″ANALIZA E NDOTËSVE ORGANIKË NË PRODUKTE USHQIMORE...

ANALIZA E NDOTËSVE ORGANIKË NË PRODUKTE USHQIMORE ME TEKNIKA TË KROMATOGRAFISË TË GAZTË

DISERTACION

NË MBROJTE TË GRADËS

“DOKTOR I SHKENCAVE”

TEMA:


Kandidati: Udhëheqës Shkencor:

OLJANA PINE Prof. As. AUREL NURO

Tiranë, 2017

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS

DEPARTAMENTI I KIMISË

I


REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS

DEPARTAMENTI I KIMISË

DISERTACION

Paraqitur nga

Znj. OLJANA PINE

në mbrojtje të gradës

“DOKTOR I SHKENCAVE”

Tiranë, 2017

II


TEMA:


MBROHET MË DATË. .... /. ... /. ......... PARA JURISË:

1. _______________________________KRYETAR

2. _______________________________ANЁTAR (OPONENT) 3. _______________________________ANЁTAR (OPONENT) 4. _______________________________ANЁTAR

5. _______________________________ANЁTAR

Tiranë, 2017

III


FALëNDERIME

Është një kënaqësi e veçantë, që në fund të një rrugëtimi të kthesh kokën mbrapa, për të shprehur falenderime të sinqerta ndaj personave, që kanë kontribuar në mënyrën e tyre në punën tënde!

Falenderim shumë i veçantë dhe mirënjohje e thellë shkon për udhëheqësin shkencor të disertacionit, Prof.Asoc Aurel Nuro, i cili më ka mbështetur gjatë gjithë kohës dhe nuk është kursyer të ndaj me mua eksperiencën e tij profesionale dhe akademike, ambjentet laboratorike ku janë bërë eksperimentet dhe ka qënë i gatshëm për çdo diskutim apo paqartësi që kam ndeshur rrugës. Një falenderimi i sinqertë, shkon për Departamentin e Kimisë Industriale, kolegët e mi dhe në veçanti për drejtuesen e këtij departamenti, Prof. Dr. Rozana Troja, e cila ka qenë gjithmonë e hapur dhe e gatshme të më mbështesë, ndaj sot gjej rastin ta falenderoj nga zemra.

Falenderim tjetër shkon për të gjithë miqte e mi, të cilët më kanë mbështetur nga ana morale.

Doja të falenderoja familjen time, veçanërisht nënën për inkurajimin , nxitjen dhe besimin që tregoi ndaj meje.

Një falenderim special për ndihmën e tij të çmuar shkon për bashkëshortin tim, Igli Tafa.

IV


Përmbledhje

Në këtë studim tre vjeçar (2014-2016) janë trajtuar analizat e pesticidet klororganike dhe PCB si ndotës organik mjedisorë mjaft të rëndësishëm në matricat ushqimore. Përcaktimi i këtyre ndotësve u realizua me teknikën e kromatografisë të gaztë. Analiza e tyre është realizuar në matrica ushqimore të klasifikuara pa yndyrë (non-fatty food matrices) si në mostra uji, verë, fasule dhe fruta të thata dhe në matrica ushqimore me përmbajtje të lartë yndyre si vaj vegjetal, gjalpë, mish dhe nënproduktet e mishit. Në matricën e ujit është realizuar analiza e BTEX, PAH dhe klorbenzeneve gjithashtu me anë të teknikës gaz kromatografike. Ndotësit organik janë kimikate që janë përdorur për qëllime industriale si të tillë apo për sintezën e produkteve të tjera. Karakteristikë e këtyre ndotësve është toksiciteti i lartë i tyre. Këto komponime gjenden në mjedise të ndryshme si tokë, ujë, ajër, biotë, produkte ushqimore, etj. Është e rëndësishme vlerësimi i niveleve të tre, tek ushqimet ku ato mund të gjenden si pasojë e përdorimeve të tyre, për shkak të ndotjes antropogjene apo dhe nga faktorët të tjerë siç janë depozitimet atmosferike. Ushqimi është burimi kryesor i ndotjes së njeriut nga ndotësit organikë.

Studimi i ndotësve organik dhe sidomos atyre klor organikë është një detyrim ligjor thuajse për të gjithë produktet ushqimore. Analiza e pesticideve klororganike dhe PCB është tek matricat ushimore non-fatty food është realizuar me teknikën e kromatografisë të gaztë me dedektor me kapje elektronesh e rekomanduar dhe në literaturë për t’u përdorur si teknikë EN 12393 kurse analiza e matricave me yndyrë është realizuar sipas normës Europiane EN 1528. Mostrat janë marrë në mënyrë rastësore, në stacione të ndryshme (pika tregëtimi dhe pika prodhimi) që të jenë gjithëpërfshirëse dhe rezultati të jetë sa më real. Shumëllojshmëria e mostrave dhe e klasave të ndotësve organikë që janë analizuar në këtë studim e bëjnë atë një udhëzues të vlefshëm për laboratoret analitike ku realizohen këto analiza. Në një numër të madh të mostrave janë identifikuar ndotës organikë si pasojë e përdorimeve të mëparshme të tyre apo për shkak të faktorëve të tjerë. Nivelet e tyre nuk i kalojnë normat e përcaktuara për ta por duhet të shërbejnë si një alarm për institucionet përgjegjëse për të ushtruar kontrolle të vazhdueshme të tyre në ushqime sepse kjo është e lidhur drejtpërsëdrejti me shëndetin e konsumatorëve.

Fjalë Kyçe: Pesticidet klororganike, PCB, PAH, BTEX, Klorbenzene,Matrica ushqimore, Gaz kromatografi

Abstract

In this three years study (2014-2016) were treated analysis of organochlorine pesticides and PCBs as very important environmental organic pollutants in food matrices. The determination of these pollutants was realized with the technique of gas chromatography. Their analysis was realised in the non-fatty food matrices in samples of water, wine, beans and dried fruits and also in food matrices with high fat content such as vegetable oil, butter, meat and by-products of meat. In the water samples were realised determination of BTEX, PAH and chlorbenzenes also by gas chromatographic technique. Persistent organic pollutants are chemicals that are used for industrial purposes as such or for the synthesis of other products. Characteristic of these pollutants is their high toxicity. These compounds are found in environments such as soil, water, air, biota so they can be found in food products, etc. It is important their assessment levels, to food where they can be found as a result of their use, due to pollution from anthropogenic or other factors such as atmospheric deposition. Food is the main source of human contamination by organic pollutants.

The study of organic pollutants and especially the chlorinated organic one is a legal obligation for all food products. Analysis of organochlorine pesticides and PCBs in non-fatty food matrices was realized with the technique of gas chromatography with electron capture detector. This technique is recommended in literature and based in EN 12393 Method while the determiation of organochlorine pollutants in fat matrices was based in European norm EN 1528 Method. Samples were taken randomly at different stations (commercing points and output points) to be inclusive and the result to be as real. Diversification of samples and organic pollutants classes that were analyzed in this study make it a valuable guide for analytical laboratories performed these tests. In a large number of samples were identified organic pollutants as a result of their previous uses or because of other factors. Their levels do not exceed the rates set for them, but should serve as alert for institutions to conduct ongoing checks in foods because it is directly related to the health of consumers.

Keywords: Organochlorinated pesticides, PCB, PAH, BTEX, Chlorbenzene, Food matrices, Gas chromatography.

V


PASQYRA E LËNDËS LISTA E FIGURAVE .......................................................................................................................................... 4

LISTA E TABELAVE .......................................................................................................................................... 9

HYRJE ............................................................................................................................................................... 12

QËLLIMI I STUDIMIT ..................................................................................................................................... 13

OBJEKTIVAT ................................................................................................................................................... 13

KAPITULLI I ..................................................................................................................................................... 14

1.1 PESTICIDET ......................................................................................................................................................... 14 1.2 PESTICIDET DHE MJEDISI .................................................................................................................................... 15 1.3 SI KLASIFIKOHEN PESTICIDET ............................................................................................................................. 16 1.4 CIKLODIENET E POLIKLORINUARA (ALDRIN, DIELDRIN, ENDRIN DHE ISODRIN) ................................................... 18

1.4.1 Aldrina ....................................................................................................................................................... 18 1.4.2 Dieldrin ...................................................................................................................................................... 19 1.4.3 Endrina ....................................................................................................................................................... 20

1.5 KLORDANI .......................................................................................................................................................... 21 1.6 ENDOSULFANI (I DHE II) ..................................................................................................................................... 22 1.7 HEPTAKLORI ...................................................................................................................................................... 24 1.8 DDT ................................................................................................................................................................... 25

1.8.1 Vetitë helmuese të DDT-së ........................................................................................................................ 28 1.8.2 DDT-ja dhe pranvera e heshtur .................................................................................................................. 29

1.9 HEKZAKLORHEKZANI ......................................................................................................................................... 31 1.10 MIREKS ............................................................................................................................................................ 32 1.11 METOKSIKLOR ................................................................................................................................................. 33 1.12 TOKSAFEN ........................................................................................................................................................ 33 1.13 PESTICIDET KLORORGANIKE NE VËNDIN TONË ................................................................................................. 34

KAPITULLI II ................................................................................................................................................... 35

2.1 POLIKLORBIFENILET ........................................................................................................................................... 35 2.2 VETITË FIZIKO-KIMIKE TË PCB-VE ..................................................................................................................... 37 2.3 PRODHIMI INDUSTRIAL I PCB-VE ....................................................................................................................... 38 2.4 SHPËRHAPJA E PCB-VE NË MJEDISE TË NDRYSHME ............................................................................................ 38 2.5 TOKSIKOLOGJIA E PCB-VE ................................................................................................................................. 39 2.6 EFEKTET SHËNDETSORE TEK NJERIU................................................................................................................... 41

Efektet dermatologjike ........................................................................................................................................ 41 Efektet mbi Heparin ............................................................................................................................................ 41 Efektet kancerogjene ........................................................................................................................................... 42 Efekte të tjera ...................................................................................................................................................... 42

2.7 METABOLIZMI I PCB-VE .................................................................................................................................... 43 Si depërtojnë PCB-të në organizmat e gjallë? ..................................................................................................... 44 Deri në çfarë mase PCB-të shkatërrohen ose vazhdojnë në mjedis? ................................................................... 45

1


2.8 PCB-TË NË USHQIM DHE TEK UJI I PIJSHËM. ........................................................................................................ 46 2.9 PCB-TË DHE MJEDISI ......................................................................................................................................... 46

KAPITULLI III .................................................................................................................................................. 48

3.1 HIDROKARBURET AROMATIKE POLICIKLIKE (PAH) ........................................................................................... 48 3.2 TOKSIKOLOGJIA E PAH-VE ................................................................................................................................ 51 3.3 METABOLIZMI I PAH-VE .................................................................................................................................... 51 3.4 PAH-TË DHE USHQIMI ........................................................................................................................................ 52 3.5 VETITË FIZIKE DHE KIMIKE TË PAH-VE PREZENTE NË USHQIM ........................................................................... 53 3.6 DEGRADIMI ........................................................................................................................................................ 54

KAPITULLI IV .................................................................................................................................................. 55

4.1 BTEX ................................................................................................................................................................ 55 4.2 BTEX DHE MJEDISI ............................................................................................................................................ 55 4.3 EFEKTET SHËNDETSORE NGA BTEX .................................................................................................................. 56

KAPITULLI V ................................................................................................................................................... 57

5.1 BIOAKUMULIMI, BIOKONCENTRIMI DHE BIOMAGNIFIKIMI ................................................................................. 57 5.2 POTENCIALI I BIOAKUMULIMIT .......................................................................................................................... 58 5.3. NJERIU DHE ZINXHIRI USHQIMOR ...................................................................................................................... 59

KAPITULLI VI .................................................................................................................................................. 60

6.1. STANDARDE TË PËRCAKTIMIT TË PESTICIDEVE DHE PCB-VE NË MOSTRA USHQIMORE ...................................... 60 6.2 STANDARDI EN 1528 ......................................................................................................................................... 60 6.3 STANDARDI EN 12393 ....................................................................................................................................... 61 6.4 STANDARDI EN 12396 ....................................................................................................................................... 63 6.5 STANDARDI EN 12391 ....................................................................................................................................... 63

KAPITULLI VII ................................................................................................................................................ 65

PJESA EKSPERIMENTALE ............................................................................................................................ 65

7.1 MJETET, SOLVENTËT, ADSORBENTËT ................................................................................................................. 65 7.2. NDËRTIMI I METODAVE TË KROMATOGRAFISË TË GAZTË PËR PËRCAKTIMIN E NDOTËSVE ORGANIKË ................ 66

7.2.1. Metoda GC/ECD për përcaktimin e pesticideve klororganike sipas EPA 8081 ....................................... 66 7.2.2. Metoda GC/ECD për përcaktimin e PCB marker ..................................................................................... 70 7.2.3. Metoda GC/FID për përcaktimin e hidrokarbureve policiklike aromatike (PAH) sipas EPA 525 ........... 71 7.2.4. Metoda HS-GC/FID për përcaktimin e BTEX – benzenit, toluenit, ksileneve dhe etilbenzenit ............... 73 7.2.5. Metoda HS-GC/ECD për përcaktimin e klorbenzeneve ........................................................................... 74

7.3. TRAJTIMI I MOSTRAVE PËR ANALIZËN GC TË NDOTËSVE ORGANIKË ................................................................. 76 7.3.1 Analiza e ndotësve klor-organikë në mostra pa yndyrë (Non-fatty) me anë të GC/ECD sipas metodës EN 1239 .................................................................................................................................................................... 77

7.3.1.1 Analiza e ndotësve klor-organikë në mostra uji të pijshëm dhe të verës .............................................................. 77 7.3.1.2 Analiza e ndotësve klor-organikë në mostra fasule dhe fruta të thata ................................................................... 78

7.3.2 Analiza e ndotësve klor-organikë në mostra me yndyrë me anë të GC/ECD sipas metodës EN 1528 ...... 80 7.3.2.1 Analiza e ndotësve klor-organikë në mostra vaji vegjetal .................................................................................... 80 7.3.2.2 Analiza e ndotësve klor-organikë në mostra gjalpi ............................................................................................... 80 7.3.2.3 Analiza e ndotësve klor-organikë në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij ................................................... 81

7.4 ANALIZAT E DISA NDOTËSVE TË TJERË ORGANIKË: KLORBENZENET (GC/ECD), PAH DHE BTEX (GC/FID), NË

2


MOSTRAT E UJIT TË PIJSHËM ..................................................................................................................................... 83 7.4.1. Përgatitja e mostrave të ujit për analizën e klorbenzeneve ....................................................................... 83 7.4.2 Përgatitja e mostrave të ujit për analizën e MTBE, TBA dhe BTEX ......................................................... 83 7.4.3 Përgatitja e mostrave të ujit për analizën e PAH ........................................................................................ 84

KAPITULLI VIII ............................................................................................................................................... 85

REZULTATE DHE DISKUTIME ..................................................................................................................... 85

8.1 ANALIZA E NDOTËSVE ORGANIKË NË MOSTRAT E UJIT ....................................................................................... 85 8.1.1 Pesticidet klororganike në mostrat e ujit .................................................................................................... 85 8.1.2 PCB në mostrat e ujit ................................................................................................................................. 91 8.1.3 BTEX në mostrat e ujit .............................................................................................................................. 94 8.1.4 PAH në mostrat e ujit ................................................................................................................................. 97 8.1.5 Klorbenzenet në mostrat e ujit ................................................................................................................. 100

8.2 ANALIZA E NDOTËSVE ORGANIKË NË MOSTRAT E VERËS .................................................................................. 103 8.2.1 Pesticidet klororganike në mostrat e verës ............................................................................................... 103 8.2.2 PCB-të në mostrat e verës ........................................................................................................................ 112

8.3 ANALIZA E NDOTËSVE ORGANIKË NË MOSTRAT E FRUTAVE TË THATA ............................................................. 115 8.3.1 Pesticidet klororganike në mostrat e frutave të thata ............................................................................... 115 8.3.2 PCB në mostrat e frutave të thata ............................................................................................................. 124

8.4 ANALIZA E NDOTËSVE ORGANIKË NË MOSTRAT E FASULEVE ............................................................................ 128 8.4.1 Pesticidet klororganike në mostrat e fasuleve .......................................................................................... 128 8.4.2 PCB në mostrat e fasuleve ....................................................................................................................... 137

8.5 ANALIZA E NDOTËSVE ORGANIKË NË MOSTRAT E GJALPIT ............................................................................................... 140 8.5.1 Pesticidet klororganike në mostrat e gjalpit ............................................................................................. 140 8.5.2 PCB në mostrat e gjalpit .......................................................................................................................... 149

8.6 ANALIZA E NDOTËSVE ORGANIKË NË MOSTRAT E VAJIT VEGJETAL................................................................... 154 8.6.1 Pesticidet klororganike në mostrat e vajit vegjetal ................................................................................... 154 8.6.2 PCB në mostrat e vajit vegjetal ................................................................................................................ 162

8.7 ANALIZA E NDOTËSVE ORGANIKË NË MOSTRAT E MISHIT DHE NËNPRODUKTEVE TË TIJ.................................... 166 8.7.1 Pesticidet klororganike në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij ...................................................... 166 8.7.2 PCB në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij ................................................................................... 176

KAPITULLI IX ................................................................................................................................................ 179

9.1 KONKLUZIONE ................................................................................................................................................. 179 9.1.1 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e ujit .......................................................................................... 180 Pesticidet klororganike në mostrat e ujit ........................................................................................................... 180 PCB në mostrat e ujit ........................................................................................................................................ 180 BTEX në mostrat e ujit ..................................................................................................................................... 181 PAH në mostrat e ujit ........................................................................................................................................ 181 Klorbenzenet në mostrat e ujit .......................................................................................................................... 181 9.1.2 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e verës....................................................................................... 182 Pesticidet klororganike në mostrat e verës ........................................................................................................ 182 PCB-të në mostrat e verës ................................................................................................................................. 182 9.1.3 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e frutave të thata ....................................................................... 183 Pesticidet klororganike në mostrat e frutave të thata ........................................................................................ 183 PCB në mostrat e frutave të thata ...................................................................................................................... 183 9.1.4 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e fasuleve .................................................................................. 183

3


Pesticidet klororganike në mostrat e fasuleve ................................................................................................... 184 PCB në mostrat e fasuleve ................................................................................................................................ 184 9.1.5 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e gjalpit ..................................................................................... 184 Pesticidet klororganike në mostrat e gjalpit ...................................................................................................... 184 PCB në mostrat e gjalpit ................................................................................................................................... 185 9.1.6 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e vajit vegjetal .......................................................................... 185 Pesticidet klororganike në mostrat e vajit vegjetal............................................................................................ 185 PCB në mostrat e vajit vegjetal ......................................................................................................................... 186 9.1.7 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij ............................................. 186 Pesticidet klororganike në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij ............................................................... 186 PCB në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij ............................................................................................ 186

9.2 REKOMANDIME ................................................................................................................................................ 187

LITERATURA ................................................................................................................................................. 188

ARTIKUJ DHE BOTIME................................................................................................................................ 193

KONFERENCA ......................................................................................................................................................... 193 REVISTA SHKENCORE ............................................................................................................................................ 195

LISTA E FIGURAVE Figura 1.1: Aplikimi i pesticideve në sipërfaqet bujqësore ......................................................................... 16 Figura 1.2: Strukturat molekulare të ciklodienëve të poliklorinuara .......................................................... 18 Figura 1.3: Pamje të izomerëve të cis dhe trans klordanit .......................................................................... 21 Figura 1.4: Pamje e Heptaklorit dhe skema e degradimit të tij ................................................................... 24 Figura 1.5: Struktura e DDT ....................................................................................................................... 25 Figura 1.6: Spërkatja pa kriter me DDT në 1948 ........................................................................................ 26 Figura 1.7: DDT teknike është një përzierje e tri formave p,p'-DDT (85%), o,p'-DDT (15%), dhe o,o'-DDT ............................................................................................................................................................ 27 Figura 1.8: Akumulimi i DDT në zinxhirin ushqimor në pjesë për milion. Figura tregon si DDT përqëndrohet në indet e organizmave në katër hapa të njëpasnjëshme në zinxhirin ushqimor. .................. 28 Figura 1.9: Skema e Degradimit të DDT në mjedis dhe fitimit të konxhenierëve të saj ............................ 30 Figura 1.10: Lindani, derivat i hekzaklorohekzaneve ................................................................................. 31 Figura 1.11: Struktura kimike e Mireksit .................................................................................................... 32 Figura 1.12: Struktura kimike e Metoksiklorit ............................................................................................ 33 Figura 1.13: Struktura e Toksafenit ............................................................................................................ 33 Figura 1.14: Pamje nga mbetjet e pesticideve klor-organike në Porto-Romano, Durrës ............................ 34 Figura 2.1:Formula për poliklor bifenilet ................................................................................................... 35 Figura 2.2: Paraqitja molekulare e PCB-ve koplanare ................................................................................ 35 Figura 2.3: Paraqitja molekulare e PCB-ve jo planare ................................................................................ 35 Figura 2.4: Tymi i fabrikave i lëshuar në atmosferë ka sasi të mëdha PCB dhe ndotës të tjerë ................. 39 Figura 2.5:Struktura e metabolitëve ............................................................................................................ 44 Figura 2.6: Djegja e mbeturinave urbane janë një burim i çlirimit të PCB-ve në mjedis ........................... 47 Figura 3.1: Strukturat bazë të Hidrokarbureve Policiklike Aromatike ....................................................... 48

4


Figura 3.2: Strukturat për disa PAH të njohura .......................................................................................... 48 Figura 3.3: Struktura molekulare e 17 PAH-ve të selektuara ..................................................................... 49 Figura 3.4: Skema e metabolizmit PAH ..................................................................................................... 52 Figura 4.1: Komponentët BTEX të benzinës (% peshë) ............................................................................. 55 Figura 4.2: Shpërndarja e BTEX................................................................................................................. 56 Figura 4.3: Rrugët e marrjes së ndotjeve .................................................................................................... 56 Figura 7.1: Solventët që u përdorën ishin hekzani (jo-polar) dhe diklormetani (polar). Si adsorbentë u përdor florisili (100-200 mesh) dhe silikageli (60-100 mesh) .................................................................... 65 Figura 7.2: Kromatogramë standarde për pesticidet klororganike (100 ug/mL) e marrë me anë të GC/ECD .................................................................................................................................................................... 68 Figura 7.3: Kromatogramat standarde për pesticidet klororganike me përqëndrim 50, 100 dhe 200 ug/mL, marrë me anë të GC/ECD ........................................................................................................................... 68 Figura 7.4: Kromatogramat standarde për Heptaklor dhe Aldrin me përqëndrim 50, 100 dhe 200 ug/mL 69 Figura 7.5: Kurbë kalibrimi për a-HCH me tre pika: për standardet e pesticideve me përqëndrim 25, 100 dhe 200 ug/mL (R=0.94), marrë me anë të GC/ECD ................................................................................. 69 Figura 7.6: Kromatogramë standarde për PCB markuese me përqëndrim 25 ug/mL, marrë me GC/ECD 70 Figura 7.7: Kurbë kalibrimi për PCB markuese me përqëndrim 100 ug/mL, marrë me GC/ECD ............. 71 Figura 7.8: Përcaktimi i PAH me standard të jashtëm, ndërtimi i integrimit të tyre në aparatin Varian 450 GC ............................................................................................................................................................... 72 Figura 7.9: Kromatogramë standarde e BTEX e marrë me HS/SPME/GC/FID ......................................... 73 Figura 7.10: Kurbë e kalibrimit të benzenit për 50 dhe 100 ppm me HS/SPME/GC/FID .......................... 74 Figura 7.11: Kromatogramë standarde e klorbenzeneve 100 ppm me HS/SPME/GC/ECD ...................... 75 Figura 7.12: Kurbë e kalibrimit të diklor-1,2-benzenit 100 ppm me HS/SPME/GC/ECD ......................... 75 Figura 7.13: Pamje e aparatit Varian 450 GC/FID/ECD ............................................................................ 76 Figura 7.14: Harta e ujit të rrjetit ( ) dhe nëntokësor ( ) të marrë në qytetin e Tiranës ......................... 77 Figura 7.15: a) Ekstraktimi lëng-lëng i Pesticideve dhe PCB nga mostrat e ujit dhe verës; b) Pastrimi i eluatit në kollonë florisili; b) Përqëndrimi i eluatit në Kuderna-Danish deri në 1 ml duke përdorur bllokterm ..................................................................................................................................................... 78 Figura 7.16: Pamje nga mostrat e fasuleve dhe frutave të thata të marra në analizë .................................. 78 Figura 7.17: Pamje nga ekstraktimi i mostrave të fasuleve dhe frutave të thata në banjo me ultratinguj ... 79 Figura 7.18: Pamje nga mostrat e vajit të marra në analizë ........................................................................ 80 Figura 7.19: Pamje nga mostrat e gjalpit marrë për analizë ........................................................................ 81 Figura 7.20: Mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tyre ........................................................................... 81 Figura 7.21: Homogjenizimi i mostrave dhe largimi i ujit nga mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij duke përdorur sulfat natriumi anhidër ......................................................................................................... 82 Figura 7.22: a) Trajtimi i mostrave të mishit dhe nënprodukteve të tij me silikagel me acid sulfurik për hidrolizën e makromolekulave, b) pastrimi i plotë i matricës në kollonë florisili ...................................... 82 Figura 7.23: Pamje nga mostrat e ujit të marra në analizë .......................................................................... 83 Figura 7.24: Pamje nga teknika Head-Space/SPME për adsorbimin e BTEX (klorbenzeneve) nga mostrat e uji ............................................................................................................................................................. 84 Figura 7.25: Ekstraktimi lëng-lëng i PAH nga mostrat e ujit ..................................................................... 84 Figura 8.1: Totali i pesticideve klor organike në mostrat e ujit nga qyteti i Tiranës .................................. 88

5


Figura 8.2: Profili dhe shpërndarja e pesticideve klor organike në mostrat e ujit të pijshëm ..................... 88 Figura 8.3: Dendograma e pesticideve klororganike në mostrat e ujit të pijshëm ...................................... 89 Figura 8.4: Dendograma e mostrave të ujit të pijshëm për të dhënat e pesticideve klororganike ............... 89 Figura 8.5: HCH në mostrat e analizuara të ujit në qytetin e Tiranës ......................................................... 90 Figura 8.6: Heptakloret në mostrat e analizuara të ujit në qytetin e Tiranës ............................................... 90 Figura 8.7: Drinat në mostrat e analizuara të ujit në qytetin e Tiranës ....................................................... 91 Figura 8.8: DDT në mostrat e analizuara të ujit në qytetin e Tiranës ......................................................... 91 Figura 8.9: Totali i PCB markers në mostrat e analizuara të ujit në qytetin e Tiranës ............................... 92 Figura 8.10: Profili i PCB markers në mostrat e analizuara të ujit në qytetin e Tiranës ............................. 93 Figura 8.11: Dendograma e PCB në mostrat e ujit të pijshëm .................................................................... 93 Figura 8.12: Dendograma e mostrave të ujit kundrejt përqëndrimit të PCB ............................................... 94 Figura 8.13: Totali i BTEX në mostrat e ujit të pijshëm të rrjetit, nëntokësor dhe të mbushur të qytetit të Tiranës ........................................................................................................................................................ 95 Figura 8.14: Mesatarja e BTEX mostrat e ujit të pijshëm të rrjetit, nëntokësor dhe të mbushur të qytetit të Tiranës ........................................................................................................................................................ 95 Figura 8.15: Dendograma e BTEX në mostrat të ujit ................................................................................. 96 Figura 8.16: Dendograma e mostrave të ujit kundrejt përqëndrimit të BTEX ............................................ 96 Figura 8.17: Totali i PAH në mostrat e ujit të pijshëm të rrjetit, nëntokësor dhe të mbushur .................... 98 Figura 8.18: Mesatarja e PAH në mostrat e ujit të pijshëm të rrjetit, nëntokësor dhe të mbushur të qytetit të Tiranës ..................................................................................................................................................... 98 Figura 8.19: Dendograma e PAH në mostrat e ujit të pijshëm ................................................................... 99 Figura 8.20: Dendograma e mostrave të ujit të pijshëm kundrejt përqëndrimit të PAH ............................. 99 Figura 8.21: Totali i klorbenzeneve në mostrat e ujit të pijshëm të rrjetit, nëntokësor dhe të paketuar ... 101 Figura 8.22: Mesatarja e klorbenzeneve në mostrat e ujit të pijshëm të qytetit të Tiranës ....................... 101 Figura 8.23: Dendograma e klorbenzeneve në mostrat e ujit të pijshëm .................................................. 102 Figura 8.24: Dendograma e mostrave të ujit të pijshëm kundrejt sasisë të klorbenzeneve ....................... 102 Figura 8.25: Totali i pesticideve klororganike për mostrat e verës ........................................................... 105 Figura 8.26: Shpërndarja e pesticideve klororganike për mostrat e verës ................................................ 105 Figura 8.27: Profili i pestcideve klororganike për mostrat e verës ........................................................... 106 Figura 8.28: Dendograma e pesticideve klororganike në mostrat e verës ................................................ 106 Figura 8.29: Dendograma e mostrat e verës kundrejt përqëndrimit të pesticideve në to .......................... 107 Figura 8.30: Totali i Lindanit dhe izomerëve të tij për mostrat e verës .................................................... 107 Figura 8.31: Shpërndarja e Lindanit dhe izomerëve të tij për mostrat e verës .......................................... 108 Figura 8.32: Profili i Lindanit dhe izomerëve të tij për mostrat e verës ................................................... 108 Figura 8.33: Totali i pesticideve klororganike ciklopentadienike për mostrat e verës ............................. 109 Figura 8.34: Shpërndarja e pesticideve klororganike ciklopentadienike për mostrat e verës ................... 109 Figura 8.35: Profili i pesticideve klororganike ciklopentadienike për mostrat e verës ............................. 110 Figura 8.36: Totali i DDT-ve për mostrat e verës ..................................................................................... 110 Figura 8.37: Shpërndarja e DDT-ve për mostrat e verës .......................................................................... 111 Figura 8.38: Profili i DDT-ve për mostrat e verës .................................................................................... 111 Figura 8.39: Mireksi për mostrat e verës të marra në analizë ................................................................... 112 Figura 8.40: Totali i PCB për mostrat e verës ........................................................................................... 113

6


Figura 8.41: Shpërndarja e PCB për mostrat e verës ................................................................................ 113 Figura 8.42: Profili i PCB për mostrat e verës .......................................................................................... 114 Figura 8.43: Dendogramë e PCB për mostrat e verës ............................................................................... 114 Figura 8.44: Dendogramë e mostrave të verës sipas përqëndrimit të gjetur të PCB ................................. 115 Figura 8.45: Totali i pestcideve klororganike për mostrat e frutave të thata ............................................ 117 Figura 8.46: Shpërndarja e pestcideve klororganike për mostrat e frutave të thata .................................. 118 Figura 8.47: Profili i pesticideve klororganike për mostrat e frutave të thata ........................................... 118 Figura 8.48: Dendogramë e pesticideve klororganike për mostrat e frutave të thata ................................ 119 Figura 8.49: Dendogramë e mostrave të frutave të thata për pesticidet klororganike .............................. 119 Figura 8.50: Totali i Lindanit dhe izomerëve të tij për mostrat e frutave të thata ..................................... 120 Figura 8.51: Profili i Lindanit dhe izomerëve të tij për mostrat e frutave të thata .................................... 121 Figura 8.52: Totali i pesticideve klororganike ciklopentadienike për mostrat e frutave të thata .............. 121 Figura 8.53: Shpërndarja e pesticideve klororganike ciklopentadienike për mostrat e frutave të thata .... 122 Figura 8.54: Profili i pesticideve klororganike ciklopentadienike për mostrat e frutave të thata ............. 122 Figura 8.55: Totali i DDT-ve për mostrat e frutave të thata ..................................................................... 123 Figura 8.56: Shpërndarja e DDT-ve për mostrat e frutave të thata ........................................................... 123 Figura 8.57: Profili i DDT-ve për mostrat e frutave të thata ..................................................................... 124 Figura 8.58: Mireksi për mostrat e frutave të thata ................................................................................... 124 Figura 8.59: Totali i PCB për mostrat e frutave të thata ........................................................................... 125 Figura 8.60: Shpërndarja e PCB për mostrat e frutave të thata ................................................................. 126 Figura 8.61: Profili i PCB për mostrat e frutave të thata .......................................................................... 126 Figura 8.62: Dendogramë e PCB për mostrat e frutave të thata ............................................................... 127 Figura 8.63: Dendogramë e mostrave të frutave të thata për nivelet e PCB ............................................. 127 Figura 8.64: Totali i pesticideve klororganike për mostrat e fasuleve ...................................................... 130 Figura 8.65: Shpërndarja e pesticideve klororganike për mostrat e fasuleve ............................................ 130 Figura 8.66: Profili i pesticideve klororganike për mostrat e fasuleve ..................................................... 131 Figura 8.67: Dendogramë e pesticideve klororganike për mostrat e fasuleve .......................................... 131 Figura 8.68: Dendogramë e pesticideve klororganike për mostrat e fasuleve .......................................... 132 Figura 8.69: Totali i Lindanit dhe izomerëve të tij për mostrat e fasuleve ............................................... 132 Figura 8.70: Shpërndarja e Lindanit dhe izomerëve të tij për mostrat e fasuleve ..................................... 133 Figura 8.71: Profili i Lindanit dhe izomerëve të tij për mostrat e fasuleve............................................... 133 Figura 8.72: Totali i pesticideve klororganike ciklopentadienikë për mostrat e fasuleve ......................... 134 Figura 8.73: Shpërndarja e pesticideve klororganike ciklopentadienikë për mostrat e fasuleve .............. 134 Figura 8.74: Profili i pesticideve klororganike ciklopentadienikë për mostrat e fasuleve ........................ 135 Figura 8.75: Totali i DDT-ve për mostrat e fasuleve ................................................................................ 135 Figura 8.76: Shpërndarja e DDT-ve për mostrat e fasuleve ...................................................................... 136 Figura 8.77: Profili i DDT-ve për mostrat e fasuleve ............................................................................... 136 Figura 8.78: Mireksi për mostrat e fasuleve të analizuara ........................................................................ 137 Figura 8.79: Totali i PCB-ve për mostrat e fasuleve ................................................................................. 138 Figura 8.80: Shpërndarja e PCB-ve për mostrat e fasuleve ...................................................................... 138 Figura 8.81: Profili i PCB-ve për mostrat e fasuleve ................................................................................ 139

7


Figura 8.82: Dendogramë e PCB-ve për mostrat e fasuleve ..................................................................... 139 Figura 8.83: Dendogramë për mostrat e fasuleve sipas niveleve të PCB-ve ............................................ 140 Figura 8.84: Shuma e pesticideve klor-organike tek mostrat e gjalpit të marra në studim ....................... 142 Figura 8.85: Shpërndarja e pesticideve klor-organike tek mostrat e gjalpit të marra në studim ............... 143 Figura 8.86: Profili i pesticideve klor-organike tek mostrat e gjalpit të marra në studim ........................ 143 Figura 8.87: Dendograma e pesticideve klororganike për mostrat e gjalpit ............................................. 144 Figura 8.88: Dendograma e mostrave të gjalpit përkundrejt përqëndrimit të pesticideve. ....................... 144 Figura 8.89: Shuma e HCH-ve tek mostrat e gjalpit të marra në studim .................................................. 145 Figura 8.90: Shpërndarja e HCH-ve tek mostrat e gjalpit të marra në studim .......................................... 145 Figura 8.91: Profili i HCH-ve tek mostrat e gjalpit të marra në studim .................................................... 146 Figura 8.92: Shuma e ciklopentadieneve tek mostrat e gjalpit të marra në studim ................................... 146 Figura 8.93: Shpërndarja e ciklopentadieneve tek mostrat e gjalpit të marra në studim .......................... 147 Figura 8.94: Profili i ciklopentadieneve tek mostrat e gjalpit të marra në studim .................................... 147 Figura 8.95: Shuma e DDT-ve dhe metabolitëve të saj tek mostrat e gjalpit të marra në studim ............. 148 Figura 8.97: Profili i DDT-ve dhe metabolitëve të saj tek mostrat e gjalpit të marra në studim .............. 149 Figura 8.98: Mireksi tek mostrat e gjalpit të marra në studim .................................................................. 149 Figura 8.99: Shuma e PCB-ve tek mostrat e gjalpit të marra në studim ................................................... 150 Figura 8.106: Profili i pesticideve klororganike në mostrat e vajit, Janar 2015 ....................................... 157 Figura 8.108: Dendograma e mostrave të vajit përkundrejt përqëndrimit të pesticideve ......................... 158 Figura 8.109: Totali i HCH (ng/L) në mostrat e vajit ............................................................................... 158 Figura 8.111: Profili i HCH (ng/L) në mostrat e vajit............................................................................... 159 Figura 8.112: Totali i pesticideve ciklopentadienike për mostrat e vajit .................................................. 160 Figura 8.113: Shpërndarja e pesticideve ciklopentadienike për mostrat e vajit ........................................ 160 Figura 8.114: Profili i pesticideve ciklopentadienike për mostrat e vajit.................................................. 161 Figura 8.115: Totali i DDT-ve për mostrat e vajit .................................................................................... 161 Figura 8.116: Shpërndarja e DDT-ve për mostrat e vajit .......................................................................... 162 Figura 8.117: Profili i DDT-ve për mostrat e vajit.................................................................................... 162 Figura 8.118: Totali i PCB markers në mostrat e vajit, Janar 2015 .......................................................... 163 Figura 8.119: Shpërndarja e PCB-ve në mostrat e vajit, Janar 2015 ........................................................ 164 Figura 8.120: Profili i PCB-ve në mostrat e vajit, Janar 2015 .................................................................. 164 Figura 8.121: Dendograma e PCB-ve në mostrat e vajit .......................................................................... 165 Figura 8.122: Dendograma e mostrave të vajit përkundrejt përqëndrimit të PCB-ve ............................... 165 Figura 8.123: Totali i pesticideve klororganike (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte ................. 167 Figura 8.124: Shpërndarja e pesticideve klororganike (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij .................................................................................................................................................................. 168 Figura 8.125: Profili i pesticideve klororganike (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij ..... 168 Figura 8.126: Dendogramë e pesticideve në mostrat e misht dhe nënprodukte ........................................ 169 Figura 8.127: Dendogramë e mostrave të mishit dhe nënprodukte përkundrejt përqëndrimit të pesticideve .................................................................................................................................................................. 170 Figura 8.128: Totali i HCH (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte ................................................ 170 Figura 8.129: Shpërndarja e HCH (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte ...................................... 171 Figura 8.130: Profili i HCH (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte ............................................... 171

8


Figura 8.131: Totali i pesticideve ciklopentadienike (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte ......... 172 Figura 8.132: Shpërndarja e pesticideve ciklopentadienike (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte .................................................................................................................................................................. 172 Figura 8.133: Profili i pesticideve ciklopentadienike (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte ......... 173 Figura 8.134: Totali i DDT-ve (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte ........................................... 173 Figura 8.135: Shpërndarja e DDT-ve (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte ................................. 174 Figura 8.136: Profili i DDT-ve (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte ........................................... 174 Figura 8.137: Totali i Mirex, HCB dhe Dikofol (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte ................ 175 Figura 8.138: Profili i Mirex, HCB dhe Dikofol (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte ................ 175 Figura 8.140: Shpërndarja për PCB (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte ................................... 177 Figura 8.141: Profili për PCB (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte ............................................ 177 Figura 8.142 Dendograma e PCB-ve në mostrat e mishit dhe nënprodukte ............................................. 178 Figura 8.143: Dendogramë e mostrave të mishit dhe nënprodukte përkundrejt përqëndrimit të PCB ..... 178

LISTA E TABELAVE Tabela 1-1: Të dhënat kimike - Aldrina ...................................................................................................... 19 Tabela 1-2: Të dhënat kimike – Dieldrin .................................................................................................... 20 Tabela 1-3: Të dhënat kimike – Endrina ..................................................................................................... 21 Tabela 1-4: Të dhënat kimike – Klordani ................................................................................................... 22 Tabela 1-5: Të dhënat kimike - Endosulfani ............................................................................................... 23 Tabela 1-6: Të dhënat kimike - Heptaklori ................................................................................................. 25 Tabela 1-7: Të dhënat kimike - DDT .......................................................................................................... 27 Tabela 1-8: Të dhënat kimike - Hekzaklorobenzen .................................................................................... 31 Tabela 1-9: Të dhënat kimike - Mireksi ...................................................................................................... 32 Tabela 1-10: Të dhënat kimike - Toksafen ................................................................................................. 34 Tabela 2-1: Vendosja e atomeve të klorit tek bërthamat e bifenilit sipas Ballshmiter ................................ 36 Tabela 2-2: Arokloret më të rëndësishme sipas Hutzingerit, masa moleklare, % e klorit .......................... 36 Tabela 2-3: Disa veti fizike për përzierjet e PCB-ve .................................................................................. 37 Tabela 2-4: Efektet shëndetsore që shaktojnë PCB-të ................................................................................ 40 Tabela 3-1: Vetit kimike e hidrokarbureve policiklike aromatike .............................................................. 50 Tabela 3-2: Klasifikimi i PAH-ve kancerogjene për njerzit ....................................................................... 51 Tabela 6-1: Metodat e pastrimit të standardit EN 1528 .............................................................................. 60 Tabela 6-2: Metodat e pastrimit të standardit EN 12393 ............................................................................ 62 Tabela 6-3: Standardet evropian të përcaktimit të pesticideve dhe PCB-ve ............................................... 64 Tabela 7-1: Pesticidet klororganike ............................................................................................................ 67 Tabela 7-2: Bifenilet e polikloruar .............................................................................................................. 70 Tabela 7-3: Hidrokarburet policiklike aromatike ........................................................................................ 72 Tabela 7-4: BTEX ....................................................................................................................................... 73 Tabela 7-5: Klorbenzenet ............................................................................................................................ 74 Tabela 8-1: Krahasimi i studimit me studime te tjera per OCP dhe PCB ne gjalpë ................................. 153

9


SHKURTIME ADI ----------------------------------------------------------------------- Acceptable Daily Intake - Ang. ADN -------------------------------------------------------------------- Acidi Dezoksiribonukleik - Ang. AICs ------------------------------------------------Acceptable intakes for chronic exposure - Ang. AHR ------------------------------------------------------------------------------------ Ah Receptor - Ang. ARN ------------------------------------------------------------------------------ Acidi Ribonukleik - Ang. ARNT------------------------------------------------------ Ah Receptor Nuclear Translocator - Ang. ASE ------------------------------------------------------------ Acelerated Solvent Extraction - Ang. ATSDR ---------------------------- Agency for Toxic Substances and Disease Registry - Ang. ATP -------------------------------------------------------------------- Adenosine Triphosphate - Ang. BCF---------------------------------------------------------------------- Bioaccumulation Factor - Ang. BMF --------------------------------------------------------------------- Biomagnification Factor - Ang. BZ ------------------------------------------------------------------------------------ Ballschmiter (Emer) CEN ----------------------------------------------------------- Comunity European Normative - Ang. CRM ------------------------------------------------------------------Certified reference matirial. Ang 2,4-D ------------------------------------------------------------------------- Acidi Diklorfenoksi Acetilik DDA --------------------------------------------------------- Dichlor Dichlorphenyl Acetic Acid - Ang. DDD --------------------------------------------------------------- Dichlor Dichlorphenyl Ethane- Ang. DDE --------------------------------------------------------------- Dichlor Dichlorphenyl Ethene- Ang. DDT--------------------------------------------------------------- Trichlor Dichlorphenyl Ethane- Ang. DMS ------------------------------------------------------------------------------- Dimethyl Silane - Ang. DMSO ------------------------------------------------------------------------- Dimethyl Sulfoxide - Ang. ECAO ------------------------------------- Environmental Criteria and Assessment Office - Ang. ECD ------------------------------------------------------------------- Electron Capture Dedector. Ang ED -------------------------------------------------------------------------------------- Efektiv Dose - Ang. EN -------------------------------------------------------------------------------- European Norme - Ang. EPA -------------------------------------------------------- Environmental Protection Agency - Ang. FAO ---------------------------------------------------------------- Food Asamble Organization - Ang. FID ------------------------------------------------------------------- Flame Ionization Dedector - Ang. GC-ECD --------------------------------Gas Cromatography Electron Capture Dedector - Ang. GC/FTIR ------ Gas Cromatography Furier Transformation Infra Red Spectroscopy - Ang. GC-IR --------------------------------------- Gas Cromatography Infra Red Spectroscopy - Ang. GC-MS ------------------------------------------- Gas Cromatography Mass Spectrometry - Ang. HAs ------------------------------------------------------------------------------- Health Advisories. Ang. HADs --------------------------------------------------------- Health Assessment Documents - Ang. HCB -------------------------------------------------------------------------- Hexachlor Benzene - Ang. HCH ---------------------------------------------------------------------- Hexachlor Cyclohexani - Ang. HEAs ------------------------------------------------------------- Health Effects Assessments - Ang. IAEA ---------------------------------------------------- International Atomic Energy Agency - Ang. IARC --------------------------------------- International Agency for Research on Cancer - Ang. IRIS ------------------------------------------------------ Integrated Risk Information System - Ang. IUPAC ------------------------------------International Union Pure Application Chemistry - Ang. KE ------------------------------------------------------------------------------------ Komuniteti Europian Kow ----------------------------------------------------------------------- Octanol-water Costant - Ang. LD0 ---------------------------------------------------------------------------------- Letal Dose 0% - Ang. LD10 ------------------------------------------------------------------------------- Letal Dose 10% - Ang. LD-50" ---------------------------------------------------------------------------- Letal Dose 50% - Ang. LEPT ----------------------------------------------------------- Lartesi Ekuivalente e Pjates Teorike LOAEL --------------------------------------------- Lowest Observed Adverse Effect Level - Ang. MB --------------------------------------------------------------------------------- Ministria e Brendshme

10


MBUMK -------------------- Ministria e Bujqesise, Ushqimit dhe e Mbrojtjes se Konsumatorit MF------------------------------------------------------------------------------ Modification Factor - Ang. MFO -------------------------------------------------------------------- Mixed Function Oxidase - Ang. MSH ---------------------------------------------------------------------------- Ministria e Shendetesise MRL--------------------------------------------------------------------------- Minimal Risk Levels - Ang. MEL--------------------------------------------------------- Marine Environmental Laboratory - Ang. μECD ------------------------------------------------------- Micro Electron Capture Dedector - Ang. NOAEL --------------------------------------------------- No Observed Adverse Effect Level - Ang. NOEL ----------------------------------------------------------------- No Observed Effect Level - Ang. NPD -------------------------------------------------------------- Nitrogen-Phosphorus detector. Ang OCP --------------------------------------------------------------Organochlorinated Pesticides - Ang. OP -------------------------------------------------------------- Organophosphorus Pesticides - Ang. PAH ----------------------------------------------------------------- Polyaromatic Hydrocarbon - Ang. PBDD ------------------------------------------------------- Polibromurated Dibenzo Dioxine - Ang. PBDF -------------------------------------------------------- Polibromurated Dibenzo Furane - Ang. PCB ------------------------------------------------------------------- Polichlorinated Biphenyls - Ang. PCDD -------------------------------------------------------- Polichlorinated Dibenzo Dioxine - Ang. PCDF--------------------------------------------------------- Polichlorinated Dibenzo Furane - Ang. PID -------------------------------------------------------------------- Photoionization Dedector - Ang. POP ------------------------------------------------------------ Persistent Organic Pollutantas - Ang. PTFE ----------------------------------------------------------------- Polymer Tetrafluor Ethene- Ang. RfD -------------------------------------------------------------------------------- Reference Dose - Ang. RfDi ------------------------------------------------------------------ Inhalation Reference Dose - Ang. RfDo ------------------------------------------------------------------------ Oral Reference Dose - Ang. RfDs--------------------------------------------------------------- Subchronic Reference Dose - Ang. S.D. --------------------------------------------------------------------------- Standard Deviation - Ang. SFE ------------------------------------------------------------------------ Super Fluid Extraction - Ang. SPE ----------------------------------------------------------------------- Solid Phase Extraction - Ang. SPME ------------------------------------------------------------ Solid Phase Micro Extraction - Ang. SPMD ----------------------------------------------- Semi Permeable Membrane Extraction - Ang. t1/2 --------------------------------------------------------------------- Koha per gjysem jeten e ndotesit 2,4,5-T------------------------------------------------------------------------ Acidi Triklorfenoksi Acetilik TCD ------------------------------------------------------------ Thermal Conductivity Detector - Ang. TCDD -------------------------------------------------------------- Tetrachlor Dibenzo Dioxine - Ang. TD ---------------------------------------------------------------------------------------- Toxic Doze - Ang. TEF ---------------------------------------------------------------------- Toxic Equivalent Factor - Ang. TEQ ------------------------------------------------------------------------------- Toxic Equivalent - Ang. TOP -------------------------------------------------------------------- Toxic Organic Pollutants - Ang. TMS --------------------------------------------------------------------------- Tetra Methyl Silane - Ang. UF--------------------------------------------------------------------------------- Uncertany Factor - Ang. UNEP ------------------------------------------- United Nations of Environment Protection - Ang. WHO ---------------------------------------------------------------- World Health Organization - Ang.

11


Hyrje Ndotësit organik janë komponime kimike që pasi çlirohen në ajër, tokë, ujë kanë ndikime të drejtpërdrejta apo të tërthorta në mjedis dhe në shëndetin e njëriut. Ne sot, fatkeqësisht përballemi me një trashëgimi të së kaluarës, ku janë përdorur në sasi të madhe komponime me veti shumë të mira që më vonë u identifikuan si një kërcënim serioz. Zhvillimi i shpejtë i shoqërisë njerzorë gjatë këtyre dy dekadave të fundit, ka sjell ndryshime pozitive në aspektin e sigurisë, dedektimit dhe menaxhimit të këtyre komponimeve kimike. Ndotësit kimik në ushqimet tona mund të vijnë nga burime të ndryshme. Ato zakonisht përbëjnë një shqetësim shëndetsor, ndaj rregullat për vendosjen e niveleve të tyre nga qeveritë kombëtare dhe ndërkombëtare nga Komisioni Codex Alimentarius, duhet të jenë strikte. Prandaj analiza e ndotësve kimik përkatës është një pjesë thelbësore e programit të testimit të sigurisë ushqimore për të ofruar siguri konsumatorit dhe respektimin e rregullores. Teknologjitë dhe zbulimet e reja ndihmojnë në zgjidhjen e shumë problemeve.Teknikat analitike moderne mund të përcaktojnë kontaminantët kimik në ushqime madje edhe në përqëndrime shumë të ulëta. Për më tepër, ato mund të ndihmojnë gjithashtu në zbulimin dhe identifikimin e ndotësve të rinj. Mënyrat e kontaminimit të ushqimeve Ndotësit organik të qëndrueshëm (NOQ) janë komponent organikë, shumë toksike. Ato ndikojnë negativisht në shëndetin e njëriut dhe në mjedisin anë e mbanë botës. Shumica e ndotësve organik mund të prekin njerzit dhe kafshët edhe në rastet kur janë larg vëndit ku ato janë çliruar, sepse ato mund të transportohen me anë të erës dhe ujit. NOQ qëndrojnë për një kohë të gjatë në mjedis dhe mund të akumulohen apo të kalojnë nga një specie në tjetrën nëpërmjet zinxhirit ushqimor. Ky shqetsim global bëri që Shtetet e Bashkuara të Amerikës të bashkonin fuqitë me 90 shtete të tjera, me Komunitetin Europian dhe të shkruanin një marrëveshje në Stokholm të Suedisë në Maj 2001. Sipas traktatit e njohur si “Konventa e Stokholmit”, shtetet ranë dakord të reduktonin ose të eliminonin prodhimin, përdorimin ose çlirimin e 12 ndotësve organik. Edhe pse në shumë vende të botës këto kimikate janë ndaluar, ato mbeten të depozituara. Arsyeja që ato vazhdojnë të ekzistojnë në tokë është prodhimi i tyre në mënyrë të paligjshëm ose jetëgjatësia e gjysmë jetës që ato kanë. Ndotësit organik të qëndrueshëm përfshijnë:

1. pesticidet për mbrojtjen e të mbjellave nga insektet (aldrin, dieldrin,endrin,heptaklor,mireks,toksifen,etj); në kontrollin e sëmundjeve të transmetueshme me anë të insekteve (vektoriale)(DDT), në mbrojtjen e farërave (HCB)

2. produktet që janë përdorur në industrinë elektrike si vajrat e transformatorëve, materialet termoizoluese etj

Ndotësit organik të qëndrueshëm i rezistojnë degradamit kimik, biologjik dhe fotolitik. NOQ degradojnë shume ngadalë. Ato karakterizohen nga tretshmëri të ulët dhe të lartë në ujë duke çuar në bioakumulim e tyre në indet yndyrore. Ato janë lehtësisht të avullueshme duke lejuar që të lëvizin në distanca të gjata në atmosferë përpara se të ndodhë depozitimi. Kjo karakteristikë ka treguar praninë e komponimeve të tilla si PCB në të gjithë botën, madje edhe në rajone ku ato nuk janë përdorur. Ata janë zbuluar si në zona të industrializuara edhe në ato jo të industrializuara, në lokalitete urbane dhe rurale, në zonat me popullsi të dendur dhe në ato që kanë pak banorë. NOQ janë matur në çdo kontinent. Këto përfshijnë rajone të largëta të tilla si oqeanet e hapura, shkretëtirat, Arktik dhe Antarktik ku prezenca e ndotësve shpjegohet vetëm me

12


arsyen e transportit. Në të gjithë botën PCB-të janë raportuar në ajër, në përqëndrime deri 15 ng / m3. Në zonat e industrializuara janë vënë re përqëndrime më të mëdha. PCB-të janë raportuar gjithashtu në shi dhe në dëborë.

QËLLIMI I STUDIMIT

1. Ndërtimi i disa metodave të përshtatshme për analizën e ndotësve klor-organikë me

GC/ECD, në matrica të ndryshme ushqimore

2. Analizimi i pesticideve klororganike dhe PCB në mostra reale.

3. Raportimi i të dhënave dhe krahasimi i rezultateve me studime të ngjashme.

OBJEKTIVAT

1. Të ndërtohen metoda të përshtatshme për analizën e pesticideve klor-organikë dhe PCB

me GC/ECD, në matrica ushqimore. Metodat të bazohen në standarde të detyrueshme

kombëtare dhe ndërkombëtare.

2. Të ndërtohen metoda të përcaktimit të PAH dhe BTEX në mostrat e ujit me anë të

GC/FID.

3. Të bëhet vlerësim i metodave në kushtet laboratorike tona.

4. Të realizohet analizimi i pesticideve klororganike dhe PCB-ve në mostra reale të cilat

kanë yndyrë dhe pa yndyrë.

5. Të bëhet një raport i hollësishëm i të dhënave dhe përpunim statistikor i tyre.

6. Të realizohet krahasimi i rezultateve me studime të ngjashme.

7. Të ngrihen problemet e vërejtura me anë të punimeve në aktivitete kombëtare dhe

ndërkombëtare.

8. Të jepen rekomandime të vlefshme për të interesuarit e kësaj fushe.

13


KAPITULLI I

1.1 Pesticidet Pesticidet janë substanca që përdoren për të parandaluar, shkatërruar, penguar ose zbutur çdo dëmtues duke filluar nga insektet, kafshët, kërpudhat, bakteret dhe viruset.

Përdorimi i parë i regjistruar i insekticideve është rreth 4500 vjet më parë nga sumerët që kanë përdorur komponimet e squfurit për të kontrolluar insektet dhe marimangat, ndërsa rreth 3200 vjet më parë, kinezët kanë përdorur komponimet e mërkurit dhe arsenikut për kontrollin e morrave të trupit. Shkrime nga Roma antike dhe Greqia tregojnë që feja, magjitë popullore dhe përdorimi i asaj që mund të quhet metodat kimike janë bërë për të kontrolluar sëmundjen e bimëve, insekteve dhe dëmtuesit e kafshëve. Duke qenë se nuk kishte industri kimike, çdo produkt i përdorur ishte me origjinë bimore ose derivim i kafshëve, ose në qoftë se ishte mineral natyral duhet të ishte lehtësisht i arritshëm. Kështu, psh. është regjistruar nikotina e cila përdorej kundër mykut. Parimi ishte që të digjeshin kashta, gaforre, peshq. Duhani përdorej gjithashtu kundër disa insekteve. Deri ne 1940, substancat inorganike të tilla si kloruri i natriumit dhe acidi sulfurik ose komponime organike derivat të burimeve natyrore janë përdorur gjerësisht kundër dëmtuesve. Megjithatë disa pesticide ishin nënproduket e qymyrit apo ndonjë proçesi tjetër industrial. Kështu, komponime të hershme organike si nitrofenole, klorofenole, naftalin kanë qenë përdorur kundër dëmtuesvë të insekteve dhe kërpudhave, ndërsa sulfat amoni dhe arsenati i natriumit kundër herbicideve.

Disavantazhi i përdorimit të këtyre produkteve ishin:

Mungesa e selektivitetit

Fitotoksike (efekt toksik mbi bimët si pasojë e përdorjes së pesticideve)

Normat e larta të aplikimit.

Rritja e pesticideve sintetike u përshpejtua në 1940 me zbulimin e efekteve të DDT, BHC, aldrinave, dieldrin, endrin, klordan, paration, kaptan dhe 2,4-D. Këto produkte ishin efektive dhe të lira ku më e njohur ka qenë DDT për shkak të spektrit të gjerë të veprimit. DDT është përdorur gjerësisht duke qene se ka:

toksicitet të ulët tek gjitarët

redukton insektet që janë shkak e sëmundjeve të tilla si malaria, tifoja, ethet e verdha.

Për këtë arsye Dr Paul Muller ka fituar çmimin Nobel në mjeksi për zbulimin e efektit insekticid të DDT. Megjithatë, në 1946 u raportua rezistenca e DDT ndaj mizave të shtëpisë dhe për shkak të përdorimit të gjerë, pati raportime për dëmtim të bimëve apo kafshëve që nuk ishin target dhe probleme me mbetjet.

Në vitet 1950, konsumatorët dhe qeveritarët nuk ishin të shqetsuar në lidhje me rreziqet e mundshme shëndetsore që mund të shkaktonin pesticidet. Ushqimi ishte më i lirë për shak të formulimeve të reja kimike dhe me pesticidet e reja nuk kishte raste të dokumentuara të njerzve që vdisnin ose të lënduar rëndë nga përdorimi i tyre “normal”. Ka pasur disa raste dëmtimesh nga keqpërdorimi i kimikateve. Pesticidet e reja dukeshin shumë të sigurta veçanërisht në krahasim me format e arsenikut që kishin vrarë njerëz në vitet 1920 dhe 1930.

14


Kërkimet për pesticide vazhduan edhe në vitet 1970 dhe 1980, ku u vu re shitja më e madhe në botë e herbicideve glipostate, norma e ulët e përdorimit të sulfoniluresë dhe herbicideve imidazolinone si dhe të familjes dinitroanilinës dhe ariloksifenoksipropionat dhe ciklohekzadioneve. Në këtë periudhë ka qenë futja e triazol, morfolin, imidazole, pirimidin dhe dikarboksamid e familjet fungicide. Si shumë prej produkteve të prezantuara në atë kohë, kishin një mënyrë të vetëm veprimi, duke i bërë ato më selektiv. Kishte probleme me rezistencën ndaj u futën strategji për të luftuar këtë efek negativ. Ndërsa shëndetit publik dhe ekonomik ka përfitimet të padiskutueshme nga pesticideve sintetike, ndotja e mjedisit nga OCP-të, duke arritur përmasa globale, lajmëroi fundin e një epoke të tyre. Pesticidet u hoqën nga tregu si pasojë :

o Efekteve anësore në shëndet o Efekteve mjedisore o Rezistenca e lartë e tyre

Në vitet 1990, aktivitetet kërkimore u përqëndruan në gjetjen e anëtarëve të rinj të familjeve ekzistuese, të cilat kanë përzgjedhje më të mirë, profilet më të mira mjedisore dhe toksikologjike. Përveç kësaj, familje të reja të kimikateve bujqësore janë futur në treg si:

herbicide (triazolopirimidin, triketone dhe izoksazol, strobilurin dhe azolone)

fungicide: (kloronikotinil, spinosina, fiprole)

insekticide: (diacilhidrazin)

Shumë nga kimikatet e reja mund të përdoren në gram në vend të kilogramë për hektar. Insekticidet dhe fungicidet e reja kanë rezistencë më të mirë dhe është përmirsuar selektiviteti. Sot metodat për menaxhimin e pesticideve janë shumë të përhapura.

Në ditët e sotme shumica e OCP-ve përfshihen p.sh. në Konventën e Stokholmit POP (Maj 2001) janë të ndaluara për përdorim dhe prodhim. Ato janë rreptësisht të kufizuara në përdorim dhe prania e atyre në mjedis përfshirë njerzit monitorohet sistematikisht dhe intensivisht [1].

1.2 Pesticidet dhe mjedisi Aplikimi masiv i pesticideve në kultivimin e bimëve dhe kafshëve çon drejt kontaminimit të gjerë të ambientit e sidomos të ushqimit dhe ujit. Pesticidet janë të përfshirë në ciklin e qarkullimit të materialeve në biosferë dhe kështu përhapen. Rrezik të veçantë paraqesin pesticidet e qëndrueshme. Pesticidet dhe metabolitët e tyre në përgjithësi nuk ngelin në vendin e aplikimit por me anë të rrugëve fizike (ujit, ajrit) dhe biologjike (zinxhirit ushqimor) përhapen në distanca të mëdha.

Fenomeni i afrimitetit të pesticideve ndaj disa indeve kushtëzon akumulimin e tyre në organizëm me përqëndrime shumëfish më të mëdha sesa ato të ambjentit të jashtëm. Përqëndrimi në organizëm varet nga mënyra e depërtimit të tyre dhe mundësisë së organizmit për detoksifikimin e tyre përmes metabolizmit apo sekrecionit. Ndërhyrja e njëriut në ekosistemet natyrore ku bimësia, dëmtuesit, gjallesat që rriten, janë të ekuilibruara, shkakton prishje të hallkave të zinxhirit dhe si rrjedhojë prishet gjithë sistemi.

15


Figura 1.1: Aplikimi i pesticideve në sipërfaqet bujqësore

Pesticidet janë komponime që në mjaft raste paraqesin probleme mjaft të mëdha në lidhje me mjedisin, ato konsiderohen si një e keqe e pashmangshme sepse përdorimi i tyre është mjaft efikas në prodhimet bujqësore, por gjithashtu ato sjellin mjaft probleme pasi këto janë mjaft të qëndrueshme dhe shkaktojnë dëmtime në ekuilibrat mjedisore duke përfshirë dhe hallka të ndryshme të zinxhirit ushqimor e duke mbërritur deri tek njeriu ku shkaktojne mjaft sëmundje mutagjenike dhe shumë prej tyre janë kancerogjene.

Pesticidet që arrijnë në tokë nuk mbesin gjithmonë në formën me të cilën janë përdorur. Spontanisht ose nën ndikimin e faktorëve të jashtëm si temperatura, drita, lagështia si dhe mikrorganizmave degradohen deri në produkte që quhen metabolit. Këto të fundit shpesh kanë veti fizike dhe kimike të ndryshme dhe toksicitet më të ulët por nuk mungojnë dhe rastet kur këto metabolit kanë toksicitet të njejtë apo më të lartë sesa pesticidi i përdorur. Koha e qëndrueshmërisë së pesticidit deri në gjysmën e sasisë në formën me të cilën janë përdorur shpreh qëndrueshmërinë e tyre. Qëndrueshmëria e pesticideve është vetia më me rëndësi e cila duhet njohur mirë për të bërë një aplikim të tyre sa më të përshtatshëm dhe vlerësimin e rrezikut të përdorimit të tyre. Qëndrueshmëria apo jeta e pesticideve sillet në një diapazon të gjerë prej një dite (pesticid TEPP), (parationi), disa janë deri në disa vite (DDT dhe metabolitët e saj DDD, DDE).

1.3 Si klasifikohen pesticidet Në klasifikimin e pesticideve aplikohen kritere dhe mjete të ndryshme:

A.Nëse si kriter merret struktura kimike dhe vetitë e tyre klasifikimi i tyre bëhet në dy grupe të mëdha:

16


• Inorganike.

• Organike

Numrin më të madh të pesticideve që përdoret sot i përket komponimeve organike që ndahen në varësi të ndërtimit molekular të tyre:

• Derivate të halogjenizuara të hidrokarbureve që i takojnë klasave të insekticideve dhe akaricidet: p.sh.lindani, klordani, toxafeni, DDT, aldrina, dieldrina etj.

• Derivate dhe homologët e benzenit që përdoren si insekticide, fungicide, baktericide dhe herbicide. Më të rëndësishmit janë përfaqësuesit e grupit të nitrokreozolit dhe nitrobenzolit.

• Komponimet organike-fosforike përdoren si insekticide, akaricide, nemotoride, fungicide dhe herbicide. Më të rëndësishme janë parationi, diozoni, malationi, triptofeni, hemtani etj.

B.Klasifikimi mund të bëhet sipas destinacionit duke marrë paraqysh dhe llojet organike domethënë llojin e dëmtimit kundrejt të cilit janë destinuar:

• Insekticidet

• Baktericidet

• Virocidet

• Fungicidet

• Herbicidet

• Rodenocidet

• Karvicidet

• Nemocidet

C.Sipas mënyrës së veprimit:

• Helmet kontaktiv

• Helmet e stomakut

• Helmet nervore

• Helmet metaborike

D.Sipas shkallës së toksicitetit të tyre.

• Jo toksik

• Toksik

• Fortësisht toksik

17


1.4 Ciklodienet e poliklorinuara (aldrin, dieldrin, endrin dhe isodrin) Ky është një grup i pesticideve, derivate të ciklodieneve. Dekompozimi kimik dhe biologjik i ciklodieneve të poliklorinuara zhvillohen nga reaksione të tilla si deklorinimi, dehidroklorinimi dhe hidroksilimi. Në sistemet biologjike të tokës, bimëve, kafshëve aldrinat konvertohen shpejt në dieldrin si pasojë e reaksionit të oksimit mikrosomal (epoksidimi) dhe degradon shumë ngadalë (gjysëm jeta është rreth 5 vjet) ndërkohë zhduket shumë shpejt (deri në 90 % në një muaj) nga tokat tropikale. Mbetjet e dieldrinave në tokë janë gjetur në përqëndrim më të lartë dhe me frekuencë më të madhe se mbetjet e aldrinave, edhe pse aldrina është aplikuar më shpesh në tokë. Disa metabolit janë relativisht të tretshëm në ujë. Ato pësojnë ndryshime fotolitike dhe degradim kur ekspozohen me dritën [2].

Figura 1.2: Strukturat molekulare të ciklodienëve të poliklorinuara

Të dyja përbërjet janë shumë toksike në eksperimentet që janë bërë me kafshë dhe gjithashtu kanë ndodhur helmime tek njëriu. Ato kanë më shume se një mekanizëm toksiciteti. Organet target janë sistemi nervor qëndror dhe mëlçia. Aldrin dhe dieldrin janë kancerogjene në kafshë, por ky efekt është specifik tek mëlçia e miut. Sipas IARC, aldrin, dieldrin dhe endrin nuk klasifikohen si kancerogjene për njerëzit [3]. Nga ana tjetër, një efekt negativ i ekspozimit në nivele mjaft të larta të aldrinës ose dieldrinës në fertilitetin mashkullor nuk mund të përjashtohet.

1.4.1 Aldrina Aldrina është sintetizuar për herë të parë në vitin 1948, dhe si pesticid komercial është prodhuar në 1950. Aldrin është emri i përbashkët i insekticidit që përmban 95% HHDN (një akronim për emrin kimik 1,2,3,4,10, l0-hekzaklor-1,4,4a, 5,8,8a-hekzahidro-ekso-1, 4-endo-5,8-dimetanonaftalen) dhe aldrin teknik përmban 90% aldrin siç përcaktohet më sipër. Aldrinat teknike nuk përmban më pak se 85.5% përbërës kryesor (HHDN), jo më pak se 4.5% e insekticidit aktiv të ngjashëm dhe jo më shumë se 10% komponimet të tjera. Aldrina metabolizohet lehtësisht në dieldrin nga të dyja, bimët dhe kafshët. Si rezultat i kësaj gjenden

18


rrallë në ushqime dhe në kafshë dhe këto vetëm në sasi të vogla. Aldrinat lidhen fortësisht me grimcat e tokës dhe është shumë rezistente ndaj kullimit në ujrat nëntokësorë. Avullimi është një mekanizëm i rëndësishëm e humbjes nga toka. Për shkak të natyrës së vazhdueshme hidrofobike, aldrinat biopërqëndrohen, kryesisht si produkte të saj të konvertimit .

Aldrina është prodhuar nga reaksioni Diels-Alder e hekzaklorciklopentadien me një tejkalim të bicikloheptadienit në 100°C. Ajo është përdorur për të kontrolluar insektet e tokës, mizën e grurit, orizin dhe karkalecat. Ajo ka qenë përdorur gjerësisht për të mbrojtur prodhimet të tilla si misri, patatet, dhe ka qenë efektive për të mbrojtur strukturat prej druri nga termitet. Aldrina është e ndaluar në shumë vënde, përfshirë por jo kufizuar në Bullgari, Ekuador, Finlandë, Hungari, Izrael, Singapor, Zvicër dhe Turqi. Përdorimi aldrinës është i kufizuar rreptësisht në shumë vënde, duke përfshirë por jo kufizuar në Argjentinë, Austri, Kanada, Kili, BE, Japoni, Zelanda e Re, Filipinet, SHBA, dhe Venezuela .

Tabela 1-1: Të dhënat kimike - Aldrina

Emri kimik 1,2,3,4,10,10-Hekzakloro-1, 4, 41, 5, 8, 8a – hekzahidro-1, 4:5, 8-dimetanonaftalene.

Emrat tregtar Aldrec, Aldrex, Aldrex 30, Aldrite, Aldrosol, Altox, Compound 118, Drinox, Octalene, Seedrin

Paraqitja E bardhë, kristal pa erë kur është e pastër.

Shkalla teknike ngjyrë kafe e errët me një erë kimike të butë.

Të dhëna Pika e shkrirjes: 104°C (e pastër), 49-60°C(teknike); pika e vlimit: 145°C në 2mm Hg; KH:4,96 x 10-4 atm m3 /mol në 25°C; log Koc: 2.61, 4.69; log Kow:5.17-7.4; tretshmëria në ujë: 17-180 µg/L në 25°C; presioni i avullit : 2.31 x 10-5 mm Hg at 20°C.

CAS No 309-00-2; formula molekulare: C12H8Cl6; pesha molekulare: 364.92

Toksikologjia

Aldrina është toksike për njerzit; doza vdekjeprurëse e aldrinës për një njëri të rritur është vlerësuar të jetë rreth 5 g, ekuivalente me 83 mg / kg peshë trupore.

Shenjat dhe simptomat nga intoksikimi i aldrinës mund të përfshijnë: dhimbje koke, marrje mendsh, nauze, gjëndje e sëmurë e përgjithshme dhe konvulsione.

1.4.2 Dieldrin

Dieldrina është sintetizuar për herë të parë, së bashku me aldrinën, në vitin 1948, dhe komercialisht është prodhuar në 1950. Dieldrin është emri i insekticidit që përmban 85 % HEOD (një akronim me emër kimik 1,2,3,4,10,10 - hekzaklor -6, 7 -epoksi- l, 4,4a, 5,6, 7, 8,8a -oktahidro- endn -1, 4- exo- 5,8- dimetanonaftalen), dhe dieldrina teknike përmban jo më pak se 95 % e dieldrinës siç përcaktohet lart. Dieldrina teknike përmban jo më pak se 80,75 % HEOD, jo më pak se 14.25 % insekticid aktiv dhe jo më shumë se 5 % komponimet e tjera. Dieldrinat

19


lidhen fortësisht me grimcat e tokës dhe është shumë rezistente ndaj kullimit në ujrat nëntokësorë. Avullimi është një mekanizëm i rëndësishëm e humbjes nga toka. Për shkak të natyrës së vazhdueshme hidrofobike, dieldrinat biopërqëndrohen.

Dieldrinat mund të sintetizohen nga epoksidimi i aldrinave me një peracid të tillë si acidi peracetik, por mund të sintetizohet gjithashtu nëpërmjet kondensimit të hekzaklorociklopentadien me epoksidin e bicikloheptadienit. Dieldrina është përdorur në bujqësi për kontrollin e insekteve të tokës por më vonë është ndaluar në disa vënde për shkak të problemeve mjedisore apo shëndetësore tek njerzit. Dieldrina është ndaluar në shumë vënde, duke përfshirë Bullgarinë, Ekuador, BE, Hungaria, Izraeli, Portugali, Singapor, Suedi dhe Turqi. Përdorimi i saj është i kufizuar rreptësisht në vënde të shumta, duke përfshirë Argjentinën, Austrin, Kanadan, Kolumbin, Qipron, Indin, Japonin, Pakistanin, SHBA dhe në Venezuel. Vënde të tjera përveç atyre të listuara më sipër mund të ndalojnë ose kufizojnë rreptësisht përdorimin e dieldrinës.

Tabela 1-2: Të dhënat kimike – Dieldrin

Emri kimik 3,4,5,6,9,9-Hekzaklorodimetanonapth-[2,3-b] oksiren

Emrat tregtar Alvit, Dieldrite, Dieldrix, Illoxol, Panoram D-31, Quintox

Paraqitja Mund të jetë kristal i bardhë, pa erë ose erë e butë kimike

Të dhëna Pika e shkrirjes: 175-176°C; pika e vlimit: shpërbërja; KH: 5.8 x 10-5 atm m3 /mol në 25°C; log KOC: 4.08-4.55; log Kow: 3.692-6.2; tretshmëria në ujë: 140 µg/L at 20°C; presioni i avullimit: 1.78 x 10-7 mm Hg në 20°C.

CAS No 60-57-1; formula molekulare: C12H8Cl6O; pesha molekulare: 380.91.

Toksikologjia

Dieldrina është toksike për njerzit; doza vdekjeprurëse e dieldrinës për një njëri të rritur është vlerësuar të jetë rreth 10mg / kg peshë trupore. Shenjat dhe simptomat nga intoksikimi i dieldrinës mund të përfshijnë: dhimbje koke, marrje mendsh, nauze, gjëndje e sëmurë e përgjithshme dhe konvulsione. Mbetjet të dieldrinës janë gjetur në ajër, ujë, tokë, peshq, zogj dhe tek gjitarët, duke përfshirë njerëzit dhe qumështin e gjirit të njëriut.

1.4.3 Endrina

Endrina është stereoizomer i dieldrinës dhe është regjistruar për herë të parë për përdorim në Amerikë në 1952. Endrina teknike ka një pastërti prej të paktën 92%. Endrina metabolizohet shpejt nga kafshët dhe nuk grumbullohet në yndyrë në të njëjtën sasi siç ndodh me komponimet e tjera që kanë struktura të ngjashme. Eldrinat mund të hyjnë në atmosferë nëpërmejt avullimit dhe mund të ndotin ujërat sipërfaqësore të tokës. Endrina është një insekticid që përdoret kryesisht në bimët të tilla si pambuku, gruri. Ajo është përdorur gjithashtu si një rodenticid kundër minjve.

Endrinat janë ndaluar në shumë vende, duke përfshirë Belgjikën, Qipron, Ekuadorin, Finlandën,

20


Izraelin, Filipinet, Singaporin, Tajlandën dhe Togo. Përdorimi i tyre është i kufizuar rreptësisht në shumë vënde, duke përfshirë Argjentinën, Kanadanë, Kilin, Kolumbin, BE, Indin, Japonin, Zelandën e Re, Pakistanin, SHBA, dhe Venezuelën.

Tabela 1-3: Të dhënat kimike – Endrina

Emri kimik 3,4,5,6,9, 9-Hekzalorodimetanonapth[2,3- b]oxirene.

Emrat tregtar Endrex, Hexadrin, Isodrin Epoxide, Mendrin, Nendrin.

Paraqitja I bardhë, pa erë, kristale të ngurta kur është i pastër, ngjyrë e lehtë e zbehtë me një erë të lehtë kimike kur është teknik

Të dhëna Pika e shkrirjes: 200°C; pika e vlimit: 245°C Shpërbërja; KH: 5.0 x 10-7 atm m3 /molekulare; log Kow: 3.209- 5.339; tretshmëria në ujë: 220-260 µg/L në 25°C; presioni i avullimit: 7 x 10-7 mm Hg në 25°C.

CAS No 72-20-8; formula molekulare: C12H8Cl6O; pesha molekulare: 380.92

Endrina është toksike për njerzit, doza vdjekjeprurëse është 6 g, ekuivalente me rreth 100 mg/kg peshë trupore. Simptomat e intoksifikimit përfshijnë marramëndje, dobësi të këmbëve, dhimbje abdominale, të përziera por zakonisht nuk shoqërohet me të vjella. Burimi kryesor i ekspozimit ndaj endrinës tek poppullsia është mbetja në ushqime. Doza ditore e pranueshme duhet të jetë poshtë 0.002 mg/kg të peshës trupore rekomanduar nga FAO/WHO.

1.5 Klordani

Figura 1.3: Pamje të izomerëve të cis dhe trans klordanit

Klordani është një përzierje e më shumë se 100 përbërjeve kimike ku 10 janë komponentët kryesor të tilla si cis dhe trans klordan (60%-80%) ose heptaklor. Klordani teknik zakonisht përmban 64-67 % klor. Klordani nuk tretet në ujë por është i tretshëm në tretës organik. Është gjysëm-volativ dhe si rezultat mund të gjendet në atmosferë. Lidhet lehtësisht në sedimentet

21


ujore dhe biopërqëndrohet në indet yndyrore të organizmave si pasojë e koefiçentit të lartë (log Kow=6.00). Klordani u prezantua për herë të parë si insekticid në 1945.

Prodhohet nga reaksioni hekzaklorciklopentadien me ciklopentadien për të formuar klorden i cili më pas klorinohet në formën klordan. Klordani është një insekticid me spektër të gjerë i cili është përdorur në kulturat bujqësore, duke përfshirë perimet, misrin, patatet, panxhar sheqeri, fruta, arra, pambuku. Ai është përdorur gjerësisht edhe në kontrollin e termiteve. Vetëm disa mikroorganizma janë të afta për të degraduar klordanin. Metabolizmi i klordanit sjell një numër produktesh të oksiduara duke përfshirë oksi-klordanin i cili akumolohet në indet yndyrore të trupit si një nga mbetjet më dominante të klordanit.

Tabela 1-4: Të dhënat kimike – Klordani

Emri kimik 1,2,3,4,5,6,7,8,8-octachloro- 2,3,3a,4,7,7a-hexahydro-4, 7-methano-1H-indene.

Emrat tregtar Aspon, Belt, Chloriandrin, Chlorkil, Chlordane, Corodan, Cortilan-neu, Dowchlor, HCS 3260, Kypchlor, M140, Niran, Octachlor, Octaterr, Ortho-Klor, Synklor, Tat chlor 4, Topichlor, Toxichlor, Veliscol-1068.

Paraqitja Viskoz me ngjyrë te verdhë në të kashtë, erë shpuese të ngjashme me atë të klorit

Të dhëna Pika e shkrirjes: <25°C; bp: 165°C at 2 mm Hg; KH: 4.8 x 10-5 atm m3/mol në 25°C; log KOC: 4.58-5.57; log Kow: 6.00; Tretshmëria në ujë: 56 ppb at 25°C; presioni i avullimit: 10-6

mm Hg në 20°C. CAS No 57-74-9; formula molekulare: C10H6Cl8; pesha molekulare: 409.78

Toksikologjia

Simptomat e ekspozimit nga klordani përfshijnë; konfuzion, pamje të paqartë, kollë, dhimbje barku, problem të sistemit tretës, diarre, nervozizëm, dridhje, konvulsione. Klordani është shumë toksik për kafshët ujore, psh. për butakët dhe peshkun. Sipas IARC klordani është ndoshta kancerogjen tek njerëzit [3]. Ekspozimi nga klordani mund të ndodhë nëpërmjet ushqimit, por kjo mënyrë nuk është rrugë kryesore e kontaminimit, për shkak të përdorimit të tij shumë të kufizuar.

1.6 Endosulfani (I dhe II)

Endosulfani ka strukturë të ngjashme me ciklodienet e tjera polikloruara (aldrin, dieldrin ose klordan). Ai është përdorur për të kontrolluar disa insekte në kulturat ushqimore të tilla si gruri, çaji, frutat, perimet dhe në produktet jo-ushqimore siç janë duhani dhe pambuku.

22


Tabela 1-5: Të dhënat kimike - Endosulfani

Emërtimi α-endosulfan β-endosulfan Sulfat endosulfani

CAS (959-98-8) (33213-65-9) (1031-07-8)

log KOW 4.94 4.78 -

Tretshmëria në ujë në 25°C

0.53 mg/L 0.28 mg/L -

Endosulfani teknik është i përbërë nga 70% alfa-endosulfan dhe 30% ß-endosulfan. Ka rezultuar që α-izomer të jetë më toksik se ß-izomeri. Produkti oksidativ i degradimit të endosulfanit, sulfat endosulfani, ka rezultuar të jetë më toksik se komponimet primare [4].

Endosulfani është shumë më toksik se DDT, është toksik tek peshku dhe organizma të tjera ujore [5], Endosulfani i përket grupit të “kimikateve me veprim bllokues të sistemit endokrin” IARC dhe EPA nuk e kanë klasifikuar endosulfanin si rrezik për të shkaktuar kancerin.

23


1.7 Heptaklori

Figura 1.4: Pamje e Heptaklorit dhe skema e degradimit të tij

Heptaklori u izolua nga klordani teknik në 1946 dhe u shfaq si insekticid komercial në 1952 në Amerikë. Heptaklori teknik përmban afërsisht 72% heptaklor dhe 28% komponime të degradimit të tyre, përfshirë dhe 20% Klordan.

o Është shumë i tretshëm në ujë dhe në komponime organike

o Është mjaft volativ dhe ndaj mund të kalojë në atmosferë

o Lidhet lehtësisht në sedimentet ujore dhe biopërqëndrohet në indet yndyrore të organizmave të gjallë.

o Metabolizohet tek kafshët në epoksid heptaklor, toksiciteti i të cilit është i ngjashëm më atë të heptaklorit, i cili mund të ruhet gjithashtu në indet yndyrore të kafshëve.

Sinteza e heptaklorit është e njëjtë me atë të klordanit; hekzaklorociklopentadieni ka reaguar me ciklopentadienin për të formuar klordanin. Heptaklori është përgatitur nga klorinimit i radikaleve të lira të klordanit. Heptaklori është përdorur kryesisht kundër insekteve të tokës dhe termiteve. Ai ka qenë përdorur gjithashtu kundër insekteve të pambukut dhe karkalecave. Heptaklori ka qenë përdorur gjithashtu për të luftuar malarien.

Heptaklori është i ndaluar në shumë vënde, duke përfshirë Qipron, Ekuadorin, BE, Portugalin, Singaporin, Suedin, Zvicrën dhe Turqin. Ai është shumë i kufizuar në vënde të tjera, duke përfshirë: Argjentinën, Austrin, Kanadan, Çekosllovakin, Danimarkën, Finlandën, Izraelin, Japonin, Zelandën e Re, Filipinet, USA dhe BRSS.

24


Tabela 1-6: Të dhënat kimike - Heptaklori

Emri kimik 1,4,5,6,7,8,8-Heptaklor-3a,4,7,7a tetrahidro-4,7.metanol-1H-indene

Emrat tregtar Aahepta, Agroceres, Baskalor, Drinox, Drinox H-34, Heptachlorane, Heptagran, Heptagranox, Heptamak, Heptamul, Heptasol, Heptox, Soleptax, Rhodiachlor, Veliscol 104, Veliscol heptachlor..

Paraqitja I bardhë, kristale me erë si e kamfurit

Të dhëna Pika e shkrirjes: 95-96°C (pastër); 46-74°C (teknik); pika e vlimit: 135-145°C në 1-1.5 mm Hg; dekompozimi në 760 mm Hg; KH: 2.3 x 10-3 atm mm3 /mol; log KOC: 4.38; log Kow: 4.40-5.5; tretshmëria në ujë: 180 ppb në 25°C; presioni i avullimit: 3 x 10-4 mm Hg në 20°C.

CAS No 76-44-8; formula molekulare: C10H5Cl7; pesha molekulare: 373.32

Ashtu si heptaklori dhe epoksidi i heptaklorit përfundojnë tek peshku dhe në bagëti. Te dhënat tregojnë se heptaklori është toksik dhe prek sistemin nervor [6]. Eksperimentet që janë bërë në minj ka provuar se heptaklori ka efekte kancerogjene. Sipas IARC si edhe EPA, heptaklori mund të jetë kancerogjen për njerëzit [3].

1.8 DDT

Figura 1.5: Struktura e DDT

DDT u sintetizua për herë të parë nga Othmar Zeidler në Gjermani në vitin 1874, por vetitë e tij insekticide nuk u zbuluan deri në vitin 1939 nga kimisti zviceran Paul Muller. Ajo është përdorur gjerësisht gjatë luftës së dytë botërore për të mbrojtur trupat ushtarakë dhe civilët nga përhapja e malaries, tifos, morrave të trupit dhe murtaja bubonike. Pas luftës, DDT është përdorur gjerësisht në kulturat bujqësore për kontrollin sëmundjeve. Në vitet 1970 rritja e shqetsimit në lidhje me efektet anësore në mjedis, veçanërisht tek shpendët e egër çuan në kufizime dhë në disa vënde u ndaluan.

DDT ka këto karakteristika:

o Është i patretshëm në ujë dhe i tretshëm në pjesën më të madhe të trëtësve organik.

25


o Është gjysëm volativ dhe mund të kalojë mbi shtresën atmosferike.

o Grumbullohet në inde yndyrore.

o Ka veti lipofilike dhe ka treguar që biomagnifikohet dhe biokoncetrohet.

Përdorimi më i madh bujqësor i DDT ka qenë për pambukun, të cilat përbënin më shumë se 80% të përdorimit në SHBA. Në vitin 1972, EPA lëshoi një urdhër për anullimin e prodhimit të DDT bazuar në efektet e saj negative mjedisore, siç janë ato për kafshët e egra, si dhe rreziqet e saj të mundshme për shëndetin e njeriut. Që atëherë, studimet në kafshë kanë vazhduar dhe dyshohet se ekspozimi nga DDT mund të sjelli probleme të riprodhimit tek njerzit. Përveç kësaj, në disa studime disa kafshë të ekspozuar ndaj DDT-së kanë shfaqur tumor në mëlçi. Si rezultat, sot, DDT është klasifikuar si një kancerogjen i mundshme tek njerizit nga SH.B.A. dhe nga autoritetet ndërkombëtare.

Figura 1.6: Spërkatja pa kriter me DDT në 1948

Në shtator të vitit 2006, Organizata Botërore e Shëndetsisë (OBSH) deklaroi mbështetjen për përdorim të brëndshëm të DDT në vendet afrikane, ku malaria mbetet akoma një problem i madh shëndetsor, duke theksuar se përfitimet e pesticideve janë më të rëndësishme se rreziqet për shëndetin dhe mjedisin.

DDT teknike mund të përmbajë DDD dhe DDE si kontaminante. DDD përdorej gjithashtu për të vrarë dëmtuesit, por në një masë shumë më të vogël sesa DDT. Një formë e DDD (o, p' - DDD) ka qenë përdorur në mjeksi për të trajtuar kancerin e gjendrës mbiveshkore. DDT nuk shfaqet natyrshëm në mjedis. DDT, DDE dhe DDD përfundon në tokë pas një kohe shumë të gjatë, ndoshta për dhjetra vjet. DDT degradohet ngadalë në gjëndje shumë të qëndrueshme në DDE dhe në DDD, në përgjithësi nga veprimi i mikroorganizmave.

26


Figura 1.7: DDT teknike është një përzierje e tri formave p,p'-DDT (85%), o,p'-DDT (15%), dhe o,o'-DDT

DDT dhe metabolitët e saj janë shumë toksik për peshqit dhe zogjtë [7]. Popullsia është duke u ekspozuar ndaj DDT dhe metabolitëve të saj kryesisht nga ushqimi. DDT i përket grupit të “kimikateve me veprim bllokues të sistemit endokrin” e cila mund të ndikoj në problemet hormonale duke sjell pasoja në sistemin riprodhues. Izomeri p, p' - DDT është ndoshta kancerogjen tek njerëzit [3]

Tabela 1-7: Të dhënat kimike - DDT

Emri kimik 1, 1’-(2,2,2-Trichloroethylidene)bis(4-chlorobenzene).

Emrat tregtar Agritan, Anofex, Arkotine, Azotox, Bosan Supra, Bovidermol, Chlorophenothan, Chloropenothane, Clorophenotoxum, Citox, Clofenotane, Dedelo, Deoval, Detox, Detoxan, Dibovan, Dicophane, Didigam, Didimac, Dodat, Dykol, Estonate, Genitox, Gesafid, Gesapon, Gesarex, Gesarol, Guesapon, Gyron, Havero-extra, Ivotan, Ixodex, Kopsol, Mutoxin, Neocid, Parachlorocidum, Pentachlorin, Pentech, PPzeidan, Rudseam, Santobane, Zeidane, Zerdane.

Paraqitja Kristale pa ngjyrë pak aromatike ose pluhur i bardhë

Të dhëna Pika e shkrirjes: 108.5°C; pika e vlimit: 185°C në 0.05 mm Hg; KH: 1.29 x 10-5 atm m3/mol në 23°C; log KOC: 5.146-6.26; log Kow: 4.89-6.914; 1.2-5.μg/L tretshmëria në ujë 25°C.

CAS No 50-29-3; formula molekulare: C14H9C15;pesha molekulare: 354.49

27


Figura 1.8: Akumulimi i DDT në zinxhirin ushqimor në pjesë për milion. Figura tregon si DDT përqëndrohet në indet e organizmave në katër hapa të njëpasnjëshme në zinxhirin ushqimor.

1.8.1 Vetitë helmuese të DDT-së Vepron në sistemin nervor qëndror. Shkakton ndryshime patologjike në organet e brëndshme të viktimës. DDT-ja në formë pudre mezi thithet nga trakti gastrointestinal dhe nga lëkura, por thithet mirë nga ato kur është në trëtës organik, si etanol, vajguri, vajra, etj. Helmimet shkaktohen nga ngrënia e insekticidit pa dashje ose nga inhalimi i tij gjatë përdorimit. Helmimi me DDT tek njerzit shkakton:

• Nekrozë rreth venave kryesore të mëlçisë

• Degjenerim parenkimatoz në veshka e organe të tjera dhe pneumoni peribronkiale.

Nga helmimet kronike me DDT tek kafshët formohen:

• Nekrozë e qelizave rreth venave kryesore të mëlçisë

• Qeliza tumorale në mëlçi.

Doza minimale vdekjeprurëse e DDT-së është rreth 15g. DDT-së i rritet vetia helmuese kur tretet në tretës organik. DDT-ja akumulohet në indin dhjamor të organizmit në formë të pandryshuar, dhe në formë të DDE-së (metabolitit të saj). Jashtëqitet nga organizmi nëpërmjet traktit gastroitestinal dhe gjëndrave të qumështit që janë zakonisht në formë të pa ndryshuar. Nëpërmjet traktit urinar DDT del në formë të pa ndryshuar dhe metabolitë DDE (1,1dikloro-2,2’-di(p-klorfenil)-etan), TDE dhe DDA (2,2’ diklorfenil acetik acid).

28


1.8.2 DDT-ja dhe pranvera e heshtur Nje sukses tjetër i klorit ishte në vitet 40, kur u zbulua që një hidrokarbur i kloruar: diklor difenil trikloretani ose DDT e cila paraqiste shumë veti si insekticid. Më këtë lloj pluhuri ushtarët amerikanë kanë arritur të mbijetojnë në xhunglat aziatike, në zonat evropiane të infektuara nga malaria, për të penguar shpërndarjen e parazitëve në kampet e burgosura, në qytetet e uritura të cilat ishin shkatërruar nga bombardimet. Shpërndarja e DDT filloi të shfaqte një fakt jo më lokal por planetar. Burime te DDT-së dhe produkteve të tij të transformuara janë zbuluar në oqeane larg nga kampet e kultivimit. Depozitohej nëpër oqeane dhe transferohej nga një kafshë tek tjetra deri sa kthehej në një kontaminues për të gjithë biosferën. DDT-ja u gjet në qumështin e nënave, të cilave iu ishte transmetuar nga qumështi dhe nga mishi i lopëve, nga drithërat dhe nga zarzavatet me një efekt të vazhdueshëm akumulimi. Në periudha të caktuara përqëndrimi i DDT-së në qumështin e nënës ka rezultuar superiore ndaj asaj maksimale e pranuar për qumështin në treg. Kundërshtimi vendimtar u bë në 1962 kur një biologe e departamentit të agrikulturës të shteteve të bashkuara, Rachel Carson, publikoi një libër-denoncues të quajtur “Pranvera e heshtur“. Libri shpjegonte se sikur të kishte vazhduar përdorimi në agrikulturë i insekticideve të kloruara, këto do të ishin shpërndarë në të gjitha qëniet e gjalla deri në atë pikë sa një ditë, kur dhe zogjtë të kënë ngordhur, pranvera do të ishte kthyer, pikërisht, e heshtur.

Libri pati një sukses të jashtëzakonshëm dhe solli në mënyrë të menjëhershme irritimin e industrisë kimike për të hequr dorë nga avantazhet e pamohueshme të një pesticidi të efektshëm dhe me kosto të ulët si DDT dhe pesticideve të ngjashme të kloruara.

Aplikimet e gjera të DDT ishin themeli për zhvillimin e insekticideve të tjera klor organike si: Hekzaklorbenzeni, dieldrina, aldrina, heptaklor, klordan, endosulfani, mireks, etj. Sot përdorimi i DDT-së dhe pesticideve të tjera klororganike është ndaluar rreptësisht në Europë dhe në Amerikën Veriore por megjithatë përdorimi i tyre në vëndet e botës së tretë mbetet i lartë. Mbetjet e shumë aktiviteteve njerëzore do të vazhdojnë të ndihen në mjedis, dhe për vlerësimin e pasojave të tyre praktika të tilla do të jenë të nevojshme. Mbrojtja e shëndetit njerëzor do të kërkojë mundësinë për hetimin dhe matjen e komponimeve organike sintetike.

Studimet në disa vënde tregojnë se përqëndrimet e përbërjeve të DDT-së në speciet ujore ishin relativisht më të larta se ato në mjedise tokësore duke treguar lëvizshmërinë e këtyre përbërjeve me anë të rrugëve atmosferike, ujore, lëvizjes së dherave, etj.

29


Figura 1.9: Skema e Degradimit të DDT në mjedis dhe fitimit të konxhenierëve të saj

30


1.9 Hekzaklorhekzani

Figura 1.10: Lindani, derivat i hekzaklorohekzaneve

Hekzaklorohekzani (HCH) është një fungicid që u paraqit për herë të parë në vitin 1945 për kontrollin e grurit . HCH është një produkt dytësor i prodhimit industrial të përbërjeve kimike si tetraklorkarboni, perkloretileni, trikloretileni dhe pentaklorbenzeni. Është i papastër në disa formulime pesticidesh përfshirë këtu pentaklorfenolin dhe dikloramin. HCH formohet gjatë reaksionit të zëvëndësimit të klorit dhe benzenit me katalizator oksid hekuri, në temperaturë më të mëdha se 150 0C. Përbërja e HCH-së teknike përbëhet prej:

• 65-70% α HCH

• 7-10% β HCH

• 14-15% γ HCH

• Deri 10% izomerë të tjerë

Lindani përmban më shumë se 99% izomer γ-HCH.

Prezenca e tyre në mjedis është problem serioz. Vazhdimisht përdorimi i përzierjeve të HCH nuk është marrë parasysh dhe nuk është justifikuar kurrë derisa ato i gjejmë tani të pranishme në zinxhirin ushqimor. HCH gjendet kudo në mjedis, dhe në ushqime të të gjitha llojeve.

Tabela 1-8: Të dhënat kimike - Hekzaklorobenzen

Emri kimik Hekzaklorobenzen

Emrat tregtar Amaticin, Anticarie, Buntcure, Buntno-more, Co-op hexa, Granox, No bunt, Sanocide, Smut-go, Sniecotox..

Paraqitja Kristale të bardha ose kristale të ngurta

Të dhëna Pika e shkrirjes: 227-230°C; pika e vlimit: 323-326°C ; KH: 7.1 x 10-3 atm m3 /mol në 20°C; log KOC: 2.56-4.54; log Kow: 3.03-6.42; tretshmëria në ujë: 40 µg/L at 20°C; presioni i avullimit: 1.089 x 10-5 mm Hg at 20

CAS No 118-74-1; formula molekulare: C6Cl6; pesha molekulare: 284.78

Ato janë përqëndruar në qumështin e gjirit duke bërë gjithashtu një mënyrë ekspozimi pikërisht të një grupi të ndjeshëm të popullsisë që janë fëmijët e gjirit. HCH është fortësisht i tretshëm në

31


toka që përmbajnë sasi të mëdha lëndë organike. Ato penetrojnë në to nga uji i shirave apo i vaditjes. Në mjedis ndodh biodegradimi dhe degradimi inorganik i HCH-ve. Vështirësit që i takojnë degradimit të lindanit në mjedis e klasifikojnë atë në substancat që kanë qëndrueshmëri në mjedis dhe që quhen ndotës organik të qëndrueshëm (NOQ) dhe shkalla e lartë e toksicitetit të tij e fut gjithashtu dhe në një grup tjetër ndotësish edhe më të rrezikshëm që janë ndotësit organik toksik (NOT).

1.10 Mireks

Figura 1.11: Struktura kimike e Mireksit

Mireksi është një insekticid që përdoret kundër milingonave të zjarrit. Ai u sintetizua për herë të parë në vitin 1946, por nuk u prezantua si një pesticid deri në vitin 1959. Mireksi teknik përmban 95.12% mireks dhe 2.58% klordekon. Mireksi sintetizohet nga dimerizimi i hekzaklorciklopentadien në prezencë të klorurit të aluminit. Mireksi është shumë rezistent ndaj degradimit, është i patretshëm në ujë dhë është vërtetuar që biokoncentrohet dhe biomagnefikohet. Si pasojë e patretshmërisë së tij, mireksi lidhet fortësisht me sedimentet ujore.

Mireksi degradohet në fotomireks, i cili është edhe më helmues. Shkakton efekte të dëmshme në stomak, intestin, mëlçi, veshka, sistemin riprodhues dhe atë nervor. Mireksi është listuar në listën e ndaluar të ndotësve nga EPA dhe ndoshta është kancerogjene për njerëzit [3].

Tabela 1-9: Të dhënat kimike - Mireksi

Emri kimik 1,1a,2,2,3,3a,4,5,5a,5b,6- dodecachloroactahydro - 1,3,4 – metheno - 1H – cyclobuta[cd]pentalene

Emrat tregtar Dechlorane, Ferriamicide, GC 1283.

Paraqitja Kristale të bardha

Të dhëna Pika e shkrirjes: 485°C; presioni i avullimit: 3 x 10-7 mm Hg në 25°C

CAS No 2385-85-5; formula molekulare: C10Cl12; pesha molekulare: 545.5.

32


1.11 Metoksiklor

Figura 1.12: Struktura kimike e Metoksiklorit

Metoksiklor është një përbërje kimike e cila përdoret edhe sot kundër insekteve. Ai është gjithashtu efektiv kundër mizave, mushkonjave, dhe disa lloje të tjera insektesh. Meqenëse metoksiklori është më i paqëndrueshëm se DDT, ka më pak mbetje. Në SHBA, MXC është i listuar si një kimikat i ndaluar nga EPA, dhe produktet teknike të metoksiklor u pezulluan në vitin 2000. MXC është mesatarisht i qëndrueshëm në tokë (gjysmë kohë e degradimit ~ 120 ditë në sedimentet aerobike). Ai është pak toksik tek zogjtë por shumë toksik tek peshqit dhe specie ujore jovertebrore. Metoksiklori mund të grumbullohet në disa organizma të gjalla, duke përfshirë algat, bakteret, kërmijtë dhe disa peshq. Megjithatë, shumica e peshqve dhe kafshëve e ndryshojnë MXC në substanca të tjera të cilat çlirohen me shpejtësi nga trupat e tyre, kështu që MXC zakonisht nuk është prezent tek zinxhir ushqimor [8].

Metoksiklori ka potencial të shkaktojë dëmtim të mëlçisë, veshkave dhe indeve të zemrës. Nuk ka dëshmi që të ketë efekt kancerogjen tek njerëzit [3]. MXC i përket grupit të “kimikateve me veprim bllokues të sistemit endokrin” e cila mund të ndikoj në problemet hormonale duke sjell pasoja në sistemin riprodhues.

1.12 Toksafen

Figura 1.13: Struktura e Toksafenit

Toksafen është përdorur që nga viti 1949 dhe ishte insekticidi më i përdorur në SHBA në vitin 1975. Ai është një përbërje komplekse e kamfenit të kloruar që përmban 67-69 % klor në peshë dhe është prodhuar nga korinimi i rezinave. Toksafeni është shumë i patretshëm në ujë, dhe ka një gjysmë jete në tokë deri në 12 vjet. Ai ka treguar që biokoncetrohet në organizmat ujore.

Ai dëmton veshkat, mëlçinë, sistemin imunitar, gjëndrën mbiveshkore dhe shkakton ndryshime në zhvillimin e fëmijëve të palindur. Toksafeni ndoshta është kancerogjen për njerëzit [3]. Toksafeni është një insekticid i përdorur kyesisht për të mbrojtur pambukun, drithrat, frutat, perimet. Ai është përdorur gjithashtu kundër marimangave në blegtori. Toksafeni është i ndaluar në 37 vënde, duke përfshirë Austrinë, Brazilin, Kosta Rikën, Republikën Domenikane, Egjiptin, BE, Indin, Irlandën, Kenia, Korean, Meksikën, Panaman, Singaporin, Tajlandën.

33


Tabela 1-10: Të dhënat kimike - Toksafen

Emri kimik Toksafen

Emrat tregtar Alltex, Alltox, Attac 4-2, Attac 4-4, Attac 6, Attac 6-3, Attac 8, Camphechlor, Camphochlor, Camphoclor, Chemphene M5055, chlorinated camphene, Chloro-camphene, Clor chem T-590, Compound 3956, Huilex, Kamfochlor, Melipax, Motox, Octachlorocamphene, Strobane-T, Strobane T-90, Texadust, Toxakil, Toxon 63, Toxyphen, Vertac 90%

Paraqitja E verdhë, i ngurtë me erë klor/terpene

CAS No 8001-35-2; formula molekulare: C10H10Cl8; pesha molekulare: 413.82.

1.13 Pesticidet klororganike ne vëndin tonë Në vëndin tonë pesticidet klor-organike janë përdorur në sasi të konsiderueshme, përpara viteve 90. Përdorimi i tyre ka qënë kryesisht si insekticide. Më të zakonshmit kanë qënë DDT, Lindani dhe HCB. Ata janë importuar nga vëndet e tjera. Lindani është prodhuar në vëndin tonë në zonën industriale të Porto-Romanos, zonë ku ndihet akoma ndikimi në mjedis i këtij pesticidi. Ndotja në këtë zonë ka përmasa alarmante dhe ndotësit kryesisht lindani, izomerët e tij si dhe pesticide të tjera klororganike ka prekur ujrat sipërfaqësore, nëntokësorë, detarë, tokat, bimët, kafshët dhe gjatë periudhës së tranzicionit dhe familjet që banojnë në këtë zonë. Prodhimi dhe përdorimi i pesticideve klor-organike si dhe në shumë vënde të tjera edhe në vëndin tonë është ndërprerë por jo pasojat që shkaktojnë ata.

Figura 1.14: Pamje nga mbetjet e pesticideve klor-organike në Porto-Romano, Durrës

34


KAPITULLI II

2.1 Poliklorbifenilet

PCB-të janë komponime organike, të cilat përftohen nga klorimi i bifenilit në prani të një katalizatori të përshtatshëm. Formula kimike e PCB-ve mund të paraqitet në formën e C12H10-

nCln, ku n-është numri i atomeve të klorit për 1-10 atome klori në molekulën e bifenilit. Teorikisht jane 209 lloje (konxhenerë) me formulë të përgjithshme të dhënë në figurën 2.1

Cln Cln

per n=1,2,3,4,5 Figura 2.1:Formula për poliklor bifenilet

Në tabelën 2.1 jepet numërimi i PCB-ve sipas Ballschmiter-it (BZ) për të gjithë konxhenerët e PCB-ve si dhe pozicionet e bifenilit të zëvendësuara nga klori. PCB-të nuk fitohen të pastra dhe gjithashtu nuk përdoren si konxhener të veçantë por si përzierje. Secila përzierje e poliklor bifenileve karakterizohet nga një shpërndarje e njohur e klorit në molekulat e bifenilit dhe rrjedhimisht të karakteristikave të tjera fiziko-kimike. Përzierjet e PCB-ve kanë emra komercialë të ndryshëm, sipas vendit ku prodhohen, p.sh: Aroclor (SHBA), Phenoclor (France), Chlophen (Gjermani), Kanechlor (Japoni), Fenclor (Itali), Sovol (Rusi). Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, emri Aroklor (Aroclor) shoqërohet me një numër, dy shifrat e para të të cilit janë 12 (dymbëdhjetë atomet e karbonit të bifenilit) dhe dy shifrat e fundit tregojnë përqindjen mesatare të klorit tek këto pëbërje. Në tabelën 2.2 jepen masat molekulare, përmbajtja e klorit dhe sasitë e klorbifenileve në katër tipe Aroklori sipas Hutzingerit (1974). Të dhënat më të hollësishme në lidhje me shpërndarjen e PCB-ve në Arokloret e ndryshme, kontributin e secilit konxhenier për Arokloret më të prodhuara dhe më të përdorura si dhe kromatogramën standarde të tyre janë dhënë në Tabela 2.3. Në varësi ku vendosen atomet e klorit, dy unazat e një PCB-je specifike:

a. do të shtrihen në të njëjtin plan (PCB koplanare)

Figura 2.2: Paraqitja molekulare e PCB-ve koplanare

b. do të shtrihen në plane të ndryshme (PCB jo planare)

Figura 2.3: Paraqitja molekulare e PCB-ve jo planare

35


Tabela 2-1: Vendosja e atomeve të klorit tek bërthamat e bifenilit sipas Ballshmiter

Tabela 2-2: Arokloret më të rëndësishme sipas Hutzingerit, masa moleklare, % e klorit

% në Arokloret

Klorbifenilet Masa molekulare % e klorit 1242 1248 1254 1260

Monoklorbifenil 188.65 18.79 3

Diklorbifenil 223.1 31.77 13 2

Triklorbifenil 257.74 41.3 28 18

Tetraklorbifenil 291.99 48.56 30 40 11

Pentaklorbifenil 326.43 54.3 22 36 49 12

Hekzaklorbifenil 360.88 58.93 4 4 34 38

Heptaklorbifenil 395.32 62.77 6 41

Oktaklorbifenil 429.77 65.98 8

Nonaklorbifenil 464.21 68.73 1

Numerimi sistematik i PCB-ve sipas Ballschmiter-it

0

2 1 4

3 2 6 11

4 3 8 13 15

23 5 16 20 22 40

24 7 17 25 28 42 47

25 9 18 26 31 44 49 52

26 10 19 27 32 46 51 53 54

34 12 33 35 37 56 66 70 71 77

35 14 34 36 39 58 68 72 73 79 80

234 21 41 55 60 82 85 87 89 105 108 128

235 23 43 57 63 83 90 92 94 107 111 130 133

236 24 45 59 64 84 91 95 96 110 113 132 135 136

245 29 48 67 74 97 99 101 102 118 120 138 146 149 153

246 30 50 69 75 98 100 103 104 119 121 140 148 150 154 155

345 38 76 78 81 122 123 124 125 126 127 157 162 164 167 168 169

2345 61 86 106 114 129 137 141 143 156 159 170 172 174 180 182 189 194

2346 62 88 109 115 131 139 144 145 158 161 171 175 176 183 184 191 196 197

2356 65 93 112 117 134 147 151 152 163 165 177 178 179 187 188 193 201 200 202

23456 116 142 160 166 173 181 185 186 190 192 195 198 199 203 204 205 206 207 208 209

0 2 3 4 23 24 25 26 34 35 234 235 236 245 246 345 2345 2346 2356 23456

36


2.2 Vetitë fiziko-kimike të PCB-ve PCB-të janë komponime të fituara nga vetë njerzit në masë shumë të gjerë dhe të përdorura nga ata duke shfrytëzuar vetitë e tyre fiziko-kimike si:

• pika të larta vlimi

• rezistente ndaj presioneve hidraulike

• janë viskoze

• kanë përçueshmëri termike të lartë

Ato gjejnë përdorim kryesisht si vajra në transformatorët, kondesatorët, si mjete për shuarjen e zjarrit, si letër kopjative, shtesë në bojra, si plastifikator në lëndët plastike etj. Vetitë fiziko-kimike të tyre varen shumë nga numri dhe pozicioni i klorit në molekulën e bifenilit. Në varësi të kësaj PCB-të janë substanca kristalore kur përqëndrimi i klorit është deri në 43 %, lëngje vajore që nuk kristalizojnë në temperaturën e dhomës (43-56% klor), gjysëm të ngurta ose në formë rrëshire (57-67% klor) dhe përsëri lëndë kristalore (67-70% klor). Tretshmëria e PCB-ve në ujë zakonisht ulet me rritjen e shkallës së klorimit. P.sh. tretshmëria ndryshon nga 6ppm për monoklorbifenilin në 0.007ppm për oktaklorbifenilin. Dekaklorbifenili megjithëse ka përmbajtje më të lartë klori, është dy herë më i tretshëm se oktaklorbifenili. Tretshmëria ndryshon gjithashtu ndërmjet klorbifenileve me të njëjtin numër kloresh në molekulë, psh.tretshmëria e diklor-2,4, bifenilit, diklor-2,2’-bifenilit dhe diklor-2,4’-bifenilit është përkatësisht 1.40, 1.50 dhe 1.88 ppm. Ndërsa tretshmëria e diklor-4,4’-bifenilit është vetëm 0.08 ppm. Tretshmëritë e PCB-ve ndikohen fuqishëm nga mjedisi. P.sh. fazat ujore në mjedis zakonisht përmbajnë të tretur substanca organike të cilat ka mundësi të rrisin përqëndrimin e PCB-ve në tretësirë. Në të kundërt, sorbimi i PCB-ve në tokë ose sipërfaqe sedimenti në mjedisin ujor duhet ta ulë përqëndrimin e tyre në tretësirë. PCB-të janë përdorur që nga vitet 20 të shekullit të XX dhe deri në vitet 80 sasia e podhimit të tyre kishte kaluar 1 milion ton. Përdorimi mjaft i gjerë i tyre dhe qëndrueshmëria mjaft e lartë e tyre në mjedis bën që PCB-të të gjenden të përhapura sot kudo nga sedimentet e lumenjve e deri në Antarktidë, nga mostrat e ajrit e deri në bimë dhe kafshë.

Tabela 2-3: Disa veti fizike për përzierjet e PCB-ve

Përbërësi Aroklor

Tretshmëria në ujë Presioni i

avullimit 25°C

Denisteti

25°C Pamja Pika e vlimit

[°C] (mg/l)

25oC [g/cm3]

Aroclor 1221 0.59 6.7×10–3 1.15 Vaj i qartë 275–320




Aroclor 1254 0.021 7.7×10–5 1.5 E verdhë e lehtë, vaj viskoz 365–390

Aroclor 1260 0.0027 4.0×10–5 1.58 E verdhë e lehtë, vaj viskoz 385–420

37


Secili përbërës ka veti të veçanta fiziko kimike në varësi të shkallës së klorinimit. Tretshmëria e lartë në yndyrna shpjegon faktin pse PCB-të depërtojnë tek kafshët dhe përgjatë zinxhirit ushqimor. Shkalla e tretshmërisë varet nga numri dhe pozicioni i atomeve klor në molekulën e PCB-së. Edhe pse PCB-të në përgjithësi nuk avullojnë lehtë, sidomos ato me shumë atome klor, avullimi i PCB-ve mund të ndodhi gjatë transportit.

PCB-të mund të maten me anë të:

Mostrave biologjike të cilat janë: gjaku i njëriut, qumështi, indet yndyrore gjithashtu edhe në disa ushqime si indet shtazore, peshku, produktet e qumështit.

Mostrave mjedisore: ajri, uji i pijshëm, toka, sedimentet, mbeturinat e ngurta.

2.3 Prodhimi industrial i PCB-ve PCB-të janë sintetizuar për herë të parë në vitin 1881. Rëndësia e tyre për industrinë u kuptua që në fillim, si pasojë e vetive fiziko-kimike që ato kanë. PCB-të kanë qenë në treg që kur u prodhuan për herë të parë në USA në 1929 si lëngje dielektrike dhe shkëmbyese të nxehtësisë dhe në disa aplikime të tjera. Në vitin 1977 u ndalua të prodhohen në Amerikë e së fundmi deri në Kroacinë fqinje. Deri tani prodhuesi më i rëndësishëm i PCB-ve është Monsanto Chemical CO (Shtetet e Bashkuara të Amerikës) dhe përzierja teknike e PCB-së u emerua Aroclor® 12xx; tek bifenilet në përgjithësi shënohet 12 në dy pozicionet e para, ndërsa dy numrat e fundit tregojnë peshën në përqindje të klorit në përzierje. Për shëmbull Araclor1260 duhet të përmbajë afërsisht 60 % në peshë të klorit në përzierje. Dy përjashtime të dukshme në këtë sistem numerik janë Aroclor 1016, i cili është një përzierje teknike e realizuar nga distilimi e Aroclor 1242 dhe Aroclor 1232 që është një përzierje me përmasa përafërsisht të barabarta Aroclor 1242 dhe Aroclor 1242. Janë prodhuar 12 Aroklore të ndryshme që përmbajnë nga 21-68 përqind në peshë të klorit dhe për shkak të vetive teknologjike të shkëlqyera, prodhimi i PCB-ve u zgjerua edhe në kompani të tjera botërore.

Në hemisferën veriore janë përdorur pothuajse 97% e PCB-ve të prodhuara dhe përdorimi i tyre ishte me të vërtet universal. Arsyet e një përdorimi kaq të gjerë të PCB-ve ishte veçanërisht thjeshtësia dhe ekonomia e prodhimit të PCB-ve, vetitë e tyre unike dhe toksicitet akut i ulët i PCB-ve. Fatkeqësisht këto veti “unike” i bën PCB-të shumë rezistente ndaj çdo biodegradimi natyror. Gjatë 1960-s PCB-të filluan të gjenden në mostra të ndryshme të mjedisit. Kulmi i prodhimit ishte në 1970 me një sasi 33 000 ton në vit, pastaj prodhimi ra, u kufizua në mënyrë të konsiderueshme dhe gradualisht u ndërpre. PCB-të janë prodhuar me emra të ndryshëm tregtar p.sh Clophen (Bayer, Germany), Aroclor (Monsanto, USA), Kanechlor (Kanegafuchi, Japan), Santothrem (Mitsubishi, Japan), Phenoclor and Pyralene (Prodolec, France) [9]

2.4 Shpërhapja e PCB-ve në mjedise të ndryshme PCB-të janë përbërje “universale” që do të thotë që gjenden kudo në mjedisin përreth dhe janë prezente në shumicën e kompartimenteve mjedisore, abiotike dhe biotike kudo në botë. Ekziston fakti që nga momenti kur shumë vënde kanë vënë nën kontroll përdorimin dhe prodhimin e PCB-ve, inputi i ri në mjedis çdo ditë ka ardhur duke u zvogëluar në krahasim me të kaluarën. Megjithatë, evidencat tregojnë që ky ciklizim i PCB-ve po shkakton një rishpërndarje graduale në mjedisin ujor.

38


Figura 2.4: Tymi i fabrikave i lëshuar në atmosferë ka sasi të mëdha PCB dhe ndotës të tjerë

Përveç prodhimit të tyre për PCB-të njihen dhe rrugë sekondare jo pak të rëndësishme për nivelet e tyre sot në mjedis. Dalja e tymit të fabrikave shoqërohet shpesh me nivele të larta të PCB-ve dhe dioksinave (Figura 2.4) të fituar nga mekanizma sekondar dhe temperatura e lartë. Zhvendosja e tyre nga rrymat ajrore bën që ato të shpërhapen në një zonë shumë më të gjerë se burimi i tyre. Pra shpërhapja e PCB-ve nuk ka të bëjë vetëm me burimet pikësore por edhe me rrugët e shpërhapjes së tyre. Ndotja e PCB-ve është e përhapur gjerësisht qoftë në distanca lokale apo dhe ato globale nga burime të ndryshme ku mund të përmendim vetë njeriun si përhapës të këtyre ndotësve.

Ky faktor është mjaft i rëndësishëm sidomos për vënde në të cilët nuk janë prodhuar dhe përdorur ato sepse pavarsisht nga kjo në këto vënde përfshirë këtu edhe vëndin tonë gjenden nivele relativisht të larta të konxhenierëve të PCB-ve. Harta e dhënë në figurën 2.4 sqaron se ato zhvendosen mjaft larg nga vëndi i prodhimit dhe përdorimit të tyre dhe sigurisht që faktori atmosferik ka luajtur rolin kryesor.

2.5 Toksikologjia e PCB-ve

Toksiciteti akut i PCB-ve është në përgjithësi i ulët, pas një ekspozimi të vetëm në gojë. Deri në fillim të viteve 1970 kjo ishte konsideruar të ishte “biologjikisht inaktiv”. Vlerat LD50 ndryshojnë përmes specieve, veçanërisht për shkak të divergjencave të gjera në efektet biologjike, kryesisht varet nga njësia gram për kg peshë trupore dhe nga përmbajtja e konxhenierëve PCB. Janë vënë re disa efekte në kafshë pas ekspozimit me PCB.

Është vënë re që disa specie si minjtë ose peshku janë më pak rezistente ndaj bifenileve me sasi të ulta klor, ndryshe nga një specie tjetër si psh zogjtë janë shumë të ndjeshëm ndaj dozave akute e konxhenerëve PCB me shumë atome klor. Ka një fakt që PCB-të shkaktojnë kancer në kafshë, por nga ana tjeter ka shumë rezultate kontradiktore në lidhje me PCB-të dhe rrisqet e kancerit tek njerzit. Aktualisht intoksikim akut tek njerzit është e pamundur, megjithatë, në të shkuarën kanë ndodhur dy episode intoksikimi tek njerzit

39


Tabela 2-4: Efektet shëndetsore që shaktojnë PCB-të

Efektet mbi:

Lëkurë

Gjendra

Mëlçi

Mushkëri

Sistemi imunitar

Sistemin riprodhues tek femrat

Anamneza

Hiperpigmentimi

Hipersekretim

Zmadhim të mëlçisë

Bronkiti kronik (si pasojë e metabolitëve të metilsulfon)

Rrit praninë e infeksioneve, ul nivelet e imuglobinës (IgA dhe IgM)

Shfaqen probleme të deformimit të rritjes me fetusin

Në vitin 1968 në Japoni, një numër i madh njerzish u helmuan aksidentalisht nga konsumimi i vajit të orizit i cili ishte i kontaminuar nga Kaneklor400. Marrja mesatare ishte 633 mg PCB, 3.4 mg PCQ dhe 596 mg PCQ, ekuivalente afërsisht me 157 µg PCB/kg në ditë, 0.9 µg PCDF/kg në ditë dhe 148 µg PCQ/kg peshë trupore në ditë [10,11].

Në vitin 1979, në një provincë të Tajvanit, pesonat e prekur konsumuan vaj orizi të kontaminuar nga PCB. Të dy rastet e helmimit u quajtën respektivisht Yusho dhe Yu-Cheng.

Simptomat kryesore në pacientët Yusho dhe Yu-Cheng i është atribuar ndotësve në përzierjet PCB në mënyrë specifike PCDF dhe PCDD, ku u gjendën në mostrat e ushqimeve të kontaminuara dhe në pacientët e prekur [12,10].

Shumica e studimeve që përshkruajnë vetitë toksikokinetike të PCB-ve tek njerzit tregojnë që kinetikat e PCB-ve janë të ngjashme tek njerzit me kafshët eksperimentale të tilla si minj. Megjithatë shkalla e metabolizmit dhe sekretimit është më e ngadalshme tek njerzit ashtu siç ilustrohet nga zgjatja e gjysmë jetës e disa konxhenerëveve tek njerzit (4.1–11.3 muaj për IUPAC Nr. 99, 105, 138, 153 dhe 180). Megjithatë të dhënat e akumuluara deri tani janë shumë të kufizuara. Duke u bazuar në studimet krahasuese in vivo dhe in vitro ka treguar që metabolizmi i PCB-ve ka ngjashmëri më të madhe me minjtë dhe majmunët por jo me qentë. Absorbimi intestinal i PCB-ve tek foshnjet e ushyqera me gji ishte më shumë se 95%.

Prezenca e PCB-ve në kordonin umbilikal, plaçentë dhe në indet fetale tregojnë që ato kalojnë pengesën e plaçentës. Megjithatë përqëndrimet janë më të ulta se sa vlerat koresponduese tek nëna, për shkak të përqëndrimit të ulët të lipideve në kordonin umbilikal krahasimisht me gjakun e nënës shtatzën. Në kafshët eksperimentale, niveli i PCB-ve tek fëmjët e ushqyer me gji pas shkëputjes së gjirit janë përgjithësisht më të larta se sa nivelet koresponduese të nënës shtatzën. Megjithatë vetëm nivelet totale të PCB-ve u matën. Pas shkëputjes nga gjiri, përqëndrimi i PCB-ve tek femijët në përgjithësi ulet [13].

Sasia e PCB-ve që gjendet në qumështin e gjirit tek njëriu ka pas një rënie në përputhje me rënien e niveleve të PCB-ve në mjedis dhe në indet e njëriut. Matjet marrin në konsideratë përqëndrimet e PCB-së në qumështin e nënës si të tërë ose vetëm yndyrën e qumështit të gjirit.

40


Në Kanada mesatarja e përqëndrimit të PCB-ve në qumështin e gjirit u rrit në mënyrë të qëndrueshme në mes 1970 dhe 1982 dhe pastaj kthehet në vlerën e tij nga 1970 në 1986 (6 000 ug/kg qumështi i gjirit)

Në Japoni, përqëndrimet e PCB-ve që u gjetën në yndyrën e qumështit të gjirit ishin të larta në 1974 dhe kishin rënie në 13% të këtij niveli në 1998 (0.2mg/kg yndyrë e qumështit).

Në Suedi niveli total i PCB-ve në yndyrën e qumështit të gjirit tregojnë një rënie të ndjeshme (nga 0.910 në 0.324 mg/kg në yndyrën e qumështit) për periudhën 1967-1997.

Që nga fundi i viteve 80 mesatarja e përqëndrimit të PCB-ve në yndyrën e qumështit të njëriut ishte në vlerat nga 0.2 der 4 mg/kg yndyrë qumështi [14].

2.6 Efektet shëndetsore tek njeriu

Në një studim të kafshëve është vënë re që PCB-të shkaktojnë sëmundjet e mëposhtme:

1. Vdekje akute

2. Rënie në peshë

3. Kancerogjene

4. Toksicitet dermik

5. Dëmtim i mëlçisë

6. Genotoksicitet

7. Hepatomegali

8. Efektet imunosupresive

9. Neurotoksicitet

10. Porfiria

11. Toksicitet në zhvillim dhe riprodhim

12. Atropi

13. Hormoni Tiroid-ndryshime të niveleve

Efektet dermatologjike Chloracne dhe lezione të ngjashme të lëkurës janë raportuar në punëtor të ekspozuar ndaj PCB-ve. Chloracne e moderuar është verejtur në 7 nga 14 punëtorë të ekspozuar ndaj 0.1 mg/m3 Aroclor për një kohëzgjatje mesatare prej 14 muajsh. Të gjithë punëtorët me Chloracne kanë qënë ekspozuar ndaj përqëndrimeve të larta të PCB-ve. Përveç chloracne, janë vënë re edhe probleme të tjera të lëkurës p.sh: çpigmentim të lëkurës, trashje të lëkurës dhe ndjesinë e djegies. Lezione të lëkurës siç është Chloracne tek njërëzit, janë vënë re dhe në një eksperiment me kafshë të cilët u ekspozuan me PCB.

Efektet mbi Heparin Edhe pse dëmtimi i mëlçisë është i zakonshëm në kafshët e ekspozuar ndaj PCB-ve, hepatoksiciteti nuk vërehet tek njerzit. Tek njerzit ekspozimi ndaj PCB-ve rrit nivelin në gjak të

41


enzimës hepatike dhe shkakton funksionin e enzimës mikrozomale. Enzima mikrozomale (një grup enzimash që luajne rol në metabolizmin e disa medikamenteve).

Efektet kancerogjene Janë në dispozicion disa studime epidemiologjike për incidencën e kancerit dhe ekspozimin ndaj PCB-ve.

Disa flasin për një rritje të kancerit të mëlçisë dhe traktit biliar dhe disa studime të fundit tregojnë për një rritje të mundshme të kancerit të trurit. Kohët e fundit është raportuar studimi mbi vdekshmërinë e punonjësve në vitet 1944-1977 që punonin në një fabrikë të prodhimt të kondesatorëve elektrik. Studimi vuri në dukje që PCB-të vetëm ose në kombinim me kimikate të tjera mund të jenë të lidhur me rritjen e rrezikut për kancer të:

o Mëlçisë

o Tëmthit

o Stomakut

o Intestinit

o Tiroides

Në bazë të provave të mjaftueshme të rasteve me kancer tek njerzit dhe kafshët eksperimentale, IARC i ka klasifikuar PCB-te si kancerogjene tek njerzit.

Efekte të tjera Studime të tjera epidemiologjike kanë sugjeruar ose treguar efekte të tjera negative nga ekspozimi ndaj PCB-ve. Këto efekte shëndetsore mund të përfshijnë probleme:

o Kardiovaskulare

o Gastrointestinale

o Imune

o Sisteme neurologjike

Në jugperëndim të Kebekut, të rriturit që janë ushqyer me peshk nga ujrat e ndotur të kontaminuar me PCB kishin probleme të konsiderueshme me frenimin motor. Testet treguan që pacientët kishin problem me kujtesën dhe ishin të konfuzionuar. Këto defiçite neurologjike lidhen direkt me frekuencën e konsumimit të peshkut. Efektet në sistemin imunitar në popullsinë e ekspozuar me PCB janë ulja e niveleve të antitrupave IgA dhe IgM, ulja e monociteve dhe grabulociteve.

Në popullsinë e Yusho dhe Yu-Cheng, efektet imunosupresive si pasojë e ekspozimit me PCB janë të lidhura me rritje te incidencës së personave me infeksione të vazhdueshme të frymëmarrjes. Humbje e oreksit është raportuar për punonjësit që punojnë në fabrika me kondesatorë ose pajisje elektrike që përmbajnë PCB. Disa simptoma të tjera të përjetuar nga punëtorët të ekspozuar ndaj PCB-ve përfshijnë:

o Të përziera o Dhimbje abdominale

42


o Intolerancë ndaj ushqimeve yndyrore

Një studim tjetër ka treguar se disa metabolitë të PCB-ve shkaktojnë mutacione gjenetike, shkatërrimin e kromozoneve. [15]

2.7 Metabolizmi i PCB-ve

Biodegradimi i PCB-ve ndodh edhe në sedimentet (deklorinimi anaerobik nga bakteret) ose në trupat e kafshëve nga transformimet metabolike. PCB-të janë në gjëndje të nxisin enzima të ndryshme të përfshira në degradimin e ksenobiotikëve. Sistemi i detoksifikimit ndodhet në qelizat e mëlçis dhe quhet ‘funksioni i përzier i oksigjenezes’. Proçesi i biotransformimit fillon nga një inkorporim i një atomi oksigjen në kseniobiotik dhe nga oksidimi paralel i NADPH; në fazën tjetër zhvillohet konjugimi i metabolitëve endogjen (glutation,acid glukuronik sulfate) dhe këto rrugë lejojnë organizmin të ekskretojnë lehtësisht ksenobiotikët [16].

Sistemi përfshin dehidrogjenazë piridinë, flavoproteinë, ferroproteinë dhe citokrom P-450 i cili reagon me oksigjenin dhe formon një kompleks të paqëndrueshëm duke transferuar oksigjenin tek ksenobiotikët. Ashtu si enzimat e tjera biotransferuese, sistemi monoksigjenazë tregojnë gjithashtu efektet induktive psh. sinteza rritet shpejt nga ekspozimi kronik i një komponimi të caktuar (psh PCB-të) i cili sjell si rezultat hidroksilimin e tij dhe eleminim të lehtë të metabolitëve më polar [17].

Hapi i parë në biotransferimin e PCB-ve përfshin enzimën CYP (citokrom P-450) (CYP1A1, 1A2, dhe CYP2B1/2B2) oksidimi i ndërmjetsuar i oksideve arene të cilat transformohen kryesisht në përbërës aromatik të hidrolizuar por gjithashtu në metabolitë që përmbajnë squfur përmes rrugës së acidit merkapturik. [18]. Atomet karbon meta dhe para të pazëvëndësuar janë vëndet e preferuara për oksidim [19], hidrolizimi i PCB-ve kooplanare në përgjithësi predominon në pozicionin para në unazën më të vogël të klorur fenilit dhe norma e metabolizmit në përgjithësi zvoglohet me zëvëndësimin e klorit [20].

Pjesa më e madhe e e metabolitëve ekskretohen në fekale ose në urinë ose bashkëvepron me acidin glukuronik duke formuar si rezultat estere jo-toksike të cilat shpërndahen lehtë në ujë dhe jashtë trupit gjatë urinimit. Megjithatë disa metabolitë të hidrolizuar të PCB-ve mbahen në trup për shkak të vetive lipofilike të lartë ose lidhjeve të detyrueshme të proteinave të cilat mund të iniciojnë ndërhyrjen e qelizave të padëshirueshme.

Edhe pse disa nga lidhjet OH-PCB-ve janë të pranishme në gjakun e minjve dhe të fokave, spektri OH-PCB tek gjaku i njëriut është i ndryshëm krahasuar me atë të minjve dhe fokave [21]

Në përgjithësi lidhja OH-PCB ka atome klori në karbonet ngjitur me grupin OH dhe përmban 5 ose më shumë atome klori. Metabolitët metilsulfoni l (MeSO2) të PCB-ve janë zbuluar gjerësisht në indet e gjitarëve detarë dhe tek njerzit [22] [23] dhe janë të lidhur ndoshta me problemet toksike të frymëmarrjes siç është përshkruar tek viktimat Yusho. Përmbledhja e strukturës së metabolitëve jepen në figurën 2.5.

43


Figura 2.5:Struktura e metabolitëve

Si depërtojnë PCB-të në organizmat e gjallë? PCB-të tentojnë për tu futur në organizmat e gjallë nga mjedisi me kalimin e kohës (bioakumulimi) dhe nëpërmjet zinxhirit ushqimor (biomagnifikimi). Mbetjet e PCB-së ruhen në indet yndyrore shumë më tepër sesa në muskuj apo në pjesë të tjera të trupit. Shkalla e bioakumulimit të PCB-ve me kalimin e kohës varet nga sa shpejt është marrë dhe eleminuar nga organizmi dhe nga aftësia e organizmit për ta asimiluar atë. Lloje të ndryshme kafshësh si p.sh: insekte, vertebrorë gaforre, disa zogj, peshq dhe gjitar mund të transformojnë disa konxhenier PCB. Shkalla dhe mekanizmi fiziologjik i metabolizimit të PCB-ve varet nga kafsha dhe nga lloji konxhenierit PCB.

Në organizmat ujor bioakumilimi i PCB-ve varet nga:

-speciet 44


-habitati i tyre

-lloji i veçantë i PCB-ve

Përqëndrimi i PCB-ve në sedimente është disa herë më i madh se në ujë. PCB-të në përgjithësi biomagnifikohen përgjatë zinxhirit ushqimor duke çuar në përqëndrime të mëdha të PCB-ve në organizmat që janë në pozicionin më të lartë në zinxhirin ushqimor.

Në mjedisin ujor: përqëndrimet do të jenë më të mëdha tek butakët se në planktonet me të cilin ato ushqehen dhe akoma më e madhe tek kafshët në krye të zinxhirit ushqimor të tilla si peshk i madh grabitqar ose gjitarët (fokat, delfinat, balenat).

Në tokë: biomagnifikimi ndodh nëpërmjet akumulimit të PCB-ve nga toka ose bimët tek krimbat ose insektet dhe në fund tek zogjtë dhe gjitarët. PCB-të mund të gjenden tek vezët e zogjve të kontaminuara

Njerzit: mund të marrin PCB-të nga ushqimi. Një mesatare, tek njerzit, përqëndrimi PCB-ve në indet yndyrore është mbi njëqind herë më e madhe se ushqimi që ato hanë.

Deri në çfarë mase PCB-të shkatërrohen ose vazhdojnë në mjedis? Disa PCB kanë tendencë të qëndrojnë më shumë në mjedis se të tjerët. Shkalla në të cilën një molekulë mund të ndahet ose të transformohet varet nga numri i atomeve të klorit që përmban dhe ku ato janë të vendosura. PCB-të shkatërrohen nga efekti direkt ose indirekt i diellit apo nga mikroorganizmat. Në përgjithësi rezistenca e konxhenierëve rritet me numrin e atomeve klor. Dielli luan nje rol në shkatërrimin e PCB-ve në ajër, ujë, sipërfaqen e tokës.

Në atmosferë: PCB-të që janë prezente në atmosferë kanë tendencë të reagojnë me ozonin dhe ujin nën efektin e diellit. Reaksionet ndër të tjera largojnë atomet klor. Sa me shumë atome klor të ketë aq më shume zgjat ky reaksion. Koha që duhet për shkatërrimin e gjysmës së sasisë së klorit të pranishëm shkon nga 3.5-83 ditë për molekulë me 1-5 atome klor.

Në ujë: PCB-të shkatërrohen nga efekti i diellit (fotoliza). Në verë, në ujë të cekët, duhet 17-210 për gjysmën e PCB-ve të pranishme për molekula me 1-4 atome klor. Shkatërrimi i tyre nga rrezet e diellit është më i ngadalshëm gjatë dimrit. Konxhenierët PCB me një numër të madh atomesh klor (shtatë ose më shumë) thithin më shumë rrezet e diellit duke bërë që ato të shkatërrohen më lehtë.

Në tokë dhe sediment: PCB-të shkatërrohen nga mikroorganizmat. Shpejtësia që PCB-të shkatërrohen varet nga shumë faktorë:

• Numri dhe pozicioni i atomeve klor

• Përqëndrimi i PCB-ve

• Lloji i mikroorganizmit prezent

• Disponueshmëria e ushqimit

• Temperatura

Shkatërrimi i PCB-ve nga mikroorganizmat, edhe pse i ngadalshëm, mund të ndodhi me ose pa praninë e oksigjenit në tokë, në sedimente dhe mund të ndodhë deri në njëfarë mase edhe në ujë. [14]

45


2.8 PCB-të në ushqim dhe tek uji i pijshëm.

Marrja e PCB-ve nëpërmjet ujit të pijshëm është e papërfillshme pasi ato nuk janë të tretshëm në ujë. Ka ndodhur që disa prej puseve private kanë përdorur pompa që përmbajne vaj me PCB. Kur këto pompa dëmtohen, vaji rrjedh në ujin e pijshëm.

PCB-të në ushqim ndoshta janë burimi i vetëm, më i rëndësishëm i ekspozimit për njërzit. Për fat të keq, PCB-të janë aq të përhapura në mjedis aq sa është praktikisht e pamundur për t’ju shmangur. Është e rëndësishme që konsumatorët të kenë informacione rreth ushqimeve që përmbajnë PCB. PCB-të mund të gjenden në sasi të larta tek peshqit që jetojnë në ujra të ndotura [24]. Konsumimi i ushqimeve të kontaminuara, veçanërisht mish, peshk, shpendë duket se ka mbetur burimi kryesor ndaj ekspozimit të PCB-ve edhe pse nivelet në ushqim janë ulur që nga fundi i viteve 70. Në Amerikë marrja e PCB-ve nga adultët është ulur vazhdimisht pas 70-ve.

2.9 PCB-të dhe mjedisi

Edhe pse PCB-të nuk prodhohen më në Amerikë, njerzit akoma mund të ekspozohen ndaj tyre. Shumë transformatorë të vjetër dhe kapacitor mund të përmbajnë ende PCB. Këto pajisje mund të përdoren për 30 vjet ose më shumë. Ndriçimet e vjetra fluoreshente, pajisje të vjetra elektrike dhe pajisje të tilla si televizori, frigoriferat mund të përmbajnë PCB në qoftë se ato janë prodhuar para se të ndalohej përdorimi i PCB-ve. Kur këto pajisje elektrike nxehen, sasi të vogla të PCB-ve çlirohen në ajër dhe rrisin nivelin e PCB-ve në mjedisin e brëndshëm. Ekspozimi nga PCB-të mund të ndodhi gjatë riparimit dhe mirëmbajtjes të transformatorëve që përmbajnë PCB, gjatë aksidenteve, zjarreve, derdhjeve të transformatorëve që përmbajnë PCB, kompjuterat e vjetra, asgjësimi i materialeve që kanë PCB [25].

Në mjedis të hapur, mesatarja e përqëndrimit të PCB-ve varion midis vëndeve urbane dhe rurale dhe disa vënde të tjera larg burimeve të PCB-ve. Për shëmbull, mesatarja e përqëndrimit të PCB-ve në qytetet e Amerikës së Veriut (5 ug/m3) ishte 5 deri në 20 herë më e lartë së në zonat rurale. Në Arktik dhe Antarktik, të cilat janë relativisht larg nga burimet e PCB-ve, mesatarja e përqëndrimit të PCB-ve ishte 0.2 ug/m3. Që nga fillimi i viteve 1980 ka pasur një rënie të lehtë por të vazhdueshme të niveleve të PCB-ve në ajër, studiuar në zona urbane, rurale dhe bregdetare. Nga fillimi i viteve 90, përqëndrimi i PCB-ve në ujrat e shiut ka pas një rënie me një të katërtën ose më pak të niveleve që ishin në vitet 70, me vlera të ulura nga 20 në 5 ug/litër [0.02-0.005 ug/m3] në zonat rurale dhe nga 50 në 10 ug/litër [0.05-0.01 ug/m3] në qytete.

Në mjedise të mbyllura, përqëndrimet e PCB-ve në fillim të viteve 1980 ishin të paktën 10 herë më të larta se në mjediset e hapura. Kjo shpjegohet me faktin që PCB-të janë emëtuar nga pajisje të caktuara elektrike dhe materialet e ndërtimit (si ngjitës elastikë). Në ujin e detit, në zonat industriale, nivelet e PCB-ve është vënë re të jenë të paktën 100 herë më të lartë, bazuar në mostrat e ujit të marra disa milimetra nga sipërfaqja. Përqëndrime të larta janë raportuar veçanërisht në Detin e Veriut (0.3–3 ug/litër) dhe në Galveston Bay, një zonë shumë e industrializuar në Teksas, USA, (3.1 ug/litër midis 1978 dhe 1979).

Në sedimentet e lumenjve, nivelet e PCB-ve janë matur në thellësi të ndryshme. Mostrat e sedimenteve treguan përqëndrime të larta në shtresat e sedimenteve gjatë kohës së prodhimit maksimal të PCB-ve. Përqëndrimi i PCB-ve është më i ulët në shtresat e sedimenteve që janë formuar pas ndalimit të prodhimit të PCB-ve. Tek peshqit përqëndrimet e PCB-ve janë ulur

46


ndjeshëm. Për shëmbull përqëndrimi i PCB-ve tek trofta në liqenin Ontario është ulur me 80 % midis 1976 dhe 1994. Për disa lloje peshqish nga Great Lakes, përqëndrimi i PCB-ve në mostrat e mbledhura në 1990 ishin nën 1 µg/kg.

Figura 2.6: Djegja e mbeturinave urbane janë një burim i çlirimit të PCB-ve në mjedis

47


KAPITULLI III

3.1 Hidrokarburet aromatike policiklike (PAH)

PAH janë një grup i madh i komponimeve organike (rreth 500 lloje) të cilët mund të prodhohen nga njëriu ose natyralisht. Ato janë formuar nga dy ose më shumë unaza të kondensuara të benzenit në formë lineare, këndore dhe grup. (fig 3.1) Ato mund të zëvëndësohen në shumë mënyra duke sjell një diversitet të formave.

Figura 3.1: Strukturat bazë të Hidrokarbureve Policiklike Aromatike

Zakonisht PAH gjenden si përbërje komplekse jo të vetme. PAH përfshijnë qindra komponime të cilat kanë tërhequr vëmëndjen për arsye se janë kancerogjene, veçanërisht ato PAH që përmbajnë katër deri në gjashtë unaza aromatike. Nomenklatura nuk është plotësisht uniforme në literaturë, pavarësisht nga fakti se IUPAC ka miratuar një nomenklaturë e cila zakonisht përdoret në ditët e sotme [26] [27]. Në figurën 3.2 janë përfshirë disa shëmbuj për të kuptuar emërtimin. Strukturat janë të orientuara kështu:

1-numri më i madh i unazave në një rrjesht janë të vendosura horizontalisht

2-numri maksimal i unazave janë të pozicionuara në kuadratin e sipërm djathtas

3-numri më i vogël i unazave janë të pozicionuar në kuadratin e poshtëm majtas

Numërimi nis me unazën e sipërme në të djathtë tek atomet karbon që nuk janë të përfshirë në unazat e bashkuara dhe kjo bëhët në drejtim të akrepave të orës. Numërimi vazhdon me atomet karbon të hidrogjenuara në drejtim të akrepave të orës.

Figura 3.2: Strukturat për disa PAH të njohura

Sistemet e konjuguara π-elektron tregojnë stabilitetin e tyre kimik. Ato janë të ngurta në temperaturë dhome dhe disa prej tyre mund të kalojnë në gjëndje avulli me lehtësi. Në varësi të karakterit të tyre aromatik, PAH absorbojnë dritën UV/VIS dhe disa prej përbërsëve shfaqin

48


fosforeshencë. Janë të tretshëm në shumë tretës organik, por janë shumë pak të tretshme në ujë duke u ulur me rritjen e peshës molekulare.

Kimikisht, PAH marrin pjesë në reaksionet e adicionit ose zëvëndësimit të hidrogjenit. Në përgjithësi sistemi unazor ruhet i pandryshuar. Shumica e PAH-ve foto-oksidohen, një reaksion i cili është i rëndësishëm për largimin e PAH-ve nga atmosfera. Reaksioni më i zakonshëm i foto-oksidimit është formimi i endo-peroksideve, i cili mund të konvertohet në kuinone. Eshtë vërtetuar që foto-oksidimi i PAH-ve të absorbuara është më i madh se ai i PAH-ve në solucion.

Një veti e rëndësishme kimike e PAH-ve është aftësia për të formuar derivatet (nitro- ose klor - derivatet). Disa derivate kanë shfaqur efekt të fortë kancerogjen më shumë sesa vete PAH-të.

Figura 3.3: Struktura molekulare e 17 PAH-ve të selektuara

49


Tabela 3-1: Vetit kimike e hidrokarbureve policiklike aromatike

PAH-të mund të gjenden pothuajse kudo, në ajër, në tokë, ujë me origjinë të burimeve natyrore ose antropogjene. Burimet natyrore përfshijnë:

zjarret e pyjeve dhe vullkanet

nafta e papërpunuar

biosinteza

Aktivitetet njerzore përfshijnë:

Djegia e drurit në shtëpi

Emëtimi

Tymi i duhanit

Gatimi me gaz, pajisjet e ngrohjes

Proçeset industriale, prodhimi i energjisë

Djegia e mbeturinave

Prodhimi i ushqimit

Djegia e lëndeve djegëse shkakton emëtimet kryesore të PAH-ve. Kontributet e tjera vijnë nga djegia e mbeturinave dhe të drurit, nga derdhja e naftës të papërpunuar dhe të rafinuar. PAH-të ndodhen në tymin e duhanit në ushqime të pjekur në zgarë, të tymosur dhe të skuqur.

50


Burimi kryesor i PAH-ve në ajër është katrani. Rritja e trafikut dhe numrit të makinave gjatë viteve të fundit paraqet një problem serioz për emëtimin e PAH-ve dhe kjo vjen duke u përkeqsuar gjatë verës dhe dimrit. Prodhimi komercial i PAH-ve nuk është burim i rëndësishëm i këtyre përbërjeve në mjedis. Disa PAH janë përdorur si:

ndërmjetës në prodhimin e bojrave (antracen)

në prodhimet farmaceutike dhe plastike (acenaftelen)

në formimin e poliradikaleve për rezinat

në prodhimin e bojrave(fluoren)

3.2 Toksikologjia e PAH-ve

Disa studime në kafshë tregojnë se disa PAH mund të shkaktojnë efekte negative si psh, imunotoksicitet, genotoksicitet, probleme kancerogjene, infertilitet dhe mund të influencojnë në zhvillimin e aterosklerozës [28]. Klasifikimi sipas IARC i PAH-ve kancerogjene për njerzit është si më poshtë: [3]

Tabela 3-2: Klasifikimi i PAH-ve kancerogjene për njerzit

Grupi Përbërja

1 Benzo[a]piren

2A Dibenz[a,h]antracen, Dibenzo[a,l]piren

2B Benz[a]antracen, Benzo[b]fluoranten, Benzo[j]fluoranten, Benzo[k]fluoranten, Krisen, Dibenz[a,i]piren, Indeno[1,2,3-cd]piren,

3 Acenaftene, Antracen, Benzo[ghi]perlen, Benzo[e]piren, Fluoranten, Fluoren, Perilen, Fenantren, Piren

(1)Kancerogjen; (2A) Ndoshta; (2B) Mundësisht; (3) Jo të klasifikuar; (4) Ndoshta jo kancerogjen

3.3 Metabolizmi i PAH-ve

Metabolizmi i PAH-ve është studiuar gjerësisht in vitro dhe in vivo. Sistemi i enzimave që metabolizon PAH-të janë të shpërndara gjerësisht në qelizat dhe indet e njerzve dhe kafshëve. Metabolizmi më i lartë ndodh në mëlçi, mushkëri, mukoza intestinale, lëkurë dhe veshkë.

51


Figura 3.4: Skema e metabolizmit PAH

Indet e kafshëve dhe të fetusit të njëriut kanë kapacitet të metabolizojnë PAH-të por në një nivel më të ulët krahasuar me indet e një njëriu adult. Oksidaza mikrozomale është enzima përgjegjëse për metabolizmin e PAH-ve e cila konverton PAH-të jopolare në derivatet polare epoksi dhe hidroksil. Epoksidet janë ndërmjetëset kryesore në metabolizmin oksidativ të lidhjeve dyfishe aromatike. Epoksidet janë reaktive dhe metabolizohen nga enzimat të komponimeve të tjera të tilla si dihidriole dhe fenole [29].

3.4 PAH-të dhe ushqimi Ushqimet e papërpunuara zakonisht nuk përmbajnë nivele të larta të PAH-ve. Në zonat e largëta urbane apo aty ku ka aktivitete industriale, nivelet e PAH-ve që gjenden në ushqimet e papërpunuara pasqyrojnë ndotjen që e ka origjinën nga transporti ujor dhe emetimet natyrore nga vullkanet dhe zjarret e pyeve. Në zonat industriale apo përgjatë autostradave ndotja e produkteve shtazore mund të jetë 10-fish më të larta se në zonat rurale. Përpunimi i ushqimit siç është (tharja apo tymosja) dhe gatimi i ushqimeve në temperaturë të larta (skuqja,pjekja) janë burimet kryesore që gjenerojnë PAH-të. Në peshkun dhe mishin e tymosur janë gjetur nivele të larta të PAH-ve rreth 200 µg/kg. Në mishin e zgarës janë raportuar nivele të PAH-ve 130 µg/kg ndërkohë mesatarja në ushqimin e papjekur është 0.01-1 µg/kg. Kontaminimi i vajrave bimor ndodh zakonisht gjatë proçeseve teknologjike për shëmbull tharje e drejtpërdrejt me zjarr [30]. Ushqimet mund të kontaminohen nga PAH-të që janë prezente në ajër (nga depozitimi) në tokë

52


(përmes transferimit) në ujë (depozitim dhe transferim). Burimet natyrale dhe më shumë antropogjenike të PAH-ve në mjedis përfshijnë:

Kashtën e djegur dhe shpërndarjen e ujrave të zeza në fushat bujqësore.

Burimet e lëvizshme (automjetet dhe avionët)

Shpërndarja dhe përqëndrimi i PAH-ve në tokë dhe bimësi varet gjerësisht nga distanca me rrugën :

Bimët industriale Ruajtja e drurëve, përdorimi i drurit veshur me katran. Midhjet e rritur në shtretër të tillë

mund të kontaminohen më PAH. Ngrohjet shtëpiake sidomos oxhaqet. Niveli i PAH-ve është më i lartë në dimer se në

periudhën e verës. Djegia e qymyrit për energji termike dhe elektrike. Sasia e emëtimit ndryshon në varësi të

cilësisë së qymyrit. Djegia e automobilava çliron një sasi të konsiderueshme PAH. PAH-të prezente në tymin e cigares kontaminojnë si atmosferën e kuzhinës ashtu edhe

ushqimin gjatë pregatitjes dhe gatimit. Ndotja e naftës në sipërfaqet ujore dhe tokësore. Zjarret në pyje dhe shpërthimet vullkanike.

3.5 Vetitë fizike dhe kimike të PAH-ve prezente në ushqim

Prezenca e PAH-ve në ushqim influencohet nga të njëjta karakteristika fiziko-kimike që përcaktojnë shpërndarjen dhe absorbimin tek njëriu. Këto janë tretshmëria e tyre relative në ujë dhe tretësa organik, të cilat përcaktojnë kapacitetin e tyre për transport dhe shpërndarje ndërmjet pjesëve të ndryshme mjedisore dhe marrja e akumulimi i tyre nga organizmat e gjallë. Transporti i PAH-ve në atmosferë ndikohet nga avullimi i tyre. Vetitë kimike të PAH-ve ndikojnë në absorbimin në materiale organike ose degradimin në mjedis. Të gjithë këta faktorë përcaktojnë vazhdimësinë dhe kapacitetin e PAH-ve për tu bioakumuluar në zinxhirin ushqimor.

PAH janë lipofilike dhe në përgjithësi kanë një tretshmëri shumë të vogël në ujë. PAH-të akumulohen në indet yndyrore të bimëve dhe kafshëve. PAH-të nuk tentojnë të akumulohen në indet bimore më përmbajtje të lartë uji dhe kështu kufizojnë transferimin nga toka në rrënjët e perimeve. Shkalla e transferimit ndryshon gjerësisht dhe ndikohet nga karakteristikat e tokës, bimëve dhe prania e ndotësve të tjerë. PAH-të adsorbohen fuqishëm nga pjesët organike të tokës dhe nuk depërtojnë thellë në tokë duke kufizuar kështu si kullimin për në ujrat nëntokësorë ashtu edhe marrjen nga bimët.

Disa PAH janë gjysëm të avullueshme por shumica e tyre kanë tendencë të adsorbohen në masën organike. PAH-të e rënda kanë preferencë të lidhen me grimcat në pezulli kështu që ndeshen me grimcat që ndodhen në atmosferë dhe bien në toke duke u bërë burim kontaminimi. PAH-të me 5 ose më shumë unaza aromatike janë gjetur kryesisht në grimca (zakonisht të vogla (<2.5 µm)si për shëmbull hiri ose bloza). Si pasojë, perimet me gjethe të mëdha, kafshët që kullosin, shpendët që mund të hanë masën nga toka janë të ndjeshëm ndaj kontaminimit me PAH. Në sipërfaqen e lëmuar të frutave dhe perimeve mund të përqëndrohen PAH-të me masë molekulare të ulët. Në përgjithësi përqëndrimi i PAH-ve është më i madh në sipërfaqen e bimëve se sa në indet e brëndshme. Larja e kujdesshme mund të heq deri ne 50 % të PAH-ve totale. Kur grimcat

53


bien në sipërfaqen ujore ato transportohen si suspension dhe sipërfaqet që kanë adsorbuar PAH-të përfundojnë në ujin e pastër ose në sedimente detare. PAH-të janë të lidhur fortësisht në këto sedimente duke çuar në një burim të mundshëm të ndotjes. Organizmat janë shumë të ndjeshme ndaj ndotjes. Shumica e organizmave për PAH-të kanë potencial bio-transferimi të lartë [31].

3.6 Degradimi

PAH janë kimikisht të qëndrueshme dhe degradohen shumë dobët nga hidroliza por janë të ndjeshëm ndaj oksidimit dhe foto-degradimit në dritë. Gysmë jeta e PAH-ve në natyrë shkon nga disa orë në disa ditë dhe gjysmë jeta e PAH-ve në tokë varion në disa muaj ose në disa vite. Degradimi abiotik mund të largojë 2-20 % e 2 ose 3 unazave të PAH-ve në tokat e kontaminuara. PAH-të me 4 ose më shumë unaza aromatike vazhdojnë në mjedis por ato janë fortësisht të lidhura me grimcat organike. Pas degradimit mund të formohen produkte nga reaksioni i oksidimit të cilët priren të reagojnë me komponentë biologjik. Reaksionet me oksidet e azotit dhe acidin nitrik mund të formojë nitro-derivatet, të cilët mund të kontaminojnë ushqimet. Kështu që produktet primare jo gjithmonë mund të zbulohen në ushqime të kontaminuara me PAH pasi produktet e degradimit ose derivatet që kanë toksicitet të lartë mund të jenë prezent. Gjysma e jetës në tokë dhe në ajër varet nga disa parametra për shëmbull lloji adsorbimit mbi grimcat ose pesha molekulare dhe mund të variojë nga orë në ditë për ajrin dhe muaj deri në vite për tokën.

54


KAPITULLI IV

4.1 BTEX

BTEX është shkurtimi i përdorur për katër komponime që gjenden në naftë të cilët jane benzen, toluen, ksilen dhe etilbenzen. Këto katër kimikate shpesh janë gjetur së bashku në vënde të kontaminuara. BTEX janë gjetur natyralisht në produktet e naftës si nafta bruto, naftë dhe benzinë, dhe etilbenzen i cili është aditiv në benzin dhe në karburantin e avionëve si dhe përdoret gjerësisht në proçeset e prodhimit.

Benzeni përdoret në prodhimin e materialeve sintetike dhe në produktet e konsumit të tilla si gomë sintetike, plastike, najlon, insekticide dhe ngjyra. Toluen është përdorur si një tretës për ngjyra, veshje, mishrat, vajra dhe rezina. Etilbenzeni mund të jetë i pranishëm në produktet e konsumit të tilla si në vizatim, ngjyrosje, plastik dhe pesticide. Ksileni është përdorur si një tretës në printim, gomë dhe në industritë e lëkurës.

Burimi kryesor i kontaminimit nga BTEX është rrjedhja e benzinës nga depozitat nëntokësore. Burimet e tjera të kontaminimit nga BTEX janë derdhjet sipërfaqësore dhe rrjedhjet e tubacionit.

Figura 4.1: Komponentët BTEX të benzinës (% peshë)

4.2 BTEX dhe mjedisi

Pasi çlirohen në mjedis, BTEX mund të avulloj (zhduket), shpërndahet, bashkëngjitet grimcave të tokës ose degradohet biologjikisht. Avullimi ndodh kur kimikatet avullojnë, duke i lejuar ato të lëvizin nga lëngu në ajër. Avullimi i BTEX të benzinës ndodh kur mbushim makinën me benzinë dhe ndjejmë erën karakterisike. Ky fenomen mund të ndodh edhe në xhepat e ajrit prezent në tokë.

BTEX, gjithashtu mund të shpërndahen në ujë, duke lejuar kalimin në ujrat nëntokësorë. Meqenëse BTEX mund të “qëndrojnë” në grimcat e tokës, këto kimikate lëvizin më ngadalë se ujrat nëntokësorë. Në qoftë se oksigjeni është i pranishëm në sasi të mjaftueshme, mund që BTEX të degradojnë biologjikisht, edhe pse ngadalë.

55


Figura 4.2: Shpërndarja e BTEX

4.3 Efektet shëndetsore nga BTEX

Ekspozimi ndaj BTEX mund të ndodhë me gëlltitje (konsumimi i ujit të kontaminuar me BTEX), thithja (ekspozimi ndaj BTEX të pranishëm në ajër) ose absorbimi nëpërmjet lëkurës [38,92,77].

Figura 4.3: Rrugët e marrjes së ndotjeve

Thithja e BTEX mund të ndodhë, ndërsa hedhim benzinë në makinë ose duke bërë dush me ujë të ndotur. Absorbimi i këtyre kimikateve mund të ndodhi nga derdhja e benzinë në lëkurën e dikujt ose larja në ujë të ndotur. Ekspozimi akut në nivele të larta të benzinës dhe komponentëve të tij BTEX ka sjell probleme në:

o Acarimin e lëkurës o Sistemin nervor qëndror o Sistemin respirator

56


KAPITULLI V

5.1 Bioakumulimi, Biokoncentrimi dhe Biomagnifikimi

Si rezultat i rritjes së shkallës së kontaminimit janë bërë disa studime të cilat na kanë çuar në konkluzionin që kimikatet toksike janë gjithashtu të pranishme në shumë organizma jetësore.

Kërkimet kanë treguar që disa kimikate kanë vetinë që të biokoncentrohen në organizma të ndryshëm direkt nga uji dhe këto kimikate duke u bashkuar me kimikatet e tjera që ndodhen në ushqimet zinxhir (si p.sh në rastin e gjalpit) shkaktojnë organizma shumë trofik të cilët me pas atakohen nga kontaminues të atillë, të cilët nga ana e tyre kanë një nivel më të lartë të përmbajtjes toksike në krahasim me “gjahun” e tyre, dhe kjo diferencë është shumë e dukshme.

Rëndësia e të kuptuarit të mekanizmit që fshihet pas bioakumulimit, biokoncentrimit dhe biomagnifikimit të kimikateve toksike në biota ka qenë gjithmonë një çështje e prekur nga shkencëtar dhe kërkues të ndryshëm, e megjithatë ende nuk jane bërë shpjegime të sakta për këto proçese dhe rezultatet e marra nga kërkimet të ndryshme kanë qënë gjithmonë të diskutueshme dhe si rrjedhojë të pazgjidhura. Për më tepër studimi më i thellë i termave, biokoncentrim, bioakumulim dhe biomagnifikim na çon të mendojmë që këto terma janë në kontradiktë me njeri- tjetrin.

Me BIOKONCENTRIM do të kuptojmë përthithjen e kontaminuesve kimike nga organizmat nëpërmjet indeve epiteliale ose velëzave në rastin e peshqve dhe përqëndrimet që pasojnë këto të parat në brendësi të indeve të organizmit në një shkallë që e tejkalon shkallën e përqëndrimeve të këtyre substancave në ambjentin që na rrethon.

BIOAKUMULIMI është proçesi i shtimit të kontaminuesve kimik nga një shkallë në tjetrën në vargjet ushqimore ku përqëndrohen në nivele që e tejkalojnë ekuilibrin kimik nga absorbimi dietik i kimikateve.

BIOMAGNIFIKIM.Kimikatet që janë shumë të qëndrueshme në organizëm mund të absorbohen nga një organizëm tjetër që e përdor atë si ushqim. Në këtë mënyrë kimikatet mund të hyjnë dhe përqëndrohen në zinxhirin ushqimor nëpërmjet një proçesi të quajtur

Bioakumulimi = Biokoncetrim + Biomagnifikim

Bioakumulimi, biokoncentrimi dhe biomagnifikimi i kontaminantëve kimik në biotën marine janë proçese dinamike që përfshijnë shumë variabla të ndërlidhur ndërmjet tyre p.sh.potenciali i një kimikati për tu biokoncentruar, bioakumuluar ose biomagnifikuar në organizma dhe në rrjeta ushqimore varet nga:

1.vetitë e kontaminuesve:- • hidrofobiciteti • lipofilociteti • rezistenca ndaj degradimit

2.faktorët e mjedisit: • kripshmëria • temperatura • përqëndrimi i kimikateve • potenciali redoks

57


3.faktorët biotike:

• mënyra e të ushqyerit e vetë organizmit • përqëndrimi lipid • metabolizmi

4.biodisponueshmëria:

• ecuria e inputeve kimike • mekanizmi i transportit • shkalla e kontaminimit

edhe pse kjo nuk është një listë gjithpërfshirëse e variablave, kjo na nevojitet për të ilustruar se sa dinamik janë këto proçese në të vërtetë. Kjo gjë na ndihmon në përcaktimin e rreziqeve ekologjike që shkaktohen nga potenciali i bioakumulimit.

5.2 Potenciali i Bioakumulimit

Ndër kërkimet e ndryshme që janë bërë mbi potencialin e bioakumulimit,biokoncentrimit dhe biomagnifikimit është vënë re që bioakumulimi i kontaminantëve kimik është më i lartë në kimikatet liofilike dhe rritet me rritjen e përmbajtjes lipide. Në përgjithësi bioakumulimi i kimikateve organike është më domethënës se bioakumulimi i metaleve. Kjo gjë i detyrohet faktit që shumica e kontaminantëve tenton të mos jetë i tretshëm në mjedisin ujor. Si rezultat metalet do të grumbullohen në indet jo yndyrore (p.sh. në velëzat e peshqve). Edhe pse në disa raste metali mund të jetë i lidhur me një komponim organik liofilik (p.sh.komponimet e metil mërkurit) ku akumulimi është në rritje. Si rezultat i relacionit midis liofilicitetit dhe bioakumulimit sasia e tretshmërisë së kimikateve në lipide është caktuar me anë të një koefiçienti që është nxjerrë eksperimentalisht, ky quhet koefiçienti i shpërndarjes së kimikateve dhe n-oktanolit (një zëvëndësues për lipide dhe ujit dhe shënohet me Kow).

P.sh. PCB e kanë koefiçientin e shpërndarjes Kow 10-6 që do të thotë se PCB janë 10-6 herë më të tretshme në n-oktanol sesa në ujë. Prandaj për këtë arsye kemi liofilicitet të lartë dhe veti shumë hidrofobike. Kimikatet me Kow më të vogël se 10-5 biokoncentrohen direkt nga uji ndërsa ato me Kow më të madhe se 10-5-10-6 bioakumulohen më parë nga regjimi ushqimor i përditshëm.Grupi i studiuesve të Institutit Amerikan i Shkencave Biologjike, që merren me studimin e rreziqeve ujore të shkaktuara nga pesticidet, bën të ditur që komponimet me Kow më të madhe 10-3 mund të konsiderohen si komponime me një potencial të lartë bioakumulimi [33,45,29].

Gjithashtu Kow e një kimikati mund të na ndihmojë për të parashikuar biokoncentrimin e kimikatit ose potencialin e bioakumulimit. Siç u përmend edhe më lart ka shumë faktorë të mjedisit përreth që ndikojnë në potencialin e bioakumulimit, por ka edhe fusha ku nuk merret në konsideratë përcaktimi i Kow, është konstatuar që rritja e përqindjes së kripës rrit biokoncentrimin dhe ul tretshmërinë në ujë dhe si rrjedhojë rrit lioficilitetin e tij. Në këto kushte mund të themi që sipërfaqet me kripshmëri të madhe do të kemi bioakumulim më të lartë se sipërfaqet me kripshmëri të ulët pavarësisht nga llogaritja apo jo e Kow. Në shumë raste kërkues të ndryshëm parapëlqejnë të llogarisin faktorin e biokoncentrimit (BCF) i cili eshte raporti midis sasisë së kontaminantëve në një ind të organizmit me përqëndrimin në ambientin ujor ose faktorin e biomagnifikimit (BMF) i cili eshte raporti i përqëndrimit të kontaminanteve në një nivel trofik në krahasim me përqëndrimin e nivelit tjetër trofik. Por gjithmonë këto rezultate janë

58


relative. Për të inkorporuar sa më shumë variabla dhe ndërlidhje në përcaktimin e potencialit të akumulimit në biotën e një vëndi të kontaminuar shpeshherë përdorim modelet.

5.3. Njeriu dhe zinxhiri ushqimor

Njeriu është hallka e fundit e zinxhirit ushqimor dhe për këtë arsye ai do të ishte dhe më i rrezikuari për shkak të ekspozimit mjaft të lartë ndaj ushqimeve të ndotura nga ndotës të ndryshëm dhe me prejardhje të ndryshme ku veç të tjerave (p.sh. magazinimi, paketimi,etj) do të ishte bioakumulimi një nga faktorët me kryesorë të arritjes deri tek ai të mjaft ndotësve përfshirë këtu OCP dhe PCB të cilët shpesh krijojnë mjaft probleme në organizmin e tij siç janë vënë re efekte akute të tyre apo kronike e deri tek roli i këtyre tek sëmundjet mutagjenike dhe kancerogjene. Veprimi i toksikantëve të ndryshëm në përgjithësi përfshirë dhe pesticidet janë:

1. I përgjithshëm kur kemi përhapje në gjak

2. Veprim lokal kur kemi të bëjmë me dëmtim të indeve, organeve apo sistemeve të veçantë

Format e shprehjes së dëmtimeve mund të jenë helmime akute dhe që përgjithësisht si shkak i avarive të ndryshme, në instalimet industriale apo marrje e dozave të toksikantëve në sasi dhe përqëndrime të larta. Veçori e helmimeve akute është koha e shkurtër e veprimit të toksikantit mbi organizëm dhe një ndryshim i shpejtë i pasqyrës klinike menjëherë pas ketij veprimi. Helmimet kronike shfaqen gradualisht si rezultat i veprimit afatgjate të komponimeve toksike në organizëm. E njëjta substancë në varësi të përqëndrimit dhe kohës të qëndrimit të organizmit në kontakt me ndotësin mund të paraqes dëmtime akute në një sistem dhe dëmtime kronike në një sistem tjetër.Rrugët kryesore të depërtimit të pesticideve në organizëm janë tre:

1. Rrugët e frymëmarjes

2. Rruga e traktit digjestiv

3. Rruga e depërtimit nëpërmjet lëkurës

Me të hyrë pesticidet apo bifenilet e kloruara në qelizë hyjnë në reaksion me proteina dhe komponent të tjerë të profoplazmës duke ndryshuar kështu aktivitetin e enzimave që është dhe bazë e veprimit të toksikantëve [25-33]. Për mënjanimin e veprimit të dëmshëm të pesticideve organizmi vepron në mënyrë të ndryshme:

• Duke ndryshuar strukturën kimike të toksikantëve që është dhe rrugë kryesore e detoksifikimit në organizëm

• Deponimit • Ekskrecioni i toksikantëve nga rrugët e jashtëqitjes.

Kur dozat janë të vogla, poshtë nivelit kritik organizmi ka kohë që ti kalojë toksikantët nëpër rrugë që e dëmtojnë pak ose fare organizmin. Kur dozat janë të mëdha organizmi nuk është më në gjëndje ti eleminojë në kohë dhe kështu ata ushtrojnë efektet e tyre të dëmshme.

59


KAPITULLI VI

6.1. Standarde të përcaktimit të pesticideve dhe PCB-ve në mostra ushqimore Përdorimi i pesticideve është i rëndësishëm në bujqësi, në mënyrë që të eleminohen sëmundjet e ndryshme si dhe për të rritur produktivitetin. Megjithatë aplikimi i pesticideve mund të çoj në disa të meta duke u gjendur si mbetje në këto produkte. Kjo mund të shkaktoj rreziqe në shëndetin e njerëzve të cilët konsumojnë këto produkte. Prandaj pesticidet duhet të kontrollohen në mënyrë që të ruhet një nivel optimal i tyre, për shkak të toksicitetit që ato kanë në lidhje me shëndetin e njeriut dhe mjedisit. Sot ekzistojnë metoda të ndryshme për përcaktimin e pesticideve.

6.2 Standardi EN 1528 EN 1528 është metoda standarde e komunitetit europian e rekomanduar dhe në standardin shqiptar për përcaktimin e pesticideve dhe poliklorbifenileve (PCB-ve) në matrica me përmbajtje yndyre. Kjo metodë përbëhet nga 4 pjesë:

Pjesa 1. Për secilën nga metodat analitike të zgjedhur, paraqet qëllimin e standardit dhe përshkruan konsideratat e përgjithshme në lidhje me reagentët, aparatet, gaz kromatografinë etj. Ky standard europian specifikon metodat e përcaktimit të pesticideve dhe poliklorbifenileve në ushqimet me yndyrë. Metodat që përshkruhen në këtë standard janë të përshtatshme për përcaktimin e pesticideve klororganike dhe fosfororganike të cilat gjenden si mbetje në yndyrna dhe vajra si dhe në pjesën yndyrore të ushqimeve me yndyrë (bimore dhe shtazore). Ky standard europian përmban metodat e mëposhtme të pastrimit që i janë nënshtruar studimeve ndërlaboratorike dhe janë miratuar në të gjithë europën.

Tabela 6-1: Metodat e pastrimit të standardit EN 1528

Metoda Mënyra e pastrimit

A Ndarje lëng/lëng me acetonitril dhe pastrimi me kolonë me florisil

B Ndarje lëng/lëng me dimetilformamid dhe pastrimi me kolonë me florisil

C Kolona kromatografike me florisil të aktivizuar

D Kolona kromatografike me florisil pjesërisht të çaktivizuar

E Kolona kromatografike me oksid alumini pjesërisht të çaktivizuar

F Kromatografia e kalimit me xhel (GPC)

G Kromatografia e kalimit me xhel (GPC) dhe kolona kromatografike me xhelin silicë pjesërisht të çaktivizuar

H Kromatografia me performancë të lartë me xhel (HPGPC)

Në këtë standard europian përshkruhen metoda të cilat janë bazuar në proçes me 4 faza:

1. Ekstraktimi

Ekstraktimi i mbetjeve nga matricat e mostrave bëhet nga përdorimi i testeve të përshtatshme në mënyrë që të merret efikasitet maksimal i ekstraktimit të mbetjeve dhe minimal për substancat që

60


mund të interferojnë në përcaktim.

2. Pastrimi

Pastrimi bëhet në mënyrë të tillë që të kemi pastrimin maksimal të substancës me humbje minimale të analitit dhe që të krijohet një ekstrakt i substancës në një tretës të përshtatshëm për përcaktimin me metodën e përzgjedhur.

3. Përcaktimi

Përdoret gaz kromatografia me dedektorë të ndryshëm (dedektor me kapje elektronesh ECD, dedektor me flakë FPD, spektrometër i masës MS etj.)

4. Konfirmimi

Proçedurat për të konfirmuar identitetin dhe sasinë e mbetjeve të mostrës në studim.

Pjesa 2. Kjo pjesë e EN 1528 specifikon një sërë proçedurash analitike për ekstraktimin e yndyrës, mbetjeve të pesticideve dhe PCB-ve nga ushqime të ndryshme që përmbajnë yndyrë.

Pjesa 3. Paraqet detaje të metodave të pastrimit të yndyrnave dhe vajrave , nga A në H, duke përdorur teknika të tilla si ndarja lëng/lëng, absorbim, kromatografia e kalimit me xhel ose me kolonë etj. Largimi i materialeve interferuese nga ekstrakti i mostrës bëhet me një tretës të përshtatshëm për analizën sasiore për metodën e zgjedhur për përcaktim.

Pjesa 4. Përcaktimi i testeve të ndryshme konfirmuese. Kjo pjesë e EN 1528 jep udhëzime për teknikat rekomanduara për përcaktimin e pesticideve dhe PCB-ve në ushqime me yndyrna. Për identifikimin dhe sasinë e analitit përdoret GC-ja me dedektorë të ndryshëm, kromatografia në shtresë të hollë (TLC), kromatografia e lëngët me performancë të lartë (HPLC) etj. Prova përfundimtare për identitetin dhe sasinë bëhet me MS. [54-58]

6.3 Standardi EN 12393 EN 12393 përdoret për përcaktimin e mbetjeve të pesticideve në ushqimet pa yndyrë. Kjo metodë është e ndarë në tre pjesë:

Pjesa 1. Jep informacione të përgjithshme në lidhje me reagentët, aparaturat, gaz kromatografinë etj. Çdo metodë e përshkruar në këtë standard europian është e përshtatshme për të identifikuar një gamë të caktuar të pesticideve fosfororganike dhe halogjenorganike që ndodhen si mbetje në ushqimet me origjinë bimore.Ky standard përmban metodat e mëposhtme të pastrimit të cilat i janë nënshtruar studimeve ndërlaboratorike dhe janë miratuar në të gjithë europën.

61


Tabela 6-2: Metodat e pastrimit të standardit EN 12393

Metoda Mënyra e pastrimit

L Ekstaktimi me aceton, ndarje lëng/lëng me diklormetan dhe pastrimi me silikagel

M Ekstraktimi me aceton, ndarje lëng/lëng me diklormetan/produkte të lehta të naftës dhe pastrimi në florisil

N Ekstraktimi me aceton, ndarje lëng/lëng me diklormetan dhe pastrimi me kromatografinë e kalimit më xhel (GPC)

O Ekstraktimi me acetonitril, ndarje lëng/lëng me produkte të lehta të naftës dhe pastrimi me kolonat me florisil

P Ekstraktimi i komponimeve fosfororganike me acetat etili dhe pastrimi me kromatografinë e kalimit me xhel (GPC)

Metodat e përshkruara në këtë standard europian janë bazuar në 4 faza:

1. Ekstraktimi

Ekstraktimi i mbetjeve nga matricat e mostrave nga përdorimi i tretësave të përshtatshëm në mënyrë që të merret efikasitet maksimal i ekstraktimit të mbetjeve dhe minimal të çdo substancë e cila mund të interferojë në përcaktim.

2. Pastrimi

Largimi i komponentëve interferues nga mostra me një tretës të përshtatshëm për metodën e zgjedhur për përcaktim.

3. Përcaktimi

Përdoret gaz kromatografia me dedektorët selektiv (dedektori me kapje elektronesh (ECD) për pesticidet halogjenorganike, dedektori fosfor-azot (NPD) për pesticidet fosfororganike, dedektorët me emision atomik (AED) dhe spektrometrat e masës (MS) për një klasë më të madhe të pesticideve.

4. Konfirmimi

Proçedurat për të konfirmuar identitetin dhe sasinë e mbetjeve për të parë nëse ka kaluar apo jo limitin maksimal të lejuar (MLR)

Pjesa 2. Kjo pjesë specifikon detaje të metodave nga L në P për ekstraktimin dhe pastrimin e mostrave të ushqimeve pa yndyrë, për përcaktimin sasior të mbetjeve të pesticideve, duke përdorur teknika të tilla si ndarje lëng/lëng, kolonat kromatografike, kolonat e kalimit me xhel etj.

Pjesa 3. Kjo pjesë e standardit jep udhëzime mbi teknikat e rekomanduara për përcaktimin e mbetjeve të pesticideve në ushqimet pa yndyrë, si dhe testet konfirmuese. Metodat e përshkruara në këtë standard lejojnë konfirmimin e identitetit dhe sasinë e mbetjes, duke përdorur metoda gaz kromatografike me dedektorë selektiv. Proçedurat për një konfirmim të tillë janë kolona GC, kromatografia në shtresë të hollë (TLC), kromatografia e lëngët me performancë të lartë (HPLC),

62


spektrometria e masës (MS) etj.

6.4 Standardi EN 12396 EN 12396 përdoret për përcaktimin e ditiokarbamateve në ushqimet pa yndyrë. Ky standard përbëhet nga tri pjesë.

Pjesa 1. Metoda spektrometrike. Kjo pjesë e këtij standardi specifikon metodën spektrometrike për përcaktimin e ditiokarbamateve të cilat në kushte të caktuara formon sulfurin e karbonit (CS2). Pas trajtimit të mostrës për formimin e sulfurit të karbonit, mostra ekstraktohet dhe distilohet në një tretësirë etanolike të acetatit të bakrit dhe dietanolaminës. Në këto kushte sulfuri i karbonit formon një kompleks me ngjyrë të verdhë i cili formohet në raport molar (1:1) me ditiokarbamatet.

Absorbanca e këtij kompleksi matet në një spektrometër me gjatësi vale 435 nm. Standardi është i zbatueshëm në fruta, perime, drithëra dhe ushqime të tjera me origjinë bimore. Duke përdorur këtë metodë është i mundur vetëm kuantifikimi i gjithë grupit por jo identifikimi i komponimit individual. Në përgjithësi limiti maksimal i lejuar (MLR-ja) shprehet në sulfur karboni.

Pjesa 2. Metoda gaz kromatografike. Kjo pjesë specifikon metodën gaz kromatografike për përcaktimin e mbetjeve ditiokarbamate të cilat në kushte të caktuara formojnë sulfur karboni. Mostra trajtohet për formimin e sulfurit të karbonit dhe pastaj sasia e formuar e tij përcaktohet me gaz kromatografi (GC) me dedektor me kapje elektronesh (ECD) ose me dedektor me fotometrinë e flakës (FPD). Ai është i zbatueshëm për komponime të tilla në fruta, perime, drithëra dhe ushqime të tjera me origjinë bimore. Duke përdorur këtë metodë është i mundur vetëm kuantifikim i gjithë grupit por jo identifikimi individual i komponimit.Në përgjithësi limiti maksimal i lejuar (MLR-ja) shprehet në sulfur karboni.

Pjesa 3. Metoda spektrometrike UV ksantogjene. Kjo pjesë e standardit specifikon një metodë spektrometrike UV për përcaktimin në nivel të ulët të fungicideve ditiokarbamate si ksantogjene. Pas trajtimit të mostrës për formimine sulfurit të karbonit, ajo ekstraktohet dhe pastrohet nga distilimi me metanol dhe hidroksid kaliumi. Në këto kushte sulfuri i karbonit formon ksantogjenin e kaliumit. Absorbanca e këtij komponimi matet me një spektrometër me gjatësi vale 302 nm. Për përcaktimin e komponimeve të tilla ai është i zbatueshëm për ushqimet me origjinë bimore. Me këtë metodë është i mundur vetëm kuantifikimi i gjithë grupit dhe jo identifikimi i komponimit individual. Në përgjithësi limiti maksimal i lejuar (MLR-ja) shprehet në sulfur karboni.

6.5 Standardi EN 12391 EN 12391 përdoret për përcaktimin e mbetjeve të bromit në ushqimet pa yndyrë. Ky standard ndahet në dy pjesë.

Pjesa 1. Përcaktimi i bromit total si brom inorganik. Kjo pjesë e EN 12391 specifikon një metodë gaz kromatografike (GC) për përcaktimin e mbetjeve të bromit (duke përfshirë edhe bromin organik) si brom inorganik në ushqime pa yndyrë. Metoda është e aplikueshme në domate, panxhar, patate, luleshtrydhe, drithëra, spinaq, karota etj.

Pjesa 2. Përcaktimi i bromit. Kjo pjesë e EN 12391 specifikon një metodë gaz kromatografike për përcaktimin e mbetjeve të bromit në ushqimet jo yndyrore. Metoda është e aplikueshme në drithëra, fruta të thata, perime të thata, kërpudhat e thata, fruta të freskëta dhe perime.

63


Tabela 6-3: Standardet evropian të përcaktimit të pesticideve dhe PCB-ve

Standardi Lloji i ushqimeve ku përdoret dhe komponimet që përcaktohen

EN 1528-1 1996-10

(konfirmuar 2001)

Ushqimet me yndyrë. Përcaktimi i pesticideve dhe PCB-ve. Pjesa-1 konsiderata të përgjithshme

EN 1528-2 1996-10

(konfirmuar 2001)

Ushqimet me yndyrë. Përcaktimi i pesticideve dhe PCB-ve. Pjesa-2 Ekstraktimi i yndyrës, pesticideve dhe PCB-ve si dhe përcaktimi i përmbajtjes së yndyrës

EN 1528-3 1996-10

(Konfirmuar 2001)

Ushqimet me yndyrë. Përcaktimi i pesticideve dhe PCB-ve. Pjesa-3 metodat e pastrimit.

EN 1528-4 1996-10

(Konfirmuar 2001)

Ushqimet me yndyrë. Përcaktimi i pesticideve dhe PCB-ve. Pjesa-4 përcaktimi, testet konfirmuese

EN 12393-1 1998-10 Ushqimet pa yndyrë. Përcaktimit i mbetjeve pesticideve me metodat gaz kromatografike. Pjesa-1 konsiderata të përgjithshme

EN 12393-2 1998-10 Ushqimet pa yndyrë. Përcaktimi i mbetjeve pesticide me metodat gaz kromatografike. Pjesa-2 metodat e ekstraktimit dhe pastrimit

EN 12393-3 1998-10 Ushqimet pa yndyrë. Përcaktimi i mbetjeve pesticide me metodat gaz kromatografike. Pjesa-3 përcaktimi dhe testet konfirmuese

EN 12396-1 1998-10 Ushqimet pa yndyrë. Përcaktimi i ditiokarbamateve. Pjesa-1 metoda spektrometrike

EN 12396-2 1998-10 Ushqimet pa yndyrë. Përcaktimi i ditiokarbamteve. Pjesa-2 metoda gaz kromatografike

EN 12396-3 2000-05 Ushqimet pa yndyrë. Përcaktimi i ditiokarbamateve. Pjesa-3 metoda spektrometrike UV ksantogjene

EN 13191-1 2000-04 Ushqimet pa yndyrë. Përcaktimi i mbetjeve të bromit. Pjesa-1 përcaktimi i bromit total si bromit inorganic

EN 13191-2 2000-04 Ushqimet pa yndyrë. Përcaktimi i mbetjeve të bromit. Pjesa-2 përcaktimi i bromit

64


KAPITULLI VII

Pjesa eksperimentale 7.1 Mjetet, solventët, adsorbentët

Hinkat filtruese, hinkat separatore, cilindrat, elermajerat, Kuderna-Danish, gotat dhe të gjitha mjetet e tjera të punës pastrohen paraprakisht duke bërë larje me detergjent, shpëlarje të shumta me ujë të rrjedhshëm, shpëlarje me ujë të bi-distiluar dhe së fundmi me solvent. Të gjitha enët thahen në furrë në 180oC. Për enët dhe reaktivët e përdorur është realizuar rregullisht prova e bardhë.

Reaktivët e përdorur gjatë kësaj pune janë marrë të gjithë nga Sigma Aldrich (Gjermani) dhe të përshtatshëm për analizat mikrogjurmë të pesticideve klororganikë dhe PCB me gaz kromatografi.

1. Standard i pesticideve klororganike sipas EPA 8081B 2. Standard i PCB markers 3. Standard i PAH sipas EPA 525 4. Standarde individuale të benzenit, toluenit, ksileneve, etilbenzenit, mono-, di-, tri-, tetra-,

penta- dhe hekzaklorbenzenit 5. Hekzan 6. Diklormetan 7. Silikagel 8. Fluorisil 9. Sulfat natriumi anhidër 10. Acid Sulfurik

Figura 7.1: Solventët që u përdorën ishin hekzani (jo-polar) dhe diklormetani (polar). Si adsorbentë u

përdor florisili (100-200 mesh) dhe silikageli (60-100 mesh)

65


Silikageli, Fluorisili dhe Sulfati i Natriumit anhidër vendosen në furrë në temperaturën 250oC për 6-12 orë përpara analizës. Pasi ftohet silikagelit i shtohen 45% në masë acid sulfurik dhe lihet për homogjenizim për 24 orë. Ai përdoret për trajtimin e mostrave ushqimore me yndyrë për hidrolizën e tyre dhe makromolekulave të tjera. Florisilit i shtohet 4% në masë ujë i distiluar për deaktivizimin e tij. Ai përdoret si adsorbent në kollonat e pastrimit të matricave të analizuara. Sulfati i natriumit anhidër përdoret i tillë për largimin e ujit nga matricat e analizuara dhe për homogjenizimin e matricave të ngurta [85-102].

7.2. Ndërtimi i metodave të kromatografisë të gaztë për përcaktimin e ndotësve organikë

Si hap i parë i fillimit të përcaktimit të ndotësve organikë në matrica ushqimore u ndërtuan metodat e punës në aparatin e gaz kromatografit.

• Përcaktimi i pesticideve klororganike u bazua në standardin EPA 8081 duke përdorur mënyrën me standard të jashtëm në aparatin GC/ECD

• Përcaktimi i PCB u bazua në standardin me 7 markues, donacion i IAEA/MEL, Monako, Monte-Carlo, duke përdorur mënyrën me standard të jashtëm në aparatin GC/ECD

• Përcaktimi i PAH u bazua në standardin EPA 525, duke përdorur mënyrën me standard të jashtëm në aparatin GC/FID

• Përcaktimi i BTEX u bazua në përcaktimin e benzenit, toluenit, o-, m- dhe p-ksileneve dhe etilbenzenit (donacion i IAEA/MEL, Monako, Monte-Carlo), duke përdorur mënyrën me standard të jashtëm në aparatin GC/FID

• Përcaktimi i klorbenzeneve u bazua në përcaktimin e mono-, di-, tri-, tetra, penta dhe hekzaklorbenzenit (individët e klorbenzeneve janë siguruar nga Sigma Aldrich), duke përdorur mënyrën me standard të jashtëm në aparatin GC/ECD

Kalibrimi i aparatit të gaz kromatografit të modelit Varian 450 GC i pajisur me dedektor ECD u përdor për përcaktimin e pesticideve klor-organike dhe PCB. Përzierja standarde EPA 8081B e pesticideve klor-organike u përdor për kalibrim me tre pika kalibruese 0.05, 0.1 dhe 0.2 ppm. PCB me përzierje standarde të shtatë markuesve u përdor për kalibrim me tre pika kalibruese 0.05, 0.1 dhe 0.2 ppm. Parametrat e punës të injektorit, furrës dhe dedektorit u optimizuan në mënyrë të tillë që të mund të realizohet e plotë ndarja dhe përcaktimi së bashku i pesticideve klor-organike dhe PCB. Analiza sasiore e pesticideve klororganike dhe PCB u përdor aparati i gaz kromatografit Varian 450 GC/ECD. Në këtë aparat u përcaktuan me anë të HS-SPME (head space solid phase microexctraction) klorbenzenet (vetëm në mostrat e ujit të pijshëm). Përcaktimi i tyre u realizua me anë të standardit të jashtëm me një pikë kalibruese (100 ppb). Për kalibrimin e aparatit të gaz kromatografit Varian 450 GC/FID, për përcaktimin e BTEX (100 ppm), PAH u përdor përzierje standarde e BTEX për përcaktimin e tyre me HS-SPME/GC/FID vetëm në mostra uji. Përzierja standarde e PAH të EPA 525 100 ppm u përdor për kalibrimin e aparatit për përcaktimin e këtyre komponimeve vetëm në mostra uji.

7.2.1. Metoda GC/ECD për përcaktimin e pesticideve klororganike sipas EPA 8081

U përdor aparati Varian GC 450 i pajisur me dedektor me kapje elektronesh (ECD) me bërthamë 63Ni dhe me injektor split/splitless. Ndarja e pesticideve klororganike u krye me kolonën kapilare VF-5 (30m gjatësi x 0.33mm diametër të brëndshëm x 0.25μm film), e përshtatshme për ndarjen

66


e ndotësve klororganike. Temperatura e injektorit dhe e dedektorit u vendosën respektivisht në 2800C dhe 3000C. Mënyra e injektimit u zgjodh split (1:50). Si gaz mbartës dhe gaz ndihmës u përdor azoti me prurje totale respektivisht 1ml/min dhe 25ml/min. Temperatura fillestare e furrës u mbajt 700C për 2 min pastaj u rrit në 2000C me 70C/min [55, 57, 98, 108]. Pas kësaj në 2800C me 40C/min dhe së fundi në 3000C me 100C/min ku u mbajt për 10 minuta. U injektua për çdo standard një vëllim prej 1μl. Pesticidet klor-organike të dedektuar ishin si në vijim:

Tabela 7-1: Pesticidet klororganike

Nr Pesticidet klororganike RT (min)

1 alfa-HCH 12.2

2 Lindane 13.3

3 beta-HCH 13.5

4 delta-HCH 13.9

5 Heptachlor 14.1

6 Aldrine 17.3

7 Heptachlorepoxide 17.8

8 4,4-DDE 19.2

9 Dieldrine 20.0

10 Endrine 20.1

11 4,4-DDD 21.1

12 4,4-DDT 22.5

13 Endosulphane I 23.8

14 Endosulphansulphate 24.6

15 Endrine aldehyd 25.6

16 Methoxychlor 27.5

17 Endrin Keton 36.4

67


Figura 7.2: Kromatogramë standarde për pesticidet klororganike (100 ug/mL) e marrë me anë të GC/ECD

Figura 7.3: Kromatogramat standarde për pesticidet klororganike me përqëndrim 50, 100 dhe 200 ug/mL,

marrë me anë të GC/ECD

68


Figura 7.4: Kromatogramat standarde për Heptaklor dhe Aldrin me përqëndrim 50, 100 dhe 200 ug/mL

Figura 7.5: Kurbë kalibrimi për a-HCH me tre pika: për standardet e pesticideve me përqëndrim 25, 100

dhe 200 ug/mL (R=0.94), marrë me anë të GC/ECD

69


7.2.2. Metoda GC/ECD për përcaktimin e PCB marker

U përdor aparati Varian GC 450 i pajisur me dedektor me kapje elektronesh (ECD) me bërthamë 63Ni dhe me injektor split/splitless. Ndarja e shtatë PCB markuese u krye me kolonën kapilare VF-5 (30m gjatësi x 0.33mm diametër të brëndshëm x 0.25μm film), e përshtatshme për ndarjen e ndotësve klororganike. Temperatura e injektorit dhe e dedektorit u vendosën respektivisht në 2800C dhe 3000C. Mënyra e injektimit u zgjodh split (1:50). Si gaz mbartës dhe gaz ndihmës u përdor azoti me prurje totale respektivisht 1ml/min dhe 25ml/min. Temperatura fillestare e furrës u mbajt 700C për 1 min pastaj u rrit në 2000C me 70C/min. Pas kësaj në 2800C me 40C/min dhe së fundi në 3000C me 100C/min ku u mbajt për 10 minuta [95, 97, 109]. U injektua për çdo standard një vëllim prej 1μl. PCB markuese të dedektuara ishin si në vijim:

Tabela 7-2: Bifenilet e polikloruar

Nr Bifenilet e polikloruar

RT

(min)

1 PCB 28 6.2

2 PCB 52 8.5

3 PCB 101 11.2

4 PCB 118 13.7

5 PCB 153 15.9

6 PCB 138 17.8

7 PCB 180 19.9

Figura 7.6: Kromatogramë standarde për PCB markuese me përqëndrim 25 ug/mL, marrë me GC/ECD

2221.52120.52019.51918.51817.51716.51615.51514.51413.51312.51211.51110.5

1,400,000

1,300,000

1,200,000

1,100,000

1,000,000

900,000

800,000

700,000

600,000

500,000

400,000

300,000

200,000

100,000

0

PC

B 2

8

PC

B 5

2

TC

B

PC

B 1

01

PC

B 1

18

PC

B 1

53 PC

B 1

38

PC

B 1

80

RT [min]

PCB marker14.DATAµV

70


Figura 7.7: Kurbë kalibrimi për PCB markuese me përqëndrim 100 ug/mL, marrë me GC/ECD

7.2.3. Metoda GC/FID për përcaktimin e hidrokarbureve policiklike aromatike (PAH) sipas EPA 525

U përdor aparati Varian 450 GC, i pajisur me dedektor me jonizim në flakë (FID) dhe me injektor split/splitless. Ndarja e PAH u krye me kolonën kapilare VF-5 (30m gjatësi x 0.33mm diametër të brëndshëm x 0.25μm film), e përshtatshme për ndarjen e hidrokarbureve. Temperatura e injektorit dhe e dedektorit u vendosën respektivisht në 2800C dhe 2800C. Mënyra e injektimit u zgjodh split (1:20). Si gaz mbartës dhe gaz ndihmës u përdor azoti me prurje totale respektivisht 1ml/min dhe 25ml/min. Temperatura fillestare e furrës u mbajt 500C për 1min pastaj u rrit në 1500C me 40C/min. Pas kësaj në 2800C me 80C/min dhe së fundi në 3000C me 100C/min. Në këtë temperaturë u mbajt për 2 minuta. U injektua një vëllim prej 1μl. PAH të dedektuara ishin si në vijim:

71


Tabela 7-3: Hidrokarburet policiklike aromatike

Nr PAH RT (min)

1 Acenaphtalene 12.4

2 Fluorene 14.3

3 Phenanthrene 16.2

4 Antharcene 16.8

5 Pyrene 20.4

6 Benzo [a] anthracene 22.1

7 Cryzene 23.8

8 Benzo [b] fluoranthrene 24.2

9 Benzo [k] fluoranthrene 26.8

10 Benzo [a] pyrene 29.1

11 Dibenzo [a,h] anthracene 30.4

12 Indeo [1,2,3,-cd] pyrene 38.5

13 Benzo [g,h,i] perilene 41.4

Figura 7.8: Përcaktimi i PAH me standard të jashtëm, ndërtimi i integrimit të tyre në aparatin Varian 450

GC

72


7.2.4. Metoda HS-GC/FID për përcaktimin e BTEX – benzenit, toluenit, ksileneve dhe etilbenzenit

U përdor aparati Varian 450 GC, i pajisur me dedektor me jonizim në flakë (FID) dhe me injektor split/splitless. Ndarja e BTEX u krye me kolonën kapilare VF-5 (30m gjatësi x 0.33mm diametër të brëndshëm x 0.25μm film), e përshtatshme për ndarjen e hidrokarbureve. Temperatura e injektorit dhe e dedektorit u vendosën respektivisht në 2800C dhe 2800C. Mënyra e injektimit u zgjodh HS-SPME ku fibra polimere u desorbua për 20 sekonda në temperaturë 280oC. Si gaz mbartës dhe gaz ndihmës u përdor azoti me prurje totale respektivisht 1ml/min dhe 25ml/min. Temperatura fillestare e furrës u mbajt 500C për 2 min pastaj u rrit në 1500C me 70C/min. Pas kësaj në 2800C me 200C/min ku u mbajt për 2 minuta. BTEX që u analizuan ishin si vijon:

Tabela 7-4: BTEX

Nr BTEX RT (min)

1 Benzen 2.6

2 Toluen 3.1

3 p- Ksilen 3.2

4 m-Ksilen 3.3

5 o- Ksilen 3.5

6 Etil Benzen 4.0

Figura 7.9: Kromatogramë standarde e BTEX e marrë me HS/SPME/GC/FID

73


Figura 7.10: Kurbë e kalibrimit të benzenit për 50 dhe 100 ppm me HS/SPME/GC/FID

7.2.5. Metoda HS-GC/ECD për përcaktimin e klorbenzeneve

U përdor aparati Varian GC 450 i pajisur me dedektor me kapje elektronesh (ECD) me bërthamë 63Ni dhe me injektor split/splitless. Ndarja e klorbenzeneve u krye me kolonën kapilare VF-5 (30m gjatësi x 0.33mm diametër të brëndshëm x 0.25μm film), e përshtatshme për ndarjen e ndotësve klororganike. Temperatura e injektorit dhe e dedektorit u vendosën respektivisht në 2800C dhe 2800C. Mënyra e injektimit u zgjodh HS-SPME ku fibra polimere u desorbua për 20 sekonda në temperaturë 280oC. Si gaz mbartës dhe gaz ndihmës u përdor azoti me prurje totale respektivisht 1ml/min dhe 25ml/min. Temperatura fillestare e furrës u mbajt 500C për 2 min pastaj u rrit në 1500C me 40C/min. Pas kësaj në 2800C me 100C/min ku u mbajt për 10 minuta. Klorbenzenet e dedektuar ishin si në vijim:

Tabela 7-5: Klorbenzenet

Nr Klorbenzene RT (min) 1 Klor benzen 7.9 2 p-Diklorbenzen 10.4 3 m-Diklorbenzen 10.5 4 o-Diklorbenzen 12.1 5 Triklor-135-benzeni 14.3 6 Triklor-134-benzeni 16.8 7 Triklor-124-benzeni 17.6 8 Tetra-1245-klorbenzen 17.7 9 Penta klorbenzeni 17.9 10 Hekza klorbenzeni 22.0

74


Figura 7.11: Kromatogramë standarde e klorbenzeneve 100 ppm me HS/SPME/GC/ECD

Figura 7.12: Kurbë e kalibrimit të diklor-1,2-benzenit 100 ppm me HS/SPME/GC/ECD

75


Figura 7.13: Pamje e aparatit Varian 450 GC/FID/ECD

7.3. Trajtimi i mostrave për analizën GC të ndotësve organikë

Për të arritur deri tek injektimi i mostrës në aparat dhe analizimi i tyre me metodën gazkromatografike janë të domosdoshëm një sërë hapash për të sjellë mostrën në trajtë të tillë që të bëhet i mundur analizimi i analitit me ketë metodë. Rrallë mostra mund të injektohet në aparat e patrajtuar paraprakisht. Në varësi të natyrës së mostrës që merret për tu analizuar, metodikës së zgjedhur apo faktorëve të tjerë zgjidhen hapa të ndryshëm trajtimi të saj. Hapat që ndiqen zakonisht janë:

1. Marrja, transportimi dhe ruajtja e mostrës

2. Trajtimi fizik i mostrës (tharja, coptimi, homogjenizimi, etj)

3. Ekstraktimi i analitit

4. Pastrimi i mostrës nga komponime që pengojnë analizën (Clean-up i mostrës)

5. Analizimi gaz kromatografik i mostrave

Meqënëse matricat ushqimore janë të ndryshme dhe po ashtu natyra e ndotësve organik të studiuar, trajtimi i matricave ushqimore u zhvillua në këto nëngrupe analizash:

1. Analiza e ndotësve klor-organikë në mostra pa yndyrë (Non-fatty) me anë të GC/ECD sipas metodës EN 12393 për mostrat e ujit, verës, fasuleve dhe frutave të thata

2. Analiza e ndotësve klor-organikë në mostra me yndyrë me anë të GC/ECD sipas metodës EN 1528 për mostrat e gjalpit, vajit, mishit dhe nënprodukteve të mishit

3. Analizat e disa ndotësve të tjerë organikë: klorbenzeneve (GC/ECD), PAH dhe BTEX (GC/FID), vetëm në mostrat e ujit të pijshëm

76


7.3.1 Analiza e ndotësve klor-organikë në mostra pa yndyrë (Non-fatty) me anë të GC/ECD sipas metodës EN 1239

7.3.1.1 Analiza e ndotësve klor-organikë në mostra uji të pijshëm dhe të verës Marrja e mostrave të ujit në qytetin e Tiranës

Mostrat e ujit janë marrë në janar 2014 në stacione të ndryshme të qytetit të Tiranës nga prejardhje të ndryshme burimore. Marrja e kampioneve është realizuar për tetë stacione të ndryshme në rrjetin e ujit të pijshëm, pesë stacione të ujërave nëntokësore dhe dhjetë ujëra tregtare që gjenden në tregjet e Tiranës. Stacionet e mostrave nga uji i rrjetit ose ujrat nëntokësorë janë paraqitur në figurën 7.14. 1.5 L ujë janë marrë nga çdo stacion. Mostrat e ujit janë ruajtur dhe transportuar në +4oC.

Figura 7.14: Harta e ujit të rrjetit ( ) dhe nëntokësor ( ) të marrë në qytetin e Tiranës

Marrja e mostrave të verës

Mostrat e verës janë marrë në periudhën janar-mars 2015 në markete të ndryshme të qytetit të Tiranës me origjinë të ndryshme. Marrja e mostrave të verës është bërë në mënyrë rastësore për 12 mostra, verë të kuqe (9 mostra) dhe të bardhë (3 mostra). 1 L verë është marrë për secilën mostër. Mostrat e verës janë ruajtur dhe transportuar në +4 oC.

Trajtimi i mostrave të ujit dhe të verës për analizën e pesticideve dhe PCB

Për përcaktimin e pesticideve klor-organike dhe PCB në mostrat e ujit dhe të verës u përdor ekstraktimi lëng-lëng (EN 12393). Ndotësit klor-organikë u ekstraktuan nga faza ujore duke përdorur hekzan si tretës ekstraktimi. Në një hinkë ndarëse u morrën 1L mostër uji (ose vere) dhe u shtuan 40 ml hekzan. Pas tundjes energjike faza organike u nda. Ekstraktit iu shtua sulfat

U11

U13

U12

U9

U10

U8

U7

U6

U5

U4 U3

U1

U2

77


natriumi anhidër për largimin e ujit. Më pas ekstrakti u kalua në një kollonë florisili për pastrim. Kollonat u aktivizuan paraprakisht me 10 ml n-Hekzan. 20 ml n-Hekzan/Diklormetan në raport 4:1 u përdorën si solvent eluimi për të kaluar pesticidet klor-organike në fazë të lëngët të përshtatshme për analizën e mëtejshme (Figura 7.15). Eluati u avullua duke përdorur Kuderna-Danish deri në 2 ml dhe u injektua në aparatin e gaz kromatografit.

a b c

Figura 7.15: a) Ekstraktimi lëng-lëng i Pesticideve dhe PCB nga mostrat e ujit dhe verës; b) Pastrimi i eluatit në kollonë florisili; b) Përqëndrimi i eluatit në Kuderna-Danish deri në 1 ml duke përdorur

bllokterm

7.3.1.2 Analiza e ndotësve klor-organikë në mostra fasule dhe fruta të thata Marrja e mostrave të fasuleve dhe frutave të thata

Marrja e mostrave të fasuleve (27 mostra me origjinë të ndryshme nga vendi jonë) dhe frutave të thata (21 mostra nga vendi jonë dhe vënde të ndryshme) u bë në tregun e qytetit të Tiranës, në disa markete për të pasur variacion në origjinën e mostrave.

Figura 7.16: Pamje nga mostrat e fasuleve dhe frutave të thata të marra në analizë

Trajtimi i mostrave të fasuleve dhe frutave të thata për analizën e ndotësve klor-organikë 78


Pas marrjes së mostrave të mësipërme të fasuleve dhe frutave të thata ato peshohen dhe u shtohet në 5-fishin e masës të tyre sulfat natriumi anhidër me qëllim largimin e ujit dhe homogjenizimin e tyre. Pas homogjenizimit mostrat hidhen në një elermajer me vëllim 100 ml ku shtohen 40 ml të përzierjes hekzan/diklormetan në raportin 3/1 (EN 12393). Ena vendoset në një banjo me ultratinguj për ekstraktimin e ndotësve klororganikë. Aty lihet për 2 x 30 min në temperaturën 40oC .

Figura 7.17: Pamje nga ekstraktimi i mostrave të fasuleve dhe frutave të thata në banjo me ultratinguj

Pas ekstraktimit enët ftohen dhe secilës mostër i shtojmë silikagel me acid sulfurik me tepricë (SiO2/H2SO4), për të bërë hidrolizën e molekulave me masë molekulare të madhe. Kjo bëhet sepse këto molekula pengojnë analizën gaz kromatografike.

Pastrimi i mostrave realizohet me anën e kolonave të hapura të mbushura me florisil. Ndërtimi dhe mbushja e kolonës bëhet si më poshtë:

1. Merret kollona e qelqit me diametër 7mm 2. Me anë të pipetës Paster vendosim në majën e saj pambuk të cilin më parë e kemi

ekstraktuar me hekzan 3. Në një bejker të thatë e të pastruar peshojmë 2gr florisil me 4% ujë në raportin masë për

masë. Aty shtojmë 15 ml hekzan.

Bëjmë fillimisht larjen e kollonës me hekzan. Me anën e nje pipete Paster bëjmë mbushjen në të njomë të kollonës. Vendosim në fund të kollonës një Kudernë-Darnish dhe e kalojmë me kujdes mostrën në kollonë pa krijuar turbullirë në sipërfaqen e florisilit. Me pipete Paster lajmë kollonën me 7 ml hekzan/diklormetan në raportin 4/1 në vëllim. Eluatin e mbledhim në Kuderna-Danish ku e avullojmë deri në 1 ml.

79


7.3.2 Analiza e ndotësve klor-organikë në mostra me yndyrë me anë të GC/ECD sipas metodës EN 1528

7.3.2.1 Analiza e ndotësve klor-organikë në mostra vaji vegjetal

Marrja e mostrave të vajit vegjetal

16 mostra vaji vegjetal janë marrë në markete të ndryshëm të qytetit të Tiranës në periudhën janar-prill 2015. Ato janë zgjedhur si mostra përfaqësuese për mostrat e vajit vegjetal në marketet e vendit tonë. Mostrat janë zgjedhur në mënyrë rastësore e rekomanduar kjo dhe në literaturë (EN 1528). Mostrat e vajit janë me origjinë të ndryshme bimore si soj (1 mostër), misri (4 mostra), luledielli (5 mostra) dhe ulliri (6 mostra nga zona Vlorë-Sarandë). Me përjashtim të mostrave të vajit të ullirit mostrat e tjera kanë origjinë nga vëndet e tjera. Mostrat janë ruajtur dhe transportuar në +4oC.

Figura 7.18: Pamje nga mostrat e vajit të marra në analizë

Trajtimi i mostrave të vajit vegjetal për analizën e ndotësve klor-organikë

Mënyra e ekstraktimit të pesticideve klororganike dhe PCB nga mostrat e vajit u bazua në EN 1258/1/2/3/4. 20 ml vaj vegjetal u morën në një elermajër ku u shtuan 20 ml hekzan. Ekstraktimi u realizua në banjo me ultratinguj për 30 minuta në 40oC. Tepric silikageli me acid sulfurik (45% në masë) u hodh deri në hidrolizën e plotë të triglicerideve. Kjo vihet re nga çngjyrosja e fazës të hekzanit. Pastrimi i plotë i matricës u realizua me anë të një kollone florisili. Për këtë qëllim u përdor një kollonë qelqi (20 cm x 1.2 mm) ku u shtuan 10 g florisil. Eluimi u bë me 15 ml hekzan/diklormetan (4/1). Eluati u përqëndrua në Kuderna-Danish deri në 2 ml dhe më pas u analizua me anë të GC/ECD.

7.3.2.2 Analiza e ndotësve klor-organikë në mostra gjalpi

Marrja e mostrave të gjalpit

18 mostra gjalpi të prodhuar në mënyrë artizanale (11 mostra) dhe industriale (7 mostra) u morën gjatë periudhës janar-mars 2015. Mostrat janë marrë në njësi të ndryshme të shitblerjes dhe tregjet e qytetit të Tiranës. Mostrat janë marrë në sasi nga 100-250 gr. Mostra përfaqësuese u zgjodh e tillë që produkti të jetë sa më përfaqësues të zonave që kanë origjinën. Mostrat u futën në shishe qelqi të mbyllura hermetikisht dhe të lara paraprakisht. Ato u etiketuan dhe për secilën prej tyre u shënua vendmarrja, prejardhja e mostrës, data e marrjes dhe sasitë të paraqitura në tabelën e mëposhtme. Ato u ruajtën në frigorifer në 00C.

80


Figura 7.19: Pamje nga mostrat e gjalpit marrë për analizë

Trajtimi i mostrave të gjalpit për analizën e ndotësve klor-organikë

Mënyra e ekstraktimit të pesticideve klororganike dhe PCB nga mostrat e gjalpit u bazua në EN 1258/1/2/3/4. Peshojmë rreth 5 gr mostër gjalpi dhe i vendosim në një elermajer ku u shtuan 20 ml hekzan. Ekstraktimi u realizua në banjo me ultratinguj për 30 minuta në 40oC. Tepric silikageli me acid sulfurik (45% në masë) u hodh deri në hidrolizën e plotë të triglicerideve. Kjo vihet re nga çngjyrosja e fazës të hekzanit. Pastrimi i plotë i matricës u realizua me anë të një kollone florisili. Për këtë qëllim u përdor një kollonë qelqi (20 cm x 1.2 mm) ku u shtuan 10 g florisil. Eluimi u bë me 15 ml hekzan/diklormetan (4/1). Eluati u përqëndrua në Kuderna-Danish deri në 2 ml dhe më pas u analizua me anë të GC/ECD.

7.3.2.3 Analiza e ndotësve klor-organikë në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij Marrja e mostrave të mishit dhe nënprodukteve të tij

Marrja e mostrave të mishit dhe nënprodukteve të tij u realizua në marketet e qytetit të Tiranës në periudhën prill-maj 2016. Mostrat janë marrë në mënyrë rastësore dhe me një shpërndarje të gjerë që të sigurohet një mbulim sa më i madh i analizës të këtyre mostrave. Mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tyre të ruajtura në refigjerator në -10oC u morën dhe u lanë në temperaturë ambjenti për 2 orë.

Figura 7.20: Mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tyre

Trajtimi i mostrave të mishit dhe nënprodukteve të tyre për analizën e ndotësve klororganikë Me anën e një thike metalike u prenë me kujdes indet muskulore të secilit prej mostrave të zgjedhura për analizë. Indi u peshua dhe në 5-fishin e peshës të tij u shtua sulfat natriumi anhidër dhe u përzienë së bashku në një havan porcelani deri në homogjenizimin e masës. Homogjenizati

81


u grumbullua në enë qelqi të pajisura me tapë zmerile për ruajtjen e mostrave për përcaktimet e pesticideve klor-organike dhe poliklorbifenileve.

Figura 7.21: Homogjenizimi i mostrave dhe largimi i ujit nga mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij

duke përdorur sulfat natriumi anhidër

a) b)

Figura 7.22: a) Trajtimi i mostrave të mishit dhe nënprodukteve të tij me silikagel me acid sulfurik për hidrolizën e makromolekulave, b) pastrimi i plotë i matricës në kollonë florisili

U morën 5 g homogjenizat dhe u hodhën në një elermajer me vëllim 100 ml ku u shtuan 40 ml n-Hekzan/Diklormetan (3:1) si solvent ekstraktues. Ekstraktimi i tyre u realizua në banjo me ultratinguj për 60 minuta në 30oC. Pas ndarjes të fazës organike u shtua 10 g silikagel të trajtuar 45% në masë me acid sulfurik të përqëndruar. Silikageli është aktivizuar paraprakisht për 8 orë në 250oC. Hidroliza acide e yndyrnave dhe makromolekulave u realizua sepse këto komponime pengojnë analizën gaz kromatografike. Ekstrakti transferohet me kujdes në një kollonë të hapur qelqi (10cm x 0.7 cm) me mbushës florisil si hap i dytë i pastrimit të mostrave të peshqve. Florisili është aktivizuar paraprakisht për 8 orë në 250oC dhe është deaktivizuar me 4% ujë.

Eluimi u realizua me 10 ml n-Hekzan/Diklormetan (4:1) dhe u grumbullua në Kuderna-Danish ku u përqëndrua në bllokterm deri në 2 ml. Ekstrakti u injektua në aparatin e gaz kromatografit

82


HP 6890 Series II të pajisur me dedektor ECD. Ndarja e pesticideve klor-organike u realizua në kollonën Rtx-5 me përmasa 30m x 0.25mm x 0.25um. [69]

7.4 Analizat e disa ndotësve të tjerë organikë: klorbenzenet (GC/ECD), PAH dhe BTEX (GC/FID), në mostrat e ujit të pijshëm Përcaktimi i MTBE, TBA, BTEX, PAH dhe Klorbenzeneve u realizua vetëm në mostrat e ujit të pijshëm. Kjo për shkak se matrica e ujit është shumë më e thjeshtë dhe përcaktimi i këtyre ndotësve mund të realizohet me lehtësi. Përcaktimi i BTEX dhe klorbenzeneve është realizuar me anë të teknikës HS. Aplikimi i kësaj teknike në matricat e tjera ushqimore është më i vështirë për shkak të natyrës së tyre dhe pranisë të një numri shumë të madh të komponimeve volatile.

Figura 7.23: Pamje nga mostrat e ujit të marra në analizë

7.4.1. Përgatitja e mostrave të ujit për analizën e klorbenzeneve Për përcaktimin e klorbenzeneve u morrën 5 ml mostër ujë nga stacionet e treguara më sipër në një shishe SPME me vëllim 10 ml. Shishet janë të pajisura me tapë tefloni të përshtatshme për analizën e tyre me anë të teknikës Head-Space. Shiringa manuale e SPME e pajisur me fibër PDMS (Polydimethyl siloxane) 100 um futet nëpërmjet tapës të teflonit në pjesën e sipërme të mostrës. Shishja vendoset në një Banjo Mari në temperaturë 50oC për 90 minuta. Pas proçesit të adsorbimit shiringa transferohet në aparatin e gaz kromatografit Varian 450 të pajisur me dedektor ECD ku realizohet injektimi i tyre (proçesi i desorbimit realizohet në 280oC për 20 sekonda)

7.4.2 Përgatitja e mostrave të ujit për analizën e MTBE, TBA dhe BTEX Për përcaktimin e MTBE, TBA dhe BTEX u morrën 5 ml mostër uji nga stacionet e treguara më sipër në një shishe SPME me vëllim 10 ml. Shishet janë të pajisura me tapë tefloni të përshtatshme për analizën e tyre me anë të teknikës Head-Space. Shiringa manuale e SPME e pajisur me fibër PDMS (Polydimethyl siloxane) 100 um futet nëpërmjet tapës të teflonit në pjesën e sipërme të mostrës. Shishja vendoset në një Banjo Mari në temperaturë 50oC për 90 minuta. Pas proçesit të adsorbimit shiringa transferohet në aparatin e gaz kromatografit Varian 450 të pajisur me dedektor FID ku realizohet injektimi i tyre (proçesi i desorbimit realizohet në 280oC për 20 sekonda). [61]

83


Figura 7.24: Pamje nga teknika Head-Space/SPME për adsorbimin e BTEX (klorbenzeneve) nga mostrat e uji

7.4.3 Përgatitja e mostrave të ujit për analizën e PAH

Figura 7.25: Ekstraktimi lëng-lëng i PAH nga mostrat e ujit

Për përcaktimin e PAH u morrën 1L mostër uji u hodh në një hinkë ndarëse ku u shtuan 40 ml n-Hekzan si solvent ekstraktues. Pas ndarjes të fazës organike nga faza ujore duke përdorur hinkën ndarëse n-Hekzanit iu shtuan 10g sulfat natriumi anhidër për largimin e gjurmëve të ujit. Solventi u avullua duke përdorur Kuderna-Danish deri në 2 ml dhe u injektua në aparatin e gaz kromatografit Varian 450 të pajisur me dedektor FID.

84


KAPITULLI VIII

Rezultate dhe diskutime Në këtë studim tre vjeçar për periudhën 2014-2016 janë marrë në analizë matrica ushqimore të natyrave të ndryshme. Tek këto mostra janë përcaktuar pesticidet klororganike dhe poliklorbifenilet me anë të GC/ECD. Është e rëndësishme që këta ndotës klororganikë të përcaktohen në produkte ushqimore sepse ata paraqesin efekte shëndetësore për njeriun për shkak të toksicitetiit të tyre të njohur. Përveç ndotësve të mësipërm klororganike janë përcaktuar dhe klorbenzenet me anë të GC/ECD, PAH dhe BTEX me anë të GC/FID. Përcaktimi i këtyre ndotësve organikë dhe sidomos klororganikë është i detyrueshëm me ligj sipas normave kombëtare dhe ndërkombëtare. Në standardin kombëtar përcaktimi i pesticideve klororganike, poliklor bifenileve dhe hidrokarbureve rekomandohet të kryhet sipas normave të Komunitetit Europian (EN) të cilat sugjerojnë metodat e kromatografisë të gaztë si metodë rutinë dhe konfirmuese për këto analiza. Rezultatet dhe diskutimet e mëposhtme janë vendosur për secilën matricë dhe ndotës më vehte. Renditja e tyre është bërë sipas renditjes në kohë të tyre.

8.1 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e ujit Në mostrat e ujit u analizuan pesticidet klororganike, PCB, PAH, BTEX dhe klorbenzenet për këtë studim janë marrë në analizë mostra uji të rrjetit në qytetin e Tiranës, ujra nëntokësore nga disa puse po në zonën e Tiranës dhe ujra të paketuar që tregtohen në marketet e qytetit të Tiranës.

8.1.1 Pesticidet klororganike në mostrat e ujit Pesticidet klororganike u analizuan sipas EN 12393 të rekomanduar dhe në standardin Shqiptar dhe në standarde ndërkombëtare. Përcaktimi i tyre u realizua me anë të GC/ECD.

Figura 8.1 paraqet të dhënat eksperimentale për pesticidet klororganike dhe mbetjet e tyre të gjetura nga teknika gazkromatografike në mostrat e analizuara të ujit të pijshëm të qytetit të Tiranës. Për të gjitha mostrat e ujit të rrjetit në qytetin e Tiranës u gjendën pesticide klor organike dhe përqëndrime të mbetjeve të tyre. Përqëndrimi mesatar i pesticideve klor organike për mostrat e rrjetit të ujit të pijshëm ka qenë 3.6 ug/L, për mostrat e ujit të marra nga stacionet nëntokësore të ujit ishte 1.6 ug/L dhe për mostrat e paketuara të ujit ishte 1.8 ug/L. Vlera më e lartë është gjetur në mostrën U 8 të marrë në Kombinat me 13.2 ug/L. U vu re se përqëndrimet totale për të gjitha mostrat ishin më të ulëta se niveli maksimal i pranuar (50 ug/L). Këto nivele mund të jenë për shkak të burimeve kryesore të ujit për qytetin e Tiranës, Liqeni i Bovillës. Ky është një liqen artificial i hapur që do të mund të ndikohet nga zonat bujqësore pranë liqenit, reshjet, faktorët atmosferike, etj. Për U 8 u gjet vlera më e lartë në mostrat e ujit të rrjetit (13.2 ug/L). U11 (Sauk) ishte mostra e ujit nëntokësor më e ndotur. Ky stacion është furnizuar nga Shën Mëria dhe në pranverë Mulleti preket për shkak të përdorimit të mëparshëm të pesticideve klororganike në pemë frutore dhe aktivitete të tjera bujqësore. Nivelet më të ulëta për mostrat e ujit u gjetën për stacione të tjera të marrjes së kampioneve. Gjeologjia dhe hidrogjeologjia janë faktorët kryesorë që ndikojnë në nivelin e ulët për pesticide klor organike në këto vënde. U18, U21, U14 dhe U15 u gjetën të kenë nivelin më të lartë me pesticide klororganike. Origjina e

85


ndryshme e mbushjes me ujë mund të jetë faktori kryesor. Përqëndrimet mesatare për pesticide klor organike individuale për rrjetin, mostrat nëntokësore dhe të paketuara të ujit janë paraqitur në Figurën 8.2. Profili dhe Shpërndarja e pesticideve klor organike është pothuajse i njëjtë për të gjitha llojet e mostrave të ujit të pijshëm për shkak të njëjtës origjinë të ndotjes. Më shpesh u zbuluan pesticidet HCHs, DDE (metabolit DDT) i ndjekur nga heptakloret dhe aldrinat.

Për të dhënat e pesticideve klororganike në mostrat e ujit është realizuar dhe përpunimi statistikor multifaktorial i tyre duke përdorur Cluster Analysis (Minitab 16). Në Figurën 8.3 jepet dendograma e pesticideve klororganike në mostrat e ujit të pijshëm. DDD, DDT, DDE Metoksiklor dhe Mireks janë komponimet, përqëndrimet e të cilëve paraqesin ngjashmëri më të madhe mbi 95%. Më pas vjen grupi i Aldrinave dhe HCH të cilat gjenden me një ngjashmëri deri 80% në mostrat e ujit të marra në analizë. Nivelet e Heptakloreve dhe endosulfaneve paraqesin ngjashmëri më të lartë se 50%. Mund të thuhet se dhe nga klasterat e formuar kemi një ngjashmëri të nivelit të pesticideve klororganike për të gjitha mostrat e ujit të marra në analizë. Në Figurën 8.4 jepet dendograma e mostrave të ujit kundrejt përqëndrimit të pesticideve klororganike që është gjetur për secilën prej tyre. Grupi kryesor me ngjashmëri më të lartë përbëhet nga mostrat e marra në ujin nëntokësor dhe nga mostrat e ujit të paketuar me nivel ngjashmërie më të madh se 90%. Më pas vijnë mostrat e marra në stacionet e ujit të rrjetit ku niveli i ngjashmërisë të tyre është nga 75% deri në 93%. Nivelet e larta të ngjashmërisë flasin për origjinën e njëjtë të ndotjes të ujit të pijshëm nga këta ndotës.

Duhet thënë se të gjitha nivelet e përqëndrimit të këtyre ndotësve klor organikë kanë qenë nën nivelet e rekomanduara në Direktivën e BE 98/83/EC. Për pesticidet u bë dhe llogaritja e sasisë të toksicitetit bazuar në formulën:

Hazards Quotient (HQ) = C X IR/ BW X RfD

Ku, C është përqëndrimi mesatar i ndotësit (µg/L); IR është sasia e ujit që konsumohet në një ditë (L/ditë); BW është pesha mesatare për meshkujt dhe femrat, ajo në këto shembuj është marrë për persona me peshë 70 kg; RfD - reference dose doza referuese për të cilën nuk vihen re efekte shëndetësore - No Observed Effect Level (NOAEL); p.sh për Endosulfan është 0.006 (IRIS, 1994). HQ e llogaritur për të gjitha mostrat dhe të gjithë individët e ndotësve të analizuar nuk ishte në asnjë rast më e madhe se 1, pra në asnjë rast nuk paraqitet rrezik për efekte të dëmshme anësore nga konsumimi i këtyre mostrave të analizuara. Më poshtë jepet një shembull i llogaritjes të HQ për HCH-të në mostrat e ujrave të rrjetit, nëntokësore dhe të paketuar për HCH-të.

Përqëndrimi total i HCH-ve i gjetur në mostrat e ujit të pijshëm janë paraqitur në Figurën 8.5. HCH u gjetën në nivele më të larta se të gjithë pesticidet e tjera. Niveli mesatar i HCH-ve për mostrat e ujit të rrjetit ishte 0.75 ug/L.; për mostrat e ujrave nëntokësore nivelet ishin pothuajse në beground dhe për ujin e paketuar me 0.4 ug/L. Nivelet më të larta të HCH-ve janë gjetur në mostrën U8 me 11.05 ug/L për shkak të faktit se uji i rrjetit vjen nga Liqeni i Bovillës, i cili grumbullon ujrat sipërfaqësore të një zonë mjaft të gjerë ku në të shkuarën është përdorur Lindani kryesisht si insekticid. Nivelet e përqëndrimit të lindanit dhe izomerëve të HCH të tjerë ishin më të ulëta për mostrat e ujit nëntokësor, për shkak të faktorit hidrogjeologjik. Shpërndarja e njëjtë për të gjitha mostrat sugjeron të njëjtën origjinë të ndotjes nga HCH. Përqëndrimi i

86


lindanit ishte më i ulët krahasuar me izomerët e tjerë për shkak të vetive të tyre fizike si qëndrueshmëria, koha e degradimit, tretshmëria, etj.

HQ për HCH-të e gjetura në ujin e rrjetit ishte:

HQ = 0.75 ug/L x 1.5 L / 70 kg x 0.005 = 8.04 x 10-5

HQ për HCH-të e gjetura në ujin nëntokësor ishte:

HQ = 0.02 ug/L x 1.5 L / 70 kg x 0.005 = 2.3 x 10-6

HQ për HCH-të e gjetura në ujin e paketuar ishte:

HQ = 0.4 ug/L x 1.5 L / 70 kg x 0.005 = 4.01 x 10-5

Përqëndrimi total i Heptakloreve i gjetur në mostrat e ujit të pijshëm janë paraqitur në Figurën 8.6. Heptakloret u gjetën në rreth 70% të mostrave të marra në analizë. Në të gjitha mostrat e ujit të rrjetit u gjetën Heptakloret me përqëndrim mesatar 0.98 ug/L; në ujin e puseve përqëndrimi mesatar ishte 0.12 ug/L dhe në ujin e paketuar 0.11 ug/L. Nivelet më të larta të Heptakloreve janë gjetur në mostrën U6 dhe U8 me 1.79 ug/L për shkak të faktit se uji i rrjetit vjen nga Liqeni i Bovillës. Shpërndarja e njëjtë për të gjitha mostrat sugjeron të njëjtën origjinë të ndotjes nga Heptakloret ku mbizotërojnë nivele më të larta të metabolitit të tij. Kjo do të thotë që përqëndrimet e tyre vijnë kryesisht nga degradimi i heptaklorit të përdorur si insekticid për qëllime agro-bujqësore.

Përqëndrimi total i Drinave i gjetur në mostrat e ujit të pijshëm janë paraqitur në Figurën 8.7. Niveli mesatar i Drinave për mostrat e ujit të pijshëm rrjetit të ujit ishte 0.08 ug/L.; për mostrat e ujrave nëntokësore 1.7 ug/L dhe për ujin e paketuar me 2.4 ug/L. Nivelet më të larta të Drinave janë gjetur në mostrën U23 me 1.26 ug/L për shkak të faktit se shpesh herë derivate të klorit përdoren për dezinfektimin e ujit dhe pajisjeve të paketimit për të ruajtur produktin e ujit sa më të pastër nga mikroorganizmat dhe sa më jetëgjatë në treg.

Në Figurën 8.8 jepen DDT-të në mostrat e analizuara të ujit në qytetin e Tiranës. Këta janë ndotës që gjenden për shkak të përdorimeve të mëparshme të DDT. Metabolitët e DDT u gjetën më me shumicë për shkak të vetive të tyre fizike. Niveli mesatar i Drinave për mostrat e ujit të pijshëm rrjetit të ujit ishte 0.36 ug/L.; për mostrat e ujrave nëntokësore 1.1 ug/L dhe për ujin e paketuar 0.26 ug/L. Nivelet më të larta të DDT-ve janë gjetur në mostrën U21 me 1.42 ug/L.[102-109]

87


Figura 8.1: Totali i pesticideve klor organike në mostrat e ujit nga qyteti i Tiranës

Figura 8.2: Profili dhe shpërndarja e pesticideve klor organike në mostrat e ujit të pijshëm

0.00

0.10

0.20

0.30

0.40

0.50

0.60

uje i rrjetit uje i puseve uje i paketuar

88


5117101417161513129863421

53.31

68.88

84.44

100.00

Observations

Sim

ilari

ty

DendrogramSingle Linkage, Euclidean Distance

Figura 8.3: Dendograma e pesticideve klororganike në mostrat e ujit të pijshëm

8216232214183711154192051713101216921

11.54

41.03

70.51

100.00

Observations

Sim

ilari

ty


Figura 8.4: Dendograma e mostrave të ujit të pijshëm për të dhënat e pesticideve klororganike

89


Figura 8.5: HCH në mostrat e analizuara të ujit në qytetin e Tiranës

Figura 8.6: Heptakloret në mostrat e analizuara të ujit në qytetin e Tiranës

0.00

2.00

4.00

6.00

8.00

10.00

12.00

u1 u2 u3 u4 u5 u6 u7 u8 u9 u10

u11

u12

u13

u14

u15

u16

u17

u18

u19

u20

u21

u22

u23


d-HCH

b-HCH

Lindane

a-HCH

Heptachlor Heptachlor epoxide

90


Figura 8.7: Drinat në mostrat e analizuara të ujit në qytetin e Tiranës

\

Figura 8.8: DDT në mostrat e analizuara të ujit në qytetin e Tiranës

8.1.2 PCB në mostrat e ujit PCB u analizuan sipas EN 12393 të rekomanduar dhe në standardin Shqiptar dhe në standarde ndërkombëtare. Përcaktimi i tyre u realizua me anë të GC/ECD.

Në Figurën 8.9 jepet totali i PCB markers në mostrat e analizuara të ujit në qytetin e Tiranës. Këta ndotës u gjetën thuajse në të gjitha mostrat e analizuara. Nivelet e tyre mund të jenë kryesisht pasojë e depozitimeve atmosferike në Liqenin e Bovillës apo dhe në burime të tjera të

0.00

0.20

0.40

0.60

0.80

1.00

1.20

1.40

u1 u2 u3 u4 u5 u6 u7 u8 u9 u10 u11 u12 u13 u14 u15 u16 u17 u18 u19 u20 u21 u22 u23


Aldrine Dieldrine

Endrine Endrine Aldehyde

0.00

0.20

0.40

0.60

0.80

1.00

1.20

1.40

1.60

u1 u2 u3 u4 u5 u6 u7 u8 u9 u10

u11

u12

u13

u14

u15

u16

u17

u18

u19

u20

u21

u22

u23


4,4-DDT

4,4-DDD

4,4-DDE

91


cilat përdoren për ujë të pijshëm. Ne Figurën 8.10 jepet profili i PCB markers në mostrat e analizuara të ujit në qytetin e Tiranës. Ai eshte i ndërtuar nga PCB 138 > PCB 28 > PCB 52 > PCB 209. Vihet re se përveç pranisë të PCB volatile të jenë në nivele të konsiderushme dhe PCB të rënda që do të thotë se pranë burimeve ujore mund të ketë depozitime pikësore të PCB-ve. Këto burime mund të jenë pasojë e rrjedhjeve nga transformatorë elektrikë që përdorin PCB, nga makineri të rënda që gjithashtu mund të përdorin PCB, nga servise të makinave, etj. Prania e PCB-ve të rënda ishin kryesisht në ujin e rrjetit > ujin e paketuar > ujërat nëntokësore. Duhet thënë se të gjitha nivelet e përqëndrimit të këtyre ndotësve klor organikë kanë qenë nën nivelet e rekomanduara në Direktivën e BE 98/83/EC.

Për të dhënat e PCB në mostrat e ujit është realizuar dhe përpunimi statistikor multifaktorial i Cluster Analysis. Në Figurën 8.11 jepet dendograma e PCB në mostrat e ujit të pijshëm. PCB 101, PCB 118 dhe PCB 153 janë konxhenerët, përqëndrimet e të cilëve paraqesin ngjashmëri më të madhe mbi 90%. Më pas vjen PCB 52, PCB 180, PCB 209 me nivel ngjashmërie më të madh se 85%. PCB 28 dhe PCB 138 ngjasojnë më pak me nivel ngjashmërie 20% dhe 46%. Mund të thuhet se dhe nga klasterat e formuar kemi një ngjashmëri të nivelit të PCB për të gjitha mostrat e ujit të marra në analizë. Në Figurën 8.12 jepet dendograma e mostrave të ujit kundrejt përqëndrimit të PCB që është gjetur për secilën prej tyre. Ka tre grupe kryesore me ngjashmëri më të lartë të përbërë nga mostrat e marra në ujin nëntokësor, të rrjetit dhe nga mostrat e ujit të paketuar me nivel ngjashmërie më të madh se 90%. Vetëm mostrat U 23, U 14 dhe U 8 shihet të kenë ngjashmëri më të vogël. Mund të thuhet se këto karakteristika mund të vijnë nga burimet ku mbushen këto ujëra të paketuar ose nga proçeset e pastrimit të linjave të mbushjes të këtyre ujërave. Niveli i ngjashmërisë të tyre është deri 46%.

Figura 8.9: Totali i PCB markers në mostrat e analizuara të ujit në qytetin e Tiranës

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00

7.00

8.00

9.00

10.00



PCB 28 PCB 52 PCB 101 PCB 118 PCB 153 PCB 138 PCB 180 PCB 209

92


Figura 8.10: Profili i PCB markers në mostrat e analizuara të ujit në qytetin e Tiranës

68754321

18.68

45.79

72.89

100.00

Observations

Sim

ilari

ty


Figura 8.11: Dendograma e PCB në mostrat e ujit të pijshëm

0.00

0.50

1.00

1.50

2.00


uje i rrjetit

uje i puseve

uje i paketuar

93


8142318116154322161713952212012719101

44.66

63.10

81.55

100.00

Observations

Sim

ilari

ty


Figura 8.12: Dendograma e mostrave të ujit kundrejt përqëndrimit të PCB

8.1.3 BTEX në mostrat e ujit Benzeni, tolueni, o-Ksileni, m-Ksilen, p-Ksilen dhe Etilbenzeni (BTEX) janë studiuar me HS-SPME ndjekur nga GC / FID në mostrat ujit të pijshëm të qytetit të Tiranës (uji i rrjetit, nëntokësor dhe i mbushur). Të dhënat e gjetura për BTEX në mostrat e ujit janë dhënë në mg/L. Përqëndrimet totale të BTEX në mostrat e ujit të pijshëm të rrjetit, nëntokësor dhe të mbushur të qytetit të Tiranës është dhënë në figurën 8.13. Stacioni U5 (rrjeti i pijshëm mostër uji) u vu re që të ketë nivelin maksimal me 0.067 mg/L dhe minimumin ishte për stacionin U 6 (rrjeti i pijshëm mostër uji) me 0.065 mg/L. Për mostrën e ujit të pijshëm rrjetit niveli mesatar i BTEX ishte 0.028 mg/L; për mostrën e ujit të pijshëm të nëndheshme niveli mesatar i BTEX ishte 0.019 mg/L dhe mostrën e ujit të pijshëm të paketuar niveli mesatar i BTEX ishte 0.020 mg/L. BTEX janë gjetur në të gjitha mostrat e analizuara. Prania e tyre në mostrat e ujit mund të ketë si faktorë kryesorë inputet natyrore, transportin automobilistik në rrugët në afërsi të liqenit të Bovillës. Shpërndarja e BTEX në mostrat e ujit të marra në rrjet, në mostrat e ujit nëntokësor dhe në ujin e pijshëm të mbushur është paraqitur në Figurën 8.14. BTEX janë treguar të kenë të njëjtin shpërndarje për të gjitha mostrat për shkak të së njëjtës origjinë të ndotjes. Profilet e BTEX në mostrat e ujit të marra në analizë ishin: Toluen > Benzen > Ksilen > Etilbenzen.

Duhet thënë se të gjitha nivelet e përqëndrimit të këtyre ndotësve klor organikë kanë qenë nën nivelet e rekomanduara në Direktivën e BE 98/83/EC. Për të dhënat e BTEX në mostrat e ujit është realizuar dhe përpunimi statistikor multifaktorial i Cluster Analysis. Në Figurën 8.15 jepet dendograma e BTEX në mostrat e ujit të pijshëm. Etilbenzeni dhe ksilenet kanë nivel ngjashmërie më të lartë. Ata paraqesin ngjashmëri më të madhe se 75%. Më pas vjen Benzeni me nivel ngjashmërie më të madh se 45%. Përqëndrimet e gjetura për Toluenin ngjasojnë më pak me nivel ngjashmërie 20%. Kjo është e lidhur me natyrën e ndotjes të ujit nga këta ndotës. Në Figurën 8.16 jepet dendograma e mostrave të ujit kundrejt përqëndrimit të BTEX që është gjetur

94


për secilën prej tyre. Ka katër grupe kryesore me ngjashmëri më të lartë të përbërë nga mostrat e marra në ujin nëntokësor, të rrjetit dhe nga mostrat e ujit të paketuar me nivel ngjashmërie më të madh se 90%. Vetëm mostrat U 14 dhe U 5 shihet të kenë ngjashmëri më të vogël. Mund të thuhet se këto karakteristika mund të vijnë nga burimet ku mbushen këto ujëra të paketuar ose nga proçeset e pastrimit të linjave të mbushjes të këtyre ujërave. Niveli i ngjashmërisë të tyre është deri 46%.

Figura 8.13: Totali i BTEX në mostrat e ujit të pijshëm të rrjetit, nëntokësor dhe të mbushur të qytetit të Tiranës

Figura 8.14: Mesatarja e BTEX mostrat e ujit të pijshëm të rrjetit, nëntokësor dhe të mbushur të qytetit të Tiranës

0

0.01

0.02

0.03

0.04

0.05

0.06

0.07



Benzene Toluen m-Xylene p-Xylene o-Xylene Ethylbenzene

0

0.005

0.01

0.015


95


265431

19.90

46.60

73.30

100.00

Observations

Sim

ilari

tyDendrogram

Single Linkage, Euclidean Distance

Figura 8.15: Dendograma e BTEX në mostrat të ujit

5149843212192318201161513107221716211

46.34

64.23

82.11

100.00

Observations

Sim

ilari

ty


Figura 8.16: Dendograma e mostrave të ujit kundrejt përqëndrimit të BTEX

96


8.1.4 PAH në mostrat e ujit Acenaftalen, Fluoren, Fenantren, Antracen, Piren, Benzo[a]Antracen, Krizen, Benzo[b]Fluorantrene, Benzo[k]Fluorantrene, Benzo[a]Piren, Dibenzo[a,h]Antracen, Indeo [1,2,3,-cd]Piren dhe Benzo[g,h,i]Perilen janë PAH-të e analizuara duke përdorur LLE ndjekur nga teknikë GC / FID në mostrat e ujit të rrjetit nëntokësor, të paketuara dhe pijshëm të qytetit të Tiranës. Të dhënat e gjetura për PAH-të studiuar në mostrat e ujit janë dhënë në mg/L. Totali i PAH në mostrat e ujit të pijshëm është paraqitur në Figurën 8.17. Mostra U 14 (uji i mbushur) u vu re që të ketë nivelin maksimal me 0.014 mg/L, ndërsa minimale ishte për U 4 (uji i rrjetit) me 0,0016 ug/L. Për të gjitha mostrat është vërejtur pranija e këtyre ndotësve. Për mostrën e ujit të pijshëm të rrjetit niveli mesatar i PAH ishte 0.005 mg/L; për mostrën e ujit të pijshëm të nëndheshme niveli mesatar i PAH ishte 0.006 mg/L dhe për mostrën e ujit të pijshëm të mbushur niveli mesatar i PAH ishte 0.012 mg/L. Shpërndarja e PAH-ve në mostrat e analizuara të ujit është paraqitur në Figurën 8.18. Nuk ishte e njëjtë shpërndarja e këtyre komponimeve për të gjitha mostrat e ujit. Kjo mund të jetë për shkak të së njëjtës origjinë të ndotjes në ujin e pijshëm të analizuar. Profili i PAH-ve (mg/L) në mostrat e ujit ishte: Acenfhtalen > Fluoren > Fentren. PAH të tjera nuk janë zbuluar apo ishin më pak se kufiri i zbulimit të teknikës GC / FID. Nivelet dhe shpërndarjen e PAH shoqërohet me vetitë fiziko-kimike të PAH studiuara. Duhet thënë se të gjitha nivelet e përqendrimit të këtyre ndotësve klor organikë kanë qenë nën nivelet e rekomanduara në Direktivën e BE 98/83/EC.

Për të dhënat e PAH-ve në mostrat e ujit është realizuar dhe përpunimi statistikor multifaktorial i Cluster Analysis. Në Figurën 8.19 jepet dendograma e PAH në mostrat e ujit të pijshëm. PAH që nuk u dedektuan kanë nivel ngjashmërie më të lartë. Ata paraqesin ngjashmëri më të madhe me 100%. Më pas vjen Pireni (90%), Antraceni (80%), Fenantreni (72%), Fluoreni (65%) dhe Acenaftaleni (2%). Kjo duhet të jetë e lidhur me natyrën e ndotjes të ujit nga këta ndotës. Në Figurën 8.20 jepet dendograma e mostrave të ujit kundrejt përqëndrimit të PAH që është gjetur për secilën prej tyre. Ka tre grupe kryesore me ngjashmëri më të lartë të përbërë nga mostrat e marra në ujin nëntokësor, të rrjetit dhe nga mostrat e ujit të paketuar me nivel ngjashmërie më të madh se 90%. Vetëm mostrat U 13 dhe U 21 shihet të kenë ngjashmëri më të vogël. Mund të thuhet se këto karakteristika mund të vijnë nga burimet ku mbushen këto ujëra të paketuar ose nga proçeset e pastrimit të linjave të mbushjes të këtyre ujërave.

97


Figura 8.17: Totali i PAH në mostrat e ujit të pijshëm të rrjetit, nëntokësor dhe të mbushur

Figura 8.18: Mesatarja e PAH në mostrat e ujit të pijshëm të rrjetit, nëntokësor dhe të mbushur të qytetit të Tiranës

0

0.005

0.01

0.015

0.02

0.025

0.03

u1 u2 u3 u4 u5 u6 u7 u8 u9 u10

u11

u12

u13

u14

u15

u16

u17

u18

u19

u20

u21

u22

u23


Benzo [g,h,i] perilene

Indeo [1,2,3,-cd] pyrene

Dibenzo [a,h] anthracene

Benzo [a] pyrene

Benzo [k] fluoranthrene

Benzo [b] fluoranthrene

Cryzene

Benzo [a] anthracene

Pyrene

Antharcene

Phenanthrene

Fluorene

Acenaphtalene

98


13121110987654321

1.54

34.36

67.18

100.00

Observations

Sim

ilari

tyDendrogram

Single Linkage, Euclidean Distance

Figura 8.19: Dendograma e PAH në mostrat e ujit të pijshëm

2113786911512154318222019171614231021

37.64

58.43

79.21

100.00

Observations

Sim

ilari

ty


Figura 8.20: Dendograma e mostrave të ujit të pijshëm kundrejt përqëndrimit të PAH

99


8.1.5 Klorbenzenet në mostrat e ujit Mono-, di-, tri-, tetra-, penta- dhe hekzaklorbenzeni janë studiuar me HS-SPME ndjekur nga GC / ECD në mostrat ujit të pijshëm të qytetit të Tiranës (uji i rrjetit, nëntokësor dhe i mbushur). Të dhënat e gjetura për klorbenzenet në mostrat e ujit janë dhënë në ug/L. Përqëndrimet totale e klorbenzeneve në mostrat e ujit të pijshëm të rrjetit, nëntokësor dhe të mbushur të qytetit të Tiranës është dhënë në Figurën 8.21. Stacioni U 5 dhe U 8 (mostra uji nga rrjeti i pijshëm) u vu re që të ketë nivelin maksimal me 1.1 ug/L dhe minimumin ishte për stacionet U 10, U 11, U 15, U 17, U 18, U 20, U 21 dhe U 22 ku përqëndrimi i tyre ishte në nivelet e dedektimit të aparatit. Për mostrën e ujit të pijshëm të rrjetit niveli mesatar i klorbenzeneve ishte 0.58 ug/L; për mostrën e ujit të pijshëm të nëndheshme niveli mesatar i klorbenzeneve ishte 0.19 ug/L dhe për mostrën e ujit të pijshëm të paketuar niveli mesatar i klorbenzeneve ishte 0.02 ug/L. Klorbenzenet janë gjetur në të gjitha mostrave të analizuara. Prania e tyre në mostrat e ujit mund të ketë si faktorë kryesorë inputet natyrore, transportin automobilistik në rrugët në afërsi të liqenit të Bovillës. Nuk përjashtohet ndikimi i shtimit të klorit në ujin e pijshëm për ngordhjen e mikroorganizmave. Prania e klorit në ujë rrit mundësinë e formimit të derivateve organike të kloruara përfshirë këtu dhe klorbenzenet. Shpërndarja e klorbenzeneve në mostrat e ujit të marra në rrjet, në mostrat e ujit nëntokësor dhe në ujin e pijshëm të mbushur është paraqitur në Figurën 8.22. Klorbenzenet në ujin e rrjetit dhe ujin e paketuar ndërtohen nga tri- > hekza- > penta- > di- > monoklorbenzen. Për ujin e puseve nivelet më të larta i takojnë hekzaklorbenzeneve. Kjo është e lidhur si me origjinën e ujit të analizuar dhe me vetitë fiziko kimike të klorbenzeneve. Duhet thënë se të gjitha nivelet e përqëndrimit të këtyre ndotësve klor organikë kanë qenë nën nivelet e rekomanduara në Direktivën e BE 98/83/EC.

Për të dhënat e klorbenzeneve në mostrat e ujit është realizuar dhe përpunimi statistikor multifaktorial i Cluster Analysis. Në Figurën 8.23 jepet dendograma e klorbenzeneve në mostrat e ujit të pijshëm. Derivatet e mono-, di- dhe triklorbenzeneve përbëjnë grupin kryesor me nivel ngjashmërie më të lartë se 75%. Derivatet me më shumë atome klor kanë nivel ngjashmërie më të ulët që arrin deri 35%. Kjo duhet të jetë e lidhur me natyrën e ndotjes të ujit nga këta ndotës. Në Figurën 8.24 jepet dendograma e mostrave të ujit kundrejt përqëndrimit të klorbenzeneve që është gjetur për secilën prej tyre. Ka dy grupe kryesore me ngjashmëri më të lartë. Në grupin e parë të përbërë nga mostra uji të puseve dhe të paketuar ka ngjashmërinë më të lartë deri 97%. Në grupin e dytë të përbërë nga mostrat e marra në ujin nëntokësor, të rrjetit dhe nga mostrat e ujit të paketuar me nivel ngjashmërie deri 70%. Vetëm mostrat U 12, U 3 dhe U 8 shihet të kenë ngjashmëri më të vogël. Mund të thuhet se këto karakteristika mund të vijnë nga burimet ku mbushen këto ujëra të paketuar ose nga proçeset e pastrimit të linjave të mbushjes të këtyre ujërave.

100


Figura 8.21: Totali i klorbenzeneve në mostrat e ujit të pijshëm të rrjetit, nëntokësor dhe të paketuar

Figura 8.22: Mesatarja e klorbenzeneve në mostrat e ujit të pijshëm të qytetit të Tiranës

0.00

0.20

0.40

0.60

0.80

1.00

1.20

u1 u2 u3 u4 u5 u6 u7 u8 u9 u10

u11

u12

u13

u14

u15

u16

u17

u18

u19

u20

u21

u22

u23


HCB

Pentaklorbenzen

Hekzaklorbutadien

1.2.3-Triklorbenzen

1.2.4-Triklorbenzen

1.3.5-Triklorbenzen

1,4-Diklorbenzen

1,3-Diklorbenzen

1,2-Diklorbenzen

Klorbenzen

0.00

0.05

0.10

0.15

0.20

0.25

uje i rrjetit

uje i puseve

uje i paketuar

101


61098574321

12.83

41.89

70.94

100.00

Observations

Sim

ilari

ty


Figura 8.23: Dendograma e klorbenzeneve në mostrat e ujit të pijshëm

8312164691315112218172021107231951421

59.70

73.13

86.57

100.00

Observations

Sim

ilari

ty


Figura 8.24: Dendograma e mostrave të ujit të pijshëm kundrejt sasisë të klorbenzeneve

102


8.2 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e verës Në këtë punim janë marrë në analizë mostrat e verës të marra në disa stacione të ndryshme të vendit tonë të marrë në mënyrë rastësore. Përcaktimi i pesticideve klor-organike dhe PCB-ve u bë me teknikën gaz kromatografike me dedektor me kapje elektronesh (GC/ECD) e përshtatshme për analizën e tyre. Kjo metodë është gjithashtu metoda e rekomanduar për pesticidet klor-organike, mbetjet e tyre dhe poliklobifenilet në produkte ushqimore përfshirë këtu dhe mostrat e verës. Metoda e përdorur bazohet në Normën Europiane EN 12393. Të dhënat e niveleve të pesicideve klor-organike dhe poliklorbifenileve janë interpretuar në ug/L për mostër. Mostrat janë marrë në vitin 2015, në tregun e qytetit të Tiranës në mënyrë rastësore dhe që të përfaqësojnë verën të cilat konsumohen nga konsumatori pavarsisht nga origjina e tyre.

8.2.1 Pesticidet klororganike në mostrat e verës Totali i pesticideve klor-organike është dhënë në Figurën 8.25. Niveli mesatar i ndotjes ishte 4,73 ug/L.Niveli më i lartë ishte për mostrën Primitivo Sukth me 61,7 ug/L, dhe minimumi për mostrën Merlot Lundër me 12.3 ug/L. Shpërndarja e pesticideve klor-organike është dhënë në Figurën 8.26. Vihet re një shpërndarje e njëjtë e pesticideve klor-organike në mostrat e frutave të thatave të marrë në analizë. Kjo është e lidhur me origjinën e njëjtë të ndotjes me pesticide për mostrat e verës të marra në analizë. Profili i pesticideve klor-organike është dhënë në Figurën 8.27. Vihet re që pesticidet e ciklopentadienit (kryesisht endosulfanet) gjenden në nivele më të lartë se të tjerët. Grupi i HCH-ve, HCB, DDT-ve gjenden në sasi relativisht të njëjtë kundrejt njëra-tjetrës. Nivelet e pesticideve klor-organike dhe shpërndarja e tyre në mostrat e verës të marrë në analizë është e lidhur me përdorimet e mëparshme të tyre, proçeset e degradimit të tyre, veti të tjera fiziko-kimike si qëndrueshmëria, tretshmëria e tyre në ujë, pikat e vlimit të tyre etj.

Duhet thënë se të gjitha nivelet e përqëndrimit të këtyre ndotësve klor organikë kanë qenë nën nivelet e rekomanduara në Direktivën e BE 98/83/EC.

Për të dhënat e pesticideve klororganike në mostrat e verës është realizuar dhe përpunimi statistikor multifaktorial i tyre duke përdorur Cluster Analysis. Në Figurën 8.28 jepet dendograma e pesticideve klororganike në mostrat e verës. Alfa HCH dhe Aldrinë, DDE dhe Endosulfan janë pesticidet që përbëjnë dy grupet kryesore me 90%. Më pas vijojnë pesticdet ciklopentadienike, HCH dhe DDT me nivel ngjashmërie më të madhe se 78%. Mireks dhe DDD kanë ngjashmëri më të ulët që shkon respektivisht 67% dhe 65%. Mund të thuhet se nga klasterat e formuar kemi një ngjashmëri të nivelit të pesticideve klororganike për të gjitha mostrat e verës të marra në analizë. Në Figurën 8.29 jepet dendograma e mostrave të verës kundrejt përqëndrimit të pesticideve klororganike që është gjetur për secilën prej tyre. Grupi kryesor me ngjashmëri më të lartë përbëhet nga mostrat e verës të kuqe Merlot dhe Shesh i zi. Në përgjithësi niveli i ngjashmërisë është rreth 85% sepse secila verë ka dhe karakteristikat e saj individuale. Kabërnet, Skënderbeu dhe Shesh i Zi Leskovik kanë nivel ngjashmërie deri 60%. Prania e këtyre ndotësve duket të jetë me origjinë të njëjtë, kjo nga nivelet dhe shpërndarja e tyre në mostrat e analizuara.

Totali i Lindanit dhe izomerëve të tij në mostrat e verës është dhënë në Figurën 8.30. Maksimumi ishte për mostrën Merlot Fier me 18,79 ug/L., më pak mostra Merlot Berat me 1.1 ug/L. Niveli mesatar i HCH-ve në mostrët e verave ishte 3,75 ng/g. Nivelet e secilit HCH janë dhënë në Figurën 8.31. Vihet re një shpërndarje e njëjëtë për mostrat e marra në analizë për shkak të origjinës të njëjtë të ndotjes që mostrat kanë. Profili i lindanit dhe izomerëve të tij është dhënë në figurën 8.32. Profili i gjetur ishte Lindan > d-HCH > b-HCH > a-HCH. Kjo mund të

103


jetë dhe pasojë e përdorimeve të lindanit kohët e fundit ndoshta nën etiketën e ndonjë marke tjetër. Origjina jo e njëjtë e frutave të thata të marra në analizë, lloji i ndryshëm i tyre janë faktorë që ndikojnë në këtë rezultat.

Figura 8.33 tregon totalin e Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet të klasifikuar si pesticide ciklopentadienike, në mostrat e verave të marra në analizë. Niveli mesatar i tyre në mostrat e frutave të thatave ishte 5.6 ug/L, minimumin e kishin mostra Merlot Lundër ndërsa maksimumi për mostrën Merlot San Giovese me vlerën 45,85 ug/L. Shpërndarja e Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet është dhënë në Figurën 8.34. Vihet re që ka një shpërndarje të njëjtë të tyre për të gjitha mostrat. Endosulfane Sulfat gjendet në nivele më të larta se pesticidet e tjera ciklopentadienike. Profili i Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet është dhënë në Figurën 8.35. Endosulfan sulfat > Endosulane I > Endrin Aldehid > Dieldrine ishte profili kryesor i tyre. Nivelet dhe shpërndarja e Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet paraqiten me këtë profil për shkak të përdorimeve të saj të mëparshme, llojeve të ndryshme të mostrave, sjelljes të ndryshme të tyre ndaj Aldrinave dhe origjnës të tyre të ndryshme.

Toali i DDT-ve për mostrat e verës është dhënë në Figurën 8.36. Niveli mesatar i tyre ishte 2.64 ug/L. Niveli minimal ishe për mostrën Merlot Lundër ndërsa maksimumi për mostrën Shesh i Zi, Përmet me 13.8 ug/L. Shpërndarja e DDT-ve është e njëjtë për të gjitha mostrat (Figura 8.37). Profili i DDT-ve për mostrat e frutave të thatave është dhënë në Figurën 38. Niveli më i lartë ishte për 4,4-DDE > Metoksiklor > 4,4-DDD. DDT nuk dedektohet në 67% të mostrave të marra në analizë. Ky profil i DDT-ve është i lidhur me përdorimet e mëparshme të DDT, proçeset e degradimit të saj, vetitë fiiko-kimike të metabolitëve të saj dhe kryesisht tretshmëria e tyre në ujë. Me sa duket DDD ka tretshmëri më të mirë në ujë se metabolitët e tjerë të saj. Metoksiklor është përdorur si zëvëndësues i DDT për një kohë të gjatë dhe mendojmë se ai mund të vazhdojë të përdoret ende në disa zona.

Nivelet e Mireks në mostrat e verës jepen në Figurën 8.39. Niveli më i lartë është për mostrën Primitivo, Sukth me 7.3 ug/L. Për mostrat Merlot SanGiovese, Kabërnet Skenderbeu, Cherdonoy Berat dhe Shesh i bardhe Leskovik mireksi nuk u dedektua. Niveli mesatar i Mireks ishte 0,927 ug/L. Mireksi nuk është përdorur në vendin tonë. Prania e tij mund të jetë pasojë e përdorimeve të tij nën marka të fallsifikuara ose nëpërmjet faktorëve atmosferik. Kjo bën që ai të gjendet në nivelet e prezantuara në mostrat e analizuara. Nivelet e pesticideve klororganike të gjetura në mostrat e verës janë më të ulëta se norma e lejuar e tyre në produkte ushqimore.

104


Figura 8.25: Totali i pesticideve klororganike për mostrat e verës

Figura 8.26: Shpërndarja e pesticideve klororganike për mostrat e verës

0.00

10.00

20.00

30.00

40.00

50.00

60.00

70.00MirexMethoxychlorEndrine AldehydeEndosulphane SulphateEndosulphane4,4-DDT4,4-DDDEndrineDieldrine4,4-DDEHeptachlor epoxideAldrineHeptachlord-HCHb-HCHLindanea-HCH

0.002.004.006.008.00

10.0012.0014.00

a-HC

HLi

ndan

eb-

HCH

d-HC

HHe

ptac

hlor

Aldr

ine

Hept

achl

or e

poxi

de4,

4-DD

EDi

eldr

ine

Endr

ine

4,4-

DDD

4,4-

DDT

Endo

sulp

hane

Endo

sulp

hane

Sul

phat

eEn

drin

e Al

dehy

deM

etho

xych

lor

Mire

x

Merlot Fier

Merlot Berat

Shtepie Berat

Merlot/San Giovese

Shesh i Zi Permet

Primitivo Sukth

Reisling Sukth

Merlot Lunder

Kabernet Skenderbeu

Cherdonoy Berat

Shesh i zi Leskovik

Shesh i bardhe Leskovik

105


Figura 8.27: Profili i pestcideve klororganike për mostrat e verës

4,4-D

DDMire

x

Endrine

Alde

hyde

Hepta

chlor

epox

ide

4,4-D

DT

Endo

sulph

ane

4,4-D

DE

Methox

ychlo

r

d-HCH

Linda

ne

Endo

sulph

ane S

ulpha

teb-H

CH

Dieldr

ine

Endri

ne

Hepta

chlor

Aldrin

ea-H

CH

67.31

78.21

89.10

100.00

Variables

Sim

ilari

ty

DendrogramSingle Linkage, Correlation Coefficient Distance

Figura 8.28: Dendograma e pesticideve klororganike në mostrat e verës

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

106


Shes

h i zi

Lesko

vik

Kabe

rnet S

kend

erbeu

Merlot

/Libraz

hd

Cherdo

noy B

erat

Reisling

Sukth

Primitiv

o Suk

th

Shes

h i ba

rdhe L

esko

vik

Merlot

Lund

er

Shtep

ie Be

rat

Shes

h i Zi

Perm

et

Merlot

Berat

Merlot

Fier

59.94

73.30

86.65

100.00

Variables

Sim

ilari

tyDendrogram

Single Linkage, Correlation Coefficient Distance

Figura 8.29: Dendograma e mostrat e verës kundrejt përqëndrimit të pesticideve në to

Figura 8.30: Totali i Lindanit dhe izomerëve të tij për mostrat e verës

0.002.004.006.008.00

10.0012.0014.0016.0018.0020.00

d-HCH

b-HCH

Lindane

a-HCH

107


Figura 8.31: Shpërndarja e Lindanit dhe izomerëve të tij për mostrat e verës

Figura 8.32: Profili i Lindanit dhe izomerëve të tij për mostrat e verës

0.002.00

4.00

6.00

8.00

10.00

a-HCH

Lindane

b-HCH

d-HCH

0

0.5

1

1.5

2

2.5

a-HCH Lindane b-HCH d-HCH

mesatare

108


Figura 8.33: Totali i pesticideve klororganike ciklopentadienike për mostrat e verës

Figura 8.34: Shpërndarja e pesticideve klororganike ciklopentadienike për mostrat e verës

0.00

10.00

20.00

30.00

40.00

50.00Endrine AldehydeEndosulphane SulphateEndosulphaneEndrineDieldrineHeptachlor epoxideAldrineHeptachlor

0.00

5.00

10.00

15.00

Heptachlor

Aldrine

Heptachlor epoxide

Dieldrine

Endrine

Endosulphane

Endosulphane Sulphate

Endrine Aldehyde

109


Figura 8.35: Profili i pesticideve klororganike ciklopentadienike për mostrat e verës

Figura 8.36: Totali i DDT-ve për mostrat e verës

00.5

11.5

22.5

33.5

Mesatare

0.00

2.00

4.00

6.00

8.00

10.00

12.00

14.00

16.00

Methoxychlor

4,4-DDT

4,4-DDD

4,4-DDE

110


Figura 8.37: Shpërndarja e DDT-ve për mostrat e verës

Figura 8.38: Profili i DDT-ve për mostrat e verës

0.00

2.00

4.00

6.00

8.004,4-DDE

4,4-DDD

4,4-DDT

Methoxychlor

0

0.5

1

1.5

2

2.5

4,4-DDE 4,4-DDD 4,4-DDT Methoxychlor

Mesatare

111


Figura 8.39: Mireksi për mostrat e verës të marra në analizë

8.2.2 PCB-të në mostrat e verës Totali i PCB-ve është dhënë në Figurën 8.40. Niveli mesatar i ndotjes ishte 2.9 ug/L. Niveli më i lartë ishte për mostrën Primitivo Sukth me 25.4 ug/L dhe minimumi për mostrën Merlot Lundër ku PCB-të markuese u dedektuan në nivelin 2.4 ug/L. Shpërndarja e PCB-ve markuese është dhënë në Figurën 8.41. Vihet re një shpërndarje thuajse e njëjtë e tyre në mostrat e frutave të thata të marra në analizë për shkak të të njëjtës origjinë të tyre. Profili i PCB-ve është dhënë në Figurën 8.42. Vihet re që PCB 118, PCB 153 dhe PCB 28 ishin në nivel më të lartë, e cilat është indikator i PCB-ve volatile. PCB 209 ishte dedektuar gjithashtu në nivele të konsiderueshme edhe pse është konxhenieri më i rëndë. PCB-të janë kimikate të cilat përdoren kryesisht si vajra tek transformatorët elektrikë dhe si vajra hidraulike, pra nuk është se kanë përdorime të drejtpërdrejta agro-bujqësore. Nivelet e gjetura janë kryesisht pasojë e lëvizshmërisë të tyre nëpërmjet faktorëve atmosferikë dhe kjo është e dukshme nga prania e indikatorëve volatilë. Nivelet e PCB-ve markuese të gjetura në mostrat e frutave të thata janë më të ulëta se norma e lejuar e tyre në produkte ushqimore.

Duhet thënë se të gjitha nivelet e përqëndrimit të këtyre ndotësve klor organikë kanë qenë nën nivelet e rekomanduara në Direktivën e BE 98/83/EC. Për të dhënat e PCB në mostrat e verës është realizuar dhe përpunimi statistikor multifaktorial i Cluster Analysis. Në Figurën 8.43 jepet dendograma e PCB në mostrat e ujit të pijshëm. PCB 101, PCB 153 dhe PCB 118, PCB 153 janë konxhenierët, përqëndrimet e të cilëve paraqesin ngjashmëri më të madhe mbi 90%. Më pas vjen PCB 209, PCB 52, PCB 28 dhe PCB 180 me nivel ngjashmërie më të madh se 60%. PCB 28 dhe PCB 180 ngjasojnë më pak. Nga klasterat e formuar mund të thuhet se ka një ngjashmëri të nivelit të PCB për të gjitha mostrat e verës të marra në analizë. Në Figurën 8.44 jepet dendograma e mostrave të verës kundrejt përqëndrimit të PCB-ve që është gjetur për secilën prej tyre. Ka tre grupe kryesore me ngjashmëri më të lartë me nivel ngjashmërie më të madh se 90%. Vetëm mostra Shesh i Bardhë Leskovik ka ngjashmëri më të ulët me rreth 80%. Mund të thuhet

0.001.002.003.004.005.006.007.008.00

Mireks

112


se këto karakteristika mund të vijnë nga origjina e këtyre verërave.

Figura 8.40: Totali i PCB për mostrat e verës

Figura 8.41: Shpërndarja e PCB për mostrat e verës

0.00

5.00

10.00

15.00

20.00

25.00

30.00

PCB 209

PCB 180

PCB 138

PCB 153

PCB 118

PCB 101

PCB 52

PCB 28

0.00

5.00

10.00

15.00 PCB 28

PCB 52

PCB 101

PCB 118

PCB 153

PCB 138

PCB 180

PCB 209

113


Figura 8.42: Profili i PCB për mostrat e verës

PCB 209PCB 138PCB 118PCB 153PCB 101PCB 52PCB 180PCB 28

59.35

72.90

86.45

100.00

Variables

Sim

ilari

ty


Figura 8.43: Dendogramë e PCB për mostrat e verës

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

4.5


Mesatare

114


Shes

h i ba

rdhe L

esko

vik

Cher

dono

y Bera

t

Reisling

Sukth

Merlot

Lund

er

Shtep

ie Be

rat

Shes

h i Zi

Perm

et

Kabe

rnet S

kend

erbeu

Merlot

/Libr

azhd

Primitiv

o Suk

th

Shes

h i z i

Lesko

vik

Merlot

Berat

Merlot

Fier

80.84

87.23

93.61

100.00

Variables

Sim

ilari

tyDendrogram


Figura 8.44: Dendogramë e mostrave të verës sipas përqëndrimit të gjetur të PCB

8.3 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e frutave të thata Në këtë punim janë marrë në analizë mostrat e frutave të thata të marra në disa stacione të ndryshme të qytetit të Tiranës të marra në mënyrë rastësore. Përcaktimi i ndotësve klor-organikë u bë me teknikën gaz kromatografike me dedektor me kapje elektronesh (GC/ECD) e përshtatshme për analizën e tyre. Kjo metodë është gjithashtu metoda e rekomanduar për pesticidet klor-organike, mbetjet e tyre dhe poliklobifenilet në produkte ushqimore përfshi këtu dhe frutat e thata. Nivelet e ndotësve klor-organike zakonisht janë në nivelet e 10-9g (ng), dedektori ECD është specifik për komponimet me halogjen. Të dhënat e niveleve të pesicideve klor-organike dhe poliklorbifenileve janë interpretuar në ng/g peshë mostër e njomë. Mostrat janë marrë në tregun e qytetit të Tiranës në mënyrë rastësore dhe që të përfaqësojnë frutave të thatat të cilat konsumohennga konsumatori pavarsisht nga origjina e tyre.

8.3.1 Pesticidet klororganike në mostrat e frutave të thata Në analizë janë marrë fruta të thata të zonave të ndryshme. Totali i pesticideve klor-organike është dhënë në Figurën 45. Niveli mesatar i ndotjes ishte 4,73 ng/g. Niveli më i lartë ishte për mostrën qiqra me 41,73 ng/g, dhe minimumi për mostrën lajthi me 2.3 ng/g. Shpërndarja e pesticideve klor-organike është dhënë në Figurën 8.46. Vihet re një shpërndarje jo e njëjtë e pesticideve klor-organike në mostrat e frutave të thata të marrë në analizë. Kjo është e lidhur me llojet e ndryshme të marra në analizë. Profili i pesticideve klor-organike është dhënë në Figurën 8.47. Vihet re që pesticidet e ciklopentadienit (kryesisht endosulfanet) gjenden në nivele më të lartë se të tjerët. Grupi i HCH-ve, HCB, DDT-ve gjenden në sasi relativisht të njëjtë kundrejt njëra-tjetrës. Nivelet e pesticideve klor-organike dhe shpërndarja e tyre në mostrat e frutave të thata të marra në analizë është e lidhur me përdorimet e mëparshme të tyre, proçeset e degradimit

115


të tyre, veti të tjera fiziko-kimike si qëndrueshmëria, tretshmëria e tyre në ujë, pikat e vlimit të tyre etj. Është e dukshme se zonat me aktivitet bujqësor më të madh janë dhe më të ndotura se të tjerat. Duhet thënë se në asnjë nga mostrat nuk ka nivele që kalojnë normat e lejuara të vendosura për këta ndotës në llojet e frutave të thata që janë marrë në analizë.

Për të dhënat e pesticideve klororganike në mostrat e frutave të thata është realizuar dhe përpunimi statistikor multifaktorial i tyre duke përdorur Cluster Analysis. Në Figurën 8.48 jepet dendograma e pesticideve klororganike në mostrat e frutave të thata. Alfa HCH, Aldrinë, DDE, Endrinë, Dieldrinë, DDT, DDD dhe Endosulfan janë pesticidet që përbëjnë grupin kryesor me 90% ngjashmëri midis tyre. Më pas vijojnë HCH dhe Heptaklor me nivel ngjashmërie më të madhe se 77%. Endosulfan sulfat ka ngjashmëri më të ulët me 65%. Mund të thuhet se nga klasterat e formuar kemi një ngjashmëri të nivelit të pesticideve klororganike për të gjitha mostrat e frutave të thata të marra në analizë. Në Figurën 8.49 jepet dendograma e mostrave të frutave të thata kundrejt përqëndrimit të pesticideve klororganike që është gjetur për secilën prej tyre. Grupi kryesor me ngjashmëri më të lartë përbëhet nga mostrat e arrave dhe rrushit të thatë. Në përgjithësi niveli i ngjashmërisë është rreth 90%. Përjashtim bëjnë mostrat e stikave, misrit dhe trëndafilit të egër. Kjo vjen nga karakteristikat individuale të frutave të thata.

Totali i Lindanit dhe izomerëve të tij është dhënë në Figurën 8.50. Maksimumi ishte për mostrën trëndafil i egër me 7,79 ng/g, më pas mostra misër me 5.5 ng/g dhe minimumi ishte për mostrat boronicë të marra në Skrapar me 2,14 ng/g. Niveli mesatar i HCH-ve në mostrat e frutave të thata ishte 0,75 ng/g. Nivelet e secilit HCH janë dhënë në Figurën 8.51. Vihet re një shpërndarje jo e njëjëtë për mostrat e marra në analizë për shkak të origjinës të ndryshme që mostrat kanë. Profili i lindanit dhe izomerëve të tij është dhënë në Figurën 8.52. Profili i gjetur ishte Lindan > b-HCH > d-HCH > a-HCH. Kjo mund të jetë dhe pasojë e përdorimeve të lindanit kohët e funditndoshta nën etiketën e ndonjë marke tjetër. Faktorë që ndikojnë në këtë rezultat janë origjina jo enjëjtë e frutave të thata të marrë në analizë dhe lloji i ndryshëm i tyre.

Figura 8.53 tregon totalin e Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet të klasifikuar si pesticide ciklopentadienike, në mostrat e frutave të thata të marra në analizë. Niveli mesatar i tyre në mostrat e frutave të thata ishte 5.657 ng/g, minimumin e kishin mostrat e lajthive ku ato nuk u dedektuan ndërsa maksimumi për mostrën qiqra me 33,85 ng/g. Shpërndarja e Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet është dhënë në Figurën 8.54. Vihet re që nuk ka një shpërndarje të njëjtë të tyre për të gjitha mostrat. Aldrina gjendet në nivele më të larta se Eldrina dhe Dieldrina. Profili i Aldrinave, Heptakloret dhe Endosulfanet janë dhënë në Figurën 8.55. Endosulfane I > Endosulfan sulfat > Endrin Aldehid > Heptaklor ishte profili kryesor i tyre. Nivelet dhe shpërndarja e Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet paraqiten me këtë profil për shkak të përdorimeve të saj të mëparshme, llojeve të ndryshme të mostrave, sjelljes të ndryshme të tyre ndaj Aldrinave dhe origjinës të tyre të ndryshme.

Toali i DDT-ve për mostrat e frutave të thata është dhënë në Figurën 8.56. Niveli mesatar i tyre ishte 2,164 ng/g., Niveli minimal ishe për mostrën trendafil i egër ku DDT-të nuk u dedektuan ndërsa maksimumi për mostrën qiqra me 5.8 ng/g. Shpërndarja e DDT-ve është e njëjtë për të gjitha mostrat (Figura 8.57). Profili i DDT-ve për mostrat e frutave të thata është dhënë në Figurën 8.58. Niveli më i lartë ishte për Metoksiklor > 4,4-DDE, e më pas 4,4-DDD. DDT nuk dedektohet në 87% të mostrave të marra në analizë. Ky profil i DDT-ve është i lidhur me përdorimet e mëparshme të DDT, proçeset e degradimit të saj, vetitë fiziko-kimike të metabolitëve të saj dhe kryesisht tretshmëria e tyre në ujë. Me sa duket DDD ka tretshmëri më të

116


mirë në ujë se metabolitët e tjerë të saj. Metoksiklor është përdorur si zëvëndësues i DDT për një kohë të gjatë dhe mendojmë se ai mund të vazhdojë të përdoret ende në disa zona.

Nivelet e Mireksit jepen në Figurën 8.59. Niveli më i lartë është për mostrën bajame me 1.373 ng/g, më pas për mostrat rrush i thate i kuq e i bardhe. Për mostrat e tjera mireksi nuk u dedektua. Niveli mesatar i Mireksit ishte 0,127 ng/g. Mireksi nuk është përdorur në vendin tonë. Prania e tij mund të jetë pasojë e përdorimeve të tij nën marka të fallsifikuara ose nëpërmjet faktorëve atmosferikë bëjnë që ai të gjendet në nivelet e prezantuara në mostrat e analizuara. Nivelet e pesticideve klororganike të gjetura në mostrat e frutave të thata janë më të ulëta se norma e lejuar e tyre në produkte ushqimore.

Figura 8.45: Totali i pesticideve klororganike për mostrat e frutave të thata

0.00

5.00

10.00

15.00

20.00

25.00

30.00

35.00

40.00

45.00

Arra

Kok

er D

iber

Arra

Bul

lgar

iAr

ra K

oker

Kor

ceAr

ra te

hap

ura

Baja

me

Boro

nice

Fara

Kun

gulli

Fara

Pje

peri

Fik

I tha

teFr

ut tr

enda

fil I

eger

Grur

eHu

rme

Arab

ieKi

kirik

Lajth

iM

iser

Misr

a ko

kosh

keM

olle

e e

ger

Qiq

raRr

ush

I tha

te I

kuq

Rrus

h I t

hate

I ba

rdhe

Stik

a

MirexMethoxychlorEndrine AldehydeEndosulphane SulphateEndosulphane4,4-DDT4,4-DDDEndrineDieldrine4,4-DDEHeptachlor epoxideAldrineHeptachlord-HCHb-HCHLindanea-HCH

117


Figura 8.46: Shpërndarja e pestcideve klororganike për mostrat e frutave të thata

Figura 8.47: Profili i pesticideve klororganike për mostrat e frutave të thata

0.00

5.00

10.00

15.00

20.00

25.00Ar

ra K

oker

Dib

erAr

ra B

ullg

ari

Arra

Kok

er K

orce

Arra

te h

apur

aBa

jam

eBo

roni

ceFa

ra K

ungu

lliFa

ra P

jepe

riFi

k I t

hate

Frut

tren

dafil

I eg

erGr

ure

Hurm

e Ar

abie

Kiki

rikLa

jthi

Mise

rM

isra

koko

shke

Mol

le e

ege

rQ

iqra

Rrus

h I t

hate

I ku

qRr

ush

I tha

te I

bard

heSt

ika

a-HCH

Lindane

b-HCH

d-HCH

Heptachlor

Aldrine

Heptachlor epoxide

4,4-DDE

Dieldrine

Endrine

4,4-DDD

4,4-DDT

Endosulphane


Endrine Aldehyde

Methoxychlor

Mirex

118


Endo

sulph

ane S

ulpha

teMire

x

Methox

ychlo

r

b-HCH

Linda

ne

Hepta

chlor

d-HCH

Hepta

chlor

epox

ide

Endr

ine Al

dehy

de

Endo

sulph

ane

4,4-D

DD

4,4-D

DT

Dieldr

ine

Endri

ne

4,4-D

DE

Aldrin

ea-H

CH

66.06

77.37

88.69

100.00

Variables

Sim

ilari

tyDendrogram


Figura 8.48: Dendogramë e pesticideve klororganike për mostrat e frutave të thata

Frut tren

dafil

I ege

rMise

rSt

ikaLa

jthi

Kikirik

Qiqra

Arra

te ha

pura

Arra

Koke

r Korce

Hurm

e Ara

bie

Fara

Pjep

eri

Fara Ku

ngull

i

Rrus

h I th

ate I ba

rdhe

Bajam

eGr

ure

Boro

nice

Misra k

okos

hke

Molle e

eger

Rrus

h I th

ate I ku

q

Arra

Bullg

ari

Fik I t

hate

Arra

Koke

r Dibe

r

61.23

74.15

87.08

100.00

Variables

Sim

ilari

ty


Figura 8.49: Dendogramë e mostrave të frutave të thata për pesticidet klororganike

119


Figura 8.50: Totali i Lindanit dhe izomerëve të tij për mostrat e frutave të thata

Figura 8.51: Shpërndarja e Lindanit dhe izomerëve të tij për mostrat e frutave të thata

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00

7.00

8.00

Arra

Kok

er D

iber

Arra

Bul

lgar

i

Arra

Kok

er K

orce

Arra

te h

apur

a

Baja

me

Boro

nice

Fara

Kun

gulli

Fara

Pje

peri

Fik

I tha

te

Frut

tren

dafil

I eg

er

Gru

re

Hurm

e Ar

abie

Kiki

rik

Lajth

i

Mise

r

Misr

a ko

kosh

ke

Mol

le e

ege

r

Qiq

ra

Rrus

h I t

hate

I ku

q

Rrus

h I t

hate

I ba

rdhe

Stik

a

d-HCH

b-HCH

Lindane

a-HCH

0.00

2.00

4.00

6.00

Arra

Kok

er D

iber

Arra

Bul

lgar

iAr

ra K

oker

Kor

ceAr

ra te

hap

ura

Baja

me

Boro

nice

Fara

Kun

gulli

Fara

Pje

peri

Fik

I tha

te

Frut

tren

dafil

I eg

er

Gru

re

Hurm

e Ar

abie

Kiki

rik

Lajth

i

Mise

r

Misr

a ko

kosh

ke

Mol

le e

ege

r

Qiq

ra

Rrus

h I t

hate

I ku

q

Rrus

h I t

hate

I ba

rdhe

Stik

a

a-HCH

Lindane

b-HCH

d-HCH

120


Figura 8.51: Profili i Lindanit dhe izomerëve të tij për mostrat e frutave të thata

Figura 8.52: Totali i pesticideve klororganike ciklopentadienike për mostrat e frutave të thata

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6


Mesatare

0.00

5.00

10.00

15.00

20.00

25.00

30.00

35.00Endosulphane Sulphate

Endosulphane

Endrine Aldehyde

Endrine

Dieldrine

Aldrine

Heptachlor epoxide

Heptachlor

121


Figura 8.53: Shpërndarja e pesticideve klororganike ciklopentadienike për mostrat e frutave të thata

Figura 8.54: Profili i pesticideve klororganike ciklopentadienike për mostrat e frutave të thata

0.00

5.00

10.00

15.00

20.00

25.00

Arra

Kok

er…

Arra

Bul

lgar

iAr

ra K

oker

…Ar

ra te

hap

ura

Baja

me

Boro

nice

Fara

Kun

gulli

Fara

Pje

peri

Fik

I tha

te

Frut

tren

dafil

I…

Gru

re

Hurm

e Ar

abie

Kiki

rik

Lajth

i

Mise

r

Misr

a ko

kosh

ke

Mol

le e

ege

r

Qiq

ra

Rrus

h I t

hate

I…

Rrus

h I t

hate

I…

Stik

a

Heptachlor

Heptachlor epoxide

Aldrine

Dieldrine

Endrine

0

2

4

6

8

10

12

Mesatare

122


Figura 8.55: Totali i DDT-ve për mostrat e frutave të thata

Figura 8.56: Shpërndarja e DDT-ve për mostrat e frutave të thata

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00

Arra

Kok

er D

iber

Arra

Bul

lgar

i

Arra

Kok

er K

orce

Arra

te h

apur

a

Baja

me

Boro

nice

Fara

Kun

gulli

Fara

Pje

peri

Fik

I tha

te

Frut

tren

dafil

I eg

er

Gru

re

Hurm

e Ar

abie

Kiki

rik

Lajth

i

Mise

r

Misr

a ko

kosh

ke

Mol

le e

ege

r

Qiq

ra

Rrus

h I t

hate

I ku

q

Rrus

h I t

hate

I ba

rdhe

Stik

a

Methoxychlor

4,4-DDT

4,4-DDD

4,4-DDE

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00

Arra

Kok

er…

Arra

Bul

lgar

iAr

ra K

oker

…Ar

ra te

hap

ura

Baja

me

Boro

nice

Fara

Kun

gulli

Fara

Pje

peri

Fik

I tha

te

Frut

tren

dafil

I…

Gru

re

Hurm

e Ar

abie

Kiki

rik

Lajth

i

Mise

r

Misr

a ko

kosh

ke

Mol

le e

ege

r

Qiq

ra

Rrus

h I t

hate

I…

Rrus

h I t

hate

I…

Stik

a

4,4-DDE

4,4-DDD

4,4-DDT

Methoxychlor

123


Figura 8.57: Profili i DDT-ve për mostrat e frutave të thata

Figura 8.58: Mireksi për mostrat e frutave të thata

8.3.2 PCB në mostrat e frutave të thata Totali i PCB-ve është dhënë në Figurën 8.60. Niveli mesatar i ndotjes ishte 2,69 ng/g. Niveli më i lartë ishte për mostrat qiqra, rrush dhe bajame me 8.4 ng/g, dhe minimumi për mostrën fik i thatë ku PCB-të markuese nuk u dedektuan. Shpërndarja e PCB-ve markuese është dhënë në Figurën 8.61. Vihet re një shpërndarje thuajse e njëjtë e tyre në mostrat e frutave të thata të marra në analizë. Profili i PCB-ve është dhënë në Figurën 8.62. Vihet re që PCB 28 ishte në nivel më të

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

0.8

0.9


Mesatare

0.000.200.400.600.801.001.201.40

Arra

Kok

er D

iber

Arra

Bul

lgar

i

Arra

Kok

er K

orce

Arra

te h

apur

a

Baja

me

Boro

nice

Fara

Kun

gulli

Fara

Pje

peri

Fik

I tha

te

Frut

tren

dafil

I eg

er

Gru

re

Hurm

e Ar

abie

Kiki

rik

Lajth

i

Mise

r

Misr

a ko

kosh

ke

Mol

le e

ege

r

Qiq

ra

Rrus

h I t

hate

I ku

q

Rrus

h I t

hate

I ba

rdhe

Stik

a

Mireks

124


lartë, e cilat është indikator i PCB-ve volatile. PCB 209 ishte gjithashtu në nivele të konsiderueshme edhe pse është konxhenieri më i rëndë. PCB 153, 138 dhe 180 u dedektuan vetëm në një pjesë të mostrave. PCB-të janë kimikatë të cilat përdoren kryesisht si vajra tek transformatorët elektrikë dhe si vajra hidraulike, pra nuk është se kanë përdorime të drejtpërdrejta agro-bujqësore. Nivelet e gjetura janë kryesisht pasojë e përpunimit të frutave të thatave, lëvizshmërisë të tyre nëpërmjet faktorëve atmosferikë dhe kjo është e dukshme nga prania e indikatorëve volatilë. Nivelet e PCB-ve markuese të gjetura në mostrat e frutave të thatave janë më të ulëta se norma e lejuar e tyre në produkte ushqimore.

Për të dhënat e PCB në mostrat e frutave të thata është realizuar dhe përpunimi statistikor multifaktorial i Cluster Analysis. Në Figurën 64 jepet dendograma e PCB në mostrat e frutave të thata. PCB 118, PCB 153 dhe PCB 138 janë konxhenierët, përqëndrimet e të cilëve paraqesin ngjashmëri më të madhe mbi 90%. Më pas vjen PCB 28, PCB 180, PCB 52 dhe PCB 101 me nivel ngjashmërie më të madh se 70%. PCB 209 ka ngjashmëri më të vogël. Nga klasterat e formuar mund të thuhet se ka një ngjashmëri të nivelit të PCB për të gjitha mostrat e frutave të thata të marra në analizë. Në Figurën 8.65 jepet dendograma e mostrave të frutave të thata kundrejt përqëndrimit të PCB që është gjetur për secilën prej tyre. Pjesa më e madhe e mostrave i takojnë klusterit me nivel ngjashmërie 100%. Grupi i dytë ka nivel ngjashmërie rreth 98% dhe vetëm qiqrat e kanë nivelin e ngjashmërisë 95%. Natyra e njëjtë e këtyre mostrave sugjeron këtë nivel të lartë ngjashmërie.

Figura 8.59: Totali i PCB për mostrat e frutave të thata

0.001.002.003.004.005.006.007.008.009.00

Arra

Kok

er D

iber

Arra

Bul

lgar

i

Arra

Kok

er K

orce

Arra

te h

apur

a

Baja

me

Boro

nice

Fara

Kun

gulli

Fara

Pje

peri

Fik

I tha

te

Frut

tren

dafil

I eg

er

Gru

re

Hurm

e Ar

abie

Kiki

rik

Lajth

i

Mise

r

Misr

a ko

kosh

ke

Mol

le e

ege

r

Qiq

ra

Rrus

h I t

hate

I ku

q

Rrus

h I t

hate

I ba

rdhe

Stik

a

PCB 209

PCB 180

PCB 138

PCB 153

PCB 118

PCB 101

PCB 52

PCB 28

125


Figura 8.60: Shpërndarja e PCB për mostrat e frutave të thata

Figura 8.61: Profili i PCB për mostrat e frutave të thata

0.001.002.003.004.005.006.007.00

Arra

Kok

er D

iber

Arra

Bul

lgar

iAr

ra K

oker

Kor

ceAr

ra te

hap

ura

Baja

me

Boro

nice

Fara

Kun

gulli

Fara

Pje

peri

Fik

I tha

teFr

ut tr

enda

fil I

eger

Gru

reHu

rme

Arab

ieKi

kirik

Lajth

i

Mise

r

Misr

a ko

kosh

ke

Mol

le e

ege

r

Qiq

ra

Rrus

h I t

hate

I ku

q

Rrus

h I t

hate

I ba

rdhe

Stik

a

PCB 28

PCB 52

PCB 101

PCB 118

PCB 153

PCB 138

PCB 180

PCB 209

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5


Mesatare

126



61.33

74.22

87.11

100.00

Variables

Sim

ilari

tyDendrogram


Figura 8.62: Dendogramë e PCB për mostrat e frutave të thata

Qiqra

Miser

Rrus

h I th

ate I

bardh

eSt

ika

Rrus

h I th

ate I ku

q

Bajam

e

Arra

te ha

pura

Arra

Koke

r Korce

Boro

nice

Grure

Frut t

renda

fil I e

ger

Kikirik

Lajth

i

Fik I t

hate

Arra

Bullg

ari

Misra k

okos

hke

Hurm

e Arabie

Molle e

eger

Fara

Kung

ulli

Fara

Pjep

eri

Arra

Koke

r Dibe

r

94.57

96.38

98.19

100.00

Variables

Sim

ilari

ty


Figura 8.63: Dendogramë e mostrave të frutave të thata për nivelet e PCB

127


8.4 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e fasuleve Në këtë punim janë marrë në analizë mostrat e fasuleve të marra në stacione të ndryshme të vendit tonë. Përcaktimi i ndotësve klor-organikë u bë me teknikën gaz kromatografike me dedektor me kapje elektronesh (GC/ECD) e përshtatshme për analizën e tyre. Kjo metodë është gjithashtu metoda e rekomanduar për pesticidet klor-organike, mbetjet e tyre dhe poliklobifenilet në produkte ushqimore përfshirë këtu dhe fasulet. Nivelet e ndotësve klor-organike zakonisht janë në nivelet e 10-9g (ng), dedektori ECD është specifik për komponimet me halogjen. Të dhënat e niveleve të pesicideve klor-organike dhe poliklorbifenileve janë interpretuar në ng/g peshë mostër e njomë (Fresh weight –.). Mostrat janë marrë në tregun e qytetit të Tiranës në mënyrë rastësore dhe që të përfaqësojnë fasulet të cilat konsumohen nga konsumatori pavarsisht nga origjina e tyre. Përveç kësaj fasulet përfaqsojnë dhe një matricë e cila mund të përdoret si bioindikator mjedisor sepse prodhimi i tyre mbulojnë sipërfaqe të mëdha bujqësorë.

8.4.1 Pesticidet klororganike në mostrat e fasuleve Në analizë janë marrë fasule të zonave të ndryshme. Totali i pesticideve klor-organike është dhënë në Figurën 8.66. Niveli mesatar i ndotjes ishte 9,73 ng/g.Niveli më i lartë ishte për mostrën e marrë në Kucove me 16,73 ng/g dhe minimumi për mostrën Kukës me 1.3 ng/g. Shpërndarja e pesticideve klor-organike është dhënë në Figurën 8.67. Vihet re një shpërndarje jo e njëjtë e pesticdeve klor-organike në mostrat e fasuleve të marra në analizë. Kjo është e lidhur me zonat e ndryshme të marra në analizë. Profili i pesticideve klor-organike është dhënë në Figurën 8.68. Vihet re që pesticidet e ciklopentadienit (kryesisht endosulfanet) gjenden në nivele më të lartë se të tjerët. Grupi i HCH-ve, HCB, DDT-ve gjenden në sasi relativisht të njëjtë kundrejt njëra-tjetrës. Nivelet e pesticideve klor-organike dhe shpërndarja e tyre në mostrat e fasuleve të marrë në analizë është e lidhur me përdorimet e mëparshme të tyre, proçeset e degradimit të tyre, veti të tjera fiziko-kimike si qëndrueshmëria, tretshmëria e tyre në ujë, pikat e vlimit të tyre etj. Është e dukshme se zonat me aktivitet bujqësor më të madh janë dhe më të ndotura se të tjerat.

Për të dhënat e pesticideve klororganike në mostrat e fasuleve është realizuar dhe përpunimi statistikor multifaktorial i tyre duke përdorur Cluster Analysis. Në Figurën 8.69 jepet dendograma e pesticideve klororganike në mostrat e fasuleve. HCH-të dhe DDT-të janë grupet e pesticideve që kanë ngjashmëri më të madhe me më shumë se 90%. Mireksi është pesticidi me ngjashmëri më të vogël me rreth 66%. Mund të thuhet se nga klasterat e formuar kemi një ngjashmëri të nivelit të pesticideve klororganike për të gjitha mostrat e fasuleve të marra në analizë. Në Figurën 8.70 jepet dendograma e mostrave të fasuleve kundrejt përqëndrimit të pesticideve klororganike që është gjetur për secilën prej tyre. Grupi kryesor përfshin mostra nga Kavaja, Berat, Bilisht, Vlorë, Laç. Pjesa më e madhe e mostrave kanë ngjashmëri të lartë me rreth 90%. Mostrat e fasuleve nga Përmeti kanë ngjashmëri më të ulët me rreth 60%. Kjo nga karakteristikat e tokave ku janë marrë mostrat e fasuleve.

Totali i Lidanit dhe izomerëve të tij është dhënë në Figurën 8.71. Maksimumi ishte për mostrën Librazhd me 4,79 ng/g., më pas mostra Përmet me 4.5 ng/g dhe minimumi ishte për mostrat e fasuleve të marra në Skrapar me 0,14 ng/g. Niveli mesatar i HCH-ve në mostrët e fasuleve ishte 0,55 ng/g. Nivelet e secilit HCH janë dhënë në Figurën 8.72. Vihet re një shpërndarje jo e njëjtë për mostrat e marra në analizë për shkak të origjinës të ndryshme që mostrat kanë. Profili i lindanit dhe izomerëve të tij është dhënë në Figurën 8.73. Profili i gjetur ishte Lindan > b-HCH > a-HCH > d-HCH. Kjo mund të jetë dhe pasojë e përdorimeve të lindanit kohët e fundit ndoshta

128


nën etiketën e ndonjë marke tjetër. Origjina jo e njëjtë e fasuleve të marrë në analizë, lloji i ndryshëm i tyre janë faktorë që ndikojnë në këtë rezultat.

Figura 8.74 tregon totalin e Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet të klasifikuar si pesticide ciklopentadienike, në mostrat e fasuleve të marra në analizë. Niveli mesatar i tyre në mostrat e fasuleve ishte 0.657 ng/g , minimumin e kishin mostrat e Kavajës ku ato nuk u dedektuan ndërsa maksimumi për mostrën Librazhd me 38,85 ng/g. Shpërndarja e Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet është dhënë në figurën 8.75. Vihet re që nuk ka një shpërndarje të njëjtë të tyre për të gjitha mostrat. Aldrina gjendet në nivele më të larta se Eldrina dhe Dieldrina. Profili i Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet është dhënë në Figurën 8.76. Endosulane I > Endrin Aldehid > Endosulfan sulfat > Heptaklor ishte profili kryesor i tyre. Nivelet dhe shpërndarja e Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet paraqiten me këtë profil për shkak të përdorimeve të saj të mëparshme, llojeve të ndryshme të mostrave, sjelljes të ndryshme të tyre ndaj Aldrinave dhe origjnës të tyre të ndryshme.

Toali i DDT-ve për mostrat e fasuleve është dhënë në Figurën 8.77. Niveli mesatar i tyre ishte 2,964 ng/g. Niveli minimal ishe për mostrën Kukës, Benje, Kavaj, Pacomit dhe Korce ku DDT-të nuk u dedektuan ndërsa maksimumi për mostrën Librazhd me 7,98 ng/g. Shpërndarja e DDT-ve është e njëjtë për të gjitha mostrat (Figura 8.78). Profili i DDT-ve për mostrat e fasuleve është dhënë në Figurën 8.79. Niveli më i lartë ishte për Metoksiklor > 4,4-DDE, e më pas 4,4-DDD. DDT nuk dedektohet në 87% të mostrave të marra në analizë. Ky profil i DDT-ve është i lidhur me përdorimet e mëparshme të DDT, proçeset e degradimit të saj, vetitë fiziko-kimike të metabolitëve të saj dhe kryesisht tretshmëria e tyre në ujë. Me sa duket DDD ka tretshmëri më të mirë në ujë se metabolitët e tjerë të saj. Metoksiklor është përdorur si zëvëndësues i DDT për një kohë të gjatë dhe mendojmë se ai mund të vazhdojë të përdoret ende në disa zona.

Nivelet e Mireks jepen në Figurën 8.80. Niveli më i lartë është për mostrën Kucovë me 6.073 ng/g, më pas për mostrat Kalundrista, Lac, Berat, Kavaje Vlorë e Bilisht. Për mostrat e tjera mireksi nuk u dedektua. Niveli mesatar i Mireks ishte 0,327 ng/g. Mireksi nuk është përdorur në vëndin tonë. Prania e tij mund të jetë pasojë e përdorimeve të tij nën marka të fallsifikuara ose nëpërmjet faktorëve atmosferikë bëjnë që ai të gjendet në nivelet e prezantuara në mostrat e analizuara.

129


Figura 8.64: Totali i pesticideve klororganike për mostrat e fasuleve

0.00

10.00

20.00

30.00

40.00

50.00

60.00 Mirex

Methoxychlor

Endrine Aldehyde


Endosulphane

4,4-DDT

4,4-DDD

Endrine

Dieldrine

4,4-DDE

Heptachlor epoxide

Aldrine

Heptachlor

d-HCH

b-HCH

Lindane

a-HCH

0.00

5.00

10.00

15.00

a-HCH Lindane b-HCHd-HCH Heptachlor AldrineHeptachlor epoxide 4,4-DDE DieldrineEndrine 4,4-DDD 4,4-DDTEndosulphane Endosulphane Sulphate Endrine AldehydeMethoxychlor Mirex

Figura 8.65: Shpërndarja e pesticideve klororganike për mostrat e fasuleve

130


Figura 8.66: Profili i pesticideve klororganike për mostrat e fasuleve

Mirex

Hepta

chlor

Endo

sulph

ane S

ulpha

ted-H

CH

Dieldr

ine

Methox

ychlo

r

Endr

ine Al

dehy

de

Endo

sulph

ane

4,4-D

DE

4,4-D

DT

4,4-D

DD

Endri

ne

Hepta

chlor

epox

ide

Aldrin

eb-H

CH

Linda

nea-H

CH

66.78

77.85

88.93

100.00

Variables

Sim

ilari

ty


Figura 8.67: Dendogramë e pesticideve klororganike për mostrat e fasuleve

0

0.5

1

1.5

2

2.5

Mesatare

131


F kuq

e Per

met

F Pe

rmet

2 Pa

comit

F Kor

ce

F Per

met

F Lus

hnje

F mad

he Ka

vaje

F Sk

rapa

r 2

F Kr

uje

F Bu

rrel

F lar

aman

e Libr

azhd

F Pe

rmet

3 Be

nje

F lar

aman

e Lus

hnje

F plla

qi Pe

rmet

F Tro

poje

F lar

aman

e kor

ce

F Libr

azhd

F Sh

en G

jergj

F plla

qi Ko

rce

F Ku

kes

F Ka

lundis

ta

F Skr

apar

F Vlor

e

F Bilis

ht

F Ku

cove

F Ber

at

F ku

qe La

c

F Kav

aje

59.14

72.76

86.38

100.00

Variables

Sim

ilari

tyDendrogram


Figura 8.68: Dendogramë e pesticideve klororganike për mostrat e fasuleve

Figura 8.69: Totali i Lindanit dhe izomerëve të tij për mostrat e fasuleve

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00 d-HCH

b-HCH

Lindane

a-HCH

132


Figura 8.70: Shpërndarja e Lindanit dhe izomerëve të tij për mostrat e fasuleve

a-HCH Lindane b-HCH d-HCH Figura

8.71: Profili i Lindanit dhe izomerëve të tij për mostrat e fasuleve

0.00

1.00

2.00

3.00

a-HCH

Lindane

b-HCH

d-HCH

0

0.05

0.1

0.15

0.2

0.25

0.3

0.35

0.4

0.45

Mesatare

133


Figura 8.72: Totali i pesticideve klororganike ciklopentadienikë për mostrat e fasuleve

Figura 8.73: Shpërndarja e pesticideve klororganike ciklopentadienikë për mostrat e fasuleve

0.00

5.00

10.00

15.00

20.00

25.00

30.00

35.00

40.00 Endrine Aldehyde Endosulphane Sulphate

Endosulphane Endrine

Dieldrine Heptachlor epoxide

Aldrine Heptachlor

0.00

5.00

10.00

15.00

Heptachlor Aldrine Heptachlor epoxide

Dieldrine Endrine Endosulphane

Endosulphane Sulphate Endrine Aldehyde

134


Figura 8.74: Profili i pesticideve klororganike ciklopentadienikë për mostrat e fasuleve

Figura 8.75: Totali i DDT-ve për mostrat e fasuleve

0

0.5

1

1.5

2

2.5

Mesatare

0.00

2.00

4.00

6.00

8.00

10.00

12.00

14.00 Methoxychlor

4,4-DDT

4,4-DDD

4,4-DDE

135


Figura 8.76: Shpërndarja e DDT-ve për mostrat e fasuleve

4,4-DDD 4,4-DDT

Figura 8.77: Profili i DDT-ve për mostrat e fasuleve

0.00

5.00

10.00

15.00

4,4-DDE

4,4-DDD

4,4-DDT

Methoxychlor

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

1.4

1.6

1.8

2

4,4-DDE Methoxychlor

Mesatare

136


Figura 8.78: Mireksi për mostrat e fasuleve të analizuara

8.4.2 PCB në mostrat e fasuleve Totali i PCB-ve është dhënë në Figurën 8.81. Niveli mesatar i ndotjes ishte 4,69 ng/g. Niveli më i lartë ishte për mostrën laramane Librazhd me 43,91 ng/g. dhe minimumi për mostrën fasule e bardhe Librazhd ku PCB-të markuese nuk u dedektuan. Shpërndarja e PCB-ve markuese është dhënë në Figurën 8.82. Vihet re një shpërndarje thuajse e njëjtë e tyre në mostrat e fasuleve të marrë në analizë. Profili i PCB-ve është dhënë në Figurën 8.83. Vihet re që PCB 28 ishte në nivel më të lartë, e cilat është indikator i PCB-ve volatile. PCB 209 ishte gjithashtu në nivele të konsiderueshme. PCB-të janë kimikate të cilat përdoren kryesisht si vajra tek transformatorët elektrikë dhe si vajra hidraulike, pra nuk është se kanë përdorime të drejtpërdrejta agro-bujqësore. Nivelet e gjetura janë kryesisht pasojë e lëvizshmërisë të tyre nëpërmjet faktorëve atmosferikë dhe kjo është e dukshme nga prania e indikatorëve volatilë. Nivelet e PCB-ve markuese të gjetura në mostrat e fasuleve janë më të ulëta se norma e lejuar e tyre në produkte ushqimore.

Për të dhënat e PCB-ve në mostrat e fasuleve është realizuar dhe përpunimi statistikor multifaktorial i Cluster Analysis. Në Figurën 8.84 jepet dendograma e PCB në mostrat e fasuleve. PCB 118, PCB 153, PCB 180 dhe PCB 138 janë konxhenierët, përqëndrimet e të cilëve paraqesin ngjashmëri më të madhe mbi 90%. Në grupin e dytë është PCB 28, PCB 209, PCB 52 dhe PCB 101 me nivel ngjashmërie më të madh se 87%. Të dy grupet lidhen me një nivel ngjashmërie prej 57%. Në Figurën 8.85 jepet dendograma e mostrave të fasuleve kundrejt përqëndrimit të PCB-së që është gjetur për secilën prej tyre. Pjesa më e madhe e mostrave i takojnë klusterit me nivel ngjashmërie 100%. Fasulet e Përmetit dhe Librazhdit bëjnë përjashtim nga ky grup me nivele 65% dhe 49%. Mund të thuhet se këto karakteristika mund të vijnë nga origjina e tokave ku janë mbledhur mostrat e fasuleve.

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00

7.00

Mireksi

137


Figura 8.79: Totali i PCB-ve për mostrat e fasuleve

Figura 8.80: Shpërndarja e PCB-ve për mostrat e fasuleve

0.00

5.00

10.00

15.00

20.00

25.00

30.00

35.00

40.00

45.00

PCB 209

PCB 180

PCB 138

PCB 153

PCB 118

PCB 101

PCB 52

PCB 28

0.005.00

10.0015.0020.00

25.00

30.00

PCB 28

PCB 52

PCB 101

PCB 118

PCB 153

PCB 138

PCB 180

PCB 209

138



Figura 8.81: Profili i PCB-ve për mostrat e fasuleve


56.87

71.25

85.62

100.00

Variables

Sim

ilari

ty


Figura 8.82: Dendogramë e PCB-ve për mostrat e fasuleve

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

4.5

Mesatare

139


F Libr

azhd

F kuq

e Per

met

F Per

met

F Kor

ce

F Lus

hnje

F Sh

en G

jergj

F Kr

uje

F mad

he Ka

vaje

F Ku

kes

F plla

qi Ko

rce

F Tro

poje

F Vlor

e

F plla

qi Pe

rmet

F Ber

at

F Ku

cove

F lar

aman

e Lus

hnje

F lar

aman

e Libr

azhd

F lar

aman

e kor

ce

F Skr

apar

F Ka

lundis

ta

F ku

qe La

c

F Pe

rmet

2 Pa

comit

F Sk

rapa

r 2

F Pe

rmet

3 Be

nje

F Bilis

ht

F Bu

rrel

F Kav

aje

48.94

65.96

82.98

100.00

Variables

Sim

ilari

tyDendrogram


Figura 8.83: Dendogramë për mostrat e fasuleve sipas niveleve të PCB-ve

8.5 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e gjalpit Në këtë punim janë marrë në analizë 18 mostra gjalpi të cilat janë marrë në mënyrë rastësore në disa stacione të ndryshme të qytetit të Tiranës. Mostrat e gjalpit u zgjodhën të prodhuar në mënyrë industriale dhe artizanale që gjenden zakonisht në marketet e qytetit të Tiranës. Përcaktimi i ndotësve klor-organikë u bë me teknikën gaz kromatografike me dedektor me kapje elektronesh (GC/ECD) e përshtatshme për analizën e tyre. Kjo metodë është gjithashtu metoda e rekomanduar për pesticidet klor-organike, mbetjet e tyre dhe poliklobifenilet në mostat e gjalpit. Të dhënat e niveleve të pesicideve klor-organike dhe poliklorbifenileve janë interpretuar në ng/g peshë mostër e njomë. Gjalpi përfaqëson një matricë integrale për ndotësit organikë sepse vet prodhimi i gjalpit është një proçes ekstraktimi i tyre nga kafsha në qumësht e në fund në pjesën më me yndyrë të qumështit që është gjalpi.

8.5.1 Pesticidet klororganike në mostrat e gjalpit Totali i pesticideve klor-organike në mostra gjalpi është dhënë në Figurën 8.84. Niveli mesatar i ndotjes ishte 8,73 ng/g. Niveli më i lartë ishte për mostrën e gjalpit artizanal 12 me origjinë nga Lushnja me 35.03 ng/g kurse minimumi për mostrën e gjalpit artizanal 11 dhe 14 me 1.3 ng/g. Shpërndarja e pesticideve klor-organike është dhënë në Figurën 8.85. Vihet re një shpërndarje e njëjtë e pesticideve klor-organike në mostrat e gjalpit të marrë në analizë pavarësisht nëse ai është prodhuar në mënyrë artizanale apo industriale. Profili i pesticideve klor-organike është dhënë në Figurën 8.86. Vihet re që DDT kryesisht DDE gjenden më me shumicë, më pas vijnë Lindani dhe izomerët e tij dhe pesticidet e ciklopentadienit (kryesisht aldrina dhe endosulfanet). Nivelet e pesticideve klor-organike dhe shpërndarja e tyre në mostrat e gjalpit të marrë në analizë është e lidhur me përdorimet e mëparshme të tyre, proçeset e degradimit të tyre, veti të tjera

140


fiziko-kimike si qëndrueshmëria, tretshmëria e tyre në yndyrë, etj. Është e dukshme se zonat me aktivitet bujqësor më të madh janë dhe më të ndotura se të tjerat. Duhet thënë se në asnjë nga mostrat nuk ka nivele që kalojnë normat e lejuara të vendosura për këta ndotës në llojet e gjalpit që janë marrë në analizë. Mostrat e marra nga zonat e Lushnjës, Fierit dhe Ballshit rezultuan më të ndotura pavarësisht mënyrës së prodhimit të tyre artizanale apo industriale.

Për të dhënat e pesticideve klororganike në mostrat e gjalpit është realizuar dhe përpunimi statistikor multifaktorial i tyre duke përdorur Cluster Analysis. Në Figurën 8.87 jepet dendograma e pesticideve klororganike në mostrat e gjalpit. Lindani, Endrin aldehid dhe DDE janë pesticidet që përbëjnë grupin kryesor me 90% ngjashmëri midis tyre. Më pas vijojnë HCH dhe DDT-të me nivel ngjashmërie më të madhe se 85%. Mireks, Heptaklor epoksid, Endosulfan Endrin, Endosulfane sulfat përbëjnë një grup të rëndësishëm me ngjashmëri më të ulët me 70%. Mund të thuhet se klasterat e formuar kanë ngjashmëri sipas nivelit të pesticideve klororganike për të gjitha mostrat e gjalpit të marra në analizë. Në Figurën 8.88 jepet dendograma e mostrave të gjalpit kundrejt përqëndrimit të pesticideve klororganike që është gjetur për secilën prej tyre. Grupet kryesore me ngjashmëri më të lartë përbëhet nga mostrat e gjalpit industrial dhe ato të gjalpit artizanal me nivel të ngjashmërisë rreth 85%. Kjo është e lidhur kryesisht me origjinën që kanë mostrat e gjalpit dhe jo me mënyrën e prodhimit të tyre.

Totali i Lindanit dhe izomerëve të tij është dhënë në Figurën 8.89. Maksimumi ishte për mostrën gjalpë artizanal M12 me 10.35 ng/g, më pas mostra e gjalpit industrial M3 me 8.02 ng/g dhe minimumi ishte për mostrat M5, M7, M8, M10, M11, M14 dhe M16 ku totali i HCH nuk e kalonte 1 ng/g. Niveli mesatar i HCH-ve në mostrët e gjalpit ishte 1,75 ng/g. Nivelet e secilit HCH janë dhënë në Figurën 8.90. Vihet re një shpërndarje e njëjtë për mostrat e marra në analizë për shkak të origjinës të njëjtë që kanë HCH-të në mostrat e gjalpit. Profili i lindanit dhe izomerëve të tij është dhënë në Figurën 8.91. Profili i gjetur ishte Lindan > b-HCH > a-HCH > d-HCH. Kjo mund të jetë dhe pasojë e përdorimeve të lindanit kohët e fundit ndoshta nën etiketën e ndonjë marke tjetër. Origjina jo e njëjtë e gjalpit të marrë në analizë, lloji i ndryshëm i prodhimit të tyre janë faktorë që ndikojnë në këtë rezultat.

Figura 8.92 tregon totalin e Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet të klasifikuar si pesticide ciklopentadienike, në mostrat e gjalpit të marra në analizë. Niveli mesatar i tyre në mostrat e gjalpit ishte 5.6 ng/g, minimumin e kishin mostrat M11 dhe M14. Shpërndarja e Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet është dhënë në Figurën 8.93. Vihet re që nuk ka një shpërndarje të njëjtë të tyre për të gjitha mostrat. Aldrina gjendet në nivele më të larta se Eldrina dhe Dieldrina. Profili i Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet është dhënë në Figurën 8.94. Endrin Aldehid > Aldrin > Endrin > Endosulfan > Heptaklor epoksid ishte profili i tyre në mostrat e analizuara të gjalpit. Nivelet dhe shpërndarja e Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet paraqiten me këtë profil për shkak të përdorimeve të tyre të mëparshme, nga llojet e ndryshme të mostrave dhe origjna e tyre e ndryshme.

Toali i DDT-ve për mostrat e gjalpit është dhënë në Figurën 8.95. Niveli mesatar i tyre ishte 4.4 ng/g. Niveli minimal ishe për mostrën M11 dhe M14 ku DDT-të nuk u dedektuan ndërsa maksimumi për mostrën M12 me 14.01 ng/g. Shpërndarja e DDT-ve është e njëjtë për të gjitha mostrat (Figura 8.96). Profili i DDT-ve për mostrat e gjalpit është dhënë në Figurën 8.97. Niveli më i lartë ishte për 4,4-DDE > 4,4-DDD > Metoksiklor > DDT. DDT nuk dedektohet në 57% të mostrave të marra në analizë. Ky profil i DDT-ve është i lidhur me përdorimet e mëparshme të DDT, proçeset e degradimit të saj, vetitë fiziko-kimike të metabolitëve të saj dhe kryesisht

141


qëndrueshmëria dhe tretshmëria e tyre në yndyrna. Me sa duket DDE ka qëndrueshmëri më të lartë dhe tretshmëri më të mirë në yndyrna se metabolitët e tjerë të saj. Metoksiklor është përdorur si zëvëndësues i DDT për një kohë të gjatë dhe mendojmë se ai mund të vazhdojë të përdoret ende në disa zona.

Nivelet e Mireks jepen në Figurën 8.98. Niveli më i lartë është për mostrën e gjalpit industrial M4 me 1.6 ng/g, më pas për M2, M9, M10, M13. Për mostrat M7, M8, M14 dhe M16 mireksi nuk u dedektua. Niveli mesatar i Mireks ishte 0,57 ng/g. Mireksi nuk është përdorur në vendin tonë. Prania e tij mund të jetë pasojë e përdorimeve të tij nën marka të fallsifikuara ose nëpërmjet faktorëve atmosferikë bëjnë që ai të gjendet në nivelet e prezantuara në mostrat e analizuara. Nivelet e secilit prej pesticideve klororganike të studiuara në mostrat e gjalpit janë më të ulëta se norma e lejuar e tyre në këtë produkte ushqimore [38] [39].

Figura 8.84: Shuma e pesticideve klor-organike tek mostrat e gjalpit të marra në studim

0.00

5.00

10.00

15.00

20.00

25.00

30.00

35.00

40.00

M1

M2

M3

M4

M5

M6

M7

M8

M9

M10

M11

M12

M13

M14

M15

M16

M17

M18

Gjaplë Industrial Gjalpë artizanal

MirexMethoxychlorEndrine AldehydeEndosulphane SulphateEndosulphane4,4-DDT4,4-DDDEndrineDieldrine4,4-DDEHeptachlor epoxideAldrineHeptachlord-HCHb-HCHLindanea-HCH

142


Figura 8.85: Shpërndarja e pesticideve klor-organike tek mostrat e gjalpit të marra në studim

Figura 8.86: Profili i pesticideve klor-organike tek mostrat e gjalpit të marra në studim

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00

7.00

8.00

M1 M3 M5 M7 M9 M11 M13 M15 M17Gjaplë IndustrialGjalpë artizanal

a-HCH

Lindane

b-HCH

d-HCH

Heptachlor

Aldrine

Heptachlor epoxide

4,4-DDE

Dieldrine

Endrine

4,4-DDD

4,4-DDT

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

143


Endo

sulph

ane S

ulpha

te

Dieldr

ine

Methox

ychlo

r

Endri

ne

Endo

sulph

ane

Mirex

Hepta

chlor

epox

ide

Hepta

chlor

d-HCH

b-HCH

4,4-D

DD

4,4-D

DT

Aldrin

e

4,4-D

DE

Endrine

Alde

hyde

Linda

nea-H

CH

60.81

73.87

86.94

100.00

Variables

Sim

ilari

tyDendrogram


Figura 8.87: Dendograma e pesticideve klororganike për mostrat e gjalpit

M13M4M16M17M10M15M18M12M9M5M14M11M8M7M3M2M6M1

61.20

74.13

87.07

100.00

Variables

Sim

ilari

ty


Figura 8.88: Dendograma e mostrave të gjalpit përkundrejt përqëndrimit të pesticideve.

144


gjalpe industrial gjalpe artizanal

Figura 8.89: Shuma e HCH-ve tek mostrat e gjalpit të marra në studim

Figura 8.90: Shpërndarja e HCH-ve tek mostrat e gjalpit të marra në studim

0.00

2.00

4.00

6.00

8.00

10.00

12.00

M1

M2

M3

M4

M5

M6

M7

M8

M9

M10

M11

M12

M13

M14

M15

M16

M17

M18

d-HCH

b-HCH

Lindane

a-HCH

0.00

2.00

4.00

6.00

8.00

M1

M2

M3

M4

M5

M6

M7

M8

M9

M10

M11

M12

M13

M14

M15

M16

M17

M18gjalpe industrial

gjalpe artizanal

a-HCH

Lindane

b-HCH

d-HCH

145


Figura 8.91: Profili i HCH-ve tek mostrat e gjalpit të marra në studim


Figura 8.92: Shuma e ciklopentadieneve tek mostrat e gjalpit të marra në studim

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

1.4


Mesatare

0.00

2.00

4.00

6.00

8.00

10.00

12.00

14.00

16.00

M1

M2

M3

M4

M5

M6

M7

M8

M9

M10

M11

M12

M13

M14

M15

M16

M17

M18

Endrine Aldehyde Endosulphane SulphateEndosulphane EndrineDieldrine Heptachlor epoxideAldrine Heptachlor

146


Figura 8.93: Shpërndarja e ciklopentadieneve tek mostrat e gjalpit të marra në studim

Figura 8.94: Profili i ciklopentadieneve tek mostrat e gjalpit të marra në studim

0.001.00

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00

7.00

M1

M2

M3

M4

M5

M6

M7

M8

M9

M10

M11

M12

M13

M14

M15

M16

M17


gjalpe artizanal

Heptachlor AldrineHeptachlor epoxide DieldrineEndrine EndosulphaneEndosulphane Sulphate Endrine Aldehyde

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

1.4

Mesatare

147


Figura 8.95: Shuma e DDT-ve dhe metabolitëve të saj tek mostrat e gjalpit të marra në studim

Figura 8.97: Shpërndarja e DDT-ve dhe metabolitëve të saj tek mostrat e gjalpit të marra në studim

0.00

2.00

4.00

6.00

8.00

10.00

12.00

14.00

16.00

M1

M2

M3

M4

M5

M6

M7

M8

M9

M10

M11

M12

M13

M14

M15

M16

M17

M18


Methoxychlor

4,4-DDT

4,4-DDD

4,4-DDE

0.00

2.00

4.00

6.00

8.00

M1

M2

M3

M4

M5

M6

M7

M8

M9

M10

M11

M12

M13

M14

M15

M16

M17


gjalpe artizanal

4,4-DDE

4,4-DDD

4,4-DDT

Methoxychlor

148


Figura 8.98: Profili i DDT-ve dhe metabolitëve të saj tek mostrat e gjalpit të marra në studim

Figura 8.99: Mireksi tek mostrat e gjalpit të marra në studim

8.5.2 PCB në mostrat e gjalpit Totali i PCB-ve markuese është dhënë në Figurën 8.99. Niveli mesatar i ndotjes ishte 5,73 ng/g. Niveli më i lartë ishte për mostrën e gjalpit industrial M3 me 18.3 ng/g dhe për mostrën e gjalpit

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

1.4

1.6


Mesatare

0.00

0.20

0.40

0.60

0.80

1.00

1.20

1.40

1.60

1.80

M1 M2 M3 M4 M5 M6 M7 M8 M9 M10 M11 M12 M13 M14 M15 M16 M17 M18


Mireks

149


artizanal M12 me 16.2 ng/g. Minimumi për mostrat M4, M11 dhe M14 me rreth 2.3 ng/g. Shpërndarja e pesticideve klor-organike në mostrat e gjalpit është dhënë në Figurën 8.100. Vihet re një shpërndarje jo e njëjtë e PCB-ve në mostrat e gjalpit të marrë në analizë. Kjo është e lidhur me origjinën e ndryshme të mostrave të marra në analizë. Profili i PCB-ve është dhënë në Figurën 8.101. Vihet re që nivele më të larta se PCB-të e tjera ishin për PCB 28, një përfaqësues i PCB volatile. Kjo tregon dhe origjinën kryesore të PCB në mostrat e gjalpit dhe në kullotat nga i cili vjen ky gjalp. PCB 138, PCB 153 dhe PCB 180 janë përfaqësues të PCB-ve që treten mirë në yndyrna. Ato vijnë të dytat për sa i takon ndikimit në ndotjen e mostrave të gjalpit. Prania e tyre në gjalp ka si faktor kryesor precipitimet atmosferike të PCB-ve në kullota por edhe ndikime nga industri mekanike të rënda ku mund të jenë përdorur PCB-të kryesisht si vajra. Duhet thënë se në asnjë nga mostrat nuk ka nivele që kalojnë normat e lejuara të vendosura për këta ndotës në llojet e gjalpit që janë marrë në analizë.

Për të dhënat e PCB-ve në mostrat e gjalpit është realizuar dhe përpunimi statistikor multifaktorial duke përdorur Cluster Analysis. Në Figurën 8.102 jepet dendograma e PCB-ve në mostrat e gjalpit ku PCB 52, PCB 180, PCB 118, PCB 101, PCB 153 dhe PCB 138 përbëjnë grupin kryesor me 85% ngjashmëri midis tyre. Më pas vijojnë PCB 28 dhe PCB 209 me nivel ngjashmërie më të madhe se 57%. Klasteri i formuar nga PCB që gjenden në nivele më të ulëta është kryesor sepse këto PCB u gjetën në nivele të njëjta për të gjitha mostrat. Në Figurën 103 jepet dendograma e mostrave të gjalpit kundrejt përqëndrimit të PCB që është gjetur për secilën prej tyre. Ka dy grupe kryesore me ngjashmëri më të lartë që përbëhen nga mostrat e gjalpit industrial dhe ato të gjalpit artizanal. Kjo do të thotë se në nivelin e ndotjes me PCB ka rëndësi dhe mënyra e prodhimit të gjalpit dhe jo vetëm kullotat. Në përgjithësi niveli i ngjashmërisë është rreth 90%.

Figura 8.99: Shuma e PCB-ve tek mostrat e gjalpit të marra në studim

0.00

2.00

4.00

6.00

8.00

10.00

12.00

14.00

16.00

18.00

20.00

M1

M2

M3

M4

M5

M6

M7

M8

M9

M10

M11

M12

M13

M14

M15

M16

M17

M18


PCB 209

PCB 180

PCB 138

PCB 153

PCB 118

PCB 101

PCB 52

PCB 28

150


Figura 8.101: Shpërndarja e PCB-ve tek mostrat e gjalpit të marra në studim

Figura 8.102 Profili i PCB-ve tek mostrat e gjalpit të marra në studim

0.001.002.003.004.005.006.007.008.00

M1

M2

M3

M4

M5

M6

M7

M8

M9

M10

M11

M12

M13

M14

M15

M16

M17


gjalpe artizanal

PCB 28

PCB 52

PCB 101

PCB 118

PCB 153

PCB 138

PCB 180

PCB 209

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

4.5


Mesatare

151



56.51

71.00

85.50

100.00

Variables

Sim

ilari

tyDendrogram


Figura 8.103: Shpërndarja e PCB-ve markuese tek mostrat e gjalpit të marra në studim

M3M16M13M12M15M9M18M4M10M7M14M17M8M5M11M6M2M1

74.10

82.73

91.37

100.00

Variables

Sim

ilari

ty


Figura 8.104: Dendograma e mostrave të gjalpit përkundrejt përqëndrimit të PCB-ve

152


Tabela 8-1: Krahasimi i studimit me studime te tjera per OCP dhe PCB ne gjalpë

shteti shuma PCB shuma DDT shumaHCH HCB

Albania 2005 13.47 34.49 2.7 2.36

Albania 2015 8.31 4.56 3.7 -

Austria 6.81 1.54 3.48 5.07

Australia 1.87 13.78 0.86 0.92

Brazil 1.68 10 4.83 0.9

Kanada 3.81 16.92 2.1 1.22

Kina 1.79 41.49 36.1 6.15

Ceki 14.09 17.28 1.77 6.24

Danimarke 3.25 2.82 1.35 2.555

Gjermani 8.74 1.69 0 3.278

Indi 4.51 248.88 222.76 0.63

Izrael 3.57 20.89 3.59 1

Itali 7.66 5.07 0 4.715

Japoni 0.6 2.79 2.84 1.72

Meksika 1.58 178.59 3.69 1.88

Filipines 0.52 71.29 1.49 1.24

Afrika e Jugut 4.16 6.31 3.12 0.72

Spanje 6.23 6.22 32.55 2.74

Suedi 3.92 7.01 2.2 1.7

Tajlande 1.21 3.95 2.49 0.83

Hollande 56.2 11.47 4.01 3.2

Zelanda e Re 0.23 97.71 0.6 0.64

Tunizi 11.81 7.8 6.4 2.34

UK 3.91 2.67 5.52 2.66

USA 3.49 141.26 2.17 1.39

norma 0.05 0.02 0.08 0.0001

Siç shihet në këtë tabelë krahasuese të rezultateve ka një ulje të ndjeshme të tyre krahasuar me 10 vite më parë për vendin tonë.

153


8.6 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e vajit vegjetal Në këtë punim janë marrë në analizë 16 mostra vaji vegjetal të marra në mënyrë rastësore në disa stacione të ndryshme të qytetit të Tiranës. Mostrat e vajit vegjetal u zgjodhën 6 mostra vaj luledielli, 3 mostra vaj misri dhe 7 mostra vaj ulliri (me origjinë nga vendi ynë). Llojet e vajit vegjetal të marrë në analizë u përzgjodhën si llojet që gjenden zakonisht në marketet e qytetit të Tiranës. Përcaktimi i ndotësve klor-organikë u bë me teknikën gaz kromatografike me dedektor me kapje elektronesh (GC/ECD) e përshtatshme për analizën e tyre. Kjo metodë është gjithashtu metoda e rekomanduar për pesticidet klor-organike, mbetjet e tyre dhe poliklobifenilet në mostrat e vajit vegjetal. Të dhënat e niveleve të pesticideve klor-organike dhe poliklorbifenileve janë interpretuar në ng/L peshë mostër e njomë. Vaji vegjetal përfaqëson një matricë integrale për ndotësit organikë sepse vet prodhimi i vajit vegjetal është një proçes ekstraktimi i tyre nga sasi të konsiderueshme bimësh (luledielli, misër, sojë, ullinj, etj) të cilat rriten në hapësira mjaft të gjera.

8.6.1 Pesticidet klororganike në mostrat e vajit vegjetal Totali i pesticideve klor-organike në mostra vaji vegjetal është dhënë në Figurën 8.104. Niveli mesatar i ndotjes ishte 5.45 ng/L. Niveli më i lartë ishte për mostrën e vajit vegjetal të misrit 8 me 21.5 ng/L kurse minimumi për mostrën e vajit vegjetal të lulediellit 3 dhe të ullirit 13 me 3.3 ng/L. Shpërndarja e pesticideve klor-organike është dhënë në Figurën 8.105. Vihet re një shpërndarje e njëjtë e pesticdeve klor-organike në mostrat e vajit vegjetal të marra në analizë pavarësisht nga origjina e bimës që është prodhuar vaji. Profili i pesticideve klor-organike për të tre llojet e mostrave të vajit është dhënë në Figurën 8.106. Vihet re që DDT-të kryesisht DDE gjenden më me shumicë, më pas vijnë pesticidet e ciklopentadienit (kryesisht aldrina dhe endosulfanet) e më pak Lindani dhe izomerët e tij. Nivelet e pesticideve klor-organike dhe shpërndarja e tyre në mostrat e vajit vegjetal të marrë në analizë është e lidhur me përdorimet e mëparshme të tyre, proçeset e degradimit të tyre, veti të tjera fiziko-kimike si qëndrueshmëria, tretshmëria e tyre në yndyrë, etj. Asnjë nga mostrat nuk ka nivele që kalojnë normat e lejuara të vendosura për këta ndotës në llojet e vajit vegjetal që janë marrë në analizë.

Përpunimi statistikor multifaktorial për të dhënat e pesticideve klororganike në mostrat e vajit vegjetal u bë duke përdorur Cluster Analysis. Në Figurën 8.107 jepet dendograma e pesticideve klororganike në mostrat e vajit vegjetal. Ka tre grupe kryesore të cilët bashkohen të tre me një nivel ngjashmërie deri 85%. Lindani dhe izomerët e tij kanë ngjashmëri më të lartë, më pas vijnë DDT dhe Endosulfanet. Klasterat e formuar kanë ngjashmëri sipas nivelit të pesticideve klororganike për të gjitha mostrat e vajit vegjetal të marra në analizë. Në Figurën 8.108 jepet dendograma e mostrave të vajit vegjetal kundrejt përqëndrimit të pesticideve klororganike që është gjetur për secilën prej tyre. Grupi kryesor me ngjashmëri më të lartë përbëhet nga mostrat e vajit të ullirit me origjinë nga vendi ynë me nivel të ngjashmërisë rreth 95%. Kjo është e lidhur me origjinën e njëjtë të këtyre mostrave.

Totali i Lindanit dhe izomerëve të tij është dhënë në Figurën 8.109. Maksimumi ishte për mostrën vaj misri V7 dhe minimumi ishte përsëri për mostrën e vajit të misrit V9 ku totali i HCH nuk u dedektua. Niveli mesatar i HCH-ve në mostrët e vajit vegjetal ishte 0.22 ng/L. Nivelet e secilit HCH janë dhënë në Figurën 8.110. Vihet re një shpërndarje e njëjtë për mostrat e marra në analizë. Profili i lindanit dhe izomerëve të tij është dhënë në Figurën 8.111. Profili i gjetur ishte a-HCH > d-HCH ndërsa Lindani dhe b-HCH nuk u dedektuan në asnjë nga mostrat e vajit. Kjomund të jetë dhe si pasojë e përdorimeve të lindanit dhe kimizmit të tij si në hapësirat bujqësore

154


ku mbillen bimët që prodhohet vaji dhe nga mënyrat e ekstraktimit dhe nxjerrjes të vajit prej tyre. Origjina jo e njëjtë e vajit vegjetal të marrë në analizë, lloji i ndryshëm i prodhimit të tyre janë faktorë që ndikojnë në këtë rezultat.

Figura 8.112 tregon totalin e Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet të klasifikuar si pesticide ciklopentadienike, në mostrat e vajit vegjetal të marra në analizë. Niveli mesatar i tyre në mostrat e vajit vegjetal ishte 4.6 ng/L, maksimumi ishte për mostrën vaj misri me 12.6 ng/L kurse minimumin e kishte mostra V5. Shpërndarja e Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet është dhënë në Figurën 8.113. Vihet re që ka një shpërndarje të njëjtë të tyre për të gjitha mostrat. Endosulfan dhe endosulfan sulfat gjendet në nivele më të larta se Eldrina dhe Dieldrina. Profili i Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet është dhënë në Figurën 8.94. Endosulfan sulfat > Endosulfan > Dieldrin > Heptaklor epoksid ishte profili kryesor i tyre në mostrat e analizuara të vajit vegjetal. Nivelet dhe shpërndarja e Aldrinave, Heptakloret dhe endosulfanet paraqiten me këtë profil për shkak të përdorimeve të tyre të mëparshme, nga llojet e ndryshme të mostrave dhe origjna e tyre e ndryshme.

Toali i DDT-ve për mostrat e vajit vegjetal është dhënë në Figurën 8.115. Niveli mesatar i tyre ishte 2.05 ng/L. Niveli minimal ishte për mostrën V 15 ku DDT-të nuk u dedektuan ndërsa maksimumi për mostrën V8 me 7.5 ng/L. Shpërndarja e DDT-ve është e njëjtë për të gjitha mostrat (Figura 8.116). Profili i DDT-ve për mostrat e vajit vegjetal është dhënë në Figurën 8.117. Niveli më i lartë ishte për 4,4-DDE > Metoksiklor > 4,4-DDD. DDT nuk dedektohet në asnjë nga mostrat e marra në analizë. Ky profil i DDT-ve është i lidhur me përdorimet e mëparshme të DDT, proçeset e degradimit të saj, vetitë fiziko-kimike të metabolitëve të saj dhe kryesisht qëndrueshmëria dhe tretshmëria e tyre në yndyrna. Me sa duket DDE ka qëndrueshmëri më të lartë dhe tretshmëri më të mirë në yndyrna se metabolitët e tjerë të saj. Metoksiklor është përdorur si zëvëndësues i DDT për një kohë të gjatë dhe mendojmë se ai mund të vazhdojë të përdoret ende në disa zona.

Mireksi nuk u dedektua në asnjë nga mostrat e vajit të marrë në analizë.

155


Figura 8.105: Përqëndrimi total i pesticideve klor organike në mostrat e vajit, Janar 2015

Figura 8.106: Shpërndarja e pesticideve klor-organike në mostrat e vajit, Janar 2015

0.00

5.00

10.00

15.00

20.00

25.00

V1 V2 V3 V4 V5 V6 V7 V8 V9 V10 V11 V12 V13 V14 V15 V16

vaj luledielli vaj misri vaj ulliri

Mirex Methoxychlor Endrine AldehydeEndosulphane Sulphate Endosulphane 4,4-DDT4,4-DDD Endrine Dieldrine4,4-DDE Heptachlor epoxide AldrineHeptachlor d-HCH b-HCHLindane a-HCH

0.000.501.001.502.002.503.003.504.00

4.50

5.00

V1 V2 V3 V4 V5 V6 V7 V8 V9

V10

V11

V12

V13

V14

V15

V16vaj luledielli

vaj misrivaj ulliri

a-HCH Lindane b-HCHd-HCH Heptachlor AldrineHeptachlor epoxide 4,4-DDE DieldrineEndrine 4,4-DDD 4,4-DDTEndosulphane Endosulphane Sulphate Endrine AldehydeMethoxychlor Mirex

156


Figura 8.107: Profili i pesticideve klororganike në mostrat e vajit, Janar 2015

Endo

sulph

ane S

ulpha

te

Hepta

chlor

Methox

ychlo

r

Endri

ne

4,4-D

DD

Dieldr

ine

4,4-D

DE

Aldrin

eMire

x

4,4-D

DTb-H

CH

Linda

ne

Hepta

chlor

epox

ide

Endrine

Alde

hyde

Endo

sulph

ane

d-HCH

a-HCH

53.12

68.74

84.37

100.00

Variables

Sim

ilari

ty


Figura 8.108: Dendograma e pesticideve në mostrat e vajit

0.00

1.00

2.00vaj ulliri vaj luledielli

vaj ulliri vaj misri

vaj ulliri vaj ulliri

157


V7V5V3V6V2V8V9V16V15V14V13V11V10V12V4V1

79.82

86.55

93.27

100.00

Variables

Sim

ilari

tyDendrogram


Figura 8.109: Dendograma e mostrave të vajit përkundrejt përqëndrimit të pesticideve


Figura 8.109: Totali i HCH (ng/L) në mostrat e vajit

0.00

0.20

0.40

0.60

0.80

1.00

1.20

1.40

1.60


d-HCH

b-HCH

Lindane

a-HCH

158


Figura 8.110: Shpërndarja e HCH (ng/L) në mostrat e vajit

Figura 8.111: Profili i HCH (ng/L) në mostrat e vajit

0.00

0.20

0.40

0.60

0.80

V1 V2 V3 V4 V5 V6 V7 V8 V9 V10 V11 V12 V13 V14 V15 V16vaj luledielli

vaj misrivaj ulliri

a-HCH

Lindane

b-HCH

d-HCH

159


vaj luledielli vaj misri vaj ulliri Figura

Figura 8.112: Totali i pesticideve ciklopentadienike për mostrat e vajit

Figura 8.113: Shpërndarja e pesticideve ciklopentadienike për mostrat e vajit

0.00

2.00

4.00

6.00

8.00

10.00

12.00

14.00


Endrine AldehydeEndosulphane SulphateEndosulphaneEndrineDieldrineHeptachlor epoxideAldrineHeptachlor

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00


vaj misrivaj ulliri

Heptachlor AldrineHeptachlor epoxide DieldrineEndrine EndosulphaneEndosulphane Sulphate Endrine Aldehyde

160


Figura 8.114: Profili i pesticideve ciklopentadienike për mostrat e vajit

Figura 8.115: Totali i DDT-ve për mostrat e vajit

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

1.4

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00

7.00

8.00



Methoxychlor

4,4-DDT

4,4-DDD

4,4-DDE

161


Figura 8.116: Shpërndarja e DDT-ve për mostrat e vajit

Figura 8.117: Profili i DDT-ve për mostrat e vajit

8.6.2 PCB në mostrat e vajit vegjetal Totali i PCB-ve markuese është dhënë në Figurën 8.118. Niveli mesatar i ndotjes ishte 2.6 ng/L. Niveli më i lartë ishte për mostrën e vajit vegjetal lule dielli me 9.03 ng/L dhe minimumi për mostrën e vajit vegjetal 1.95 ng/L. Shpërndarja e PCB në mostrat e vajit vegjetal është dhënë në Figurën 8.119. Vihet re një shpërndarje e njëjtë e PCB në mostrat e vajit vegjetal të marrë në

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00


vaj misrivaj ulliri

4,4-DDE

4,4-DDD

4,4-DDT

Methoxychlor

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

0.8

0.9


162


analizë. Kjo është e lidhur me ndikimin e faktorëve të njëjtë të ndotjes me PCB të mostrave të marra në analizë. Profili i PCB-ve është dhënë në Figurën 8.120 për të tre llojet e vajrave ta analizuar. Vihet re që nivele më të larta se PCB-të e tjera ishin për PCB 28, përfaqësues i PCB volatile. Kjo tregon dhe origjinën kryesore të PCB në mostrat e vajit vegjetal nga depozitimet atmosferike në zonat ku rriten bimët që përdoren për prodhimin e vajit. PCB 138, PCB 153 dhe PCB 180 janë përfaqësues të PCB-ve që treten mirë në yndyrna. Ato vijnë të dytat për sa i takon ndikimit në ndotjen e mostrave të vajit vegjetal. Prania e tyre ka si faktor kryesor precipitimet atmosferike të PCB-ve por edhe ndikime nga industri mekanike të rënda ku mund të jenë përdorur PCB-ve kryesisht si vajra. Duhet thënë se në asnjë nga mostrat nuk ka nivele që kalojnë normat e lejuara të vendosura për këta ndotës në llojet e vajit vegjetal që janë marrë në analizë.

Për të dhënat e PCB-ve në mostrat e vajit vegjetal është realizuar dhe përpunimi statistikor multifaktorial duke përdorur Cluster Analysis. Në Figurën 8.121 jepet dendograma e PCB-ve në mostrat e vajit vegjetal ku PCB 52, PCB 101, PCB 118, PCB 180, PCB 153 dhe PCB 138 përbëjnë grupin kryesor me 70% ngjashmëri midis tyre. Më pas vijojnë PCB 28 dhe PCB 209 me nivel ngjashmërie më të madhe se 57%. Klasteri i formuar nga PCB që gjenden në nivele më të ulëta është kryesor sepse këto PCB u gjetën në nivele të njëjta për të gjitha mostrat. Në Figurën 8.122 jepet dendograma e mostrave të vajit vegjetal kundrejt përqëndrimit të PCB që është gjetur për secilën prej tyre. Ka një grup kryesor me ngjashmëri mjaft të lartë që përbëhen nga mostrat e vajit vegjetal të ullirit dhe të lulediellit. Mostrat e misrit kanë ngjashmëri më të ulët.


Figura 8.118: Totali i PCB markers në mostrat e vajit, Janar 2015

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00

7.00

8.00

9.00

10.00


PCB 209

PCB 180

PCB 138

PCB 153

PCB 118

PCB 101

PCB 52

PCB 28

163


Figura 8.119: Shpërndarja e PCB-ve në mostrat e vajit, Janar 2015

Figura 8.120: Profili i PCB-ve në mostrat e vajit, Janar 2015

0.001.002.003.004.005.006.007.008.00

V1 V2 V3 V4 V5 V6 V7 V8 V9

V10

V11

V12

V13

V14

V15

V16vaj luledielli

vaj misrivaj ulliri

PCB 28

PCB 52

PCB 101

PCB 118

PCB 153

PCB 138

PCB 180

PCB 209

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

PCB 28 PCB 52 PCB101

PCB118

PCB153

PCB138

PCB180

PCB209

vaj luledielli

vaj misri

vaj ulliri

164



52.39

68.26

84.13

100.00

Variables

Sim

ilari

tyDendrogram


Figura 8.121: Dendograma e PCB-ve në mostrat e vajit

V8V7V2V3V5V12V11V4V16V15V9V13V6V14V10V1

59.86

73.24

86.62

100.00

Variables

Sim

ilari

ty


Figura 8.122: Dendograma e mostrave të vajit përkundrejt përqëndrimit të PCB-ve

165


8.7 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij Në këtë punim janë marrë në analizë 13 mostra mishi dhe nënprodukte të tij në mënyrë rastësore. Përcaktimi i pesticideve klor-organike dhe PCB-ve u bë me teknikën gaz kromatografike me dedektor me kapje elektronesh (GC/ECD) e përshtatshme për analizën e tyre. Kjo metodë është gjithashtu metoda e rekomanduar për pesticidet klor-organike, mbetjet e tyre dhe poliklobifenilet. Metoda e përdorur bazohet në Normën Europiane EN 1528. Të dhënat e niveleve të pesticideve klor-organike dhe poliklorbifenileve janë interpretuar në ng/g peshë e njomë. Mostrat janë marrë në vitin 2016, në tregun e qytetit të Tiranës në mënyrë rastësore dhe që të përfaqësojnë mishin i cili konsumohet nga konsumatori pavarsisht nga origjina e tij.

8.7.1 Pesticidet klororganike në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij Figura 8.123 jep totalin e pesticideve klororganike në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij. Nivelet e pesticideve klororganike në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij ishin nga 3.8 ng/g për mostrën e mishit të derrit e deri në 25 ng/g në mostrën fileto pule. Kjo është e lidhur kryesisht me natyrën e të ushqyerit të kafshëve përkatëse. Figura 8.124 jep shpërndarjen e pesticideve klororganike në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij. Vihet re një shpërndarje thujse e njëjtë e këtyre pesticideve për shkak se origjina e mostrave është nga vendi jonë. Figura 8.125 jep profilin e pesticideve klororganike në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij. Heptakloret > Aldrinat > HCH > DDT ishte profili i tyre në mostrat e mishit.

Përpunimi statistikor multifaktorial për të dhënat e pesticideve klororganike në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij u bë duke përdorur Cluster Analysis. Në Figurën 8.126 jepet dendograma e pesticideve klororganike në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij. Ka disa grupe kryesore të cilët bashkohen të tre me një nivel ngjashmërie deri 90%. Lindani dhe izomerët e tij kanë ngjashmëri më të lartë, më pas vijnë DDT dhe Endosulfanet. Klasterat e formuar kanë ngjashmëri sipas nivelit të pesticideve klororganike për të gjitha mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij të marra në analizë. Në Figurën 8.127 jepet dendograma e mostrave të mishit dhe nënprodukteve të tij kundrejt përqëndrimit të pesticideve klororganike që është gjetur për secilën prej tyre. Grupi kryesor me ngjashmëri më të lartë përbëhet nga mostrat e vajit të ullirit me origjinë nga vendi ynë me nivel të ngjashmërisë është 65%. Kjo është e lidhur me origjinën e njëjtë të këtyre mostrave.

Figura 8.128 tregon totalin e HCH në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij. Nivelet më të larta janë për mostrat e pulës, kofshave të pulës dhe filetove të pulës. Kjo është e lidhur përgjithësisht me përdorimin e drithërave si bazë ushqimore për pulat. Përdorimi i dritherave dhe ushqimeve të vjetëruar mund të jetë pasojë për këto nivele. Shpërndarja e HCH në mostrat e mishit dhe nënprodukte jepet në Figurën 8.129. Duket një shpërndarje e njëjtë e pesticideve në të gjitha mostrat. Figura 8.130 jep profilin e HCH në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij. Nivelet më të larta ishin për e-HCH > a-HCH > b-HCH > d-HCH > Lindan. E qartë që prania e tyre është rrjedhojë e përdorimeve të mëparshme të lindanit për qëllime bujqësore. Nivelet e gjetura janë më të ulëta se vlera e lejuar të tyre prej 0.5 ppm. Figura 8.131 jep totalin e pesticideve ciklopentadienike në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij. Nivelet më të larta i takojnë sërisht pulave dhe nënprodukteve të tyre për shkak të natyrës të ushqimit të tyre. Shpërndarja e pesticideve ciklopentadienike në mostrat e mishit dhe nënprodukte jepet në Figurën 8.132. Shpërndarja e tyre është e njëjtë, sepse dhe ndikimi i tyre në këto mostra duhet të jetë i njëjtë. Figura 8.133 jep profilin e pesticideve ciklopentadienike në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij Heptaklore > Endosulfane > Aldrina > Klordane ishte

166


profili i gjetur për ta. Nivelet më të larta i takojnë metabolitëve të pesticideve që do të thotë se ata janë pasojë e përdorimeve të mëparshme të tyre. Nivelet e gjetura janë më të ulëta se vlera e lejuar e tyre prej 0.5 ppm. Figura 8.134 tregon totalin e DDT-ve në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij. Nivelet më të larta janë për mostrën e filetos të pulës, me 11.2 ng/g. Kjo është e lidhur përgjithësisht me përdorimin e drithërave si bazë ushqimore për pulat. Përdorimi i dritherave dhe ushqimeve të vjetëruar mund të jetë pasojë për këto nivele. Shpërndarja e DDT në mostrat e mishit dhe nënprodukte jepet në Figurën 8.135. Shpërndarja e tyre është e njëjëtë për të gjitha mostrat. Figura 8.136 jep profilin e DDT-ve në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij. Nivelet më të larta ishin për DDD > DDE > DDT > të ngjashëm me DDT. E qartë që prania e tyre është rrjedhojë e përdorimeve të mëparshme të DDT për qëllime bujqësore. Nivelet e gjetura janë më të ulëta se vlera e lejuar e tyre prej 0.5 ppm. Figura 8.137 tregon totalin e Mirex, HCB dhe Dikofol në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij. Nivelet më të larta janë për mostrën e salçiçes të pulës, me 5.7 ng/g. Kjo është e lidhur përgjithësisht me përdorimin e drithërave si bazë ushqimore për pulat. Përdorimi I dritherave dhe ushqimeve të vjetëruar mund të jetë pasojë për këto nivele. Figura 8.138 jep profilin e Mirex, HCB dhe Dikofol në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij. Nivelet më të larta ishin për Dikofol > Mirex > HCB. E qartë që prania e tyre është rrjedhojë e përdorimeve të mëparshme të tyre për qëllime bujqësore. Nivelet e gjetura janë më të ulëta se vlera e lejuar e tyre prej 0.5 ppm.

Figura 8.123: Totali i pesticideve klororganike (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte

0.000

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000MirexMetoksiklorDikofol4,4'-DDTEndosulfan sulfat2.4-DDT4.4-DDDEndosulfan betaEndrin2.4-DDD4.4'-DDEDieldrinKlordan cisEndosulfan alfa2,4'-DDEKlordan transHeptaklorepoksid transHeptaklorepoksid cisAldrinHeptaklore-HCHd-HCHLindanb-HCHHCBa-HCH

167


Figura 8.124: Shpërndarja e pesticideve klororganike (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij

Figura 8.125: Profili i pesticideve klororganike (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij

0.000

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

6.000salcice pule

salcice e tymosur

proshutë derri

proshutë pule

qofte vicci

mish I grirë derri

mish I grirë vici

mish derri

mish vici

pulë

mish dele pastërma

fileto pule

kofshë pule

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

a-HC

HHC

Bb-

HCH

Lind

and-

HCH

e-HC

HHe

ptak

lor

Aldr

inHe

ptak

lore

poks

id c

isHe

ptak

lore

poks

id tr

ans

Klor

dan

tran

s2,

4'-D

DEEn

dosu

lfan

alfa

Klor

dan

cis

Diel

drin

4.4'

-DDE

2.4-

DDD

Endr

inEn

dosu

lfan

beta

4.4-

DDD

2.4-

DDT

Endo

sulfa

n su

lfat

4,4'

-DDT

Diko

fol

Met

oksik

lor

Mire

x

mesatare

168


2.4-

DDT

Hept

aklor

epok

sid ci

s

Endo

sulfa

n be

ta

2.4-

DDD

Endr

inC1

6

Dieldr

in

Endo

sulfa

n a lf

a

Dikof

olC1

2Aldr

in

Meto

ksiklo

rMire

x

d-HC

HLin

dan

4.4-

DDD

Klord

an ci

s

b-HC

H

Klord

an tr

ans

Hept

aklor

epok

sid tr

ans

Endo

sulfa

n sulf

atC23

Hept

aklor

e-HC

HHC

B

a-HC

H

68.35

78.90

89.45

100.00

Variables

Sim

ilari

tyDendrogram


Figura 8.126: Dendogramë e pesticideve në mostrat e misht dhe nënprodukte

169


fileto

pule

mish de

le pa

stërm

a

kofsh

ë pulepu

lë

mish de

rri

mish vi

ci

mish I

grirë

vici

mish I g

rirë d

erri

qofte

vicci

pros

hutë

pule

pros

hutë

derri

salcic

e e ty

mosur

salcic

e pule

65.24

76.83

88.41

100.00

Variables

Sim

ilari

tyDendrogram


Figura 8.127: Dendogramë e mostrave të mishit dhe nënprodukte përkundrejt përqëndrimit të pesticideve

Figura 8.128: Totali i HCH (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte

0.000

0.500

1.000

1.500

2.000

2.500

3.000

3.500

4.000

e-HCH

d-HCH

Lindan

b-HCH

a-HCH

170


Figura 8.129: Shpërndarja e HCH (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte

Figura 8.130: Profili i HCH (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte

0.000

0.500

1.000

1.500

2.000

2.500

a-HCH

b-HCH

Lindan

d-HCH

e-HCH

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

a-HCH b-HCH Lindan d-HCH e-HCH

171


Figura 8.131: Totali i pesticideve ciklopentadienike (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte

Figura 8.132: Shpërndarja e pesticideve ciklopentadienike (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte

0.000

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

14.000

16.000

Endosulfan sulfat

Endosulfan beta

Endrin

Dieldrin

Endosulfan alfa

Klordan trans

Heptaklorepoksid trans

Heptaklorepoksid cis

Aldrin

Heptaklor

0.000

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

6.000

salc

ice

pule

salc

ice

e ty

mos

ur

pros

hutë

der

ri

pros

hutë

pul

e

qoft

e vi

cci

mish

I gr

irë d

erri

mish

I gr

irë v

ici

mish

der

ri

mish

vic

i

pulë

mish

del

e pa

stër

ma

filet

o pu

le

kofs

hë p

ule

Heptaklor

Aldrin

Heptaklorepoksid cis

Heptaklorepoksid trans

Klordan trans

Endosulfan alfa

Dieldrin

Endrin

Endosulfan beta

Endosulfan sulfat

172


Figura 8.133: Profili i pesticideve ciklopentadienike (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte

Figura 8.134: Totali i DDT-ve (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

0.000

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

Metoksiklor

Klordan cis

4,4'-DDT

2.4-DDT

4.4-DDD

2.4-DDD

4.4'-DDE

2,4'-DDE

173


Figura 8.135: Shpërndarja e DDT-ve (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte

Figura 8.136: Profili i DDT-ve (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte

0.000

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

6.000

2,4'-DDE

4.4'-DDE

2.4-DDD

4.4-DDD

2.4-DDT

4,4'-DDT

Klordan cis

Metoksiklor

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

0.8

0.9

174


Figura 8.137: Totali i Mirex, HCB dhe Dikofol (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte

Dikofol HCB Mirex

Figura8.138: Profili i Mirex, HCB dhe Dikofol (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte

0.000

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

6.000

Mirex

HCB

Dikofol

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

0.8

mesatare

175


8.7.2 PCB në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij Figura 8.139 jep të dhënat e marra për PCB në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij. Nivelet e gjetura variojnë nga 0.2 ppb (ng/g) tek proshuta e derrit e deri në 21.8 ng/g për mostrën e pulës. Kjo është e lidhur me natyrën e të ushqyerit të këtyre kafshëve. Figura 8.140 tregon shpërndarjen për PCB në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij. Vihet re prania e disa PCB-ve në disa mostra e lidhur me habitatin dhe ushqimin e përdorur për mostrat respektive. Figura 8.141 jep profilin për PCB në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij. Ai është i ndërtuar nga PCB 153 > PCB 52 > PCB 138 > PCB 180. Nivelet e PCB 153 dhe PCB 138 janë të justifikuara nga tretshmëria e tyre më e lartë në yndyrna. PCB 52 është një përfaqësues i PCB volatile, që do të thotë se dhe këto kanë ndikim të madh në nivelet dhe shpërndarjen e gjetur. Nivelet e gjetura janë më të ulëta se vlera e lejuar e tyre për totalin e PCB markuese me 0.5 ppm.

Për të dhënat e PCB-ve në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij është realizuar dhe përpunimi statistikor multifaktorial duke përdorur Cluster Analysis. Në Figurën 8.142 jepet dendograma e PCB-ve në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij ku PCB 118, PCB 153, PCB 138, PCB 180, PCB 153 dhe PCB 138 përbëjnë grupin kryesor me 70% ngjashmëri midis tyre. Më pas vijojnë PCB 28 dhe PCB 209 me nivel ngjashmërie më të madhe se 57%. Klasteri i formuar nga PCB që gjenden në nivele më të ulëta është kryesor sepse këto PCB u gjetën në nivele të njëjta për të gjitha mostrat. Në Figurën 8.143 jepet dendograma e mostrave të mishit dhe nënprodukteve të tij kundrejt përqëndrimit të PCB që është gjetur për secilën prej tyre. Ka një grup kryesor me ngjashmëri mjaft të lartë që përbëhen nga mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij.

Figura 8.139: Të dhënat e marra për PCB (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte

0.000

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000PCB 180

PCB 153

PCB 138

PCB 118

PCB 52

PCB 28

176


Figura 8.140: Shpërndarja për PCB (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte

Figura 8.141: Profili për PCB (ng/g.) në mostrat e mishit dhe nënprodukte

0.000

5.000

10.000

15.000

20.000

PCB 28

PCB 52

PCB 118

PCB 138

PCB 153

PCB 180

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

PCB 28 PCB 52 PCB 118 PCB 138 PCB 153 PCB 180

177


PCB 52PCB 180PCB 138PCB 153PCB 118PCB 28

42.68

61.79

80.89

100.00

Variables

Sim

ilari

tyDendrogram


Figura 8.142 Dendograma e PCB-ve në mostrat e mishit dhe nënprodukte

mish vi

ci

salcic

e e ty

mosur

fileto

pule

mish de

le pa

stërm

apu

lë

mish de

rri

mish I g

rirë d

erri

mish I gri

rë vi

ci

qofte

vicci

kofsh

ë pule

pros

hutë

derri

pros

hutë

pule

salcic

e pule

62.16

74.78

87.39

100.00

Variables

Sim

ilari

ty


Figura 8.143: Dendogramë e mostrave të mishit dhe nënprodukte përkundrejt përqëndrimit të PCB

178


KAPITULLI IX

9.1 Konkluzione Në këtë studim tre vjeçar (2014-2016) janë trajtuar analizat e pesticidet klororganike dhe PCB-ve si ndotës organikë mjedisorë mjaft të rëndësishëm në disa matrica ushqimore. Përcaktimi i këtyre ndotësve u realizua me teknikën e kromatografisë të gaztë. Analiza e tyre është realizuar në mostra ushqimore të klasifikuara pa yndyrë (non-fatty food matrices) si në mostra uji, verë, fasule dhe fruta të thata dhe në matrica ushqimore me përmbajtje të lartë yndyre si vaj vegjetal, gjalpë, mish dhe nënproduktet e mishit. Në matricën e ujit është realizuar analiza e BTEX, PAH dhe klorbenzeneve gjithashtu me anë të teknikës gaz kromatografike. Ndotësit organikë janë kimikate që janë përdorur për qëllime industriale si të tillë apo për sintezën e produkteve të tjera. Karakteristikë e këtyre ndotësve është toksiciteti i lartë i tyre. Këto komponime gjenden në mjedise të ndryshme si tokë, ujë, ajër, biotë, produkte ushqimore, etj. Është e rëndësishme vlerësimi i niveleve të tre, tek ushqimet ku ato mund të gjenden si pasojë e përdorimeve të tyre, për shkak të ndotjes antropogjene apo dhe nga faktorët të tjerë siç janë depozitimet atmosferike. Ushqimi është burimi kryesor i ndotjes të njeriut nga ndotësit organikë.

Përcaktimi i këtyre ndotësve organikë dhe sidomos klororganikë është i detyrueshëm me ligj sipas normave kombëtare dhe nderkombëtare. Në standardin kombëtar përcaktimi i pesticideve klororganike, poliklor bifenileve dhe hidrokarbureve rekomandohet të kryhet sipas normave të Komunitetit Europian (EN) të cilat sugjerojnë metodat e kromatografisë të gaztë si metodë rutinë dhe konfirmuese për këto analiza. Tretësirat e përdorura për ndërtimin e kurbave kalibruese ishin të rekomanduara sipas standardeve ndërkombëtare EPA 8081, EPA 525 dhe PCB markuese. Vlera e R ishte nga 9963 deri në 0.9991, vlera të pranueshme për rezultatet e marra për ndotësit organikë me anë të teknikës GC/ECD.

179


9.1.1 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e ujit Në mostrat e ujit u analizuan pesticidet klororganike, PCB, PAH, BTEX dhe klorbenzenet. Për këtë studim janë marrë në analizë mostra uji të rrjetit në qytetin e Tiranës, ujra nëntokësore nga disa puse po në zonën e Tiranës dhe ujra të paketuar që tregtohen në marketet e qytetit të Tiranës.

Pesticidet klororganike në mostrat e ujit Pesticidet klororganike dhe PCB u analizuan sipas EN 12393 të rekomanduar dhe në standardin Shqiptar dhe në standarde ndërkombëtare. Përcaktimi i tyre u realizua me anë të GC/ECD. Për të gjitha mostrat e ujit të rrjetit në qytetin e Tiranës u gjendën pesticide klor-organike dhe përqëndrime të mbetjeve të tyre. Përqendrimi mesatar i pesticideve klor organike për mostrat e rrjetit të ujit të pijshëm ka qenë 3.6 ug/L, për mostrat e ujit të marra nga stacionet nëntokësore të ujit ishte 1.6 ug/L dhe për mostrat e paketuara ujit ishte 1.8 ug/L. Vlera më e lartë është gjetur në mostrën e marrë në Kombinat. Vini re se përqendrimet totale për të gjitha mostrat ishin më të ulëta se niveli maksimal i lejuar (50 ug/L). Këto nivele mund të jenë për shkak të burimeve kryesore të ujit për qytetin e Tiranës, Liqeni i Bovillës. Ky është një liqen artificial i hapur që do të mund të ndikohet nga zonat bujqësore pranë liqenit, reshjet, faktorët atmosferike, etj. Më shpesh u zbuluan pesticidet HCHs, DDE (metabolit DDT) i ndjekur nga heptakloret dhe Aldrinat. Përpunimi statistikor multifaktorial i pesticideve klororganike me Cluster Analysis në mostrat e ujit të pijshëm tregoi se DDD, DDT, DDE dhe Metoksiklor me mireks janë komponimet, përqëndrimet e të cilëve paraqesin ngjashmëri më të madhe mbi 95%. Më pas vjen grupi i Aldrinave dhe HCH të cilat gjenden me një ngjashmëri deri 80% në mostrat e ujit të marra në analizë. Nivelet e larta të ngjashmërisë flasin për origjinën e njëjtë të ndotjes të ujit të pijshëm nga këta ndotës.

Duhet thënë se të gjitha nivelet e përqëndrimit të këtyre ndotësve klor organikë kanë qenë nën nivelet e rekomanduara në Direktivën e BE 98/83/EC. Për pesticidet u bë dhe llogaritja e sasisë të toksicitetit si: Hazards Quotient (HQ) =CxIR/BWxRfD. HQ e llogaritur për të gjitha mostrat dhe të gjithë individët e ndotësve të analizuar nuk ishte në asnjë rast më e madhe se 1, pra në asnjë rast nuk paraqitet rrezik për efekte të dëmshme anësore nga konsumimi i këtyre mostrave të analizuara.

PCB në mostrat e ujit PCB u analizuan sipas EN 12393 të rekomanduar dhe në standardin Shqiptar dhe në standarde ndërkombëtare. Përcaktimi i tyre u realizua me anë të GC/ECD. Këta ndotës u gjeten thuajse në të gjitha mostrat e analizuara. Nivelet e tyre mund të jenë kryesisht pasojë e depozitimeve atmosferike në Liqenin e Bovillës apo dhe në burime të tjera të cilat përdoren për ujë të pijshëm. Profili i PCB markers në mostrat e analizuara të ujit në qytetin e Tiranës është i ndërtuar nga PCB 138 > PCB 28 > PCB 52 > PCB 209. Vihet re se përveç pranisë të PCB volatile të jenë në nivele të konsiderushme dhe PCB të rënda që do të thotë se pranë burimeve ujore mund të ketë depozitime pikësore të PCB. Këto burime mund të jenë pasojë e rrjedhjeve nga transformatorë elektrikë që përdorin PCB, nga makineri të rënda që gjithashtu mund të përdorin PCB, nga servise të makinave, etj. Prania e PCB-ve të rënda ishin kryesisht në ujin e rrjetit > ujin e

180


paketuar > ujërat nëntokësore. Të gjitha nivelet e përqëndrimit të këtyre ndotësve klor organikë kanë qenë nën nivelet e rekomanduara në Direktivën e BE 98/83/EC. PCB në mostrat e ujit sipas Cluster Analysis tregoi se PCB 101, PCB 118 dhe PCB 153 janë konxhenierët, përqëndrimet e të cilëve paraqesin ngjashmëri më të madhe mbi 90%. Më pas vjen PCB 52, PCB 180, PCB 209 me nivel ngjashmërie më të madh se 85%.

BTEX në mostrat e ujit Benzeni, tolueni, o-Ksileni, m-Ksilen, p-Ksilen dhe Etilbenzeni (BTEX) janë studiuar me HS-SPME ndjekur nga GC/FID në mostrat ujit të pijshëm të qytetit të Tiranës (uji i rrjetit, nëntokësor dhe i mbushur). Të dhënat e gjetura për BTEX në mostrat e ujit janë dhënë në mg/L. Stacioni U 5 (rrjeti i pijshëm mostër uji) u vu re që të ketë nivelin maksimal të BTEX dhe minimumin ishte për stacionin U 6 (rrjeti i pijshëm mostër uji). Për mostrën e ujit të pijshëm rrjetit niveli mesatar i BTEX ishte 0.028 mg/L; për mostrën e ujit të pijshëm të nëndheshme niveli mesatar i BTEX ishte 0.019 mg/L dhe mostrën e ujit të pijshëm të paketuar niveli mesatar i BTEX ishte 0.020 mg/L. BTEX janë gjetur në të gjitha mostrat e analizuara. Prania e tyre në mostrat e ujit mund të ketë si faktorë kryesorë inputet natyrore, transportin automobilistik në rrugët në afërsi të liqenit të Bovillës. BTEX kanë treguar të kenë të njëjtin shpërndarje për të gjitha mostrat për shkak të së njëjtës origjinë të ndotjes. Profilet e BTEX në mostrat e ujit të marra në analizë ishin: Toluen > Benzen > Ksilen > Etilbenzen. Duhet thënë se të gjitha nivelet e përqendrimit të këtyre ndotësve klor organikë kanë qenë nën nivelet e rekomanduara në Direktivën e BE 98/83/EC. Etilbenzeni dhe ksilenet kanë nivel ngjashmërie më të lartë. Ata paraqesin ngjashmëri më të madhe se 75%. Më pas vjen Benzeni me nivel ngjashmërie më të madh se 45%.

PAH në mostrat e ujit Acenaftalen, Fluoren, Fenantren, Antarcen, Piren, Benzo[a]Antracen, Krizen, Benzo[b]Fluoranthrene, Benzo[k]Fluorantren, Benzo[a]Pyrene, Dibenzo[a,h]Antracen, Indeo [1,2,3,-c,d]Piren dhe Benzo[g,h,i]Perilen janë PAH-të e analizuara duke përdorur LLE ndjekur nga teknikë GC / FID në mostrat e ujit të rrjetit nëntokësor, të paketuara dhe pijshëm të qytetit të Tiranës. Mostra U 14 (uji i mbushur) u vu re që të ketë nivelin maksimal me 0.014 mg/L, ndërsa minimale ishte për U 4 (uji i rrjetit) me 0,0016 ug/L. Për të gjitha mostrat është vërejtur prania e këtyre ndotësve. Për mostrën e ujit të pijshëm rrjetit niveli mesatar i PAH ishte 0.005 mg/L; për mostrën e ujit të pijshëm të nëndheshme niveli mesatar i PAH ishte 0.006 mg/L dhe për mostrën e ujit të pijshëm të mbushur niveli mesatar i PAH ishte 0.012 mg/L. Nuk ishte i njëjtë shpërndarja e këtyre komponimeve për të gjitha mostrat e ujit. Kjo mund të jetë për shkak të së njëjtës origjinës të ndotjes në ujin e pijshëm të analizuar. Profili i PAHs (mg/L) në mostrat e ujit ishte: Acenaphtalene > Fluorene > Fentren. PAH të tjera nuk janë zbuluar apo ishin më pak se kufiri i zbulimit të teknikës GC / FID. Duhet thënë se të gjitha nivelet e përqëndrimit të këtyre ndotësve klor organikë kanë qenë nën nivelet e rekomanduara në Direktivën e BE 98/83/EC. PAH që nuk u dedektuan kanë nivel ngjashmërie më të lartë. Ata paraqesin ngjashmëri më të madhe me 100%. Më pas vjen Pireni (90%), Antraceni (80%), Fenantreni (72%), Fluoreni (65%) dhe Acenaftaleni (2%).

Klorbenzenet në mostrat e ujit Mono-, di-, tri-, tetra-, penta- dhe hekzaklorbenzeni janë studiuar me HS-SPME ndjekur nga GC/ECD në mostrat ujit të pijshëm të qytetit të Tiranës (uji i rrjetit, nëntokësor dhe i mbushur). Stacioni U 5 dhe U 8 (mostra uji nga rrjeti i pijshëm) u vu re që të ketë nivelin maksimal me 1.1

181


ug/L dhe minimumin ishte për stacionet U 10, U 11, U 15, U 17, U 18, U 20, U 21 dhe U 22 ku përqëndrimi i tyre ishte në nivelet e dedektimit të aparatit. Për mostrën e ujit të pijshëm rrjetit niveli mesatar i klorbenzeneve ishte 0.58 ug/L më pas për mostrat e ujit të pijshëm të nëndheshëm dhe më pak ishte për mostrat e ujit të pijshëm të paketuar. Klorbenzenet janë gjetur në të gjitha mostrat e analizuara. Prania e tyre në mostrat e ujit mund të vij si shkak kryesorë nga inputet natyrore, transporti automobilistik në rrugët në afërsi të liqenit të Bovillës. Nuk përjashtohet ndikimi i shtimit të klorit në ujin e pijshëm për eleminimin e mikroorganizmave. Prania e klorit në ujë rrit mundësinë e formimit të derivateve organike të kloruara përfshirë këtu dhe klorbenzenet. Klorbenzenet në ujin e rrjetit dhe ujin e paketuar ndërtohen nga tri- > hekza- > Penta- > di- > monoklorbenzen. Për ujin e puseve nivelet më të larta i takojnë hekzaklorbenzeneve. Duhet thënë se të gjitha nivelet e përqëndrimit të këtyre ndotësve klor organikë kanë qenë nën nivelet e rekomanduara në Direktivën e BE 98/83/EC. Derivatet e mono-, di- dhe triklorbenzeneve përbëjnë grupin kryesor me nivel ngjashmërie më të lartë se 75%. Derivatet me më shumë atome klor kanë nivel ngjashmërie më të ulët që arrin deri 35%. Kjo duhet të jetë e lidhur me natyrën e ndotjes së ujit nga këta ndotës.

9.1.2 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e verës Në këtë punim janë marrë në analizë mostrat e verës të marra në mënyrë rastësore në disa stacione të ndryshme të vendit tonë. Përcaktimi i pesticideve klor-organike dhe PCB u bë me teknikën gaz kromatografike me dedektor me kapje elektronesh (GC/ECD) e përshtatshme për analizën e tyre. Metoda e përdorur bazohet në Normën Europiane EN 12393. Mostrat janë marrë në vitin 2015, në tregun e qytetit të Tiranës në mënyrë rastësore dhe që të përfaqësojnë verën e cila konsumohet nga konsumatori pavarsisht nga origjina e saj.

Pesticidet klororganike në mostrat e verës Niveli mesatar i ndotjes ishte 4,73 ug/L pesticide klor-organike. Niveli më i lartë i pesticideve klor-organike në mostrat e verës ishte për mostrën Primitivo Sukth dhe minimumi për mostrën Merlot Lundër. Pesticidet e ciklopentadienit (kryesisht endosulfanet) gjenden në nivele më të lartë se të tjerët. Grupi i HCH-ve, HCB, DDT-ve gjenden në sasi relativisht të njëjtë kundrejt njëra-tjetrës. Nivelet e pesticideve klor-organike dhe shpërndarja e tyre në mostrat e verës të marrë në analizë është e lidhur me përdorimet e mëparshme të tyre, proçeset e degradimit të tyre, veti të tjera fiziko-kimike si qëndrueshmëria, tretshmëria e tyre në ujë, pikat e vlimit të tyre etj. Duhet thënë se të gjitha nivelet e përqëndrimit të këtyre ndotësve klor-organik kanë qenë nën nivelet e rekomanduara në Direktivën e BE 98/83/EC. Alfa HCH dhe Aldrinë, DDE dhe Endosulfan janë pesticidet që përbëjnë dy grupet kryesore në mostrat e verës me 90%. Më pas vijojnë pesticidet ciklopentadienike, HCH dhe DDT me nivel ngjashmërie më të madhe se 78%. Nivelet e pesticideve klororganike të gjetura në mostrat e verës janë më të ulëta se norma e lejuar e tyre në produkte ushqimore.

PCB-të në mostrat e verës Niveli mesatar i ndotjes të verave të analizuara me PCB ishte 2.9 ug/L. Niveli më i lartë ishte për mostrën Primitivo Sukth dhe minimumi për mostrën Merlot Lundër. Vihet re që PCB 118, PCB 153 dhe PCB 28 ishte në nivel më të lartë, të cilat janë indikator të PCB-ve volatile. PCB 209 ishte dedektuar gjithashtu në nivele të konsiderueshme edhe pse është konxhenieri më i rëndë. PCB-të janë kimikate të cilat përdoren kryesisht si vajra tek transformatorët elektrikë dhe si vajra hidraulike, pra nuk është se kanë përdorime të drejtpërdrejta agro-bujqësore. Nivelet e gjetura janë kryesisht pasojë e lëvizshmërisë të tyre nëpërmjet faktorëve atmosferikë dhe kjo është e

182


dukshme nga prania e indikatorëve volatilë. Nivelet e përqendrimit të këtyre ndotësve klor organikë kanë qenë nën nivelet e rekomanduara në Direktivën e BE 98/83/EC. PCB 101, PCB 153 dhe PCB 118, PCB 153 janë konxhenierët, përqëndrimet e të cilëve paraqesin ngjashmëri më të madhe mbi 90%. Më pas vjen PCB 209, PCB 52, PCB 28 dhe PCB 180 me nivel ngjashmërie më të madh se 60%.

9.1.3 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e frutave të thata Në këtë punim janë marrë në analizë mostrat e disa llojeve të frutave të thata të marra në disa stacione të ndryshme të qytetit të Tiranës të marrë në mënyrë rastësore. Përcaktimi i ndotësve klor-organikë u bë me teknikën gaz kromatografike me dedektor me kapje elektronesh (GC/ECD) e përshtatshme për analizën e tyre.

Pesticidet klororganike në mostrat e frutave të thata Niveli më i lartë me pesticide klor-organike ishte për mostrën qiqra dhe minimumi për mostrën lajthi. Vihet re një shpërndarje jo e njëjtë e pesticideve klor-organike në mostrat e frutave të thata të marra në analizë. Kjo është e lidhur me llojet e ndryshme të marra në analizë. Vihet re që pesticidet e ciklopentadienit (kryesisht endosulfanet) gjenden në nivele më të lartë se të tjerët. Grupi i HCH-ve, HCB, DDT-ve gjenden në sasi relativisht të njëjtë kundrejt njëra-tjetrës. Nivelet e pesticideve klor-organike dhe shpërndarja e tyre në mostrat e frutave të thata të marrë në analizë është e lidhur me përdorimet e mëparshme të tyre, proçeset e degradimit të tyre, veti të tjera fiziko-kimike si qëndrueshmëria, tretshmëria e tyre në ujë, pikat e vlimit të tyre etj. Është e dukshme se zonat me aktivitet bujqësor më të madh janë dhe më të ndotura se të tjerat. Duhet thënë se në asnjë nga mostrat nuk ka nivele që kalojnë normat e lejuara të vendosura për këta ndotës në llojet e frutave të thata që janë marrë në analizë. Alfa HCH, Aldrin, DDE, Endrin, Dieldrin, DDT, DDD dhe Endosulfan janë pesticidet që përbëjnë grupin kryesor me 90% ngjashmëri midis tyre. Më pas vijojnë HCH dhe Heptaklor me nivel ngjashmërie më të madhe se 77%. Nivelet e pesticideve klororganike të gjetura në mostrat e frutave të thata janë më të ulëta se norma e lejuar e tyre në produkte ushqimore.

PCB në mostrat e frutave të thata Niveli më i lartë me PCB ishte për mostrat qiqra, rrush dhe bajame dhe minimumi për mostrën fik i thatë ku PCB-të markuese nuk u dedektuan. Vihet re një shpërndarje thuajse e njëjtë e tyre në mostrat e frutave të thata të marrë në analizë. Vihet re që PCB 28 ishte në nivel më të lartë, e cilat është indikator i PCB-ve volatile. PCB 209 ishte gjithashtu në nivele të konsiderueshme edhe pse është konxhenieri më i rëndë. PCB 153, 138 dhe 180 u dedektuan vetëm në një pjesë të mostrave. Nivelet e gjetura janë kryesisht pasojë e përpunimit të frutave të thata, lëvizshmërisë të tyre nëpërmjet faktorëve atmosferikë dhe kjo është e dukshme nga prania e indikatorëve volatil. Nivelet e gjetura në mostrat e frutave të thata janë më të ulëta se norma e lejuar e tyre në produkte ushqimore. PCB 118, PCB 153 dhe PCB 138 janë konxhenierët, përqëndrimet e të cilëve paraqesin ngjashmëri më të madhe mbi 90%.

9.1.4 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e fasuleve Në këtë punim janë marrë në analizë mostrat e fasuleve të marra në stacione të ndryshme të vëndit tonë. Përcaktimi i ndotësve klor-organik u bë me teknikën gaz kromatografike me dedektor me kapje elektronesh (GC/ECD). Mostrat janë marrë në tregun e qytetit të Tiranës në mënyrë rastësore dhe që të përfaqësojnë fasulet të cilat konsumohen nga konsumatori pavarsisht nga origjina e tyre. Përveç kësaj fasulet përfaqësojnë dhe një matricë e cila mund të përdoret si

183


bioindikator mjedisor sepse prodhimi i tyre mbulojnë sipërfaqe të mëdha bujqësore.

Pesticidet klororganike në mostrat e fasuleve Niveli më i lartë me pesticidet klor-organike ishte për mostrën fasule e marrë në Kuçovë minimumi për mostrën Kukës. Ka një shpërndarje jo të njëjtë e pesticdeve klor-organike në mostrat e fasuleve të marrë në analizë. Kjo është e lidhur me zonat e ndryshme të marra në analizë. Pesticidet e ciklopentadienit (kryesisht endosulfanet) gjenden në nivele më të lartë se të tjerët. Grupi i HCH-ve, HCB, DDT-ve gjenden në sasi relativisht të njëjtë kundrejt njëra-tjetrës. Nivelet e pesticideve klor-organike dhe shpërndarja e tyre në mostrat e fasuleve të marrë në analizë është e lidhur me përdorimet e mëparshme të tyre, proçeset e degradimit të tyre, veti të tjera fiziko-kimike si qëndrueshmëria, tretshmëria e tyre në ujë, pikat e vlimit të tyre etj. Është e dukshme se zonat me aktivitet bujqësor më të madh janë dhe më të ndotura se të tjerat. HCH-të dhe DDT-të janë grupet e pesticideve që kanë ngjashmëri më të madhe me më shumë se 90%. Pjesa më e madhe e mostrave kanë ngjashmëri të lartë me rreth 90%. Mireksi nuk është përdorur në vendin tonë. Prania e tij mund të jetë pasojë e përdorimeve të tij nën marka të fallsifikuara ose nëpërmjet faktorëve atmosferikë bëjnë që ai të gjendet në nivelet e prezantuara në mostrat e analizuara.

PCB në mostrat e fasuleve Niveli më i lartë me PCB ishte për mostrën fasule laramane Librazhd dhe minimumi për mostrën fasule e bardhë Librazhd ku PCB-të markuese nuk u dedektuan. Shpërndarja e PCB-ve markuese është thuajse e njëjtë në mostrat e fasuleve të marrë në analizë. PCB 28 ishte në nivel më të lartë, e cilat është indikator i PCB-ve volatile. PCB 209 ishte gjithashtu në nivele të konsiderueshme. Nivelet e gjetura janë kryesisht pasojë e lëvizshmërisë të tyre nëpërmjet faktorëve atmosferikë dhe kjo është e dukshme nga prania e indikatorëve volatil. Nivelet e PCB-ve markuese të gjetura në mostrat e fasuleve janë më të ulëta se norma e lejuar e tyre në produkte ushqimore. PCB 118, PCB 153, PCB 180 dhe PCB 138 janë konxhenierët, përqëndrimet e të cilëve paraqesin ngjashmëri më të madhe mbi 90%. Në grupin e dytë është PCB 28, PCB 209, PCB 52 dhe PCB 101 me nivel ngjashmërie më të madh se 87%.

9.1.5 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e gjalpit Në këtë punim janë marrë në analizë 18 mostra gjalpi të marra në mënyrë rastësore në disa stacione të ndryshme të qytetit të Tiranës. Mostrat e gjalpit u zgjodhën të prodhuar në mënyrë industriale dhe artizanale që gjenden zakonisht në marketet e qytetit të Tiranës. Gjalpi përfaqëson një matricë integrale për ndotësit organikë sepse vet prodhimi i gjalpit është një proçes ekstraktimi i tyre nga kafsha në qumësht e në fund në pjesën më me yndyrë të qumështit që është gjalpi.

Pesticidet klororganike në mostrat e gjalpit Niveli mesatar i ndotjes prej pesticideve klor-organike në mostra gjalpi ishte 8,73 ng/g. Niveli më i lartë ishte për mostrën e gjalpit artizanal 12 me origjinë nga Lushnja kurse minimumi për mostrën e gjalpit artizanal nga Fushë-Kruja. Shpërndarja e pesticideve klor-organike ishte e njëjtë në mostrat e gjalpit të marrë në analizë pavarësisht nëse ai është prodhuar në mënyrë artizanale apo industriale. DDT kryesisht DDE gjenden më me shumicë, më pas vijnë Lindani dhe izomerët e tij dhe pesticidet e ciklopentadienit (kryesisht aldrina dhe endosulfanet). Nivelet e pesticideve klor-organike dhe shpërndarja e tyre në mostrat e gjalpit të marrë në analizë është e lidhur me përdorimet e mëparshme të tyre, proçeset e degradimit të tyre, veti të tjera fiziko-

184


kimike si qëndrueshmëria, tretshmëria e tyre në yndyrë, etj. Është e dukshme se zonat me aktivitet bujqësor më të madh janë dhe më të ndotura se të tjerat. Duhet thënë se në asnjë nga mostrat nuk ka nivele që kalojnë normat e lejuara të vendosura për këta ndotës në llojet e gjalpit që janë marrë në analizë. Mostrat e marra nga zonat e Lushnjës, Fierit dhe Ballshit rezultuan më të ndotura pavarësisht mënyrës së prodhimit të tyre artizanale apo industriale. Lindani, Endrin aldehid dhe DDE janë pesticidet që përbëjnë grupin kryesor me 90% ngjashmëri midis tyre. Më pas vijojnë HCH dhe DDT-të me nivel ngjashmërie më të madhe se 85%. Mireks, Heptaklor epoksid, Endosulfan Endrin, Endosulfane sulfat përbëjnë një grup të rëndësishëm me ngjashmëri më të ulët me 70%. Mund të thuhet se klasterat e formuar kanë ngjashmëri sipas nivelit të pesticideve klororganike për të gjitha mostrat e gjalpit të marra në analizë. Kjo është e lidhur kryesisht me origjinën që kanë mostrat e gjalpit dhe jo me mënyrën e prodhimit të tyre.

PCB në mostrat e gjalpit Totali i PCB-ve markuese kishte nivel mesatar të ndotjes 5,73 ng/g mostër gjalpi. Niveli më i lartë ishte për mostrën e gjalpit industrial M3. Ka një shpërndarje jo të njëjtë e PCB në mostrat e gjalpit të marrë në analizë. Kjo është e lidhur me origjinën e ndryshme të mostrave të marra në analizë. Nivele më të larta se PCB-të e tjera ishin për PCB 28, një përfaqësues i PCB volatile. Kjo tregon dhe origjinën kryesore të PCB në mostrat e gjalpit dhe në kullotat nga i cili vjen ky gjalp. PCB 138, PCB 153 dhe PCB 180 janë përfaqësues të PCB-ve që treten mirë në yndyrna. Ato vijnë të dytat për sa i takon ndikimit në ndotjen e mostrave të gjalpit. Prania e tyre në gjalpë ka si faktor kryesor precipitimet atmosferike të PCB në kullota por edhe ndikime nga industri mekanike të rënda ku mund të jenë përdorur PCB kryesisht si vajra. Duhet thënë se në asnjë nga mostrat nuk ka nivele që kalojnë normat e lejuara të vendosura për këta ndotës në llojet e vajit vegjetal që janë marrë në analizë. PCB në mostrat e gjalpit ku PCB 52, PCB 180, PCB 118, PCB 101, PCB 153 dhe PCB 138 përbëjnë grupin kryesor me 85% ngjashmëri midis tyre. Më pas vijojnë PCB 28 dhe PCB 209 me nivel ngjashmërie më të madhe se 57%. Ka dy grupe kryesore me ngjashmëri më të lartë që përbëhen nga mostrat e gjalpit industrial dhe ato të gjalpit artizanal. Kjo do të thotë se në nivelin e ndotjes me PCB ka rëndësi dhe mënyra e prodhimit të gjalpit dhe jo vetëm kullotat. Në përgjithësi niveli i ngjashmërisë është rreth 90% [55,56,70, 71].

9.1.6 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e vajit vegjetal Në këtë punim janë marrë në analizë 16 mostra vaji vegjetal të marra në mënyrë rastësore në disa stacione të ndryshme të qytetit të Tiranës. Mostrat e vajit vegjetal u zgjodhën 6 mostra vaj luledielli, 3 mostra vaj misri dhe 7 mostra vaj ulliri (me origjinë nga vendi ynë). Llojet e vajit vegjetal të marrë në analizë u përzgjodhën si llojet që gjenden zakonisht në marketet e qytetit të Tiranës. Prodhimi i vajit vegjetal është një proçes ekstraktimi i tyre nga sasi të konsiderueshme bimësh (luledielli, misër, sojë, ullinj, etj) të cilat rriten në hapësira mjaft të gjera.

Pesticidet klororganike në mostrat e vajit vegjetal Niveli mesatar i ndotjes i pesticideve klor-organike në mostra vaji vegjetal ishte 5.45 ng/L. Niveli më i lartë ishte për mostrën e vajit vegjetal të misrit kurse minimumi për mostrën e vajit vegjetal të lulediellit dhe të ullirit. Vihet re një shpërndarje e njëjtë e pesticideve klor-organike në mostrat e vajit vegjetal të marrë në analizë pavarësisht nga origjina e bimës që është prodhuar vaji. DDT-të kryesisht DDE gjenden më me shumicë, më pas vijnë pesticidet e ciklopentadienit (kryesisht aldrina dhe endosulfanet) e më pak Lindani dhe izomerët e tij. Nivelet e pesticideve klor-organike dhe shpërndarja e tyre në mostrat e vajit vegjetal të marrë në analizë është e lidhur me përdorimet e mëparshme të tyre, proçeset e degradimit të tyre, veti të tjera fiziko-kimike si

185


qëndrueshmëria, tretshmëria e tyre në yndyrë, etj. Asnjë nga mostrat nuk ka nivele që kalojnë normat e lejuara të vendosura për këta ndotës në llojet e vajit vegjetal që janë marrë në analizë. Ka tre grupe kryesore të cilët bashkohen të tre me një nivel ngjashmërie deri 85%. Lindani dhe izomerët e tij kanë ngjashmëri më të lartë, më pas vijnë DDT dhe Endosulfanet. Klasterat e formuar kanë ngjashmëri sipas nivelit të pesticideve klororganike për të gjitha mostrat e vajit vegjetal të marra në analizë. Grupi kryesor me ngjashmëri më të lartë përbëhet nga mostrat e vajit të ullirit me origjinë nga vendi ynë me nivel të ngjashmërisë është rreth 95%. Kjo është e lidhur me origjinën e njëjtë të këtyre mostrave.

PCB në mostrat e vajit vegjetal Niveli më i lartë me PCB ishte për mostrën e vajit vegjetal lule dielli dhe minimumi për mostrën e vajit të ullirit. Ka një shpërndarje të njëjtë e PCB-ve në mostrat e vajit vegjetal të marrë në analizë. Kjo është e lidhur me ndikimin e faktorëve të njëjtë të ndotjes me PCB të mostrave të marra në analizë. Nivele më të larta se PCB-të e tjera ishin për PCB 28, përfaqësues i PCB volatile. Kjo tregon dhe origjinën kryesore të PCB-ve në mostrat e vajit vegjetal nga depozitimet atmosferike në zonat ku rriten bimët që përdoren për prodhimin e vajit. PCB 138, PCB 153 dhe PCB 180 janë përfaqësues të PCB-ve që treten mirë në yndyrna. Ato vijnë të dytat për sa i takon ndikimit në ndotjen e mostrave të vajit vegjetal. Prania e tyre ka si faktor kryesor precipitimet atmosferike të PCB por edhe ndikime nga industri mekanike të rënda ku mund të jenë përdorur PCB kryesisht si vajra. Duhet thënë se në asnjë nga mostrat nuk ka nivele që kalojnë normat e lejuara të vendosura për këta ndotës në llojet e vajit vegjetal që janë marrë në analizë. PCB 52, PCB 101, PCB 118, PCB 180, PCB 153 dhe PCB 138 përbëjnë grupin kryesor me 70% ngjashmëri midis tyre. Më pas vijojnë PCB 28 dhe PCB 209 me nivel ngjashmërie më të madhe se 57%. Ka një grup kryesor me ngjashmëri mjaft të lartë që përbëhen nga mostrat e vajit vegjetal të ullirit dhe të lulediellit. Mostrat e misrit kanë ngjashmëri më të ulët.

9.1.7 Analiza e ndotësve organikë në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij Në këtë punim janë marrë në analizë 13 mostra mishi dhe nënprodukte të tij në mënyrë rastësore. Metoda e përdorur bazohet në Normën Europiane EN 1528. Mostrat janë marrë në vitin 2016, në tregun e qytetit të Tiranës në mënyrë rastësore dhe që të përfaqësojnë verën të cilat konsumohen nga konsumatori pavarsisht nga origjina e tyre.

Pesticidet klororganike në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij Nivelet e pesticideve klororganike në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij kishin minimum për mostrën e mishit të derrit dhe maksimum në mostrën fileto pule. Kjo është e lidhur kryesisht me natyrën e të ushqyerit të kafshëve përkatëse. Ka një shpërndarje thujase e njëjtë e këtyre pesticideve për shkak se origjina e mostrave është nga vendi jonë. Heptakloret > Aldrinat > HCH > DDT ishte profili i tyre në mostrat e mishit. Dendograma e pesticideve klororganike në mostrate mishit dhe nënprodukteve të tij tregon se ka disa grupe kryesore të cilët bashkohen të tre me njënivel ngjashmërie deri 90%. Grupi kryesor me ngjashmëri më të lartë përbëhet nga mostrat enënprodukteve të mishit me nivel të ngjashmërisë është rreth 65%. Kjo është e lidhur meorigjinën e njëjtë të këtyre mostrave. Prania e tyre është rrjedhojë e përdorimeve të mëparshme tëtyre për qëllime bujqësore. Nivelet e gjetura janë më të ulëta se vlera e lejuar e tyre prej 0.5 ppm.

PCB në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij Nivelet e gjetura për PCB variojnë nga 0.2 ng/g tek proshuta e derrit e deri në 21.8 ng/g për mostrën e pulës. Kjo është e lidhur me natyrën e të ushqyerit të këtyre kafshëve. Profili për PCB-

186


të në mostrat e mishit dhe nënprodukteve të tij është i ndërtuar nga PCB 153 > PCB 52 > PCB 138 > PCB 180. Nivelet e PCB 153 dhe PCB 138 janë të justifikuara nga tretshmëria e tyre më e lartë në yndyrna. PCB 52 është një përfaqësues i PCB volatile, që do të thotë se dhe këto kanë ndikim të madh në nivelet dhe shpërndarjen e gjetur. Nivelet e gjetura janë më të ulëta se vlera e lejuar e tyre për totalin e PCB-ve markuese me 0.5 ppm. PCB 118, PCB 153, PCB 138, PCB 180, PCB 153 dhe PCB 138 përbëjnë grupin kryesor me 70% ngjashmëri midis tyre. Më pas vijojnë PCB 28 dhe PCB 209 [70,71, 56].

9.2 Rekomandime Në një numër të madh të mostrave janë identifikuar ndotës organik si pasojë e përdorimeve të mëparshme të tyre apo për shkak të faktorëve të tjerë. Nivelet e tyre nuk i kalojnë normat e përcaktuara për ta, por duhet të shërbejnë si një alarm për institucionet përgjegjëse për të ushtruar kontrolle të vazhdueshme të tyre në ushqime sepse kjo është e lidhur drejtpërdrejt me shëndetin e konsumatorëve.

Studimi i ndotësve organik dhe sidomos atyre klor-organik është një detyrim ligjor thuajse për të gjithë produktet ushqimore. Ju sugjerojmë autoriteteve të realizojnë kontrolle të vazhdueshme të matricave ushqimore për mbetjet e pesticideve klor-organike dhe PCB-ve. Këta ndotës mund të gjenden për shumë arsye si psh.: përdorimet e mëparshme të tyre, metabolizmi dhe bioakumulimi i tyre, defekte dhe aksidente në linjat e prodhimit dhe vëndet e qëndrimit të tyre.

Analiza e pesticideve klororganike dhe PCB-ve tek matricat ushqimore non-fatty food është realizuar me teknikën e kromatografisë të gaztë me dedektor me kapje elektronesh e rekomanduar dhe në literaturë për tu përdorur si teknikë EN 12393, ndërsa analiza e matricave me yndyrë është realizuar sipas normës Europiane EN 1528. Të dyja këto metoda janë plotësisht të realizueshme si në kushtet e laboratorit tonë dhe në laboratore të tjera të interesuara. Këto metoda sugjerojnë mënyra të ndryshme ekstraktimi, pastrimi dhe përqëndrimi që mund të realizohen edhe në laboratore ku ka mungesë materialesh.

Modifikimet e metodave duhet të bëhen me kujdes, me ndyshime hap pas hapi dhe të kontrollohen vazhdimisht rezultatet me mostra kontrolli të çertifikuara ose të ndërtuara nga vetë laboratori. Kështu mund të punohet në kushte të mungesës të disa materialeve por pa humbur në cilësinë e rezultatit që është shumë i rëndësishëm për matricat ushqimore sepse është i lidhur direkt me jetën e konsumatorëve.

Mostrat në këtë studim janë marrë në mënyrë rastësore, në stacione të ndryshme (pika tregtimi dhe pika prodhimi) që të jenë gjithëpërfshirëse dhe rezultati të jetë sa më real. Shumëllojshmëria e mostrave dhe e klasave të ndotësve organik që janë analizuar në këtë studim e bëjnë atë një udhëzues të vlefshëm për laboratoret analitike ku realizohen këto analiza. Këtë mënyrë kontrolli e sugjerojmë edhe për autoritetet nëse ato e kanë të pamundur realizimin e analizave të vazhdueshme e në një numër të madh mostrash të sugjeruar nga normat dhe standardet. Kjo do të sjellë uljen e numrit të mostrave por do të japë një vlerë shumë të mirë të mesatarizimit të të dhënave.

187


LITERATURA

1. http://agrochemicals.iupac.org/index.php?option=com_sobi2&sobi2Task=sobi2Details&catid=3&sobi2Id=312. TOXICOLOGICAL PROFILE FOR ALDRIN/DIELDRIN. U.S. DEPARTMENT OF HEALTH ANDHUMAN SERVICES. Public Health Service Agency for Toxic Substances and Disease Registry. September2002.

3. Agents reviewed by the IARC monographs. Vol. 1-95. [PDF file]. The WHO International Agency forResearch on Cancer (IARC). http://www.iarc.fr/. Last updated: 24 January 2007

4. Dubey R.K., Beg M.U., Singh J.: Effects of endosulfan and its metabolites on rat liver mitochondrialrespiration and enzyme activities in vitro. Biochem. Pharmacol. 33 (1984) 3405-3410

5. Antonious G.F., Byers M.E.: Fate and movement of endosulfan under field conditions. Environ. Toxicol.Chem. 16 (1997) 644 – 649.

6. DRAFT. TOXICOLOGICAL PROFILE FOR HEPTACHLOR/HEPTACHLOR EPOXIDE U.S.DEPARTMENT OF HEALTH AND HUMAN SERVICES Public Health Service Agency for ToxicSubstances and Disease Registry. September 2005.7. Schmidt C.W.: Most unwanted persistent organic pollutants. Environ. Health Perspect., 107 (1999) 18-258. TOXICOLOGICAL PROFILE FOR METHOXYCHLOR U.S. DEPARTMENT OF HEALTH ANDHUMAN SERVICES Public Health Service Agency for Toxic Substances and Disease Registry September2002.9. www.intechopen.com/books/biodegradation-engineering-and-technology/biodegradation-of-pcdds-pcdfs-and-pcbs 10. Masuda Y., Kuroki H., Haraguchi K., Nagayama J.: PCB and PCDF congeners in the blood and tissues ofYusho and Yu-Cheng patients. Environ. Health Perspect. 59 (1985) 53-5811. Chen R.C., Tang A.Y., Miyata H., Kashimoto T., Chang Y.C., Chang K.J., Tung T.C.: Polychlorinatedbiphenyl poisoning: Correlation of sensory and motor nerve conduction, neurologic symptoms and bloodlevels of polychlorinated biphenyls, quaterpenyls and dibenzofurans. Environ. Res. 37 (1985) 340-34812. Olafsson P.G., Bryan A.M., Stone W.: Polychlorinated biphenyls and polychlorinated dibenzofurans in thetissues of patients with Yusho or Yu-Cheng: total toxicity. Bull. Environ. Contam. Toxicology 41 (1988) 63-7013. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0016/123064/AQG2ndEd_5_10PCBs.PDF14. http://www.greenfacts.org/en/pcbs/l-2/3-human-exposure.htm#015. http://www.atsdr.cdc.gov/csem/csem.asp?csem=30&po=1016. Lang V.: Polychlorinated biphenyls in the environment. J. Chromatogr. 595 (1992) 1-4317. Vodrážka Z.: Biochemie, Academia Praha (1999), ČAV, 191 s18. Haraguchi K., Koga N., Yoshimura H.: Comparative metabolism of polychlorinated biphenyls(Kanechlor-500) in rats, hamsters and guinea pigs. Organohalogen Compounds 42 (1999) 177-17919. Borlakoglu J.T., Wilkins J.P.G.: Correlations between the molecular structures of polyhalogenatedbiphenyls and their metabolism by hepatic microsomal monooxygenases. Comp Biochem Physiol 105 (1993)113-117.20. Hu K., Bunce N.J.: Metabolism of polychlorinated dibenzo- p-dioxins and related dioxinlike compounds. JToxicol Environ Health 2 (1999) 183-21021. Bergman A., Klasson-Wehler E., Kuroki H.: Selective retention of hydroxylated PCB metabolites inblood. Environ Health Perspect 102 (1994) 464-469.22. Weistrand C., Noren K.: Methylsulfonyl metabolites of PCBs and DDE in human tissues. Environ HealthPerspect 105 (1997) 644-649

188

http://agrochemicals.iupac.org/index.php?option=com_sobi2&sobi2Task=sobi2Details&catid=3&sobi2Id=31

http://agrochemicals.iupac.org/index.php?option=com_sobi2&sobi2Task=sobi2Details&catid=3&sobi2Id=31

http://www.intechopen.com/books/biodegradation-engineering-and-technology/biodegradation-of-pcdds-pcdfs-and-pcbs

http://www.intechopen.com/books/biodegradation-engineering-and-technology/biodegradation-of-pcdds-pcdfs-and-pcbs

http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0016/123064/AQG2ndEd_5_10PCBs.PDF

http://www.greenfacts.org/en/pcbs/l-2/3-human-exposure.htm%230

http://www.atsdr.cdc.gov/csem/csem.asp?csem=30&po=10


23. Letcher R.J., Norstrom R.J., Bergman A.: Geographical distribution and identification of methylsulphonePCB and DDE metabolites in pooled polar bear (Ursus maritimus) adipose tissue from western hemisphere Arctic and Subarctic regions. Sci Total Environ 160 (1995) 409-420.

24. https://www.dhs.wisconsin.gov/environmental/pcb-fish.htm

25. http://www.atsdr.cdc.gov/ToxProfiles/tp17-c1-b.pdf

26. Nomenclature of Organic Chemistry, Pergamon Press, Oxford, UK (1979) pp. 20-31

27. A Guide to IUPAC Nomenclature of Organic Compounds, Blackwell Scientific Publications, London,1997

28. Polynuclear aromatic compounds. Part 1. Chemical, environmental and experimental data. Lyon,International Agency for Research on Cancer, 1983 (IARC Monographs on the Evaluation of the Carcinogenic Risk of Chemicals to Humans, Vol. 32).

29. Glatt H.R., Oesch F.: Species differences in enzymes controlling reactive epoxides. Archives of toxicologysupplement 10 (1987) 111–124 30. Standing Committee on Foodstuffs, 200131. Baumard et al., 1998, personal communication from Lambré, C., 200232. Abramowicz, D.A. (1990) Aerobic and anaerobic biodegradation of PCBs: a review. Biotechnology10(3):241–251 33. Ahlborg, UG; Brouwer, A; Fingerhut,, MA; et al. (1992) Impact of polychlorinated dibenzo-p-dioxins,dibenzofurans, and biphenyls on human and environmental health, with special emphasis on application of the toxic equivalency factor concept. Eur J Pharmacol 228(4):179-199. 34. Athanasios Papadopoulos, Irene Vassiliadou, Danae Costopoulou, Christina Papanicolaou, LeondiosLeondiadis, 2004. Levels of dioxins and dioxin-like PCBs in food samples on the Greek market. Chemosphere 57, 413–419 35. ATSDR (Agency for Toxic Substances and Disease Registry) (1993) Toxicological profile forpolychlorinated biphenyls.Atlanta: ATSDR, TP–92/16. 36. ATSDR (Agency for Toxic Substances and Disease Registry) (1995) Toxicological profile forpolychlorinated biphenyls.Atlanta: ATSDR, draft for public comment. 37. ATSDR, 2000. Toxicological profile for polychlorinated biphenyls (PCBs). US department of health andhuman services, Public health service, Agency for toxic substances and disease registry, Atlanta, Georgia. 38. Aurel Nuro, Koste Koci, Elda Marku, Pranvera Lazo “Optimizimi i metodes analitike te percaktimit tePCB-ve ne mostrat e gjalpit me kromatografi te gazte” Buletini Shkencor i Universitetit te Shkodres” Nr 55, Fq: 37-46 (2005) 39. Aurel Nuro, Koste Koci, Elda Marku, Pranvera Lazo “PËRPUNIMI I NJË METODE ANALITIKE TËRE, EFIKASE NË PËRCAKTIMIN E PESTICIDEVE KLOR-ORGANIKE NË GJALPË” Matematika dhe Shkencat e Natyres, Buletini Shkencor i Fakultetit te Shkencave te Natyres, Nr.2, Fq. 60-67, 2006, Tirane 40. Aurel Nuro, Koste Koci, Elda Marku. “OCCURRENCE OF PERSISTENT CHLORINATEDBIPHENYLS CONTAMINANTS using BUTTER as an integrative MATRIX”. Journal of Env. Protection and Ecology. Vol.8, No.3, fq:544-556, (2006) 41. Battershill, J.M., 1994. Review of the safety assessment of PCBs with particular reference to reproductivetoxicity. Human Exp. Toxicol. 13, 581–597. 42. Bernard, A., Hermans, C., Broeckaert, F., Depoorter, G., De Cock, A., Houins, G., 1999. Foodcontamination by PCBs and dioxins. Nature 401, 231–232. 43. Billings W. N., Bidleman T. F., 2 and Vernberg W. B.. Movement of PCB from a ContaminatedReservoir Into a Drinking Water Supply-Bulletin of Environmental Contamination and Toxicology Volume 19, Number 1 / January, Pages 215-222. (1978) 44. Brown, J.F., Jr.; Wagner, R.E. (1990) PCB movement, dechlorination, and detoxication in the AcushnetEstuary. Environ. Toxicol. Chem. 9:1215–1233. 45. Calamari, D., Baçi, E., Focardi, S., Gaggi, C., Morosini, M. & Vighi, M. (1991) Role of plant biomass inthe global environmental partitioning of chlorinated hydrocarbons Environmental Science & Technology 25: 1489-1495

189

https://www.dhs.wisconsin.gov/environmental/pcb-fish.htm

http://www.atsdr.cdc.gov/ToxProfiles/tp17-c1-b.pdf


46. Codex Alimentarius, Volume II-Pesticide Residues in Food. 47. Corsi I. , Tabaku A. , Nuro A., Beqiraj S., Marku E., Perra G., Tafaj L., Baroni D., Bocari D., Guerranti C., Cullaj A., Mariottini M., Shundi L., Volpi V., Zuçhi S., Pastore A.M., Iacoça A., Trisciani A., Graziosi M., Piçinetti M., Benincasa T., Focardi S. “Ecotoxicologial assessment of Vlora Bay (Albany) by a biomonitoring study using an integrated approach of sub-lethal toxicological effects and contaminants levels in bioindicator species”. Journal of Coastal Research, Special Issue 58 - Coastal Research in Albania: Vlora Gulf [Tursi & Corselli]: pp.16 –20. DOI:10.2112/SI_58_1 (2010) 48. Council Directive 98/83/EC on the quality of water intended for human consumption. Annex I. Official Journal of the European Union. (1998).

49. Çullaj A., Hasko A., Miho A., Schanz F., Brandl H., Bachofen R. Overview on Albanian natural waters and the human impact. Environment International 31(1):133-146 .(2005)

50. Di Muçio (1996) Organoclorine, Pyrethrin and Pyrethroid Insecticides: Single Class, Multiresidue Analysis of. Pesticides. Pesticides. 6384-6411 51. Dobson ,S.; van Esch, G.J. Environmental Health Criteria 140: Polichorinated biphenyls and Terphenils, 2 ed.; World Health Organization, International Programme on Chemical Safety (IPCS): Geneva, Switzerland; (1993). 52. Elda MARKU, Aurel Nuro, Bledar MURTAJ (2011) “Polychlorinated biphenyls and organochlorine pesticide residues in drinking water of Tirana CITY (Albania)”. “Journal of Envriomental Protection and Ecology”. Vol 12. No 1, 7-15 53. Elda Marku, Aurel Nuro “Percaktimi i pesticideve ne Liqenin e Shkodres” -Artikull i Referuar ne “Transbundery Pollution” Follorina, Greqi, “Journal of ENVIRONMENTAL PROTECTION AND ECOLOGY”; Vol.6, No.3, fq:539-549 (2005) 54. EN 1528-1. Part 1: Fatty Food-Determination of Pesticides and polychlorinated biphenyls [PCBs] 55. EN 1528-2. Part 2: Extraction of fat, Pesticides and polychlorinated biphenyls [PCBs and -Determination of Fat Content 56. EN 1528-3. Part 3: Clean-up methods 57. EN 1528-4. Part 4: Determination, Confirmatory tests, miscellaneous 58. Erickson, M.D. (1986) Analytical chemistry of PCBs. Boston: Butterworth Publishers. General Electric Company (1995) Letter from Stephen B. Hamilton, Jr., to U.S. Environmental Protection Agency Section 8(e) Coordinator, October 10, 1995. 59. Erickson, M.D., (2001) Introduction: PCB properties, uses, oçurrence, and regulatory history. In: Robertson, L.W., Hansen, L.G. (Eds.), PCBs: Recent Advances in Environmental Toxicology and Health Effects. The University Press of Kentucky, Lexington, Kentucky, pp. 131–152. 60. European Commission, Joint Research Centre, Institute for Health and Consumer Protection, Food Products Unit, I-21020 Ispra (VA), Italy 61. Floqi T. (2007). Water quality and health - Albanian case. PPT. za ucesnike Godišnjeg savetovanja sudija Srbije 2007, Vrnjacka Banja, Serbia, 8-10.10. 62. Focant J.-F., Pirard C., De Pauw E.. Levels of PCDDs, PCDFs and PCBs in Belgian and international fast food samples. Chemosphere 54 (2004) 137–142 63. Gray JS., (2002) Biomagnification in marine systems: the perspective of an ecologist. Mar Pollut Bull;45:46– 52. 64. Gould, J.C., Cooper, K.R., Scanes, C.G., 1999. Effects of polychlorinated biphenyls on thryroid hormones and liver type I monodeiodinase in the chick embryo. Ecotoxicol. Environ. Saf. 43, 195–203. 65. Hansen, L.G., 1987 (a). Food chain modification of the composition and toxicity of PCB residues. Rev. Environ. Toxicol. 3, 149–212. 66. Hutzinger, O.; Safe, S.; Zitko, V. (1974) The chemistry of PCB's. Boca Raton, FL: CRC Press. 66 IARC (International Agency for Research on Cancer) (1987) IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans, Supplement 7, Overall Evaluations of Carcinogenicity: An Updating of IARC Monographs Volumes 1-42. 67. International Agency for Research on Cancer (IARC). (1987) Benzene. Monographs on the evaluation of the carcinogenic risk of chemicals to humans, suppl. 7.Lyon: IARC.

190


68. JOINT FAO/WHO FOOD STANDARDS PROGRAMME CODEX ALIMENTARIUS COMMISSION.Twenty-seventh Session, 2004 69. Kim, M., Kim, S., Yun, S., Lee, M., Cho, B., Park, J., Son, S., Kim, O., 2004. Comparison of sevenindicator PCBs and three coplanar PCBs in beef, pork, and chicken fat. Chemosphere 54 (10), 1533–1538. 70. Koci, K., (1997) The trend of POP pollution in the Albanian Adriatical coast: Case study: PCBs (1992-1996) Proceedings of subregional awareness raising workshop on POPs. Slovenia 71. Koste Koci, Elda Marku, Aurel Nuro. “Vlerësimi i niveleve të mbetjeve të pesticideve klororganikë nëujrat bregdetare të vendit tonë”. “Matematika dhe Shkencat e Natyres” Buletini Shkencor i Fakultetit te Shkencave te Natyres, Nr3 Fq175-184 (2006) Tirane 72. Koste Koci, Elda Marku, Aurel Nuro. “Midhja si bioindikator ne monitorimin e niveleve te polikorbifenileve ne ujrat detare”. Buletinin Shkencor te Universitetit te Vlores “Ismail Qemali”. Nr 8, Fq:09-123 (2006) 73. Lang,V. (1992) Review: Polychlorinated biphenyls in the environment. Journal of Chromatography 595,1-43. 74. Margarita Stoytcheva, “Pesticides - Formulations, Effects, Fate” Chapter 9: Organochlorine PesticidesResidues for some Aquatic Systems in Albania, Aurel Nuro and Elda Marku. ISBN: 978-953-307-532-7, Publisher: InTech, January 2011 75. Menendéz JCF, Sánchez mLF, Uría JES, Martínez EF, Sanz-Medel A. (2000) Static headspace, solid-phase microextraction and headspace solid-phase microextraction for BTEX determination in aqueous samples by gas chromatography. Anal Chim Acta; p. 415:9-20.

76. Miho A., Çullaj A., Lazo V., Hasko A., Kupe L., Schanz F., Brandl H., Bachofen R. Assessment of waterquality of some Albanian rivers using diatom-based monitoring. Albanian Journal of Natural and Technical Sciences (AJNTS) (Academy of Sciences, Tirana, Albania) 19/20:94-105. (2006)

77. Milan Jokanović, “Impact of Pesticides” Section 2 PESTICIDES IN THE ENVIRONMENT - AnOverview of Organochlorinated Pesticide Residues in Albania.Case study: Porto Romano, Adriatic Sea, Aurel Nuro, Elda Marku. p.225-p.239. ISBN: 978-0-9835850-9-1, Publisher: AcademyPublish.org, October 2012. http://www.academypublish.com/books 78. National Center for Environmental Assessment. EPA/600/P–96/001F. September 1996, PCBs: CancerDose-Response Assessment and Application to Environmental Mixtures

79. Petrick, G., Schulz, D.E. and Duinker, J.C. (1988). Clean-up of environmental samles for analysis ofOrganochlorine compounds by gas chromatography with electron-capture detection. J. of Chromatography, 435, 241-248.

80. Postor D.. Boix J. and Albaiges J. (2002) Marine, Bioaçumulation of organochlorinated Containments inthree estuarine fish. Vol 32, 125-134 81. Rene van der Hoff G., van Zoonen P. (1999) Trace analysis of pesticides by gas chromatogaphy. Journalof Chromatogaphy A, 843 301–322 82. Routt Reigart J., Robert James R.. RECOGNITION AND MANAGEMENT OF PESTICIDEPOISONINGS. Fifth Edition, 1999 83. Schantz, M. M., Parris, R. M., Kurz, J., Ballschmiter, K. and Wise, S.A., (1993) Comparison of methodsfor the gas-chromatographic determination of PCB congeners and chlorinated pesticides in marine reference materials. Fresenius Journal of Analytical Chemistry 346. 766-778. 84. Safe, S. (1990) Polychlorinated biphenyls (PCBs), dibenzo-p-dioxins (PCDDs), dibenzofurans (PCDFs),and related compounds: environmental and mechanistic consideration which support the development of toxic equivalency factors (TEFs). Crit. Rev. Toxicol. 21(1):51–88. 85. WHO RECOMMENDED CLASSIFICATION OF PESTICIDES BY HAZARD AND GUIDELINES TOCLASSIFICATION 2004 86. WHO (World Health Organization) (1993) Polychlorinated biphenyls and terphenyls. Geneva: WHO,Environmental 87. World Health Organization (WHO), International Agency for Research on Cancer (IARC). 1987.Benzene. Monographs on the evaluation of the carcinogenic risk of chemicals to humans. suppl. 7. Lyon: IARC.

191

http://www.academypublish.com/books


88. Yasuhiro Hirai a, Shin-ichi Sakai, Nobuhisa Watanabe, Hiroshi Takatsuki. Congener-specific intake fractions for PCDDs/DFs and Co-PCBs: modeling and validation. Chemosphere 54 (2004) 1383–1400 89. Zuçato E., Calvarese S., Mariani G., Mangiapan S., Grasso P., Guzzi A. and Fanelli R., 1999. Level, sources and toxicity of polychlorinated biphenyls in the Italian diet. Chemosphere, Vol. 38, No. 12, pp. 2753-2765 90. Safe, S. (1994) Polychlorinated biphenyls (PCBs): environmental impact, biochemical and toxic responses, and implications for risk assessment. Crit. Rev. Toxicol. 24(2):87–149. 91. Sewart A.and Jones K. C. (1996) A survey of PCB-s congeners in U.K. cows’ milk. Chemosphere. Vol 32. No12. 2481-2492 92. Schepens, P.J., Covaci, A., Jorens, P.G., Hens, L., Scharpe, S., van Larebeke, N., 2001. Surprising findings following a Belgian food contamination with polychlorobiphenyls and dioxins. Environ. Health Perspect. 109, 101–103. 93. Silberhorn, E.M.; Glauert, H.P.; Robertson, L.W. (1990) Carcinogenicity of polyhalogenated biphenyls: PCBs and PBBs.Crit. Rev. Toxicol. 20(6):439–496. 94. Spyros K. Golfinopoulos, Anastasia D. Nikolaou, Maria N. Kostopoulou, Nikos K. Xilourgidis, Maria C. Vagi, Dimitris T. Lekkas. Organochlorine pesticides in the surface waters of Northern Greece 95. Stefanelli, P., Di Muçio, A., Ferrara, F., Barbini, D.A., Genareli, T, Pelosi, P., Amendola, G., Vanni, F., Di Muçio, S., Ausili, A (2004) Rev. Food Control (15) 27-38. 96. Takekuma M., Saito K., Ogawa M., Matumoto R., Kobayashi S. (2004) Levels of PCDDs, PCDFs and Co-PCBs in human milk in Saitama, Japan, and epidemiological research. Chemosphere. Vol 54. 127–135 97. Technical Report on water supply system of Tirana; Water Supply and Sewerage Enterprise, Tirana, Albania (2007) 98. Training Manual on the measurment of organochlorine and petroleum hydrocarbons in environmental semples. IAEA-MLE 2/ Marime Enviromental Studies Laboratory. 1995. 99. Van den Berg, M., Birnbaum, L.S., Bosveld, A.T.C., Brunstrom, B., Cook, P., Feely, M., Giesy, J.P., Hanberg, A., Hasegawa, R., Kennedy, S.W., Kubiak, T.J., Larsen, J.C., Leeuwen, R.F.X., Liem, A.K.D., Nolt, C., Peterson, R.E., Poellinger, L., Safe, S., Schrenk, D., Tillitt, D., Tysklind, M., Waern, F., Zacharewski, T., 1998. Toxic equivalency factors (TEFs) for PCBs, PCDDs and PCDFs for humans and wildlife. Environ. Health Perspect. 106, 775–792. 100. Van Larebeke, N., Hens, L., Schepens, P., Covaci, A., Baeyens, J., Everaert, K., Bernheim, J.L., Vlietinck, R., De Poorter, G., 2001. The Belgian PCB and dioxin incident of January–June 1999: 101. U.S. Environmental Protection Agency (1994b) Health assessment document for 2,3,7,8-tetrachlorodibenzo-p-dioxin (TCDD) and related compounds. Prepared by the Office of Health and Environmental Assessment, Office of Research and Development, Washington, DC. External Review Draft, 3 vol. Report No. EPA/600/BP–92/001c. 102. US Environmental Protection Agency (1995) Method 508.1, Rev 2.0. Methods for the determination of organic compounds in drinking water-supplement III (EPA/600/R-95-131). US EPA, Washington, DC. 103. US Environmental Protection Agency (1995) Method 508.1, Rev 2.0. Methods for the determination of organic compounds in drinking water-supplement III (EPA/600/R-95-131). US EPA, Washington, DC. 104. US Environmental Protection Agency (1999) Method 1668, revision A. Chlorinated biphenyl congeners in water, soil, sediment and tissue by HRGC/HRMS. US EPA, Office of Water, Washington, DC. 105. USEPA. 1996. Method 8260B: Volatile Organic Compounds by Gas Chromatography/Mass spectrometry (GC/MS). 106. US FDA (1999) Pesticide analytical manual volume I (PAM) (1994, updated October 1999), 3rd edn. US Food and Drug Administration, Washington, DC. 107. USEPA. 2009. Method EPA 524.3: Measurement of purgeable organic compounds in water by capillary column gas chromatography/mass spectrometry. 108. Xiu-Sheng Miaoa, Chris Swensonb, Lee Ann Woodwardb, Qing X. Lia,U. Distribution of polychlorinated biphenyls in marine species from French Frigate Shoals, North Pacific OceanEnvironmental Toxicology and Chemistry, Vol. 20, No. 1, pp. 205–212, 2001 109. Wells DE, Hess P (2000) Determination and evaluation of chlorinated biphenyls. In: Barceló E (ed) Sample handling and trace analysis of pollutants, techniques, applications and quality assurance. Elsevier, Amsterdam, pp 239–285.

192


ARTIKUJ DHE BOTIME Konferenca 1. Pjesemarje ne: “FIRST INTERNATIONAL CONFERENCE ON BIOTECHNOLOGY INAGRICULTURE” held on Agricultural University of Tirana, ALBANIA, April 22–23, 2014. Prezantuar në këtë konferencë punimi me titull: DEDECTION OF ORGANIC POLLUTANTS IN DRINKING WATER USING CAPILLARY GAS CHROMATOGRAPHY Me autorë: Oljana Pine, Aurel Nuro

2. Pjesemarje ne: 3RD INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY CONFERENCE ON "ICT EDUCATION,KNOWLEDGE SOCIETY AND OPEN GOVERNANCE - ICTEA 2014", Polytechnic University of Tirana, Tirane, Albania 25-26 APRIL, 2014 Prezantuar në këtë konferencë punimi me titull: DETERMINATION OF BTEX AND PAH IN NETËORK, UNDERGROUND AND COMERCIAL DRINKING WATER OF TIRANA CITY Me autorë: Oljana Pine, Aurel Nuro

3. Pjesemarje ne: “4RD INTERNATİONAL CONFERENCE OF ECOSYSTEMS” held on May 23-26, 2014.Tirana, Albania Prezantuar në këtë konferencë punimet me titull: STUDY OF ORGANOCHLORINATED PESTICIDE RESIDUES AND PCBS IN FRUIT AND VEGETABLE SAMPLES OF ALBANIA MARKET Me autorë: Oljana Pine, Aurel Nuro

4. Pjesemarje ne: “2ND INTERNATIONAL CONFERENCE ON APPLIED BIOTECHNOLOGY”, Tirana,Albania, September 22, 2014 Prezantuar në këtë konferencë punimi me titull: ANALYSIS OF SOME ORGANIC POLLUTANTS IN UNDERGROUND WATER OF TIRANA REGION USING GAS CHROMATOGRAPHY TECHNIQUES Me autorë: Aurel Nuro, Elda Marku, Oljana Pine

5. Pjesemarje ne: “1ST INTERNATIONAL SCIENTIFIC SYMPOSIUM OF AGRICULTURE ANDVETERINARY (ISSAV)”, 10 December 2014, Faculty of Agriculture and Veterinary, University of Prishtina, Kosovo. Prezantuar në këtë konferencë punimet me titull: “STUDY OF CHLOROBENZENES, ORGANOCHLORINATED PESTICIDE AND PCB MARKERS IN FRUIT AND VEGETABLE SAMPLES OF ALBANIA MARKET - STUDIMI I KLORBENZENEVE, PESTICIDEVE KLORORGANIKE DHE PCB MARKUESE NË MOSTRA FRUTA DHE PERIME NGA TREGU SHQIPTAR” Me autorë: Aurel Nuro, Oljana Pine, Valbona Hoxha (Plaku), Enkela Noçka

6. Pjesemarje ne: “5TH INTERNATİONAL CONFERENCE OF ECOSYSTEMS” held on June 5-8, 2015.Tirana, Albania Prezantuar në këtë konferencë punimet me titull: STIMULTANIOUS DETERMINATION OF ORGANCHLORINATED PESTICIDES AND PCB IN VEGETABLE OIL SAMPLES OF ALBANIAN MARKET Me autorë: Oljana Pine, Aurel Nuro, Elda Marku, Vlora Gashi

7. Pjesemarje ne International Conference –“6th INTERNATIONAL SYMPOSIUM OF ECOLOGISTS OFMONTENEGRO - ISEM6“, Ulcinj, Montenegro, 15-18 October, 2015

193


Prezantuar në këtë konferencë punimet me titull: A SURVEY OF CHLORINATED POLLUTANTS LEVELS IN DRINKING WATER SAMPLES OF PATOS, BALLSH AND KUCOVA CITIES Me autorë: Valbona Plaku (Hoxha), Aurel Nuro, Oljana Pine

8. Pjesemarje ne International Conference – “3RD

INTERNATIONAL CONFERENCE RESEARCH AND EDUCATION IN NATURAL” Sciences focused on; “HARMONIZATION OF ENVIRONMENTAL RESEARCH AND TEACHING WITH SUSTAINABLE POLICY” - HERTSPO2015, November 6 - 8, 2015 Shkodra, Albania Prezantuar në këtë konferencë punimet me titull: ANALYZE OF ORGANCHLORINATED POLLUTANTS IN BUTTER SAMPLES OF ALBANIA MARKETS Me autorë: Oljana Pine, Aurel Nuro, Elda Marku, Vlora Gashi 9. Pjesemarje ne konferencën Kombëtare – “Konferencën Kombëtare të Shkencave të Aplikuara” FSHN, Tiranë 21 Nëntor, 2015, Albania Prezantuar në këtë konferencë punimet me titull: VLERËSIMET E NIVELEVE TË PESTICIDEVE KLORORGANIKE, MBETJEVE TË TYRE DHE PCB NË MOSTRAT E FASULEVE NGA VENDI JONË Me autorë: Oljana Pine, Aurel Nuro 10. Pjesemarje ne konferencën Nderkombëtare – “The Fifth International Conference on Neë Advanced Methodologies and Techniques in Scientific Research - ICTEA 5, 2016” Split, Croatia, 15-17 April 2016. Prezantuar në këtë konferencë punimi me titull: ANALYZE OF ORGANCHLORINATED POLLUTANTS IN RED AND WHITE WINE SAMPLES OF ALBANIA Me autorë: Oljana Pine, Aurel Nuro 11. Pjesemarje ne Konferencën II-te Ndërkombëtare Farmaceutike “Terapi Inovative dhe Roli i Përbërësve Natyrale në Praktikën Klinike” organizuar nga “Albanian University” Në bashkëpunim me: “Universitetin e Pizës, Itali” “Urdhërin e Farmacistëve të Shqipërisë” Tiranë, 21 Maj 2016, Tiranë Prezantuar në këtë konferencë punimet me titull: DETERMINATION OF SOME ANTIBIOTICS IN WATER SAMPLES USING HPLC/DAD - PËRCAKTIMI I DISA ANTIBIOTIKËVE NË MOSTRA UJI ME ANË TË HPLC/DAD Me autorë: Aurel Nuro, Oljana Pine, Dorina Shëngjergji, Aida Dama, Aurora Napuce, Xhejni Borshi, Eriona Muharemi

1. A SURVEY OF PAH AND BTEX LEVELS IN DRINK WATER SAMPLES OF PATOS, BALLSH AND KUCOVA AREAS - NJË VËSHTRIM I NIVELEVE TË PAH DHE BTEX NË MOSTRA UJI NË ZONAT E PATOSIT, BALLSHIT DHE KUÇOVËS

Me autorë: Valbona Plaku, Aurel Nuro, Oljana Pine, Bledar Murtaj, Aida Dama 12. Pjesemarje ne: “6TH INTERNATİONAL CONFERENCE OF ECOSYSTEMS” held on June 3-6, 2016. Tirana, Albania Prezantuar në këtë konferencë punimet me titull:

1. A SURVEY OF CHLORINATED POLLUTANTS LEVELS IN DRINKING WATER SAMPLES OF PATOS, BALLSH AND KUCOVA CITIES

Me autorë: Valbona PLAKU, Aurel NURO, Oljana Pine

194


Revista Shkencore 1. Aurel Nuro, Oljana Pine, “LEVELS OF ORGANCHLORINATED PESTICIDES AND PCB IN OLIVE OIL

OF VLORA REGION, ALBANIA” Journal of International Envriomental Application and Sciences (JIEAS),Vol. 10(4): 455-459 (2015) http://jieas.com/index.html\

2. Oljana Pine, Aurel Nuro “DEDECTION OF ORGANIC POLLUTANTS IN DRINKING WATER USINGCAPILLARY GAS CHROMATOGRAPHY” Albanian Journal of Agricultural Sciences (AJAS)

3. NURO A., PINE O., MARKU E. “ANALIZA E DISA NDOTËSVE ORGANIKË NË MOSTRAT E UJIT TËPIJSHËM NË ULTËSIRËN JUG-PERËNDIMORE TË SHQIPËRISË” “Buletini I Shkencave te Natyres”, Nr 20 Fq 130-139 (2015) Tirane. www.fshn.edu.al/buletini

4. NURO A., PINE O., MARKU E. “PËRCAKTIMI I DISA NDOTËSVE ORGANIKË NË MOSTRAT E UJITTË LUMIT ERZEN” “Buletini I Shkencave te Natyres”, Nr 21 Fq 138-147 (2016) Tirane.www.fshn.edu.al/buletini

5. PINE O., NURO A. “ANALIZA E PESTICIDEVE KLORORGANIKË DHE PCB NË MOSTRAT EFASULEVE” “Buletini I Shkencave te Natyres”, Nr 21 Fq 148-156 (2016) Tirane. www.fshn.edu.al/buletini

6. Aurel Nuro, Oljana Pine, Dorina Shëngjergji, Aida Dama, Aurora Napuce, Xhejni Borshi, Eriona Muharemi“determination of some antibiotics in WATER samples using HPLC/DAD - përcaktimi i disa antibiotikëve NËMOSTRA uji me anë të HPLC/DAD” Reviste shkencore e Albanian University.

7. Valbona Plaku, Aurel Nuro, Oljana Pine, Bledar Murtaj, Aida Dama “a survey of PAH and BTEX levels indrink WATER samples of patos, ballsh and kucova areas - një vështrim i niveleve të pah dhe btex në mostrauji në zonat e patosit, ballshit dhe kuçovës” Reviste shkencore e Albanian University. Prooceding book ofConferences

8. Oljana Pine, Aurel Nuro “Study of Organochlorinated Pesticide Residues and PCBs in fruit and vegetablesamples of Albania market”. Proceding Book of “4RD International Conference of Ecosystems - Essays onEcosystem and Environmental Research” ISBN: 978-9928-4068-8-0, pp 356-363, 2014. Tirana, Albania

9. Oljana Pine, Aurel Nuro, Elda Marku, Vlora Gashi “Stimultanious Determination of organchlorinatedpesticides and pcb in vegetable oil samples of Albanian market” Proceding Book of “5th International Conference of Ecosystems - Essays on Ecosystem and Environmental Research” ISBN: 978-9928, pp 232-237, 2015. Tirana, Albania

10. Oljana Pine, Aurel Nuro “ANALYZE OF ORGANCHLORINATED POLLUTANTS IN RED AND WHITEWINE SAMPLES OF ALBANIA” Proceding Book of “The Fifth International Conference on New AdvancedMethodologies and Techniques in Scientific Research - ICTEA 5, 2016” Split, Croatia, 15-17 April 2016.ISBN: 978-9928, pp 667-670, 2015. Tirana, Albania

11. Valbona PLAKU, Aurel NURO, Oljana Pine A SURVEY OF CHLORINATED POLLUTANTSLEVELS IN DRINKING WATER SAMPLES OF PATOS, BALLSH AND KUCOVA CITIES”Proceding Book of “6TH INTERNATİONAL CONFERENCE OF ECOSYSTEMS” held on June 3-6, 2016.Tirana, Albania ISBN: 978-9928, pp 667-670, 2015. Tirana, Albania

12. Ola Pine, Aurel Nuro “DEDECTION OF ORGANIC POLLUTANTS IN DRINKING WATER USING CAPILLARY GAS CHROMATOGRAPHY” International Journal of Current Microbiology and Applied Sciences ISSN: 2319-7706 Volume 5 Number 12 (2016) pp. 702-709 http://dx.doi.org/10.20546/ijcmas.2016.512.080

13. Oljana Pine, Aurel Nuro, “Organchlorinated Pesticides and PCB in Meat and by-Products From AlbanianMarkets, Albania” Journal of International Envriomental Application and Sciences (JIEAS), Vol. 9(4): 521-424 (2016). http://jieas.com/index.html\

195

http://jieas.com/index.html/

http://www.fshn.edu.al/buletini



http://dx.doi.org/10.20546/ijcmas.2016.512.080

http://jieas.com/index.html/

″ANALIZA E NDOTËSVE ORGANIKË NË PRODUKTE USHQIMORE...

Documents

Transcript of ″ANALIZA E NDOTËSVE ORGANIKË NË PRODUKTE USHQIMORE...