nəticədə yoxlama arayışı mənasız, biri digərini inkar edən, ziddiyyətli

məlumatlarla doldurulur ki, bunun da əsasında maliyyə fəaliyyətinin

səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün hazırlanmış tədbirlərin təsiri çox zəif olur.

Qeyd etmək lazımdır ki, sənədlərin tədqiqi, istehsalat və təsərrüfat-maliyyə

fəaliyyətinin yoxlama texnikasının ikinci və səmərəli forması təcrübədə çox az

tətbiq edilir. Bu, yalnız bir səbəblə - yoxlayıcının bilik və təcrübə səviyyəsi ilə

izah edilə bilər. Çünki, təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin nəticələri

ümumiləşdirilərək sintetik göstəricilər şəklində mühasibat balansında və digər

hesabat sənədlərində öz əksini tapır. Həmin göstəriciləri öyrənmək, tədqiq etmək,

kənarlaşmaları müəyyənləşdirmək, məntiqi nəticələr çıxarmaq üçün xüsusi

bacarıq tələb edilir. Keyfiyyətlə aparılan audit yoxlaması sintetik və

ümumiləşdirilmiş hesabat göstəricilərinin öyrənilməsi nəticəsində əldə edilən

kənarlaşmalar analitik və ilkin məlumatlarla tamamlanır. Audit yoxlamasmda

qeyd etdiyimiz bu formanm seçilməsi yoxlama-ekspertiza nəticələrinin

ümumiləşdirilməsində ən mühüm məsələlərdən birini, yəni müəssisənin

təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətində baş vermiş kənarlaşmaların nəticə arayışında

məntiqli, ardıcıl təsbit olunmasına imkan verir. Audit fəaliyyətində yoxlama

texnikasının düzgün seçilməsi yekun arayışında lazımsız, təkrarlanan

məlumatların əks etdirilməsini tam məhdudlaşdırır.

Yoxlama nəticələrinin ümumiləşdirilməsi, ardıcıl olaraq faktların biri

digərini tamamlamaqla əks olunması audit işinin vacib məsələlərindən biridir.

Auditin fəaliyyət nəticəsinin qiymətləndirilməsi tərtib olunmuş arayışla müəyyən

olunur. Yoxlama materiallarının ümumiləşdirilməsi bir çox hallarda qoyulan

tələblərə cavab vermir. Bu bir çox subyektiv amillərlə izah edilir. Məsələn,

yoxlama arayışının keyfıyyətsiz olması bəzən vaxtın olmaması ilə izah edilir,

çünki arayış yoxlamanın axırında tərtib edilir. Auditor yoxlamanın bütün dövrü

ərzində aşkara çıxardığı çatışmamazlıqlar haqqında özündə qeydlər edir və sonra

onun üzərində işləyir. Belə iş metodu ona gətirib çıxarır ki, tələsik formada

53

aparılmış qeydlərə sonralar fikir yürütmək tam qiymətliolmur, yaxud da

yoxlamanın axırına yaxın yaddan çıxır və auditor həqiqəti aşkara çıxarmaq üçün

yenidən sənədlərə müraciət etməyə məcbur olur.

Yoxlama materialını daha tam şəkildə ümumiləşdirmək üçün ayn-ayrı

başlıqlar verməklə arayışın modelini əvvlcədən təqribi bölmələr üzrə hazırlamaq

və yoxlamanın gedişində onlarda müəyyən edilmiş çatışmamazlıqları və

pozuntuları sistemləşdirmək lazımdır. Yoxlamanın axırında isə arayışın bütün

müstəqil bölmələri lazımi ardıcıllıqla birləşdirilir, məntiqi nöqteyi-nəzərdən və

mətn əlaqəliyi baxımından yenidən nəzərdən keçirilir, yoxlamanın nəticələri üzrə

xülasə kimi təqdim edilir. Yoxlamanın gedişində müəssisənin fəaliyyətində aşkara

çıxarılmış çatışmamazlıqların əvvəlcədən hazırlanmış arayışın bölmələrində əks

etdirilməsi audit materialının rəsmiləşdirilməsinin sürətlənməsinə əhəmiyyətli

dərəcədə təsir edə bilər. Yoxlama nəticələrinin ümumiləşməsinin daha optimal

variantı da vardır. Belə ki, audit yoxlama-ekspertiza arayışı ayrı-ayn

hesablamaların birləşdirilməsi yolu ilə deyil, bu arayışların analitik təhlili əsasında

tərtib edilə bilər. Belə olduqda audit ümumiləşdirilmiş xülasəsində təsərrüfat-

maliyyə fəaliyyətinin təhlili nəticəsində məntiqi uyğunluq üçün müəyyən şərait

yaranır. Yoxlama materialının ümumiləşdirilməsi üçün sənədlərin öyrənilməsi

metodikası müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyəti göstəricilərinin iqtisadi

təhlili və aparılan qeydlərlə əlaqələndirilməsini tələb edir. Müəssisənin

fəaliyyətini əks etdirən göstəricilərin və yaxud onların ayrı-ayrı cəhətlərinin dıgər

amillərlə qarşılıqlı əlaqə olmadan, təcrid olunmuş surətdə öyrənilməsi yoxlanılan

obyektin hərtərəfli qiymətləndirilməsinə imkan vermir. Bəzən audit arayışı

təhtəlhesab şəxslərin avans hesabatının, əmək haqqı hesablanmasının və digər

kütləvi təsərrüfat əməliyyatlarının yoxlanılmasının nəticələri kimi xırda, eynicinsli

təsvirlərlə doldurulur. Belə öyrənmə üsulu audit nəticəsinin ümumiləşdirilməsi,

aşkara çıxarılmış çatışmamazlıqların aradan qaldırılması üzrə dəyərli tədbirlərin

işlənib hazırlanmasına imkan vermir. Ən yaxşı nəticəni almaq üçün audit işində az

tətbiq olunan variantdan istifadə etməklə sintetik göstəricilərdən analitik

göstəricilərədək, registrlərdən sənədlərədək təhlil aparmaq lazımdır. Təsərrüfat-54

maliyyə fəaliyyətinin kompleks təhlilinə əsaslanan audit yoxlaması zamanı ayn-

ayn istiqamətlərin, yəni istehsal tapşırığının yerinə yetirilməsi, vəsaitlərin israfına

yol verilməsi, resursların səfərbər edilməsi, dövlət intizamının pozulması və sair

bu kimi halların səbəblərinin açıqlan ması üçün artıq texniki-iqtisadi məlumatların

toplanmasına ehtiyac qalmır. Audit yoxlama-ekspertizasında bu və ya digər

variantın seçilməsi audit nəticələrinin ümumiləşdirilməsində ən mühüm

məsələlərdən birinin, yəni müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətindəki

pozuntuların, aşkara çıxarılan çatışmamazlıqların tərtib olunan arayışda ardıcıl və

dəqiq təsbit olunması kimi məsələlərin müvəffəqiyyətlə həll edilməsinə imkan

verir. Bu məsələnin həlli arayışın lazım olmayan hissələrinin ləğvedilməsi audit

arayışının tərtibi üçün məlumat mənbələrinin düzgün müəyyən edilməsinə müsbət

təsir edir.

Nəticələrin ümumiləşdirilməsi ardıcıllığı bütün hallarda üç əsas hissədən

ibarət olmalıdır: giriş, analitik bölmə və nəticə (yekun hissəsi).

Arayışın giriş hissəsində auditor fırmasının və müstəqil auditorun ünvanı,

lisenziya nömrəsi, lisenziya verən təşkilatın ünvanı, telefon nömrəsi, firmanın

bank rekvizitləri, yoxlama aparan mütəxəssisin adı, soyadı və atasının adı

göstərilməlidir. Analitik bölmədə yoxlanılan obyektin maliyyə hesabatlarına dair

məlumatlar: hesabat və digər sənədlər üzrə analitik müşahidələr, təsərrüfat-

maliyyə əməliyyatlarında baş vermiş kənarlaşmalar əks etdirilməlidir. Audit

arayışının yekun hissəsində aparılan yoxlamanın və ekspertızanın nəticələri,

təsərrüfat-maliyyə əməliyyatları müvafıq meyarlarla qiymətləndirilir. Maliyyə

hesabatlarında yol verilmiş qanunsuzluqların səbəbləri əsaslandırılmalıdır.

Yoxlama nəticəsində təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətində aşkar edilən qanun

pozuntularını şərh edən zaman auditor hər bir qanun pozuntusunu müvafiq

qanunverici normativ hüquqi akta istinad etməlidir. Təsərrüfat-maliyyə

fəaliyyətində yol verilmiş qanun pozuntuları auditor tərəfındən

qruplaşdırılmalıdır. Həmin qanun pozuntuları aidiyyatı üzrə yoxlama-yekun

arayışında əks etdirilməlidir.

55

Audit nəticələrinin ümumiləşdirilməsi ardıcıllığını qiymətləndirmək üçün

əsas meyar onun kompleksliyinə riayət olunmasıdır. Yəni müəssisənin təsərrüfat-

maliyyə fəaliyyətinin iqtisadi göstəricilərinin hərtərəfli təhlil edilməsi və məntiqi

ardıcıllıqla qiymətləndirilməsidir. Təcrübə göstərir ki, audit nəticələrinin

ümumiləşdirilməsində komplekslik şərtlərinə riayət edilməməsi onun

materiallarına əsasən müvafıq tədbirlərin işlənib hazırlanmasını tamamilə

çətinləşdirir və müstəqil nəzarət işinin həyata keçirilməsinə mənfi təsir edir.

Burada əsas məqsəd ondan ibarətdir ki, arayışın bölmələrinin məzmunu, onların

sintetik və analitik göstəriciləri arasındakı qarşılıqlı əlaqə lazımi səviyyədə təmin

olunsun. Belə bir sistemli yanaşmanı təmin etmək üçün auditin nəticələrinin

növbəti ardıcıllıqla ümumiləşdirilməsini məqsədəuyğun hesab edirik. Yəni

yoxlanılan obyektin maliyyə nəticələrini xarakterizə edən sintetik göstəricilər ön

plana çəkilməlidir. Analitik araşdırmaların nəticəsi isə həmin sintetik

göstəricilərlə əlaqələndirilməli və tamamlanmalıdır. Nəticələrin daha inamlı

olması üçün lazım gəldikdə onu ötən dövrün yoxlama-ekspertiza işlərinin

nəticələri ilə də əlaqələndirmək olar.

Auditin nəticələrinin ümumiləşdirilməsində əsas yeri müəssisənin

fəaliyyətinin sintetik göstəriciləri tutur. Bu prosesdə mənfəət və yaxud gəlir,

rentabellik, dövlət sifarişi və müqavilə öhdəlikləri, məsrəflər, məhsulun maya

dəyəri və sair bu kimi göstəricilər üzrə tapşırıqların yerinə yetirilməsinin təhlili

mühüm yer tutmalıdır. Bu göstəricilərin təhlili ayrı-ayrı amillərin

öyrənilməsişəklində deyil, kompleks qiymətləndirmə for masında aparılmalıdır.

Onlarm qanunauyğunluqlarının nəinki nisbi, eləcə də mütləq kənarlaşmalarını

təyin etmək lazımdır. Təhlilin və istehsalın quruluşunun nəzərə almması

nəticəsində arayışın sonrakı bölmələrinin əsas məqsədi və vəzifələri formalaşır.

Bu bölmələrdə əsas məqsəd müəyyən edilmiş kənarlaşmaların səbəbləri və onların

nəticələrini şərh etmək, baş vermiş əməliyyatların səbəblərini araşdırmaq və

onların qanuniliyi barədə nəticə çıxarmaqdır. Audit yoxlama-ekspertizası

nəticəsində müəyyən edilmiş kənarlaşmalar bölmələr üzrə öz məntiqi qiymətini

almalıdır. Bu üsulun tətbiqi audit nəticələrini rəsmiləşdirən arayışın həcmini də 56

minimuma endirir. Auditin nəticələrinin bu qaydada ümumiləşdirilməsi müəyyən

bir məqsəd üzrə tədbirin işlənib hazırlanmasma imkan verir.

4.Mühasibat sənədləri və maliyyə hesabatlarının audit yoxlama-

metodikası

Auditor təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının uçota alınmasının doğru və

düzgünlüyünü dəqiqləşdirmək üçün birinci növbədə müəssisədə mühasibat

uçotunun tətbiqi formasını müəyyənləşdirməlidir. Sonra isə baş vermiş təsərrüfat

əməliyyatlarını mühasibat uçotu planına uyğun olaraq düzgün

müxabirələşmələrini dəqiqləşdirməlidir. Bu qaydada yoxlama seçmə üsulu ilə

aparılmalıdır. Hər bir əməliyyat növü üzrə audit yoxlama-ekspertizasında spesifık

metodikadan istifadə olunur. Daha doğrusu, əmək və əmək haqqının ödənilməsi

üzrə əməliyyatların ekspertizasında auditor seçmə üsulu ilə, yəni bir neçə ay üzrə

əmək haqqı ödənişini üzləşdirmə və hesablama üsulunu tətbiq etməklə onların

doğruluğunu müəyyənləşdirir. Mal-materialqalıqlarının audit yoxlama-ekspertiza

işində isə inventarizasiya üsulundan daha geniş istifadə edilir.

Pul vəsaitlərinin ekspertizasında isə auditor başdan-başa yoxlama, gündəlik

əməliyyatları bütövlükdə ilkin sənədlərlə üzləşdirilmə metodikasından geniş

istifadə etməlidir. Baş vermiş təsərrüfat əməliyyatlaının ilkin təsdiqedici sənədi

olan mühasibat sənədləri isə bır qayda olaraq əməliyyatların qanunverici və

normativ aktlara uyğunluğunu təsdiq edən sənəddir. Bu sənədlər iki qrupa bölünür:

bunlardan birincisi maliyyə sənədləri, ikincisi isə texniki sənədlər adlandınla bilər.

Maliyyə-mühasibat sənədləri o sənədlərə aiddir ki, həmin sənədlər vasitəsilə

birbaşa pul vəsaitlərinin nağd və nağdsız qaydada hərəkətinə əsas verir. Texniki

sənədlər isə maliyyə-mühasibat sənədləri üzrə nağd və nağdsız yolu ilə pul

vəsaitlərinin hərəkətini əsaslandırır. Maliyyə-mühasibat sənədlərinə kassa

mədaxil-məxaric orderi, bank ödəmə tapşırıqları, qiymətli kağızlar, veksellər,

çeklər, əmək haqqı üzrə cədvəllər və sair aiddir.

57

Texniki sənədlər o sənədlərdir ki, maliyyə hesablamalarını aparmağa əsas

verir. Texniki sənədlərə isə mal-material qiymətlərinin qaimələri, əmək ödənişi

üzrə tabellər, əsas vəsaitlərin daxil və xaric olması üzrə müvafıq sənədlər, yol-

nəqliyyat qaimələri, yol-nəqliyyat vərəqələri və sair aiddir.

Audit yoxlama-ekspertizasında bu qrup sənədlərə auditor münasibəti

fərqlidir. Belə ki, kassa (xəzinə) mədaxil-məxaric orderləri kassada pul

vəsaitlərinin hərəkətinə birbaşa icazə verən sənəd olduğu üçün auditorun daim

diqqət mərkəzində olur. Halbuki xəzinədə mədaxil və məxaric edilən pul

vəsaitlərinin məqsəd və təyinatını müəyyənləşdirmək və konkretləşdirmək lazım

gəldikdə ilkin sənədlərə diqqət yetirilir. Daha doğrusu, birinci qrup sənədlər üçün

auditor başdan-başa yoxlama me- todikasmdan istifadə edirsə, ikinci qrup

sənədlərin yoxlanmasında seçmə və müşahidə metodikasını tətbiq edir.

Yuxarıda qeyd olunan mühasibat sənədləri ilə yanaşı bir qayda olaraq

maliyyə hesabatları da audit yoxlama-ekspertizasının diqqət mərkəzində olmalıdır.

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin mövcud təlimatma əsasən hazırda

respublikamızda mülkiyyət formasmdan asılı olmayaraq fəaliyyət göstərən bütün

müəssisə və təşkilatlar ildə bir dəfə aşağıdakı mühasibat-maliyyə hesabatlarını

tərtib etməli, müvafiq orqanlara, maliyyə şöbəsi və vergi idarələrinə təqdim

etməlidirlər:

• balans (forma №l);

• maliyyə nəticələri və onun istifadəsi haqqında hesabat (forma №2);

müəssisəninbalansma əlavə (forma№5)

Məlumdurki, müəssisənintəsərrüfat-maliyyə

fəaiiyyətininilliknəticələrimüəssisənin 1 saylı forması

olanbalansdaqeydedilir.Respublikamızınmüəssisə və

təşkilatlarınınmühasibatuçotundatətbiqolunan 1 saylı forma -

BalansAzərbaycanRespublikası Maliyyə Nazirliyitərəfındən 1995-ciildə

təsdiqedilmiş və hazırkidövrdə qüvvədədir.Həminformaiki - aktivvə

58

passivhissələrdənibarətolmaqla 3 bölməyə malikdir.Dahadoğrusu,

balansınaktivhissəsi 3 bölmədən, passivhissəsiisə 2 bölmədənibarətdir.

İllik 1 saylı hesabatformasınınaudityoxlamasınınməqsədi, il ərzində

təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətininyekunlarınınbalansdadüzgün əksetdirilməsi,

balansmaddələrinindəyişməsivə budəyişmənin əmələgəlmə

mənbələrinixarakterizə etməkdir. Bir qayda olaraq balansın ilkin audit

ekspertizasında iki üsuldan istifadə edilir:

• balans göstəricilərinin üfüqi dəyişməsində mütləq və nisbi göstəricilərin

müəyyənləşdirilməsi;

• balans göstəricilərinin şaquli istiqamətdə mütləq və nisbi kənarlaşmalarının

müəyyənləşdirilməsi.

Bu kənarlaşmalar müəyyənləşdikdən sonra onlar bölmələr üzrə müvafıq

dövrə nağd vəsaitlə və əmələgəlmə mənbələri üzrə aparılır.1 saylı hesabat

formasında, həmçinin balans maddələrinin aktiv və passiv bölmələr üzrə ilin

əvvlinə və sonuna olan qalıqların dəyişməsi, nisbi və mütləq şəkildə müqayisə

edilməsi yoxlama metodikasmm tərkib hissəsidir.Müəssisənin 1 saylı hesabat -

Balans forması ilə yanaşı audit yoxlama-ekspertizasına cəlb olunacaq əsas

formalardan biri 2 saylı forma - «Maliyyə nəticələri və onlardan istifadə»

haqqında hesabatdır.

Məlumdur ki, bazar iqtisadiyyatı münasibətləri şəraitində müəssisənin

maliyyə nəticələri müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin səmərəliliyini

xarakterizə edən başlıca göstəricilər sayılır.

2 saylı forma - «Maliyyə nəticələri və onlardan istifadə» haqqında hesabat

forması Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən 1995-ci ildə təsdiq

edilmiş və hazırkı dövrə qədər qüvvədədir.Maliyyə nəticələri və onların istifadəsi

haqqında 2 saylı hesabat 4 hissədən ibarətdir.Bu hesabatda birinci növbədə

maliyyə nəticələri, yəni mənfəət və zərər, onların əmələgəlmə mənbələri

göstərilir.Audit yoxlama-eksper-tizası aparılarkən formanın bu hissəsindəki

məlumatların reallığı 80 saylı «Mənfəət və zərərlər» adlı mühasibat hesabının

59

aktivində və passivində olan qalıqlaıla və 15 saylı jurnal-orderin məlumatları ilə

üzləşdirilir.Sonra isə 2 saylı hesabatın bu bölməsi məlumatların reallığı ilə

dəqiqləşdirilməlidir.

2 saylı «Maliyyə nəticələri və onlardan istifadə» haqqında hesabatın ikinci

hissəsi mənfəətdən istifadəyə dair geniş təsəvvür yaradır. Bu hissədə mənfəətdən

büdcəyə ödəmələr, məqsədli və təyinatlı fondlara ayırmalar, xeyriyyə məqsədləri

ilə mənfəətdən edilmiş xərclər və digər məqsədlər üçün mənfəətin il ərzində

xərclənməsi öz əksini tapmışdır. Hesabatın mənfəətdən istifadə hissəsinin

göstəricilərinin reallığını dəqiqləşdirmək üçün mühasibat hesabının 81 saylı

«Mənfəətin istifadəsi hesabı»nın məlumatları və 15 saylı jurnal-orderin analitik

məlumatları ilə miiqayisəsini aparmaq vacibdir. «Maliyyə nəticələri və onlardan

istifadə» haqqında hesabatın üçüncü hissəsi «Büdcəyə ödəmələr» adlanır. Burada

il ərzində müəssisənin bütün vergi növləri üzrə büdcəyə hesablamaları və faktiki

ödəmələri öz əksini tapır.

2 saylı maliyyə hesabatının bu hissəsi üzrə audit yoxlama-ekspertizası

aparılan zaman 68 saylı «Büdcə ilə hesablaşmalar» və 80 saylı «Mənfəət və

zərərlər hesabı»nın məlumatlarından, 15 və 8 saylı juraal-orderin analitik

məlumatlarmdan istifadə edilir. 2 saylı maliyyə hesabatının dördüncü hissəsi

mənfəətdən vergi üzrə güzəştlər hesablanarkən nəzərə alman xərclər və məsrəflər

adlanır.

Hesabatın bu hissəsində mənfəətdən sosial-mədəni və sair qeyri-istehsal

təyinatlı kapital qoyuluşlarının maliyyələşməsi, həmçinin kütləvi- mədəni

tədbirlər üzrə hesabat dövrünə edilən faktiki xərclər ilə müqayisəsi öz əksini tapır.

Maliyyə hesabat formaları içərisində «Müəssisənin balansına əlavə» adlı 5

saylı forma da audit yoxlama-ekspertizası zamanı diqqət mərkəzində olmalıdır.

Həmin hesabat forması da Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən

1995-ci ildə təsdiq edilmiş və hazırki dövrə qədər qvvədədir.Həmin hesabat

forması 9 bölmədən ibarətdir və əsas etiban ilə müəssisənin xüsusi və ona

bərabərləşdirilmiş kapitalının cari dövr ərzində hərəkətini əks etdirir. Belə ki,

60

birinci bölmə müəssisənin, ikinci bölmə borc kapitalının hərəkəti, üçüncü bolmə

debitor və kreditor borclarının hərəkəti, dördüncü bölmə qeyri-maddi aktivlərin

tərkibi, beşinci bölmə əsas vəsaitlərin tərkibi, altıncı bölmə məqsədli maliyyə

qoyuluşlarının hərəkəti, yeddinci bölmə sosial göstəricilər, səkkizinci bölmə

uzunmüddətli investisiya və maliyyə qoyuluşlarınınmaliyyələşdirilməsi üzrə

vəsaitlərin hərəkəti, doqquzuncu bölmə balansarxası hesablarda uçota alınan

qiymətlər haqqında arayış adlanır.

Göründüyü kimi, hesabat əsas etibarı ilə müəssisənin xüsusi və ona

bərabərləşdirilmiş kapitalının cari dövr ərzində hərəkətini əks etdirir. Hesabatın

audit yoxlama-ekspertizasının apanlmasının əsas məqsədi tərtib olunmuş

hesabatın müvafıq bölmələrində əks etdirilən göstəricilərin reallığı və dəqiqliyini

müəyyənləşdirməkdir. Bunun üçün isə bölmələr üzrə müvafıq mühasibat

hesablarının sintetik göstəricilərindən və həmin hesablarınil ərzində dövriyyəsini

əks etdirən müvafıq jurnal-orderlərin analitik məlumatlarından istifadə edilir.

Başqa sözlə 5 saylı hesabat formasında öz əksini tapan sintetik göstəricilər

mühasibat registrlərində, jurnal-orderlərdə öz əksini tapan analitik göstəricilərlə

təsdiq olunmalıdır.Bunun üçün audi tor yığım cədvəllərində mühasibat uçotunun

ayrı-ayn hesablannda və baş kitabda öz əksini tapan rəqəmləri 5 saylı hesabatın

müvafıq göstəriciləri ilə üzləşdirilməlidir.

5. Təsərrüfat-maliyyə nəticələrinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi

metodikası

Təsərrüfat-maliyyə nəticələri və onlarm qiymətləndirilməsi bir çox sintetik

göstəricilərlə ifadə olunur.Lakin müəssisənin istehsal fəaliyyətinin spesifik

xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla onun təsərrüfat-maliyyə nəticələrinin

qiymətləndirilməsi üçün ən mühüm göstəricilər götürülməlidir.Müəssisənin

təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin ekspertizası və qiymətləndirilməsi hər şeydən

əwəl idarəetmə metodları ilə əlaqələndirilməlidir.Respublikamızda bazar

61

iqtisadiyyatı münasibətlərində yeni forma və metodların tətbiq edilməsi son nəticə

göstəricisi olan mənfəəti əsas göstərici kimi ön plana çəkir.Daha doğrusu, hər bir

müəssisə daha çox mənfəət əldə etmək məqsədi ilə məsrəflərin azaldılması,

keyfiyyətin yüksəldilməsi, satışdan əldə edilən gəlirin artırılması, məhsulun

çeşidinin yeniləşdirilməsi hesabına istehlak bazarında rəqabət şəraitində müvafiq

yer tutmağa çalışır.Ona görə də auditor təsərrüfat-maliyyə fəaliyyəti nəticələrini

ekspertiza edən zaman ilk növbədə müəssisənin cari təsərrüfat ilində əldə etdiyi

mənfəət kütləsinin hansı amillər hesabına yarandığını kəmiyyət və keyfıyyət

baxımından qiymətləndirməlidir.

Mənfəətin kəmiyyət baxımından qiymətləndirilməsi dedikdə, cari təsərrüfat

ilində ekspertiza edilən müəssisənin mənfəətinə miqdar baxımından birbaşa təsir

edən amillər, o cümlədən ümumilikdə istehsala çəkilən məsrəflərin azaldılması,

məhsul istehsalının həcminin artması, keyfıyyətin yüksəldilməsi yolu ilə satışdan

əldə edilən gəlirlərin mənfəətin kütləsinə mütləq və nisbi baxımdan təsir

dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi və qiymətləndirilməsi başa düşülməlidir. Onun

qiymətləndirilməsi metodikası isə sadə arifmetik üsulların tətbiqi vasitəsilə aparıla

bilər.

Mənfəətin keyfiyyət baxımından qiymətləndirilməsi dedikdə isə müəssisənin

cari təsərrüfat ilində əldə etdiyi mənfəət kütləsinin sabit artım dinamikası və onun

keyfiyyətli məhsul istehsalı hesabına satışdan əldə edilən gəlirin artım dinamikası

ilə uyğun olması başa düşülməlidir.

Auditor ekspertiza etdiyi müəssisənin cari təsərrüfat ilində əldə etdiyi

mənfəət kütləsinin keyfiyyət baxımıdan qiymətləndirilməsində də sadə arifmetik

üsuldan istifadə edə bilər.Mənfəət müəssisənin səmərəliliyinin əsas göstəricisi

olduğu üçün, auditor müəssisənin mənfəətlə əlaqəli göstəricilərini iqtisadi təhlilin

metod və üsullarından istifadə etməklə kompleks qiymət verə bilər.Bu zaman

təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinə yekun (ümumiləşdirici) qiymət vermək üçün

iqtisadi təhlilin köməyindən istifadə etməklə üç sintetik göstəricinin nisbəti

müəyyənləşdirilir.Bunlar mənfəət, istehsal olunmuşməhsulun satışından əldə

62

edilən gəlir və məsrəf göstəriciləridir.Bu hər şeydən əvvəl onunla izah olunur ki,

müəssisənin səmərəliliyinin və maliyyə nəticələrinin əsas göstəricisi olan

mənfəətə ümümiləşdırici qiymət verilməsində həmin amillərin nə dərəcədə rol

oynadığı müəyyənləşdirilməlidir.Bir qayda olaraq təcrübədə mənfəət və onun

əmələ gəlməsinə kompleks qiymət vermək tələb olunur.Bunun üçün onun

yaranmasında birbaşa iştirak edən amillər yuxarıdan aşağıya, yəni satışın nəticələri

(gəlir), məhsul istehsalı və məsrəflər kompleksindən yanaşılmaqla digər amillər və

xüsusilə qiymət amili də diqqət mərkəzinə çəkilir.Çünki qiymət, məhsul

keyfıyyətini xarakterizə edən amil olmaqla yanaşı, mənfəətə təsir edən əsas

faktorlara bərabər tutulmuşdur.

Mənfəətin özü kompleks amil olduğu üçün müəssisənin təsərrüfat-maliyyə

nəticələri qiymətləndirilən zaman bir sıra metodikadan istifadə edilə bilər,

məsələn, hər manat-mənfəətə düşən ümumi məsrəflərin nisbəti, eyni zamanda

məsrəflərin strukturunda olan ayn-ayn xərc maddələrinin əldə edilmiş mənfəətə

olan nisbəti, əsas istehsal fondlarının mənfəətə olan nisbəti və s. Belə yanaşmaqla

ilk növbədə audit yoxlama-ekspertiza işlərində ekspertiza olunan müəssisənin

təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətində cari təsərrüfat ilinin iqtisadi qanunauyğunluq

prosesi müəyyənləşdirilir və bu qanunauyğunluqlar əldə edilmiş maliyyə nəticələri

ilə əlaqələndirilir.

Bazar iqtisadiyyatı münasibətləri şəraitində müəssisənin maliyyə

nəticələrinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsində mənfəət və onun əldə edilməsi

ilə yanaşı digər vacib amillər, o cümlədən müəssisənin özünəməxsus kapitalının

borc kapitalına olan nisbəti, müəssisənin ödəmə qabiliyyəti, məhsul istehsalının və

gəlirin müxtəlif aspektlərdən rentabelliyinin müəyyənləşdirilməsi, ləğvetmə

əmsalının qiymətləndirilməsi də diqqət mərkəzində olmalıdır. Çünki, yuxarıda

qeyd edilən amillər müəssisənin maliyyə nəticələrinin formalaşmasında birbaşa və

ya dolayı yolla iştirak edirlər. Bu amillərin audit yoxlama-ekspertiza işlərində

təhlil edilməsi və qiymətləndirilməsi metodikasında iqtisadi təhlil və onun tərkib

63

hissəsi olan maliyyə təhlilinin metod və üsullarından spesifık formada istifadə

etmək lazımdır.

Audit yoxlama-ekspertiza işlərində təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin və onun

səmərəliliyinin nəticələrinin qiymətləndirilməsinin mühüm vəzifələrindən biri də

resurslardan səmərəli istifadə olunmasının qiymətləndirilməsi olmalıdır.Belə ki,

təcrübədə məhsul istehsalının və əmək məhsuldarlığının artırılmasının qeyri-

səmərəli yolla təmin ediiməsi məqsədəuyğun hesab edilmir.Buna görə də, məhsul

istehsalına çəkilən xərclərin daimi aşağı salınması yalmz elmi-texniki tərəqqinin

nəticələrinin tətbiqi ilə əldə edilməlidir.Resurslardan səmərəli istifadə olunması

dedikdə, maddi resuslarının sursların (xammal, material, ehtiyat hissələri), əmək

resurslarının və isteh- sal vasitələrinin məqsədyönlü istifadəsi başa düşülür.Bu

resurslardan səmərəli istifadənin qiymətləndirilməsi meyarlan müxtəlif olsa da,

bunlar arasında optimal əlaqənin müəyyənləşdirilməsi, resurslardan səmərəli

istifadə olunmasının ümumiləşdirici göstəricisi sayıla bilər.Resurslardan

istifadənin optimal əlaqələndirilməsi sadə arifmetik hesablama üsulu ilə

müəyyənləşdirilir.

6. Ehtiyatlarm aşkarlanması və resursların səfərbər edilməsi metodikası

Resurslar və ehtiyatlar fərqli anlayışlardır. Ona görə də audit yoxlama-

ekspertiza işində resurslar və ehtiyatlar aynlıqda nəzərdən keçirilməlidir. Resurslar

istehsal prosesində birbaşa iştirak edir və əlavə dəyər yaradırsa, ehtiyat gizli olan

imkanlardır və onlan aşkar edib səfərbər etmək lazımdır.Resurslardan səmərəli

istifadə edilməsi optimal münasibətlərdə qiymətləndirilə bilər.

Məhsul istehsalı və resursların optimal münasibəti istehsalm təşkilinin

səmərəliliyini xarakterizə edən əsas meyarlardan biridir.Resurslar olmadıqda və ya

mövcud resursların birləşməsi səmərəli olmadıqda istehsalın yüksək nəticələrindən

danışmaq olmaz.

İstehsal prosesində resurslar ayn-ayrılıqda sərbəst surətdə deyil, qarşılıqlı

əlaqəli şəkildə iştirak edirlər.İstehsal prosesində əsas üç resurs iştirak edir:

* əsas istehsal fondları;

64

* əmək resursları;

* xammal və materiallar.

Qeyd etmək lazımdır ki, müəssisələrdə bu resurslar arasında əlaqə hələ də

lazımi səviyyədə diqqəti cəlb etmir. Bir halda ki, resurslar arasında əlaqə

mövcuddur, deməli burada optimal əlaqə vardır və onun müəyyən edilməsi böyük

əhəmiyyətə malikdir. Resurslar arasında əlaqə optimallaşdırlmazsa, o, istehsalın

səmərəli təşkilinə mənfı təsir göstərər. Bu isə milli iqtisadiyyatın inkişafında mənfı

haldır, çünki, istehlak tələbatına uyğun istehsal prosesi qurulmalıdır. Resursların

optimal əlaqəsi ayrı-ayrılıqda müəssisələrin iqtisadiyyatı ilə yanaşı bütövlükdə

ölkəmizin iqtisadiyyatına aiddir. Ona görə də auditor bu məsələyə mikro çərçivədə

deyil, respublika miqyasında yanaşmalıdır.

Təcrübə göstərir ki, resurslar arasında əlaqənin pozulması

hesabınaböyükbirpotensialsəfərbəredilmir. Bukənarlaşmatəkcə

göstəricilərindinamikasmdadeyil, həttaayrı-aynillərinmüqayisəsində də müşahidə

edilir.Doğrudur, buradaobyektivamillərdə

mövcuddur.Lakinresurslararasındaolannisbət

əksərhallardasubyektivamillərhesabmadəyişir.Bunun

əsassəbəblərindənbiriondanibarətdirki,

müəssisəninfəaliyyətiplanlaşdırıldıqdabuməsələ nəzərə alınmırvə

istehsalmtəşkilibəzənkor- təbiixarakterdaşıyır. İkincisəbəbisə ondadırki,

bugöstəriciyə nəzarətedilmir. Deyilənləriaydıntəsəwüretmək üçün şərtirəqəmlərə

müraciətedək:

Sənayeməhsulları istehsahndaresurslararasmdanisbət

№ Göstəricilər 2004 2005 2006

1 Məhsul istehsalı (min man.)

özündən əvvəlki ilə nisbətən (faizlə).

8855950

100

11315428

127

12490293

110

2 Sənaye istehsal işçiləri (nəfər) 305,6 271,6 246,1

65

özündən əvvəlki ilə nisbətən (faizlə). 100 88 90

3 Əsas istehsal fondlan (mlrd man.)

özündən əvvəlki ilə nisbətən (faizlə).

18621

100

228291

122

228785

100,2

Rəqəmlərdən göründüyü kimi, ötən ildə hər hansı şərti ilə nisbətən məhsul

istehsalı 27% çoxalmışdır. Məhsul istehsalı işçilərin sayı ilə əlaqədardır. Bu

dövrdə onların sayı 12% aşağı düşmüşdür. Əsas istehsal fondlarına gəldikdə,

cədvəldən görünür ki, o, 22% çoxalmışdır. Göründüyü kimi, burada

qanunauyğunluq pozulmuşdur. Adətən, əsas istehsal fondlan çoxaldıqda, bu həm

məhsul istehsalına, həm də işçilərin sayının artmasına təsir göstərir. Deməli,

işçilərin sayı ilə istehsal fondlan arasmdakı kəskin fərq müşahidə edilir. Eyni

mənzərəni son ilin rəqəmlərində də müşahidə etmək mümkündür. Əsas istehsal

fondları cari ildə demək olar ki, ötən ilin səviyyəsində qalmışdır. Bu müddət

ərzində işçilərin sayı şərti təqvim ilinə nisbətən 10% azalmışdır. Məhsul istehsalı

isə ötən ilə nisbətən 10% çoxalmışdır. Göründüyü kimi, burada da kənarlaşma

müşahidə edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, burada həm potensialdan zəif istifadə

edilməsi, həm də resurslar arasında olan nisbətin pozulması özünü göstərir. Bu

kənarlaşmalar müxtəlif amillərin hesabına baş verir. Konkret tədbir görmək üçün

konkret səbəbi müəyyən etmək lazımdır. Yalnız bu halda qəti tədbirlər vasitəsilə

resurslar arasında yaranan nisbəti tarazlaşdırmaq olar. Bu imkan demək olar ki,

bütün müəssisə rəhbərlərinin gözü qarşısmdadır. Lakin onlann səfərbər edilməsi

bir növ gizli xarakter daşıyır. Məsələn, bu resurslarm səfərbər edilməməsi digər

resursun potensialına təsir göstərir, yəni potensial səfərbər edilmədiyi üçün o,

müəssisənin ehtiyat mənbəyinə çevrilir.

Qeyd etdiyimiz kimi, istehsal prosesi resursların mövcud olduğu halda baş

verir. Bunların arasında əlaqə həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət baxı mından öz

səviyyəsində olmalıdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, resurslar arasında həm

optimal əlaqə, həm də optimal asılılıq mövcuddur. Bu əlaqənin özü də kəmiyyət

və keyfiyyət baxımından nəzərdən keçirilməlidir. Buresurslar sabit xarakter 66

daşımır. Resursların dəyişməsi bəzən rüb, ay ərzində, bəzən də gün ərzində baş

verir. Bundan əlavə, resursların istifadə səviyyəsi də müxtəlif səbəblər hesabına

dəyişir. Baş verən kənarlaşmalar resurslar arasında əlaqəyə təsir göstərir.

Resurslar arasında optimal əlaqənin dəyişməsi xırda proseslərdən başlayır. Bəzən

bu prosesləri müşahidə etmək belə imkan daxilində olmur. Onu da qeyd etmək

lazımdır ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində resurslar arasında optimal əlaqə

saxlamaq vacibdir. Buna görə də audit yoxlama-ekspertizası zamanı resurslar və

onlar arasındakı optimal əlaqənin səviyyəsi qiymətləndirilməlidir. Bu

qiymətləndirmə əlaqəli sintetik göstəricilər üzrə verilməli və analitik məlumatlarla

əsaslandırılmalıdır. Yuxarıda deyildiyi kimi, resurslar arasında əlaqənin

pozulması ayn-ayrı resurslar üzrə baş verir. Bunların içərisində əmək resursları

xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Çünki, əmək yaradıcı xarakter daşıyır və digər

resursları hərəkətə gətirir.

Bildiyimiz kimi, əmək resurslarının dəyişməsi işçilərin sayı ilə bağlıdır.

İşçilərin sayının dəyişməsi digər resurslara da təsir göstərir. Əmək resurslarında

hər adama düşən günlərin sayının dəyişməsinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Yəni,

işlənmiş adamgünləridəyişərsə, buhəmməhsulistehsalının, həm

əsasfondlarınistifadəsinə, həmdə xammalvə materiallarınistifadəsinə təsirgöstərir.

Əməkresurslarınınistifadəsində əsasgöstəricilərdənbiridə əməkməhsuldarlığıdır.

Bugöstəricinindəyişməsidə resurslararasmda əlaqəyə təsirgöstərir.

Əməkresurslarında əsasgöstəricilərdənbiridə iş günününuzunluğudur.

Bugöstəricidəyişdikdə resurslararasında əlaqəyə təsirgöstərir.Nəhayət,

əməkresurslarınınistifadəsində hərsaatadüşənməhsulistehsalı

göstəricisimühümyertutur.Bugöstəricinin özü də digəramillərdən, məsələn,

əməyinfondlarlatəchizedilmə səviyyəsindən, maşınvə

avadanlıqlarınməhsuldarlığından,

əməyinintensivliksəviyyəsindənasılıdır.Onudaqeydetməklazımdırki,

işçilərintərkibinindəyişməsidə resurslararasında əlaqəyə təsirgöstərir.Məsələn,

işçilərinstajı, onlarınyaş qrupu, təhsilsəviyyəsivə sairbukimiamillər

əməkresurslarını xarakterizə edəngöstəricilərdir. İşçilərintərkibinindəyişməsidə 67

sonillərdə özünü qabanqgöstərir. Müasirdövrdə fiziki əməyintexnikailə

əvəzedilməsinəticəsində iş prosesiyüngülləşirvə məhsuldarlıqartır.

Lakin əməkməhsuldarlığı ilə əməkhaqqınınartması

arasındamüvafıqqanunauyğunluqgözlənilməlidir, yəni əməkhaqqınınartımsürəti

əməkməhsuldarlığınınartımsürətini ötübkeçə bilməz. Ümumiyyətlə,

əməkresurslarındanistifadə, audityoxlama-ekspertizasının

əsastədqiqatobyektlərindənbiriolmalıdır. Auditor əməkməhsuldarlığı ilə

əməkhaqqı arasındaolannisbətə

diqqətyetirməlidir.Bunisbətyalnızozamanobyektivhaldapozulabilərki

,birincisi,dövləttərəfındəntaarifdərəcələriartırılsın, ikincisi,müəyyənsəbəblərə görə iş

şəraitidəyişsin. Digərhallarda ısə onunkənarlaşmasınınsəbəbimüəyyənedilməlivə

zəruritədbirlərgörül- məlidir. Əməkməhsuldarlığı ilə əməkhaqqı

arasmdaolannisbətilknövbədə yığımlaistehlakarasındaolanproporsiyanı

əksetdirir,ikincisi,normativlərinreallığı barədə məlumatverir,

üçüncüsü,bugöstəricilərgeniş təkraristehsalınbarometridir,dördüncüsü,bugöstəricilər

əməkhaqqınınverilməsində meyarındüzgünlüyü barədə təsəvvüryaradır.

Əməkməhsuldarlığı ilə əməkhaqqı arasındaolannisbəttəqribimüəyyənedilə bilməz.

Bugöstəricilərarasındaolannisbətmilliiqtisadiyyatınsahələrininspesifikxüsusiyyətlə

rindən, texnikanıntətbiqisürətindən, istehsalıntexnologiyasındanasılıdır.Deməli,

əməkməhsuldarlığı ilə əməkhaqqı arasındaolannisbətkonkrethesablamalar

əsasındamüəyyənedilməlidir.

Əmək ödənişiiizrə vəsaitlərdənsəmərəliistifadə onundüzgünplan-

laşdırılmasındandaasılıdır. Müasirdövrdə əməkhaqqınaqənaət əsasənağır

əməktutumluişlərintexnikavasitəsiləhəyatakeçirilməsiyoluilə əldə edilir.Ağır

əməktutumluişlərintexnikavasitəsilə yerinə yetirilməsibirincinövbədə öz

əksiniplangöstəricilərində tapmalıdır. Belə olduqda, təsərrüfatrəhbəri

əməkməhsuldarlığı ilə əməkhaqqı arasındaolannisbətiqabaqcadangörməlidir.

Əməkməhsuldarlığı ilə əməkhaqqı arasındaolannisbətsabitolabilməz. Ayrı-ayrı

sahələr üzrə bugöstəricimüxtəlifxarakterliolur.Müəyyənbiriş prosesində

68

texnikaınıntətbiqinə imkanyaranırsa, bubirtərəfdən əl əməyininqənaətinə gətirib

çıxarar, digərtərəfdənbirgünə düşən əməkhaqqınınmiqdarını artırar.

Texnikanıntətbiqi, əməkməsrəfinə qənaətetməyə imkanverir.Deməli,iş prosesində

fəhlə deyil, texnikavə texnolojiqurğulariştirakedir. Əlbəttə, birgünə düşən

əməkhaqqınınməbləği əməkməsrəfınə qənaətyoluilə əldə edilənməbləğə

nisbətənazolmalıdır. Buradanbelə birnəticəyə gəlməkolarki, əməkməhsuldarlığı ilə

əməkhaqqınınartması arasmdaolannisbətyalnıziş prosesivə istehsalsahəsi üzrə

müəyyənedilə bilər.

Eynisözləri əsasistehsalfondlan üzrə də deməkolar.

Əgərrespublikamızınsənayemüəssisələrində əsasistehsalfondları

dinamikartımamalikdirsə, onlardansəmərəliistifadə göstəricisidə

dinamikolaraqproporsionalartımamalikolmalıdır.

Kapitalqoyuluşuyenidənqurmaya, yenidəntəchizolunmayasərfolunursa,

buamilfondveriminə müsbəttəsirgöstərməlidir.Belə ki, resurslararasında əlaqə

fondveriminindəyişməsihesabınadadəyişə bilər.Yaxud, yeniməhsuldarmaşınvə

avadanlıq əldə edilərsə, butəkcə məhsulistehsalınadeyil, həmdə

əməkməhsuldarlığınatəsirgöstərməlidir.

Sonillərdə müəssisələrdə yenitexnikanıntətbiqinəticəsində fizikiköhnəlmə

amiliazalmaqdadır. Şübhəsiz, buamildə resurslararasmda əlaqəyə təsirgöstərir.

Müəssisələrdə köhnəlmiş maşmvə dəzgahlarmyenisiilə əvəzedilməsi

əməkməhsuldarlığınyüksəlməsinə, məhsulistehsalınınartmasına, məhsulvahidinə

xammalvə materiallarınazxərclənməsinə müsbəttəsirgöstərir.

Onudaqeydetməklazımdırki, əsasfondlarınmütərəqqistrakturu

əməkməhsuldarlığına, yaxudda əməkresurslarınınsəmərəliistifadəsinə

müsbəttəsirgöstərir.Eynisözləri əməkresursları haqqmdadademəkolar.Yəni,

işçilərinixtisasdərəcələrininyüksəkolması, onlarıntəhsili, iş stajı

əsasfondlarınsəmərəliistifadəsinə öztəsirinigöstərir. Resurslararasında əlaqə

xammalvə materiallarınistifadəsiiləbağlıdır.Xammalvə materiallarınkeyfiyyəti,

69

onunmüəssisəyə vaxtındadaxilolması resurslararasında

əlaqəninoptimalsaxlanmasına şəraityaradır.

Yuxarıdaqeydedildiyikimi, bazariqtisadiyyatındaməhsul

çeşidinindəyişməsitez-tezbaş verir.Buisə xammalvə

materiallarlabağlıdır.Yənimaterialtutumluməhsulunistehsalı çoxalırsa, buamil

əlavə materialın əldə olunmasını tələbedir. İstehsalprosesində digəramillərdə

iştirakedir. Məsələn, buvə yadigərxidmət özsəviyyəsində olmadığınagörə

boşdayanmalarolur.Fəhlə özgündəliknormasını yerinə yetirmək

üçünbirsıragöstəricilərə təsirgöstərir.Birincinövbədə buamilməhsulistehsalı və

eynizamanda əsasfondlarınistifadəsiilə əlaqədardır.Yəni, təşkilatiişlərbilavasitə

resurslararasında əlaqəninoptimalsurətdə saxlanılmasındamühüm əhəmiyyətə

malikdir.Belə ki, resurslararasında əlaqə çoxsaylı mikro-proseslərvə

mikroamillərlə bağlıdır.Elə bunagörə də onlaranəzarətetmək, onları

istiqamətləndirməkxeylidərəcədə çətindir.Digərtərəfdən, resurslararasındaoptimal

əlaqə müəssisədaxiliamillərdənbaşqa, müəssisədənkənaramillərlə də

bağlıdır.Buamillərə nəzarətetməkbirdə onagörə çətindirki, onlarhərzamanuçotda

öz əksinitapabilmir.Amillərinbəzisiheç bir ölçüyə gəlmir.Yəni, onlannə miqdar,

nə də dəyərifadəsinə gətirməkolmur.Resurslararasında əlaqə gələcəkdə də

mürəkkəbxarakterdaşıyacaqdır. Çünki, ənsadə sahələrbelə elmtutumluxarakteralır.

Yəni, idarəetmə üçünyeniinformasiya, yeniamillərbarəsində

təsəvvüryaratmaqlazımgəlir.Bütünbunlaridarəetmə

üçünyenikadrhazırlığınınsürətlə inkişafetdirilməsinitələbedir.

Yuxarıda əməyinelmitəşkilininresurslararasında əlaqəyə təsiribarədə

bəziməsələlərnəzərdənkeçirilmişdir.Buradaişçilərinixtisasdərəcələrinindəyişməsi

önplana çəkilməlidir.Buprosesdə təkcə fəhlələrinixtisasdərəcəsideyil, həmdə

mühəndis-texnikiişçilərinixtisasdərəcələrininartması

diqqəticəlbetməlidir.Resurslararasında əlaqələrinoptimalsaxlanması

üçüninformasiyamənbələritəkmilləşdirilməlidir.

İnformasiyaolmadanamillərintəsirdərəcəsibarədə təsəvvüryaranabilməz.

70

Digərhaldabəzi əməktutumluproseslərinhəllidə diqqəticəlbetməlidir.Məsələn,

işçiləringündəlikiş normalarınınyerinə yetirilməsimühüm əhəmiyyətkəsbedir.

Lakinbunormalarınyerinə yetirilmə səbəblərininaraşdınlmasının özü xeyli

əməktutumludur.Resurslararasında əlaqə mütərəqqiideyaların həyata

keçirilməsindən də asılıdır. Xarici ölkələrdə məhsul istehsalının ahəngdarlığını

təmin etmək üçün ehtiyat dəzgah və avadanlıqlardan istifadə olunur. Gün ərzində

bir və yaxud iki dəzgah sıradan çıxırsa, belə halda ehtiyatda olan dəzgah və

avadanlıq işə salmır. Resurslar arasında əlaqə müəssisələrdə apanlan tədbirlərlə də

bağlıdır. Bəzən keçirilən tədbir bir resursla bağlı olur. Belə halda bu tədbirin yerinə

yetirilməsi digər resursların istifadəsinə təsir göstərir. Belə disproporsiyanın

yaranmaması üçün digər resursların istifadəsindən kənarlaşmanı nəzərə almaq

lazım gəlir. Müəssisələrdə ayrı-ayn dəzgah və avadanlıqların buraxılış imkanının

müxtəlif olması da resurslar arasında əlaqəyə təsir göstərə bilər. Müəssisələrdə bir

resursun səfərbər edilməsi bəzən digər resursun səfərbər edilməsinə əks təsir

göstərir. Bütün bunlar müəssisədə kortəbii xarakter daşıyır. Doğrudur, bunlan

araşdırmaq, vaxtmda tədbir görmək bəzi hallarda müvafıq çətinliklər yaradır.

Lakin buna baxmayaraq audit yoxlaması zamanı mümkün qədər bu prosesləri

nəzarət altmda saxlamaq lazımdır.

Müasir dövrdə istehsalın yüksəlişi müəssisələrdə verilən səmərəli təkliflərin

istifadəsi ilə də bağlıdır. Bəzən müəssisələrdə potensialm səfərbər edilməsi

diqqətdən kənarda qalır. Məsələn, müəssisənin fondlarla təmin olunmasını

götürək. Müəssisənin fondlarla təmin edilməsi fondverimi ilə bağlıdır. Bu

göstəricinin planlaşdırılması demək olar ki, kortəbii surətdə həll edilir. Adətən

planlaşdırma dövründə müəssisədə istehsal olunacaq məhsul əsas fondlann

dəyərinə bölünür. Beləliklə də, fondverimi müəy- yənləşdirilir. Müəssisədə

fondların çatışmaması, yaxud onların artıq olması nəzərə alınmır. Şübhəsiz, bu

yolla potensialı səfərbər etmək qeyri-mümkündür. Resurslar arasında əlaqə bəzən

kənar müəssisələrin hesabına da pozulur. Yəni, kənar müəssisələrdən göndərilən

xammal və material bəzən vaxtında çatdırılmır, bəzən də göndərilən xammalın-

materialın keyfıyyəti müvafıq tələblər səviyyəsində olmur.71

İnkişaf etmiş ölkələrdə müəssisənin iş ahəngdarlığını saxlamaq üçün, adətən,

müqavilə yazıldığı dövrdə 10% kənarlaşma nəzərdə tutulur. Bu zaman 10%-ə

qədər olan kənarlaşma müəssisədə disproporsiya yaratmır. Müasir dövrdə

potensialın səfərbər edilməsi ölkənin inkişafında, müəssisənin səmərəli

fəaliyyətində əsas şərtlərdən biridir. Ona görə də audit yoxlama-ekspertiza işləri

apanlan zaman ehtiyatların aşkar edilməsi və resurslar arasında optimal əlaqənin

qiymətləndirilməsi vacibdir

Ədəbiyyat siyahısı

1.V. T. Novruzovun elmi redaktəsi ilə " Audit " Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti

Bakı Azərnəşr -2011.- 504 səh.8-22

2.Abbasov İ. M. “ Audit” dərslik. – Bakı, 2007. – 530 səh.

Mövzu 5. Auditorun məsuliyyəti və peşə etikası

Plan

1. Auditorun məsuliyyəti

2. Auditorun və onun sifarişçisinin məsuliyyətinin şərtləri

3. Auditorun üçüncü şəxslər qarşısında məsuliyyəti

4. Cinayət məsuliyyəti və məxfilik

5. Auditorun peşə etikası normaları

1. Auditorun məsuliyyəti

“Auditor xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa

əsasən auditorlar və auditor təşkilatları öz vəzifələrini lazımınca yerinə

yetirmədikdə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə və sifarişçi ilə

72

bağlanmış müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq əmlak məsuliyyətinə cəlb

edilə bilərlər.

Auditor xidməti göstərən fiziki və hüquqi şəxslər peşə məsuliyyətinin

icbari sığortası müqaviləsinin bağlanmamasına görə qanunvericilikdə müəyyən

edilmiş qaydada məsuliyyət daşıyırlar

Audit riskini mümkün qədər azaltmaqla, auditin planlaşdırılması və

həyata keçirilməsində auditor maliyyə hesabatlarında fırıldaqçılıq ilə əlaqədar

əhəmiyyətli səhvlər riskini nəzərə almalıdır.

Auditor apardığı auditə və onun nəticəsinə dair tərtib etdiyi müstəqil

auditorun hesabatına görə məsuliyyət daşıyır.

Auditorun məsuliyyətinin yaranmasının şərtləri aşağıdakılardır:

a) auditin prinsiplərinin pozulması;

b) keyfiyyətsiz audit aparılması;

c) başqa növ fəaliyyətlə məşğul olmaq;

d) vaxtı keçmiş, könüllü olaraq Auditorlar Palatasına qaytarılmış və ya

Auditorlar Palatası Şurasının qərarı ilə ləğv edilmiş lisenziyalara əsasən

auditor fəaliyyəti göstərmək;

e) təsərrüfat subyektində auditin aparılmasını istisna edən halların

( təsərrüfat subyektində şəxsi əmlak mənafeyi və rəhbərliyin hər hansı

biri ilə birbaşa qohumluq əlaqəsi olması və s. ) auditor tərəfindən

gizlədilməsi;

f) auditor tərəfindən etika və peşəkarlıq normalarına riayət edilməməsi.

Auditorun məsuliyyətinə iki mövqedən baxıla bilər:

a) qəbul edilmiş hüquqi və normativ aktların tələblərinin pozulmasına

görə;

b) audit standartlarına müvafiq olaraq audit aparılan zaman lazımi

peşəkarlıq göstərilməməsinə görə.

Auditor dövlət qarşısında və keyfiyyətsiz audit aparılması nəticəsində

zərər çəkən sifarişçi təsərrüfat subyekti qarşısında məsuliyyət daşıyır.

73

Dövlət qarşısında məsuliyyət qanunvericiliklə müəyyən edilmiş cəza və

cərimələrlə, sifarişçi qarşısında məsuliyyət isə müqavilənin şərtlərinə görə

müəyyən edilir.

Auditorun intizam məsuliyyəti Auditorlar Palatası tərəfindən, mülki və

cinayət məsuliyyəti isə məhkəmə orqanları tərəfindən Azərbaycan

Respublikasının müvafiq qanunvericilik və normativ hüquqi aktlarına əsasən

müəyyən edilir.

Auditorlarla (auditor təşkilatı ilə) onların sifarişçiləri arasında meydana

çıxan əmlak xarakterli bütün mübahisələr Auditorlar Palatasında həll edilə

bilmədikdə, məhkəmə tərəfindən həll olunur

Auditor yalan və səhvlərin aradan qaldırılmasına cavabdeh deyildir.

Maddi məsuliyyətin dərəcəsi və həcmi müqavilənin şərtləri və qüvvədə

olan qanunvericiliklə müəyyənləşdirilir.

Auditorun apardığı auditin audit standartlarına uyğun gəlib-gəlməməsini

müəyyənləşdirmək məqsədilə auditorun işçi və yekun sənədləri üzrə, belə

sənədlər olmadıqda və ya təsərrüfat subyektlərinin özünün tələbi ilə

bilavasitə sifarişçi təsərrüfat subyektlərində qanunvericiliklə müəyyən edilmiş

qaydada Auditorlar Palatasının təyin etdiyi sərbəst auditor tərəfindən təkrar

audit aparmaqla, onun təqsirinin olub-olmaması müəyyənləşdirilir.

Əgər təkrar audit nəticəsində audit prosedurlarının yerinə yetirilməsi

həcminin və keyiyyətinin audit standartlarının tələblərinə uyğun olduğu

müəyyən edilmişdirsə, bu halda auditorun təqsirsizliyi sübut olunmuş hesab

edilir. Belə olan halda çatışmazlıqlar və səhvlər təsadüfi xarakter daşıyır və

auditə xas olan məhdudiyyətlərlə əlaqədardır.

Əgər yoxlanılan təsərrüfat subyektində bu və ya digər təsərrüfat

əməliyyatları həyata keçirilənədək Azərbaycan Respublikasının

qanunvericiliyində bu cür əməliyyatların keçirilməsi ardıcıllığı haqda göstəriş

yoxdursa və ya göstəriş birmənalı izah edilmirsə, onda auditorun həmin

əməliyyatı yoxlayarkən sifarişçinin bu əməliyyatı düzgün həyata keçirməsi 74

haqda qəbul etdiyi qərarlar auditorun əleyhinə istifadə edilə bilməz və

auditor bunlara görə heç bir məsuliyyət daşımır.

Keyfiyyətsiz aparılan audit nəticəsində dövlətə və yoxlanılan təsərrüfat

subyektinə zərər dəyməsi ilə əlqədar mübahisələr aşağıdakı qaydada həll

edilir:

a) sifarişçinin ərizəsinə əsasən - Azərbaycan Respublikasının Auditorlar

Palatası Şurasının 1997-ci il yanvarın 22-də təsdiq etdiyi “Auditor

fəaliyyəti ilə bağlı şikayətlərə baxılması qaydası” milli audit standartı

ilə;

b) auditora (auditor təşkilatına) lisenziyanı verən Auditorlar Palatası

qarşısında qaldırılmış iddia üzrə məhkəmənin qərarına əsasən - onlardan

Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik aktları ilə müəyyən edilmiş

qaydada cərimələr tutulmaqla və verilmiş lisenziyanın Palata tərəfindən

ləğv edilməsi ilə.

2. Auditorun və onun sifarişçisinin məsuliyyətinin şərtləri

Sifarişçi auditorun öz peşə vəzifələrini tam və keyfiyyətlə yerinə

yetirməsinə bütün lazımi şəraitin yaradılması üçün məsuliyyət daşıyır.

Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi (mülkiyyətçisi) auditin aparılması üçün

zəruri olan bütün sənədləri, registrləri və hesabatları auditora təqdim etməlidir

və onların düzgünlüyünə məsuliyyət daşıyır. O, auditorun sorğusuna dair

yazılı və şifahi izahatlar verməyə borcludur.

Bu və ya digər tərəfin məsuliyyət daşıması haqda məsələlərin

müzakirə edilməsi məqsədəuyğundur. Sifarişçinin məsuliyyəti ilə bağlı şərtlərə

aşağıdakı müddəalar aid edilməlidir:

auditora təqdim olunan məlumatın düzgünlüyünə görə məsuliyyət

daşıması;

maliyyə nəticələri və onlara əlavə edilən hesabatlar üzrə kənarlaşmalar və

pozuntular aşkar edildikdə məsuliyyət daşıması;

auditorun tövsiyələrinin yerinə yetirmədiyi hallarda məsuliyyət daşıması;75

işin təhvili zamanı ödəniş və öhdəliklərin yerinə yetirilməməsinə görə

məsuliyyət daşıması;

məsuliyyətin digər növləri və şərtləri.

Auditorun məsuliyyəti ilə bağlı şərtlərə aşağıdakı müddəlar aid

edilməlidir:

işlərin keyfiyyətinə görə məsuliyyət;

işlərin yerinə yetirilməsi müddətinə riayət edilməsinə görə

məsuliyyət;

işləri yerinə yetirərkən audit prinsiplərinə və standartlarına əməl

edilməsinə görə məsuliyyət;

məsuliyyətin digər növləri və şərtləri.

3. Auditorun üçüncü şəxslər qarşısında məsuliyyəti

Sifarişçilərin maliyyə vəziyyəti barəsində yanlış fikir nəticəsində

vurulan zərərin ödənilməsi üçün yalnız onun mülkiyyətçisi deyil, həm də

üçüncü şəxslər - yoxlanılan müəssisənin kreditorları, yoxlanılan müəssisə ilə

işgüzar münasibətdə olan banklar və sığorta təşkilatları, digər hüququ və

fiziki şəxslər auditora qarşı əmlak iddiası qaldıra bilərlər. Mötəbər olmayan

auditor rəyi illik mühasibat hesabatında olan informasiyanın istifadəçisi kimi

üçüncü şəxsləri aldada və onların özlərinə mühüm zərər vura bilən iş

görməyə sövq edə bilər.

Bazar iqtisadiyyatı inkişaf etdikcə auditorların məsuliyyəti, o cümlədən

də üçüncü şəxslər qarşısında məsuliyyəti məsələləri böyük əhəmiyyət kəsb

edir. Qanunvericilik bu barədə beynəlxalq audit standartlarına və normalarına

əsaslanmalıdır.

Üçüncü şəxslər qarşısında auditorun peşə məsuliyyətinin yaranması üçün

müəyyən şərtlərin olması lazımdır. Bunula əlaqədar olaraq, üçüncü şəxslər

qarşısında auditorun peşə məsuliyyətinin praktikada rast gəlinə bilən

səbəblərindən ən mühümlərini göstərək:

76

bilərəkdən yalan auditor rəyindən birbaşa irəli gələn aldatma

hallarında üçüncü şəxslərin auditor tərəfindən qəsdən aldadılması;

auditorun diqqətsizliyi, səhlənkarlığı və məsuliyyətsizliyi nəticəsində

aparılan auditin keyfiyyətsizliyi;

auditorun tövsiyələri ( və ay onun yazılı ifadə edilmiş rəyi) ilə üçüncü

şəxslərin itkiləri arasında səbəb - nəticə əlaqələrinin potensial

mümkünlüyü;

auditorun qəsdən aldatması və ya diqqətsizliyi faktını, habelə üçüncü

şəxslərin səhv auditor rəyinə əsaslanaraq qəbul etdikləri qərarlara

göstərilən şəraitin təsir etdiyini həmin şəxslərin sənədli surətdə sübut

etmək bacarığı.

Yuxarıda göstərilən bütün şərtlərin mövcudluğunu sübut etməyin

mümkün olmadığı qalan hallarda Qərb məhkəmələri üçüncü şəxslər

qarşısında auditorların məsuliyyətini nadir hallarda təsdiq edirlər.

4. Cinayət məsuliyyəti və məxfilik

Auditorlar və auditor təşkilatları öz vəzifələrini lazımınca yerinə

yetirmədikdə Azərbaycan Respublikası qanunvericliyinə və sifarişçi ilə

bağlanmış müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq əmlak məsuliyyətinə cəlb

edilə bilərlər.

Tərəflər bağlanmış müqavilənin mövcudluğunu, məzmununu və

müqavilənin bağlanması üçün zəruri olan sənədləri məxfi saxlamaqla, tərəf-

müqabilinin rəsmi razılığı olmadan üçüncü dəfə heç bir məlumat vermirlər.

Auditor aşkar edilən fakt və məlumatlardan sifarişçinin yazılı razılığı

olmadan hər hansı bir məqsəd üçün istifadə edə bilməz.

Auditor onun təqsiri üzündən olmayan səbəblərə görə yayılmış

məlumatlar üçün və ümumi xarakterli məlumatların yayılması üçün

məsuliyyət daşımır.

Audit həyata keçirən şəxslər auditor fəaliyyəti prosesində alınan və ya

sifarişçilərin tərtib etdiyi məxfi sənədlərin qorunmasını təmin etməlidirlər və 77

sənədlərin verilməsinin və ya onlarda əks olunmuş məlumatların

açıqlanmasının göstərilən şəxsə zərər vurub-vurmamasından asılı olmayaraq,

həmin sənədləri və ya onların surətlərini auditdən keçməli olan təsərrüfat

subyektlərinin rəhbərliyinin (və ya bu işə vəkil edilmiş şəxslərin) və fiziki

şəxslərin yazılı razılığı olmadan hər hansı üçüncü şəxsə vermək, yaxud

onlarda əks olunmuş məlumatları şifahi açıqlamaq hüququna malik

deyildirlər.

Bu qayda auditi həyata keçirən şəxs tərəfindən pozulduqda, həmin

şəxsin auditor fəaliyyətini yerinə yetirmək haqqında lisenziyasının ləğv

edilməsi və qanunvericiliyə uyğun olaraq təqsirkar şəxslərin məsuliyyətə cəlb

olunması, o cümlədən onların hərəkətləri əsasında yaranmış ziyanın

ödənilməsi ilə nəticələnir.

Açıqlanması qadağan edilən məxfi məlumatların siyahısı auditor

xidmətlərinin göstərilməsinə dair müqavilədə müəyyən olunmalıdır. Qanuna

müvafiq olaraq, məxfi məlumatlara aid edilə bilməyən məlumatlar həmin

siyahıya daxil edilmir.

Auditor və ya auditor yoxlamasının həyata keçirilməsində iştirak edən

digər şəxs auditor vəzifələrinin icrası ilə əlaqədar ona məlum olmuş hallara

dair şahid ifadələri vermək hüququna malik deyildir. Bu cür şahid

ifadələrinin verilməsinə auditorun məcbur edilməsi qanuna müvafiq olaraq

təqsirkar şəxslərin cinayət məsuliyyətinə cəlb olunması üçün səbəbdir.

Auditorda saxlanılan məxfi xarakterli sənədlərin və digər məlumatların

hüquq mühafizə orqanları tərəfindən götürülməsinə yalnız həmin auditora

qarşı, yaxud auditor tərəfindən auditor yoxlamasından keçirilən sənədlərin

sahibləri olan şəxslərə qarşı müəyyən olunmuş qaydada cinayət işi

qaldırıldıqdan sonra məhkəmənin qərarına əsasən yol verilir.

Məxfiliyə dair tələblər auditorların və auditor təşkilatlarının

fəaliyyətinin “Auditor xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun

20-ci maddəsinə müvafiq olaraq yoxlanılması hallarına şamil edilmir.

78

5. Auditorun peşə etikası normaları

Auditor peşəsi özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olmaqla, aşağıdakı

amillərlə səciyyələnir:

- təlim və təhsil zamanı qazanılmış peşə vərdişlərinə malik olmaq;

- həm bütövlükdə cəmiyyətə, həm də sifarişçiyə münasibətdə məsuliyyətli

olmaq;

- sifarişçilərə münasibətdə obyektivlik göstərmək;

- davranış və auditor xidmətlərinin yerinə yetirilməsi norma və qaydalarının

ən yüksək tələblərinə cavab verən xidmətlər göstərmək.

Auditor peşəsinin ən mühüm fərqləndirici cəhəti onun cəmiyyət

qarşısında məsuliyyətinin hamı tərəfindən tanınmasıdır.

Sifarişçilərin tələbatının ödənilməsi auditlərin son məqsədi deyildir.

Audit norma və qaydaları, hər şeydən əvvəl, cəmiyyətin mənafeləri ilə

müəyyən edilir, onlar sifarişçilərin kredit və ssudalar aldığı maliyyə

müəssisələrinə təqdim edilən mühasibat (maliyyə) hesabatlarının aydın və real

olmasında kənar auditorlara kömək edir. Müəssisələrin maliyyə resurslarının

idarə edilməsi məsələlərinə aid məsləhətlər onların vəsaitlərindən səmərəli

istifadə olunmasına təsir göstərir. Daxili və kənar auditorların göstərdiyi

xidmətlər müəssisənin daxili nəzarət sisteminin düzgün fəaliyyətinə inamı

təmin edir, bu isə, öz növbəsində, müəssisənin maliyyə informasiyasının

mötəbərliyini gücləndirir. Vergilərə aid verilən məsləhətlər ölkədə vergi

sistemi və vergitutma qaydası barədə düzgün təsəvvür və anlayış

yaranmasına kömək edir, bu isə müvafiq qanunvericiliyə riayət olunmasını

şərtləndirir. Menecmentə aid məsləhətlər müəssisənin rəhbərliyi tərəfindən

düzgün qərarlar qəbul olunmasına kömək edir. Beləliklə, peşəkar auditorlar

tərəfindən xidmət göstərilərkən onların ictimai vəziyyəti və fəaliyyəti

cəmiyyətin sabitliyinə və iqtisadi rifahına təsir edir.

Auditor peşəsinə, onun imicinə təsir göstərəcək ən mühüm amil auditor

xidmətlərinin yüksək peşəkarlıq səviyyəsinə, peşə etikası normalarına uyğun

79

yerinə yetirilməsi nəticəsində cəmiyyətdə bu peşəyə olan inamın

möhkəmlənməsidir.

Auditor peşəsinin məqsədi cəmiyyətin tələbatının ödənilməsinə

yönəldilmiş əməyin maksimum səmərəliliyinin əldə edilməsi üçün yüksək

peşə səviyyəsini təmin etməkdir. Auditor peşəsinin məqsədinə nail olmaq

üçün cəmiyyətin bu peşəyə 4 əsas tələbinə riayət edilməsi zəruridir.

Mötəbərlik. Cəmiyyət mötəbər informasiyadan istifadə olunmasına

tələbat hiss edir;

Peşəkarlıq. Auditorlar qarşısında elə tələblər irəli sürülür ki, sifarişçilər,

işəgötürənlər və başqa maraqlı tərəflər onları auditor peşəsinin

mütəxəssislərinə tələblər kimi müəyyən edə bilərlər;

Xidmətlərin keyfiyyəti. Auditor xidmətlərini auditin və peşə etikası

məcəlləsinin qüvvədə olan norma və qaydalarına uyğun olaraq yerinə

yetirmək tələb edilir;

Etimad. Auditor xidmətinin istifadəçiləri əmin olmalıdırlar ki, o, bütün

fəaliyyəti ərzində riayət etdiyi peşə etikası prinsiplərini heç vaxt pozmayacaq.

Auditor özünün qarşısında duran məqsədlərə nail olmaq üçün auditor

etikasının aşağıdakı əsas prinsiplərini yerinə yetirməlidir

Düzgünlük. Auditor öz peşə vəzifələrinin yerinə yetirilməsində düzgün

mövqe tutmalıdır.

Obyektivlik. Auditor ədalətli olmalı və yanlış təsəvvürün, yanlış

qəanətin və başqa amillərin onun obyektivliyinə təsir göstərməsinə yol

verməməlidir.

Peşə səriştəliliyi və lazımi dəqiqlik. Bu prinsip peşəkar auditorun

üzərinə aşağıdakı öhdəlikləri qoyur:

a) peşə biliklərini və vərdişlərini müştəriyə və ya işəgötürənə ixtisaslı

peşəkar xidmətlər göstərməyə imkan verən səviyyədə saxlamaq;

b) peşəkar xidmətlər göstərərkən tətbiq olunan texniki və peşə

xidmətlərinə uyğun şəkildə səylə hərəkət etmək;

80

Peşə davranışı. Auditor öz peşəsinin yüksək nüfuzunu qorumalı, bu

nüfuza xələl gətirən hər hansı hərəkətdən çəkinməlidir

Auditorlar müstəqillik, düzgünlük, obyektivlik və məxfilik ilə bir araya

sığmayan hər hansı maraqdan həmişə uzaq olmalıdırlar.

Ədəbiyyat siyahısı

1.V. T. Novruzovun elmi redaktəsi ilə " Audit " Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti

Bakı Azərnəşr -2011.- 504 səh.8-22

2.Abbasov İ. M. “ Audit” dərslik. – Bakı, 2007. – 530 səh.

Mövzu 6. Audit standartlarının metodoloji məsələləri

Plan

1. Audit standatlarının məqsədi və əsas prinsipləri

2. Beynəlxalq audit standartları

3. Azərbaycanın milli audit standartları

4. Firmadaxili audit standartları

1. Audit standatlarının məqsədi və əsas prinsipləri

Audit standartları - öz peşə vəzifələrini yerinə yetirərkən auditorların rəhbər

tutmalı olduqları normativ materiallardır.

Auditin aparılmasının şərtlərindən asılı olmayaraq, audit standartı auditor

peşəsinin bütün nümayəndələri tərəfindən metodoloji məsələlərə və baza

prinsiplərinə riayət edilməklə, auditin aparılmasına ümumi yanaşmanı, auditor

yoxlamasının həcmini, auditor hesabatının növlərini müəyyən edir.

81

Audit standartlarının məqsədi auditə dair vahid baza tələblərini

formalaşdırmaq və auditin keyfiyyətinə normativ tələbləri müəyyənləşdirməklə,

auditin etibarlılığına təminat verməkdir.

Audit standartları işlənib hazırlanarkən aşağıdakı əsas prinsiplərə riayət

edilməlidir:

1. Audit müvafiq peşəkar səriştəyə malik olan şəxslər tərəfindən

aparılmalıdır;

2. Auditor öz fikrini yürütməkdə müstəqil olmalıdır;

3. Auditor yoxlamasını auditor düzgün və peşəkarlıqla aparmalı və

obyektiv auditor hesabatı tərtib etməlidir;

4. Auditor yoxlamasının aparılması üçün auditor plan və proqram tərtib

etməlidir;

5. Auditor öz xüsusi fəaliyyətini planlaşdırmaq məqsədilə sifarişçinin daxili

nəzarət sistemi haqqında kifayət qədər məlumata malik olmalıdır;

6. Auditor maliyyə hesabatlarının düzgünlüyü haqqında müstəqil auditorun

hesabatını tərtib etmək üçün auditor yoxlaması zamanı kifayət qədər

audit sübutları toplamalıdır;

7. Auditor müstəqil auditorun hesabatında maliyyə hesabatlarının uçot

qaydalarına və normalarına uyğun olub-olmamasını göstərməlidir;

8. Auditor müstəqil auditor hesabatında əvvəlki hesabat dövrü ilə

müqayisədə sifarişçinin uçot siyasətindəki dəyişikliyə səbəb olan şərait

əks etdirilməlidir;

9. Müstəqil auditorun hesabatında nöqsan göstərilmədikdə, maliyyə

hesabatındakı məlumatlar düzgün hesab edilir;

10. Auditor müstəqil auditorun hesabatında maliyyə hesabatlarının

düzgünlüyünə dair qeydlər etməli və ya müstəqil auditorun hesabatının

tərtib olunmasının səbəblərini göstərməlidir.

Audit standartları üç qrupa bölünür:

I. Ümumi standartlar;

II. Auditor yoxlamasının aparılması standartları;82

III. Müstəqil auditorun hesabatının tərtib edilməsi standartları.

2. Beynəlxalq audit standartları

Audit üzrə peşə norma və standartlarının işlənib hazırlanması ilə bir neçə

beynəlxalq təşkilat, o cümlədən Beynəlxalq Mühasibat Federasiyası (İFAC),

Beynəlxalq Audit və İnformasiyanın Düzgünlüyünün Təsdiqlənməsi Standartları

Şurası (İAASB) və başqaları məşğul olur.

Beynəlxalq Audit və İnformasiyanın Düzgünlüyünün Təsdiqlənməsi

Standartları Şurası iki məqsədə xidmət edir:

audit üzrə peşəkarlıq səviyyəsi ümumdünya səviyyəsindən aşağı olan

ölkələrdə auditi inkişaf etdirmək;

imkan daxilində beynəlxalq səviyyədə auditə yanaşmanı öyrətmək.

Bir sıra ölkələrdə (məsələn, Avstraliya, Braziliya, Hindistan, Hollandiya və.s.)

icazə verilib ki, beynəlxalq audit standartlarının bazasında milli standartların

işləyib hazırlasınlar. Bəzi ölkələrdə (məsələn, Kipr, Malaziya, Nigeriya, Fici, Şri-

lanka və s.) isə milli standartların işlənib hazırlanmasına icazə verilməmişdir, onlar

yalnız beynəlxalq audit standartlarından peşə standartları kimi istifadə edə bilərlər.

İnkişaf etmiş ölkələrdən Kanada, Böyük Britaniya, İrlandiya, ABŞ və

Türkiyənin öz milli audit standartları vardır.

Beynəlxalq Audit və İnformasiyanın Düzgünlüyünün Təsdiqlənməsi

Standartları Şurası tərəfindən işlənib hazırlanmış və Beynəlxalq Mühasiblər

Federasiyası tərəfindən qəbul edilərək dərc etdirilmişdir (2008-ci il toplusu)32

beynəlxalq audit standartı aşağıdakılardır:

200-299 saylı BAS-lar: Ümumi prinsiplər və məsuliyyət

200 - Maliyyə hesabatlarının auditinin məqsədi və onu tənzimləyən ümumi

prinsiplər

210 - Audit tapşırığının şərtləri

220 - Tarixi maliyyə məlumatlarının auditinin keyfiyyətinə nəzarət

230 - Auditin sənədləşdirilməsi

83

240 - Maliyyə hesabatlarının auditi zamanı fırıldaqçılığın nəzərə alınması üzrə

auditorun məsuliyyəti

250 - Maliyyə hesabatlarının auditi zamanı qanun və qaydaların nəzərə alınması

260 - Auditlə bağlı məsələlərin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxslərə

bildirilməsi

300-499 saylı BAS-lar: Riskin qiymətləndirilməsi və qiymətləndirilmiş

risklərin cavablandırılması

300 - Maliyyə hesabatlarının auditinin planlaşdırılması

310 - Biznes biliyi (2004 - cü ilin dekabrında ləğv edilib)

315 - Müəssisə və onun mühitinin öyrənilməsi və əhəmiyyətli səhvlər riskinin

qiymətləndirilməsi

320 - Auditdə əhəmiyyətlilik

330 - Qiymətləndirilmiş risklər üzrə auditor tərəfindən tətbiq edilən prosedurlar

400 - Riskin qiymətləndirilməsi və daxili nəzarət ( 2004-cü ilin dekabrında

ləğv edilib)

401 - Kompyuter informasiya sistemləri mühitində auditin aparılması ( 2004-

cü ilin dekabrında ləğv edilib)

402 - Xidmət təşkilatlarnın xidmətindən istifadə edən müəssisələrin auditi üzrə

mülahizələr

500-599 saylı BAS-lar: Audit sübutu

500 - Audit sübutu

501 - Audit sübutu - xüsusi maddələr üzrə əlavə mülahizələr

505 - Kənar mənbədən təsdiqləmələr

510 - İlk audit - ilkin qalıqlar

520 - Analitik prosedurlar

530 - Audit seçməsi və digər test vasitələri

540 - Uçot ehtimallarının auditi

545 - Ədalətli dəyər qiymətləndirmələrinin və açıqlamalarının auditi

84

550 - Əlaqəli tərəflər

560 - Sonrakı hadisələr

570 - Fəaliyyətin fasiləsizləyi

580 - Rəhbərliyin məlumatları

600 - 699 saylı BAS-lar: Digərlərinin işindən istifadə

600 - Digər auditorun işindən istifadə edilməsi

610 - Daxili audit işinin nəzərə alınması

620 - Ekspertin işindən istifadə

700 -799 saylı BAS-lar: Auditin nəticələri və hesabat

700 - Ümumi təyinatlı maliyyə hesabatlarının tam dəsti üzrə müstəqil auditorun

hesabatı

701 - Müstəqil auditorun hesabatında dəyişikliklər

710 - Müqayisələr

720 - Auditi aparılmış maliyyə hesabatlarına daxil edilən sənədlərdə digər

məlumatlar

800-899 sayli BAS-lar: İxtisaslaşmış sahələr

800 - Xüsusi təyinatlı tapşırıqları üzrə müstəqil auditorun hesabatı

1-ci standart

Maliyyə hesabatlarının auditinin məqsədi və onu tənzimləyən ümumi

prinsiplər

(ISA 200 "Objective and General Principles Governing an Audit of Financial

Statements")

Bu audit standartının məqsədi maliyyə hesabatlarının auditinin

tənzimlənməsinin məqsədi və ümumi prinsipləri üzrə standartların müəyyən

edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir.

85

2-ci standart

Audit tapşırığının şərtləri

(ISA 210 "Terms of Audit Engagements")

Bu audit standartının məqsədi müştəri ilə tapşırıq şərtlərinin razılaşdırılması

və tapşırıq şərtlərinin daha aşağı səviyyəli əminliyi təmin edən şərtlərə

dəyişdirilməsi haqda auditorun müştəri sorğusuna cavabı üzrə standartların

müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir.

3-cü standart

Tarixi maliyyə məlumatlarının auditinin keyfiyyətinə nəzarət(ISA 220

"Quality Control for Audits of Historical Financial Information")

Bu audit standartının məqsədi standartların müəyyən edilməsi və müəssisənin

işçiheyyətinin maliyyə hesabatlarının auditə də daxil olmaqla, tarixi maliyyə

məlumatlarının auditi üzrə keyfiyyətə nəzarət prosedurlarına dair xüsusi öhdəliklər

üzrə ümumi təlimatların verilməsindən ibarətdir.

4-cü standart

Auditin sənədləşdirilməsi

(ISA 230 "Audit Documentation")

Bu audit standartının məqsədi auditin sənədləşdirilməsi üçün standartların

müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir.

5-ci standart

Maliyyə hesabatlarının auditi zamanı fırıldaqçılığın nəzərə alınması üzrə

auditorun məsuliyyəti

(ISA 240 "The Auditor"s Responsibility to Consider Fraud in an Audit of

Financial Statements")86

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi standartların müəyyən edilməsi və

maliyyə hesabatlarının auditi zamanı fırıldaqçılığın nəzərə alınmasında auditorun

məsuliyyəti üzrə təlimatların verilməsi,eləcə də fırıldaqçılıq nəticəsində yaranan

əhəmiyyətli səhvlər riski ilə əlaqədar 315 saylı "Müəssisə və onun mühitinin

öyrənilməsi və əhəmiyyətli səhvlər riskinin qiymətləndirilməsi" və 320 saylı

"Qiymətləndirilmiş risklər üzrə auditor tərəfindən tətbiq edilən prosedurlar" BAS-

larında standart və təlimatların tətbiq sahəsinin genişləndirilməsindən ibarətdir. Bu

BAS-da nəzərdə tutulan standart və təlimatlar audit prosesində tam olaraq tətbiq

edilməlidir.

6-cı standart

Maliyyə hesabatlarının auditi zamanı qanun və qaydaların nəzərə alınması

(ISA 250 "Consideration of Laws and Regulations in an Audit of Financial

Statements")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi maliyyə hesabatlarının auditi

zamanı qanun və qaydaların nəzərə alınması üzrə standartların müəyyən edilməsi

və təlimatların verilməsindən ibarətdir.

7-ci standart

Auditlə bağlı məsələlərin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxslərə

bildirilməsi

(ISA 260"Communication of Audit Matters With Those Charged With

Governance")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi maliyyə hesabatlarının auditi

zamanı auditor və müəssisənin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxsləri

arasında yaranan audit məsələlərinə dair məlumatın verilməsi üzrə standartların

müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir.Nəzərdə tutulan

məlumatın verilməsi bu BAS-da müəyyən edilmiş idarəetmə maraqları ilə bağlı

audit məsələləri ilə əlaqədardır.Verilən BAS audit tərəfindən müəssisədən kənar

tərəflərə, məsələn, xarici sərəncamverici və ya nəzarət orqanalarına məlumatın

verilməsi üzrə təlimatları təmin etmir.87

8-ci standart

Maliyyə hesabatlarının auditinin planlaşdırılması

(ISA 300 "Planing an Audit of Financial Statements")

Bu audit standartının məqsədi maliyyə hesabatlarının auditinin

planlaşdırılmasında tətbiq oluna bilən mülahizə və fəaliyyət üzrə standartların

müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir. Bu BAS təkrar auditlər

kontekstində qurulmuşdur. Bundan başqa, ilkin audit tapşırıqlarında auditorun

nəzərə aldığı məsələlər BAS -ın 28-ci və 29-cu maddələrində göstərilmişdir.

9-cu standart

Müəssisə və onun mühitinin öyrənilməsi və əhəmiyyətli səhvlər riskinin

qiymətləndirilməsi

(ISA 315 "Understanding the Entity and Its Environment and Assessing the

Risk of Material Misstatement")

Bu audit standartının məqsədi müəssisənin və onu əhatə edən mühitin, eləcə

də daxili nəzarətinin öyrənilməsi və maliyyə hesabatlarının auditi zamanı

əhəmiyyətli səhvlər riskinin qiymətləndirilməsi üzrə standartların müəyyən

edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir. Növbəti audit prosedurlarının

əsası olaraq, auditor tərəfindən qiymətləndirilən riskin əhəmiyyəti 200 saylı

"Maliyyə hesabatlarının auditinin məqsədi və onu tənzimləyən ümumi prinsiplər"

BAS-da audit risknin təsvirində verilmişdir.

10-cu standart

Auditdə əhəmiyyətlilik

(ISA 320 "Audit Materiality")

Bu standartın məqsədi əhəmiyyətlilik biliyi və onunla audit riski arasında

olan əlaqə üzrə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən 88

ibarətdir.

11-ci standart

Qiymətləndirilmiş risklər üzrə auditor tərəfindən tətbiq edilən prosedurlar

(ISA 330"The Auditors Procedures in Response to Assessed Risks")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi ümumi məsuliyyətlərin

müəyyənləşdirilməsi, maliyyə hesabatlarının auditi zamanı maliyyə hesabatları və

qiymətləndirmə səviyyəsində əhəmiyyətli səhvlər riskinin cavablandırılması üçün

gələcək audit prosedurlarının planlaşdırılması və icra edilməsi üzrə standartların

müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir. Auditor tərəfindən

müəssisənin və onu əhatə edən mühitin, eləcə də daxili nəzarətin öyrənilməsivə

əhəmiyyətli səhvlər riskinin qiymətləndirilməsi 315 saylı "Müəssisə və onun

mühitinin öyrənilməsi və əhəmiyyətli səhvlər riskinin qiymətləndirilməsi" BAS -da

göstərilmişdir.

12 -ci standart

Xidmət təşkilatının xidmətindən istifadə edən müəssisələrin auditi üzrə

mülahizələr

(ISA 402 "Audit Considerations Relating to Entities Using Service

Organizations")

Bu audit standartının məqsədi xidmət təşkilatlarının xidmətindən istifadə edən

müəssisələrdə auditor üçün standartların müəyyən edilməsi və təlimatların

verilməsindən ibarətdir. Bu BAS-da, eyni zamanda, müəssisənin auditorları

tərəfindən əldə edilə bilən xidmət təşkilatlarının auditorlarının hesabatları təsvir

edilir.

13-cü standart

Audit sübutu

(ISA 500"Audit Evidence")

Bu audit standartının məqsədi maliyyə hesabatlarının auditində audit sübutunu 89

nəyin təyin etməsi, əldə ediləcək audit sübutunun kəmiyyəti və keyfiyyəti, eləcə də

audit sübutunun əldə edilməsi üçün auditorların istifadə etdiyi prosedurlar üzrə

standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir.

14-cü standart

Audit sübutu-xüsusi maddələr üzrə əlavə mülahizələr

(ISA 501 "Audit Evidence-Additional Considerations for Specific Items")

Bu audit standartının məqsədi xüsusi maliyyə hesabatının balans hesabların

və digər açıqlamalara dair 500 saylı "Audit sübutu" BAS-da nəərdə tutulanlar üzrə

əlavə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir.

15-ci standart

Kənar mənbədən təsdiqləmələr

(ISA 505 "External Cofurmations")

Bu beynəlxalq audit standartının auditor tərəfindən audit sübutunun əldə

edilməsi vasitəsi kimi kənar mənbədən təsdiqləmələrdən istifadə üzrə standartarın

müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir.

16-cı standart

İlK audit -ilkin qalıqlar

(ISA 510"Inital Engagements - Opening Balances")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi maliyyə hesabatlarının auditi ilk

dəfə aparılarkən və ya əvvəlki dövr üzrə maliyyə hesabatlarının auditi digər auditor

tərəfindən həyata keçirilərkən ilkin qalıqlar üzrə standartların müəyyən edilməsi və

təlimatların verilməsindən ibarətdir. Auditor tərəfindən dövrün əvvəlində əlavə

şərtlərin meydana gəlməsi və ya şərti aktivlərin və öhdəliklərin verilməsi aşkar 90

edilərsə, bu BAS nəzərə alınmalıdır. Müqayisələrə aid olan audit və hesabatla bağlı

təlimatlar 710 saylı "Müqayisələr" BAS-da verilmişdir.

17-ci standart

Analitik prosedurlar

(ISA 520 "Analytical prosedures")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi audit zamanı analitik prosedurların

tətbiqi üzrə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir.

18-ci standart

Audit seçməsi və digər test vasitələri

(ISA 530"Audit Sampling and Other Means of Testing")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi audit sübutunun əldə edilməsi

zamanı audit prosedurlarının planlaşdırılması məqsədilə audit seçməsi və digər test

vasitələrinin tətbiqi üzrə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların

verilməsindən ibarətdir.

19-cu standart

Uçot ehtimallarının auditi

(ISA 540 "Audit of Accounting Estimates")

Bu beynəlxalq audit standatının məqsədi maliyyə hesabatlarında nəzərdə

tutulan uçot ehtimallarının auditi üzrə standartların müəyyən edilməsi və

təlimatların verilməsindən ibarətdir. Bu BAS proqnozlaşdırılan maliyyə

məlumatlarının təhlilində tətbiq edilmək üçün nəzərdə tutulmamışdır, lakin burada

göstərilən audit prosedurlarının bir çoxu məqsəd üçün müvafiq hesab edilə bilər.

20-ci standart

Ədalətli dəyər qiymətləndirmələrinin və açıqlamalarının auditi

(İSA 545"Auditing Fair Value Measurements and Disclosures")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi maliyyə hesabatlarında əks etdirilən

ədalətli dəyər qiymətləndirmələrinin və açıqlamalarının auditi üzrə standartların 91

müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir. Xüsusilə BAS maliyyə

hesabatlarında əks etdirilən ədalətli dəyərlə təqdim edilən və ya açıqlanan maddi

aktivlərin, passivlırin və kapitalın spesifik komponentlərinin qiymətləndirilməsi,

təqdim edilməsi və açıqlanması ilə əlaqədar audit məsələlərinin müzakirəsini

özündə əks etdirir. Aktivlər, passivlər və kapitalın komponentləri üzrə ədalətli

dəyərlə qiymətləndirmələr əməliyyatların ilkin uçot qeydləri və dəyərdə sonradan

baş verən dəyişikliklər nəticəsində mümkündür. Müxtəlif maliyyə hesabatları

strukturlarına müvafiq olaraq, müəyyən dövrdə ədalətli dəyərdə baş verən

dəyişikliklərə müxtəlif formada yanaşıla bilər. Məsələn, bəzi maliyyə hesabatları

çərçivəsində həmin dəyişikliklərin birbaşa olaraq kapitalda, bəzilərinin isə maliyyə

nəticələrində əks olunması tələb edilə bilər.

21-ci standart

Əlaqəli tərəflər

(İSA 550"Related Parties")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi 24 saylı "Əlaqəli tərəflər üzrə

açıqlamalar" beynəlxalq mühasibat uçotu standartının (BMUS) və ya oxşar

tələblərin tətbiq edildiyi maliyyə hesabatlarının əsas prinsiplərinin bir hissəsi

olmasındam asılı olmayaraq, əlaqəli tərəflər və həmin tərəflər arasında

əməliyyatlarla bağlı auditorun məsuliyyəti və audit prosedurları üzrə standartların

müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir.

22-ci standart

Sonrakı hadisələr

(ISA 560 "Subsequent Events")

Bu beynəlxalq audit standartının məqəsdi sonrakı hadisələrlə bağlı auditorun

məsuliyyəti üzrə standartların müəyyən ediməsi və təlimatların verilməsindən

92

ibarətdir. Bu BAS-da "sonrakı hadisələr" termini həm maliyyə hesabatlarının tarixi

ilə auditor hesabatının tarixi ilə auditor hesabatının tarixi arasında baş verən

hadisələrə, həm də auditor hesabatının tarixindən sonra aşkar edilən faktlara tətbiq

edilir.

23-cü standart

Fəaliyyətin fasiləsizliyi

(ISA 570 "Going Concern")

Bu beynəlxalq audit standartının maliyyə hesabatlarının hazirlanması zamanı

istifadə olunan fəaliyyətin fasiləsizliyi prinsipi ilə əlaqədar maliyyə hesabatlarının

auditində auditorun məsuliyyəti, eləcə də rəhbərlik tərəfindən müəssisənin

fəaliyyətini fasiləsiz olaraq davam etdirə bilməsinin qiymətləndirilməsinin nəzərə

alıması üzrə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən

ibarətdir.

24-cü standart

Rəhbərliyin məlumatları

(ISA 580 "Management Representations")

Bu beynəlxalq audit standartının məqəsdi audit sübutu kimi rəhbərliyin

təqdim etdiyi məlumatlardan istifadə edilməsi, həmin məlumatların

qiymətləndirilməsi və sənədləşdiriləməsi, eləcə də rəhbərlik tərəfindən müvafiq

məlumatların verilməsindən imtina edildiyi hallarda görülməli tədbirlər üzrə

standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir.

25-ci standart

Digər auditorun işindən istifadə edilməsi

(ISA 600 "Using the Work of Another Auditor")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi müəssisənin maliyyə hesabatları

üzrə auditorun hesabat verməsi zamanı müəssisənin maliyyə hesabatlarına daxil

edilən bir və ya bir neçə tərkib hissəsi barədə maliyyə məlumatları üzrə digər 93

auditorun işindən istifadə edildikdə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların

verilməsindən ibarətdir. Bu BAS iki və ya daha cox auditorun birgə olaraq cəlb

edildiyi hallardan,eləcə də auditorun əvvəlki auditorla olan əlaqəsindən bəhs etmir.

Bundan başqa, əsas auditor müəyyən tərkib hissəsi barədə maliyyə hesabatının

əhəmiyyətsiz oldugunu hesab edərsə, bu BAS-da nəzərdə tutulan standartlar tətbiq

edilmir. Bununla belə, bir neçə əhəmiyyətsiz tərkib hissəsi birlikdə əhəmiyyətli

hesab edilərsə, bu BAS- da verilən prosedurlar nəzərə alınmalıdır.

26-cı standart

Daxili audit işinin nəzərə alınması

(ISA 610"Considering the Work of Internal Auditing")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi daxili audit işinin nəzərə

alınmasında kənar auditorlar üçün standartların müəyyən edilməsi və təlimatların

verilməsindən ibarətdir. Bu BAS kənar audit prosedurlarının yerinə yetirilməsi

zamanı daxili audit heyətinin kənar auditora kömək etdiyi hallardan bəhs etmir. Bu

BAS-da nəzərdə tutulan prosedurlar yalnız maliyyə hesabatlarının auditinə uyğun

olan daxili audit fəaliyyətinə tətbiq edilməlidir.

27-ci standart

Ekspertin işindən istifadə

(ISA 620 "Using the Work of an Expert")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi audit sübutu kimi ekspertin işindən

istifadə üzrə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən

ibarətdir.

28-ci standart

Ümumi təyinatlı maliyyə hesabatlarının tam dəsti üzrə müstəqil auditorun

hesabatı

(ISA 700 "The İndependent Auditors Report on a Complete Set of General

Purpose Financial Statements")94

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi ümumi təyinatlı maliyyə

hesabatlarının tam dəsti üzrə auditin nəticəsində təqdim edilən və düzgün

təqdimatın təmin edilməsi üçün nəzərdə tutulan tətbiq edilən maliyyə hesabatları

çərçivələrinə uyğun hazırlanmış müstəqil auditorun hesabatı üzrə standartların

müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir. Bu standart, həmçinin,

həmin maliyyə hesabatları üzrə rəy ifadə edərkən auditorun nəzərə alacağı

məsələlər üzrə təlimatlarla təmin edir. 200 saylı "Maliyyə hesabatlarının auditinin

məqsədi və onu tənzimləyən ümumi prinsiplər " BAS- da göstərildiyi kimi,"ümumi

təyinatlı maliyyə hesabatları" geniş istifadəçi kütləsinin məlumat ehtiyacının

ödənilməsi məqsədini daşıyan maliyyə hesabatlarının çərçivələrinə uyğun

hazırlanmış maliyyə hesabatları hesab olunur.

29-cu standart

Müstəqil auditorun hesabatında dəyişikliklər

(ISA 701 "Modifications to the İnderpendent Auditor"s Report")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi müstəqil auditorun hesabatında

dəyişikliklərin edilməsi halları, eləcə də hamin hallarda edilən dəyişikliklərin

forma və məzmunu üzrə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların

verilməsindən ibarətdir.

30-cu standart

Müqayisələr

(ISA 710 "Comparatives")

Bu beynəlxalq auditstandartının məqsədi müqayisələrlə bağlı auditorun

məsuliyyəti üzrə standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən

ibarətdir. Bu BAS auditi aparılmış maliyyə hesabatları ilə ümumiləşdirilmiş

maliyyə hesabatlarının birlikdə təqdim edildiyi hallara şamil edilmir (təlimat üçün

bax: 720 saylı "Auditi aparılmış maliyyə hesabatlarına daxil edilən sənədlərdə

digər məlumatlar" və 800 saylı "Xüsusi təyinatlı audit tapşırıqları üzrə müstəqil

auditorun hesabati" BAS-ları).95

31-ci standart

Auditi aparılmış maliyyə hesabatlarına daxil edilən sənədlərdə digər

məlumatlar

(ISA 720 saylı "Other Information In Dosuments Containing Audited

Financial Statements")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi audit aparılmış maliyyə

hesabatlarına daxil edilən sənədlərdə göstərilən və bu barədə auditor hesabati tələb

edilməyən digər məlumatların auditor tərəfindən nəzərə alınmasına dair

standartların müəyyən edilməsi və təlimatların verilməsindən ibarətdir. Bu BAS

illik hesabatlarda tətbiq olunur, lakin digər sənədlərlə əlaqədar, məsələn, qiymətli

kağızların təklif edilməsində istifadə olunan zaman tətbiq edilə bilər.

32-ci standart

Xüsusi təyinatlı tapşırıqlar üzrə müstəqil auditorun hesabatı

(ISA 800 "The İndependent Auditor"s Report on Special Purpose Audit

Engagements")

Bu beynəlxalq audit standartının məqsədi aşağıdakılar da daxil olmaqla,xüsusi

təyinatlı audit tapşırıqları ilə bağlı standartların müəyyən edilməsi və təlimatların

verilməsindən ibarətdir: mühasibat uçotunun əsasını təşkil edən digər çərçivələrə

uyğun hazırlanmış maliyyə hesabatlarının tam dəsti; ümumi və ya xüsusi təyinatlı

maliyyə hesabatlarının tam dəstinin komponenti;məsələn,vahid maliyyə hesabatı,

nəzərdə tutulan hesablar, hesabların elementləri və ya maliyyə hesabatlarındakı

maddələr; müqavilələrə uyğunluq; ümumiləşdirilmiş maliyyə hesabatları. Bu BAS

təhlil, razılaşdırılmış prosedurların yerinə yetirilməsi və ya maliyyə hesabatlarının

tərtib edilməsi kimi tapşırıqlara tətbiq edilmir.

Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyası tərəfindən 2000-2006-cı illər ərzində

mövcud beynəlxalq audit standartına bir sıra əlavə və dəyişikliklər edilmiş, 6 yeni,

o cümlədən 260 saylı "Auditlə bağlı məsələlərin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik 96

olan şəxslərə bildirilməsi", 315 saylı "Müəssisə və onun mühitinin öyrənilməsi və

əhəmiyyətli səhvlər riskinin qiymətləndirilməsi", 330 saylı "Qiymətləndirilmiş

risklər üzrə auditor tərəfindən tətbiq edilən prosedurlar", 505 saylı "Kənar

mənbədən təsdiqləmələr", 545 saylı "Ədalətli dəyər qiymətləndirmələrinin və

açıqlamalarının auditi", 701 saylı "Müstəqil auditorun hesabatında" BAS-ları qəbul

edilmiş, 310 saylı "Biznes biliyi", 400 saylı "Riskin qiymətləndirilməsi və daxili

nəzarət" və 401 saylı "Kompyuter informasiya sistemləri mühitində auditin

aparılması" BAS-ları ləğv edilmiş, 810 saylı "Proqnozlaşdırılan maliyyə

məlumatlarının yoxlanılması" BAS - ı isə əlavə və dəyişikliklər edilməklə,

beynəlxalq audit standartları qrupundan çıxarılaraq, 3400 sayı ilə sığorta

öhdəlikləri üzrə beynəlxalq standartlar (ISAE) qrupuna aid edilmişdir.

3. Azərbaycanın milli audit standartları

Azərbaycanda milli audit standartlarının işlənib hazıirlanmasının və tətbiq

olunmasının əsasını Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyası (IFAC) və Beynəlxalq

Audit və İnformasiyasının Düzgünlüyünün Təsdiqlənməsi Standartları Şurası

(IAASB) tərəfindən işlənib hazırlanmış beynəlxalq audit standartları təşkil edir.

Azərbaycan Respublikasında bazar iqtisadiyyatının mühüm ünsürlərindən

biri olan auditor xidməti təşəkkül tapdıqca və inkişaf etdikcə, respublika

iqtisadiyyatının səciyyəvi xüsusiyyətlərini və beynəlxalq təcrübəni nəzərə almaqla,

milli audit standartlarının yaradılması zərurəti meydana çıxmışdır.

Milli audit standartlarının layihələri Azərbaycan Respublikası Auditorlar

Platasının müvafiq şöbəsində işlənib hazırlandıqdan sonra Auditorlar Paltasında

audit norma və standartalarının işlənib hazırlanması üzrə Xüsusi Kommisiyada

müzakirə olunaraq təsdiq edilmək üçün Palatanın Şurası təqdim edilir. Auditorlar

Palatasının Şurasında təsdiq olunduqdan sonra (zəruri hallarda Ədliyyə

Nazirliyində normativ hüquqi aktların dövlət qeydiyyatına alınmaqla və uçota

götürülməklə) tətbiq edilmək üçün Azərbaycan Respublikasının ərzisində fəaliyyət

göstərən auditor təşkilatlarına və sərbəst auditorlara göndərilir.

Auditorlar Paltasının yarandığı vaxtdan 2006-cı ilədək olan dövr ərzində

beynəlxalq audit standartlarına və Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik 97

aktlarına müvafiq olaraq, 38 milli audit standartı işlənib hazırlanmışdır.

4.Firmadaxili audit standartları

Firmadaxili audit standartları firmalar (audit təşkilatları) tərəfindən auditor

yoxlaması aparılarkən vahid tələbatı təmin etməklə, aşağıdakı elementləri özündə

birləşdirir:

Razılaşmanın məqsədinin müəyyən edilməsi. Hər bir audit yoxlaması

düzgünlüyü təmin etmək üçün hərtərəfli planlaşdırılmalı, peşəkarlıqla və

ixtisaslaşdırılmış formada aparılmalı, sifarişçilərə yüksək keyfiyyətli xidmət

göstərilməli, auditorlardan optimal surətdə olunaraq, kommersiya xeyiri əldə

olunmalıdır.

Biznes icmalı və ya xüsusilə. Yoxlama sifarişçilərlə tanışlıq və onların

fəaliyyətinin öyrənilməsi ilə başlanır. Firmada qanunvericilikdə, peşə

standartlarında və biznesdə auditor yoxlamasına və sifarişçilərə münasibəti əks

etdirən dəyişikliklər daim iznlənilir.

Mümkün riskin qiymətləndirilməsi. Sifarişçinin biliyindən istifadə olunaraq

və riskin aşkar olunmasına struktur yanaşılaraq, fırıldaqçılıq riski, adi səhvlər

müəyyən edilir və onun əhəmiyyəti qiymətləndirilir.

Audit startegiyasının işlənib hazırlanması üçün daxili nəzarət sisteminin

qiymətləndirilməsi. Yoxlamanın ilkin mərhələsində daxili nəzarət sistemi, yəni

əvvəlcə rəhbərlik tərəfindən istifadə olunan təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət sistemi,

sonra isə mühasibat uçotu və nəzarət sistemi qiymətləndirilir.

Bu mərhələdə yoxlama strategiyasının işlənib hazırlanması üçün yalnız

informasiyalar qiymətləndirilir.

Auditor yoxlamasının stategiyasının müəyyən edilməsi .Başlıca risklərin

xüsusi qiymətləri ümumiləşdirilir və zəruri audit əməliyyatları müəyyən edilir.

Nəzarət sisteminin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi. Auditor yoxlamasının

sonunda nəzarət sisteminin ümumi qiymətləndirilməsi və yoxlama planının işlənib

hazırlanması üçün daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsi verilir.

Müstəqil tədqiqat planı. Planda hər bir müstəqil tədqiqat hallarında daha

98

səmərəli tədqiqatların tətbiqinin və davamlılığının mahiyyətinə baxılır.

Müstəqil tədqiqat. Müstəqil tədqiqat plana uyğun olaraq aparılır. Onun

nəticələrinin qiymətləndirilməsindən asılı olaraq, planda müvafiq düzəlişlər edilir.

Auditor yoxlamasının yekunlaşdırılması. Müstəqil auditorun hesabatı tərtib

edilir və yekun nəticələri çıxarılır. Daha əhəmiyyətli hallar sifarişçilərlə müzakirə

edilir.

Müstəqil auditorun hesabatının təqdim edilməsi. Auditor yoxlamasının

nəticələrinə uyğun olaraq, müstəqil auditorun hesabatı tərtib edilir. Maliyyə

hesabatlarına dair müstəqil auditorun hesabatından əlavə, yoxlamnın nəticələri

haqqında sifarişçinin rəhbərliyinə məlumatlar da təqdim olunur.

Bununla yanaşı, uçot sisteminin səmərəliliyinin artırılması üzrə daxili

nəzarət sistemi lazımi tələb və təkliflərə müvafiq olaraq qiymətləndirilir.

Ədəbiyyat siyahısı

1.V. T. Novruzovun elmi redaktəsi ilə " Audit " Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti

Bakı Azərnəşr -2011.- 504 səh.8-22

Mövzu 7. Auditin planlaşdırılması

Plan1. Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin planlaşdırılmasının mahiyyəti

2. Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin planlaşdırılmasına dair ilkin məlumatların

əldə edilməsi

3. Auditor yoxlama strategiyasının seçilməsində ilkin məlumatların təhlili

4. Audit yoxlama-ekspertiza işləri üzrə plan-Proqramın tərtib edilməsi

1. Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin planlaşdırılmasının mahiyyəti99

. Azərbaycan Respublikasında audit yoxlama-ekspertiza işlərinin

planlaşdırılmasına dair əsas prinsiplər Azərbaycan Respublikası Auditorlar

Palatası Şurasının 24 mart 1999-cu il tarixli 32/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş

"Auditin planlaşdırılması" milli standartında öz əksini tapmışdır. Həmin standartlar

da aşağıdakı planlar ön plana çəkilmişdir: auditin planlaşdırılmasının təyinatı və

prinsipləri, auditin ilkin planlaşdırılmasının məzmunu, auditin ümumi planının və

praqramının hazırlanması prinsipləri. auditin ümumi planının, praqramının

hazirlanması və tərtib edilməsi qaydaları. Həmin standart auditin

planlaşdırılmasına dair bir sıra vacib məsələlərin həlli qaydalarını

müəyyənləşdirmişdir.

Standart həmçinin yoxlama-ekspertiza işlərinin planlaşdırılması

mərhələlərinin də müəyyənləşdirmişdir. Bu mərhələlər auditin ilkin

planlaşdırılması mərhələsi, ümumi planın hazırlanması qaydaları və auditin

yoxlama proqramının hazırlanması, yəni hansı sahələri əhatə etdiyini

göstərməkdən ibarətdir.

Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin ilkin və ümumi planlaşdırılması auditin

təşkilinin yoxlanılmasının səmərəliyinə təsir edən amillərdən sayıla bilər. Belə ki,

bu və ya digər müəssisə haqqında ilkin informasiya əldə etmədən, onun spesifik

xüsusiyyəti haqqında müvafiq məlumatlara malik olmadan, yerinə yetiriləcək iş və

xidmətlərin həcminin aparılma texnikasını, auditor risqini qiymətləndirmək

mümkün deyil. Digər tərəfdən, ekspertiza olunacaq müəssisə-sifariş təşkilatın uçot-

hesabat işlərinin təşkili, daxili nəzarət sisteminin vəziyyətini bilmədən, audit

yoxlama işlərinin səmərəli qurulması mümkün deyildir.

Təcrübədə bir çox hallarda audit yoxlama-ekspertiza işləri planlaşdırılan

zaman dərin analitik təhlilə, etibarlı iqtisadi informasiyalara əsaslanmadan tədbirlər

planı hazırlanır. Nəticədə isə auditor yoxlama prosesində böyük çətinliyə məruz

qalır. Bəzən isə auditorun planlaşdırma işinə çox səthi yanaşması və ya bu sahədə

lazımi təcrübənin olmaması, ilkin məlumatları dərk etmədən təsərrüfat-maliyyə

əməliyyatlarında mövcud nöqsanları qiymətləndirmək bacarığı zəif olduğundan,

yoxlama-ekspertiza prosesində, yaxud audit yoxlamasından sonra auditor böyük 100

risklərlə üzləşir. Auditor yoxlama-ekspertiza işləri planlaşdırılan zaman

informasiyanın əldə edilməsi, onların qarşılıqlı əlaqə təhlilinin aparılması və

məntiqi nəticə əsasında uadit planlaşdırma sisteminin qurulması vacib məslədir.

2. Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin planlaşdırılmasına dair ilkin

məlumatların əldə edilməsi

Audit yoxlama-ekspertizasının planlaşdırılması işinin səmərəliyi bir başa

onun əldə etdiyi informasiyalardan asılıdır. Əldə edilən informasiyalar məqsədli və

təyinatlı olmalıdır. Daha doğrusu, auditor qarşısında duran məqsədə çatmaq üçün

müvafiq informasiyalar əldə etməyə cəhd etməlidir. Bu informasiyalara əsasən bir

sıra suallara cavab tapılmalıdır. Bu cümlədən, audit yoxlama-ekspertiza aparılacaq

müəssisənin istehsal-maliyyə fəaliyyətinin spesifik xüsusiyyətlərini və bu

xüsusiyyətlərə təsir edən amilləri müəyyənləşdirməlidir. Buraya maliyyə nəticələri

və onun dinamikası haqqında məlumatlar bu maliyyə nəticələrinin dinamikasında

baş verən dəyişikliklərə təsir edən amillər müəssisənin texnoloji yenilikləri və

onun məsulun kəmiyyətinə, keyfiyyətinə təsiri dərəcəsi, məsul çeşidinin zənginliyi,

bu ceşidin rentabellik səviyəsinə təsiri, məsulun maya dəyərinə daxil edilən

məsrəflər və bu məsrəflərin dinamikası, onların tərkibində struktur dəyişikliyin

məsrəflərə təsiri aiddir. Müəssisənin idarə etmə quruluşu və idarə etmə xərclərinin

ümumi məsrəflərə təsir dərəcəsi, müəssisənin törəmə təşkilatlarla idarə etmə

forması və onlar arasında qarşılıqlı münasibətin qurulması, təsərrüfatdaxili

nəzarətin quruluşu, aparılma metodikası, nəticələrin icrasından, əldə olunacaq

səmərə, əmək haqqı sistemi və onların istehsal prosesinin səmərəliliyinə təsiri də

audit yoxlama-ekspertizasının planlaşdırılmasında nəzərə alınmalıdır.

Auditor ilkin informasiyaların toplanmasını yuxarıda qeyd olunan bu və ya

digər məsələnin həlli istiqamətində aparmalıdır. Belə olduqda audit yoxlama-

ekspertizasının nəzərdə tutulan plan-tədbirləri əsaslı və məntiqi olacaqdır. Bu ilkin

məlumatlara əsasən auditor bir sıra prinsipial məsələlərin həllində qərar vermək

iqtidarında olur. Yani auditorun nəzərdə tutulan yoxlama-ekspertiza işinin yerinə

yetirilməsi imkanları müəyyənləşdirilir. Digər tərəfdən auditor yoxlama-ekspertiza 101

işlərində nə dərəcədə riskli olmasını qətiləşdirir və nəhayət auditor yerinə yetirəcək

iş və xidmətlərin dəyərini, qiymətini müəyyənləşdirir. Bütün bunlardan sonra

auditor yoxlama-ekspertiza aparacağı müəssisə (sifarişçi) ilə iş və xidmətlər

haqqında müvafiq müqavilə bağlamaq qərarına gələ bilər.Əks halda yoxlama-

ekspertiza işlərində imtina etməli və onu əsaslandırmalı, sifarişçi təşkilatı isə bu

haqqda rəsmi məlumatlandırmalıdır.

3. Auditor yoxlama strategiyasının seçilməsində ilkin məlumatların təhlili

Auditor maliyyə hesabları üzrə rəqəmləri təhlil etməmişdən qabaq

birinci növbədə müəssisənin bir saylı hesab olan balansın və onun xərc

maddələrini iqtisadi məzmununu xarakterizə etməlidir. Müəssisənin balansı 2

hissədən ibarətdir. Bunlar aktiv və passiv hissələrdir. Müəssisə fəaliyyət

göstərdikcə təsərrüfat əməliyyatlarının nəticələri öz əksini balansda tapır. Ona

görədə balansın strukturunda baş veren dəyişikliklər təhlil edilməlidir.

Müəssisənin balansında onun nağd vəsaitləri və onların əmələgəlmə

məbələri aşağıdakı 3 bölmə ilə qruplaşdırılır:

Aktivin birinci bölməsinə əsas vəsaitlər və s. dövriyyədənkənar aktivlər

daxildir. Bura əsas vəsaitlər, uzun müddətli maliyyə qoyuluşları, başa çatmamış

tikinti kapitalı, müəssisənin təsisçiləri ilə hesablaşmalar, icarəçilərlə hesablaşmalar

və s. aiddir.

İkinci bölməyə ehtiyatlar və məsariflər aiddir. Həmin bölməyə bitməmiş

istehsal,hazır məhsul,ticarət əlavəsi daxildir.

Üçüncü bölməyə pul vəsaitləri,hesablaşmalar və s. aktivlər daxildir.

Burada alınmış veksellər üzrə hesablaşmalar,büdcə ilə hesablaşmalar,

yüklənmiş mallar və s. hesablaşmalar öz əksini tapır.

Balansın passiv hissəsi isə 2 bölmədən ibarətdir: birinci bölmədə xüsusi

vəasitlərin mənbələri, ikinci bölmədə hesablaşmalar və s. passivlər əks etdirilir.

İndi isə balansın bölmələrini ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək və xarakterizə

edək.

102

Əsas vəsaitlər və s.dövriyyədənkənar aktivlər bölməsinə, birinci növbədə,

əsas vəsaitlər daxildir.Burada əsas vəsaitlər ilk dəyərlə əks etdirilir.

Bu bölmədə əsas vəsaitlərin köhnəlməsi də öz əksini tapır. Burada təhlil zamanı

hesabat dövründə əsas vəsaitlərin ilk dəyəri və qalıq dəyəri üzrə kənarlaşmaları

müəyyən etmək olar.Eyni zamanda, balansda öz əksini tapan köhnəlmə üzrə

kənarlaşmaları müəyyən etmək üçün şərait yaranır.Bu bölməyə qeyri-maddi

aktivlər də daxildir.Qeyri maddi-aktivlər də üç qiymətlə,yəni ilk dəyərlə, onların

köhnəlməsi və qalıq dəyəri ilə öz əksini tapır.Bu göstəricilər üzrə kənarlaşmanın

səbəbini təhlil etmək və ümumi şəkildə qeyri-maddi aktivlərin vəziyyətini

öyrənmək olar.

Həmin bölmədə quraşdırılası avadanlıqlar da əks etdirilir.Qeyd etdiyimiz

balans maddəsi üzrə də kənarlaşmanı müəyyən etmək , yəni ilin əvvəlinə və

sonuna vəziyyətini öyrənmək vacibdir.Burada kənarlaşma avadanlıqların alınması

və onların quraşdırılması ilə əlaqədardır.Bölmədə həmçinin başa çatdırılmayan

kapital qoyuluşları daəks etdirilir.Balansın bu maddəsini yoxladıqda kapital

qoyuluşunun vəziyyəti,obyeklərin istismara verilməsi və digər məsələlər nəzərə

alınmalıdır.Balansın aktiv hissəsinin birinci bölməsində uzunmüddətli maliyyə

qoyulaşları da göstərilir.Bu balans maddəsi uzunmüddətli maliyyə qoyulaşları ilə

əlaqədar olan amillər üzrə nəzərdən keçirilməlidir.Birinci bölmədə təsisçilərlə

hesablaşmalar öz əksini tapır.Ola bilərki, tsisçilərlə hesabat dövrü ərzində bir neçə

əməliyyat baş vermişdir. Həmin əməliyyatlara qiymət vermək üçün balansın

həmin maddəsi nəzərdən keçirilməlidir.

Birinci bölməyə yekun vurduqda ilin əvvəlinə olan vəziyyət ilin sonuna

olan vəziyyətlə müqayisə edilməli və diqqəti cəlb edən məsələlər auditorun

qeydiyyatında öz əksini tapmalıdır.

Balansın aktiv hissəsinin ikinci bölməsində ehtiyatlar və məsariflər əks

etdirilir.Burada birinci növbədə istehsal ehtiyatları öz əksini tapır. İstehsal

ehtiyatları hesabat dövrü ərzində həm arta, həm də azala bilər.Onların artması yeni

ehtiyatların müəssisəyə daxil olması ilə əlaqədar olur. İstehsal ehtiyatları daxil olan

103

kimi onlar istehsal prosesinə cəlb edilirlər. Bu iki göstəricinin müqayisəsi müəyyən

nəticəyə gəlməyə imkan verir.

Həmin bölmədə böyüməkdə və kökəlməkdə olan mal-qara da əks etdirilir.

Həmin maddədə ilin əvvəlinə və sonuna kənarlaşma müşahidə edilərsə, onun

səbəbi öyrənilməlidir. Balansın aktiv hissəsinin ikinci bölməsində həmçinin

azqiymətli və tezköhnələn əşyalar göstərilir. Bunlar balansda qalıq dəyərində öz

əksini tapır. Eyni zamanda bu bölmədə azqiymətli və tez köhnələn əşyaların

köhnəlinməsi də əks etdirilir. Deməli, ilk dəyərdən köhnəlmə üzrə məbləğ

çıxılırsa, nəticə qalıq dəyərinə bərabər olmalıdır.

Müəssisənin bitməmiş istehsalı da balansın ikinci bölməsində əks etdirilir.

Balan maddəsinin bu hissəsində kənarlaşma baş verdikdə onun səbəbi

öyrənilməlidir. Yalnız səbəbi öyrənildikdən sonra bitməmiş istehsalın qiymət

vermək olar. Balansın aktiv hissəsinin ikinci bölməsində gələcək dövrün xərcləri

də əks etdirilir. Gələcək dövrün xərcləri bir növ nuzamlayıcı xarakter

daşıyır.Çünki, müəyyən xərclər birbaşa istehsala daxil edilə bilmir.Ona görə ki,

onlar gələcək əməliyyatlarla bağlıdır.Bu balans maddəsi xərclərin nizamlanmasına

xidmət göstərir.Balansın bu bölməsində hazır məhsul da öz əksini tapır.Hesabat

dövründə balansın bu maddəsi artırsa,bu məhsul istehsalının plana qarşı artması

ilə əlaqədardır.Bundan başqa,balans maddəsində qalıqların artmasına inflyasiya da

təsir göstərir.Balansın bu maddəsi artarsa,deməli,müəssisə müxtəlif səbəblərə görə

öz məhsulunu sata bilmir. Balansın bu maddəsinin azalması da bir sıra səbəblərlə

bağlıdır.normal Əgər məhsul istehsalı azalırsa,onun ilkin satışı normal vəziyyətdə

davam edirsə,hazır məhsulun dəyəri azalmalıdır.Bölmədə ticarət əlavəsi də ayrıca

olaraq əks etdirilir.Həmin əlavələr də müxtəlif səbəblərə görə dəyişə bilər.Alınmış

material qiymətliləri üzrə əlavə dəyər vergisi də balansın bu bölməsində əks

etdirilir.Burada əlvə dəyər vergisi alınmış material qiymətliləri üzrə müəyyən

edilir.Bölmənin sonuncu balans maddəsi sair ehtiyatlar və məsriflərdən ibarətdir.

Yuxarıda əks etdirilən balans maddələrindən öz əksini tapa bilməyən sair istehsal

ehtiyatları və məsariflər bu maddədə göstərilir.

104

Beləliklə,bu bölməyə ümumi şəkildə qiymət verməklə, ayrı-ayrı balans

maddələrinin dəyişməsini öyrənmək olar.

Balansin aktiv hissəsinin üçüncü bölməsi pul vəsaitləri,hesablaşmalar və s.

aktivlərdir.Bölmədə birinci olaraq yüklənmiş malların dəyəri əks etdirilir.Bu

balans maddəsi üzrə hesabat dövrü ərzində məbləğ artarsa,bunun müsbət

qiymətləndirmək olmaz.Eyni zamanda, təhlil aparmadan məbləğin çoxalmasına

görə də onu mənfi hal hesab etmək düzgün deyildir.Bu bölmədə debitorlarla

hesablaşmalar da əks etdirilir.Bu zaman debitorların istiqaməti nəzərə alınır.Belə

ki,mallara,iş və xidmətlərə görə debitorların artması müsbət hal deyil.Çünki,istər

işə,istərsə də xidmətə görə debitor yaranıbsa, o, vaxtında ödənilməlidir.Bu

bölmədə alınmış veksellər üzrə də debitorlar öz əksini tapır.Veksellər üzrə

mabləğin dəyişməsinin səbəbi öyrənilməli və vəziyyət qiymətləndirilməlidir.

Balansın bu bölməsində büdcə ilə hesablaşmalarla yanaşı,sair debitorlar da

göstərilir.Müəssisə öz fəaliyyətində müxtəlif təşkilatlarla əlaqədə olur.Bu əlaqələr

debitor hesabı ilə nizamlanır.Mal satan və podratçılara verilmiş avanslar da həmin

bölmədə əks etdirlir.Bu balans maddəsinin kənarlaşması kəskin xarakter

daşıyarsa, onun səbəbi öyrənilməlidir.Daha doğrusu, balansın bu maddəsi malsatan

və podratçılara verilmiş avanslar üzərində nəzarət funksiyasını daşıyır.

Təhlil zamanı diqqəti cəlb edən balans maddələrindən biri də pul

vəsaitləridir. Pul vəsaitləri balansın üçüncü bölməsində əks etdirilir və aşağıdakı

qruplara bölünür:

-kassa(xəzinə);

-hesablaşma hesabı;

-valyuta hesabı;

-sair pul vəsaitləri.

Xərc maddələrinin ayrı-ayrılıqda balansda əks etdirilməsi vəziyyətə operativ

surətdə nəzarət etmək imkanı yaradır. Bu balans maddələri üzrə kənarlaşmalar

dərhal öyrənilməlidir. təsərrüfat ilini zərərlə başa vurursa, hesabat ilində də bu,

zərər kimi balans maddəsində göstərilir.

105

Beləliklə, balansın aktivi yuxarıda sadaladığımız balans maddələrindən

ibarət olaraq əməliyyatları xarakterizə edir.

Balansın passivinə gəldikdə, o, iki hissədən ibarətdir. Birinci bölmə xüsusi

vəsaitlərin mənbələri hesab edilir. Bura aşağıdakilar daxildir:

Nizamnamə kapitalı-həmin bölmədə dövlət müəssisələri üzrə xüsusi

döbvriyyə vəsaitləri öz əksini tapır. Nizamnamə fondu üzrə xüsusi dövriyyə

vəsatini müəyyən etmək üçün bu balans maddəsinin üzərinə əsas fondların

köhnəlməsi əlavə edilir, sonra isə əsas vəsitlərin ilk dəyəri həmin məbləğdən

çıxılır. Bölmədə əlavə kapital, ehtiyat kapitalı, yığım fondları, sosial sfera fondları,

keçmiş illnərdə bölüşdürülməmiş mənfəət da öz əksini tapır. Həmin maddələrdən

əlavə, bu bölmədə məqsədli maliyyələşmələr də əks etdirilir. Məqsədli

maliyyələşmələr müəyyən tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün verilir.Burada

kənarlaşma iki amil üzrə baş verə bilər: birincisi. yeni maliyyə vəsaitinin

alınması, ikincisi isə mənbə hesabına xərclənən vəsaitlərin silinməsi.

Balansın passivinin birinci bölməsində həmçinin icarə öhdəlikləri ilə yanaşı

mənfəət də öz əksini tapır.Burada mənfəət aşağıdakı hissələrə bölünür:

-hesabat ili dövründə yaranan mənfəət;

-hesabat ilində bölüş dürülməmiş mənfəət;

-istifadə edilmiş mənfəət.

Balansın passivinin ikinci bölməsində hesablaşmalar və sair passivlər əks

etdirilir.Bura uzunmüddətli bank kreditləri, uzunmüddətli borclar, qısamüddətli

bank kreditləri, işçilər üçün bank kreditləri, qısamüddətli borclar daxildir.Həmin

bölmədə eyni zamanda kreditorlarla hesablaşmalar da əks etdirilir.Bunlar aşağıdakı

qruplara bölünür:

-mallara, iş və xidmətlərə görə hesablaşmalar;

-verilmiş seksellər üzrə hesablaşmalar;

-əmək ödənişləri üzrə hesablaşmalar;

-sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar;

-əmlak və şəxsi sığorta üzrə hesablaşmalar;

-törəmə müəssisələrlə hesablaşmalar;106

-büdcədənkənar ödənişlər ;

-büdcə ilə hesablaşmalar;

-sair kreditorlar.

Müşahidələr göstərir ki, balansın hər xərc maddəsinin özünəməxsus iqtisadi

məzmunu var.Məzmuna uyğun olaraq bu balans maddələrində kənarlaşma baş

verərsə, o, auditor tərəfindən ətraflı öyrənilməlidir.Bu bölmədə. Həmçinin alıcı və

sifarişçilərdən alınmış avanslar, təsisçilərlə hesablaşmalar,gələcək dövrün

gəlirləri. Qarşıdakı xərclər və odəmələr üçün ehtiyatlar, şübhəli borclar üçün

ehtiyatlar, sair qısamüddətli passivlər əks etdirilir. Göründüyü kimi, müəssisənin

fəaliyyəti ilə bağlı olan əsas məsələlər həmin bölmədə öz əksini tapır. Belə bir

təhlildən sonra balansın maddələri üzrə aktiv öz mənbəyi ilə, yəni passivlə

müqayisə edilə bilər. Bunları aşağıdakı istiqamətdə nəzərdən keçirmək olar:

Birinci növbədə, əsas vəsaitlərin dəyəri diqqəti cəlb etməlidir. Məlumdur ki,

əsas fondların mənbəyi nizamnamə fondu hesab edilir. Bu iki balans maddəsi

əlaqəli olduğu üçün onlar eyni vaxtda, yəni paralel olaraq yoxlanılmalıdır. Əsas

göstəricilərdən biri də mənfəət göstəricisidir. Bir qayda olaraq balansda həm

mənfəət əks etdirilir, həm də onun istifadəsi göstərilir. Balansda həm kreditorlar,

həm də debitorlar əks etdirilir. Bu da müəssisənin həmin sahəsindəki fəsliyyətinə

qiymət vermək üçün imkan yaradır, yəni kreditor artdıqda, müəssisənin ödəniş

qabiliyyətinin aşağı səviyyədə olması haqqında rəy yaradır. Debitor artdıqda isə

bu, alıcı təşkilatların maliyyə vəziyyəti barədə təsəvvür yaradır.

Məsrəflərin bölüşdürülməsində müəyyən kənarlaşmaya yol verilməsi maya

dəyərinin, rentabelliyin təhrif edilməsinə səbəb olur. Əksər hallarda bitməmiş

istehsal üzrə məsafirlərin düzgün bölüşdürülməməsi göstəricilərin düzgünlüyünü

təmin edə bilmir. Ona görə də audit yoxlamasında maliyyə hesabatları ekspertiza

edilməmişdən əvvəl qeyd etdiyimiz prinsiplər nəzərə alınmalı, diqqətdən

keçirilməli və audit yaddaşı bir daha möhkəmləndirilməlidir. Bundan sonra

müəssisənin balansının analitik təhlili aparılmalıdır və audit-yoxlama strategiyası

seçilməlidir.

4. Audit yoxlama-ekspertiza işləri üzrə plan-Proqramın tərtib edilməsi107

Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin planlaşdırılmasının son mərhələsi

yoxlama-ekspertiza işlərinin aparılmasına dair proqramın tərtib edilməsidir. Audit

yoxlama-ekspertizasının plan-proqramı sifrişçinin ilkin iqtisadi informasiyalarının

anlitik təhlili əsasında tərtib olunmuş hərəkət tədbiridir.Yəni auditor qəti əmin

olmalıdır ki, sifarişçi ilə razılaşma əsasında yoxlama –ekspertiza işini haradan

başlayıb və harada qurtarmalıdır.

Bütün hallarda tematik yoxlama proqramı ümumi audit yoxlama –

ekspertizasının yoxlama proqramının tərkib hissəsi sayılır və ümumi proqramın

əsas məqsədlərinin icrasına yönəldilir.Auditor yoxlama-ekspertizanın gedişatı

zamanı proqramda nəzərdə tutulmayan hallarla rastlaşarsa, onları nəzərətdən

keçirərək əvvəlcədən tərtib edilmiş proqrama daxil etməlidir.Audit yoxlama-

ekspertizasınaq dair tərtib edilmiş proqramın bir növü test xarakteri daşımaqla,

audit proseduruna nəzarət etmək və bütövlükdə audit olunan subyektin təsərrüfat –

maliyyə əməliyyatının hamsını tədqiqata cəlbetmək məqsədini daşıyır.Audit

yoxlama-ekspertizasına dair tərtib olunan proqramın təxmini forması aşağıdakı

kimi müəyyənləşdirilir:

Audit yoxlama-ekspertizasına dair proqram

Sifarişçi təsərrüfat subyektinin adı və ünvanı;

Auditin əhatə etdiyi dövr;

Auditin başlanması və tamamlanması;

Auditor qrupunun rəhbəri;

Auditor qrupunun tərkibi.

Ədəbiyyat siyahısı

1. V. T. Novruzovun elmi redaktəsi ilə " Audit " Ali məktəblər üçün dərs

vəsaiti Bakı Azərnəşr -2011.- 504 səh.8-22

2. Abbasov İ. M. “ Audit” dərslik. – Bakı, 2007. – 530 səh. 108

Mövzu8. Auditin təşkili prinsipləri

Plan

1. Auditin təşkili xüsusiyyətləri

2. Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin həcminin müəyyən edilməsi

3. Sifarişlər üzrə müqavilələrin bağlanması

4. Sifarişçi və icraçı (auditor) riskinin qiymətləndirilməsi

1. Auditin təşkili xüsusiyyətləri

Məcburi kompleks auditin aparılması xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, hər bir

sahə üzrə seçilmiş mütəxəssis, ekspertiza apardığı sahədə aşkar etdiyi

kənarlaşmaları rəsmiləşdirməli və yekun arayışı üçün təqdim etməlidir. Məcburi

kompleks auditdən fərqli olaraq tematik yoxlama-auditin təşkilinə çox da böyük

əmək sərfınə ehtiyac duyulmur. Burada işin xarakterindən və həcmindən asılı

olaraq bir və ya iki mütəxəssis auditorun xidməti də kifayətdir. Tematik audit

zamanı təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətində aşkar olunan nöqsanlar, qanun pozuntuları,

ciddi kənarlaşmalar və digər neqativ hallar bir arayışda rəsmiləşdirilməlidir.

Auditin təşkilində müəssisə və təşkilatların mülkiyyət və təşkilati-tabeçilik

formalarından da çox asılıdır, yəni kollektiv mülkiyyətə əsaslanan müəssisələrdə,

xüsusi mülkiyyətə əsslanan müəssisələrdə keçiriləcək auditin təşkili ilə dövlət

müəssisələrində yaxud qapalı səhmdar cəmiyyətlərində keçirilən auditin arasında

belə fərqli xüsusiyyətlər mövcuddur. Yəni dövlət müəssisələrində istehsal olunmuş

məhsulun (yerinə yetirilən iş və xidmətlərin) maya dəyəri, satışı və digər

məsələlərdə dövlət tarif dərəcələrinin tətbiqi bir çox hallarda mütləqdir. Lakin özəl

və kollektiv müəssisələrdə yerinə yetirilən iş və xidmətlərə dair tətbiq olunan

109

tariflər, məhsul satışında istifadə edilən qiymətlər böyük əksər hallarda

razılaşdınlmış qiymətlərə əsaslanır. Ona görə də audit yoxlama-ekspertizası təşkil

olunan zaman dövlət mülkiyyətinə əsaslanan müəssisələrdə tarif dərəcələrinə ciddi

riayət olunmasını qiymətləndirmə lazım gəldiyi halda, özəl və kollektiv

müəssisələrdə tələb və təklifə əsasən tətbiq olunan sərbəst və müqavilə qiymətləri

üzrə verilən rəy və təkliflər yalnız tövsiyə xarakterli ola bilər.

Audit yoxlama-ekspertiza işinin təşkilində fərqli xüsusiyyətlər auditin tətbiqi

formalan ilə də sıx əlaqəlidir. Daha doğrusu, daxili və xarici audit formaları,

onlann təşkili qaydalarında bir sıra fərqli xüsusiyyətlər mövcuddur. Bir qayda

olaraq xarici audit yoxlama-ekspertiza aparılan müəssisə ilə yalnız müqavilə

əsasında müvafiq münasibətlər qurur. Xarici audit yerinə yetirilən iş və xidmətlərin

növündən, tərkibindən və təyinatından asılı olaraq müxtəlif təşkilati quruluşa

malikdir. Əgər audit yoxlama-ekspertiza işləri inzibati və hüquq-mühafizə

orqanlannm təşəbbüsü ilə təşkil edilirsə, bu zaman auditin təşkilində əsas məqsəd

auditor qarşısmda qoyulan müvafiq tapşırıqlara dolğun və mükəmməl rəyin

hazırlanmasmdan ibarətdir. Bunun üçün auditor lazım gəldikdə 3-cü şəxsin

xidmətindən də istifadə etməlidir. Digər halda, yəni audit yoxlama-ekspertiza işləri

müəssisə və təşkilatın marağı və təşəbbüsü ilə təşkil edilirsə, bu zaman yoxlama-

ekspertiza işləri yoxlanılan müəssisənin rəhbərliyi tərəfindən verilən tapşırıqlar

əsasında qurulmalıdır. Xarici auditin təşkilinin digər fərqli xüsusiyyətindən biri də

onunla izah olunur ki, xarici audit sintetik və ümumiləşdirici iqtisadi göstəricilər

üzrə qurulur. Xarici auditdən fərqli olaraq daxili auditin təşkilində əsas fərqli

xüsusiyyət tabeçilik forması ilə izah olunur. Yəni daxili audit təşkilati baxımdan

müəssisə və təşkilatlara tabe olduğu üçün burada yoxlama-ekspertiza işlərinin

təşkilində müxtəliflik mövcuddur. Daha doğrusu, daxili audit müəssisə və

təşkilatlann struktur tərkibinə daxil olmaqla müəssisə rəhbərliyinin tapşırığı

əsasında onların tabeçiliyində olan bölmələrdə, şöbələrdə, yardımçı təsərrüfatlarda

yerinə yetirilən cari işlərin hazırki vəziyyətini ekspertiza etdiyi üçün daxili auditin

yekun rəyi istehsal-maliyyə fəaliyyətinin bu və ya digər istiqamətdə proqnozlarını

müəyyənləşdirir. Daxili auditi fərqləndirən xüsusiyyətlərdən biri də onunla izah 110

olunur ki, daxili auditin təşkilində operativ təhlildən və onun metodikasmdan daha

geniş istifadə edilir.

Audit yoxlama-ekspertiza işinin təşkilində fərqləndirici xüsusiyyətləri yerinə

yetirilən iş və xidmətlərin növləri və formaları ilə bağlıdır. Hazırkı təcrübədə audit

yoxlama-ekspertiza işləri ilə yanaşı bir sıra xidmətlər də apara bilər. Bu xidmətlərə

mühasibat uçotunun ayrı-ayrı sahələrində uçot-hesabat işlərinin bərpası, mühasibat

uçotunun bütövlükdə təşkili, alternativ hesabat formalarının tərtibi, müəssisənin və

təşkilatın digər sahədə müştərək fəaliyyəti ilə bağlı xüsusi tapşırıqlar üzrə

ekspertiza- tədqiqat işlərinin apanlması, marketinq sorğularının təşkili, müxtəlif

sahələrdə iqtisadi əməkdaşlığın qurulması üçün tərəf-müqabilin maliyyə durumu

haqqında xüsusi təhlillərin aparılması və yekun rəylərin hazırlanması daxildir.

Audit xidmətinin tərkibinə eyni zamanda mülkiyyətin özəlləşdirməsi ilə bağlı

olaraq müxtəlif xidmət növlərinin, o cümlədən aktivlərin qiymətləndirilməsi,

müxtəlif investisiya layihələrinin hazırlanması, təsərrüfatdaxili nəzarət sisteminin

qurulmasına dair təklif paketlərinin işlənib hazırlanmasının tətbiqi, müəssisələrdə

uçot-hesabat işçilərinin maarifləndirilməsi məqsədilə müxtəlif seminarların,

kursların təşkili və sair bu kimi xidmətlər daxildir. Göründüyü kimi, audit

fəaliyyətində yoxlama-ekspertiza işləri ilə yanaşı böyük çeşiddə audit xidməti də

təşkil edilə bilər. Hər bir xidmət növü üzrə auditin təşkilində müxtəliflik

mövcuddur. Burada bağlanmış müqavilə əsasmda yerinə yetirilən iş və xidmətlərin

həcminə, xidmətə görə müxtəlif metodika tətbiq edilə bilər. Belə ki, audit

xidmətində digər məsələlərlə yanaşı müəssisənin maliyyə fəaliyyəti ilə bütövlükdə

təhlil edilə bilər. Müəssisənin maliyyə potensialı, perspektiv inkişafı

qiymətləndirilən zaman müxtəlif yanaşmalardan istifadə edilməlidir. Daha

doğrusu, burada təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin iqtisadi təhlilinin aparılması üçün

mütləq böyük təcrübəyə malik olan analitik təfəkkürə, iqtisadi təhsil bazasma

əsaslanan analitik-mütəxəssisin olması vacibdir. Bu növ audit xidmətinin

təşkilində üçüncü şəxsin xidmətindən də istifadə edilə bilər. Yəni bazarın tələbini

öyrənmək bazar qiymətlərinin dəyişməsinin proqnozlaşdırılmasında marketinq

tədqiqatınm aparılması üçün mütəxəssis-marketinqlərin köməyindən istifadə etmək 111

olar. Müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin təhlil edilməsi, iqtisadi

potensialın qiymətləndirilməsi, müəssisənin perspektiv inkişafmm

müəyyənləşdirilməsində bütövlükdə iqtisadi təhlilin metodikasından geniş istifadə

edilməli, bir sıra vacib məsələlərin qiymətləndirilməsində maliyyə təhlilinin metod

və üsullan tətbiq edilməlidir.

Mühasibat uçotunun bərpası, cari dövr üzrə uçot-hesabat işlərinin aparılması,

balansın tərtibi kimi audit xidmətinin təşkilində fərqli xüsusiyyətlər onunla izah

edilir ki, burada praktiki təcrübəyə malik olan auditorun xidmətinə ehtiyac vardır.

Yəni mühasib işində bilavasitə praktik təcrübəyə malik olan mütəxəssis üçüncü

şəxsin iştirakı olmadan müəssisənin uçot- hesabat işlərini bərpa etmək imkanına

malikdir. Aktivlərin qiymətləndirilməsi, inventarlaşma aparılmaq yolu ilə faktiki

mal-material qiymətlilərinin hərəkətinin vəziyyəti haqqında rəyin

formalaşdırılması üçün audit xidmətində də fərqli xüsusiyyətlər mövcuddur. Belə

ki, aktivlərin qiymətləndirilməsi qiymət və qiymətin əmələ gəlməsində təcrübəyə

malik olan mütəxəssisin iştirakı vacib olduğu halda mal-material qiymətlilərinin

inventarlaşma edilməsi və onlann hərəkətinin vəziyyəti haqqında mühasibat

uçotunda çox da böyük təcrübəyə malik olmayan iqtisadçı mütəxəssisin olması

kifayətdir. Göründüyü kimi, audit yoxlama-ekspertiza işinin təşkilində bir sıra

prinsipial məsələlərlə yanaşı audit xidmətində də böyük sayda fərqli xüsusiyyətlər

mövcuddur. Bütün bünlar audit yoxlama-ekspertiza işlərinin təşkilində və audit

xidməti fəaliyyətində əhəmiyyətli rol oynayır. Ona görə də yoxlama-ekspertiza

işlərinin təşkilində və audit xidmətində spesifik xüsusiyyətlər nəzərə alınmalıdır.

Hər bir audit xidməti növünə diqqətlə yanaşılmalı və xüsusi peşəkarlıq nümayiş

etdirilməlidir. Çünki audit fəaliyyətində yerinə yetirilən iş və xidmətlərin lazımi

səviyyədə olmaması yaxud yol verilmiş nöqsanlar auditor nüfuyzuna xələl gətirə

bilər.

2. Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin həcminin müəyyən edilməsi

Audit yoxlama-ekspertiza işinin həcmi audit yoxlamasınm tətbiqi formasmdan

da asılıdır. Belə ki, təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin kompleks yoxlama-ekspertiza

112

edilməsi audit yoxlama işinin xeyli dərəcədə artmasının əsas amillərindən biri

hesab edilə bilər. Çünki, bu zaman təsərrüfatın bütün subyektləri, bölmə və

şöbələri yoxlanılır və burada dərin təhlilə, məntiqi nəticəyə, əlaqəli faktorlarm

qiymətləndirilməsinə böyük ehtiyac yaranır. Belə yoxlama zamanı təbii ki,

mühasibat uçotunun bütün hesabları, maliyyə hesabatları dərindən yoxlanılır,

təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin bütün istiqamətləri yoxlama-ekspertiza işinin

predmetinə çevrilir.

Audit yoxlama-ekspertiza işinin həcmini artıran digər faktorlardan biri də

sifarişçi ilə bu və ya digər sahə üzrə yerinə yetiriləcək iş və xidmətlərə dair

bağlanan müqavilələrdir. Sifarişçi təşkilat ayrı-ayrı analitik sahələr, bölmə və digər

fəaliyyət istiqamətləri üzrə dərin məntiqə əsaslanan təhlil aparılmasını və digər

lazımi nəticələrin əldə edilməsini tələb edərsə, bu zaman audit yoxlama-ekspertiza

işlərinin həcmi gözləniləndən xeyli artıq ola bilər. Bu sifarişlər sifarişçi ilə auditor

arasında bağlanan müqavilədə öz əksini tapmalıdır. Bütün hallarda audit yoxlama-

ekspertiza işinin həcmi müəyyənləşdirilən zaman bir neçə prinsipial məsələlər, o

cümlədən sifarişin yerinə yetirilməsi üçün sərf olunan vaxt, audit yoxlama-

ekspertizasmm kəmiyyət və keyfıyyət göstəriciləri, yoxlama-ekspertiza işinin

yüksək keyfiyyətdə təşkili üçün cəlb ediləcək mütəxəssis və ekspertlərin sayı və

tərkibi, auditin apanlma formaları (kompleks, sənədlə yoxlama, ayrı-ayrı sahələrin

tematik yoxlanılması) konkret olaraq müəyyənləşdirilməlidir.

Bütün bunlarla yanaşı, yerinə yetiriləcək iş və xidmətlərin qiymətləndirilməsi

audit yoxlama-ekspertiza işinin təşkilinin əsas prinsiplərindən biri sayılmalıdır.

Audit iş və xidmətlərinin qiymətləndirilməsi bir qayda olaraq sifarişçi ilə danışıq-

müqavilə əsasında həyata keçirilir. Bu məsələlərdə konkret qiymətləndirmə

tarifləri tətbiq edilir. Yoxlama-ekspertiza işinin hədlərinin qiymətləndirilməsində

adətən sərf edilən adam gününə istinad edilir. Yəni yerinə yetirələcək audit iş və

xidmətlərinin həcmi çox olduqca, ona sərf olunan vaxt da çox olacaqdır. Yoxlama-

ekspertiza işlərinin qiymətləndirilməsində vergi, idarəetmə xərcləri və digər

məsələlər də nəzərə almmalıdır. Belə ki, audit sahibkarhq fəaliyyətinin bir

növüdür. Hər bir sahibkar öz fəaliyyətindən bu və ya digər formada vergi və digər 113

ödənişlər aparılmasını planlaşdırmalıdır. Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin həcmi

müəyyənləşdirilərkən və qiymətləndirilərkən biri-biri ilə təsərrüfat əlaqələri olan

müəssisələrin arasında məsafə fərqi də nəzərə alınmalıdır. Çünki, müxtəlif şəhərlər

və xarici ölkələrdə satış nümayəndəliyi, sifarişçi, mal göndərən təşkilatlarla

qarşılıqlı əməliyyatların yoxlanılması, münasibətlərin və təsərrüfat

əməliyyatlarının dəqiqləşdirilməsi üçün auditorla və digər şəxslərlə bağlı ezamiyyə

məsələləri meydana çıxa bilər.

Audit yoxlama-ekspertiza işinin həcminin müəyyənləşməsində yoxlanılan

müəssisənin mülkiyyət mənsubiyyəti də müəyyən rol oynayır. Azərbaycan

Respublikasının qanunverici aktlarına görə respublikada bazar iqtisadiyyatı

münasibətlərinə uyğun olaraq mülkiyyətin bütün formalarının, o cümlədən dövlət,

şəxsi, qarışıq, ictimai formalarının fəaliyyətinə geniş meydan verilmişdir. Audit

yoxlama-ekspertiza işlərinin həcminin artmasına təsir edən bu amil, yəni mülkiyyət

münasibətləri ilə bağlı idarəetmədə uçot-hesabat işlərində müəyyən mürəkkəblik

yaranır. Təbii ki, qarışıq mülkiyyət əsasında yaradılan müəssisənin idarə edilməsi

ilə xüsusi mülkiyyətə əsaslanan müəssisənin uçot-hesabat işlərinin təşkili və

aparılması arasında müvafıq fərqlər mövcuddur. Bu da istər-istəməz audit

yoxlama-ekspertiza işinin həcminin artmasına səbəb olur.

Audit yoxlama-ekspertiza işinin həcmi ekspertiza aparılan müəssisənin uçot-

hesabat işlərinin avtomatlaşdırılması və kompüterləşdirilməsi ilə də əlaqədardır.

Müəssisənin uçot-hesabat işlərinin avtomatlaşdırılması və müasir proqram

təminatlarmdan istifadə olunması ilə bu və ya digər sahədə audit yoxlama-

ekspertizası üçün müxtəlif informasiyaların əldə edilməsi, onların işlənməsi,

ümumiləşdirilməsi xeyli dərəcədə asanlaşır. Belə müəssisələrdə audit yoxlama-

ekspertiza işlərinə nəzərdə tutulduğundan az vaxt sərf oluna bilər. Yoxlama-

ekspertiza işlərinin həcminə həmçinin uçot- hesabat işlərinin qurulma səviyyəsi və

daxili nəzarət sisteminin təşkili təsir edə bilər. Ona görə də auditor yerinə yetirəcək

iş və xidmətlərin həcminin müəyyən edilməsində bu amilləri də nəzərə almalıdır.

3. Sifarişlər üzrə müqavilələrin bağlanması

114

. Müqavilə tərəflərin öhdəliklərini, onların məsuliyyətini, bu öhdəliklərin yerinə

yetirilməsi şərtlərini, müddətini, dərəcəsini və digər məsələləri tənzimləyən hüquqi

sənəddir. Ona görə də sifarişçi ilə auditor təşkilatı (müstəqil auditorlar) arasında

bağlanan müqavilə aydın, dəqiq, təhrifsiz və qanunverici aktlara zidd olmayan

şərtlərlə bağlanmalıdır.

Müqavilənin fəaliyyət müddəti fəslində isə müqavilənin hansı müddətə qədər

öz qüvvəsində olması və qeyri-fövqəl halların mövcudluğu zamanı müvafıq şərtlər

əks etdirilməlidir.

Müqavilənin xüsusi şərtləri fəslində müqavilənin digər qeyd olunan

bölmələrində öz əksini tapmayan təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin spesifik

xüsusiyyətləri ilə bağlı olan və Azərbaycan Respublikasınm qanunverici və

normativ hüquqi aktlarına zidd olmayan bəzi hallar öz əksini tapa bilər.

Audit xidməti üzrə bağlanan müqavilə audit yoxlama-ekspertiza işlərində vacib

sənəd hesab olunduğu üçün onun şərtlərinin yerinə yetirilməsi əsasdır. Müqavilə

şərtlərinin yerinə yetirilməsi həmçinin tərəflərin nüfuzuna təsir edən əsas

amillərdən biri sayılmalıdır. Ona görə də müqavilənin icrası zamanı burada öz

əksini tapmış şərtlər sifarişçi və icraçı tərəfindən ciddi gözlənilməlidir.

Müqavilədə bəzən nəzərdə tutulmayan digər hallara da rast gəlinə bilər. Belə ki,

audit yoxlama-ekspertizası zamanı təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin spesifik

xüsusiyyəti nəzərə alınmadan fövqəladə halların təsdiqi üçün auditor dəlil və

sübutunu daha məntiqi əldə etmək üçün üçüncü şəxsin (ekspert, mütəxəssisin)

köməyinə ehtiyac duyulur. Belə hallar mövcud olan zaman auditor sifarişçinin

razılığını əldə etməli və müqavilənin şərtlərini zənginləşdirməlidir. Bəzi hallarda

işin həcminin çoxluğu, vaxtın məhdudluğu, iş və xidmətlərin yerinə yetirilməsinin

səmərəli təşkili üçün audit fırmasından kömək məqsədilə əlavə auditorlar və ya

mütəxəssislər dəvət oluna bilər. Belə hallarda sifarişçinin razılığı mühüm

əhəmiyyət kəsb etmir.

Təcrübədə bəzən audit yoxlama-ekspertizası aparılarkən bağlanmış müqavilədə

nəzərdə tutulmayan auditor xərcləri ortaya çıxır. Məsələn, hər hansı məhsulun

ekspertizaya göndərilməsi və bununla bağlı olan xərclər. Belə hal bağlanmış 115

müqavilənin müvafiq bəndlərində öz əksini tapmamışdırsa, tərəflərin razılığı ilə

həmin hal sənədləşdirilməklə ekspertizaya çəkilən faktiki xərclər sifarişçinin

hesabma ödənilməlidir.

Müqavilənin icrasının fərqli xüsusiyyətlərindən biri də burada göstərilən

öhdəliklərdən birtərəfli imtina edilməsi və bu prosesin tənzimlənməsidir. Belə

hallar olduqda, yəni yerinə yetirilmiş audit işlərinin keyfıyyəti kifayət qədər

səmərəli olmadıqda, audit xidmətinin səviyyəsi aşağı olduqda, yaxud ödənişdən bu

və ya digər obyektiv səbəblərə görə imtina edildikdə onlar bir qayda olaraq audit

xidmətləri haqqında müqavilədə əvvəlcədən şərtləşdirilməlidir. Əgər belə hallar

müqavilədə şərtləşdirilməmişdirsə, onların tənzimlənməsi Azərbaycan

Respublikasmın müvafiq qanunverici və normativ hüquqi aktlarının tələblərinə

uyğun olaraq həll edilə bilər. Müqavilənin icrasında fövqəl şərtlərdən biri də audit

xidməti zamanı qarşılıqlı tərəflərin meydana çıxan maddi və mənəvi zərərlərin

ödənilməsidir. Audit yoxlama-ekspertizası zamanı belə halların mövcudluğu

sifarişçi ilə auditor arasında bağlanmış müqavilədə mümkün qədər öz əksini

tapmalıdır. Əgər belə hallar müqavilədə şərtləşdirilməyibsə, müqavilənin icrasında

meydana çıxıbsa, onlar da Azərbaycan Respublikasmm qanunverici və normativ

aktlarına müvafıq olaraq həll edilməlidir.

Audit fəaliyyəti üzrə göstərilən xidmətlərə dair müqavilələrin bağlanması və bu

müqavilələr üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsində yaranan hər hansı bir

mübahisələrin tənzimlənməsi Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası

tərəfındən hazırlanmış milli audit standartlarında bu və ya digər formada öz əksini

tapmışdır. Ona görə də auditor yoxlama-ekspertiza aparan zaman tərəflər arasında

yaranan münaqişələrin həllinə ayrı-ayrı milli audit standartlarının müvafiq

prinsiplərindən də yanaşa bilər. Əlbəttə, audit xidməti ilə bağlı bütün məsələlər

detallığı ilə müqavilədə öz əksini tapmalıdır. Lakin bəzən audit xidməti üzrə

bağlanmış müqavilələrdə təsadüfən öz əksini tapmayan bəzi prinsipial məsələlər

sonradan tərəflər arasında mübahisə yaradarsa, bu zaman həmin əlavə şərtlər yalnız

tərəflərin razılığı ilə bağlanmış müqaviləyə əlavə edilə bilər.

4. Sifarişçi və icraçı (auditor) riskinin qiymətləndirilməsi116

Auditin gedişində risklərin öyrənilməsi, təhlili, onların qiymətləndirilməsi və

sənədləşdirilməsi audit təşkilatının vəzifəsidir.

Audit riskinin analitik qiymətləndirilməsi audit xidmətinin növündən asılıdır.

Ona görə də maliyyə hesabatlarınm doğru-düzgünlüyünün yoxlanılmasında risk,

maliyyə təhlilinin nəticələri üzrə yekun qərarında olan risk, mühasibat uçotunun

aparılması və bərpasında, vergi bəyannamələrinin tərtibində risk ehtimalları və sair

bu kimi vacib məsələlər fərqləndirilməlidir. Audit iş və xidmətlərinin göstərilən bu

müxtəlif növlərinin hər birində sifarişçi təşkilat üçün neqativ nəticələri ola bilən

mühüm nöqsanların mövcudluğu ehtimalı vardır.

Auditin Azərbaycan standartlarına görə təsərrüfatdaxili nəzarət riski anlayışı

konkret mühasibat hesabları üçün qeydlərdə, balans maddələrində və digər hesabat

formalarında, təsərrüfat əməliyyatlarının eyni tipli qruplarında mühüm təhriflərin

aşkar olunması ehtimalını xarakterizə edir.

Burada söhbət müəssisədə fəaliyyət göstərən mühasibat uçotu və

təsərrüfatdaxili nəzarət sisteminin etibarlılığı, funksionallılığının

qiymətləndirilməsindən gedir. Bu sistem müəssisə rəhbərliyinin nəzarət və

yoxlama işləri də daxil olmaqla təsərrüfat fəaliyyətinin effektiv apanlması üçün

vasitə kimi qəbul etdiyi təşkilati strukturlarının, metodika və prosedurlarının

məcmusudur. Nəzarət və yoxlamaya aiddir:

- qanunvericiliyin tələblərinin gözlənilməsi;

- mühasibat-uçot əməliyyatlannm dəqiqliyi və tamlığı;

- mühasibat hesabatlarının düzgün və vaxtmda hazırlanması;

- nöqsan və təhriflərin vaxtmda qarşısmm almması;

- rəhbərliyin əmr və sərəncamlarının icrası;

- müəssisə əmlakının mühafızəsinin təmin olunması.

Auditorun təsərrüfatdaxili nəzarət sistemini qiymətləndirməsinə aşağıdakılar

daxildir: qanunvericiliyə əməl olunmasının, aktivlərin yaxşı saxlanmasının,

təsərrüfatçılığm qənaətliliyinin, nəzarətin digər mühasibat funksiyaları ilə yanaşı

117

mühasibatlığın idarəetmədə iştirakının, müəssisənin digər idarəetmə bölmələrinin

idarəetmədəki nəzarət funksiyasında iştirakının qiymətləndirilməsi.

Bir qayda olaraq audit yoxlama-ekspertiza işlərini elə planlaşdırmalı və

proqramlaşdırmalıdır ki, o, riski aşağı salsın. Audit riski mütləq və qaçılmazdır.

Çünki, mütləq risk və idarəetmə riski auditdən asılı olmayaraq mövcuddur. Auditor

bu risklərə ancaq analitik qiymət verə bilər. Aşkaretmə ehtimalı audit

proseduralannın effektivliyindən asılıdır: proseduraların effektivliyi nə qədər

yüksəkdirsə, auditorun təhrifləri aşkar etməməsi ehtimalı da azdır.

Mütləq riskin qiymətləndirilməsi, adətən auditorun müştərinin biznesinin

xüsusiyyətlərini, onun təşkilati quruluşunu bilməsinə və müəssisənin idarə

olunması üçün istifadə olunan göstəricilərin xarakteristikasına əsaslanır.

Auditin beynəlxalq standartlarına görə hesabat, o cümlədən mühasibat hesabatı

göstəricilərinin xarakterinin mütləq riskinə aşağıdakı amillər təsir edə bilər:

- mürəkkəb hesablamaların mühüm dərəcədə təhrif olunması ehtimalı daha

böyükdür, nəinki sadə hesablamaların;

- likvidlik dərəcəsi dolayısı ilə təhrif olunma ehtimalı;

- nağd pullarm oğurlanmaya daha çox meylli olması ehtimalı;

- smeta təhriflərindən əmələ gələn məbləğdən ibarət hesablar daha böyük

risk dərəcəsi yaradır, nəinki nisbi sabit faktiki məlumatlardan ibarət olan hesablar.

Mütləq riskin bu aspektləri bir neçə onilliklər ərzində mühasibat uçotu və

hesabatlar üzrə olan ədəbiyyatlarda «nisbi risk» adı almışdır.

İdarəetmə riski mühüm təhriflərin istənilən maliyyə hesabatlarında

məqsədəuyğun əks etdirilməsidir. Beynəlxalq standartlarda müəyyən olunmuşdur

ki, auditor idarəetmə riskinə ayrıca analitik və ya kombinasiya edilmiş qiymət verə

bilər. Bununla bərabər bəzi auditorlar hesab edir ki, balans və ya mühasibat

əməliyyatları kateqoriyaları yoxlanılarkən belə qiymətin həm nəzəri baxımdan,

həm də praktiki baxımdan kombinasiya edilməsi labüddür.

118

Bu onu göstərir ki, əgər konkret məqsədə nail olmağa yönəldilən audit

yoxlama-ekspertizasmda seçmə üsulundan istifadə edilirsə, idarəetmə riskinin

keyfiyyətcə qiymətini, yoxlama həcmini özü təmin edəcəkdir.

Auditor riskinin analitik qiymətləndirilməsi mühasibat balansı və maliyyə

hesabatlarının göstəricilərinin təhlilində auditorun müəssisənin istehsal-təsərrüfat

fəaliyyətinin xüşusiyyətlərini, onun cari maliyyə vəziyyətini, maliyyə-

hesabatlarının hazırlanmasında rəhbərliyin məsuliyyətini və digər amilləri diqqət

mərkəzində saxlamasıdır.

Uçot və təsərrüfat əməliyyatlarının konkret sahələrində təsərrüfatdaxili risk

qiymətləndirilərkən, burada təhriflərin təzahür etməsinin mümkünlük dərəcəsi,

onlardan sui-istifadə halları, nəzarət olunan təsərrüfat əməliyyatlarının

mürəkkəbliyi nəzərə almır.

Riskin artmasma bəzən icraçılann subyektiv fikri əsasında tərtib edilmiş

mühasibat yazışmaları da səbəb olar. Həmçinin onların düzgün sənədləşdirilməsi

və uçotda əks olunması qaydaları təkdir və təkrar olunması mövcud normativ

sənədlərdə şərh olunur.

Nadir, qeyri-adi və qeyri-standart təsərrüfat əməliyyatlan bir çox cəhətlərdən

risklidir. Auditor riskinin dinamikası analitik qiymətləndirildikdə, keçən illərin

audit məlumatlarından istifadə etmək lazımdır. Lakin, bu halda tam əmin olmaq

lazımdır ki, bu riskin əvvəlki dövrdə kəmiyyətinə verilmiş qiymət yoxlanılan dövr

üçün də qəbul ediləndir.

Hazırda audit təcrübəsində bir çox hallarda auditor riskinin təhlilinin daha fərqli

olan başqa metodları - qiymətləndirmə metodları geniş yayılıb. Auditorlar öz

təcrübələrinə və yoxlama-ekspertiza apardığı müəssisənin rəhbərlərinə bələd

olmalarından istifadə edərək bütövlükdə hesabatlar və ya ayrı-ayrı əməliyyat

qrupları əsasında, ilk növbədə müəssisənin Baş kitabına səthi nəzər salmaq

vasitəsilə auditor riskinin mövcudluğunu və dərəcəsini müəyyənləşdirirlər.

Auditor riskinin məqbul sayıla bilən səviyyəsini qiymətləndirmək və

əsaslandırmaq üçün əvvəlki illərdə müəssisənin likvidliyinin göstəriciləri, istifadə

olunan maliyyələşdirmə metodları və formaları öyrənilir, müqayisə olunur, 119

fəaliyyətin riskli növlərinin mövcudluğu aşkar edilir. Modelləşdirmə prosesində

nəzərə almaq lazımdır ki, auditor riskinin kəmiyyəti idarəetmə üzrə qərar qəbul

etdikdə mülkiyyətçilərin müəyyən etdiyi dərəcədən və hətta mülkiyyətçilərin

sayından asılıdır. Əgər iştirakçılann sayı məhduddursa, onların alternativ

informasiya mənbələrinə malik olmaq imkanları da böyükdür və auditorun aşkar

etmədiyi təhrif və xətalar biznesin vəziyyətinin qiymətləndirilməsinə ciddi surətdə

təsir etmir.

Auditor riskinin kəmiyyəti müəyyən dərəcədə müştərinin maliyyə

vəziyyətindən də asılıdır. Əgər, o qeyri-sabitdirsə və ya böhran vəziyyətindədirsə,

onda auditorun çoxlu sayda analitik proseduralar həyata keçirməsi tələb olunur.

Çünki, belə hallarda yoxlamanın keyfıyyətinə tələb artır.

Maliyyə hesabatlarmm təhrif olunması ehtimalı və onlann aşkar edilməməsi

riski əlaqədar tərəflər arasında əməliyyatlar aparılan hallarda xüsusən böyükdür.

Əgər tərəflərdən biri digərinə nəzarət edirsə yaxud, onun maliyyə və digər

qərarlarına əhəmiyyətli təsir göstərirsə, onlar əlaqədar tərəflər hesab olunur.

Buraya eyni bir qrupa aid olan baş və törəmə müəssisələr, üstünlük təşkil edən və

ya qarşılıqlı asılılığı olan təşkilatlann rəhbərləri aiddir. Aydındır ki, bu cür

müəssisələrdə təsərrüfat əməliyyatlarına dair yazılı sübutlar olmadığından,

qarşılıqlı əməliyyatların əks olunmasının tamlığını aşkar etmək çətindir.

Auditor qeyri-adi vəziyyətlərdə həyata keçirilən sövdələşmələri diqqət

mərkəzində saxlamalı və səbəblərini təhlil etməlidir. Belə sövdələşmələr əvvəllər

aşkar edilməmiş əlaqədar tərəflərin mövcudluğunun əlaməti ola bilər. Əlaqədar

tərəflərlə əməliyyatların səciyyəvi əlamətlərinə aşağıdakılar aid edilə bilər:

- sövdələşmələrin qeyri-adi şərtləri, o cümlədən adi işgüzar praktikadan

köklü surətdə fərqlənən qiymətlər, ödəniş qaydaları;

- biznesin məntiqinə zidd olan sövdələşmələr;

- təsərrüfat əməliyyatlarmm yerinə yetirilməsi üçün əsaslı səbəbin ol-

maması;

120

- əməliyyatların, o cümlədən sövdələşmələrin adi qaydalardan fərqli

formada rəsmiləşdirilməsi, həmin əməliyyatlarla səriştəsiz işçilərin məşğul olması

halları;

- təsərrüfat əməliyyatlarmm forma və məzmunu arasında ziddiyyət;

- müəyyən müştərilərə və ya tədarükçülərə bəlli olmayan səbəblərdən

üstünlüklər verilməsi. Məsələn, digər müştəri və ya tədarükçülərlə müqayisədə bir

müştəri ilə əməliyyatlara əhəmiyyətli dərəcədə böyük üstünlük verilməsi.

Xidmət göstərilməsi (məsələn, nəqliyyat və ya idarəetmə xidməti), təmənnasız

olaraq resursların verilməsi də əlaqədar tərəflərdə şəxsi mənafe mövcudluğunun

əlaməti ola bilər.

Auditin gedişində əlaqəli tərəflər haqqında toplanmış və təsdiq olunmuş

informasiyalar əsasında auditor onlarla aparılan əməliyyatların müəssisənin

mühasibat hesabatlarında əks olunmasına, tamlığına və düzgünlüyünə qiymət

verməlidir. Bunun üçün auditor tərəf-müqabillər arasmda baş vermiş təsərrüfat-

maliyyə əməliyyatlarını xarakterizə edən sintetik göstəriciləri təhlil etməli və onlar

arasında optimal əlaqəni müəyyənləşdirməlidir. Belə məlumatlar (informasiyalar)

müəssisənin uçot-hesabat işlərində və statistik hesabatlarda mövcuddur. Yoxlama-

ekspertiza zamanı müəssisələrarası əməliyyatları təsdiq edən əlaqəli

informasiyaların reallığını qiymətləndirmək üçün auditor qarşılıqlı yoxlamadan da

istifadə edə bilər. Audit yoxlama-ekspertiza işində qarşılıqlı yoxlama metodundan

müəssisələrarası əməliyyatları əks etdirən uçot-hesabat göstərişlərində fərq

müəyyənləşdirildikdə istifadə edilə bilər.

5. Xüsusi tapşırıqlar üzrə yekun-nəticələrin hazırlanması

Bir qayda olaraq audit yoxlama-ekspertizası ilə yanaşı, xüsusi tapşırıqlar üzrə

də audit yoxlaması keçirilə bilər/

Belə ki, inzibati və hüquq- mühafizə orqanlarının təşəbbüsü ilə həyata keçirilən

audit yoxlama-ekspertizası həmin orqanların tapşırığı ilə aparılır və yoxlama-

ekspertiza işinin qarşısında duran əsas vəzifələri həmin orqanlar müəyyən edir.

121

Burada auditor onun qarşısında duran hər bir məsələyə qanunverici normativ akt

mövqeyindən yanaşmalı və bu normativ aktların pozulması nəticəsində əldə edilən

qeyri-qanuni gəlirlər, mənfəət və yaxud ziyanlar müəyyənləşdirib

qiymətləndirməlidir.

Adətən bu audit yoxlamaları maddi vəsaitlərin mənimsənilməsi, iqtisadi

cinayətkarlığın olması və digər hüquq pozuntusu halları mövcud olduqda aparılır.

Bunun üçün inzibati və hüquq-mühafizə orqanlan auditor təşkilatına, yaxud

müstəqil auditora rəsmi müraciət edir və auditor təşkilatlan ilə işin icrasına dair

xüsusi müqavilələr bağlanılır. İcmal mühasibat-maliyyə hesabatlarının auditor

yoxlanılması üzrə də xüsusi tapşırıqlar verilə bilər. Lakin bu tapşırıqlar inzibati-

hüquqi orqanların tapşırığından xeyli fərqlənir. Belə ki, auditor icmal mühasibat-

maliyyə hesabatlarının düzgün tərtib edilməsi və burada yol verilmiş təhriflərin

aradan qaldırılması, iqtisadi göstəricilərin dəqiqləşdirilməsi və digər məsələlər üzrə

tapşırıqların icrasını təmin edir.

Müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətində baş vermiş ayrı-ayrı

əməliyyatlarm tematik yoxlanılması və ekspertiza edilməsində də spesifik

yanaşmalar mövcuddur. Bunun üçün təsərrüfat əməliyyatlarının xarakterindən asılı

olaraq auditor verilən tapşırığa əsasən müvafiq yoxlama metodikası seçməli,

tematik plan tərtib etməlidir. Auditor həmçinin bu məsələlərin həllində qeyri-

standart yanaşmalardan istifadə etməlidir. Təcrübədə xüsusi tapşırıqlar üzrə audit

yoxlama-ekspertizasmm aparılmasında adətən təcrübəli, dərin nəzəri biliklərə

malik olan auditorlar-mütəxəssislər cəlb olunur.

Xüsusi tapşırıqlar üzrə audit yoxlama-ekspertiza işlərindən biri də xarici

iqtisadi fəaliyyət və valyuta əməliyyatlarıdır. Bir qayda olaraq xarici iqtisadi

fəaliyyət xüsusi fəaliyyət olduğu üçün audit yoxlama-ekspertizasının diqqət

mərkəzində olmalıdır. Auditor müəssisə və təşkilatlarm xarici iqtisadi əlaqələr üzrə

əməliyyatlarını ekspertiza edən zaman xarici təşkilatlarla bağlanmış müqavilələr,

bu müqavilədə mal dövriyyəsinin həcmi, yerinə yetirilən iş və xidmətlər üzrə tətbiq

edilən taarif dərəcələrinin beynəlxalq normalara uyğunluğu qiymətləndirilməlidir.

Bu sahə üzrə audit yoxlama-yekun arayışında, xüsusilə tərəflər arasında mal 122

dövriyyəsinin düzgün əks etdirilməsi, yerinə yetirilən iş və xidmətlərin

dəyərlərinin təyinatı üzrə ödənilməsi aydınlaşdırmalıdır. Xarici iqtisadi

əməliyyatlar xüsusi tapşırıqlar üzrə audit yoxlama icrası zamanı diqqəti cəlb edən

əsas məsələlərdən biri də tərəflər arasmda debitor və kreditor borclarının

vəziyyətinin qiymətləndirilməsidir. Təcrübədə bir çox hallarda yerinə yetirilən iş

və xidmətlərin dəyərinin ödənilməsi illərlə yubadılır və yaxud müxtəlif formalarla

mənimsənilir. Sadəcə olaraq debitor-kreditor borcları kimi uçot- hesabat işlərində

əks etdirilir. Bir çox hallarda isə auditorun həmin borcların xarici ölkələrlə

əlaqədar olduğu üçün dəqiqləşdirmək imkanı olmur. Belə hallara audit yoxlama-

ekspertizasmda xüsusi yanaşma tələb edilir. Valyuta əməliyyatları da audit

yoxlama-ekspertizasmdan xüsusi diqqət tələb edən əməliyyatların tərkib hissəsidir.

Çünki valyuta kurslarının düzgün müəyyən edilməməsi nəticəsində vəsaitlərin

mənimsənilməsi hallarına yol verilir.

Göründüyü kimi, auditor qarşısında qoyulan hər bir məsələyə spesifık

yanaşılmalı və xüsusi nəticə-rəy tərtib edilməlidir.

Ədəbiyyat siyahısı

1.V. T. Novruzovun elmi redaktəsi ilə " Audit " Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti

Bakı Azərnəşr -2011.- 504 səh.8-22

2.Abbasov İ. M. “ Audit” dərslik. – Bakı, 2007. – 530 səh.

Mövzu 9. Auditor rəyləri

PLAN

1. Auditor rəylərinin mahiyyəti və növləri

2. Auditor rəylərinin məzmunu və quruluşu

3. Hesabata dair rəy verməkdən imtina şərtləri123

4. Auditorun apardığı yoxlamanın nəticəsi haqqında iqtisadi subyektin

hazırlanması qaydası

1. Auditor rəylərinin mahiyyəti və növləri

Auditor rəyi – auditorun (auditor təşkilatının) inzası və möhürü ilə təsdiq

olunmuş, audit aparılan təsərrüfat subyektinin maliyyə vəziyyətinə, maliyyə -

təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat he

2.Abbasov İ. M. “ Audit” dərslik. – Bakı, 2007. – 530 səh.

sabatları maddələrinin doğruluğuna, mühasibat uçotunun ümumi vəziyyətinə

verdiyi qiyməti əks etdirən və bütün hüquqi və fiziki şəxslər, dövlət hakimiyyəti və

idarəetmə orqanları, habelə məhkəmə orqanları üçün hüquqi əhəmiyyəti olan rəsmi

sənəddir.

Yoxlanılan maliyyə məlumatları barədə fikrini müəyyənləşdirmək üçün auditor

sübutları əsasında əldə edilmiş nəticələr auditor tərəfindən təhlil edilir və

qiymətləndirilir. Auditin yekununda yoxlanılan hesabatlar haqqında aydın yazılı

fikri özündə əks etdirən auditor tərtib edilir.

Səlahiyyətli dövlət orqanının qərarına əsasən keçirilmiş yoxlamanın

nəticələrini əks etdirən auditor rəyi AR-nın prosessual qanunvericiliyinə uyğun

olaraq təyin edilmiş ekspertizanın rəyi ilə bərabər tutulur.

AR-nın ərazisində fəaliyyət göstərən auditor təşkilatları və sərbəst auditorlar

tərəfindən aparılan auditlər üzrə auditor rəyinin və onun növlərinin tərtib və tətbiq

edilməsinin müvafiq qaydalarının müəyyən olunması məqsədi ilə AR-nın Milli

Məclisinə və “Auditor xidməti haqqında” AR-nın Qamumuma uyğun olaraq

“Maliyyə hesabatları üzrə auditor rəyi” beynəlxalq audit standartı əsasında

“Auditor rəyləri” milli audit standartı hazırlanmışdır.

Auditor rəyi aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir:

1. Auditi aparan sərbəst auditor (auditor təşkilatı) barədə məlumat;

Auditor rəyinin bu bölməsində auditor yoxlamasının sərbəst auditor və ya

auditorlar təşkilatı tərəfindən aparılması qeyd edilməklə, auditi aparan sərbəst 124

auditorun soyadı (auditor təşkilatının) adı göstərilir.

2. Auditor rəyinin ünvanlandığı fiziki və hüquqi şəxslər barədə

məlumat; Auditor rəyi sifarişçiyə - təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə və ya

sahiblərinə ünvanlanır. Auditor rəyində onun kimə ünvanlandığı dəqiq müəyyən

edilir. Auditor rəyində əks olunmuş məlumatlardan kimlərin istifadə edə bilicəyi

də göstərilə bilər.

3. Giriş.  Girişdə auditi aparmış auditorun (auditorların) soyadı, lisenziyanın

nömrəsi və tarixi, sifarişçi ilə bağlanmış müqavilələrin tərixi və nömrəsi, habelə

yoxlama ilə əhatə olunmuş dövr göstərilir.

Auditor rəyinin bu bölməsində yoxlanılan hesabatlar haqqında məlumatlar,

bu hesabatların tərtib olunduğu tarix əkls etdirilir.

Hesabatlar üzrə məsuliyyətin yoxlanılan müəssisənin rəhbərinin üzərinə,

mühasibat (maliyyə) hesabatlarının audit nəticələrinə əsasən verilən rəyə görə isə

məsuliyyətin auditorun üzərinə düşdüyü qeyd olunur.

Auditor rəyinin giriş hissəsinin nümunəsi aşağıdakı kimi ola bilər:

“Müqaviləyə əsasən Gəncə şərab – 2 müəssisəsinin 1 yanvar 2005-ci il tarixdən 1

sentyabr 2006-cı il tərixədək maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə

edilən 50 səhifəlik mühasibat (maliyyə) hesabatlarının auditor yoxlamasını

aparmışıq (aparmışam).

Yoxlama 2 sentyabr 2006-cı il tarixdə başlayıb, 10 sentyabr 2006-cı il

tarixdə başa çatdı.

Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi-

təsərrüfat subyektinin rahbərliyi məsuliyyət daşıyır.

Bizim (mənim) vəzifəmiz (vəzifəm) həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama

nəticəsində sifarişçinin maliyyə vəziyyətinə (maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının

qanuniliyinə), illik mühasibat hesabatları maddələrinin doğruluğuna (mühasibat

uçotunun ümumi vəziyyətinə) qiymət verməkdir və biz (mən) yalnız bu rəydə əks

olunmuş mülahizələrimizə (mülahizələrimə) görə məsuliyyət daşıyırıq

(daşıyıram)”.

4. Yoxlamanın məzmunu. Auditor rəyinin bu bölməsində aparılmış 125

yoxlamanın məzmunu, onun həcmi və tətbiq edilmiş standartlar göstərilir.

Auditor rəyindən istifadə edənlərdə auditin AR-nın normativ aktlarının və

hamılıqda qəbul olunmuş təcrübənin və ya beynəlxalq standartların tələblərinə

uyğun olaraq aparıldığına inam yaranmalıdır.

Auditor rəyində göstərilməlidir ki, yoxlama planlaşdırılmış və yoxlanılan

hesabatlar haqqında auditorun mülahizələrinin doğruluğuna onun inamını

formalaşdırmaq üçün lazımi həcmdə aparılmışdır.

2. Auditor rəylərinin məzmunu və quruluşu

Auditor yoxlaması zamanı auditor müəssisənin uçotundakı kənarlaşmaların və

uyğunsuzluqların əhəmiyyətini qiymətləndirir. Səhvin əhəmiyyəti auditor

tərəfindən yoxlama zamanı müəyyən edilir. Bu bölmədə aşağıdakılar şərh olunur:

a) hesabatların əsasaını təşkil edən təsisedici materialların yoxlanması üsulu;

b) hesabatların hazırlanmasında və təqdim edilməsində istifadə olunan

uçotun metodologiyası;

c) maliyyə (nühasibat) hesabatlarının hazırlanmasında sifarişçilər tərəfindən

tətbiq edilən uçot prinsiplərinin qiymətləndirilməsi;

ç) təqdim edilmiş  maliyyə (nühasibat) hesablarının bütövlükdə

qiymətləndirilməsi;

Bu bölmənin məzmununun nümunəsi aşağıdakı kimidir:

“Mülahizələri düzgün forməkəşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının

toplanması məqsədilə biz (mən) qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə

uyğun olaraq auditi planlaşdırmaq və audit prosedurlarını yerinə yetirmişik

(yetirmişəm).

Audit zamanı təqdim olunmuş sənədlərdə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici

materiallar yoxlanılmış, habelə sifarişçi təsərrüfat subyektinin tətbiq etdiyi uçot

prinsipləri qiymətləndirilmişdir.

Hesab edirik (edirəm) ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy

vermək üçün kifayət qədər auditor sübutu toplamışıq (toplamışam)”.126

5. Təqdim olunan hesabatlara dair auditor rəyi. Auditor rəyi hesabatlar

haqqında və onların bütün əhəmiyyətli göstəriciləri üzrə düzgünlüyünə,

Azərbaycan Respublikasında hesabatların tərtibi qaydasına və uçot prinsiplərinə

müvafiq olmasına dair auditor fikrini aydın əks etdirir.

6. Auditor rəyinin tarixi. Auditor tərəfindən yoxlanılmasının başa çatdığı

gün auditor rəyinə tarix qoyulur. Auditor rəyinin imzalandığı gün onun tarixi hesab

edilir.

7. Sərbəst auditorun (auditor təşkilatlarının) ünvanı. Auditor rəyində sərbəst

auditorun (auditor təşkilatının) həqiqi yerləşdiyi ünvan yazılır.

8. Auditor rəyinin təsdiq edilməsi. Auditor yoxlaması başa çatdıqdan və

auditor rəyi tam hazır olduqdan sonra sərbəst auditor onu imzalayır və möhürü ilə

təsdiq edir.

Auditor rəyi auditor təşkilatı tərəfindən aparıldıqda isə yoxlamada iştirak

etmiş auditorlar və auditor təşkilatının rəhbəri auditor rəyini imzalayır, auditor

təşkilatının möhürü ilə təsdiq edir.

Rəy müsbət, şərti müsbət, mənfi ola bilərvə ya auditor mühasibat (maliyyə)

hesabatı haqqında rəy verməkdən imtina edir və özünün nəticələrini başqa hesabat

formasında rəsmiləşdirir.

Şərti müsbət rəy təkmilləşdirilmiş və ya tamamlanmış da ola bilər.

Şərtsiz müsbət rəy, auditorun fikrincə, aşağıdakıları birləşdirə bilər:

1. Auditor audit məqsədi üçün lazım olan bütün məlumatları və izahatları

almışdır;

2. Təqdim olunan məlumat yoxlanılan təsərrüfat subyektinin həqiqi maliyyə

vəziyyətini kifayət qədər əks etdirir;

3. Məlumatın yetərliliyi və düzgünlüyü üçün əhəmiyyətli olan bütün suallar

üzrə tam informasiya mövcuddur;

4. Maliyyə sənədləri müəssisə tərəfindən qəbul olunmuş mühasibat uçotu

sisteminə əsasən tərtib edilir və bu sistem özü mövcud qanunvericiliyin tələblərini

ödəyir;

127

5. Hesabatlar həqiqi uçot məlumatları əsasında qurulur və heç bir ziddiyət

təşkil etmir;

6. Hesabatlar təsdiq edilmiş formalar üzrə tərtib edilmişdir.

Şərtsiz müsbət rəy yoxlanılan təsərrüfat subyektinin uçot və hesabat işinin

vəziyyəti üzrə auditorun aydın və birmənalı müsbət fikrini əks etdirir.

 Şərtsiz müsbət rəy aşağıdakı ifadələrdən istifadə etməklə tərtib edilir: “tələbləri

təmin edir”, “lazımi qaydada təqdim edilir”, “doğru və həqiqi təsəvvür yaradır”,

“düzgün əks etdirir”, “uyğundur”.

Əgər yoxlama zamanı auditorda yoxlanılan təsərrüfat subyektinin qəbul

etdiyi qərarın düzgünlüyünə etiraz və ya şübhə yaranarsa, lakin auditora

arqumentləşdirilmiş və inandırıcı əsaslar təqdim olunarsa, onda auditor öz rəyində

həmin qərarı göstərməyə borclu deyil və belə hal müsbət rəyin şərtsiz olmasına

təsir etmir.

Auditor rəyi ona əlavə edilmiş izahatları özündə birləşdirisə,

təkmilləşdirilmiş hesab olunur.

Təkmilləşdirilmiş auditor rəyi özündə aşağıdakıları birləşdirə bilər:

1. Müəssisənin fasiləsiz fəaliyyətində inamsızlıq və qeyri-müəyyənlik

problemlərini;

2. Yoxlama dövrü ərzində uçot prinsiplərini dəyişməsini;

3. Auditin nəticələrinə görə müəssisənin uçotunda lazımi düzəlişlərin aparılmasına,

əgər bu düzəlişlər auditor rəyi tərtib olunanadək aparılmayıbsa;

4. AR-da qüvvədə olan uçot prinsiplərindən fərqlənən prinsiplərin təsvirini;

5. Başqa auditorların rəyindən istifadəyə dair izahatlar;

6. Əvvəlki auditor rəylərinə aid olan araşdırmaları.

Standart bölmələrdə məlumatlara şərhlər, xüsusilə aşağıda göstərilənlər əlavə

edildikdə, auditor rəyi tamamlanmış hesab olunur.

1. Əhəmiyyətli məlumatlara diqqət göstərilən əlavə bölmə;

2. Rüblük məlumatların və ya analitik uçotun olmaması üzrə lazımi göstəriş;

3. Yoxlanılan hesabatlar toplusuna daxil olan başqa məlumatların uyğunsuzluğu

üzr. lazımi göstəriş;128

4. Maliyyə (mühasibat) hesabatları və auditor rəyi üzrə məsuliyyətə dair

əlavə göstəriş.

İmzalanmış müqavilələrə, vergi üzrə borcların qiymətləndirilməsinə,

məhkəmə proseslərinin nəticələrinə, malgöndərənlərin (podratçıların) xərcinin

ödənilməsinin mümkünlüyünə aidiyyatı olan kifayət qədər qeyri-müəyyənlik

mövcud olarsa, bunlar aydın və dolğun şəkildə hesabata əlavə edilmiş izahatda

açıqlanmalıdır. Auditorlar auditor rəyindən istifadə edənlərin diqqətini mövcud

qeyri-müəyyənliyə cəlb etmək məqsədi ilə bu izahatı auditor rəyinin sonunda

ayrılmış əlavə bölmədə verməlidir. Rəy bu izahatlarla müsbət hesab edilir.

Auditor aşağıdakı göstərilən şərtlərin hər hansı birinin meydana çıxdığı halda

şərtsiz müsbət rəy verə bilməz.

1. İnamsızlıq. İnamsızlığa səbəblər aşağıdakılar ola bilər:

a) Auditor işlərin həcmində olan məhdudiyyət onunla əlaqədardır ki, auditor lazım

olan bütün məlumat və izahatları ala bilmir (məsələn, hesabat qeyri-qənaətbəxş

vəziyyətdə olmasına görə), lazım olan bütün audit prosedurlarını yerinə yetirmək

imkanı olmur (məsələn, vaxt üzrə məhdudiyyət olmasına görə);

b) Şəraitdən asılı olaraq nəticələrin düzgünlüyünə inamsızlıq (məsələn, mübahisəli

vəziyyət, uzunmüddətli müqavilə və ya uzunmüddətli proqram, çoxvariantlı

idarəetmə üsulu və s.).

2. İrad. Bu zaman auditorun mülahizəsi bir sıra sahələrdə yoxlanılan

maliyyə məlumatları üzrə verilən nəticələrə zidd olur. İrada səbəblər aşağıdakılar

ola bilər:

a) Uçot sistemlərinin və ya üsullarının qəbul edilməməsi;

b) Əməliyyatların aparılması və ya rəsmiləşdirilməsinin qanunvericiliyin

tələblərinə uyğun olmaması.

Əgər iradlar vardırsa, auditor ya təsdiqləyici qeydi ixtisar edir, ya da ondan

imtina edir. Hər hansı dərəcədə inamsızlıq və ya iradın mövcudluğu şərtsiz müsbət

rəydən imtina etmək üçün əsas verir. Rəyin növünün sonrakı seçilməsi inamsızlıq

və ya iradın dərəcəsindən, yəni mühüm əhəmiyyət kəsb edib-etməməsindən

asılıdır.129

İnamsızlıq və ya irad o vaxt mühüm əhəmiyyət kəsb edən hesab olunur ki,

inamsızlıq və ya iradı yaradan amillərin maliyyə məlumatlarına təsir çox böyük

olur, bu da işin real vəziyyətini bütövlükdə və ya əsaslı surətdə təhrif etməyə

gətirib çıxarır. İnamsızlıq və ya irad o vaxt mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən hesab

olunur ki, inamsızlıq və ya iradı yaradan amillərin maliyyə məlumatlarına təsir

əhəmiyyətsiz dərəcədə olur.

Mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən inamsızlığın və ya iradın mövcudluğu

auditora əsas verir ki, şərti müsbət (məhdudlaşdırılmış) rəy versin.

         Mühüm əhəmiyyət kəsb edən inamsızlığın mövcudluğu mənfi rəy vermək

üçün əsas verir.

 Mühüm əhəmiyyət kəsb edən iradın mövcudluğu isə rəy verməkdən imtina

etməyə əsas sayılır.

Auditor rəy verərkən şərtsiz müsbət rəydən fərqlənən bütün hallarda, onun

mülahizələri ilə şərtləşdirilmiş bütün mövcud səbəblərə yəni, inamsızlıq və irada

izahatlar verir.

Bu məlumatlar rəyin ayrıca bölməsində verilmişdir ki, sonra rəy verilsin və

ya rəydən imtina edilsin. Göstərilən halların daha geniş müzakirəsi lazım olduqda,

həmin bölmədə başqa sənədlərə, sifarişçiyə auditor tərəfindən verilən ətraflı

məlumatlara istinad etmək olar.

Şərti müsbət rəy – məhdudiyyət olan rəydir. Məhdudiyyət bu və ya digər

xüsusiyyətin və uyğunsuzluğun olmasını göstərmək lazım olduqda rəyə daxil

edilir. Əgər məlumat qıtlığı və ya Azərbaycan Respublikasında qəbul edilmiş uçot

prinsiplərindən kənarlaşmalar olarsa, rəy məhdudlaşdırılır. Məhdudlaşdırılmış rəy

aşağıdakıları əks etdirir:

1. Azərbaycan Respublikasında qəbul edilmiş uçot prinsiplərindən

kənarlaşmalara dair fikri;

2. Azərbaycan Respublikasında qüvvəsə olan uçot prinsiplərindən

kənarlaşmalarla  razılaşmamağa dair fikri;

3. Audit prosedurlarının məhdud həcmi haqqında fikri:

130

4. Yoxlanmamış hesabatlar üzrə auditor rəyinin verilməsinin qeyri –

mümkünlüyü;

5. Məlumatların uyğun olmaması ilə əlaqədar olaraq hesabatların

düzgünlüyünü təsdiq edə auditor rəyinin təqdim edilməsinin qeyri – mümkünlüyü.

3. Hesabata dair rəy verməkdən imtina şərtləri

Auditor rəyində movcud şəraitdən asılı olaraq lazimi audit prosedurlarının yerinə

yetirilməsinin qeyri – mümkünlüyü nəticəsində yaranan məlumatların

çatışmazlığını təsvir etmək lazımdır. Bu, müxtəlif şəraitləsdə baç verə bilər. əsasa

etibarı ilə bu, debitor borcunun təsdiq edilməsinin material ehtiyatlarının

mövcudluğunun yoxlanılmasının, investisiyalar haqqında məlumat alınmasının 

qeyri – mümkünlüyüdür. Bu problemləri alternativ proseslər yolu ilə sübutedici

məlumatlar toplamaqla həll etmək mümükündürsə, onda auditor bunu edir və

auditor rəyinə məhdudiyyət qoyulmamaqla müsbət rəy verir.

Əgər auditor şərti müsbət rəy verirsə və etiraz mühüm əhəmiyyət etməyən

inamsızlığın mövcudluğu ilə əlaqədardırsa, onda auditor dəqiq suallar üzrə öz

mülahizələrini əvvəlki arqumentlər bölməsində verilənlər əsasında ifadə edir, yerdə

qalanlar üzrə isə öz mülahizələrini şərtsiz müsbət rəydə olan eyni məlumatların

köməyi ilə ifadə edir.

Əgər rəyə etiraz mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən iradın mövcudluğu ilə

əlaqədardırsa, auditor bu iradı konkret hallar  üzrə rəsmiləşdirir yəni öz

mülahizələrini əvvəldə verilmiş arqumentlər əsasında rəsmiləşdirir, belə hallar

istina olduqda isə özünün faktlara əsaslanan mülahizələrini ifadə edir.

Auditor tərəfindən yoxlama aparılarkən aşkar edilmiş pozuntular və kənarlaşmalar

ayrıca hal kimi qeyd olunur və onlar auditor rəyi tərtib olunanadək aradan

qaldırılır. Belə halda şərti müsbət rəy verilə bilər. Bunun üçün auditor qeyd edir ki,

maliyyə vəziyyətinin göstəriciləri, onlarda aşkar olunmuş kənarlaşmalrın müvafiq

tarixə (auditor rəyinin tərtib olunduğu tarixdən əvvəl) aradan qaldırılması nəzərə

alınmaqla düzgündür.

131

Auditor təqdim edilən arqumentlər əsasında mənfi rəy verirsə, o, rəyi

gödtərən ifadələrdən istifadə etməklə tərtib edilir: “tələbləri təmin etmir”, “işin

mövcud vəziyyətini təhrif edir”, “həqiqi təsəvvür yaratmır”, “müvafiq deyil”,

“ziddiyyətlidir”.

Auditor hesabatlara dair rəy verməkdən imtina edirsə, o gətirilmiş arqu-

mentlən əsasında işin vəziyyəti haqqında rəy hazırlamağın mümkün olmadığını

göstərir.

Auditor rəyi iki nüsxədən ibarət tərtib edilir.Bunlardan biri sifarişçi təsərrüfat

subyektinin rəhbərliyinə təqdim edilir, digəri isə auditor təşkilatında (sərbəst

auditorda) saxlanılır.

Auditin nəticələri üzrə təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə auditorun yazılı

məlumatı auditor fəaliyyətinin reqlamentləşdirilməsi üçün hazırlanır.

Məcburi auditin bütün hallarında auditor təşkilatları auditin nəticələri üzrə

yoxlanılan  təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinə auditorun yazılı məlumatını

(hesabatını) hazırlanmağa və ünvan səhibinə təqdim etməyə borcludur. Auditor

təşkilatları auditin həyata kerçirilməsi gedişatında aralıq məlumat hazırlayıb şifahi

və ya yazılı şəkildə verə bilərlər.

Auditorun yazılı məlumatlarında mühasibat uçotunda əhəmiyyətli səhvlərə

gətirib çıxara bilən uçot qeydlərindəki, mühasibat uçotunda və daxili nəzarət

sistemində nöqsanlar haqqında məlumat yoxlanılan təsərrüfat subyektinin

rəhbərliyinə şatdırılması məqsədilə və təsərrüfat subyektinin mühasibat və nəzarət

sisteminin təkmilləşdirilməsinə dair konstruktiv təkliflərin irəli sürülməsi

qaydasında verilir.

Auditor təşkilatı subyektinin maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətilə əlaqədar, onun

mühasibat uçotunun düzgünlüyünə təsir edən və ya edə biləcək bütün əhəmiyyətli

səhvləri və təhrifləri auditorun yazılı məlumatlarında göstərməyə borcludur.

Auditorun yazılı məlumatına bütün mövcud nöqsanlar haqqında tam hesabat kimi

baxıla bilməz. O, yalnız auditor yoxlaması prosesində aşkar edilən nöqsanları

göstərir.

132

Auditorun yazılı məlumatını auditi bilavasitə aparan auditorun və digər

mütəxəssislər imzalamalıdır.

4. Auditorun apardığı yoxlamanın nəticəsi haqqında iqtisadi subyektin

hazırlanması qaydası

Hər bir auditor təşkilatı auditorun yazılı məlumatının hazırlanması forması

üzrə vahid (firmadaxili) tələbləri işləyib hazırlamalıdır. Belə daxili tələblər

müxtəlif təsərrüfat subyektləri üçün həmin sənədin səliqəli və vahid formada

tərtibini təmin etməli, auditor təşkilatının rəhbəri tərəfindən təsdiq edilməlidir.

Auditorun yazılı məlumatda aşağıdakılar məcburi qaydada olmalıdır:

1. Auditor təşkilatının rekvizitləri;

2. Yoxlanılan təsərrüfat subyektinin rekvizitləri;

3. Təsərrüfat subyekti auditinin gedişatında yoxlanılan sənədlərin əhatə

etdiyi dövrün göstərilməsi, auditorun yazılı məlumatının imzalanması tarixi;

4. Mühasibat uçotunun aparılmasının və mühasibat hesabatının tərtib

olunmasının AR-nın qanunvericiliyi ilə müəyyənləşdirilmiş qaydasının auditin

gedişatında aşkar edilmiş, hesabatın dürüstlüyünə təsir edən və edə biləcək

əhəmiyyətli səhvləri;

5. Təsərrüfat subyektinin mühasibat uçotunun təşkilinin və aparılmasının,

müvafiq hesabatların tərtibinin və daxili nəzarət sisteminin vəziyyətinin

yoxlanması nəticələri.

Auditorun yazılı məlumatında olan informasiyalar aydın, qısa, məzmunlu və

dəqiq olmalıdır. Burada məcburi qaydada göstərilməlidir ki, edilən qeydlərdən

hansı əhəmiyyətlidir, hansı yox, sadalanan nöqsanlar auditor rəyində olan

nəticələrə təsir edir və ya etmir. Auditor təşkilatı şərti müsbət rəy verməkdən

imtina etdikdə auditorun yazılı məlumatında auditoru belə fikrə gətirən səbəblər

ətraflı əsaslandırılmalıdır.

133

Ədəbiyyat siyahısı

1. V. T. Novruzovun elmi redaktəsi ilə " Audit " Ali məktəblər üçün dərs

vəsaiti Bakı Azərnəşr -2011.- 504 səh.8-22

2. Abbasov İ. M. “ Audit” dərslik. – Bakı, 2007. – 530 səh.

Mövzu 10. Auditor sübutları

Plan1. Auditin dəlil sübutlarının mahiyyəti, növləri və əldə edilməsi mənbələri

2. Auditin dəlil-sübutlarında daxili auditin yekun nəticələrindən iştifadə

edilməsi

3. Ekspert-mütəxəssişlərin rəy və nəticələrindən iştifadə edilməsi

4. Auditin dəlil-sübutunun rəsmiləşdirilməsi

1. Auditin dəlil sübutlarının mahiyyəti, növləri və əldə edilməsi

mənbələri

Auditorun dəlil-sübutlarının geniş məzmunlu açılışı Azərbaycan

Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 18 dəkabr 1997-ci il tarixli 16/1a saylı

qərarı ilə təsdiq edilmiş "Auditor sübutu " adlı milli standartda şərh edilmişdir. Bu

standarta görə auditor dəlil-sübutları 2 iştiqamətdən əldə edilə bilər:

audit yoxlama-ekspertizası aparılan müəssişənin özündən;

yoxlanılan təsərrüfat subyektinin əlaqəli təşkilatlarından və ya fiziki

şəxslərdən.

Auditor yoxlama-ekspertiza işləri aparan zaman təsərrüfat-maliyyə

fəaliyyətində nöqsan və qanun pözuntuları aşkar etdikdə, müəssişədə aparılan 134

əməliyyatlar qapalı təsərrüfat əməliyyatları olubsa, təbii ki, belə nöqsanların

təsdiqi üçün təsərrüfat subyektinin məlumatları, ilkin sənədləri kifayətdir. Audit

yoxlama-ekspertizası zamanı müəyyənləşdirilmiş çatışmamazlıqlar və nöqsanlar

kənar təşkilatlarla, sifarişçi təşkilatlarla əlaqəlidirsə, bu zaman yoxlama-ekspertiza

nəticəsində aşkar olunmuş çatışmamazlıqların, nöqsanların təsdiqi üçün təsərrüfat

subyektinin əlaqəli təşkilatlarından dəlil-sübutlar əldə edilməlidir. "Auditor

sübutu" milli audit standartına görə, auditor dəlil - sübutu mahiyyətinə görə yazılı,

sifahi və faktiki növlərə bölünür. Bir qayda olaraq yazılı dəlil - sübutlar sənədli

dəlil-sübutlar hesab edilir. Qeyd etdiyimiz kimi, bu daha ciddi auditor dəlil-sübutu

sayılır. Belə dəlil-sübutlara audit yoxlama-ekspertizasında ciddi qanun pozuntuları

və mənimsəmə halları aşkar edilən zaman ehtiyac duyulur.

Sifahi sübutlar audit yoxlama-ekspertizası nəicəsində uçot-hesabat işlərində

aşkar olunmuş kənarlaşmalara şamil edilir. Auditor yoxlama arayışında bu kimi

halların şərhini verməklə kifayətlənə bilər.

Faktiki sübutlar öz mahiyyətinə görə dəyişkən oldugu üçün uçot- hesabat

işlərinin müəyyən tarixə qalıqları və hesabat dövrünə iqtişadi göstəricilərin

rəqəmlərlə şərhidir. Həmin standarta görə auditor dəlil-sübutu əldə etmək üçün

müvafiq prosedur əməliyyatlar aparmalıdır. Belə ki, yoxlama-ekspertiza aparılan

müəssişədə uçot-hesabat işlərinin səviyyəsini qiymətləndirmək üçün auditorun

müvafiq testlərdən iştifadə etməsi mməqsədəuyğundur. Yəni auditor uçotun və

maliyyə hesabatlarının beynəlxalq standartlarına uygun olaraq əvvəlcədən tərtib

etdiyi suallara, yoxlanılan müəssişənin uçot-hesabat işlərinin faktiki vəziyyətinə

dair cavablar tapmalıdır.

Uçot-hesabat işlərində yol verilmiş təhriflərin qiymətləndirilməsi və bu

təhrifəri sübuta yetirmək üçün auditorun alternativ mühasibat yazılışları

(müxabirləşmələri) tərtib etməsi nəticəsində yekun qərar cıxarması vacibdir.

Auditor yoxlama-ekspertiza aparılan müəssişənin ayrı-ayrı təsərrüfat

əməliyyatlarında yol verilmiş nöqsan və çatışmamazlıqların xarakterinə görə dəlil

və sübutların digər formalarından da iştifadə edə bilər. Auditor müəssişənin mal-

material qalıqlarının seçmə üsulu ilə yoxlanılması nəticəsində aşkar olunan 135

çatışmamazlığı dəqiqləşdirmək və qiymətləndirmək üçün mal-material qalıqları

üzrə inventarlaşma üsulundan iştifadə etməlidir. Müəssişənin iştehsal etdiyi

məhsulun kəmiyyət və keyfiyyətində müəyyən çatışmamazlıqlar varsa, bu zaman

laboratoriya analizindən və yaxud mütəxəssiş rəyindən iştifadə olunması vacibdir.

Müəssişənin dəbitor və kreditor əməliyyatlarında malsatan və podratçılarla

hesablaşmalarda müəyyən çatışmamazlıqlar aşkar edilərsə, bu çatışmamazlıqların,

nöqsanların təsdiqi üçün qarşılıqlı üzləşmə aktından iştifadə olunması vacibdir.

Audit yoxlama-ekspertizası nəticəsində müəssişənin təsərrüfat-maliyyə

fəaliyyətini xarakterizə edən iqtişadi göstəricilərdə ciddi fərqlər aşkar edilərsə və

bu fərqlərin maliyyə nəticələrinə əsaslı təsir göstərməsi ehtimalı olan zaman

auditorun yoxlanılan dövr üçün alternativ mühasibat balansını tərtib etməsi

zəruridir. Həmin dövr üçün baş vermiş təsərrüfat-maliyyə əməliyyatları başdan-

başa inventarlaşma edilib, yenidən dövriyyə cədvəlləri tərtib olunmalıdır.

Auditin dəlil-sübutlarında sadə hesablama, müşahidə, rəsmi sorgu

üsullarından da iştifadə etmək mümkündür. Butun hallarda audit yoxlama-

ekspertiza nəticəsində müəyyənləşdirilən çatışmamazlıqlar və kənarlaşmalar bu və

ya digər formada təsdiq edilməlidir.

Yuxarıda qeyd olunanların daha dəqiq, daha geniş şərhi bu standarta əlavə

olaraq Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası Şurasının 16 iyul 2002-ci il

tarixli 98/2 saylı qərarı ilə "Auditor sübutları - xüsusi maddələrə əlavə baxılması"

adlı standartında öz əksini tapmışdır. Belə standarta zərurət bu sahədə mövcud

beynəlxalq standartların tələblərindən irəli gəlir. "Auditor sübutları - xüsusi

maddələrə əlavə baxılması" adlı standartın əsas məqsədi maliyyə hesabatlarının

ayrı-ayrı xüsusi məbləğləri və digər məsələlərdə əlavə məlumatların, əlavə

sübutların əldə edilməsinə xidmət etməkdir. Burada əsas etibarilə debitor və

kreditor borcları, məhkəmə işləri, iddiaları haqqında sorgu qaydaları, uzunmüddətli

investisiyaların dəyərinin qiymətləndirilməsi və onların açıqlanması qaydaları öz

əksini tapmışdır.

2. Auditin dəlil-sübutlarında daxili auditin yekun nəticələrindən iştifadə136

edilməsi

Təsərrüfatdaxili audit müəssişənin bütövlükdə səmərəliliyinin

yüksəldilməsinə xidmət edir. Bir qayda olaraq təsərrüfatdaxili audit müəssişənin

spesifik xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla, onun iştehsal prosesinin ahəngdar

təşkilinə təsir edir və idarəetmənin müvafiq funksiyalarını yerinə yetirir. Yəni onun

vəzifəsi rəhbərliyin qəbul etdiyi qərar və sərəncamların həmin müəssişənin şöbə

və bölmələrində yerinə yetiriməsi vəziyyəti haqqında lazımi informasiyanı təmin

etməkdən ibarətdir. Ona görə də daxili auditin yerinə yetirdiyi iş və xidmətlərdən

zəngin informasiya toplana bilər və bu xarici audit üçün yararli ola bilər. Bu zaman

audit yoxlama-ekspertiza işlərində daxili auditin nəticələrindən auditor dəlil-sübut

kimi iştifadə edə bilər. Dəlil və sübutlar əsas etibarı ilə təsərrufatdaxili nəzarət

sişteminin səviyyəsinin qiymətləndirilməsində səmərəli vasitə rolunu oynayır. Belə

ki, təsərrüfatdaxili audit vasitəsilə mütəmadi olaraq operativ qaydada bölmə və

şöbələrdə sərbəst fəaliyyət göstərən, hüquqi statusa malik olan törəmə

müəssişələrdə monitorinqlər keçirilir və onun nəticələri barədə rəhbərliyə lazımi

məlumatlar verilir.

Keçirilən monitorinqlərin nəticələrinin rəsmiləşdirilməsində bir cox

kənarlaşmalar təsərrüfat əməliyyatları üzrə nöqsanlar, uçot-hesabat işlərində yol

verilmiş nöqsanlar, təhriflər, qanundan kənarlaşmalar öz əksini tapır. Əgər qeyd

olunan hallar təsərrüfatdaxili auditin nəticələrində mütəmadi olaraq təkrarlanırsa

və onun aradan qaldırılması üçün heç bir praktiki tədbirlər görülmürsə, həmin

faktlar xarici audit yoxlama-ekspertiza işlərində öz əksini tapa bilər və dəlil-sübut

kimi mütəmadiliyi daxili auditin nəticələri ilə təsdiqlənə bilər.

Digər tərəfdən, məlumdur ki, müəssişə öz təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini

qanunverici və normativ hüquqi aktların tələbləri bazasında qurur. Bu prinsiplər

aşagı və orta idarəedici korpusda ayrı-ayrı şöbə və bölmələr tərəfindən pozula

bilər. Təsərrüfatdaxili audit nəzarət siştemini həyata keçirən zaman qanunverici və

normativ hüquqi aktların tələblərinin yerinə yetirilməsini qiymətləndirməlidir.

Xarici audit yoxlama-ekspertiza işlərini həyata keçirən zaman bu işlərin həcmi

böyük oldugu üçün daxili auditin monitorinq yoxlamalarının nəticələrinə iştinad 137

etməklə müvafiq fikir yürüdə bilər. Təsərrufatdaxili auditin funksiyalarından biri

də müvafiq qaydada tematik yoxlamaların keçirilməsidir. Ayrı-ayrı sahələrdə yol

verilmiş qanunsuzluqlar, kənarlaşmalar və uçotda pozuntular bütövlükdə

müəssişənin təsərrüfat fəaliyyətinin hər hansı bir sahəsi üzrə fikir yürütməyə əsas

verir. Yəni yol verilmiş nöqsanlar butun şöbə və bölmələrdə təkrarlanırsa, auditor

bu sahədə müvafiq qərar qəbul etməklə təsərrufatdaxili auditin nəticəsinin

yoxlanmasına iştinad edə bilər. Auditor yoxlama-ekspertiza işlərində dəlil və

sübutlarla təsərrüfatdaxili bölmə və şöbələrdə idarəetmənin vəziyyətini

qiymətləndirməlidir. Daha dogrusu, təsərrüfatdaxili nəticələrdən iştifadə

edilməsində müvafiq qaydalara əməl olunmalıdır. Auditor yoxlama-ekspertiza

işləri aparan zaman müəyyənləşdirdiyi bir sıra qanun pozuntuları, uçotdan

kənarlaşmalar və ciddi əhəmiyyətə malik olmayan nöqsanları qruplaşdırmalı, əgər

eyni tipli nöqsanlara mütəmadi olaraq yol verilmişdirsə, həmin nöqsanların

təsərrüfatın ümumi səmərəliliyinə təsiri qiymətləndirilməlidir. Bu zaman öz fikrini

qətiləşdirmək, möhkəmləndirmək üçün auditor təsərrüfatdaxili auditin nəticələrinə

iştinad edə bilər. Təcrübədə bir çox hallarda bu tipli nöqsanlar, kənarlaşmalar uçot

və hesabat işləri ilə əlaqədar olur. Həmin nöqsanlara şöbələrdə, bölmələrdə yol

verilir və bunlara bir çox hallarda ciddi əhəmiyyət verilmir. Lakin uçot-hesabat

işlərində yol verilmiş nöqsanlar, kənarlaşmalar forma etibarilə əhəmiyyətli olmasa

da, onları qruplaşdırdıqda və təhlil etdikdə müəyyən rəyə gəlmək mümkündür.

Auditor yoxlama-ekspertiza işləri aparan zaman daxili auditin nəticələrindən

uçot-hesabat işləri ilə yanaşı digər məsələlərində – marketinq tədqiqatı satış

əməliyyatı, satışın təşkili, menecerin idarəetmə səviyyəsi kimi məsələlərin

qiymətləndirilməsində də iştifadə edə bilər.

3. Ekspert-mütəxəssişlərin rəy və nəticələrindən iştifadə edilməsi

Audit yoxlama-ekspertizasında dəlil və sübutların təsdiqi məqsədilə dəvət

olunan ekspert-mütəxəssişlər məhkəmə, mühasibat və digər sahələrdə fəaliyyət

göstərən ekspert-mütəxəssişlər kimi xüsusi statusa malik dəyillər. Burada ekspert-

mütəxəssişlərin diplomu, lişenziyası və digər təsdiqedici sənədləri ekspert 138

biliyinin sübutu ola bilər. Ekspert-mütəxəssişlərin rəy və nəticələrindən iştifadə

qaydaları da "Ekspert işindən iştifadəyə dair" milli audit standartının müvafiq

maddələrində öz əksini tapmışdır. Belə ki, həmin standarta uygun olaraq ekspert

işinin həcmi, müddəti və digər şərtləri sifarişci və ekspert tərəfindən müəyyən

edilməli, razılaşdırılmalı və müvafiq qaydada sənədləşdirilməlidir. Müstəqil

ekspertin audit yoxlama-ekspertiza işlərinə cəlb edilməsi auditorla ekspert arasında

baglanmış müqavilə əsasında həyata keçirilir. Həmin müqavilədə ekspertizanın

predmeti, məqsədi, həcmi, tədqiqat üçün informasiya mənbələri, ekspert

hesabatının forma və məzmunu, ekspertin rəy və nəticələrinə hansı formada auditor

sübutu kimi baxmagın mümkünlüyü təmin edilməlidir. "Ekspert işindən iştifadəyə

dair" milli audit standartında da həmçinin ekspert-mütəxəssişlərin yerinə yetirdiyi

iş və xidmətlərin qaydası öz əksini tapmışdır. Bu standarta görə ekspert-

mütəxəssişlərin yerinə yetirdiyi iş ekspertlə auditor arasında baglanmış

müqavilənin tələblərinə cavab verməlidir. Ekspert rəy və nəticələrində öz əksini

tapmış informasiyalar və iqtişadi göstəricilər yoxlanılan müəssişənin mühasibat və

digər uçot məlumatlarına uygun olmalıdır. Ekspertin iştifadə etdiyi

qiymətləndirmənin ilkin şərtləri və metodları maliyyə - mühasibat hesabında olan

şərtlərə və metodlara uygun olmalıdır. Ekspert işində iştifadə olunan hesablama və

digər tədqiqat nəticələrində yeri gəldikdə Azərbaycan Respublikası qanunverici və

normativ hüquqi aktlarına iştinad edilməlidir.

Ekspertin təqdim etdiyi rəy-nəticələr aydın, qərəzsiz və dəqiq olmalıdır. Bir

qayda olaraq auditor yoxlama-ekspertiza işlərində ekspert-mütəxəssiş rəyindən

iştifadə etmişdirsə bu, həmin sahə üzrə auditoru mövcud əməliyyatlar üzrə

məsuliyyətdən azad etmir. Əgər auditor ekspert-mütəxəssiş rəyində məntiqi nəticə

görmürsə və ya ekspert-mütəxəssişə qarşı ciddi inamsızlıq yaranarsa, ekspert-

mütəxəssiş tərəfindən yerinə yetirilən iş və xidmətlərin nəticəsində verilən rəyə

alternativ rəyin hazırlanmasını təşkil etməyə borcludur.

Buna görə də ekspert-mütəxəssişin rəy və nəticələrində müvafiq prinsipial

məqamlar öz əksini tapmalıdır. Bütövlükdə götürdükdə ekspert-mütəxəssisin rəy

və nəticələrinin üç hissədən ibarət olması təklif olunur: ümumi prinsiplər – giriş 139

hissə, tədqiqat, nəticə və təkliflər. Bir qayda olaraq audit yoxlama-ekspertiza

işlərinə cəlb edilmiş ekspert-mütəxəssisin yerinə yetirdiyi iş və xidmətlərin yekun

arayışlarında bunlar əksini tapmalıdır: yoxlanılan obyektin adı, ünvanı, yerinə

yetirdiyi iş və xidmətlərin həcmi, xarakteri, ötən dövrdə analoji ekspert-mütəxəssis

rəylərindən bu sahədə iştifadə edilməsi və onların nəticələri, həmin ekspertin

yerinə yetirdiyi işlərin əsasında verdiyi təkliflər nəticəsində əldə edilən müvafiq

dəyişikliklər və s. Ekspert-mütəxəssislərin rəy və nəticələrinin giriş hissesində,

həmçinin yerinə yetirilən işlərdə və xidmətlərdə hansı metod və vasitələrdən

iştifadə edildiyi qeyd edilməli, ekspert aparan mütəxəssisin adı, soyadı, atasının

adı, ixtisas dərəcəsi, həmin sahədə müvafiq iş təcrubəsi, yoxladıgı şəraitin,

ekspertiza etdiyi hər hansı bir halın tarixi və ekspertiza üçün əldə etdiyi

materialların ünvanı göstərilməlidir. Ekspert-mütəxəssislərin rəyinin giriş

hissəsində yerinə yetirilən iş və xidmətlərin ekspertiza üçün baglanılan müqaviləyə

uygun olması göstərilməlidir. Əgər bu sahədə dəyişiklik edilibsə, o rəsmi

razılaşdırılmalıdır. Ekspert-mütəxəssis həmçinin öz rəy və nəticələrini

rəsmiləşdirən zaman onun giriş hissəsində yerinə yetirilən iş və xidmətlərin

ekspertizası zamanı hansı qiymətlərdən istifadə etdiyinin hüquqi bazasını da

göstərməlidir. Bir qayda olaraq ekspert-mütəxəssislərin verdiyi rəy və təkliflərin

tədqiqat hissəsində tədqiqatın aparılma prosesi, onun metodikası, ardıcıllığı və əldə

edilən nəticələr faktlarla qeyd edilməlidir. Hər hansı analitik bir sahə üzrə aparılan

ekspertiza işlərinin nəticələri bu fəsildə ayrıca öz əksini tapmalıdır. Əgər ekspertiza

bir neçə əlaqəli sahədə aparılarsa, bunların nəticələri bir bölmədə göstərilə bilər.

Ekspert-mütəxəssisin apardığı tədqiqatin nəticələri mümkün qədər sadə və

oxunaqlı qaydada şərh edilməlidir. Bu ekspert rəyində ekspertiza üçün tətbiq

olunan metodik vəsaitlərdən, müxtəlif modəllərdən, hesablama metodikasından

istifadə edilmişsə, onlarin tarixi, normativ hüquqi sənədlərin dərc edildiyi orqanın

ünvanı və müəllifi göstərilməlidir. Əgər ekspert-mütəxəssiş apardığı tədqiqat

sahəsində xüsusi və spesifik terminlərdən istifadə etmişdirsə, bu terminlərin izahını

və onun mənbəyini göstərməlidir.

140

Ekspert-mütəxəssisin yerinə yetirdiyi iş və xidmətlərin yekun rəyi audit-

yoxlama arayışının nəticə hissəsində öz əksini tapmalıdır. Bu zaman ekspert-

mütəxəssis qarşisinda duran hər bir sual mütləq cavablandırılmalıdır. Əgər

yoxlama-ekspertiza işlərində ekspert-mütəxəssisin yerinə yetirəcəyi iş və xidmət,

yaxud aparacagı tədqiqat obyektiv və subyektiv səbəblərdən mümkün

olmamışdirsa, bu barədə yekun arayışının nəticə hissəsində mütləq qeydlər

edilməlidir.

4. Auditin dəlil-sübutunun rəsmiləşdirilməsi

Müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin audit yoxlama-ekspertizası

zamanı məhsul iştehsalında texnoloji proseslərin gözlənilməsi məhsulun kəmiyyət

və keyfiyyət göstəricilərində yol verilmiş nöqsanlar nəticəsində dəyən ziyanın,

yaxud əldə edilən gəlirlərin təsdiqinin sənədləşməsində bir neçe üsuldan iştifadə

edilə bilər. Bu kimi halların təsdiqində vacib sənədlər kimi laboratoriya analizinin

nəticəsi, mütəxəssislərin verdiyi yekun – rəy arayışı, auditorun özunun müsahidəsi

altında aparılan sinaq işlərinin nəticələrini göstərmək olar. Bu proseslərin

sənədləşdiriməsi formaca müxtəlif olsa da, məzmun etibarilə eynidir, yəni məhsul

iştehsalı üzrə texnoloji proseslərdə yol verilmiş kənarlaşmaların nəticələrinin

rəsmiləşdirilməsindən ibarətdir. Bu halların sənədləşdiriməsi qaydası aşagıdakı

kimi ola bilər:

- auditorun şəxsi müşahidəsi nəticəsində aparılan eksperimentlərin nəticəsi

şahidlərin iştiraki ilə yerindəcə aktlaşdırılmalı və bu barədə audit-yoxlama yekun

arayışında qeydiyyat aparılmalıdır.

Digər hallarda, yəni mütəxəssis-ekspertlərin yerinə yetirdiyi iş və xidmətlər

nəticəsində məhsul istehsalı prosesində yol verilmiş nöqsanlara dair yekun rəyi və

onu təsdiq edən laboratoriya analizinin verdiyi nəticə-arayışı, yoxlama-yekun

arayışına əlavə edilməklə bu barədə yekun arayışda müvafiq qeydlər aparılmalıdır.

Audit yoxlama-ekspertizası zamanı sahələrin və istehsalın spesifik xüsusiyyətləri

ilə əlaqədar olaraq bir sıra fərqli hallara da rast gəlmək mümkündur. Məsələn,

müəssişənin rəhbərliyinin aldadılması yolu ilə bir çox kiçik həcmli təsərrüfat-141

maliyyə əməliyyatlarına rast gəlinir ki, bunlar da əkser hallarda pul vəsaitlərinin və

maddi əşyaların mənimsənilməsi ilə baglı olur. Belə hallara mişal olaraq pensiya

ödənişlərində, məzuniyyət haqqlarının ödənişlərində, həmçinin müqavilələrin

baglanması və icrasında qiymətlərin - tariflərin təhrif olunmasına rast gəlmək olar.

Audit yoxlama-ekspertiza işlərində belə halların sübuta yetirilməsi üçün

sənədləşdirmə aparılmalıdır. Bir qayda olaraq butun bu kimi hallar

ümumiləşdirilir, yoxlama-yekun arayışının müvafiq hissəsində qeydlər aparılır.

Ədəbiyyat siyahısı

1.V. T. Novruzovun elmi redaktəsi ilə " Audit " Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti

Bakı Azərnəşr -2011.- 504 səh.8-22

2.Abbasov İ. M. “ Audit” dərslik. – Bakı, 2007. – 530 səh. səh

Mövzu 11. Auditin sənədləşdirilməsi.

P L A N

1.Auditin iş sənədləri onların tərkibi, məzmunu və rəsmiyyətə salınması qaydası.

2. İş sənədlərinin funksiyaları və onların növləri.

3. İş sənədlərinin forması məzmunu və saxlanma qaydaları.

4. Auditorun yekun sənədləri, auditin nəticəsinin auditor aktı vasitəsilə

rəsmiləşdirilməsi.

Audit zamanı auditorlar yerinə yetirdikləri işlərin həcminin və

keyfiyyətinin təsdiqinə əsas olan iş sənədləri tərtib etməlidir.

İş sənədləri – auditlə əlaqədar auditorun hazırladığı, topladığı və saxladığı, habelə

auditor üçün hazırlanan məlumatlardan ibarətdir.

142

İş sənədləri kompüterlərdə kağızlarda və s. üsullarda yazılmış məlumatlar

şəklində ola bilər.

İş sənədləri elə sənədlərdir ki, burada auditor audit apararkən istifadə etdiyi

əməliyyatları, testləri, alınan məlumatları və müvafiq nəticələri qeyd edir.

İş sənədləri auditin düzgün aparılması üzün auditorun əhəmiyyətli saydığı

və onun rəyində göstərdiyi nəticələri əsaslandıran bütün məlumatları özündə əks

etdirilməlidir.

İş sənədləri aşağıdakı funksiyalara malikdir.

• Auditin planlaşdırılmasını və yerinə yetirilməsini təmin etmək.

• Auditor rəyinin əsaslandırılmasını və yerinə yetirilməsini təmin

etmək.

• Audit işlərimə rəhbərlik prosesini və keyfiyyətə nəzarəti

gücləndirmək.

• Auditdə metodik yanaşmaya şərait yaratmaq.

• Auditdə işdə köməklik etmək.

İş sənədləri auditin aparılması zamanı auditin qarşılaşdığı bütün mühüm

halları şərhini özündə əks etdirməlidir.

İş sənədləri auditin kifayət qərar tam və müfəssəl olmalıdır ki, təqdim

edilən audit məlumatları ilə əvvəlcədən əlaqəsi olmayan təcrübəli auditor bu

sənədlər əsasında hansı iş aparıldığını müəyyən etsin və əldə edilən nəticələri

əsaslandıra bilər.

İş sənədləri audit həyata keçirildikcə tərtib edilməlidir ki, ayrı-ayrı

təfərrüatlar və problemlər nəzərdən yayınmasın.

İş sənədləri yoxlanılan sahələrin hər biri haqqında aşağıdakı məlumatları

əks etdirilməlidir.

• tətbiq edilən metodika;

• istifadə olunan testlər;

• alınan məlumatlar;

• nəticələr .

143

İş sənədlərinin məzmunu əhəmiyyətli dərəcədə auditorun peşəkar

mülahizələridir. Auditor üçün hər bir müşahidənin və ya araşdırmanın

sənədləşdirilməsi vacib deyil, o, yalnız onlardan əhəmiyyətli hesab etdiklərini

sənədləşdirir.

İş sənədləri peşəkarlıq baxımından savadlı tərtib edilməlidir. İş sənədlərinin

formaları auditin ayrı-ayrı sahələrinin xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla auditorlar

tərəfindən müəyyənləşdirilir.

Müəyyən edilmiş formada iş sənədlərindən istifadə edilməsi auditorun işinin

və səmərəliliyinə bilavasitə təsir etdiyindən, müəyyən auditor təşkilatlarının

daxilində vahid formada iş sənədlərinin tərtib olunması məsləhət görülür.

Auditor həmçinin sifarişçi tərəfindən hazırlanmış rəqəm və ya analitik

məlumatlardan və digər sənədlərdən istifadə edə bilər. Belə hallarda auditor əmin

olmalıdır ki, bu materiallar müvafiq qaydada və obyektiv hazırlanmışdır.

İş sənədləri aşağıdakı növlərə ayrıla bilər.

1.Daimi iş sənədləri. Bunlar elə sənədlərdir ki, daimi məna kəsb edən yeni

məlumatlarla tamamlanır.

2.Cari iş sənədləri. Bunlar elə sənədlərdir ki, hər şeydən əvvəl, müəyyən

dövrün auditinə aid edilir.

İş sənədlərinin tərtib olunması zamanı aşağıdakı tələbinə riayət edilməsi

vacibdir:

1. Hər bir iş sənədinin birinci səhifəsində audit aparan auditorun soyadı, adi

və atasının adı (auditor təşkilatının adı), sifarişçi təşkilatın adı, audit aparılması

üçün bağlanmış müqavilənin tarixi və nömrəsi göstərilməlidir.

2. Hər bir iş sənədi xüsusi ada malik olmalıdır. (məsələn, “Əsas vəsaitlərin

uçotunun auditi”, “Pul vəsaitlərinin auditi və s.)

144

3.Hər bir iş sənədinin özünün indeksi olmalıdır. İş sənədləri əlifba, rəqəm

rum rəqəmi, balans hesablarının nömrəsi və digər sistemlərin köməyi ilə

indeksləşdirilirlər.

4. İş sənədlərinin hər bir səhifəsi nömrələnilməlidir.

5. Hər bir iş sənədinin sonunda onu tərtib edən auditorun soyadı

göstərilməklə imza edilməli və sənədin doldurulması tarixi qeyd edilməlidir.

İş sənədlərinə aşağıdakılar aid edilir:

1. Auditin planlaşdırılması haqqında sənədlər

2. Müəssisənin təşkilatı hüquqi formasına aid olan məlumatlar.

3. Protokollar, razılaşmalar və normativ hüquqi, sənədlərin surətləri və ya

onlardan lazımi hissələr.

4. Müəssisənin fəaliyyət sahəsi, onun fəaliyyətinin texnoloji və quruluş

sistemi haqqında məlumat.

5. Uçot sisteminin öyrənilməsi və qiymətləndirilməsinin əks etdirilməsi.

6. Daxili nəzarət sisteminin auditor tərəfindən öyrənilməsini sübütü və bu

məsələ ilə əlaqədar onun nəticələri.

7. Riskin qiymətləndirilməsi və onunla əlaqədar olan bütün məlumatların

sübutu.

8. Hesablar üzrə qalıqlar və əməliyyatların təhlili.

9. Əhəmiyyətli göstəricilərin təhlili.

10. Yerinə yetirilən audit əməliyyatlarının həcmi, müddəti, mahiyyəti və

onların nəticələrinin əks etdirilməsi.

11. Auditin aparılmasında iştirak edən şəxslərə müxtəlif əməliyyatların

yerinə yetirilməsi barədə göstərilən və onların yerinə yetirilmə müddəti.

12 Ayrı-ayrı konkret məsələlərlə əlaqədar auditə cəlb edilən kənar auditor və

ya ekspertlərin rəyləri.

13. Digər auditor və ya ekspertlər, eləcə də mütəxəssislər tərəfindən yerinə

yetirilən işin lazımi qaydada istiqamətləndirilməsinin və nəzarət edilməsinin

sübutu.

14. Ayrı-ayrı məqalələr üzrə sifarişçilərin yarışmalarının surəti.145

YOXLAMAQ ÜÇÜN SUALLAR.

1.Auditin iş sənədlərini dedikdə nə başa düşülür?

2.Auditin iş sənədlərinə daxil olan sənədlərinin tərkibinə hansı sənəd daxildir?

3.İş sənədlərinin formalarını və olan məzmunu izah edin.

4.Auditin iş sənədlərini saxlanma qaydasını izah edin.

5.Auditin yekun sənədlərini akt vasitəsiylə necə rəsmləşdirilir?

Ədəbiyyat siyahısı

1.V. T. Novruzovun elmi redaktəsi ilə " Audit " Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti

Bakı Azərnəşr -2011.- 504 səh.8-22

2.Abbasov İ. M. “ Audit” dərslik. – Bakı, 2007. – 530 səh.

Mövzu 12. Müxtəlif subyektlərin auditi aparılarkən qarşılıqlı münasibətlər

1. Ümumi təyinatlı maliyyə hesabatlarının tam dəsti üzrə müstəqil auditorun

hesabatı

2. Maliyyə hesabatları çərçivəsinin tətbiqi nəticəsində maliyyə hesabatlarının

yanlış təsəvvür yaratmasının nadir halları

3. Xüsusi təyinatlı audit tapşırıqları üzrə müstəqil auditorun hesabatı

4. Auditlə bağlı məsələlərin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxslərə

bildirilməsi

1. Ümumi təyinatlı maliyyə hesabatlarının tam dəsti üzrə müstəqil

auditorun hesabatı

Maliyyə hesabatlarının auditinin məqsədi maliyyə hesabatlarının bütün

əhəmiyyətli hallarda tətbiq olunan maliyyə hesabatları çərçivələrinə uyğun

hazırlanması barədə auditora rəyin ifadə edilməsinə imkan verməkdir. Qanun

146

və ya qaydalarda digər terminlərdən istifadə edilməsi nəzərdə tutulmazsa,

maliyyə hesabatlarının düzgün əks etdirmə məqsədi daşıyan çərçivələrinə

uyğun hazırlanmış ümumi təyinatlı maliyyə hesabatlarının tam dəsti üzrə

auditor rəyi maliyyə hesabatlarının “düzgün və ədalətli təsəvvür yaradıb-

yaratmaması” və ya “bütün mühüm aspektlər üzrə düzgün əks etdirib-

etdirməməsi”ni bildirir. “Düzgün və ədalətli təsəvvür yaratması” və ya

“bütün mühüm aspektlər üzrə düzgün əks etdirməsi” ifadələri eyni məna

daşıyır. Spesifik yurisdiksiyada qeyd edilən ifadələrdən hansının istifadə

ediləcəyi həmin yurisdiksiyada maliyyə hesabatlarının auditini tənzimləyən

qanun və ya qaydalar və ya göstərilən yurisdiksiyada müəyyən edilmis

təcrübə əsasında müəyyən edilir.

Bəzi yurisdiksiyalarda maliyyə hesabatlarının auditini tənzimləyən

qanun və ya qaydalar auditor rəyinin ifadə edilməsində istifadə olunan

ifadələrin qeyd edilənlərdən fərqli verilməsini tələb edə bilər. Auditorun

göstərilən ifadələrdən istifadə etməli olmasına baxmayaraq, rəyin ifadə

edilməsində auditorun məsuliyyəti dəyişməz olaraq qalır.

Qanun və qaydalarda fərqli ifadələrdən istifadə edilməsi tələb edilərsə,

auditor maliyyə hesabatlarının auditindən əldə edilən əminliyin istifadəçilər

tərəfindən səhv anlaşıla bilməsini diqqətlə nəzərdən keçirir.

Maliyyə hesabatlarının bütün mühüm aspektlər üzrə düzgün əks

etdirməsi,düzgün və ədalətli təsəvür yaratması barədə auditorun mühakiməsi

tətbiq olunan maliyyə hesabatları çərçivəsi konteksində hazırlanır. Tətbiq olunan

maliyyə hesabatlarıçərçivəsi olmadan auditor müəssisənin maliyə hesabatlarının

qiymətləndirilməsi üzrə istinad edilən meyara malik ola bilməz.

Ümumi təyinatlı maliyyə hesabatlarının qəbul edilməsini müəyyən edən

maliyyə hesabatları çərçivəsini tətbiqi , müstəsna hallar istisna olmaqla, düzgün

əks etdirilməsini təmin edən maliyyə hesabatlarının təqdim edilməsi ilə

nəticələnə bilər. Maliyyə hesabatları çərçivəsində bütün hadisələrin və ya

məlumatların hansı qaydada açıqlanması və ya aydınlaşdırılması barədə

məlumat verilməsi də, bir qayda olaraq, burada çərçivənin tələblərini nəzərə 147

çarpdıran biliklərə uyğun gələn uçot siyasətinin hazirlanmasi və tətbiqinin

əsası olan kifayət qədər geniş pirinsiplər ifadə edilir.Bu səbəbdən maliyyə

hesabatları çərçivəsi maliyyə hesabatlarının düzgün əks etdirilməsinin auditor

tərəfindən qiymətləndirilməsi kontekstini ,eləcə də maliyyə hesabatlarının

xüsusi əməliyyat növləri,balans hesabları və açıqlamalar üzrə tətbiq olunan

maliyyə hesabatları çərçivəsinin xüsusi tələblərinə uyğun hazırlanması və

təqdim edilməsini təmin edir.

Maliyyə hesabatları üzrə rəyin tərtib edilməsi zamanı audit sübutları

əsasında əldə edilmiş nəticələr auditor tərəfindən qiymətləndirilməlidir.

Maliyyə hesabatları üzrə rəy tərtib edərkən əldə edilən audit sübutuna

əsalanaraq, auditor ümumilikdə götürülən maliyyə hesabatlarının əhəmiyyətli

səhvlərdən uzaq olması barədə yetərli əminliyin təmin edilməsini

qiymətləndirir. Buraya kifayət qədər və müvafiq əhəmiyyətə malik audit

sübutunun maliyyə hesabatlarında əhəmiyyətli səhvlər riskini qebul edilə

biləcək qədər aşağı səviyyəyə endirmək məqsədilə əldə edilməsi və müəyyən

edilmiş, lakin düzəlişlər aparılmayan səhvlərin təsirinin qiymətləndirilməsi

daxildi.

2. Maliyyə hesabatları çərçivəsinin tətbiqi nəticəsində maliyyə

hesabatlarının yanlış təsəvvür yaratmasının nadir halları

Ümumi təyinatlı maliyyə hesabatlarında qəbul edilmiş maliyyə

hesabatları çərcivəsinin bəziləri maliyyə hesabatlarının düzgün təqdimatının

məqsədlərinə nail olunması üçün birbaşa və ya dolayı yollarla maliyyə

hesabatları çərçivələrində nəzərdə tutulan xüsusi tələblərdən kənarlaşmanın

zəruri olduğu müstəsna halların olmasını qəbul edir və zəruri olan

açıqlamalar üzrə təlimatları təmin edir.Ümumi təyinatlı maliyyə hesabatları

üçün qəbul edilmiş digər çərçivələr nəzərdə tutulan hallar üzrə təlimatları

təmin etməyə də bilər.Xüsusi tələblərə əməl edilən zaman auditor maliyyə

hesabatlarının yanlış təsəvvür yaratmasına səbəb olan hallarla qarşılaşarsa,

auditor hesabatında dəyişikliklərin edilməsini nəzərə almalıdır. Auditor 148

hesabatında müvafiq hesab edilən hər hansı dəyişiklik rəhbərlik tərəfindən

məsələnin maliyyə hesabatlarında hansı qaydada əks etdirilməsi və maliyyə

hesabatları çərçivəsində göstərilən müstəsna halların xüsusiyyətindən asılı

olmalıdır.

BAS-lara müvafiq olaraq aparılan audit üzrə auditor hesabatının elementləri

Auditin BAS-lara müvafiq qaydada aparılması zamanı auditor hesabatında

ardıcıllıq ümumi qəbul edilmiş standartlara müvafiqdirsə, onun dünya

bazarında daha asan tanımasına imkan verir. O, həmçinin, istifadəçinin

anlamasına və qeyri-adi hallar baş verərsə, onların müəyyən edilməsinə

kömək edir.

Auditor rəyi tətbiq olunan maliyyə hesabatları çərçivəsində müəyyən

edilmiş maliyyə hesabatlarının tam dəstini əhatə edir. MHBS-yə müvafiq

hazırlanmış maliyyə hesabatlarına daxildir: balans hesabatı, mənfəət və

zərərlər haqqında hesabat, kapitalda dəyişikliklər barədə hesabat, pul

vəsaitlərinin axını barədə hesabat, əhəmiyyətli uçot siyasətinin və digər

izahedici qeydlərin xülasəsi. Bəzi yurisdiksiyalarda əlavə edilən məlumatlara

da maliyyə hesabatlarının ayrılmaz hissəsi kimi baxmaq olar.

Bəzi hallarda müəssisə qanun, qaydalar və ya standartlara uyğun olan və ya

öz seçimi ilə maliyyə hesabatları ilə birlikdə maliyyə hesabatları çərçivəsində

tələb edilməyən əlavə məlumatlar təqdim edə bilər.

Bəzi hallarda xüsusiyyət və təqdimat formasından asılı olaraq, əlavə

məlumatlar maliyyə hesabatlarından aydın şəkildə fərqləndirilməyə də bilər.

Belə əlavə məlumatlar auditor rəyi ilə əhatə olunur.

Giriş maddəsində maliyyə hesabatları elementlərinin təsvirində qeydlər

yetərli hesab edilərsə, maliyyə hesabatlarının tərkib hissəsi kimi təqdim

edilən əlavə məlumatın xüsusi olaraq auditor hesabatının giriş maddəsində

göstərilməsinə ehtiyac yoxdur.

Maliyyə hesabatları üzrə rəhbəliyin məsuliyyəti. Auditor hesabatında

rəhbırliyin maliyyə hesabatlarının tətbiq olunan maliyyə hesabatları 149

çərçivəsinə uyğun olaraq hazırlanması və düzgün təqdim edilməsi üzrə

məsuliyyət daşınması və həmin məsuliyyətə aşağıdakıların daxil olduğu əks

etdirilməlidir:

a) Fırıldaqçılıq və ya səhv nəticəsində yaranmasından asılı olmayaraq,

əhəmiyyətli səhvlər olmayan maliyyə hesabatlarının hazırlanması və

düzgün təqdim edilməsi üçün müvafiq daxili nəzarətin təşkili, tətbiqi

və saxlanması;

b) Müvafiq uçot siyasətinin seçilməsi və tətbiqi;

c) Müəyyən şəraitə münasib olan uçot ehtimallarının müəyyən edilməsi.

Maliyyə hesabatları rəhbərlik tərəfindən təqdim edilir. Rəhbərlik

maliyyə hesabatlarının tətbiq olunan maliyyə hesabatları çərçivəsinə uyğun

hazırlanması və düzgün təqdim edilməsi üçün məsuliyyət daşıyır. Maliyyə

hesabatlarının hazırlanması zamanı rəhbərlikdən müəyyən hallarda əsaslı

hesab edilən uçot ehtimallarını müəyyən edilməsində mühakimənin irəli

sürülməsi, habelə müvafiq uçot siyasətinin seçilməsi və tətbiqi tələb edilir.

Nəzərdə tutulan mühakimə tətbiq olunan maliyyə hesabatları çərçivəsi

kontekstində irəli sürülüb.

Konkret yurisdiksiya və ya müəssisənin xüsusiyyəti kontekstində

maliyyə hesabatlarının hazırlanması və təqdim edilməsi ilə əlaqədar auditor

tərəfindən rəhbərliyin məsuliyyəti barədə əlavələrin edilməsi müvafiq hesab

edilən hallar mövcud ola bilər.

700 saylı BAS-da rəhbərlik termini maliyyə hesabatlarının hazırlanması

və düzgün təqdimatı üzrə cavabdeh olan şəxslərə aid edilir. Konkret

yurisdiksiyalarda hüquqi bazadan asılı olaraq, digər terminlər müvafiq hesab

edilə bilər. Bəzi yurisdiksiyalarda idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan

şəxslərə (məsələn, direktorlara ) istinad edilə bilər.

Auditorun məsuliyyəti. Auditor hesabatında auditorun məsuliyyətinin auditin

aparılmış maliyyə hesabatları üzrə rəyin ifadə edilməsindən ibarət olduğu

göstərilməlidir.

150

Maliyyə hesabatlarının hazırlanması və düzgün təqdimatı üzrə rəhbərliyin

məsuliyyətindən fərqli olduğunu göstərmək məqsədilə auditor hesabatında

auditorun məsuliyyətinin auditi aparılmış maliyyə hesabatları üzrə rəyin ifadə

edilməsində ibarət olduğu göstərilir.

Auditor hesabatında auditin beynəlxalq audit standartlarına müvafiq olaraq

aparıldığı göstərilməlidir. Eyni zamanda, auditor hesabatında həmin

standartlarda auditorun etik normalara əməl etməsi, habelə maliyyə

hesabatlarının əhəmiyyətli səhvlərdən uzaq olması barədə yetərli əminlik

əldə etmək məqsədinin auditi planlaşdırılması və yerinə yetirilməsinin tələb

edildiyi göstərilməlidir.

Bundan başqa, auditə istifadə edilən uçot siyasətinin münasibliyinin,

rəhbərlik tərəfindən həyata keçirilən uçot ehtimallarının məntiqliyinin, habelə

maliyyə hesabatlarının, ümumiyyətlə, təqdim edilməsinin qiymətləndirilməsi

daxildir. Auditor hesabatında auditorun əldə etdiyi audit sübutunun auditor

rəyinin ifadə edilməsi üçün əsası təmin etməsi məqsədilə yetərli və müvafiq

olması göstərilməlidir.

Auditor rəyi. Auditor tərəfindən maliyyə hesabatlarının tətbiq

olunan maliyyə hesabatları çərçivəsinə uyğun olaraq düzgün və ədalətli

təsəvvür yaratması və ya bütün mühüm aspektlər üzrə düzgün əks etdirməsi

müəyyən edildikdə, bu barədə şərtsiz müsbət rəy ifadə edilməlidir . Şərtsiz

müsbət rəy bildirərkən auditor hesabatında rəy barədə maddədə maliyyə

hesabatlarının tətbiq olunan maliyyə hesabatları çərçivəsinə uyğun olaraq

düzgün və ədalətli təsəvvür yaratması və ya bütün aspektlər üzrə düzgün əks

etdirməsinə dair auditor rəyi ifadə edilməlidir.

Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartları və ya İctimai Sektorda

Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartları (İSBMUS) maliyyə hesabatları

çərçivəsi olaraq tətbiq edilmirsə, rəyin mətnində maliyyə hesabatları

çərçivəsinə edilən istinadda maliyyə hesabatları çərçivəsinin aid olduğu ölkə

və ya yurisdiksiya əks etdirməlidir.

151

Auditor rəyində maliyyə hesabatlarının əhatə etmək məqsədi daşıyan

(maliyyə hesabatları çərçivəsi əsasında müəyyən edilən) məlumata dair

düzgün və ədalətli təsəvvür yaratması və ya bütün mühüm aspektlər üzrə

düzgün əks etməsi barədə məlumat verilir.

Auditor rəyinin hansı kontekstdə ifadə edildiyinin istifadəçiyə

çatdırılması üçün auditor rəyində maliyyə hesabatlarının əsaslandığı maliyyə

hesabatları çəçivəsi göstərilir. Tətbiq olunan maliyyə hesabatlarının çərçivəsi

MHBS və ya İSBMUS deyilsə, auditor rəyində tətbiq olunan maliyyə

hesabatları çərçivəsinin aid ölkə və ya yurisdiksiya göstərilir.

Digər məsələlər. Standartlar, qanunlar və ya yurisdiksiyada ümumilikdə

qəbul edilmiş təcrübə auditordan maliyyə hesabatlarının auditində və ya bu

barədə auditor hesabatında auditorun məsuliyyətinin izahını müəyyən edən

məsələlərin daha əhatəli izahını tələb edə və ya buna icazə verə bilər. Belə

məsələlər auditor rəyindən sonrakı maddədə ayrıca olaraq göstərilə bilər.

Hesabatlar üzrə digər məsuliyyətlər. Bəzi yurisdiksiyalarda auditor

maliyyə hesabatlarına dair rəyin ifadə edilməsi üzrə məsuliyyətdən başqa,

əlavə məsələlər üzrə hesabatın verilməsinə görə də məsuliyyət daşıya bilər.

Alternativ olaraq, auditordan əlavə nəzərdə tutulan prosedurlarının icra

edilməsi və onlara dair hesabatın verilməsi və ya mühasibat kitablarının və

qeydlərinin uyğunluğu kimi xüsusi məsələlər üzrə rəyin bildirilməsi istənilə

bilər.Konkret yurisdiksiya və ölkədə audit standartları həmin yurisdiksiya və

ya ölkədə auditorun məsuliyyəti üzrə konkret əlavə hesabatvermə

məsuliyyətlərinə görə təlimatlar verir.

Bəzi hallarda müvafiq standart və ya qanunlarda maliyyə hesabatlarına

dair auditor hesabatı daxilində göstərilən digər məsuliyyətlər üzrə auditor

tərəfindən hesabatın verilməsi tələb edilə və ya buna icazə verilə bilər. Digər

hallarda auditordan həmin məsələlər üzrə ayrıca hesabatın verilməsi tələb

oluna və ya icazə verilə bilər.

152

Maliyyə hesabatlarına dair auditor hesabatı daxilində digər hesabatvermə

məsuliyyətləri nəzədrdə tutularsa, həmin hesabatvermə məsuliyyətləri auditor

hesabatın ayrıca bölməsində auditor rəyindən sonrakı paraqrafda verilməlidir.

Digər hesabatvermə məsuliyyətlərini auditorun maliyyə hesabatları üzrə

məsuliyyətindən və rəyindən fərqləndirmək məqsədilə auditor həmin

məsuliyyətləri hesabatın ayrıca bölməsində göstər.

Auditorun imzası. Auditor hesabatı imzalanmalıdır. Konkret

yurisdiksiyadan asılı olaraq, auditorun imzası auditor şirkətinin adından və ya

auditorun şəxsi adından və ya hər ikisinin adından edilə bilər. Auditorun

imzasından başqa, bəzi yurisdiksiyalarda auditordan auditorun peşəkar

mühasib adının və ya auditor\auditor şirkətinin həmin yurisdiksiyada müvafiq

lisenziyalaşdırıcı orqan tərəfindən tanınması faktının göstərilməsi tələb oluna

bilər.

Auditor hesabatının tarixi. Auditor maliyyə hesabartlarına dair hesabatın

tarixini maliyyə hesabatları üzrə rəyin əsaslandığı yetərli əhəmiyyətə malik

audit sübutunun əldə edildiyi tarixdən əvvəl qoymamalıdır. Yetərli əhəmiyyətə

malik audit sübutuna müəssisənin maliyyə hesabatlarının tam dəstinin

hazırlanması və idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxslərin maliyyə

hesabatlarının hazırlanması üzrə məsuliyyəti qəbul etməsi sübutu daxil

edilməlidir.

Auditor hesabatının tarixi istifadəçiyə auditora məlum olan və həmin

tarixədək baş vermiş hadisə və əməliyyatların təsirinin auditor tərəfindən

nəzərə alınmasını barədə məlumat verir.

Auditor rəyi maliyyə hesabatları üzrə ifadə edildiyindən və maliyyə

hesabatları üzrə rəhbərlik məsuliyyət daşıdığından, auditorun maliyyə

hesabatlarının tam dəstininin hazırlanması və rəhbərliyin onların hazırlanması

üzrə məsuliyyəti qəbul etməsi barədə sübutu əldə etməsinə qədər auditor

yetərli əhəmiyyətə malik audit sübutunun əldə edildiyi barədə nəticəyə

gəlmək səlahiyyətinə malik deyildir.

153

Bəzi yurisdiksiyalarda maliyyə hesabatlarının tam dəstinin hazırlanması

barədə nəticəyə gəlmək səlahiyyətinə malik şəxslər (məsələn, direktorlar) və

ya qurumlar qanun və qaydalar əsasında təsdiq edilir və bununla əlaqədar

zəruri təsdiqetmə prosesləri müəyyən edilir. Belə hallarda auitor həmin

təsdiqetmə barədə sübutu maliyyə hesabatları tarixinin müəyyən edilməsi

zamanı əldə edir. Lakin digər yurisdiksiyalarda təsdiqetmə prosesi qanun və

qaydalarda nəzərdə tutulmur.

Bəzi yurisdiksiyalarda maliyyə hesabatlarının dərc edilməsindən əvvəl

səhmdarlar tərəfindən maliyyə hesabatlarının yekun təsdiqi tələb olunur.

Həmin yurisdiksiyalarda auditorun yetərli əhəmiyyətə malik audit sübutunun

əldə edilməsi barədə nəticəyə gəlməsi üçün səhmdarların yekun təsdiqi vacib

hesab olunmur. BAS-ların məqsədlərinə uyğun olaraq, maliyyə hesabatlarının

təsdiq olunması tarixi idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxslərin maliyyə

hesabatlarının tam dəstinin hazırlanmasını müəyyən etmələrindən daha əvvəlki

tarixdir.

Auditorun ünvanı. Hesabatda auditorun ölkə və ya yurisdiksiyada

çalışdığı ünvan göstərilməlidir.

Auditor hesabatı. Auditor hesabat yazılı formada olmalıdır. Yazılı

hesabata həm çap edilmiş formada, həm də elektron variantda təqdim edilən

hesabatlar daxildir. Aşağıda MHBS-yə uyğun olaraq hazırlanmış maliyyə

hesabatlarının auditi zamanı yuxarıda qeyd olunan elementlərdən ibarət

şərtsiz müsbət rəyin ifadə edildiyi auditor hesabatının nümunəsi göstərilir.

Həmin nümunədə nəzərdə tutulur ki, maliyyə hesabatlarının auditinə əlavə

olaraq, auditorun yerli qanunvericiliklə tələb olunan digər hesabatvermə üzrə

məsuliyyətləri də vardır.

MÜSTƏQİL AUDİTORUN HESABATI

Müstəqil ünvan sahibi

Maliyyə hesabatları üzrə hesabat

Biz ABC şirkətinin 31 dekabr 20... il tarixinə balans hesabatından və bu

tarixdə başa çatmış il üzrə mənfəət və zərərlər, kapitalda dəyişikliklər və 154

pul vəsaitlərinin axını barədə hesabatlarından, habelə əhəmiyyətli uçot

siyasətinin və digər izahedici qeydlərin qısa xülasəsindən ibarət olan əlavə

edilmiş maliyyə hesabatlarının auditini apardıq.

Maliyyə hesabatları üzrə rəhbərliyin məsuliyyəti

Rəhbərlik göstərilən maliyyə hesabatlarının Maliyyə Hesabatlarının

Beynəlxalq Standartlarına uyğun olaraq hazırlanması və düzgün təqdim

edilməsi üzrə məsuliyyət daşıyır. Həmin məsuliyyətə fırıldaqçılıq və ya səhv

nəticəsində yaranmasından asılı olmayaraq, əhəmiyyətli səhvlər olmayan

maliyyə hesabatlarının hazırlanması və düzgün təqdim edilməsi üçün müvafiq

daxili nəzarətin təşkili, tətbiqi və saxlanması, müvafiq uçot siyasətinin

seçilməsi və tətbiqi və müəyyən şəraitə münasib olan uçot ehtimallarının

müəyyən edilməsi daxildir.

Auditorun məsuliyyəti

Bizim vəzifəmiz apardığımız audit əsasında həmin maliyyə hesabatları

üzrə rəy ifadə etməkdir.Biz auditi beynəlxalq audit standartlarına uyğun

aparmışıq. Bu standartlar bizdən etik normalara riayət etməyi və audtin

planlaşdırılması və aparılmasını maliyyə hesabatlarında əhəmiyyətli səhvlərə

yol verilmədiyinə kifayət qədər əmin olacaq tərzdə həyata keçirməyi tələb

edir.

Auditə maliyyə hesabatlarında göstərilən məbləğlər və açıqlamalar

barədə audit sübutunun əldə edilməsi üçün prosedurların həyata keçirilməsi

daxildir. Seçilmiş prosedurlar, eləcə də fırıldaqçılıq və ya səhv nəticəsində

yaranmasından asılı olmayaraq, maliyyə hesabatlarının əhəmiyyətli səhvlər

riskinin qiymətləndirilməsi auditorun mühakiməsindən asılıdır. Bu risklər

qiymətləndirilərkən auditor müəyyən şəraitdə münasib olan audit

prosedurlarının işləni hazırlanması məqsədilə müəssisənin maliyyə

hesabatlarının hazırlanması və düzgün təqdim edilməsinə aid olan daxili

nəzarət elementlərini nəzərə alır, lakin bu zaman müəssisənin daxili nəzarət

sisteminin səmərəliliyi haqqında rəy bildirmək məqsədini güdmür. Auditə,

həmçinin, tətbiq edilmiş uçot prinsiplərinin və rəhbərlik tərəfindən edilmiş 155

mühüm ehtimalların qiymətləndirilməsi, o cümlədən ümumilikdə maliyyə

hesabatlarının təqdim edilməsi üzrə qiymətləndirmənin aparılması daxildir.

Biz hesab edirik ki, əldə etdiyimiz audit sübutu auditor rəyinin

bildirilməsi üçün yetərli və müvafiq əsası təmin edir.

Rəy

Bizim fikrimizcə, maliyyə hesabatları 31 dekabr 20... il tarixinə

şirkətin maliyyə vəziyyəti və bu tarixdə başa çatmış il üzrə maliyyə

nəticələri və pul vəsaitlərinin axını üzrə Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq

Standartlarına müvafiq olaraq düzgün və ədalətli təsəvvür yaradır (və ya

“bütün mühüm aspektlər üzrə düzgün əks etdirir”).

Digər hüquqi və normativ tələblər üzrə hesabat

[Auditor hesabatının bu bölməsinin forma və məzmunu auditorun digər

hesabatvermə məsuliyyətlərinin xüsusiyyətindən asılı olaraq fərqlənir.]

[Auditorun imzası]

[Auditor hesabatının tarixi]

[Auditorun ünvanı]

BAS-lara və konkret yurisdiksiyanın və ya ölkənin audit standartlarına

müvafiq olaraq aparılan auditlər üzrə auditor hesabatı

Auditor həm BAS-lara, həm də konkret yurisdiksiyanın və ya ölkənin

audit standartlarına müvafiq olaraq auditi həyata keçirə bilər (700 saylı BAS-

ın məqsədlərindən asılı olaraq, “milli audit standartları” adlanır.)

Auditor hesabatı yalnız auitorun beynəlxalq audit standartlarının bütün

tələblərinə tam əməl etdiyi halda beynəlxalq audit standartlarına uyğun

aparılmış auditə aid edilməlidir.

Auditor auditlə bağlı BAS-ın hər bir tələbinə əməl etdikdə və həmin

yurisdiksiya və ölkənin müvafiq standartlarının yerinə yetirilməsi üçün zəruri

olan əlavə audit prosedurlarının icra edilməsi zamanı auditin həm BAS-lara,

həm də milli audit standartlarına uyğun aparıldığını göstərə bilər. BAS-lards

auditor rəyinə və ya xüsusi hallarda izahedici paraqrafın daxil edilməsi

şərtlərinə təsir göstərə bilən auditor hesabatı ilə bağlı hesabatvermə tələbləri 156

və milli audit standartları arasında ziddiyyət olduqda, həm BAS-lara, həm də

milli audit standartlarına istinad məqsədə müvafiq hesab edilmir.

Auditor hesabatı həm beynəlxalq audit standartlarına, həm də konkret

yurisdiksiyanın və ya ölkənin audit standartlarına istinad etdikdə, auditor

hesabatında audit standartının əsaslandığı yurisdiksiya və ya mənşə ölkəsi

göstərilməlidir.

Auditor hesabatı qanun, qayda və ya konkret yurisdiksiyanın və ya

ölkənin audit standartlarında nəzərdə tutulan forma və ya ifadə

ardıcıllığından istifadə etməklə hazırlandıqda və auditor hesabatına aşağıda

göstərilən elementlərin hər biri daxil edildikdə, auditor hesabatı həm

beynəlxalq audit standartlarına, həm də konkret yurisdiksiyanın və ya ölkənin

audit standartlarına aid edilməlidir:

a) Başlıq;

b) Tapşırıq şərtlərindən asılı olaraq; müvafiq ünvan sahibi;

c) Auditi aparılan maliyyə hesabatlarını müəyyən edən giriş bölməsi;

d) Maliyyə hesabatlarının hazırlanması və düzgün təqdimatı üzrə rəhbərliyin

məsuliyyəti;

e) Maliyyə hesabatlarının auditi və beynəlxalq audit standartlarına və

konkret yurisdiksiyanın və ya ölkənin audit standatlarına istinad;

f) auditin aparılması zamanı auditorun yerinə yetirdiyi işin təsvirinin daxil

edildiyi auditin əhatə dairəsinə dair rəyin ifadə edilməsi üzrə auditorun

məsuliyyəti;

g) Maliyyə hesabatları üzrə ifadə edilən rəy barədə maddə və maliyyə

hesabatlarının hazırlanmasında istifadə edilən maliyyə hesabatları

çərçivəsinə istinad (eləcə də Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq

Standartları və ya İctimai Sektorda Beynəlxalq Mühasibat Uçotu

Standartları tətbiq edilmədikdə, maliyyə hesabatları çərçivəsinin aid olduğu

ölkənin təyin edilməsi);

h) Auditorun imzası;

i) Auditorun hesabatının tarixi;157

j) Auditorun ünvanı.

Auditi aparılmış maliyyə hesabatları ilə birlikdə təqdim edilən auditi

aparılmamış əlavə məlumat .Auditor maliyyə hesabatları ilə birgə təqdim

edilən və auditor rəyində əhatə olunmayan digər əlavə məlumatın auditi

aparılmış maliyyə hesabatlarından aydın şəkildə seçildiyinə əmin olmalıdır.

Maliyyə hesabatları ilə birgə əlavə məlumatın verilməsi ya rəhbərliyin

qərarı əsasında, ya da müəssisədən tələb edilə bilər. Maliyyə hesabatlarında

xüsusiyyət və təqdimat baxımından aydın şəkildə seçilməyən əlavə məlumat

auditor rəyi ilə əhatə olunmuş kimi anlaşılır. Bununla belə, digər hallarda

əlavə məlumatın auditinin aparılması qanun və qaydalarda nəzərdə

tutulmaya bilər və rəhbərlik auditordan əlavə məlumatın maliyyə

hesabatlarının tərkibinə daxil edilməsini tələb etməyə bilər. Əlavə məlumatın

auditinin aparılması nəzərdə tutulmadıqda, auditor həmin məlumatın auditor

rəyi ilə əhatə olunmuş kimi anlaşıldığını nəzərə alır və belə olduğu halda

rəhbərlikdən məlumatın təqdimat formasının dəyişdirilməsini tələb edə bilər.

Auditor rəhbərlikdən maliyyə hesabatlarında auditi aparılmayan cədvəllərə

va ya auditi aparılmayan qeydlərə dolayı istinadların aradan qaldırılmasını

tələb edə bilər, belə ki, auditi aparılan və auditi aparılmayan məlumat

arasında sərhədin müəyyən edilməsi kifayət qədər aydın olmayacaqdır.

Auditi aparılan qeydlərlə qarışdırılan auditi aparılmayan qeydlər auditi

aparılmış kimi yanlış başa düşülə bilər. Bu səbəbdən auditor müəssisədən

auditi aparılmayan məlumatın maliyyə hesabatlarının dəstindən ayrıca olaraq

verilməsini və ya bu mümkün olmadıqda, ən azı, auditi aparılmayan

qeydlərin maliyyə hesabatlarının zəruri qeydlərinin sonunda yerləşdirilməsini

və aydın şəkildə auditi aparılmamış olmasını göstərməyi tələb edir.

Auditora maliyyə hesabatlarının digər məlumatdan ibarət sənədə daxil

ediləcəyi məlum olarsa, o, təqdimat forması imkan verərsə, öz hesabatında

auditi aparılan maliyyə hesabatlarının təqdim edildiyi səhifələrin nömrələrinin

göstərilməsini nəzərə ala bilər. Bu, istifadəçinin maliyyə hesabatlarını auditor

rəyində əhatə olunmayan digər məlumatdan fərqləndirməsinə kömək edir.158

Auditor müəssisə tərəfindən təqdim edilən istənilən auditi aparılmayan

əlavə məlumatın auditi aparılan maliyyə hesabatlarından əhəmiyyətli dərəcədə

seçilmədiyi barədə nəticəyə gələrsə, məlumatın auditinin aparılmadığı barədə

auditor rəyində qeyd etməlidir.

Əlavə məlumatın auditinin aparılmaması faktı auditoru aparılan maliyyə

hesabatları ilə əhəmiyyətli ziddiyyətləri aşkar etmək məqsədilə həmin

məlumatı nəzərdən keçirmək məsuliyyətindən azad etmir.

2. Müstəqil auditorun hesabatında dəyişikliklər

700 saylı “Ümumi təyinatlı maliyyə hesabatlarının tam dəsti üzrə müstəqil

auditorun hesabatı ” BAS-da auditorun şərtsiz müsbət rəy verə bildiyi və

auditor hesabatında dəyişikliklərə ehtiyac olmadığı zaman düzgün təqdimatın

əldə edilməsi məqsədi daşıyan maliyyə hesabatları çərçivəsinə uyğun olaraq,

ümumi təyinatlı maliyyə hesabatlarının tam dəsti üzrə müstəqil auditor

hesabatının forma və məzmunu üzrə standartlar müəyyən edilir və təlimatlar

verilir. 800 saylı “Xüsusi təyinatlı audit tapşırıqları üzrə müstəqil auditorun

hesabatlarının forma və məzmunu üzrə standartlar müəyyən edilir və

verilir.Bu BAS-da aşağıda göstərilən hallarda auditor hesabatının tərtibatında

edilən dəyişikliklər təsvir edilir:

Auditor hesabatında əhəmiyyətli qeyri-müəyyənlik üzrə vurğulanan

izahedici paraqrafın nümunəsi aşağıdakı kimidir:

Rəyimizdə şərt bildirmədən biz əsas diqqəti maliyyə hesabatlarının X

qeydinə yönəldirik. Müəyyən patent hüquqlarının pozulmasının səbəb

göstərildiyi, müəlliflik qonorarının və zərərinin ödənilməsinin iddia edildiyi

məhkəmə prosesində şirkət cavabdeh qismində iştirak edir. Şirkət qarşılıqlı

iddia təqdim etmiş və hər iki iddia üzrə işə baxılmaqdadır və ilkin 159

araşdırma aparılır. Hal-hazırda məsələnin ilkin nəticəsi müəyyən edilə

bilmədiyindən, nəticəyə görə hər hansı öhdəlik üzrə təminat maliyyə

hesabatlarında verilməmişdir.

Fasiləsizlik prinsipi və ya əhəmiyyətli qeyri-müəyyənlik problemi ilə

bağlı xüsusi izahedici paraqrafın əlavə edilməsi, bir qayda olaraq, həmin

məsələlərlə bağlı auditorun hesabatvermə vəzifəsinin icra edilməsində yetərli

hesab edilir. Bununla belə, müstəsna hallarda, yəni maliyyə hesabatlarında

əhəmiyyətli hesab edilən çoxsaylı qeyri-müəyyənliklərin olması hallarında

auditor xüsusi izahedici paraqrafın əlavə edilməsinin əksinə olaraq, rəy

verməkdən imtina edilməsini müvafiq hesab edə bilər.

Maliyyə hesabatlarına təsir edən məsələlər üzrə xüsusi izahedici

paraqrafdan istifadə edilməsinə əlavə olaraq, auditor maliyyə hesabatlarına

təsir etməyən məsələlər üzrə hesabatvermə məqsədilə auditorun rəyi verilən

paraqrafdan sonra, lakin istənilən digər hesabatvermə məsuliyyəti barədə

paraqrafdan əvvəl xüsusi izahedici paraqrafdan istifadə etməklə, hesabatda

dəyişikliklər edə bilər. Məsələn, auditi aparılmış maliyyə hesabatlarına daxil

edilən sənəddə dəyişiklik aparılması zəruri hesab edilərsə, auditor əhəmiyyətli

uyğunsuzluğu göstərən xüsusi izahedici paraqrafın daxil edilməsini nəzərə

almalıdır.

Auditorun rəyinə təsir edən məsələlər

Aşağıda qeyd edilən hallardan hər hansı biri mövcud olarsa və

auditorun mühakiməsinə əsasən göstərilən məsələnin təsiri maliyyə

hesabatlarında əhəmiyyətli hesab edilərsə və ya əhəmiyyətli ola bilərsə,

auditor şərtsiz müsbət rəy bildirməyə bilər:

a) Auditorun işinin əhatə dairəsində məhdudiyyət;

b) Seçilmiş uçot siyasətinin qəbul edilməsi, onun tətbiq edilməsi metodu

və ya maliyyə hesabatlarında açıqlanmasının müvafiqliyi kimi

məsələlərlə bağlı rəhbərliklə fikir ayrılığı olduqda.

160

“a” bəndində göstərilən hallar şərti müsbət rəyin bildirilməsinə və ya

rəy verməkdən imtina edilməsinə səbəb ola bilər. “b” bəndində göstərilən

hallar isə şərti müsbət rəyin və ya mənfi rəyin verilməsinə səbəb ola bilər.

Şərti müsbət rəy o zaman bildirilir ki, auditor şərtsiz müsbət rəyin

verilə bilməyəcəyi qənaətinə gəlmiş olur, lakin bununla belə, müəssisənin

rəhbərliyi ilə hər hansı fikir ayrılığının təsiri və ya auditin əhatə dairəsinin

məhdudlaşdırılması mənfi rəyin verilməsinə və ya rəy verməkdən imtina

edilməsinə səbəb olacaq dərəcədə əhəmiyyətli və geniş miqyaslı deyil. Şərti

müsbət rəy buna səbəb olan məsələ üzrə “istisna olmaqla” ifadəsi ilə

göstərilməlidir.

Rəy verməkdən imtina edilməsi auditin əhatə dairəsinin

məhdudlaşdırılmasının o dərəcədə əhəmiyyətli və geniş miqyaslı təsiri ilə

əlaqədardır ki, bu zaman auditor kifayət qədər audit sübutları əldə etmək və

müvafiq olaraq maliyyə hesabatına dair rəy vermək iqtidarında olmur.

Mənfi rəyin verilməsi maliyyə hesabatına dair fikir ayrılğının o

dərəcədə əhəmiyyətli və geniş miqyaslı təsiri ilə əlaqədardır ki, bu zaman

auditor səhvləri və ya maliyyə hesabatının natamamlğını üzə çıxarmaq üçün

şərti müsbət rəyin verilməsinin məqsədəuyğun olmaması qənaətinə gəlmiş

olur.

Şərtsiz müsbət rəy istisna olmaqla, auditorun hansı növ rəy

bildirməsindən asılı olmayaraq, mahiyyəti üzrə bütün səbəblərin əsaslı təsviri

və mümkün hallarda onların maliyyə hesabatlarına göstərdiyi mümkün təsir

hesabata daxil edilməlidir. Bir qayda olaraq, göstərilən məlumat maliyyə

hesabatları üzrə verilən rəy və ya rəy verməkdən imtina barədə paraqrafdan

əvvəl ayrıca paraqrafda verilməlidir və maliyyə hesabatlarına edilən

qeydlərdə daha geniş müzakirəyə istinad daxil edilə bilə.

Şərtsiz müsbət rəydən fərqli rəyin verilməsinə səbəb olan hallar

Əhatə dairəsinin məhdudlaşdırılması.Auditorun işinin əhatə dairəsinin

məhdudlaşdırılması bəzi hallarda müəssisə tərəfindən tələb edilə bilən

( məsələn, tapşırıq şərtlərində auditor tərəfindən zəruri hesab edilən audit 161

prosedurlarının həyata keçirilməyəcəyi nəzərdə tutulursa).Bunula belə, təlif

edilən tapşırığın şərtlərindəki məhdudiyyət auditorun rəy verməkdən imtina

etməsini əsaslandırırsa, bir qayda olara, qanunda başqa hal nəzərdə

tutulmamışdırsa, auditor göstərilən məhdudlaşdırıcı tapşırığı qəbul

etməməlidir.Məhdudiyyətlə auditorun qanunla müəyyən edilmiş vəzifələrini

pozursa, auditor həmin tapşırığı qəbul etməməlidir.

Auditin əhatə dairəsinin məhdudlaşdırılması müəyyən hallar nəticəsində

yarana bilər.Eyni zamanda, auditor müəssisənin mühasibat uçotu sənədlərinin

yetərli olmadığını hesab edərsə və ya istənilən audit prosedurunu yerinə

yetirə bilmədikdə, auditin əhatə dairəsi məhdudlaşdırıla bilər. Belə hallarda

auditor şərtsiz müsbət rəyi əsaslandırmaq üçün müvafiq əhəmiyyətə malik

audit sübutu əldə etmək məqsədilə yetərli alternativ prosedurları həyata

keçirməyə cəhd göstərməlidir.

Şərtsiz müsbət rəyin bildirilməsinə və ya rəy verməkdən imtina edilməsinə

səbəb olan auditinəhatə dairəsində məhdudiyyət vardırsa, auditorun

hesabatında göstərilən məhdudiyyət əks etdirilməli və maliyyə hesabatlarında

məhdudiyyət olmadıqda zəruri hesab edilən aparılacaq mümkün dəyişikliklər

barədə məlumat verilməlidir.Həmin məsələlərin təsviri aşağıda göstərilmişdir:

Əhatə dairəsinin məhdudlaşdırılması –şərti müsbət rəy

“Biz...( yerdə qalan sözlər giriş paraqrafında göstərilən sözlərin eynidir )

auditini aparmışıq.

Rəhbərlik ...( yerdə qalan sözlər rəhbərliyin məsuliyyəti barədə paraqrafda

göstərilən sözlərin eynidir ) üzrə məsuliyyət daşıyır.

Bizim vəzifəmiz apardığımız auditə əsaslanaraq , bu maliyyə hesabatları üzrə

rəy verməkdən ibarətdir.Əvvəlki paraqrafda qeyd edilənlər istisna olmaqla,

audit ...(yerdə qalan sözlər auditorun məsuliyyəti barədə paraqrafda göstərilən

sözlərin eynidir ) əsasən aparılmışdır.

Biz 31 dekabr 20... il tarixində mal-materialların inventarizasiyası prosesini

müşahidə edə bilmədik, çünki göstərilən tarix şirkətə auditor olaraq ilkin

təyin edildiyimiz tarixdən əvvələ təsadüf edirdi.Şirkətin uçot qeydlərinin 162

vəziyyəti səbəbindən, başqa audit prosedurları nəticəsində mal-materialların

miqdarı bizi qane etmədi.

Bizim fikrimizcə, mal-materialların miqdarının bizi qane etdiyi halda müəyyən

edilə bilən düzəlişlərin ( əgər varsa ) təsiri istisna olmaqla, maliyyə

hesabatları ... (yerdə qalan sözlər rəy barədə paraqrafda göstərilən sözlərin

eynidir ) barədə düzgün və ədalətli təsəvvür yaradır.

Əhatə dairəsinin məhdudlaşdırılması-rəy verməkdən imtina

Bizə, ABC şirkətinin 31 dekabr 20 ... il tarixinə balans hesabatından və bu

tarixdə başa çatmış il üzrə mənfəət və zərərlər, kapitalda dəyişikliklər və pul

vəsaitlərinin axını barədə hesabatlarından, habelə əhəmiyyətli uçot siyasətinin

və digər izahedici qeydlərin qısa xülasəsindən ibarət olan əlavə edilmiş

maliyyə hesabatlarının auditinin aparılması tapşırılmışdır.

Rəhbərlik ... (yerdə qalan sözlər rəhbərliyin məsuliyyəti barədə paraqrafda

göstərilən sözlərin eynidir) üzrə məsuliyyət daşıyır.

(Auditorun məsuliyyəti nəzərdə tutulan cümlə buraxılır.)

(Auditin əhatə dairəsinin məhdudlaşdırılması barədə paraqraf, şərtlərindən

asılı olaraq, buraxıla və ya bərpa edilə bilər.)

(Aşağıdakı qaydada auditin əhatə dairəsinin məhdudlaşdırılması barədə

paraqraf əlavə edilir:

Şirkət tərəfindən auditin əhatə dairəsinə qoyulan məhdudiyyətlərlə əlaqədar

bütün mal-materialları nəzərdən keçirə və debitor borclarını təsdiq edə

bilməmişik.)

Əvvəlki paraqrafda bəhs edilən məsələlərin əhəmiyyətliliyi ilə əlaqədar

maliyyə hesabatlarına dair rəy bildirmirik.

Rəhbərliklə fikir ayrılığı

Auditor seçilmiş uçot siyasətinin qəbul edilməsi, onun tətbiq edilməsi

metodu və ya maliyyə hesabatlarında açıqlamaların müvafiqliyi kimi

məsələlərlə bağlı rəhbərliklə razılaşmaya bilər. Göstərilən fikir ayrılığı

maliyyə hesabatlarında əhəmiyyətli hesab edilərsə, auditor şərti müsbət rəy və

163

ya mənfi rəy bildirməlidir. Həmin məsələlərin nümunəsi aşağıda

göstərilmişdir.

Uçot siaysəti üzrə fikir ayrılığı-qeyri-müvafiq uçot metodu-şərti müsbət rəy

“Biz ... ( yerdə qalan sözlər giriş paraqrafında göstərilən sözlərin eynidir)

auditini aparmışıq.

Rəhbərlik ... (yerdə qalan sözlər rəhbərliyin məsuliyyəti barədə paraqrafda

göstərilən sözlərin eynidir) üzrə məsuliyyət daşıyır.

Bizim vəzifəmiz ... (yerdə qalan sözlər auditorun məsuliyyəti barədə

paraqrafda göstərilən sözlərin eynidir).

Maliyyə hesabatlarının X qeydində göstərildiyi kimi, maliyyə hesabatlarında

amortizasiya əks etdirilməmişdir və bu da bizim fikrimizcə, Maliyyə

Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına uyğun deyil. Bina üzrə 5%, avadanlıq

üzrə isə 20% illik faiz dərəcəsindən istifadə etməklə, amortizasiya düzxətli

metoda əsaslanaraq, 31 dekabr 20... il tarixinə başa çatmış il üzrə XXX

məbləğində olmalıdır. Buna müvafiq olaraq, əsas vəsaitlər üzrə toplanmış

amortizasiya XXX məbləği qədər azaldılmalı, bunun nəticəsində cari il üzrə

zərər XXX məbləği və ümumi ödənilməmiş zərər XXX məbləği qədər

artırılmalıdır.

Bizim fikrimizcə, əvvəlki paraqrafda nəzərdə tutulan məsələnin maliyyə

hesabatlarına təsiri istisna olmaqla, maliyyə hesabatları ... (yerdə qalan sözlər

rəy barədə paraqrafda göstərilən sözlərin eynidir) barədə düzgün və ədalətli

təsəvvür yaradır.

Uçot siyasəti üzrə fikir ayrılığı-qeyri-müvafiq açıqlama-şərti müsbət rəy

“Biz ... (yerdə qalan sözlər giriş paraqrafında göstərilən sözlərin eynidir)

auditini aparmışıq.

Rəhbərlik ... (yerdə qalan sözlər rəhbərliyin məsuliyyəti barədə paraqrafda

göstərilən sözlərin eynidir)üzrə məsuliyyət daşıyır.

Bizim vəzifəmiz ... (yerdə qalan sözlər auditorun məsuliyyəti barədə

paraqrafda göstərilən sözlərin eynidir).

164

15 yanvar 20... il tarixində şirkət müəssisənin genişləndirilməsi məqsədilə

XXX məbləğində borc öhdəlikləri üzrə qiymətli kağızlar buraxmışdır. Borc

öhdəlikləri üzrə qiymətli kağızlara dair müqavilə əsasında 31 dekabr 19... il

tarixindən sonra gələcək dövr üzrə dividendlərin nəğd formada ödənişinə

məhdudiyyət qoyulur. Bizim fikrimizcə, ............(Müvafiq qanun və

nizamnamələrə isitnad etməli) əsasında nəzərdə tutulan məlumatın açıqlanması

tələb edilir.

Bizim fikrimizcə, əvvəlki paraqrafa daxil edilən məlumatın əks etdirilməməsi

istisna olmaqla, maliyyə hesabatları ... (yerdə qalan sözlər rəy barədə

paraqrafda göstərilən sözlərin eynidir) barədə düzgün və ədalətli təsəvvür

yaradır.

Uçot siyasəti üzrə fikir ayrılığı-qeri-müvafiq açıqlama-mənfi rəy

“Biz ... (yerdə qalan sözlər giriş paraqrafında göstərilən sözlərin eynidir)

auditini aparmışıq.

Rəhbərlik ... (yerdə qalan sözlər rəhbərliyin məsuliyyəti barədə paraqrafda

göstərilən sözlərin eynidir)üzrə məsuliyyət daşıyır.

Bizim vəzifəmiz ... (yerdə qalan sözlər auditorun məsuliyyəti barədə

paraqraflarda göstərilən sözlərin eynidir).

Bizim fikrimizcə, əvvəlki paraqraflarda müzakirə edilən məsələlərin

göstərdiyi təsirlərlə əlaqədar maliyyə hesabatları 20 dekabr 19... il tarixinə

şirkətin maliyyə vəziyyəti və bu tarixdə başa çatmış il üzrə maliyyə

nəticələri və pul vəsaitlərinin axını üzrə Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq

Standartlarına müvafiq olaraq düzgün və ədalətli təsəvvür yaratmır.

3. Xüsusi təyinatlı audit tapşırıqları üzrə müstəqil auditorun hesabatı

Xüsusi təyinatlı audit tapşırığında yerinə yetirilməli olan işlərin xüsusiyyəti,

müddəti və həcmi, mühasibat uçotunun əsasını təşkil edən digər çərçivələrə

uyğun olaraq hazırlanmış maliyyə hesabatları, maliyyə hesabatlarının

komponentləri, müqavilələrə uyğunluq və ümumiləşdirilmiş maliyyə

hesabatları üzrə hesabatlar 800 saylı “Xüsusi təyinatlı audit tapşırıqları üzrə 165

müstəqil auditorun hesabatı” beynəlxalq audit standartında geniş təfərrüatı ilə

əks etdirilmişdir. Bu audit standartının məqsədi aşağıdakılar da daxil olmaqla,

xüsusi təyinatlı audit tapşırıqları ilə bağlı standartların müəyyən edilməsi və

təlimatların verilməsindən ibarətdir:

Mühasibat uçotunun əsasını təşkil edən digər çərçivələrə uyğun hazırlanmış

maliyyə hesabatlarının tam dəsti;

Ümumi va ya xüsusi təyinatlı maliyyə hesabatlarının tam dəstinin

komponenti (məsələn, vahid maliyyə hesabatı, nəzərdə tutulan hesablar,

hesabların elementləri və ya maliyyə hesabatlarındakı maddələr);

Müqavilələrə uyğunluq;

Ümumiləşdirilmiş maliyyə hesabatları.

Auditor verilən rəyi əsaslandırmaq məqsədilə xüsusi təyinatlı audit

tapşırıqlarının həyata keçirilməsi zamanı əldə edilən audit sübutundan alınan

nəticələri təhlil etməli və qiymətləndirməlidir. Hesabatda verilən rəyin aydın

yazılı ifadəsi təmin edilməlidir.

Ümumi mülahizələr

Xüsusi təyinatlı audit tapşırığında yerinə yetirilməli işin xüsusiyyəti, müddəti

və həcmi şəraitdən asılı olaraq müxtəlifdir. Xüsusi təyinatlı audit tapşırığına

başlamazdan əvvəl auditor tapşırğın xüsusiyyəti, veriləcək hesabatın məzmunu

və forması ilə bağlı müştəri razılıq əldə etməlidir.

Audit işinin planlaşdırılması zamanı auditor hesabatda verilən məlumatın

hansı məqsədlə və kim tərəfindən istifadə ediləcəyini öyrənməlidir. Auditorun

hesabatının nəzərdə tutulmayan məqsədlər üzrə istifadəsinin qarşısını almaq

məqsədilə auditor hesabatın hansı məqsədlə hazırlandığını, habelə hesabatın

istifadəsi və yayılması üzrə məhdudiyyətləri hesabatda göstərə bilər.

Ümumiləşdirilmiş maliyyə hesabatları istisna olmaqla, xüsusi təyinatlı audit

tapşırıqları üzrə auditor hesabatına, bir qayda olaraq, aşağıda göstərilən

ardıcıllıqla növbəti elementlər daxil edilməlidir:

a) Başlıq

b) Müvafiq ünvan sahibi;166

c) Açılış və ya giriş paraqrafı , eləcə də:

auditi aparılan maliyyə məlumatlarının göstərilməsi;

müəssisə rəhbərliyinin məsuliyyəti və auditorun məsuliyyəti barədə hesabat;

ç) Əhatə dairəsi barədə paraqraf (auditin xüsusiyyəti təsvir edilən), eləcə də:

xüsusi təyinatlı audit tapşırıqlarında tətbiq olunan BAS-lara və ya müvafiq

standartlara və ya təcrübələrə istinad;

auditorun yerinə yetirdiyi işin təsviri;

d) Maliyyə məlumatları üzrə rəyi ifadə edən paraqraf;

e) Hesabatın tarixi;

f) Auditorun ünvanı;

g) Auditorun imzsı;

Auditorun hesabatında forma və məzmunun eyniliyinə üstünlük verilir:

bu, oxucunun hesabatı daha asan anlamasına kömək edir.

Müəssisə tərəfindən maliyyə məlumatının hökumət orqanlarına, vəkil

edilmiş şəxslərə, sığorta şirkətlərinə və ya digər müəssisələrə təqdim edilməsi

zamanı auditor hesabatının müəyyən edilmiş formatı ola bilər. Göstərilən

müəyyən edilmiş hesabatlar 800 saylı BAS-ın tələblərinə müvafiq olmaya

bilər. Məsələn, müəyyən edilmiş hesabatda rəyin verilməsi müvafiq hesab

edildikdə, faktın təsdiq olunması və ya auditin əhatə dairəsindən kənar olan

məsələlər üzrə rəyin verilməsi və zəruri mətnin buaxılması tələb edilə bilər.

Müəyyən edilmiş format çərçivəsində hesabatın verilməsi tələb olunduqda,

auditor həmin hesabatın mahiyyəti və mətnini nəzərə almalı və zəruri

hallarda 800 saylı BAS-ın tələblərinə uyğun gəlməsi məqsədilə formanın

yenidən tərtib edilməsi və ya ayrıca hesabatın əlavə edilməsi ilə hesabatda

müvafiq dəyişikliklər aparmalıdır.

Auditor tərəfindən haqqında hesabatın verilməsi tələb olunan məsələ

müqavilənin müddəalarına əsaslandıqda, auditor məlumatın hazırlanmasında

rəhbərlik tərəfindən müqavilədə əhəmiyyətli təfsirin verildiyini nəzərə

almalıdır. Digər əsaslı təfsirin verilməsi maliyyə hesabatlarında əhəmiyyətli

fərqlilik yaratdıqda, verilən təfsir əhəmiyyətli hesab edilir. 167

Auditor maliyyə məlumatının əsaslandığı müqavilədə əhəmiyyətli

təfsirlərin maliyyə məlumatında aydın şəkildə açıqlanmasını nəzərə

almalıdır. Auditor xüsusi təyinatlı auditor tapşırığına dair auditor hesabatında

maliyyə məlumatında həmin təfsirin ək etdirildiyi qeydə istinad edə bilər.

Mühasibat uçotunun əsasını təşkil edən digər çərçivələrə uyğun hazırlanmış

maliyyə hesabatları üzrə hesabatlar

Mühasibat uçotunun əsasını təşkil edən çərçivələr bütün əhəmiyyətli

maddələrdə tətbiq edilən və zəruri əsası təmin edən maliyyə hesabatlarının

hazırlanmasında istifadə olunan meyarların tam dəstini təşkil edir.

Çoxsaylı istifadəçilərin ümumi məlumat tələbatının təmin edilməsi üçün

nəzərdə tutulmayan maliyyə hesabatları xüsusi istifadəçilərin maliyyə

məlumatına olan tələbatının təmin edilməsi məqsədi daşıya bilər. Göstərilən

istifadəçilərin məlumata olan tələbatı bu hallarda tətbiq olunana maliyyə

hesabatlarının əsas çərçivələrini müəyyən edir. Nəzərdə tutulan maliyyə

hesabatlarının əsas çərçivələrinə uyğun hazırlanmış maliyyə hesabatları

müəssisə tərəfindən hazırlanmış yeganə maliyyə hesabatı ola bilər və belə

hallarda çox zaman maliyyə hesabatının əsas çərçivələrinin nəzərdə

tutulduğu şəxslərdən başqa, digər istifadəçilər tərəfindənistifadə olunur.

Bundan başqa, xüsusi istifadəçilərin müəyyən edilməməsinə baxmayaraq,

əsas çərçivələrə uyğun hazırlanmış və ədalətli təqdimat məqsədi daşımayan

maliyyə hesabatları da mühasibat uçotunun əsasını təşkil edən digər

çərçivələrə müvafiq hazırlanmış hesab edilir. Xüsusi istifadəçilərin maliyyə

məlumatına olan tələbatının təmin edilməsi məqsədi daşıyan maliyyə

hesabatının nümunələrinə aşağıdakılar daxildir:

Müəssisənin vergi bəyannaməsi ilə birlikdə verilən maliyyə

hesabatlarının dəsti üzrə mühasibat uçotunun vergi əsası;

Kommersiya təşkilatlarının kreditorları tərəfindən hazırlanması tələb edilə

bilən pul vəsaitlərinin axını barədə məlumat üzrə mühasibat uçotunda

ödənişin və pul vəsaitlərinin mədaxillərinin əsasları;

168

Tənzimliəmə məqsədləri üçün hazırlanmış maliyyə hesabatlarının dəsti üzrə

hökumətin tənzimləyici orqanının maliyyə hesabatı barədə tələbləri.

Mühasibat uçotunun əsasını təşkil edən digər əsas çərçivələrə müvafiq

hazırlanmış maliyyə hesabatlarına dair auditor hesabatına istifadə olunan

mühasibat uçotunun əsaslarını göstərən hesabat daxil edilməli və ya həmin

məlumatı təmin edən maliyyə hesabatlarına olunan qeydlərə istinad

edilməlidir.Bütün maddi münasibətlərdə maliyyə hesabatlarının mühasibat

uçotunun müəyyən edilmiş əsaslarına uyğun hazırlandığı auditorun rəyində

göstərilməlidir.Auditorun rəyinin ifadə edilməsi üçün istifadə olunan “düzgün

və ədalətli təsəvvür yaradır “ və ya “ bütün mühüm aspektlər üzrə düzgün

əks etdirir “ eyni dərəcəli terminlərdir.

Auditor maliyyə hesabatının başlığı və ya qeydində hesabatların Maliyyə

Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına və ya standartları müəyyən edən

təşkilat tərəfindən müəyyən edilmiş ümumi qəbul edilmiş mühasibat uçotu

çərçivələrinə uyğun hazırlanmadığının istifadəçiyə aydın olmasının nəzərə

almalıdır. Mühasibat uçotunun əsasını təşkil edən digər çərçivələrə uyğun

hazırlanmış maliyyə hesabatları müvafiq qaydada adlandırılmazsa və ya

mühasibat uçotunun əsası lazımi şəkildə açıqlanmazsa, auditor müvafiq

qaydada dəyidirilmiş hesabat təqdim etməlidir.

Müqavilələrə uyğunluq barədə hesabatlar

Auditordan müəssisənin müqavilənin (məsələn, istiqrazların emissiyası

barədə razılaşma və ya kredit müqavilələri) müəyyən aspektlərini yerinə

yetirməsi barədə hesabatın verilməsi tələb edilə bilər. Bir qayda olaraq,

nəzərdə tutulan müqavilələrdə müəssisənin faizlərin ödənişi, əvvəlcədən

müəyyən edilmiş maliyyə əmsallarına riayət edilməsi, dividend ödənişlərinin

məhdudlaşdırılması, habelə əmlakın satışından əldə edilən gəlirdən istifadə

olunması kimi məsələlərin daxil edildiyi müxtəlif razılaşmaların tələblərini

yerinə yetirməsi tələb olunur.

169

Müəssisənin müqavilələrin tələblərinə əməl etməsi barədə rəyin

verilməsi tapşırığı yalnız auditorun peşəkar səlahiyyəti çərçivəsində

müqaviləyə əməl etmənin bütün tələblərinin mühasibat uçotu və maliyyə

məsələləri ilə bağlı olduğu halda yerinə yetirilə bilər. Bununla belə, auditorun

təcrübəsindən kənar olan tapşırığın bir hissəsini təşkil edən xüsusi məsələlər

olduqda, auditor ekspertin işindən istifadə edilməsini nəzərə almalıdır.

Hesabatda auditorun fikrincə, müəssisənin müqavilənin xüsusi müddəalarına

əməl etməsi barədə rəy bildirməlidir.

Ümumiləşdirilmiş maliyyə hesabatları üzrə hesabatlar.

Müəssisə yalnız onun maliyyə vəziyyəti və əməliyyatların nəticələrinin

açıqlanması ilə maraqlanan istifadəçi qruplarını məlumatlandırmaq məqsədilə

auditi aparılmış illik maliyyə hesabatlarının ümumiləşdirildiyi maliyyə

hesabatları hazırlaya bilər. Auditor tərəfindən ümumiləşdirilmiş maliyyə

hesabatlarının əsaslandığı maliyyə hesabatlarına dair auditor rəyi ifadə

edilməzsə, auditor ümumiləşdirilmiş maliyyə hesabatları üzrə hesabat

verməməlidir.

Ümumiləşdirilmiş maliyyə hesabatları auditi aparılmış illik maliyyə

hesabatlarına nisbətən daha az təfərrüatlı təqdim edilir. Bu səbəbdən

göstərilən maliyyə hesabatlarında məlumatın ümumiləşdirilmiş xüsusiyyəti və

istifadəçi tərəfindən müəssisənin maliyyə vəziyyətini və əməliyyatların

nəticələrini daha yaxşı anlamaq üçün ümumiləşdirilmiş maliyyə hesabatlarının

müvafiq maliyyə hesabatının əsas çərçivələri tərəfindən tələb olunan bütün

açıqlamaların daxil edildiyi müəssisənin auditi aparılmış ən son maliyyə

hesabatları ilə birlikdə oxuması xəbərdarlığı göstərilməlidir.

Ümumilədirilmiş maliyyə hesabatının əsaslandığı audit aparılmış

maliyyə hesabatlarının müəyyən edilməsi məqsədilə həmin hesabata müvafiq

ad verilməlidir, məsələn, “31 dekabr 19... il tarixində başa çatmış il üzrə

auditi aparılmış maliyyə hesabatları əsasında hazırlanmış ümumiləşdirilmiş

maliyyə məlumatı”.

170

Ümumiləşdirilmiş maliyyə hesabatlarında auditi aparılmış illik maliyyə

hesabatlarında istifadə edilən maliyyə hesabatının əsas çərçivələrində nəzərdə

tutulan bütün məlumatlar verilmir. Nəticə etibarilə ümumiləşdirilmiş maliyyə

hesabatları üzrə rəy ifadə edərkən “düzgün və ədalətli təsəvvür yaradır” və

ya “bütün mühüm aspektlər üzrə düzgün əks etdirir” ifadələri auditor

tərəfindən istifadə edilmir.

Ümumiləşdirilimiş maliyyə hesabatları üzrə auditor hesabatına, bir

qayda olaraq, aşağıdakı ardıcıllıqla əsas elemennetlər daxil edilməlidir:

a) Başlıq;

b) Müvafiq ünvan sahibi;

c) Ümumiləşdirilmiş maliyyə hesabatlarının əsaslandığı auditi aparılan

maliyyə məlumatının göstərilməsi;

d) Tam maliyyə hesabatları üzrə auditor hesabatının tarixinə və həmin

hesabatda verilən rəyin növünə istinad;

e) Ümumiləşdirilmiş maliyyə hesabatlarında verilən məlumatın auditi

aparılmış və həmin məlumatın əsaslandığı maliyyə hesabatlarına uyğun

olması barədə rəy.

Auditor ümumiləşdirilmiş maliyyə hesabatlarının təqdimatını təmin edən

tam maliyyə hesabatları üzrə dəyişiklər aparılmış hesabat təqdim etdikdə,

auditorun hesabatında ümumiləşdirilmiş maliyyə hesabatları tam maliyyə

hesabatlarına uyğun olsa da, dəyişiklik edilmiş auditor hesabatının təqdim

edildiyi maliyyə hesabatlarına əsaslandığı göstərilməlidir;

a) Ümumiləşdirilmiş maliyyə hesabatında müəssisənin maliyyə nəticələrinin

və vəziyyətini, habelə aparılmış auditin əhatə dairəsinin daha yaxşı

anlaşılması üçün ümumiləşdirilmiş maliyyə hesabatlarının tam maliyyə

hesabatları və auditor hesabatı ilə birgə oxunmasını nəzərdə tutan

qeydə və ya bildirişə istinad ;

a) Hesabatın tarixi;

b) Auditorun ünvanı;

c) Auditorun imzası.171

4. Auditlə bağlı məsələlərin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik

olan şəxslərə bildirilməsi

“ Auditlə bağlı məsələlərin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxslərə

bildirilməsi ” BAS-ın məqsədlərindən irəli gələrək, “ idarəetmə ” müəssisədə

müşahidə, nəzarət və idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxslərin rolunun

göstərilməsində istifadə edilən termindir. Müəssisənin idarəetmə

səlahiyyətlərinə malik olan şəxsləri maliyyə hesabatlarının etibarlılığı,

əməliyyataların səmərəliliyi, tətbiq olunan qanunlara əməl edilməsi və

maraqlı tərəflərə hesabatın verilməsi üzrə müəssisənin öz məqsədlərinə nail

olmasına təminat verməlidir.Göstərilən funksiyaları yerinə yetirdikdə,

müəssisənin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxslərinin tərkibinə yalnız

rəhbərlik daxildir.

Aidiyyatı olan şəxslər.Auditor idarəetmə öhdəliyinə malik və idarəetmə

maraqları ilə bağlı məsələlər barədə məlumat verilən aidiyyatı olan şəxsləri

müəyyən etməlidir.

İdarəetmə strukturu mədəni və hüquqi şərtlərdən asılı olaraq, hər bir

ölkədə fərqlənir.Bəzi ölkələrdə nəzarət və rəhbərlik funkisyası nəzarət

( tamamilə əsasən icraçı olmayan ) və rəhbərlik ( icraçı ) timsalında hüquqi

baxımdan müxtəlif orqanlara ayrılır.Digər ölkələrdə hər iki funkisya vahid,

unitar şuranın hüquqi məsuliyyətindədir.Eyni zamanda, maliyyə hesabatlarının

verilməsi üzrə həmin şurada idarəetmə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə

kömək edən Audit komitəsi də mövcud ola bilər.

Göstərilən fərq idarəetmə öhdəliyi olan və idarəetmə maraqları ilə

bağlı audit məsələlərinin auditor tərəfindən bildirildiyi şəxslərin vahid

təyinetmə prinsipinin müəyyən edilməsində çətinlik törədir. Auditor

müəssisənin idarə edilməsi strukturunu, eləcə də tapşırıq şəraitini və hər

hansı müvafiq qanunvericiliyi nəzərə alaraq, idarəetmə maraqları ilə bağlı

audit məsələləri barədə məlumat veriləcək şəxslərin təyin edilməsində öz

172

mühakiməsindən istifadə edir. Eyni zamanda, auditor həmin şəxslərin hüquqi

öhdəliklərini də nəzərə alır.

Tapşırıq şərtlərində və ya qanunvericiliklə müəssisənin və idarəetmə

strukturu və ya müəssisənin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxsləri

tam olaraq müəyyən edilmədikdə, auditor idarəetmə maraqları ilə bağlı audit

məsələləri barədə məlumatın kimə bildiriləcəyinə dair müəssisə ilə razılığa

gəlir.

Anlaşılmazlığın qarşısını almaq məqəsədilə auditə dair məktub-öhdəlikdə

auditor tərəfindən yalnız auditin icra edilməsi zamanı auditorun diqqətini

cəlb edən idarəetmə maraqları ilə bağlı məsələlərin bildirilməsi və auditordan

idarəetmə maraqları ilə bağlı məsələlərin aşkar edilməsi üçün xüsusi

prosedurların planlaşdırılmasının tələb edilmədiyi göstərilə bilər.Eyni

zamanda, auditə dair məktub-öhdəlikdə:

a) İdarəetmə maraqları iləbağlı audit məsələlərinə dair məlumatın hansı

formada bildirilməsi göstərilir;

b) Həmin məlumatın bildiriləcəyi aidiyyatı olan şəxslər müəyyən edilir;

c) Haqqında məlumat verilməsi hazırlaşdırılmış idarəetmə maraqları ilə

bağlı xüsusi audit məsələləri müəyyən edilir;

Məlumatın verilməsi səmərəliliyi auditor və müəssisənin idarəetmə

səlahiyyətlərinə malik olan şəxsləri arasında konstruktiv işçi munasibətləri

qurulması ilə artırılır. Nəzərdə tutulan münasibət peşəkar müstəqillik və

obyektivlik prinsiplərinin qorunması ilə yaradılır.

İdarəetmə maraqları ilə bağlı audit məsələləri üzrə nəzərdə tutulan

məlumatın verilməsi

Auditor maliyyə hesabatlarının audit zamanı meydana çıxan idarəetmə

maraqları ilə bağlı audit məslələlərini nəzərə almalı və həmin məsələləri

müəssisənin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxslərinə bildirilməlidir.

Auditor müəssisənin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxslərinin

audit zamanı toplanmış, rəhbərlik tərəfindən həm ayrılıqda, həm də ümumi

173

halda maliyyə hesabatlarında əhəmiyyətsiz olduğu müəyyən edilən düzəlişlər

edilməyən səhvlər barədə xəbərdarlar etməlidir.

Müəssisənin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxslərinə düzəliş

edilməyən səhvlər haqqında məlumat verilən zaman bura aşkar edilmiş

saydan aşağı olan səhv daxil edilməməlidir.

Məlumatın verilməsinin müddəti və formaları.Auditor idarəetmə maraqları

ilə bağlı audit məsələlərinə dair məlumatı vaxtlı-vaxtında verməlidir. Bu,

müəssisənin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxslərinə müvafiq

tədbirləri görməyə imkan verir. Məlumatın vaxtında verilməsinə nail olmaq

üçün auditor nəzərdə tutulan məlumatın verilməsinin əsasını və müddətini

müəssisənin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxslərlə müzakirə edir.

Müəyyən hallarda məsələnin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, auditor məlumatı

müəyyən edilmiş vaxtından əvvəl verə bilər.

İdarəetmə maraqları ilə bağlı audit məsələlərinə dair məlumatın şifahi

şəkildə verilməsi zamanı auditor iş vərəqlərində məlumat verilən məsələləri

və həmin məsələlərə verilən cavabları sənədləşdirir. Bu sənədləşmə auditorun

müəssisənin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxsləri ilə apardığı

müzakirələrin protokollarının nüsxəsi formasında ola bilər. Müəyyən hallarda

məsələnin xüsusiyyəti, həssaslığı və əhəmiyyətindən asılı olaraq, auditor

tərəfindən idarəetmə maraqları ilə bağlı audit məsələlərinə dair müəssisənin

idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxslərinə verilən şifahi məlumatın

yazılı formada təsdiq edilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.

Adətən, rəhbərliyin səlahiyyət və səmimiyyəti ilə bağlı məsələlər istisna

olmaqla, auditor ilk əvvəl idarəetmə maraqları ilə bağlı audit məsələlərini

rəhbərliklə müzakirə edir. Rəhbərliklə göstərilən ilkin müzakirələr fakt və

problemlərin aydınlaşdırılmasında, eləcə də əlavə məlumatın təmin

edilməsində vacib hesab olunur. Əgər auditor idarəetmə maraqları ilə bağlı

audit məsələlərinə dair məlumatın bildirilməsini müəssisənin idarəetmə

səlahiyyətlərinə malik olan şəxsləri ilə razılaşdırarsa və bu auditor həmin

174

məlumatın səmərəli və müvafiq qaydada verilməsindən razı qalarsa, onda

auditor məlumatın verilməsini təkrarlamaya bilər.

Əgər auditor maliyyə hesabatlarına dair təqdim etdiyi hesabatda

müəyyən dəyişikliklərin aparılmasının tələb edilidiyini hesab edərsə, auditor

və müəssisənin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan şəxsləri arasında əlaqə

bunun əvəzedicisi hesab edilə bilməz.

Auditor, haqqında əvvəllər məlumat verilmiş idarəetmə maraqları ilə

bağlı audit məsələlərinin cari ilin maliyyə hesabatlarına göstərə bildiyi təsiri

nəzərə alır. Auditor müəssisənin idarəetmə səlahiyyətlərinə malik olan

şəxslərinə bildirdiyi idarəetmə maraqları ilə bağlı məsələnin davamlılığını və

ya həmin məsələ haqqında onlara yenidən məlumatın verilməsini nəzərə alır.

Milli səviyyədə qanun və ya qaydalar auditor tərəfindən idarəetmə

maraqları ilə bağlı audit məsələlərinin bildirilməsini məhdudlaşdıran məxfilik

öhdəliyini müəyyən edə bilər. Məsələlərin müəssisənin idarəetmə

səlahiyyətlərinə malik olan şəxslərinə bildirilməsindən əvvəl auditor nəzərdə

tutulan tələblərə, qanun və qaydalara istinad edir. Müəyyən hallarda auditorun

etik tələblər və hüquqi məxfilik öhdəlikləri və hesabatın verilməsi ilə bağlı

olan potensial münaqişələrin həll olunması mürəkkəb ola bilər. Belə hallarda

auditor hüquq məsləhətçəisinə müraciət edə bilər.

Ədəbiyyat siyahısı

1.V. T. Novruzovun elmi redaktəsi ilə " Audit " Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti

Bakı Azərnəşr -2011.- 504 səh.8-22

2.Abbasov İ. M. “ Audit” dərslik. – Bakı, 2007. – 530 səh.

Mövzu 13. Məlumatların kompyuterlə işlənməsinin auditi

175

1. Məlumatların işlənməsinin kompyuterləşməsinə keçiddə mühasibat uçotu

və audit

2. Uçotda və auditdə təşkilati dəyişikliklər

3. Uçot və audit informasiyalarının əyaniliyində dəyişikliklər

4. Kompyuter hesabat məlumatlarında auditorun nəzərə alacağı mümkün

səhvlər

1. Məlumatların işlənməsinin kompyuterləşməsinə keçiddə mühasibat

uçotu və audit

İnfomasiya axını gündən-günə artır. Bununla əlaqədar olaraq, təsərrüfat

subyektləri üçün əllə uçot aparmaq çətinləşir. Azərbaycan XXI əsrə

mühasibat uçotu və audit sahəsində kompyuter texnologiyasının intensiv

tətbiq olunması ilə qədəm qoyub. Hazırda müasir şirkətlərin çoxu

məlumatların elektron işlənməsinin bu və ya digər formasından istifadə

edirlər: məsələn, ilkin balansı və ya ödəniş tapşırıqlarını avtomatik tərtib

etmək üçün, ya da ehtiyatların avtomatik qiymətləndirilməsi, maya dəyərinin

hesablanması, xərclərin qruplaşdırılması üçün proqramlar paketi və s.

Respublikada auditin və uçotun avtomatlaşdırılması bir sıra amillərlə

əlaqədardır. Birincisi, bu, Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafı, ikincisi, yerli

mühasibat uçotunun beynəlxalq prinsiplərə uyğunlaşdırılmasıdır.

Bütün bu amillər kompyuterlə məlumatların işlənməsi sisteminin

(KMİS) tezliklə yaradılmasını reallaşdırır ki, bu da istifadəçilərin gündən-

günə artan tələbatını ödəməyə imkan verir. KMİS-in sürətlə inkişafına həm də

Azərbaycanda mühasibat uçotunun prinsiplərinin və maliyyə hesabatlarının

tələblərinin təkmilləşdirilməsi təsir edir.

Təcrübə göstərir ki, ən faydalı tətbiqi proqram paketləri (TPP) yalnız

iri müəssisələrin yox, həm də orta və kiçik müəssisələrin idarəetmə - uçot

176

strukturlarına böyük kömək göstərir. Onlar idarə heyəti işinin səmərəsinin

kəskin surətdə artmasına şərait yaradır. Məsələn, aşağıdakı hallarda:

1) Mühasibat uçotunun aparılması (ilkin sənədlərdən balansın tərtibinədək);

2) Müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili (məlumatların işlənməsi-

müxtəlif sifarişlərin (müqavilələrin) xərclərini nəzərdə tutaraq,

planlaşdırılmış mənfəətin hesablanması - müəssisənin inkişaf meyillərini

nəzərə alaraq);

3) Kadrlar uçotu (işçi heyətin tərkibi, işçilərin gəlirləri və s. haqqında

lazımi arayışların verilməsi ilə);

4) Kargüzarlıq (bütün iş sənədlərinin qeydə alınması, qorunması, sürətli

axtarışı və təhlil edilməsi).

MDB ölkələrinin mühasibat prinsipləri və hesab planları oxşar

olduğuna görə, aşağıdakı proqramlardan bu ölkələrin hamısında istifadə edilir:

1) Kiçik təsərrüfat subyektlərinin mühasibatları üçün - «1 C: Бухалтерия-

Проф», «Инфо-бухалтер» və digərləri;

2) Orta və kiçik təsərrüfat subyektlərinin mühasibatları üçün- «Ипотек-

Бухалтер-Windows», «Квестор», «Комтех +», «Янус» və digərləri;

3) Orta və iri təsərrüfat subyektlərinin mühasibatları üçün - БЕСТ-2,

БЕСТ-3, «Интегратор», «Монолит», «Парус», «Фин-Еко» və digərləri.

«Финансы без проблем», «Компас», «Турбо-бухгалтер», «Бемби+»,

«Инфин - Бухгалтерия», «Суперменеджер» və «ЛокОфис» kimi

proqramlar da kifayət qədər geniş yayılıb. Həmçinin, mühasibat proqramları

bazarında digər proqramlar da mövcuddur, amma onlar hələlik elə də geniş

yayılmayıb.

Bəzi mühasibat proqramalrının şəbəkə variantları var ki, bu da orta və

iri təsərrüfat subyektləri üçün çox vacibdir. Onlar arasında ən keyfiyyətli və

geniş yayılmışları aşağıdakılardır:

1) Orta təsərrüfat subyektlərinin mühasibatları üçün- «Ипотек-Бухгалтер»,

«Парус» və digərləri;

177

2) Orta və iri təsərrüfat subyektlərinin mühasibatları üçün – БЕСТ-2, БЕСТ-

3, «Интегратор» və digərləri.

Adı çəkilən proqramlardan bəziləri ideoloji cəhətdən prinsip etibarilə

fərqlənir. Bu proqramlardan bəziləri təcrübəli mühasib və auditorlar üçün

əlverişlidir, digərləri isə kompyuter texnikasını zəif bilən uçot işçiləri üçün

yararlıdır. Auditor öz sifarişçiləri ilə işləyərkən adı çəkilən proqramların hər

hansı biri ilə rastlaşa bilər.

Tədqiq olunan proqramların bəzisi nisbətən sadə texnikaya yönəldilib

və minikompyuterli və minikompyuterli sistemlər adlana bilər. Digərləri isə

hər gün yüzlərlə istifadəçiyə xidmət edə və minlərlə əməliyyat yerinə yetirə

bilər.

Bir sıra proqramlar mühasib və auditorlardan çox da dərin bilik tələb etmir,

lakin böyük miqyaslı mühasibat proqramlarının istifadəsi üçün yüksək təhsilli

sistemçi və tətbiqi proqramçılar, habelə operatorlar lazımdır.

Auditorlar ona görə nadir hallarda neyroşəbəkəli TTP ilə rastlaşırlar ki,

onlar çox böyük maliyyə axını üçün işlənir və tətbiq olunur.

Kompyuterlərin isifdəsi məlumatların işlənmə və qorunma prosesini

dəyişir və məlumatların düzgünlüyünə nəzarət edən prosedurlara təsir edə

bilər. Auditor nöqteyi-nəzərindən ən mühüm təsir aşağıdakılara aiddir:

təşkilati dəyişikliklər;

məlumatın əyaniliyi;

səhvlərin yaranması ehtimalı (bu, aşağıda daha ətraflı araşdırılacaq)

Müvafiq olaraq, avtomatlaşdırılmış sistemlər auditorların işinə və

rəylərinə ciddi təsir göstərməklə, məlumatların əl ilə və kompyuterlə

işlənməsi arasında nəzərəçarpacaq fərqlər əmələ gətirir. Həmin fərqlərə

aşağıdakılar aid edilə bilər:

1) Əməliyyatlar barədə yazılışların çatışmazlığı (mühasibat proqramının

uzun müddət ərzində aparılmış əməliyyatlar barədə yazılışları

saxlamaq imkanı olmaya bilər, ya da əvvəldən əməliyyatlar haqqında

178

məlumatları ümumiyyətlə saxlamır. Deməli, proqramda olan səhvin

cəld aşkar edilməsi prosesi çətinləşir);

2) Standartlaşdırılmış mühasibat yazılışları (bu proqramdan istifadə edən

kompyuter eynitipli bütün mühasibat yazılışlarını eyni cür uçota alır,

məbləğlərin gərəkli hesablara işlənməsi üçün səhv uçot aparmaq

təhlükəsini yaratmır. Eyni zamanda, əməliyyatın uçota alınması

proqraqramında səhv varsa, hesaba alınmış bütün əməliyyatlar

kompyuterlə yanlış aparılacaq);

3) Funksiyaların kifayət qədər bölünməsi (adi şəraitdə bir neçə adamla

aparılan müxtəlif nəzarət prosedurları məlumatların elektron işlənməsi

sistemində mərkəzləşdirilir);

4) Səhvlərin potensial yaranma imkanı (kompyuter proqramının

yaranması və istifadəsi prosesi zamanı çoxlu xırda təfsilatlar olanda

səhv etmək ehtimalı daha da artır. Bundan başqa, məlumatın

işlənməsi prosesinə heyətin cəlb olunması dərəcəsinin azalması

səhvləri vaxtında tapmaq imkanını azaldır);

5) Əməliyyatların sanksiyalaşdırılması (mühasibat proqramları

müxabirləşmələri avtomatlaşdırılmış üsulla edə bilər. Bu halda, belə

əməliyyatların sanksiyalaşdırılması bir dəfə - proqram yazılan zaman

edilməlidir);

6) Digər nəzarət prosedurlarının mühasibat proqramlarının nəzarətindən

asılılığı (çox vaxt kompyuterlə tərtib olunan hesabatlardan əl ilə

aparılan nəzarət prosedurları üçün istifadə olunur. Bu halda

mühasibat proqramının keyfiyyətli işi üçün mükəmməl nəzarət

prosedurları vacibdir);

7) Menecment tərəfindən nəzarətin genişləndirilməsi (mühasibat

proqramları müəssisənin fəaliyyətinin analitik təhlili üçün geniş

hesabat toplusu təqdim edir. Bu da daxili nəzarət sistemini

gücləndirir);

179

8) Kompyuter avadanlığının və proqram təminatının əlavə imkanlarının

istifadəsi (auditorlar mühasibat TPP-dən kompyuterləşmiş test

aparmaq üçün istifadə edə bilərlər);

2. Uçotda və auditdə təşkilati dəyişikliklərTəsərrüfat subyektlərini yoxlayarkən auditor, adətən, kompyuterləşmə ilə

əlaqədar onlarda artıq baş vermiş təşkilati dəyişikliklərlə bağlı olur. O ki

qaldı informasiyanın əyaniliyi və səhvlərin yaranması ehtimalı amillərinə,

onların təsərrüfat subyektlərinin qərarlarından asılılğı azdır. Lakin bu amillər

prinsip etibarilə yeni uçot və audit texnologiyasının mahiyyətindən asılıdır.

Təsərrüfat subyekti kompyuterlə məlumatların işlənməsinə keçərkən

uçot və auditdə baş verən təşkilati dəyişiklikləri bir neçə qrup amillərə

bölmək olar. Bu amillər aşağıdakılardır:

1. Zəruri texniki vəsaitələr. Elə böyük miqyaslı və ölçülü sistemlər var

ki, onların yerləşdirilməsi və lazımınca işləməsi üçün ətraf mühit

parametrlərini tənzimləyən ayrıca otaqlar tələb olunur. Bunlarla yanaşı,

minikompyuter və mikrokompyuter sistemləri də fəaliyyət göstərir.

Onların işləməsi üçün adi ofis şəraiti kifayətdir. Müəssisələr özlərinin

tələb və maliyyə imkanlarından asılı olaraq, müstəqil surətdə

kompyuterlər və mühasibat proqramları seçirlər.

2. İşçi heyəti. Adətən, kiçik tətbiqi proqramlar sistemini işlədərkən

texniki və proqram təminatı bir yerdə əldə edilir. Bu sistemlə işləyən

heyət xüsusi təlim keçməlidir, elektron-informasiya mütəxəssisləri isə

zəruri deyil. Lakin böyük miqyaslı sistemləri idarə etmək üçün yüksək

dərəcəli mütəxəssislərin (sistemçi proqramçıların, tətbiqi proqramçıların

və məlumatlara nəzarət edən operatorların) olması vacibdir.

3. Məlumatların mərkəzləşdirilməsi və vəzifələrin bölgüsü. TPP-dən

istifadə edərkən müəssisənin müxtəlif şöbələrinin əməliyyat və

məlumatları bir şöbədə yığılır. Buna görə də əməliyyatlara mükəmməl

nəzarət etmək olar. Ancaq qarşılıqlı surətdə asılı olan əməliyyatlara işlərin

180

nəticəsinin müqayisəsi ilə məşğul olan müstəqil işçilər tərəfindən

nəzarət zəifləyə bilər. Uçotun funksiyalarının məlumatların elektron

işlənmə mərkəzinə verilməsi ilə əlaqədar təşkilati strukturu çox vaxt

dəyişir. Məsələn, nəzarət funksiyasını yerinə yetirən işçilərin həmişə

imkanı olur ki, öz məlumatlarını proqrama işlənmiş məlumatlarla

üzləşdirsinlər. Mal-material dəyərlilərinin qəbuluna cavabdeh işçi

anbardar olmaya da bilər. Onun vəzifəsi məlumatlartın mühasibat

proqramına işlənməsi və anbardara mal-material dəyərlilərinin təhvil

verilməsidir.

4. Təsdiqetmə metodları. Daha təkmilləşmiş kompyuter sistemləri bəzi

tipli əməliyyatları özləri avtomatik sürətdə yerinə yetirir (məsələn,

ehtiyatlar minimal səviyyəyə çatanda materialların sifarişi). Bu halda

menecer yuxarıdakı əməliyyatları özü icra etmir, ona görə ki, bu

əməliyyatlar kompyuter sisteminin quruluşunda nəzərdə tutulub.

Həmçinin, əməliyyatların avtomatik yerinə yetirilməsinə əmək haqqından

bütün növ tutmaları, büdcəyə və Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna,

büdcədənkənar fondlara tutmaları və s. misal göstərmək olar.

Kompyuterlə hesabat texnologiyasında uçot məlumatlarının

yoxlanılmasının öz qaydaları var. Əksər hallarda auditor istifadəçi-mühasibin

kompyuterə verdiyi müxabirləşmələri əldə edir (TPP-lərin çoxunun quruluşuna

xeyli belə müxabirləşmələr daxildir). Müxtəlif müxabirləşmələrin məbləğinin

hesablanma düsturlarına digər parametrlər kimi tək bir əməliyyatın əsas

məbləğini yox, həm də bəzən başqa müxtəlif dəyişənləri də daxil etmək olar.

Adətən, TPP-lərin mürəkkəbləşmiş yeni versiyalarında belə müxabirləşmələrin

dəyişənləri daha da artır.

Auditorlar işləyərkən bəzən elə mühasibat proqramlarına rast gəlirlər ki,

onlarda versiyadan-versiyaya yeni əlavələr edilir. Onlar da təsərrüfat

subyektində artıq baş vermiş dəyişiklikləri yenidən modifikasiya edirlər.

3. Uçot və audit informasiyalarının əyaniliyində dəyişikliklər

181

Kompyuterlə məlumatların işlənməsinə keçdikdə, təşkilati dəyişikliklərlə

yanaşı, uçot və audit informasiyasının əyaniliyində də dəyişikliklər baş verir.

Əyani dəyişiklikləri, əsasən, informasiyanın daxil edilməsində,

məlumatların işlənməsində və əməliyyatların izlənməsində müşahidə etmək

olar.

Daxil edilmiş informasiyanın əyaniliyində dəyişiklilər o vaxt baş verə

bilər ki, əməliyyatlar terminaldan birbaşa sistemə işlənir və yalnız ilkin

sənədlərə əsaslanır. Məsələn, əməliyyat telefon danışığının nəticəsi ola bilər.

Hətta ilkin sənədlər mövcuddursa, onların bərpası bir qədər mürəkkəbdir. Belə

ki, məlumatlar elektron yazılışları şəklindədirsə, auditor bir neçə əməliyyat

aparmalıdır ki, həmin məlumatları yenidən bərpa etsin. Nəticədə isə audit

proseduru mürəkkəbləşir.

Məlumatları kompyuterlə işləyərkən bir çox proseslər bilavasitə

müşahidə olunmur, ya da kompyuterin özü ilə verilir və ona görə də əyani

sübutları olmur. Məsələn, kompyuter hər ayın axırında əsas vəsaitlərin

amortizasiyasını, büdcədənkənar fondlara ( DSMF-yə və s.) ayırmaları

hesablayır.

Əməliyyatların izlənməsi mühasibat yazılışlarının yaranma mənbələrini

yoxlamaq üçün müvafiq ilkin sənədlərin və mühasibat yazılışlarının

yığılmasıdır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, sistem kompyuterləşibsə, ilkin

sənədlərin olması zəruri deyil və məlumatlar yalnız elektron yazılışları

şəklində ola bilər. Bundan başqa, kompyuter bir neçə əməliyyatı eyni vaxtda

tamamlayan bir əməliyyat kimi işləyə bilir. Bu xüsusiyyətlərə görə, istfadəçiyə

prosesin özünü müşahidə imkanını vermədən, hesabatlar tərtib oluna bilər.

Lakin əməliyyatların izlənməsinin mümkünlüyü zəruridir, ona görə də

şirkətlərin çoxu və onların auditoru bu və ya digər halda saxlamağa cəhd

edirlər.

Auditor həm də nəzərdə tutmalıdır ki, bütün uçot - idarəetmə

proqramlarında mühasibin işi ilkin sənədlərin kompyuterlə işlənməsindən

yığılan məlumatların yenidən işlənməsindən və işin nəticələrinin 182

çıxarılmasından ibarətdir. Həmçinin, məlumatların avtomatlaşdırılmış işlənməsi

bir sıra hallarda köməkçi informasiya və iş şəraiti barədə qərarların qəbul

edilməsini, əlavə müdafiə tədbirlərinin görülməsini tələb edir.

4. Kompyuter hesabat məlumatlarında auditorun nəzərə alacağı mümkün

səhvlər

İşlənmə prosesində və hesabat informasiyasında səhvlərin yaranma

ehtimalının təhlili göstərir ki, onlar əsasən 4 cür olur:

1) Heyətin işə cəlb edilmə dərəcəsinin azalması. Çox vaxt ilkin

informasiyanı kompyuterlə işləyən heyət öz işinin yekun nəticəsini

görmür, ya da məlumat vərəqəsi kimi görə bilir. Bu da həm səhvlərin və

xətaların yol verilməsi ehtimalını artırır, həm də məlumatları gözdən

keçirmək və səhvləri tez tapmaq imkanı vermir.

2) İnformasiyanın eyni cür işlənməsi. Kompyuterlə məlumatların işlənməsi

(KMİS) eyni cür və ardıcıl işləyir. Sistem düzgün işləmirsə, ehtimal var

ki, düzgün işlənməyən əməliyyatlar nəticəsində maliyyə hesabatında

mühüm bir səhv yaransın. Auditor məlumatların düzgün işlənməsinə nail

olmaq üçün qeyri-adi əməliyyatların yoxlanmasına və ya sistemdəki

dəyişikliklərə diqqət yetirməlidir

3) İcazəsiz daxiloma. Proqrama icazəsiz daxilolma arzuedilməz dəyişiliklərə

gətirə bilər və buna görə də resursların itkiləri arta bilər, həmçinin, məxfi

informasiya üçüncü şəxslərin əlinə keçə bilər. Son vaxtlar kompyuterlə

çoxsaylı fırıldaqlar edilməsi bu sahədə təhlükənin ciddiliyini təsdiq edir.

Əsasən, bu işlərin yüksək səviyyəli istifadəçilər (hakerlər) edə bilir: Onlar

nəzarət sistemlərini keçərək bilavasitə məlumatlar bazasına daxil olur və

maliyyə informasiyasını işləyən proqramlar da icazəsiz dəyişikliklər edə

bilirlər.

Proqramların çoxunda icazəsiz daxilolmadan qorunmaq üçün hər bölmə

fərdi parolla bağlı ola bilər. Adətən, belə hallarda daxilolma səviyyəsini

2 qrupa bölmək olar:

183

a) Adi və ya işçi səviyyə - bölmədə, parollarda və konfiqurasiyanın bəzi

əsaslı bəndlərində dəyişikliklər etmədən bu bölmədə işləmək imkanı

verir;

b) İmtiyazlı səviyyə - yüksək dərəcəli istifadəçi üçün çox işlər görməyə

imkanlar yaradır lakin fırıldaqçıda peşəkar ola bilər.

4) Məlumatların itkisi. Hesabat və təhlil informasiyasının böyük məlumat

bazası şəklində təqdim edilməsi potensial xəta, ya da fraqmentlərin

itirilməsi təhlükəsini törədə bilər. Bu da maliyyə hesabatında səhvlərin

nəinki yaranması ehtimalını artırır , həm də cari uçot informasiyasının

işlənməsi vaxtında mühüm fasilələr yarada bilər. Bu mənfi halları isə

aşağıdakı üsullarla aradan götürmək olar:

a) İnformasiyanın diskə yazılması (kompyuterlə işləyəndə həmişə

məlumatları silinməsi və ya itməsi təhlükəsi var. Buna görə də

mühasib böyük həcmli ilkin sənədləri kompyuterlə işləyəndə

yığılmış məlumatları mütləq vaxtaşırı olaraq diskə yazmalıdır. Cari

informasiya isə (kompyuterin tez işləməsi məqsədilə) operativ

yaddaşda saxlanılır;

b) Məlumatların arxivləşdirilməsi (proqramların çoxunda məlumat

bazalarını siğortalamaq üçün surətlərinin çıxarılması tövsiyyə edilir.

Onlardan auditorlar iqtisadi subyektin təkrar auditini apararkən

istifadə edirlər və hər il öz siğorta surətlərini təzələyirlər).

Beləliklə, kompyuterləşmə ilə əlaqədar hesabat məlumatlarında bir çox səhv

və xətalar əmələ gəlsə də, bu iş üsulu istifadəçi-mühasibə, auditora keyfiyyətli

nəzarət sistemini yaratmağa kömək edir. Buna da aşağıdakı şərtlərlə nail

olmaq mümkündür:

a) Məlumatların eyni cür işlənməsi;

b) Menecment tərəfindən nəzarətin gücləndirilməsi. Birincisi, məlumatların

kompyuterlə işlənməsi idarəçiliyin səmərəliliyini daha da artırmağa

imkan yaradır (texnoloji xüsusiyyətlərinə və idarəçilik sisteminə

tələblərin yüksək olmasına görə); ikincisi, proqramlar, adətən, 184

informasiyanın daha dərin təhlili üçün istifadə olunur. Bu da təsərrüfat

subyektinin rəhbərliyinə müəssisənin fəaliyyətinin nəticələrinə daha

səmərəli nəzarət etmək və təhlil aparmaq imkanı verir.

Beləliklə, nəzarət funksiyalarının ümumi səviyyəsini uçotun və auditin

kompyuterləşməsi vasitəsilə yüksəltmək olar.

Ədəbiyyat siyahısı

1.V. T. Novruzovun elmi redaktəsi ilə " Audit " Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti

Bakı Azərnəşr -2011.- 504 səh.8-22

2.Abbasov İ. M. “ Audit” dərslik. – Bakı, 2007. – 530 səh.

Mövzu14: Daxili audit və onun metodoloji məsələləri

Plan

1. Müəssisədaxili nəzarətin məqsədi və əsas prinsipləri

2. Daxili auditor xidmətinin təyinatı

3. Daxili auditin təşkilat quruluşu

4. Daxili auditin aparılması metodikasının hazırlanması

5. Daxili audit yoxlamasının əsas mərhələlərinin müəyyənləşdirilməsi və icrası

6. Daxili auditin yekununun sənədləşdirilməsi

1. Müəssisədaxili nəzarətin məqsədi və əsas prinsipləri

Müəssisələrin fəaliyyətinin müvəffəqiyyətlə təşkil olunması, gəlirliyin

araşdırılması və onun aktivinin daha da artırılmasının təmin olunmasında gündəlik

təmin olunmasında gündəlik aparılan daxili nəzarətin xüsusi əhəmiyyəti vardır.

Daxli nəzarət tədbirlərinin hazırlanması və həyata keçirilməsində müəssisə 185

rəhbərliyibilavasitə məsuliyyət daşıyır. Müəssisələrdə təşkil olunmuş daxili nəzarət

sisteminin daimi faydalı olmasını təmin etmək müəssisə rəhbərliyindən asılıdır.

Təşkil olunmuş nəzarət sistemi iqtisadi cəhətdən özünü doğrultmalı, yəni

mövcud nəzarət sistemi baş verə bilən itkilərin qarşısının alınmasında mühüm

vasitə olmalıdır. Müəssisədaxili nəzarət sisteminin lazımi səviyyədə təşkil

olunması kənar auditə sərf olunacaq xərclərin xeyli azalmasına şərait yaratmış olar.

Müəssisə fəaliyyətinə nəzarətdə iqtisadi subyektin rəhbərliyi müxtəlif

idarəetmə metodlarından istifadə edir. Burada müəssisə işçilərinin vəzifə

keyfiyyətinin yoxlanması, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti nəticələri üzrə

informasiyaların tərtib olunması və onların keçən hesabat dövrü ilə müqayisə

olunması, ayrı-ayrı təsərrüfat sahələrinin fəaliyyətinin yoxlanması və s.

Bu sahədə müəssisədaxili uçotla əlaqədar hesabatın tərtib olunması da

əhəmiyyətlidir.

İdarəetmə ilə əlaqədar olaraq daxili auditin tərtib etdiyi hesablamalar daha

faydalı nəticələr verir.

Daxili auditor tərəfindən aparılan təsərrüfatdaxili yoxlamalar buraxılmış

nöqsanların və səhvlərin aşkar edilməsində mühüm əhəmiyyətə malik olub, onların

aradan qaldırılmasında əasalı fəalyyət göstərmiş olur.

2. Daxili auditor xidmətinin təyinatı

Daxili audit iqtisadi subyektin təsərrüfat quruluşu tərkibində yaradılan və

bilavasitə müəssisə rəhbərliyinə tabe olan nəzarət formasıdir. Daxili audit

təsərrüfat subyektinin rəbərliyinin göstərişi ilə tənzimlənən maliyyə-təsərrüfat

fəaliyyətinin qəbul edilmiş mühasibat uçotu qaydalarına uyğunluğunun və

idarəetmə prinsiplərinin səmərəliliyinin yoxlaması sistemidir.

Daxili audit müstəqil, təminatverici və məşvərətçi fəaliyyətdir. Daxili audit

müəssisə tərkibində müstəqil struktur bölməsi və ya ştat vahidi kimi fəaliyyət

göstərir və daxili nəzarət orqan; olmaqla, yalnız müəsisənin rəhbərinə və ya

direktorlar şurasına tabedir, onun müəyyən etdiyi məsələləri araşdiraraq nəticələri

haqqında yalnız ona hesabat və informasiya verir.

186

Daxili audit müəssisədə şəffaf informasiya mühiti yaratmaqla, onun

fəaliyyətinin daha dərin və əsasli təhlilinə, daha səmərəli fəaliyyət sistemi

yaradilmasina zəmin yaradir. Dünyanın bir sıra ölkələrində daxili audit ölkə

iqtisadyyati üçün məcburi hesab olunaraq bütün müəssisələrdə təşkil olunur.

Daxili auditin tələb olunan səviyyədə təşkil olunması müəssisənin

tərkibində fəaliyyət göstərən digər bölmə və şöbələri, maddi-məsul şəxslərin öz

xidməti vəzifələrinin yerinə yetirilməsi məsuliyyətini artırmaqla, təsərrüfat

əməliyyatlarının icrasında neqativ hallarının qarşısının alınmasında mühüm rol

oynayır. Bunlardan başqa daxili audit kənar audit üçün bir sıra əsaslı məsələlərdə

informasiya mənbəyi olmaqla, mövcud qanunçuluğun gözlənilməsində böyök

əhəmiyyəti vardır.

Bununla yanaşı daxili auditlə, kənar audit arasında bir sıra əsaslı fərqlər

vardır. Daxili audit təcrübədə bir qayda olaraq böyük və orta müəssisələrdə təşkil

olunur. Bu müəssisədə mövcud olan qanunçuluğun yerinə yetirilməsində ciddi

problemlər yarana bilir və sahibkarlıq əməliyyatlarının aparılmasında əsaslı nəzarət

sisteminə tələbat daha çox olur. Daxili auditin qeyri-məhsuldar xidmətlərin,

itkilərin, əmək və pul vəsaitlərinin əsassız mənimsənilməsinin qarşısının

alınmasında, müəyyən maliyyə çətinlikləri dövründə məqsədəuyğun təkliflərin

hazırlanmasında mühüm vasitədir. Bir sözlə, daxili audit iqisadi subyektin və onun

şöbələrində olan müəssisələrin idarə olunmasında daxili nəzarətin təşkilidir.

Daxili auditin faydalılığı müəssisə tərkibində təşkil olunma quruluşundan

xeyli asılıdır. Bəzi hallarda təsərrüfatdaxili nəzarətin təşkili ictimai əsaslarda

müəssisə təftişçisinə həvalə olunur ki, bu da faydasız nəticələrə səbəb olur. Daxili

audit müəssisədə sərbəst ştat vahidi olmaqla şöbə formasında yaradılması

məqsədəuyğundur. Daxili auditor xidməti müəssisədə təsərrüfatdaxili nəzarət

sisteminin təşkili, müəssisənin bütün təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədar məsələlərdə

rəhbərliyə əsaslı kömək etmək və mülkiyyətçilərin qanuni maraqlarının

qorunmasında fəal iştirak etməkdən ibarətdir. Daxili auditorun müvəffəqiyyətlə

fəaliyyət göstərməsinin mühüm amili, onun müstəqil olub, bilavasitə müəssisə

rəhbərinə tabeçiliyi ilə fərqlənir. Ona həvalə olunmuş funksiyanın müvəffəqiyyətlə 187

yerinə yetirilməsini təmin etmək üçün daxili audit xidməti yüksək keyfiyyətli,

etibar qazanmış, öz vəzifə borcunu dərindən bilən, müəssisənin iqtisadi

göstəriciləri ilə tanış olan, normativ qanunları və uçot-informasiyalarını toplayıb

təhlil etməyi bacaran mütəxəsislər qəbul olunmalıdır. Eyni zamanda audit

xidmətində çalışan şəxslərə lazımi şərait yaradılmalı, onların ixtisasının müasir

tələblər səviyyəsində aparılması, yüksək əmək haqqı müəyyən olunması təmin

olunmalıdır.

Daxili auditor xidməti müəssisə rəhbəri və ya səhmdarların qəbul etdikləri

qaydalar əsasında fəaliyyət göstərirlər. Audit xidmətinin rəhbəri və aparıcı

mütəxəssislər vəzifələrinə yüksək ixtisaslı, dövlət idarəçiliyi və nəzarət xidməti

sahəsində 5 ildən az olmayaraq iş təcrübəsi olan ali təhsilli mütəxəssislər qəbul

olunması məqsədəuyğundur.

Daxili auditor xidməti işçilərinin funksional vəzifə təlimatında ümumi

qaydalarla yanaşı, konkret olaraq vəzifə borcları, onların hüquqları və

məsuliyyətləri göstərilməlidir.

Daxili audit xidməti öz fəaliyyətində Azərbaycan Respblikasının qanunları,

normativ aktları, Nazirlik və birliklərin təlimatı, əmr, sərəncam təlimatlarını,

auditin təşkili və aparılmaına dair mövcud olan audit standartlarını və s. təlimatı

sənədləri əsasında icra etməlidir.

Daxili audit xidmətinin ştatı və quruluşumüssisənin maliyyə-təsərrüfat

fəaliyyətinin iş xarakterindən və nəzarət təşkili quruluşundan asılı olaraq müəyyən

olunur. İşçilərin sayı və əmək haqqı ştat cədvəlində müəyyən olunur.

Daxili auditorlar özlərinin funksional vəzifələrinin müəyyən olunmuş vəzifə

təlimatına uyğun olaraq icra edirlər. Onlar eyni zamanda auditor fəaliyyətinin etik

normalarını gözləməli, yəni vəzifələrin vicdanla, obyektiv, şəffaf qaydada icra

etməklə, yoxlamaları audit standartlarının müəyyən etdiyi normalar əsasında icra

etməlidirlər.

Daxili audit xidməti fəaliyyəti tərtib olunmuş daxili audit planı əsasında

aparılır. Belə plan audit xidməti rəhbəri tərəfindən tərtib olunmaqla müəssisə

rəhbəri tərəfindən təsdiq olunur. Ayri-ayri təsərrüfat sahələri üzrə auditor nəzarəti 188

təsdiq olunmuş daxili audit proqramı əsasında yerinə yetirilir. Audit proqramı da

auditor xidməti mütəxəssisləri tərəfindən tərtib olunmuş plan əsasında işlənib

hazırlanır və həmin xidmətin rəhbəri tərəfindən təsdiq olunur.

Auditor təcrübəsi göstərir ki, müəssisələrdə təşkil olunmuş daxili audit xidməti

öz fəaliyyətini faydalı və məqsədəuyğun apardıqda əmlakın qorunub saxlanması,

mövcud ehtiyatlardan istifadə olunması vəziyyəti, mühasibat uçotunun təşkili və

mühasibat (maliyyə) hesabatının etibarlılığının xeyli yüksək səviyyədə təşkili

təmin olunur.

3. Daxili auditin təşkilat quruluşu

İqtisadi subyektərdə təşkil olunan daxili auditin təşkilat quruluşu onların

istehsalat - təsərrüfat fəaliyyəti həcmindən, iş xarakterindən və rəhbərliyin

qarşısında duran vəzifələrin həlli ilə ılaqədardır.

Dünya ölkələrinin beynəlxalq, təcrübəsində daxili auditin əsas nəzarət

obyekti idarə və müəssisələrin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin yoxlamasıdır. Ona

görə də audit xidmətinin təşkilati quruluşu həll olunarkən, onun tərkibində

mühasibat uçotu və digər ixtisas sahələri üzrə müxtəlif mütəxəssislərin olması

vacib şərtdir.

Daxili auditor xidməti mürəkkəb xarakterli məsələlərin həlli və

məsləhətləşməsi üçün ekspert dəvət edə bilər. Dəvət olunmuş ekspert onunla

bağlanmış müqavilə əsasında müəyyən olunmuş məsələlərin müzakirəsi və

həllində iştirak edərək, müəyyən rəylər vermək hüququna malikdir.

Audit xidməti formalaşdıqdan sonra onların hüquq və vəzifələrini mövcud

qanunvericiliyinə uyğun olaraq tərtib olunur və müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq

edilərək icra olunur.

“Auditor xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununda

auditorların vəzifələri aşağıdakı qaydada müəyyən edilmişdir:

Auditin aparılmasında Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin

tələblərinə hökmən riayət etmək;

189

auditor yoxlamalarını və digər auditor xidmətlərin həyata keçirmək"

mühasibat uçotunun və hesabatın vəziyyətini, düzgünlüyünü, qüvvədə olan

qanunlara və normativ aktlara uyğunluğunu yoxlamaq;

auditin aparılması zamanı aşkar edilmiş bütün pozuntular, mühasibat

uçotunun aparılması və hesabatların tərtibi ilə bağlı nöqsanlar haqqında

müəssisə rəhbərliyinə məlumat vermək4

aparılan audit zamanı əldə edilən məlumatı məxvi saxlamaq və auditorun

rəyində olan irad və nəticələr üçün əsas olan normativ aktlar barəsində

ətraflı məlumatlar vermək.

4. Daxili auditin aparılması metodikasının hazırlanması

Daxili auditin aparılması metodikasının hazırlanması dövründə ilk növbədə

əvvəlki dövrdə müəssisədə aparılan nəzarət-təftişin qaydaları və prinsipləri ilə tanış

olmaq lazımdır. Nəzərə almaq lazımdır ki daxili auditin aparılması metodikası

müəyyən mənada təftişin aparılması metodlarından fərqlənir. Onu da nəzərə almaq

lazımdır ki, auditin aparılmasına başlamazdan əvvəl keçmiş illərdə bütün Nazirlik

və Baş İdarələrdə təftiş aparılması metodikasını müəssisələrin tabe olduqları

nazirlikləri və baş idarələr müəyyən edirdilər. Müəsisə təsərrüfat-maliyyə

fəaliyyətinin təftişində aşağıdakı metodikadan istifadə olunurdu və əməliyyatlar

müəyyən bölgü üzrə yoxlanılırdı.

Daxili audit bu sahədə aparılan yoxlama əməliyyatları təftiş metodikası ilə

aparılan yoxlama qaydalarına oxşayır. Bu qaydalar aşağıdakılarla xarakterizə

olunur:

Mühasibat uçotunun təşkili və təsərrüfatdaxili nəzarət sistemi ilə tanışlıq;

Nağd pul vəsaitinin əməliyyatları üzrə daxili audit;

Bankdakı hesablarda olan əməliyyatlar üzrə daxili audit;

Əmək haqqının ödənməsi üzrə daxili audit;

Əsas vəsaitlər üzrə əməliyyatların daxili auditi;

Qeyri- material aktivlər üzrə əməliyyatların daxili auditi;

İstehsal ehtiyyatlarının uçotu və saxlanması üzrə daxili audit;

Maliyyə və kapital qoyuluşu üzrə daxili audit;190

Maliyyə, fondlar, ehtiyatlar, kreditlər və istiqrazlar üzrə daxili audit;

Vergilərin hesablanması və ödənməsi üzrə daxili audit;

Müəssisələrdə mühasibat uçotunun və daxili nəzarətin vəziyyətinin

yoxlanması və respublika audit standartlarından istifadə etmək olar.

Daxili və kənar audit bir-birini tamamlayır və eyni zamanda bir-birindən

ciddi surətdə fərqlənir. Daxili audit idarəetmə nəzarətinin ayrılmaz və mühüm

elementidir. Daxili audit pilləsi təşkilatın və aşağı idarəetmə strukturlarının

fəaliyyətinə gündəlik nəzarətlə məşğul olmur.

Daxili audit bu fəaliyyət barədə informasiya verir və menecerlərin

hesabatlarının düzgünlüyünü təsdiqləyir. Daxili audit əsasən ehtiyatların itkisinin

qarşısını almaq və müəssisə daxilində zəruri dəyişikliklər üçün lazımdır.

Daxili audit yoxlamalarında mühüm əməliyyatlardan biri də mühasibat

uçotunun və təsərrüfatdaxili nəzarət təşkilidir. Bununla əlaqədar audit

yoxlamasında ilk növbədə onun nizamnamə sənədləri ilə tanış olmaq lazımdır.

Müəssisənin təşkilati-hüquqi forması, təsis sənədlərinin təsisçilər, lisenziyaların

mövcudluğu və əldə olunan mənfəətin bölüşdürülməsi müəyyənləşir.

Audit yoxlamasına başlayarkən auditor müəssisədə mühasibat uçotunun

təşkili, işçi heyətinin tam müəyyən olunması, mühasibat işçiləri arasında vəzifə

bölgüsünün aparılması, vəzifənin icra edilməsinə dair funksional təlimatla tanış

olmalıdır.

Daxili audit mühasibatlıqda qanunçuluqla əlaqədar sənədlərin, təlimatların

və mühasibat uçotu, hesabat üzrə normativ aktların olmasına diqqət verilməlidir.

Daxili auditor müəssisə tabeçiliyində olan bölmələrin vaxtında ilkin

mühasibat sənədlərin təqdim olunmasına nəzarət etməklə, keçmiş hesabat

dövründə aparılmış yoxlama aktı ilə tanış olmalı və həmin aktda müəyyən olunmuş

nöqsanların aradan qaldırılması üçün tədbirlərin görülüb-görülməməsini müəyyən

etməlidir.

Bu yoxlama mərhələsindən sonra mühasibat uçotu qaydalarının icrası

vəziyyətinə və təsərrüfatdaxili nəzarət sisteminin vəziyyətinə dair nəticələr

müəyyən olunur.191

Nəzərə almaq lazımdır ki, kassa əməliyyatlarının aparılmasını tənzimləyən

əsas normativ sənədlər “Mühasibat uçotu haqqında” qanundan və Azərbaycan

Respublikası Milli Bankının 06 aprel 1993-cü il tarixli 9N-li “Xalq təsərrüfatında

kassa əməliyyatlarının aparılması” qaydalarından ibarətdir.Bu sənədlər kassada

nəğd pulların hərəkətinə, onların qorunmasına , kassa sənədlərinin tərtib

edilməsini, kassa kitabını aparılmasını və kassa intizamına nəzarəti təmin edir.

5. Daxili audit yoxlamasının əsas mərhələlərinin müəyyənləşdirilməsi və icrası

Müəssisədə daxili auditin başlamasının ilkin mərhələsində nəğd pul

vəsaitinin, bankdakı hesablaşmaladakı əməliyyatlar, kənar hesablaşmalar, əmək

haqqı üzrə hesablaşmalar, əsas vəsaitlər, qeyri-maddi aktivlər, istehsal ehtiyatları

üzrə əməliyyatlar yoxlanılmalıdır.

Müəssisə kassasında olan nəğd pul vəsaiti yoxlanılarkən kassa

əməliyyatlarının aparılması qaydalarına riayət olunması, bununla əlaqədar uçot

yazılışlarının düzgünlüyü, daxil olmuş pul vəsaitlərinin vaxtında, düzgün

sənədləşdirilməli və kassaya mədaxil olunması, xərclərin uçotda düzgün əks

olunması daxili audit proqramına daxil edilməlidir.

Yoxlamaya başlamazdan əvvəl kassada olan pul vəsaiti və digər qiymətlərin

invertallaşması aparılır və bununla daxili nəzarət sisteminin vəziyyəti müəyyən

olunur.

Kassanın invertarlaşması daxili auditor tərəfindən qəflətən yoxlama

qaydasında həyata keçirilir. İlk növbədə kassir kassa hesabatını tərtib edir və auditə

təqdim edir.

Yoxlama maddi məsul şəxsin - kassirin və baş mühasibin iştirakı ilə icra

olunur. Auditor kassada olan mədaxil və məxaric sənədlərini götürür və audit

standartına uyğun olaraq kassirdən iltizam alır. Kassir auditorun iştirakı ilə kassada

olan nəğd pulları sayır, əksinaslara görə qruplaşdırılır.

İnvertarlaşma zamanı kassada olan qiymətli kağızlar, pul sənədləri də

yoxlanılır. Auditor tərəfindən akt tərtib edilir və sonrakı mərhələdə üzləşdirmə

cədvəli üzrə kassada aparılmış inventarlaşmanın yekunu mühasibat uçotu əsasında

192

üzləşmə aparılır. İnventarlaşma zamanı artıqlıq aşkar edildikdə kassaya mədaxil

edilir.

İnventarlaşma zamanı çatışmazlıq müəyyən edildikdə maddi şəxs tərəfindən

ödənilməlidir. Həmin əməliyyat zamanı kassa mədaxil orderi tərtib olunmalı və

vəsait kassaya mədaxil edilməlidir.

Kassa əməliyyatlarının aparılmasının düzgünlüyü yoxlanılarkən daxili

auditor kassirin təyin olunmasına dair əmr olmasını və onun əmlakın məsuliyyətinə

dair müqavilə bağlanılmasını müəyyən etməlidir. Auditor eyni zamanda kassaya

pul vəsaitinin qorunmasının təmin olunmsı, bankdan alınan pulların daşınması

dövründə təhlükəsizliyin olmasını müəyyənləşdirməlidir.

Daxili audit sisteminin faydalılığını müəyyən etmək üçün kassada dövrü

inventarlaşmanın aparılması da müəyyən olunmalıdır. Bununla əlaqədar aparılan

inventarlaşma aktları nəzərdən keçirilməlidir.

Kassa əməliyyatları yoxlanılan zaman bankdan alınan nəğd pulların kassaya

vaxtında mədaxil olunması yoxlanılmalıdır. Auditor müəyyən etməlidir ki,

bankdan alınan bütün nəğd pullar vaxtında və tamamilə kassaya mədaxil edilib və

təyinatı üzrə istifadə olunub.

Daxili auditin proqramında bank əməliyyatlarının icrası mühüm yer tutur.

Burada müəssisənin banklarda mövcud olan hesablaşma hesabları, onlarda aparılan

əməliyyatların həcmi, bütün əməliyyatlar üzrə bank çıxarışları, onların düzgün

sənədləşdirilməsi, ödəmə tapşırıqları və tələbatlarının qeydiyyat kitabı və sairənin

yoxlanılması öz əksini tapmalıdır.

Yoxlamada bankdan alınan pulların məbləği, onların vaxtında kassaya

mədaxil olunması, bank hesablaşma çeklərinin saxlanması, uçotda əks olunmuş

qalıqla uyğunluğu müəyyən olunmalıdır. Yoxlama nəticəsi ilə auditor buraxılmış

səhvləri müəyyən edir və həmin nöqsanların mühasibat hesabatına olan təsirini

araşdırır.

Digər kənar müəssisələrlə aparılan hesablaşmalarla əlaqədar olaraq auditor

onların düzgün sənəsləşdirilməsi, bu əməliyyatlarla əlaqədar borcların yaranması

193

və onların vaxtında ödənilməməsi səbəbləri ilə yanaşı təqsirkar şəxslər də

müəyyənləşdirilməlidir.

Debitor və kreditor borcların artması müəssisənin maliyyə vəziyyətinin

pisləşməsinə, hesablaşmaların vaxtında aparılmamasına, istehsal proseslərinin

ahəngdarlığının pozulmasına səbəb olur. Bu baxımdan hər bir müəssisənin maliyyə

vəziyyətinin möhkəmləndirilməsində və onun ödəmə qabiliyyətinin

yüksəldilməsində hesablaşma intizamı və debitor- kreditor borcların dinamikası

üzərində lazimi nəzarətin təmin olunması gündəlik həll olunması tələb edən

məsələlərdən biri olmalıdır. Ona görə də auditor tərtib etdiyi proqramda debitor

borcların yaranma səbəblərinin öyrənilməsi, onların reallığının əsaslandırılmasının,

uçot və hesabatda düzgün əks etdirilməsinin düzgünlüyünün müəyyən olunmasını

nəzərə almalıdır.

Debitor və kreditorlarla hesablaşmaların auditi üçün əsas informasiya

mənbəyi olan mühasibat (maliyyə) balansından, müvafiq uçot registrlərindən, ilkin

mühasibat sənədlərindən, jurnal-orderlərindən və sairədən istifadə edilməlidir.

Bu sahədə aparılan yoxlama qurtardıqdan sonra daxili auditor hesablaşma

əməliyyatının icrasına dair məsələyə qiymət verir və müəyyən etdiyi səhvlərin

hesabatın etibarlılıgına təsirini müəyyənləşdirir.

Əmək haqqının hesablanması və ödənməsi üzrə əməliyyatlar proqramında

daxili auditor müəssisə üzrə işçi heyətinin ştat cədvəlinin düzgün tərtib olunması,

vəzifə maaşlarının ştat cədvəli üzrə düzgünlüyü, işçi vaxtı üzrə tabelin və əmək

haqqının hesablanıb, ödənməsi məsələlərini əks etdirməlidir.

Burada seçmə qaydasında əmək haqqının hesablanması, ona əlavə edilən

bütün ödəmələr, tərtib olunmuş statistik uçot yazılışlarının düzgünlüyü

yoxlanılmalıdır.

Daxili auditin ilkin vəzifəsi əmək haqqının hesablanması zamanı

mənimsəməyə və israfçılıq xarakterli əmək haqqı məbləğinin hesablanmasına yol

verilib-verilmədiyini, əmək haqqından tutulmalar edilərkən səhvə yol verilib-

verilməməsini, hesablanmış əmək haqqının əsassız olaraq vaxtında ödənilməməsi

kimi nöqsanların olması faktlarını müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Əlavə əmək 194

haqqının ödənilməsi üzrə əməliyyatların xüsusilə diqqətlə yoxlanılması vacib

məsələdir.

Göstərilən məsələ üzrə yoxlama qurtardıqdan sonra daxili auditor buraxılmış

səhvlər üzrə ümumi nəticəyə gəlməklə, həmin səhvlərin mühasibat hesabatına

təsirini müəyyənləşdirir.

Əsas vəsaitlər üzrə aparılan əməliyyatların daxili auditin proqramında

onların saxlanılmasının yoxlanılması, müəssisə rəhbərinin əmri ilə bütün əsas

vəsaitlərin müəyyən maddi-məsul şəxslərə təhkim olunması, onlarla maddi-

məsuliyyətə dair müqavilə bağlanması, müəyən olunmuş dövrlərdə

inventarlaşmanın aparılması və sairə əks olunmalıdır.

Daxili auditor əsas vəsaitlərin düzgün qiymətləndirilməsi və yenidən

qiymətləndirilməsi düzgünlüyünə diqqət verməlidir. Əgər bu sahədə ciddi

nöqsanlar müəyyən olunarsa, daxili audit bu məsələni müəssisə rəhbərlyi

qarşısında qoymalı və düzgün həll olunmasına nail olunmalıdır.

Daxili auditor əsas vəsaitlərin daxil olmasının sənədləşdirilməsi və uçotun

amortizasıyasının hesablanması, müəssisədən buraxılan əsas vəsaitlərin uçotu və

sənədləşdirilməsini yoxlamalıdır.

Daxili auditin aparılması dövründə seçmə qaydasında əsas vəsaitlər üzrə

inventarlaşdırma aparılması da məqsədəuyğun hesab olunur.

İstehsal ehtiyatlarının uçotu və saxlanması ilə əlaqədar olaraq daxili audit

proqramında maddi-məsul şəxslərin təyin olunmasına dair əmr verilməsi, maddi

məsuliyyətlə əlaqədar müqavilə bağlanması, istehsal ehtiyatlarının mədaxil və

məxaric olunması sənədlərin düzgün tərtib olunması, mühasibat uçotunun statistik

və analitik hesabatlarında əks olunmasının mövcud qaydalara uyğun aparılması,

anbarlarda istehsal ehtiyatlarının uçotunun düzgün aparılmasından başlanmalıdır.

Daxili auditor azqiymətli və tezköhnələn əşyaların uçotunun düzgün

aparılmasını, onların saxlanması, müəyyən olunmuş normativ vaxtda istifadə

olunması, istehsal ehtiyatlarının illik inventarlaşmasının aparılmasını yoxlamalıdır.

195

Bizim fikrimizcə anbarlarda qalıqda olan istehsal ehtiyatlarının seçmə

qaydada inventarlaşma aparılması vacibdir. Onların nəticələri rəsmiyyətə aktla

salınmalıdır.

Müəssisənin maliyyə nəticələri, fondlar, ehtiyatlar, kreditlər üzrə daxili audit

proqramında mühasibat (maliyyə) hesabatlarının düzgün tərtib olunması satışdan

gəlirin düzgünlüyü, mənfəətin bölüşdürülməsi qaydaları əks olunmalıdır.

Qarşıdakı ehtiyat fondlarının yaradılması və onların istifadə olunması

yoxlanılmalıdır.

Daxili audit proqramında vergilərin düzgün hesablanması və ödənilməsi,

onun 901 N-li “Mənfəətin istifadəsi” hesabında əks olunmasının düzgünlüyü də

nəzərdə tutulmalıdır. Audit yoxlamasının qarşısında duran mühüm vəzifələrdə biri

də mənfəət məbləğinin (zərərin) dəqiq müəyyən edilməsini və mənfəətdən düzgün

istifadə olunma vəziyyətini müəyyən etməkdən ibarətdir.

Daxili audit zamanı hesablanan vergilərin büdcəyə ödənilməsi üçün nəzərdə

tutulan müddətə əməl olunmasını, xüsusi təyinatlı fondların araşdırılmasının

düzgünlüyü və mənfəətin düzgün və vaxtında bölüşdürülməsinin vəziyyəti

araşdırılmaqla və tələb olunan səviyyədə yoxlanılmalıdır.

6. Daxili auditin yekununun sənədləşdirilməsi

Mövcud qaydalara görə daxili auditin aparılması nəticələri ilə əlaqədar

olaraq auditor rəyinin tərtib olunması müəyyən olunmamışdur. Daxili auditin

nəticələrinin sənədləşdirilməsi, yəni aparılan daxili audit üzrə hesabat təqdim

olunmasında xarici ölkələrin təcrübəsindən istifadə etmək olar. Belə ki, bizim

fikrimizcə daxili auditin təşkili aparılması və yekun sənədlərin tərtibi beynəlxalq

standartlara əsaslanmalıdır.

Daxili auditin hesabatı kənar auditin aparılma nəticəsi üçün tərtib olunmuş

auditor rəyini əvəz edən, analitik şərhlər nəticə və təkliflərlə ifadə olunan

“Hesabat” formasında tərtib olunur.

Beləliklə, daxili auditorun hesabatı “Daxili auditorun yazılı informasiyası”

əsasında tərtib olunur. Daxili auditorun informasiyası da yoxlama dövrünü əhatə

196

edən mühasibat uçotu, hesabatında və yoxlamanın müəssisənin maliyyə -təsərrüfat

vəziyyətində aşkar edilmiş çatışmazlıqlar və nöqsanlar haqqında informasiyalar

göstərilir. Burada eyni zamanda mühasibat (maliyyə) hesabatının dürüstlüyü və

ondan müəyyən olunmuş səhv və nöqsanlar ətraflı şərh olunmalıdır.

Beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq daxili auditin yoxlanma nəticəsi

yoxlanılan müəssisə rəhbərliyində müzakirə olunmalı və müəyyən olunuş nöqsan,

çatışmamazlıqların aradan qaldırılması üçün praktik tədbirlər qəbul olunmalıdır.

Bəzi az əhəmiyyətli nöqsanların auditin apardığı vaxtda aradan qaldırılması daha

məqsədəuyğundur. Mövcud qaydalara görə daxili auditin aparılması nəticələri ilə

əlaqədar olaraq auditor rəyinin tərtib olunması müəyyən olunmamışdur. Daxili

auditin nəticələrinin sənədləşdirilməsi, yəni aparılan daxili audit üzrə hesabat

təqdim olunmasında xarici ölkələrin təcrübəsindən istifadə etmək olar. Belə ki,

bizim fikrimizcə daxili auditin təşkili aparılması və yekun sənədlərin tərtibi

beynəlxalq standartlara əsaslanmalıdır.

Daxili auditin hesabatı kənar auditin aparılma nəticəsi üçün tərtib olunmuş

auditor rəyini əvəz edən, analitik şərhlər nəticə və təkliflərlə ifadə olunan

“Hesabat” formasında tərtib olunur.

Beləliklə, daxili auditorun hesabatı “Daxili auditorun yazılı informasiyası”

əsasında tərtib olunur. Daxili auditorun informasiyası da yoxlama dövrünü əhatə

edən mühasibat uçotu, hesabatında və yoxlamanın müəssisənin maliyyə -təsərrüfat

vəziyyətində aşkar edilmiş çatışmazlıqlar və nöqsanlar haqqında informasiyalar

göstərilir. Burada eyni zamanda mühasibat (maliyyə) hesabatının dürüstlüyü və

ondan müəyyən olunmuş səhv və nöqsanlar ətraflı şərh olunmalıdır.

Beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq daxili auditin yoxlanma nəticəsi

yoxlanılan müəssisə rəhbərliyində müzakirə olunmalı və müəyyən olunuş nöqsan,

çatışmamazlıqların aradan qaldırılması üçün praktik tədbirlər qəbul olunmalıdır.

Bəzi az əhəmiyyətli nöqsanların auditin apardığı vaxtda aradan qaldırılması daha

məqsədəuyğundur.

197

Ədəbiyyat siyahısı

1.V. T. Novruzovun elmi redaktəsi ilə " Audit " Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti

Bakı Azərnəşr -2011.- 504 səh.8-22

2.Abbasov İ. M. “ Audit” dərslik. – Bakı, 2007. – 530 səh.

Mövzu15. Audit nəticələrinin qiymətləndirilməsi və yekun sənədlərinin tərtib edilməsi metodikası

Plan1. Auditin yekun sənədlərinin məzmunu və sturuktur tərkibi2. Uçot-hesabat sənədlərində çatışmamazlıqlar və kənarlaşmaların

aşkar edilməsi zamanı auditorun mövqeyi

3. Audit nəticələrinin yekunlaşdırılmasına hazırlıq4. Audit nəticələrinin realizə edilməsi

1 Auditin yekun sənədlərinin məzmunu və sturuktur tərkibi

Audit yoxlama - ekspertiza işinin təşkili, aparılması və yoxlama

nəticələri üzrə müvafiq təkliflərin hazırlanması bilavasitə audit yekun

sənədlərin tərtibindən asılıdır. Audit yekun sənədləri dedikdə, yoxlama-

ekspertiza yekun nəticəsi üzrə tərtib edilmiş akt, arayış və rəylərə əlavə

edilmiş müvafiq sənədlər nəzərdə tutulur. Audit yoxlama sənədlərinin

tərtib olunma qaydası, onun təxmini sturuktur quruluşu, əlavə arayışların

forması, xüsusi yığma cədvəlləri Azərbaycan Respublikasının Auditorlar

Palatasının 4 fevral 1997-ci il tarixli 10/2 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş

‹‹Audtorun yekun sənədləri›› və Azərbaycan Respublikasının Palatası

Şurasının 9 dekabr 2000-ci il tarixli 66/4 saylı qərarı ilə təstiq edilmiş

‹‹Auditor rəyləri›› adlı milli standartlara öz əksini tapmışdır. Bu

198

standartlar auditorun yekun sənədlərinin mahiyyəti, məzmunu, forması və

onların tərtib və təqdim olunması, saxlanması qaydaları göstərilməklə,

onların təqribi struktur tərkibi müəyyən edilmişdir. Həmin standartlarada,

həmçinin audit yoxlama - ekspertizasının nəticələrinin (faktların,

nöqsanların, çatışmamazlıqların) və onların aradan qaldırılmasına dair

təkliflərin audit yekun sənədində əks olunması qaydaları göstərilmişdir.

Audit yekun sənədləri milli standartında auditin nəticə - yekun sənədi

sayılan yoxlama - nəticə aktı və onun əsas bölmələrinin təqribi quruluşu

verilmişdir. Bu standartın 7-ci və 8-ci maddəsinə əsasən təqribən 16

bölmədən ibarət olması təklif edilir. Bu bölmələr təqribən giriş hissə,

əvvəlki auditin nəticələrinin qaldırılmasına dair xüsusi bölmə, sifarişçi

haqqında məlumat, bank və kassa əməliyyatları, hesablaşma və kredit

əməliyyatları, istehsal və məhsul satışına dair yoxlama nəticələri, əsas

vəsaitlər, mal-material qiymətləri, əmək və əmək haqqı, istehsal xərcləri

və maya dəyəri, maliyyə nəticələri, kapital qoyuluşları, mühasibat uçotu

və hesabatların vəziyyəti, auditin nəticəsi üzrə təkliflər, akta əlavələr,

aktın imza edilməsinə dair bölmələri əhatə edir.

Standartda göstərilən 16 bölmə təcrübədə olduğu kimi tətbiq

olunmasa da, onların bu və ya digər bölmələri birləşdirilməklə təxminən

məzmun etibarı ilə bu sturuktur təmin edilməlidir.

‹‹Auditin yekun sənədləri›› milli standartının 9-28-ci maddələrində

audit yoxlama-ekspertiza aktının bütün bölmələrinin ilkin adı, tərtib

edilmə qaydası əyani misallarla göstərilmisdir. Auditin yekun-nəticə

arayışının quruluşuna uyğun olaraq onun tərtib edilmə metodikası

müxtəlifdir. Belə ki, bir sıra hallarda yoxlama-ekspertiza nəticəsində

aşkar edilmiş nöqsanlar, kənarlaşmalar, ciddi qanun pozuntuları

199

quruplaşdırılır və yoxlama ekspertiza işləri yekunlaşdıqdan sonra akt

tərtib edilir. Bu audit yoxlamav-yekun sənədinin tərtibində çox da

səmərəli sayılan metod hesab edilmir. Digər hal isə, yəni audit yekun

sənədi sayılan yoxlama-nəticə aktının müvafiq bölmələri və bütövlükdə

sturukturunun əvəlcədən maketi hazırlanır və yoxlama-ekspertiza

işlərinin gedişatı zamanı aşkar edilən çatışmamazlıqlar, nöqsanlar, qanun

pozuntularına aid həmin bölmələrə uyğun olaraq müvafiq qeydlər aparılr

və qiymətləndirilir. Audit yoxlama-ekspertiza işinin yekunlaşma

ərəfəsində əvvəlcədən hazırlanmış yekun sənədinin maketi bir daha

nəzərdən keçirilir, müvafiq düzəlişlər və əlavələr edilir, tez bir zamanda

yoxlama-nəticə aktı formalaşdırılır. Yoxlma-ekspertizanın bu təcrübəsi

audit yekun sənədinin tərtibatının səmırəliyinə birbaşa keyfiyyət

baxımından təsir etməklə vaxt baxımından böyük qənaətlə nəticələnir.

2. Uçot-hesabat sənədlərində çatışmamazlıqlar və kənarlaşmalarınaşkar edilməsi zamanı auditorun mövqeyi

Uçotu və hesabat sənədlərində çatışmamazlıqların, kənarlaşmaların aşkar

edilməsi və onların qiymətləndiriləsi yoxlama-ekspertiza nəticələrinin

yekunlarını sənədləşdirilməsinin tərkib hissəsidir. Audit yoxlama-

ekspertiza işlərinin böyük bir hissəsini mühasibat sənədləri və maliyyə

hesabatları təşkil edir. Ona görə də auditor yoxlama-ekspertiza işləri

aparan zaman uçot hesabat sənədlərində aşkar edilmiş çatışmamazlıqlar və

kənarlaşmaları təhlil etməyi və qiymətləndirməyi bacarmalıdır. Bu

çatışmamazlıqlar, kənarlaşmalar xarakterinə, məzmununa, təyinatına və

nəticələrinə görə müxtəlifdirlər. Belə ki, baş vermiş təsərrüfat-maliyyə

əməliyyatlarında yol verilmiş nöqsanlar məqsədsiz, nəticəli və nəticəsiz

ola bilər. Buna görədə qeyd etdiyimiz kimi, auditor bu və ya digər tipli 200

mühasibat əməliyyatları ilə üzləşdikdə onlara bir sıra mövqeydən

yanaşmalıdır. Daha doğrusu, təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarında yol

verilmiş nöqsan və çatışmamazlıqların iqtisadi məzmununa görə uçot-

hesabat işlərində yol verilmiş kənarlaşmalarla bağlılığı, yaxud qanunverici

normativ aktlara zidd olan əməliyyatlar olduğu müəyyənləşdirilməlidir.

Auditor həmçinin həmin təsərüfat əməliyyatlarının hansı xarakterə malik

olmasını, yəni mənimsəmə xarakteri üzündən nöqsanlara yol verildiyini

qiymətləndirməlidir.

Auditor müəssisədə yoxlama-ekspertiza işləri aparan zaman

mühasibat və hesabat sənədlərində aşkar etdiyi kənarlaşmaların,

çatışmamazlıqların nəticə baxımından maliyyə göstəricilərində hansı

fəsadlara səbəb olduğunu da qiymətləndirilməlidir. Buna görə də audit

yoxlama-ekspertiza işlərində aşkar edilmiş kənarlaşmalar və

çatışmamazlıqlar iki hissəyə bölünür: uçot-hesabat işlərində yol verilmiş

təhriflər; ciddi nöqsanlar və pozuntular. Uçot-hesabat işlərində yol

verilmiş təhriflər dedikdə, hesabat sənədlərinin düzgün doldurulmaması,

maliyyə nəticələrinin düzgün hesablanmaması, maliyyə hesabatları ilə

digər iqtisadi göstəricilərin düzgün əlaqələndirilməməsi və sair bu kimi

hallar başa düşülür.

3. Audit nəticələrinin yekunlaşdırılmasına hazırlıq

Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin yekunlaşdırılması və auditor

rəyinin hazırlanması üçün müvafiq qaydada hazırlıq işləri aparılmalıdır.

Yəni yoxlama-ekspertiza aparılan müəssisənin spesifik xüsusiyyətlərini

nəzərə almaqla və auditorun qarşısında duran tapşırıqların obyektiv

qiymətinin verilməsi üçün bir sıra mövqelər araşdırılmalıdır. İlk növbədə

audit yoxlama-ekspertiza işi aparılan müəssisələrdə mühasibat-maliyyə

201

hesabatlarının hüquqi və normativ sənədlərə uyğun olaraq tərtibatı,

müəssisənin uçotu siyasətinin vəziyyəti, uçot-hesabat işlərinin səviyyəsi

müəyyənləşdirilməlidir. Bunlardan sonra isə müəssisənin təsərrüfat

maliyyə fəaliyyətinin yekun nəticələri, bu nəticələrin digər iqtisadi

göstəricilərlə əlaqələndirilməsi, daxili nəzarət sisteminin vəziyyəti,

idarəetmənin səviyyəsi qiymətləndirilməlidir. Audit nəticələrinin

yekunlaşdırlması üçün təsərüfat - maliyyə əməliyyatlarının, o cümlədən

məhsul istehsalı, satışı, onlara edilən məsrəflərin faktiki vəziyyəti, cari

dövrdə onların dəyişməsi və digər göstəricilərlə əlaqələndirilməsi,

müəssisənin investisiya qoyuluşu, elmi-texniki tərəqqinin nəticələri, sosial-

iqtisadi problemlərin həlli səviyyəsi və sair bu kimi digər göstəricilərə dair

lazımi və məntiqi məlumatlar toplanılmalıdır.

Bu kimi hazırlıq işlərinin görülməsi auditor rəyinin tərtibi işini

asanlaşdırır və onu məntiqi baxımından zənginləşdirir. Xüsusi hazırlıq işi

aparılmadan audit yekun sənədinin tərtib edilməsi istər-istəməz bu arayışın

keyfiyyətinə, əhəmiyyətinə mənfi təsir göstərir. Audit yoxlama

nəticələrinin yekunlaşdırılmasıı zamanı bir sıra vacib göstəricilə üzrə, o

cümlədən mal-material qiymətlərinin qalığı, malsatan-podratçılarla

hesablaşmalar və digər lazımi əməliyyatların qalıqlarına dair rəsmi arayış

almalıdır. Bu arayışlar malsatana və podratçılara dair cari dövr ərzində

əməliyyatların hərəkəti və müvafiq tarixə tərəflərin müəyyən öhdəliklər

üzrə borclarının qalıqlarının əks etdirən qarşılıqlı üzləşmə aktı formasında

ola bilər. Audit cari dövrdə hərəkəti və ekspertiza dövrünün sonuna olan

qalıq haqqında da eyni qaydada üzləşdirmə arayışının tərtib olunması

vacibdir. Çoxillik təcrübə göstərir ki, audit yoxlama-ekspertiza işlərində

belə ara-yışların auditor tərəfindən əldə edilməsinə baxmayaraq debitor və

202

kreditor borclarının hərəkəti illərlə dəyişməz olur və nəticədə bu sahədə

neqativ hallar yoxlama-nəticə arayışında lazımi qiymətini tapmır. Ona

görə də audit yoxlama-ekspertiza aparılan zaman nəticə yekun arayışının

tərtibatına hazırlıq üçün əldə etdiyi hər bir məlumatı təhlil edilməsi, ötən

dövrlə müqayisə olunmalı və qiymətləndirilməlidir.

Auditor, həmçinin müəssisənin kənar təşkilatlarla apardığı

əməliyyatların müvafiq tarixə vəziyyətini də təstiq edən rəsmi arayışlar

əldə edilməlidir. Bir qayda olaraq müəssisənin fəaliyyətində mövcud

spesifik xüsusiyyətlərlə əlaqədar yoxlama arayışlarına əlavələr (yığma və

üzləşmə cədvəlləri) tərtib edilir. Bu üzləşmə cədvəlləri yoxlam-ekspertiza

aparılan müddət ərzində vacib mühasibat əməlyyatlarının dövriyyəsini əks

edir. Bu qaydada tərtib olunan yığma-üzləşmə cədvəlləri audit yoxlama-

ekspertiza işlərinin nəticələrinin yekunlaşdırılmasına müsbət zəmin

yaradır. Bir qayda olaraq həmin yığma-üzləşdirmə cədvəlləri auditor

tərəfindən tərtib edilsə də, yoxlanılan müəssisənin kredit sərəncamçıları,

yəni direktor və baş mühasib tərəfindən imzalanıb təsdiq edilməlidir.

4. Audit nəticələrinin realizə edilməsi

Auditorun yazılı hesabatı müəssisənin rəhbərliyini və yaxud onun

sahibkarını sadəcə olaraq baş vermiş təsərrüfat əməliyyatları haqqında

məlumatlandırmaq xarakteri daşımalıdır. Bu hesabatda hər bir təsərrüfat

əməliyyatında yol verilmiş nöqsanların səbəbi, nəticəsi və gələcəkdə hansı

fəsadları törədə biləcəyi göstərilməlidir. Auditorun hesabatında göstərilən

nöqsanlar və çatışmamazlıqlar bütün hallarda konkret olaraq faktlar və

dəlillərlə əsaslandırılmalıdır. Bu hesabatın hazırlanması qaydası təxmini

olaraq aşağıdakı kimidir:

203

- auditor rəsmi hesabatında yoxlama-ekspertiza işləri apardığı

müəssisənin hüquqi ünvanı göstərilməli və onun rekvizitlərini tam qeyd

etməlidir;

- auditor hesabatında yoxlanılan müəssisənin təsis sənədləri, o

cümlədən qeydə alınma tarixi, hüquqi statusu, fəaliyyət istiqaməti,

fəaliyyəti ilə bağlı olan lisenziya haqqında məlumatlar öz əksini

tapmalıdır;

- auditorun hesabatında həmçinin yoxlanılan müəssisənin təsərrüfat-

maliyyə əməliyyatlarında maddi - məsul şəxslərin adı, soyadı, atasının adı

və vəzifəsi göstərilməlidir.

Auditorun hesabatı ilə yanaşı, audit yoxlama-ekspertiza nəticələrinin

səmərəliyyinə təsir edən əsas amillərdən biri də yoxlama nəticəsində

auditorun verdiyi nəticə və təkliflərdir.

Auditor hesabatından fərqli olaraq audit yoxlama-ekspertiza

nəticələri üzrə verilən təkliflər və onların icrası daha konkret, daha dəqiq

olmalıdır. Belə ki, müəssisənin təsərüfat-maliyyə əməliyyatlarında yol

verilmiş nöqsanlar yoxlam-nəticə aktlarının ayrı-ayrı fəsillərində əks

etdirilir və ona uyğun olaraq da müvafiq nəticələr əldə edilir.

Bu nöqsanların, çatışmamazlıqların aradan götürülməsi və gələcəkdə

yol verilməməsi üçün konkret olaraq tədbirlər planı işlənib

hazırlanmalıdır.

Təcrübədə bu təkliflərin bir neçə forması mövcuddur. Belə ki

müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətində yol verilmiş nöqsanlar və

çatışmamazlıqların aradan qaldırılması üçün auditor öz praktiki-əməli

təkliflərini müvafiq qaydada tərtib edib, müəssisənin rəhbərinə təqdim

edir. Auditor tərəfindən cari dövrdə müəssisənin maliyyə əməliyyatlarında

204

yol verdiyi kənarlaşmalar və nöqsanların aradan qaldırılması bu

müəssisənin rəhbərliyinə həvalə edilir. Belə halda auditor yoxlama-

ekspertiza nəticələrinin realizə edilməsində iştirak etmir. Digər halda

auditor yoxlama-ekspertiza işlərini yekunlaşdırdıqdan sonra müəssisənin

təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarında baş vermiş ciddi nöqsanlar və yaxud

ayrı-ayrı tematik sahələrdə mövcud nöqsanların aradan qaldırılması üçün

işlənib hazırlandığı əməli təkliflərin icrasında bilavasitə özü iştirak edir.

İkinci formada, yəni müəssisənin təsərüfat-maliyyə fəaliyyətində mövcud

nöqsanlıarın aradan qaldırılmasında bilavasitə auditorun iştirakı və

məsuliyyəti yalnız müəssisənin (təşkilatın) rəsmi razlığı ilə aparıla bilər.

Bu halda auditorla müəssisə arasında auditor tərəfindən göstərilə biləcək

əlavə audit xidməti haqqında müqavilə bağlanmalıdır. Yoxlama ekspertiza

işlərinin nəticələrinin aradan qaldırılması və müvafiq təkliflərin tətbiqinə

əsasən göstərilən audit xidməti üzrə bağlanan müqavilələr, ümumi audit

fəaliyyətinə dair bağlanan müqavilələrə bərabər tutulur.

Ədəbiyyat siyahısı

1.V. T. Novruzovun elmi redaktəsi ilə " Audit " Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti

Bakı Azərnəşr -2011.- 504 səh.8-22

2.Abbasov İ. M. “ Audit” dərslik. – Bakı, 2007. – 530 səh.

205