93611328 Psikologjia Sociale

.j

Unh·ersiteti M.oreteror JLJRJA. - Psikoiogji Ligjerata 1

l-Iirushja dhe d_vfytyrat e saj

Na ishte njehere nje burre, gruoja e dyte e te cilit ishte nje mburravece dhe egoiste e

vertete. Kjo grua kishte dy bija dhe ishin njelloj si ajo, mburravece dhe egoiste. Bija

tjeter qe kishte burri me gruan e pare. ishte e kendshme dhe e sjellshme. Kjo vojze e

kenshme dhe e sjellshme, te cilen te gjithe e r~fohim me emrin Hirushja, mesoi heret mete

miren qe kishte sir; i kishin thene, te pranonte ngacmime dhe te mas i kalonte motrat e saj

mburravece.

For ate here fale 111ines se saj te vertete, Hirushja muncli t 'i ike gjendjes se saj dhe te

shkoje ne nje ballo te madhe, k:u ajo i pelqeu nje princi te bukur. Kur princi i rene ne

dashuri, takoi nje Hirushe shtepiake ne shtepine e saj poshteruese, fillimisht ai nuk e

njohu ate.

E pabesueshme? Gojedhena kerkon nga ne qe te pranojme pushtetin e situates. Ne nje

situate, duke luajtur nje rol ne pranine e njerkes se saj opresive, Hirushja e bindur dhe

aspak joshese ishte nje tjeter njeri i nd1yshem nga Hirushja e bukur dhe e nurshme, qe

takoi ne ballo princi. Ajo ne shtepi ajo tkurrej dhe terhiqej ne vetvete. Ne ballo Hirushja

ndihej me e bukur, shetiste, jliste dhe buzeqeshte sikur te ishte ajo Hiruslya e vertete.

Sjellja e njeriut nuk percaktohet vetem nga situata objektive, pr edhe nga fakti se st e

ndetion njeriu situaten. Pra, si e mendon dhe e shikon ai dhe s:'qendrim mban ai ndaj saj.

Psh. bashkeshorit i lun1tur e shikon kenaqesine e marredhenieve familjare tek aftesia e tij

pert' [ organizuar gjerat siy duhen, ndersa ai qe eshte i pakenaqur nga martesa e shikon

burirnin e te keqes tek partneri qe nuk pershtatet.

Gjysmeshekullin e fundit eshte formuar ne kendveshtrim i ri mbi sjelljen njerezore. Ashtu

si edhe deget e tjera te psikologjise, psikologjia sociale perpiqet te shpjegoje pse mendon

njeriu, pse ndjen dhe vepron ai dhe cilat jane rruge qe ai shfrytezon per kete. Pra,

psikologjia sociale piilfshin rruget ose menyrat me te cilat njerezit e tjere ndikojne

mendimet; ndjenjat dhe veprimet tona.

Ligjerues.· Dashamir Berxuili. MSc. j

Universiteti lvfbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata I

<;fare e ben te ve<;:ante psikologjine sociale:

Se pari, sepse ajo ofron menyra origjinale te ve<;anta te shikimit te bates ne perspektiva

unike, psikologjike dhe ekzaminon situata te pasura sociale. Psikologet sociale e shikojne

boten ne menyra te ve<;:anta ndryshe nga studiuesit e tjere dhe ne aspekte qe dallohen prej

shkencave te tjera.

Se dyti, ofron menyra dhe metoda unike te studimit te bates. Me teper sesa nje menyre te

menduari, psikologjia sociale eshte kerkim shkencor, kerkim i te vertetes ne menyre

shkencore.

Duhet thene se psikologjia sociale ende eshte nje shkence e re. Psikologet sociale u

rikujtojne vazhdimisht njerezve kete fakt, pjeserisht si kerkim faljeje per pergjigjet e

. pakompletuara per disa <;:eshtje te saj. Dhe kjo eshte e vertete. Ekperimenti i pare i

psikologjise sociale u zhvillua nje shekull e ca vite me pare (1898), ndersa tekti i pare i

psikologjise sociale u publikua % e nje shekulli (1924). Psikologjia sociale nuk e mori

formen e saj te tanishme deri me 1930. Dhe u desh te vinte Lufta e II Boterore, kur

psikologet kontribuan studime imagjinare per moralin dhe bindjen e ushtareve, qe

psikologjia sociale te ndahej si fushe e dinamike si<;: eshte tani.

Sot fusha e zgjeruar e psikologjise sociale perfshin:

e Pushteti i situates. Ne jemi krijesa te kultures dhe kontekstit tone. Pra, situata te

keqija nganjehere mbizoterojne qellime te mira, duke nxitur njerezit te bien pre e

mizorise ose t'i nenshtrohen asaj. Ne fillimin e viteve 90-te, ne konfliktin e ashper me

myslimanet e Bosnjes, shu mete rinj serbe u kthyen ne perdhunues te shthurur.

e Pushteti i personit. Ne jemi gjithashtu krijues te bates sociale. Nese nje grup eshte i

keq, atehere anetaret e tij ose kontribuojne te jete i tille, ose rezistojne/kundershtojne

te jene te till e. Pra, nese perballen me te njejten situate, njerez te ndryshem reagojne

ndryshe. Psh. pasi ka perjetuar vitet e burgosjes politike, nje njeri kullon zemerim.

Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc. 2

Universiteti k/breteror ILJRJA - ?sikologji Ligjerata l

Nje tjeter, si puna e l'..Je!son Mandeles, ecen perpara dhe punon te bashkoje kombin e

tij.

o Ren.desia e rzjohurive/mendirnit. Njerezit reagojne ndryshe pjeserisht se ata mendojne

ndryshe. Si reagojme ndaj ngacmimit te nje shoku varet nga ajo sesi e shpjegojme ne

ate - si pasqyrim armiqesie apo si rezultat i nje dite te keqe. Realiteti social eshte

dic;;ka qe nee nde1iojme subjektivisht. Rendesi kane gjithashtu bindjet tona per veten.

A e shikojme ne jeten ne menyre optimiste? A e kemi ndjenjen se ne jemi ne

kontro!t? _A e shikojme veten si superior apo inferior? Pra, ka shume rendesi sesi e

ndertojme ne boten dhe vetveten.

11: Zbatimi i parimeve te psikologjise socia!e. Si<;: do te shikojme me tutje, psikologet

sociale jane duke zbatuar gjithnje e me shume konceptet dhe metodat e tyre te

shqetesimeve sociale te tanishme, si mireqenia emocionale, shendeti, vendimet e

gjyakatave, reduktimit te paragjykimeve, dizajni dhe ruajtja e ambientit, si dhe arritja

e paqes.

Po ku dallon psikologjia sociale nga sociologjia dhe nga disiplinat e tjera te psikologjise?

A ndikohen psikologet sociale nga vlerat e tyre? Cilat jane taktikat hulumtuese te

psikologjise sociale dhe si mund t' i zbatojme atone ne jeten e perditshme?

CHat jane Hdhjet e psikologjise sociale me shkencat e tjera?

a) Da!limet e psikologjise sociale me deget e tjera te psikologjise. Psikologjia ne

teresi pranohent si shkence e mendimit, e ndjenjes dhe sjelljes njerezore, Por

asbtu ajo ka perspektive te gjere ne fokusimin tek individi, shpesh duke aplikuar

tekniken e eksperimentit. Por, psikologjia sociale eshte dege e ve<;:ante qe dallon

nga deget e tjera te psikologjise, sepse ajo studion sjelljen ne situata sociale. Pra,

rruget ku njerezit perceptojne, nderveprojne dhe ndikojne njeri- tjetrin.

b) Psikologjia sociale dhe psikologjia e personalitetit. Psikologjia sociale dhe ajo e

personalitetit jane aleat. Kete e tregon se APA (Shoqata Amerikane e

Psikologeve) i perfshin te dyja deget ne te njejtat revista (Revista e Personalitetit

Ligjerues: Dashamir Berxulii, AJSc. 3

Universiteti Mbreteror ILIRIA- Psikologji Ligjerata I

dhe Psikologjise Sociale dhe Bulletini i Personalitetit dhe Psikologjise Sociale).

Dallimet midis tyre gjenden kryesisht ne karakterin social te psikologjise sociale.

Psikologet e personalitetit fokusohen me shume ne funksionimin e brendshem

personal dhe ne dallimet midis individeve si psh. pse disa njerez jane me agresive

se te tjeret. Psikologet sociale, fokusohen me shume tak humanizmi i perbashket,

si psh. si e shohin dhe ndikojne ne pergjithesi njerezit njeri - tjetrin. Ata pyeten

sesi situatat sociale c;ojne shurnicen e individeve te veprojne ne menyre te

sjellshme apo mizore/vrazhde, te jene te konforme apo te pavarur, te perceptojne

pelqimin apo paragjykimin.

c) Psikologjia sociale dhe sociologjia. Sociologet dhe psikologet sociale ndajne nje

interes te perbashket, kur studiojne si sillen njerezit ne grup. Por, shumica e

sociologeve studiojne grupet, nga me te vegjlit deri tek me te medhenjte

(shoqerite dhe tendencat e tyre), ndersa shumica e psikologeve sociale studiojne

individin mesatar - si mendon nje person ne nje kohe te caktuar per te tjeret, si

ndikohet nga ata, si lidhet/bashkevepron me ta. Keto studime perfshijne si grupet

afektojne individe te veyante dhe si nje individ afekton nje grup.

Disa shembuj: Ne studimin e marredhenieve te ngushta, nje sociolog mund te

studioje tendencat ne martese, shkurorezimin dhe vleresimet/konsideratat per

bashkejetesen; nje psikolog social mund tee ekzaminoje si disa individe mund te

joshin njeri - ~etrin. Ose, nje sociolog mund te hulumtoje sesi qendrimet racore te

klases se mesme si nje grup mund te dallohen nga qendrimet racore te nje grupi te

shtreses se ulet. Nga ana tjeter, nje psikolog social mund te studioje sesi

qendrimet sociale zhvillohen tek nje individ.

Megjithese sociologet dhe psikologet sociale mund te perdorin te njejtat metoda

hulumtimi, psikologet sociale mbeshteten me shume tek ekperimentet ne te cilet

ata manipulojne nje faktor, si pranine ose mungesen e ndikimit te moshatareve,

per te pare se <;fare efekti ka. Faktoret qe psikologet studiojne, si ato

socioekonomike, jane tipikisht te veshtire ose permbajne elemente joetike per t'u

manipuluar.


Universiteti Jvfbreteror JLJRJA- Psikologji Ligjerata I

d) P'siko1ogjia sociale d!te biologjio::. Ata qe kane marre nje kurs ne psikologji e dine

qe natyra dhe edukimi bashke na formojne neve. Sis; eshte e percaktuar fusha e

nje zone nga gjatesia dhe gjeresia, ashtu edhe biologjia dhe pervoja bashke na

formojne neve. Si<;- na e kujtojne psikologet evolucionare natyra jone e trasheguar

humane na predispozon qe te sillemi ne menyra qe ndihmuan gjysherit tane te

mbijetojne dhe riprodhojne llojin. Ne bmiim gjenet e atyre trajtat e te cileve i

mundesuan te mbijetojne dhe riprodhojne llojin (dhe femijet e te ciieve bene te

njejten gje). Pra, psikologet evolucionare pyesin se sa mundet qe seleksionimi

natyral te predispozoje veprimet dhe reagimet tona, kur dashurojme dhe

shoqerohemi, urrejme apo lendojme, kujdesemi dhe ndajme. Natyra gjithashtu na

pajis neve me nje kapacitet te madh per te mesuar. Ne jemi te ndjeshem dhe u

pergjigjemi konsteksteve sociale.

Nese <;do ngjmje psikologjike (<;-do mendim, <;-do emocion) eshte ne te njejten

kohe nje ngjmje biologjike, atehere ne mundemi gjithashtu te ekzaminojme

neurologjine, qe gjendet ne theme! te sjelljes sociale. Neuroshkencetaret sociale

nuk kane si qe!!im te reduktojne sjelljet komplekse sociale, si ndihma dhe

lendimi, ne mekanizma te thjeshte neura!e dhe molekulare. Dhe perseri per te

kuptuar dashurine dhe urrejtjen ne duhet te konsiderojme te dy ndikimet - "nen

Iekure" (biologjik) dhe "ndermjet lekureve" (social). Hormonet e stresit afektojne

sesi ne ndjejme dhe veprojme; izolimi social ngre tensionin (shtypjen) e gjakut,

ndersa mbeshtetja sociale forcon sistemin imunitar ne luften kunder semundjeve.

lvfendja dhe trupi jane nje sistem i madh. Ne jemi organizma bio-psycho-sociale.

Ligjerues: Dashamir Berxulii, MSc. 5

Universiteti Jv.fbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata I

Nivelet e shpjegimit.

Ne e studiojme qenien njerezore nga aq pikeveshtrim sa disiplina akademike, qe dime se

ekzistojne. Keto pikeveshtrime renditen nga shkenca bazike, si fizika dhe kimia, tek

disiplinat integrative, si filozofia dhe teologjia. Se cili pikeveshtrim eshte me relevat,

varet nga ajo se per 9fare do te flasesht ti. Le te marrim dashurine per shembull. Nje

fiziolog do te pershkruante kimine e trurit per ta lidhur me dashurine pasionale. Nje

psikolog social do te ekzaminonte sesi karakteristika dhe kushte te ndryshme - pamja e

jashtme, gjerat e perbashketa te partnereve, sinqeriteti i treguar ne menyre te perseritur- e

zmadhojne ndjenje qe ne quajme dashuri. Nje poet mund ta ngreje ne qiell nganjehere

pervojen qe ndonjehere mund te sjelle dashuria.

Ne nuk duhet te supozojme qe ndonjeri nga keto nivele eshte shpjegim i vertete. Per

shembull, pikeveshtrimet fiziologjike dhe emocionale te dashurise jane thjesht dy menyra

per te pare te njejten ngjarje. Ne te njejten menyre nje shpjegim evolucionar per in9estin


Universiteti Mbreteror ILJIU.A_ - Psikologji Ligjerata J

(kihet parasysh ndeshikimi gjenetik i pasardbersit per inbreeding) nuk e zevendeson

patjeter nje shpjegim socioiogjik (i cili mund ta shikoje tabute in9estuaie si nje menyre e

ruajtjes se unitetit famiijar) ose nje shpjegimi teologjik (i cili do te fokusohej ne te

verteten morale). Shpjegimet e ndryshme mund te plotesojne njeri tjetrin:

Shpjegimi integrues \

\

Shpjegimi elementar

Teologjia

Filozofia

Sociologjia

Psikologjia Sociale

Psikologjia

Biologjia

Kimia

Fizika

Pra, duke njohur marredhenien plotesuese te niveleve te ndryshme shpjeguese, ne

Jirohemi nga debati i padobishem, nese duhet ta shikojme natyren njerezore shkencerisht

apo objektivisht Psikologjia sociale eshte nje pikeveshtrim i rendesishem nga i cila ne

mund te shikojme dhe kuptojme veten, por nuk eshte e vetmja per kete pune_

Historia e Psikologjise sodale

Socialpsikologjia e sotme eshte kulmi i nje rruge te gjate qe ka bere ajo. Trashegimia e

saj ka qene sa e pasur, aq edhe e nderlikuar. Historia e nje disipline lidhet jo vetem me

shtri1jen e saj ne kohe, par, edhe me identitetin e saj, si dhe me faktoret sociale, politike

dhe ekonomike qe kane orientuar formimin e statusit te saj _ Me ne fund, jane edhe


Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata I

interesat subjektiviste te studiuesve, qe e paraqesin historine jo ashtu sic; eshte, por ashtu

si duket. Prandaj, zhvillimi i psikologjise sociale eshte ndikuar dhe vazhdon te ndikohet

nga faktoret e mesiperm. Pervijimet e para te psikologjise sociale ne i gjejme qe ne

lashtesi, ne shkrimet e Platonit dhe te Aristotelit per natyren politike dhe sociale te

njerezimi. Por, si disipline shkencoreajo eshte relativisht e re, afro njeshekullore.

Sidoqofte, konsolidimi i saj eshte arritur pese dekadat e fundit.

Ne dhjetevjec;aret e pare te shekullit u percaktua identiteti i kesaj disipline me librat dhe

eksperimentet e para. Ne kete kohe psikologjia sociale u dominua nga dy rryma:

psikoanaliza (qe thekson rolin e proceseve te brendshme te panjohura, duke mos marre

parasysh faktoret sociale) dhe biheviorizmi (qe mbeshtetet tek reflekset dhe asosiacionet).

Zhvillimi i drejtimeve te mesiperme shtroi nevojen e formimit dhe te pavaresimit

shkencor te disiplines sere psikologjike, te psikologjise sociale.

Koha e re e formimit te psikologjise sociale, e kaluara e afert e saj, e ben te lidhur

ngushte me te sotmen dhe te nesermen. Prandaj, shikimi historik ne krijimin dhe

konsolidimin e kesaj disipline eshte me teper nje veshtrim "prapa ne te ardhmen ".


Universiteti l!fbreteror JLJRJA - Psikologji Ligjerata II

l?arahtstoda e nnenc:HmH soda£-psHwtogjfk

Megjithese socialpsikologet e fillojne historine e tyre ne vitin 1890 (ose me 1908) me

botimin e pare te "Psikologjise sociale", prehistoria mund te shtrihet qe nga Platoni (427-

347 p.e.s) dhe Aristote!i (383-322 p.e.s.) madje qe ne !whet sokratike (shekulli 7-5 p.e.s).

Kjo varet pothuajse gjithmone nga ai qe shkruan historine.

Para fundit te shekullit te 19-te psikologjia nuk ka ekzistuar as ne forme as ne permbajtje,

por mendimi social ose filozofia sociale mbit te cilat u ndertua psikologjia sociale kane

nje parahistori shume me te gjate ne kohe dhe ne permbajtje. Psikologet e sotem dallojne

disa nga temat mete rendesishme te mendimit te hershem socialfilozofik:

{> Ne qofte se personat pranohen si individe, a eshte unik individi apo ne thelb eshte

si te tjeret?

@ A eshte individi funksion i shoqerise, apo perkundrazi, shoqeria eshte produkt i

individit?

«> A ka nje permbajtje kuptimore marredhenia midis individit dhe shoqerise apo

eshte shprehje e ideologjise se fshehur?

• A ka baza egoizmi (natyra) e qenieve njerezore, a ka nevoje ajo per teknika dhe

procese te edukimit, moralit socializimit per t'i aftesuar njerezit te jetojne ne

bashku ne grupe, komuna dhe shtete, apo qeniet njerezore jane sociale nga natyra

dhe jane ndikimet e mira apo te keqija qe i bejne ato shoqerore apo antinjerezore?

"' A jane meshkujt dhe femrat te lire dhe te pergjegjshem, apo percaktohen nga focat

e natyres dhe te shoqerise?

Idete e Platonit per rolin paresor te shtetit mbi individin, i cili per t'u bere vetiete

shoqeror duhet te edukohet ne pergjegjesine e autoriteteve, dallohen nga ato te Aristotelit,

qe thote se qenia njerezore eshte shoqerore nga natyra, ndersa kjo e fundit i mundeson

individet te jetoojne se bashku, te zhvillojne familjet dhe se fundi edhe shtetin. Te dyja

keto tradita te ndryshme nga njera-tjetra, ndikuan ne formimin e dy modeleve aktuale

psikologjike: modeli ifokusuar tek shoqeria dhe modeli ifokusuar tek individi.

Ligjiirues: Dashamir Berxu!li. MSc. j

Universiteti MJJreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata II

Duket qe drejtimet e ndryshme socialpsikologjike zene fill nga mendimi socialfilozofik.

Me kete rast mund te themi se idete e socialpsikologjike te mendimit te grupit rrodhen

nga konceptet e Hegel it (1770-1831) mbi mendimin shoqeror dhe individual dhe mbi

perparesine e shoqerise mbi individin.

Nderkaq edhe nee psikologjine e sotme ndihen ndikimet e drejtimeve filozofike te

individualizmit, hedonizmit, utilitarianizmit, liberalizm.it, por vec;anerisht te sociologjise

te themeluar nga Augusto Comte (1798 -1857) dhe pasuesit e tij, si dhe te teorise se

evolucionit te perfaqesuar nga Charles Darwin (1809-1882). Megjithese ndikimi i teorise

darviniste nuk eshte i duksheem, ai vazhdon te orientoje formimin e drejtimeve evolutive

dhe etologjike ne psikologjine sociale

Themelimi i psikologjise moderne sociale (1880-1935)

Si ne shume fusha dhe disiplina te tjera shkencore ka nje kufi te papercaktuar qarte te

kohes se fillimit te nje shkence. Dhe eshte e kuptueshme: ka shume pretendente, qe

konkurrojne per titullin e nderit si themelues "themelues" te shkences perkatese,

nderkohe qe secili prej tyre lidhet me nje kohe te caktuar.

Ne fushen e psikologjise sociale parimisht konkurrojne per te marre titullin e themeluesit

evropianet dhe amerikanet. Tashme pranohet nje duet midis psikologut amerikan

Norman Triplett dhe inxhinierit bujqesor francez Max Rengelmann. Ne fundin e

shekullit te kaluar Triplett botoi artikullin e pare kerkimor ne psikologji sociale (1897-

1898), ndersa studimi i Ringlemanit u shkruajt qe me 1880, por u publikua vetem me

1913. Studimet e tyre prekin nje problem teper te rendesishem sot: A ndikohet shfaqja e

individit nga prania e te tjereve?

Megjithese keta jane studiuesit e pare ne fushen e psikologjise sociale, sot pranohet se

asnjeri prej tyre nuk mundi ta ve<;:oje dhe te konsolidoje ate si nje disipline me vete

shkencore. Ky nder u dedikohet tre hartuesve te teksteve ne Psikologjine sociale: anglezit


i/

TJniversiteti Mbreteror JLIP.JA- PsikoZogji Ligjerata II

\ViHfam f'/tcDoll2'a.H (19081 dhe a.merikaneve Edvvard! Ross (1908) dhe Fnovd AHnort CJ' ·- ' ' <J t''

( !924). Me tekstet e tyre lindi edhe psikologjia sociale.

Ecjapi!rpara (1936 -1945)

Fillimisht psiko!ogjia sociale nuk kishte identitet te dallueshem, qe te percaktonte

permbajtjen e saj dhe ta dal!onte nga deget e tjera te psikologjise. Ne forcimin e identitetit

te psikologjise sociale, kontribut te ve9ante ka dhene studimi shkencor i Muzafer Sherifit

mbi influencen sociale, i botuar 1936. Ky studim ishte baze per shkencore qe deshmonte

mundesine e studimit te sjelljes komplekse njerezore, te ndikimit social ne ne nje menyre

shkencore.

Gj ithashtu, edhe Kwi Lewin konsolidoi shume aspekte dhe karakteristika te kesaj

disipline, sidomos teoria e fushes ndikoi shume ne kete drejtim. Sipas kesaj teorie, sjellja

eshte fun.ksion i nderveprimit midis person.it dhe mjedisit: S = f (P+M). Kjo teori ka pasur

nje ndikim te ve9ante ne shekullin e kaluar. Dy pikepamjet baze ne lidhje me ate se c;:fare

e percakton sjelljen njerezore jane ato te psikoanalistit Zigmund Frojd dhe (perqendrohet

tek proceset e brendshme psikologjike) dhe te teoricienit politik Karl Marks (qe merret

me dallimet e situatave te jashtme). Ndersa Kmi Lewin thote: te dyja se bashku.

Ky perfundim sot quhet perspektive (pikepamja) ndervepruese, e cila eshte nje kombinim

i psikologjise se personalitetit (qe studion dallimet e brendshme, psikologjike te

jndivideve) dhe psikologjise socia!e (qe merret me dallimet e situatave te jashtme).

Kontributi i Kurt Lewinit shtrihet gjithashtu edhe ne aplikimin e psikologjise socialen, ne

zgjidhjen e problemeve sociale. Teoria e kerkimit shkencor ne psikologjine sociale sot

aplikohet ne fusha te tilla si reklama, biznesi, mbrojtja e mjedisit, shendeti, legjislacioni,

politika, politikat sociale, feja dhe sporii.

B) Periudha klasike (1946- 1960)

Ligjerues: Dashamir Berxulii. AfSc. 3

Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata II

Zhvillimi i psikologjise sociale pas Luftes se II-te Boterore mon nje hop te madh,

sidomos ne SHBA, me mbeshtetjen e madhe financiare nga ana e qeverise. Madje keto

quhen edhe vitet e arta te psikologjise sociale me produktivitetin e personaliteteve te tilla

si Gordon Allport (paragjykimi dhe stereotipia), Solomon Asch (konformizmi, perceptimi

i personit), Leon Festinger (disonanca njohese, krahasimi social), Fritz Heider (teoria e

atribuimit, teoria e balances), Carl Hovland (qendrimet dhe bindja), John Thibaut dhe

Harold Kelley (shkembimet sociale).

C) Familjarizimi dhe kriza (1961-1957)

Me zbulimet e veta, psikologjia sociale u fut ne periudhen e ekspansionit dhe

entuziazmit. Kjo ishte koha e produktivitetit te madh. Por njekohesisht edhe koha e

krizes. Psikologet sociale u perfshine ne debate te ashpra per etiken e procedurave

kerkimore, per dobine e zbulimeve dhe pergjithesimin e konkluzioneve ne kohe dhe

hapesire. Shume mosmarreveshje fokusoheshin ne problemin e rendesise se eksperimentit

laboratorik. Disa psikologe mendonin se disa praktika laboratorike ishin antietike, se

laboratori influencon sjelljen e subjekteve dhe se teorite qe dilnin nga Iaboratori ishin te

kufizuara ne aspektin historik dhe kulturor.

D) Koha e pluralizmit dhe deri me sot (1976- deri me sot)

Debati i periudhes se krizes duhet thene se vlejti shume per rigorozitetin (perpikerine)

shkencor te studimeve. Laboratori vazhdon te eksperimentoje, sepse 9do teme studimi

kerkon lloje te ndryshme hulumtimi dhe asnje metode nukk eshte perfekte; secila ka

avanztazhet dhe disavantazhet e veta.

Por, pluralizmi ne psikologjine sociale nuk qendron vetem tek metodat. Dy pikepamje per

natyren e sjelljes njerezore aktualisht ndikojne diversitetin dhe gjeresine e kesaj disipline.

Njera, "eshte pike pam} a e nxehte" qe shikon individet te oreintuar nga deshirat dhe

emocionet. Sipas kesaj pikepamjeje, njerezit jane kafshe sociale qe deshirojne dhe

ndjejne perpara se te mendojne. (Zajonc, 1984). Ky model orientohet ne motivacionin


/"'

Universiteti Mbreteror JLIRIA - Psikologji Ligjerata ll

dhe emocionin si percaktues te mendimeve dhe te veprimeve tona. Ndersa ''pikepan~jo e

ftohte" thekson aspektet me racionale dhe anaiitike te sjeiljes njerezore. Ajo mbeshtetet

ne njohjen, qe sipas saj mendimet e njerezve ndikojne <;:fare duan, si ndjejne dhe <;:fare

bejne ata (Lazarus, 1984). Gjate historise se kesaj shkence te re, peshorja ka anuar here

nga njera pikepamje, here nga pikepamja tjeter. Psh. ne vitet '60 u theksua pikepamja e

ftohte. Ivfadje kjo periudhe u quajt me emrin revolucioni kognitiv. Kurse ne vitet '90 doli

ne skene perseri motivacioni dhe emocioni. Por, psikologet sociale parapelqejne te

perfshijne te dyja pikepamjet ne teresine e personit, 9fare deshiron, ndjen dhe mendon ai.

Pluralizmi ne psikologjine e sotme sociale ka edhe nje shije multikulturore dhe globaliste

mund te thuhet.

"" PslikoRogjia sodale sbqiptare

Duhet pranuar qe ne fillim se psikologjia sociale ne haperita sbqiptare ka qene

vazhdimisht jashte njedhave te zhvillimit modern te se njejtes ne bote. Per kete mund te

permendim disa faktore: prapambetja e madhe kulturore e ketyre hapesirave, orientimi

iindor i shkolles, zhvillimi i vonuar dhe i kufizuar ne teresi i psikologjise ne keto

hapesira, etj.

Teksti i pare i psikologjise sociale ne hapesirat shqiptare eshte shkruar nga prof. Bedri

Dedja ne vitet '80, por e botoi disa vite me vane per shkak te pengesave burokratiko

politike. Zhvillirni pozitiv ne kete fushe vitet e fundit, perben rritja e numrit te

mesimdhenesve te psikologjise sociale ne Universitetet shqiptare, si baze per krijimin e

kuadrove te reja per nje zhvil!im me me hapa te shpejte te kesaj shkence tek ne.

Nderkohe, qe edhe kontaktet e shkarkuara nga ngarkesat ideologjike me profesioniste te

vendeve perendimore dhe joperendimore, mbase do te kontribuojne pozitivisht ne

zhvillimin e psikologjise sociale ne haperirat shqiptare.

Ligjerues: Dashamir Berxulli.. _MSc. 5

Universiteti Jvfbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata III

Vetekoncepti: Cili jam une?

Imagjinoni se jeni pjese e nje ekperimenti ne Universitetin Mbretiiror ILIRIA.Praktikisht,

ju duhet te flisni per cilesine e studimeve, nivelin e jetes studentore, socializimin e

studenteve dhe kushtet mesimore. E dini se nuk jeni vetem ju pjese e ketij eksperimenti,

por edhe studente te tjere te Universitetit (te cilet nuk eshte e thene te jene nga jakulteti

juaj). Rastesisht ju bie te lexoni nje pjese te asaj qe ka shkruar nje student qe eshte pjese

e eksperimentit.

(a) A mendoni se ju do te ndikoheni sadopak nga mendimet e lexuara te studentit

tjeter?

(b) A mendoni se do te jeni te vetedijshem qe do ndikoheni ne ate moment nga

mendimet e studentit tjeter?

Ky eshte vetem njeri nga shembujt qe tregon lidhjet e fshehta dhe te padukshme

zakonisht midis asaj qe ndodh ne bote dhe asaj qe ndodh ne kokat tona. Ketu kemi disa

shembuj te tjere:

A) Ambienti social ndikon vetedijesimin. Si nje individ ne nje grup te ndryshem nga i

joni ne kulture, seks ose race ne mund te verejme sesi te tjeret reagojne ndaj

ndryshimeve tona. Per shembull, amerikanet jane me te vetedijshem per te qenit

amerikane ne Kosove.

B) Interesat vetjake ngjyrosin gjykimet sociale. Ne nukjemi gjykues objektive dhe jashte

pasionit te ngjarjeve. Kur ka probleme ne marredhenient intime si per shembull ne

martese, ne zakonisht i atribuojme me shume pergjegjesi partnereve tane, sesa vetes.

Vetem nje numer i vogel i njerezve te shkurorezuar fajesojne veten per shkurorezimin

e tyre.

C) Shqetesimet personale motivojne sjelljen sociale. Veprimet tona jane shpesh

strategjike. Me shprese se mund te duken mire para njerezve, shume nga ne

shpenzojne miliona ne kozmetike dhe dieta te ndryshme. Ne vezhgojme dhe

monitorojme sjelljen e te tjereve dhe e pershtasim tonen ne perputhje me sjelljen, qe

shohim. Pra, ne kete rast, shqetesimi yne per imazhin personal, leviz sjelljen tone.


Universiteti Afbreteror JLJRIA - Psikologji Ligjerata III

Keta jane vetem disa shembuj sesa i renduar eshte trafiku (komunikacioni) midis nesh

(vetes sone) dhe te tjereve. Per keto arsye, tema me e studiuar dhe permendur ne

psikologji eshte vetja. Ne 1999 termi "vetja" u shfaq 9,269 here ne libra dhe permbledhje

artikujsh ne Abstrakte Psikologjike, gje qe ishte gjashte (6) here me shume se ne vitin

1970.

Cili je ti? Si nje krijese unike dhe komplekse, ju mund te keni shume menyra te plotesimit

te fjalise "Une jam __ ". Por, cilat do te tshin pese pergjigjet tuaja? Te marra se

bashku, pergjigjet tuajaformojne vetekonceptin tuaj.

NE QENDER TE ROlfES: SENSI YNE PER VETEN.

Elementet e vetekonceptit tuaj, bindjet specifike te cilat percaktojne veten tuaj jane vete

skemat. Keto jane skema mendore sipas te cilave ne organizojme boti:~t tona. Vete-skemat

tona - psh. e perceptojne veten ne si te atletike, me mbipeshe, te zgjuar, etj. - ndikon

fuqishem menyren sesi nee procesojme (perpunojme) informacionin social. Vete-skemat

ndikojne ne ate sesi ne perceptojme, kujtojme dhe vleresojme njerezit e tjere dhe veten.

Psh. nese psikologjia eshte interesi juaj, (nese te qenit psikolog eshte nje veteskeme e

juaja), atehere ju dote prireni drejt vezhgimit te aftesive qe i pershtaten nje psikologu tek

njerezit.

a) Vetereferenca (tendenca per te procesuar me efzkasitet dhe te kujtimit te mire te

informacionit qe eshte i lidhur me veten tone)

Ky koncept kate beje me ate sesi vetja ndikon kujtesen dhe quhet efekti i vetereferences:

kur informacioni eshte i rendesishem per vetekonceptet tona, ne e procesojme ate shpejt

dhe e kujtojme ate mire (Higgins & Bargh, 1987). Psh. nese para dy ditesh kemi biseduar

me ndonje shok dhe ai ka thene disa fjale vleresuese per ne, atehere do ta kujtojme kete

informacion, shume me shpejt se informacione te tjera qe jane thene ne ate bisede.

Ligjerues: Dashamir Berxulli. i\t:[Sc. 2

Universiteti :Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata III

Efekti i vetereferences ilustron nje fakt te thjeshte nga jeta jone: sensi per veten tone

eshte ne qender te botes tone. Duke qene se ne vendosim veten tone ne qender te

gjith<;kaje, nee mbivleresojme shkallen ne te cilen sjellja e te tjereve drejtohet ndaj nesh.

Gjithashtu, per shkak te ketij fakti, nee shohim veten tone si pergjegjese per ngjarjet tek

te cilat ne kemi marre shume pak pjese. (Feningstein, 1984). Me tej, kur gjykojme sjelljen

ose performancen e dikujt tjeter, ne e krahasojme ate me sjelljet dhe performancat tona

(Dunning & Hayes, 1996).

b) Vete te mundshme (imazhet qe enderrojme ose frikesohemi te behemi ne te ardhmen)

Vetekonceptet tona perfshijne jo vetem veteskemat tona, por edhe vetet e mundshme -

·· pra, ate qe mund te behemi ne te ardhmen. Ketu kemi te bejme me vete te cilat

enderrojme si psh. elegante, te pasur, te famshem, etj. Nderkaq vetet e mundshme

perfshijne edhe friken per te mos u bere ne te ardhmen di<;ka, si psh. vete e papune, vete

padashuri, etj.

c) Vetevleresimi

Per vetevleresimin nuk ka nje perkufizim te qmte dhe nje konsensus nga autoret e

ndryshem per ate se cila fusha perfshin ai. Nderkohe qe vetevleresimi perdoret gjeresisht

si koncept. Disa autore thone se vetevleresimi mund te jete i ve<;ante per fusha te

ndryshme te aktivitetit te njeriut. Per shembull, nese nje njeri ka vetevleresim te larte per

aftesite e tij ne shkolle, do te arrije gjithashtu rezultate te larta. Nderkohe qe nje person

tjeter, duke pasur vetevleresim te latte ne lidhje me ate qe ate e do Zoti, do te rrise edhe

vetevleresimin e tij moral.

Nderkaq, autore te ~ere thone se njerezit qe kane vetevleresim te larte i vleresojne

pamjen e tyre, aftesite dhe gjerat e tjera ne perputhje me nivelet e atij vetevleresimi. Ata,

thone ata, jane si prinderit e rinj, qe pasi jane te gezuar me femijen e tyre te posalindur, i

gezohen gjith<;kaje tek ai ne perputhje me kete gezim.


'-'''"' Universiteti l:;fbreteror JLIRIA - Psikologji Ligierata Ill

ZHVILLIIVU I VETES SOC!AJLE

Koncepti i vetes eshte bere nje koncept qendror i fokusit socialpsikologjik, duke qene se i

ndihmon te menduarit tone qe te organizoje dhe drejtoje sjelljen tone sociale. Po yfare i

percakton vetekonceptet tona? Jane elementet gjenetike te personalitetit dhe pervojat

sociale, qe luajne ne kete fushe.

eo Rolet qe luajme

G> Identitetet sociale, qe formojme ne

"" Krahasimet, qe bejme mete tjeret

G Sukseset dhe deshtimet

(!} Si na gjykojne njerezit e tjere

(j; Kultura, qe na rretbon

a) Rolet qe luajme

Kur fillojme te luajme nje rol ne shoqeri (student, prind, shites) ne mund te ndjehemi

fillimisht te vetedijshem. Sidoqofte, gradualisht, ajo qe filion si aktrim-loje ne teater,

filion te pervetesohet dhe te precipitoje ne sensin tone te vetes. Nganjehere ne mbrojme

disa pikepamje per te cilat nuk kemi menduar asnjehere gjate. Ne kete rast ne perpiqemi

te justifikojme veprimet tona. Por, me pas, veprimet tona mund te tregojne te verteten, ne

tashme mund te kemi filluar ta perceptojme veten si mbeshteses te atyre ideve.

b) Identiteti social

Vetekoncepti yne, permban jo vetem identitetin personal (sensi per atributet personale)

por gjithashu edhe per identitetin social. Pra, perkufizimi social se eshte personi - raca,

feja, seksi, formimi akademik, etj.- nenkupton nje perkufizim se cili nuk eshte personi.

Me fjale te tjera, rrethi qe na perfshin "neve", pe1jashton "ata".

Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc.

Universiteti lvfbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata III

Nese jemi pjese e nje grupi te vogel te rrethuar nga nje grup me i madh, ne shpesh jemi te

vetedijshem per identitetin tone social, nese grupi jone eshte minoritet, ne mendojme me

pak per te. Si nje femer e vetme ne grupin e meshkujve, ose si nje kanadez i vetem midis

europianev, ne jemi te vetedijshem per unikalitetin tone. Ne Britani psh. numri i

anglezeve eshte ne raport 10:1 me ate te skocezeve. Skocezet e perkufizojne pjeserisht

duke u perqendruar tek ndryshimet me anglezet.

c) Krahasimet sociale

Si e dime ne nese jemi te shkurter, te zgjuar apo te pasur? Nje nga menyrat eshte

nepermjet krahasimeve sociale (Festinger, 1954). Pra, njerezit qe na rrethojne na

ndihmojne qe ne te perkufizojme veten tone: ne e krahasojme veten tone mete tjeret dhe

shohim sesi ndryshojme nga ata. Koncepti i krahasimeve sociale shpegon se pse studentet

priren te kene nje standard te larte akademik, nese studiojne ne shkolla ku ka disa

studente te shkelqyer ne rezultate akademike.

c) Suksesi dhe deshtimi

Vetekoncepti gjithashtu ushqehet nga rolet tona, identiteti social, krahasimet tona dhe

natyrisht nga pervojat tona ditore. Duke ndermarre detyra realiste por sfiduese dhe duke i

realizuar ato, ne ndjehemi me shume kompetente (Robert White, 1959). Psh. pasi kane

pervetesuar aftesite fizike qe duhen per te zmbrapsur nje sulm seksual, femrat ndihen me

pak te cenueshme, ·me pak aksioze dhe ndjenjen e kontrollit te vetes. Suksesi rrit

vetevleresimin dhe anasjelltas. Kurse shume shpesh deshtimi mund te sjelle ndjenja te

neuroticizmit, insomnia, vetevleresim te ulet, etj.

d) Gjykimet e njerezve te tjere

Njohja i arritjeve tona forcojne vetekonceptet tona pozitive, sepse ne e shohim veten tone

ne vleresimin e te tjereve. Kur njerezit mendojne mire per ne, na ndihmon edhe ne te

mendojme mire per veten. Psh. femije te cilet etiketohen si te talentuar, punetore dhe


Universiteti ]i-:l1;reteror JLIRJ.A. - 1-osikologji Ligfemta III

ndihmues, priren qe te perfshijne pikerisht keto ide ne vetekonceptet dhe sjelljet e tyre.

Psh. nese femrat ndjehen te kercenuara nga pritjet e ulta te njerezve per rezuitatet e tyre

ne matematike, ato mund te "dezidentifikohen" me keto objektiva dhe ta perqendrojne

interesin e tyre diku tjeter.

Vetja e pare ne pasqyre eshte termi qe formuloi sociologu Charles H. Cooley (1902) per

te karakterizuar ritin e perdorimit te te tjereve nga ana jone si pasqyre per te perceptuar

veten. Me vone pastaj, sociologe te mevonshem i shtuan nje dimension tjeter ketij

koncepti. Ata thane se ajo s:fare eshte e rendesishme per ne nuk eshte ajo se r;fare

mendojne te tjeret mete vertete per ne, por ajo qe ne perceptojme qe ata mendojne.

VET JA DHE JKUL TURA

Si9 e pame edhe nga pergjigjet tuaja per pyetjen "Cili jam une?" njera pergjigje e njerit

pre} kolegeve tuaj ishte "Une jam shqiptar (kosovar) ". Kjo pergjigje ne nje mase te

madhe permban elemente kulturore nga kultura shqiptare (kosovare). Pershtypje ne kete

pike te benfakti qe kjo ishte nje pergjigje pothuaj see gatshme e kolegut tuaj.

Organizimi i vetes tone, pra, edhe veteskemat per te cilat folem me siper jane formuar

nen ndikimin dhe si pjese e kultures ku jetojme. Prandaj koncepti qe kemi per veten ka

shume pamje, jo vetem individuale por edhe kulturore. Kulturat e ndryshme te shoqerise

njerezore kane ndikime te ndryshme tek individet, duke formuar vete po kaq te ndryshme. Disa njerez, kryesisht te kulturave perendimore, ne permbajtjen e vetes kane

identitetin personal dhe jo ate te kultures se shoqerise qe i perkasin. Adoleshenca eshte

mosha kur individi ndahet nga prinderit dhe njerezit e "0ere te rendesishem, kerkon te

formoje statusin e vet individuaL pra, percakton veten e vet personale, te pavarur.

Psikologjia e kulturave perendimore u rekomandon individeve tete nde1iojne jeten e tyre

duke percaktuar veten e mundsbme dhe duke besuar ne fuqine e kontrollit te vet personal.

Morali perendimor meson: mos u konformo me pikepamjet e te tjereve; me teper te jesh i

vertete me veten; syno lumturine tende; bej gjerat e tua; para se te duash te tjeret, duaj

veten.


Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata III

Sipas studiuesve (Kitayama & Markus, 1991) ne kulturat joperendimore kushtet e

caktuara sociale formojne ate qe quhet vetja e ndervarur ose vetja kolektive. Ne kulturat e

Azise, Afrikes dhe te Amerikes Qendrore dhe Jugore, identiteti shikohet ne rapmi me te

tjeret. ldentitetit i malajzianeve ne krahasim me australianet dhe britaniket ka me teper

vlerat dhe tiparet e identitetit te grupit. Po ashtu edhe japonezet ne raport me amerikanet.

Individi me veten e ndervarur ka nje sens me te zhvilluar perkatesie. Ne qofte se ai do te

shkeputej nga familja, koleget dhe miqte do te humbiste lidhjet sociale dhe ne kete

menyre edhe vlerat e vetes, pra, do t'i mungonte permbajtja e vetes. Individi me veten e

ndervarur nuk ka nje, por shume vete, veten me prinderit, veten ne pune, veten me miqte.

Vetja e ndervarur ose kolektive shpesh dhe pjeserisht percaktohet nga anetaresia sociale.

Prandaj, qellimi i jetes sociale nuk eshte aq persosja e vetes se individit sesa

harmonizimi dhe mbeshtetja e vetes se komunitetit.

Markus & Kitayama (1991) u perpoqen te shpjegonin se si arrijne te ndikojne dallimet

kulturore ne menyren se si ne perceptojme, vleresojme dhe prezantojme veten ne raportet

mete tjeret. Ata arriten ne perfundimin se ka tre dallime interesante:

1) Njerezit nga kulturat perendimore (vete te pavarura) besojne qe jane unike, te ve<;ante

2) Njerezit ne kulturat perendimore e shprehin me shpejt xhelozine, zemerimin,

krenarine dhe emocionet e tjera te "fokusuara tek egoja". Ndersa joperendimoret

shpesh ndiejne emocione te "fokusuara tek te tjeret", te cilat me tepre stimulojne

harmonine nderpersonale sesa konfliktin.

3) Njerezit ne kultura te ndervarura e lidhin veterespektin me suksesin e grupit. Keshtu,

ndersa amerikanet e mbivleresojne kontributin e tyre ne perpjekjet e perbashketa,

marrin piket e suksesit dhe fajesojne te tjeret per humbjen, ndersa japonezet synojne

te nenvleresojne rolin e tyre dhe ta pershkruajne veten me terma me modeste.


Universiteti Mbreteror JLJRIA - Psikologji Ligjerata Ill

Cilat mund te jene disa nga dallimet kryesore midis vetes se pavarur dhe asaj te

ndervarur?

ldentiteti eshte

(: 'eshte me rendesi

Nuk miraton

~Mota ilustruese

e pavanrnr

personal, i percaktuar nga trajta

dhe qellime individuale

Uni-arritjet dhe realizimi personal;

te drejtat dbe lirite e mia

konformitetin

Shati terheq nga kembet e veta

Kulturat mbeshtetese perendimi individualist

e !1diervannr

social, i percaktuar nga

lidhjet mete tjeret

Ne-qellimet dhe solidaritetin

e grupit; marredheniet dhe

pergjegjesite tona sociale

mendjemadhesine

Anjeri nuk eshte nje ishull

Azia kolektiviste dhe vendet

e botes se trete

Por, si ndikon ekspozimi njerezve nga kulturat kolektiviste ndaj kulturave

individualiste? A behet ajo shoqeri kolektiviste me individualiste? A ka ndonje ndikim

bombardimi i k:ultures individualiste perendimore me ane te filmave policore, produkteve

te konsumimit te perditshem ose promovimi i arritjeve personale? Duket se ka nje ndikim

te tille thone Steven Heine dhe koleget e tij. Vetevleresimi personal tek studentet

japoneze u rrit pasi kalun 7 muaj ne Universitetin e Kolumbias Britanike. Vetevieresimi

eshte me i latie midis emigranteve aziatike ne Kanada sesa midis emigranteve me te

vonshem ose atyre qe jetojne ne Azi.


Universiteti Jv.fbreteror ILIRJA - Psikologji Ligjerata IV

Heret, pasi doli duke ngare veturen nga dalja e pasme e Hotelit Ritz ne ate nate Gushti te

1997-es, Henri Pol gjendej ne autostraden e Parisit pergjate lumit Sene. Me udhetaret e

tij, Princeshen Dajana dhe shokun e saj Dodi Fajed dhe bodigardin e tyre, ai shpejtoi

shume e me shume, duke u futur ne nje tune!. Me makinen e dale jashet kontrolli, Poli

papritur e perplasi kroskotin e vetures ne nje shtylle, duke e lene Mercedesin te pe1plaset

shkaterrueshem dhe duke vdekur vete bashke me dy udhetaret e tij te jams hem.

Ne javet qe pasuan njerezit analizuan dhe debatuan pafund. Kujt mund t'i atribuohej

perplasja? Shoferit dhe alkoholit qe kishte pire me heret ate nate ai? Situates dhe ne

menyre te vec;ante paparaceve fotografe, qe ndiqnin makinen duke shkrepur aparatet e

tyre me drite? "Une jam i neveritur dhe peshtirosur" tha nje Joles i programit hyesor te

lajmeve te televizionit francez, duke i krahasur paparacet me minjte e arave. Por, shtypi

popullor iu pergjigj me zemerim ketij shpjegimi: "Shoferi ishte totalisht i pire dhe kjo

eshte e gjithe esenca e historise. "

SHPJEGIMI I SJELLJES SE TE TJEREVE

Njerezit e bejne pune te tyren shpjegimin e njerezve te tjere, ndersa psikologet sociale e

bejne objekt te tyrin shpjegojne shpjegimet e njerezve. Pra, sa, dhe sa sakte, i shpjegojne

njerezit sjelljet e te tjereve? Teoria atributive na sugjeron disa pergjigje.

Mendja njerezore lufton vazhdimisht qe te kuptoje boten e saj. Nese rendimenti i nje

punetori bie, a do te thote kjo qe punetoret kane filluar te pertojne? A ka nje personalitet

armiqesor nje djalosh qe grushton nje shok klase? Apo ai po reagon ndaj nje ngacmimi te

ashper? Kur nje shites thote "Kjo rrobe ju shkon shume", a reflekton kjo nje ndjenje te

vertete?

• Atribuimi i shkaqeve personit apo situates

Ne analizojme dhe diskutojme pafundesisht pse ndodhin ashtu si ndodhin gjerat,

ve<;:anerisht kur ne provojme di<;:ka negative ose te papritur. Psh. pergjigjet e <;:ifteve te

martuara korrelojne me shkallen e kenaqesise nga martesa. Pergjigjet e <;:ifteve nga


Universitetf Afbreteror ILIRJA - Psikologji Ligj erata IV

martesa jo te lumtura pergjigjen ndaj nje vonese "ajo u vonua, sepse ajo nuk do t'ia dije

per mua." Pra,. shihet qarte nga pergjigjja se keto <;ifte dote perpiqen qe te mbajne nivelin

e distresit nepermjet ketyre shpjegimeve. Nderkohe qe ne te njejten kohe pergjigjja e nje

<;ifti me mmiese te iumtur dote mundohen te gjejne shkaqe te jashtme per vonesen "ajo u

vonua per shkak te komunikacionit te dendur". Ose, "ai me solli lule ne .kembim te

marredhenies seksuale", ndersa tek <;iftet e lumtura nje pergjigje e mundshme do te ishte

"ai me solli lule te me tregoje se sa shume me do".

Studimet kane treguar se meshkujt, me shume se sa femrat, e atribuojne miqesine e nje

femre si interes i lehte seksual. Nderkaq !go provokon sjellje qe grate e interpretojne si

ngacmim seksuale ose perdhunim.

Teoria atributive analizon se si ne shpjegojme sjelljen e njerezve. Variacionet e teorise

atributive kane te perbashketa disa supozime. Fritz Heider (1958), i cili njihet gjeresisht

si zbuluesi i teorise atributive, analizoi psikologjine e shkencetarit naiv me te se ciles

njerezit shpjegojne ngjarjet e perditshme. Heider doli ne perfundimin se njerezit priren

t'ia atribuojne sjelljen e dikujt shkaqeve te brendshme (psh. predispozitave te personit)

ose shkaqeve te jashtme (psh. di<;ka qe ka lidhje me situaten ne te cilen eshte gjetur

personi). Ky dallim midis shkaqeve te brendshme dhe te jashtme shpesh mjegullohet,

sepse situatat e jashtme prodhojne ndryshime te brendshme. Psh. te thuash qe "nxenesi i

shkolles eshte i fi·ikesuar" mund te jete nje menyre semantike per te thene "shkolla

frikeson nxenesin".

"' Gabbrr:lii themeior atdbutiv

Studimet kane treguar se ne priremi te nenvleresojme ndikimin e situates dhe te

mbivleresojme qendrimet dhe trajtat personale te individit ne shpjegimet tona. Kjo gje

nxorri ne drite nga Lee Ross (I 977) gabimin themeior atributiv. Ka disa shpjegime te

ndryshme se pse ndodh kjo dukuri

Ligjerues: Doslzamir Berxulli, MSc. 2

Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata IV

e Sjellja e individit shpesh eshte me e heshtur se situata. Rholes & Pryor (1982)

treguan se, kur rritet qetesia, bashke me te cilen strukturat situative ndertohen ne

mendje, rritet edhe preferenca per te vleresuar faktoret situative ne shpjegimin e

sjelljes se subjektit.

• Gabimi themelor atributiv i referohet shkalles se ndryshimeve te harreses per

shkaqe situative dhe dispozitive (shpjegimi kognitiv). Moore (1979) dhe Peterson

(1980) kane gjetur se atribuimet qe behen ca kohe pasi ka ndodhur sjellja, priren te

theksojne me teper shkaqet e brendshme (dispozitive), nderkohe qe kjo dukuri nuk

ndodh kur atribuimi behet menjehere pasi ka ndodhur dhe eshte vezhguar sjellja.

r. Miller (1984) deshmon se vleresimi i faktoreve te brendshem ( dispozitive) tek

perfaqesuesit amerikane eshte ne rritje, ndersa tek perfaqesuesit indiane-hindu, rritja

verehet ne vleresimin e faktoreve situative (shpjegimi kulturor). Studimet kane

treguar se femijet ne kulturen perendimore, duke u rritur fillojne te perforcojne edhe

pikepamjen dispozitive te shkaqeve te sjelljes.

@ Modeli linguistik sugjeron qe prirja e pergjithshme per te shpjeguar sjelljen me

ve<;orite e brendshme (dispozitive) te subjekteve (me shume se sa me faktoret e

jashtem, situative), korrespondon me tendencen tone te vazhdueshme per te

perdorur gjuhen abstrakte.

Nganjehere gabimi themelor atributiv eshte aq rezistent, saqe edhe kur njerezit e dine qe

jane duke provokuar nje sjellje te caktuar tek dikush tjeter, perseri ata nenvleresojne

ndikimet e jashtme. Psh. ne disa veta duan te diktojne nje mendim te caktuar qe dikush

duhet te shprehe, ata perseri priren ta shohin ate person si nje mbeshtetes nderkohe te atij

mendimi.

Ne e bejme gabimin themelor atributiv, kur shpjegojme sjelljen e dikujt tjeter. Sjelljen

tone ne shpesh e shpjegojme ne menyre situative. Psh. Xhoni mund t'ia atribuoje sjelljen

e tij situates (Une u zemerova sepse gjithr;ka po shkonte keq), ndersa Alice mund te


Universiteti M.L-weteror JLJRL4. - Psikologji Ligferato. IV

mendoje ():.7wni ishte armiqesor. sepse ai eshte nje person qe zemerohet shpejt). Kur i

referohemi veprimeve tona, ne zakonisht perdorim folje te cilat pershkruajne veprimet

apo reagimet ton a (une inatosem kur ... ) ose, shpesh pershkruajme se s:fare eshte personi

(ai eshte i piset). Ne e atribuojme sjeiljen tone forcave te jashtme, edhe sikur ato te mos

ekzistojne fare. Psh. votuesit fiilojne kandidatin e sapo zgjedhur.

a) Pse e bejme ne gabimin themelor atributiv?

Vetedija e pikepamjeve dhe e situates.

E> Dallimet aktor-vezhgues. Teoriket e atribuimit thone se ne kemi pikepamje te

ndryshme kur vezhgojme te tjeret dhe kur jemi vete aktore kryesore ne situate. Kur ne

veprojme, ambienti komandon vemendjen tone. Ndersa vezhgojme nje person tjeter

duke vepruar, atehere eshte personi ai qe eshte ne gender te vemendjes tone dhe

njedhimisht ai person duket se shkakton q.faredo qe te ndodhe. Eksperiment:

projektojeni veten ne nje situate ne te cilen ju keni perballe nje person tjeter dhe duhet

te flisni me te per disa minuta. Perveq. jush ne aty ndodhet edhe nje kamere e cila

projekton fytyren e studentit qe shihni edhe ju. Perballe jush, eshte edhe nje kamere

tjeter dhe nje vezhgues. Pas bisedes, ju bashke me vezhguesin gjykoni nese sjellja

juaj u shkaktua nga karakteristikat tuaja personale apo nga situata. Cili nga ju do t'i

atribuoje rendesi mete madhe situates?

"' Pikepamjet ndryshojne me kohen. Sa me shume qe figura e nje personi zbehet ne

kujtesen tone, aq me shume ne jemi te prirur t' i japim rendesi situates. Psh. menjehere

pasi degjojme dik:e duke u grindur per nje emerim ne detyre, ne mund ta marrim me

mend se si ndjehej personi ne fjale. Pas nje jave, ne jemi shume me te prirur ta

shpjegojme sje!ljen e tij duke iu referuar situates.

§ Vetedijshmeria (nje gjendje e vetedijshme e cila fokuson vemendjen tek vetvetja. I

ben njerezit mete ndjeshem ndaj qendrimeve dhe predispozitave te veta)

Dgje"rues: Dashamir Berxulli. A1Sc. 4

Universiteti Mbreteror ILIRJA - Psikologji Ligjerata IV

Nese e fokusojme vemendjen tone tek vetvetja, atehere ne i atribuojme me shume

pergjegjesi vetes. Ne nje eksperiment me studente, atyre iu vu detyre qe te

imagjinojne veten ne nje situate hipotetike. Ata te cilet ishin vetedijesuar duke

menduar per rrahjet e tyre te zemres duke bluar situaten, e pane veten si me te

pergjegjshern per rezultatin e irnagjinuar te situates. Kjo ishte ndryshe nga ata qe

mendon in se po degjonin zhunna te jashtme.

Dallimet kulturore

Dallirnet kulturore ndikojne gjithashtu ne gabirnin atributiv. Psh. nje botekuptim

perendimor i predispozon njerezit te qe te supozojne qe njerezit dhe jo situatat i

shkaktojne ngjarjet. Nje shernbull tipik eshte nga psikologjia e mendimit pozitiv kur

thone: Ti rnund ta besh (nje gje te caktuar)! Por, duhet thene se, gabimi themelor

atributiv, ndodh ne te gjitha kulturat qe jane studiuar. Nje shembull i ketyre dallimeve

kulturore per shoqerite kolektiviste dhe individualiste eshte kur nje nxenes i klases se

pare shkroi qe "dera e zuri Tomin per menge" ne nje test, nderkohe qe mesuesi qe vinte

nga nje shoqeri individualiste e shenoi kete si gabim, duke e permiresuar fjaline ne "Tomi

e zuri mengen e tij ne dere".

b) Sa theme/or eshte gabimi theme/or atributiv

Si te gjitha idete e tjera provokative, supozimi qe te gjithe ne jemi te prirur te bejme

gabimin themelor atributiv, ka kritiket e tij. Pranohet ne pergjithesi qe ka nje anesi ne

atribuim. Por kjo mund ose mund te mos rezultoi ne gabim, tamarn si bindja prinderore e

anshme qe femija i tyre merr apo jo droge, e cila mund ose mund te mos jete e sakte. Pra,

eshte nje deklarate shume e fuqishme te thuhet se ne 9do kohe dhe ne te gjitha ambientet

vezhguesit i nenvleresojne ndikimet situative. Per kete arsye, shume psikologe sociale

ndjekin Edwar Jones kur i referohen gabimit themelor atributiv si nje anshmeri

korrespondence, kur e shikojne sjelljen si korresponduese te nje predispozite te

brendshme.

Sidoqofte, gabimi atributiv eshte themelor, sepse ngjyros shpjegirnet tona ne menyra

bazike dhe te rendesishme. Studiuesit ne shume vende kane vertetuar se atribuimet e


Universiteti lvfbreteror JLLR.JA - Psikologji Ligjerata IV

njerezve parashikojne qendrimet e tyre ne Iidhje me varferine dhe papunesine. Ata qe i

atribuojne varferise dhe papunesise predispozita personale, priren te adoptojne pozicione

po!itike qe nuk jane dashamirese ndaj ketyre shtresave.

c) Pse i studiojme ne gabimet atrfbutive

Qe!lime i ekperimenteve ne fushen e atribuimeve eshte qe te zbuloje se si mendojme ne

per veten dhe njerezit perreth dhe jo te gjeje se sa budal!enj jane njerezit.

@ Nese kapaciteti yne per vetemashtrim dhe iluzion eshte shokues, atehere duhet te

kujtojme qe menyrat e mendimit tone jane adaptive. Shpesb te menduarit iluziv

vjen si nje produkt i strategjive tona mendore qe te thjeshtoje informacionin e

nderlikuar. Kjo eshte paralelisht me mekanizmat tane perceptues, te cilet na japin

neve imazhe te dobishme per boten, por nganjehere na <;ojne ne rruge te gabuar

e Nje arsye e dyte per fokusimin tek anshmerite qe pushtojne mendjen tone, eshte

sene jemi kryesisht te pavetedijshem per to. Ne befasohemi kur gjejme me shume

sfida tek analiza e gabimeve dhe anshmeri tona, se sa nese do te kerkonim nje

zinxhir deshmish per kapacitetin njerezor per arritje Iogjike dhe intelektuale.

NDERTIMI K INTERPRETIMEVE DHE KUJTIMEVE

Ne pame ne ligjeratat e meparme parakonceptet tona na udheheqin ne ne menyren se si

ne perceptojme dhe interpretojme informacionin. Ne vija te pergjithme, perfundimi ketu

eshte: ne pergjigjemi ndaj realitetitjo ashtu sir; eshte ai. por ashtu si e ndertojme ne ate.

@ Perceptimi dhe inte1pretimi i ngjarjeve

Efektet e paragjykimit dhe pritjeve zakonisht jane tema standarde ne Hyrje ne psikologji.

Kur informacioni social eshte subjekt i interpretimeve te ndryshme, parakonceptet jane te

rendesishme. Nese themi per kryeministrin e Kosoves se "ai eshte nje kryeminister i

Ligjerues: Dashamir Berxulli, } . .fSc. 6

Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata IV

mire", atehere !go mund t'i duket si kritike nje admiruesi te tij te flakte, ndersa nje njeriu

qe e sheh kryeministrin me perbuzje mund t'i duket kjo shprehje nje lavderim.

Nganjehere presupozimet tona ne lidhje me boten mund te bejne qe edhe evidencat qe

kontradiktore te na duken se jane mbeshtetese per presupozimin tone Psh. studiuesit ne

Shtetet e Bashkuara kane arritur ne perfundim se debatet televizive presidenciale

kryesisht kane ndikuar qe ata njerez qe kane pasur nje preference te caktuar perpara se te

shihnin debatin televiziv, te kene perforcuar bindjen e tyre.

Proceset e ndertuara i japin ngjyre gjithashtu perceptimeve tete tjereve per ne. Psh. Nese

ne identifikojme nje trajte te keqe ose te mire t~ nje personi dhe ia themi te tjereve, keta

te fundit do te priren qe pikerisht ate trajte personaliteti ta lidhin (shoqerojne) me ne.

e Ndertimi i kujtimeve

A jeni apo nukjeni dakord me kete deklarate:

Kujtesa mund te krahasohet me nje senduk gjerash ne tru brenda te cilit ne depozitojme materiale,

te cilat mund t'i terheqim me vone, nese na duhen. Here pas here, di<;ka humbet nga senduku dhe

ne themi se kemi harruar.

Shume kujtime nuk jane kopje e pervojave te cilat qendrojne te depozituara ne banken e

kujteses. Praktikisht ne i nde1iojme kujtimet tona ne kohen kur na duhen ato, per kujtesen

nevojitet rezonimi mbrapsht. Pra, ne perfundojme me ate qe duhet te kete gene, duke

pasur te dhene ate qe ne dime dhe besojme tani. Si nje paleontolog e nderton dukjen e

dinosaurit nga fragmentet e kockave, ne rindertojme te kaluaren tone te larget duke

kombinuar fragmente informacioni, duke perdorur ndjenjat dhe pritjet tona te tanishme.

Pra, ne mundemi lehtesisht qe te rishikojme (megjithese ne menyre te pavetedijshme)

kujtimet tona qe t'i pershtaten njohurive tona te tanishme.

Njerezit qendrimet e te cileve kane ndryshuar me kalimin e kohes, kembengulin qe ata

jane ndjere pak a shume ashtu si ndihen tani. Nuk eshte se ne jemi totalisht te


Universiteti li'!.oreteror ILIPJ.A - Psikologji LigjemtaiV

ps.vetedijsbem se si jemi ndjere ~11e perpara, por thjesht kur kujtiiTJet jane te mjeguilta,

ndjenjat e tanishme e drejtojne procesin e rikujtimit tone. Psh. prinderit e c;.do gjenerate

vajtojne per vlerat e gjeneratave te tjera, pjeserisht sepse duke mos i rikujtuar sakte vlerat

e rinise se tyre me ane te ndjenjave te tanishme, ata i shikojne ato vlera me afer vlerave

qe prinderit kane sot.

Mendimi iluziv eshte pjesa e devijuar e mendimit, aJO qe krijohet ne mekanizmat e

njobjes pa realizuar lidhjet e sakta dhe operacionet e duhura te mendimit. Shpesb kjo

devijance krijohet nga tendenca jone per te kerkuar rregullin ne ngjarjet rastesore, te cilat

mund te jene te organizuar ne menyre te parregul!t.

Korrelacioni iluziv. Perceptimi i nje marredhenieje apo lidhjeje qe nuk ekziston ne

ngjarjet rastesore shpesh quhet korrelacion iluziv. Kjo dukuri shfaqet kur ne, duke pritur

lidhje te rendesishme midis ngjarjeve rastesore, i shoqerojme me lehtesi ato.

Nje shembull tipik i korrelacionit iluziv jane rezultatet e nje eksperimenti te zhvilluar nga

Kato & Ruble ne vitin 1992. Te gjithe e dine se ne parim gjate diteve te menstruacioneve

femrat demonstrojne gjendje shpirterore negative. Gjate eksperimentit u vu re se

megjithese emocionet negative te femrave (irritim, vetmi, elemente depresive, etj.) nuk u

rriten gjate fazave paramenstruale dhe menstruale, subjektet e eksperimentit perceptonin

perseri nje lidhje midis gjendjes shpirterore negative dhe menstruacioneve.

Iluzioni f kontrollit. Pse lojtaret e fatit nuk heqin dore nga humbjet e vazhdueshme?

Shpesh mendojme se ngjarjet e rastit jane nen ndikimin tone, se ne i kontrollojme ato ne

c;.do kohe, madje me teper se y'eshte ne te vertete. Ky eshte vetem nje iluzion i kontrollit.

Industria e lojerave te fatit eshte ngritur dhe qendron mbi iluzionet e fatit. Lojtaret e

gjejne shkakun e fitores tek aftesite dhe parashikimet e veta, ndersa ata qe humbasin

kapen pas kushteve te situates, momentit, nderhyrjeve te gjyqtarit, prate defekteve jashte

vetes. Kur sensi i tyre i kontroilit te situates i nenshtrohet stresit, ata parapelqejne te


Universiteti AfbreteroT' ILIRJA - Psikologji Ligjerata IV

parashikojne kryesisht humbjen e tyre sesa fitoren. Dhe eshte pikerisht ky fakt qe u krijon

atyre iluzionin e kontrollit te situates.

Iluzionet dhe shendeti mendor. Psikologet mendojne se perceptimi i sakte i realitetit eshte

i rendesishem per shendetin mendor. Por, ne procesin e njohjes njeriu aplikon shume

mekanizma mbrojtes, te shpesh jane iluzione. Iluzionet mund te sherbejne edhe si

favorizues te shendetit mendor.

TEORIA E PROFECIVE TE VETEPLOTESUESHME

Bindjet dhe gjykimet tona sociale kane rendesi sepse ato kane efektet e veta. Ato

ndikojne se si ne ndjejme dhe veprojme dhe, duke vepruar keshtu ato mund te formojne

realitetin e tyre. Kur idete tona na drejtojne te veprojme ne menyra qe prodhojne

konfirmimin e tyre te dukshem, ato jane bere profeci te veteplotesueshme. Prandaj

perceptimet sociale ne menyre te padukshme ndikojne realitetet sociale.

Nje shembull i mire per kete teori mund te jete nje pedagog i UP-se. A mundet qe pritjet

e nje pedagogu per nje student te caktuar te ndikojne ne rezultatet qe ai pedagog i jep

studentit te tij? Ose: a mundet qe pritjet e uleta te nje pedagogu per nje person mete meta

fizike te ndikojne ne rezultatet e uleta te tij?

Ne pergjithesi, a marrim ne nga njerezit ate qe presim te marrim nga ata? Ka raste kur,

megjithese nuk e pelqejme nje person te caktuar, sillemi shume mire me te. Dhe ne

kembim te kesaj, ai gjithashtu sillet shume mire me ne, pra, duke moskonfirmuar pritjet

tona. Por, ne shumicen e rasteve, eksperimentet e psikologjise sociale kane konfirmuar,

se ne nje shkalle te caktuar ne marrim nga te tjeret ate qe presim te na japin ata.


Ligjerata V

C:do vit ne vendet e industrializuara, industria e duhanit vret 3. 5 milione nga konsumaret

e soj me te devotshem - pak a shume 100. 000 veta ne dite (WHO 1997.). Ne SHEA psh.

pirja e duhani vret 420.000 veta ne vit, duke lene pas numrin e marre se bashku te

1·dekjeve nga vra.~jet. vetevrasjet, AIDS aksidentet rrugore dhe perdorimi i alkoolit dhe

droges. Afegjithese asistenca ne vetevrasjen e shpejte eshte e ndaluar. vetevrasjo

afatgjate e asistuar nga industria e duhanit nuk eshte e rille.

Njerezit mendojne se si jetojne me veten e tyre (.irejtuesit e kompanive te medha re

duhanit, kur pikerisht kjo industri eshte pergjegjese per vrasjen e '!ie nwnri kaq te madh

te njerezve? ,A.le nje nga dy kompanite me te medha te duhanit, Filip A1orris, drejtuesit e

nivelit te larte, megjithesejane njerez inteligjente dhe jane te orientuar nga.fcanilja dhe

k.omuniteti. A.ta praktikisht mbrojne te drejten e duhanpiresve per te zgjedhur. ''Eshte nje

~·eshrje varesie? ·· pyet nje zevendes-president. "Une nuke besoj kete. fljerezit bejne gjera

nga me te ndryshmet per te shprehur individualitetin dhe per te protestuar ndaj

shoqerise. Dhe pi1ja e duhanit eshte nje nga ato gjera dhe nuk eshte me e keqja. ··

Psiko!oger sociale dyzohen se a shprehin keto deklarata qendrime private? Nese ky

drejtues mendon se duhanpilja eshte la·ahasimisht nje shprehje e shendetshme e

individualiteN. ate here sf internalize hen keto qendrime? Apo. deklaratat e tfj pasqyrojne

nje presion social per te thene gjera qe ai nuk i beson?

Kur njerezit vene ne pikepyetje qendrimet e dikujL ata u referohen bindjeve dhe

ndjenjave te Jidhura me personin apo ngjarjen dhe si rezultat i kesaj tendencen e sjelljes.

Te marra se bashku, reagimet favorizuese ose jofavorizuese ndaj dic;:kaje- te ekspozuara

ne bindje, ndjenja ose pri1je per te vepruar - perkufizojne qendrimin e nje njeriu.

Qendrimet na japin nje menyre efektive per te permbledhur boten. Nese ne duhet te

reagojme me shpejtesi ndaj dic;:kaje, menyra se si ndjehemi ne per ate gje drejton

reagimin tone. Psh. Nese nje person, i cili beson se nje grup i caktuar etnik eshte pe11ac

dhe agresiv. mund te mos i pelqejne njerez te tille dhe per kete arsye mund te priret te

Ligjerues: Dashamir Berxu!ii. /'vf.)c. j

Universiteti Mbreteror ILJRJA - Psikologji Ligjerara V

sillet ne menyre diskriminuese. Kur ne vleresojme qendrimet, ne prekim nje nga keto tre

dimensione:

a) afektin (ndjenjat)

b) pri1:jen e sjelljes

c) mendimet

~ A e percaktojne qendrimet sjelljen?

Te pyesesh nese qendrimet percaktojne sjelljen eshte te besh nje pyetje themelore: ~fare

eshte rapmii midis asaj se <;fare jemi ne (se brendshmi) dhe asaj se <;fare bejme (se

jashtmi)? Filozofet, teologet dhe edukuesit kane spekuluar gjate per lidbjen midis

mendimit dhe veprimit, karakterit dhe sjelljes, fjales private dhe veprave. Presupozimi

mbizoterues qe qendron ne themel te mesimdhenies, keshillimit dhe punes me femije

eshte qe bind jet dhe ndjenjat tona person

ale percaktojne sjelljen tone publike dhe qe te modifikohet sjellja duhet te ndryshohen

zemrat dhe mendjet.

a) Ajemi te gjithe hipokrite?

Fillimisht psikologet sociale ishin dakord: te dihen qendrimet e njerezve do te thote qe te

parashikohen veprimet e tyre. Por ne 1964, Leon Festinger - i vleresuar nga disa si

kontribuesi me i madh ne psikologjine sociale- arriti ne perfundimin qe evidencat nuk

tregonin se ndryshimi i qendrimeve sillte ndryshimin e sjelljes. Festinger besoi se raporti

qendrim-sjellje funksionon ne menyre te anasjellte; sjellja jone eshte kali, qendrimet tona

jane qenja. Si<; eshte shprehur Robert Abelson (1972) ne jemi "shume mire te trajnuar

dhe shume te mire ne gjetjen e aryeve per ate se <;:fare bejme, por jo shume te mire ne

be1jen e asaj per te cilen ne gjejme arsye."

Nje shpe1ihim te metejshem per pushtetin e supozuar te qendrimeve erdhi ne 1969. Kjo

ishte kur psikologu social Allan Wicker rishikoje disa studime hulumtuese qe mbulonin

nje variacion te gjere te njerezve, qendrimeve dhe sjelljeve dhe pas kesaj ofroi nje


[h·:ii.>ersfretj lr-17Jretfror !L.JP..J.~4. - .F'sil~:ologji Ligierata V

perfundirn shokues: Qendrime.t e shprehura te njerezve parashikonin me veshtiresi sjelljet

e tyre te ndryshme.

"' Qendrimet e studenteve ndaj mashtrimit/kopjimit nuk ka shume lidhje me mundesine

e mashtrimit/kopjimit konl<:ret nga ana e tyre.

c Qendrimet ndaj kishes jane vetem ne menyre n10deste te lidhura me pjeseman~jen ne

kishe te dielave.

1\]"je shembull te mire te moslidhjes ne mes te qendrimeve dhe veprimeve eshte ajo qe

japin Daniel Batson dhe koleget e tij (1997, 1999) duke eme1iuar "hipokrizi morale"

fenomenin e dukjen i moralshem pa gene i tille.

b) Kur e porashikojne sjellfen qendrimet

Sjeiljet dhe qendrimet tona te shprehura dallojne sepse te dyja jane subjekt i influencave

te ~)era. Nje psikolog social numeroi 40 faktore te vec;:ante qe nderlikojne raportin midis

sjelUeve dhe qendrimeve. Nese ne do te mundnim te neutralizonim ndikimet e tjera ne

sjellje, a mundet qe qendrimet te parashikojne sakte sjelljet?

Minimizimi i iJ~fluencave sociale ne qendrimet e shprehura. Psikologet sociale asnjehere

nuk marrin te dhena te lexueshme per qendrimet, ndryshe nga nje mjek qe mat rrahjet e

zemres. Psikologet sociale masin qendrimet e shprehura. Si gjithe sjelljet e tjera edhe

qendrimet e shprehura jane subjekt i ndryshimeve te jashtme.

'" Kjo u demonstrua me se miri kur Dhoma e Perfaqesuesve te SHBA-se me shumice

votash miratoi nje rritje pagash per veten ne nje votim jozy1iar. ndersa disa momente

me -,ione dekreti nuk mori nje shumice votash dhe nuk u hodh poshte. Fril\.a nga

kritikat shtremberuan ndjenjat e verteta te votimin e dyte. Ne nganjehere themi gjera

qe mund t'i pelqejne te tjereve.

A1inimi::imi i ndikimit te te tjereve ne sjellje. Nuk jane vetem qendrimet tona te

brendslm1e qe na udheheqin neve, por jane gjithashtu edhe situatat mete cilat perballemi.

Ligjiirues: Dashamir Ber).:u!li. !HSc.

Universiteti Mbrete:ror ILIRIA - Psikologji Ligjerata V

Influencat sociale mund te jene shume te medha- mjaftueshem te medhaja qe t'i bejne

njerezit nxisin njerezit te thyejne edhe bindjet e tyre mete thelia.

s Dishepulli i <;:ilter Piter i Jezusit mohoi te kishte njohur ndonjerhere ate

Kthimi i qendrimeve ne te fuqishme. Kur ne veprojme automatikisht, qendrimet tona

shpesh flene. Ne veprojme nganjehere me skema automatike, pa reflektuar se c;:fare po

bejme.

e Ne u pergjigjemi njerezve automatikisht me "Tungjatjeta" kur i takojme ne korridor.

e Ne themi i pergjigjemi pyetjes se si ishte dreka ne restorant me "E mire" edhe nese

nuk ka pelqyer shume.

Ne situata risi per ne sjellja jone eshte shume me pak automatike se ne situata qe i

njohim. Duke mos pasur gje te shkruar ne kujtese, ne mendojme perpara se te veprojme.

Njerezit e vetedijshem zakonisht mbajne me shume lidhje me qendrimet e tyre. Kjo na

sugjeron nje menyre tjeter per te nxitur njerezit te fokusohen ne bindjet e tyre te

brendshme. Ju mbase e keni provuar qe te papritur te vetedijesoheni per veten, duke hyre

ne nje dhome me nje pasqyre te madhe. Duke i bere njerezit te vetedijshem ne kete

menyre promovohet vazhdimesia midis fjaleve dhe veprimeve.

e Te vetedijesohen, duke i bere qe te veprojne perballe nje pasqyre.

@ A i piircakton sjellja qiindrimet?

Tani do t'i kthehemi idese fillestare qe sjellja percakton qendrimet. Eshte e ve1iete qe

nganjehere ne i mbrojme pozicionet tona, por eshte gjithashtu e ve1iete qe ne fillojme te

besojme ne ate qe mbrojme.

Mendoni per sjelljet e meposhtme:

1) Sara eshte hipnotizuar dhe i thuhet qe ajo duhet te heqe kepucet kur te degjoje qe nje

liber bie ne toke. 15 minuta me vone degjohet te bjere nje liber dhe Sara heq kepucet

e veta. "Sara, pse i hoqe kepucet?" e pyet hipnotizuesi ate. "Po ... kembet i kam nxehta

dhe te lodhura. Ka qene nje dite e gjate.", pergjigjet Sara. Veprimi nxit lindjen e

idese.


[Jniversiteti A{bret€ror ILIF ... I./1. - ~Psikoiogfi

-"- i Xhorxhi ka. :1je :::lektrode te perkohshme te inplantuar ne zonen e trm·it, e cila.

kontrollon levizjet e kokes se tij. Kur neurokirurgu Jose Delgado (1973) e stimulon

elektroden rne ane te telekomandes. Xhorxhi gjithnje e kthen menjane koken e tij. I

pavetedijshem per stimu!imin e elekl.rodes, ai ofron shpjegimc logjike per levizjen e

kokes se tij. "Degjova nje zhurme": "Po shikoja poshte shtratit".

Efektet mevonshme mendore te sjelljes sone me te vertete shfaqen ne shume fenomene

psikologjike.

1) Luajtja e roleve. Fjala "rol" eshte e huazuar nga teatri dhe si ne teater kjo fjale i

referohet veprimeve te pritura te atyre qe kane nje pozicion te caktuar social. Duke

luajtur role te reja sociale, ne mund te ndjehemi te rreme (qe nukjemi ne).

Ne te gjithe e kemi provuar ndjenjen kur hyjme ne nje ambient te ri qe mund te jete

pune, fakultet ose ndonje veprimtari tieter. Ne fillim, ne nuk jemi shume komode, por

nga ana tieter ne jemi shume te vetedijshem per sjelljet tona, duke qene se i

vezhgojme veten. Por me vone verejme di9ka te habitslm1e per ne: ne kemi filluar t'i

pershtatemi rolit qe kemi marre dhe shohim qe nuk sjelljet tona jane bere deri diku

automatike.

@ Zimbardo 1971; 1998) zhvilluan nje eksperiment me studentet e universitetit te

Stanfordit. Dilema e tij ishte nese jane gardianet e ligj dhe te burgosurit agresive

qe krijonin nje atmosfere te tille ne burg apo ishin rolet institucionale qe kr~jonin

atmosferen e burgut. Ai duke hedhur short me nje monedhe, e ndau grupin e

studenteve ne dy grupe, ku njeri grup u bene gardiane dhe grupi tjeter te burgosur.

Nga eksperimenti doli qe te gardianet filluan te sil!en keq dhe te keqtrajtojne te

burgosurit. ndersa te burgosurit filluan te rebeioheshin ndaj gardianeve Duke

vezhguar patologjine sociale te krijuar. Zimbardo e detyrua qe te nderpriste

eksperimentin te planifikuar per dy j ave, vetem pas 6 ditesh.

2) Efekti i luajtjes se roleve eshte i ngjajshem me thenien "e-thena-kthehet-ne-besim".

Merrni parasysh si fillim, pri1jen njerezore qe te adoptoje ate qe ne themi per te

kenaqur bashkebiseduesit tane

Ligjerues: Dashamir Berxulli. MSc. 5

Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata V

@ Ne jemi mete shpejte ne dhenien elajmeve te mira njerezve se sa lajme te keqija

dhe ne e pershtasim mesazhin tone ne perputhj e me pozicionin e bashkebiseduesit

tone.

• Profesoret e fakultetit te cilet shkruajne letra rekomandimi te cilat duhet te jene te

fshehta, jane me shume te zjarrte ne komentet e tyre kur e dine qe studentet do t'i

lexojne ato.

Njerezit qe jane nxitur te japin deshmi verbale dhe joverbale per gjera per te cilat ata

vete kane pasur dyshime te thelia ndjehen keq shpesh per mashtrimet e tyre.

Megjithate, ata do te fillojne te besojne ate qe kane thene, nese nuk jane korruptuar

ose te detyruar qe te bejne keshtu. Kur nuk ka shpjegime te jashtme te detyrueshme

per fjalet dikujt, ajo qe thuhet behet e besueshme.

• Si ndikojne veprimet tek qendrimet?

Ne kemi pare se si pjese te ndryshme te evidences shrihen ne nje lume te vegel: efekti i

veprimeve tek qendrimet. A nxjerrin keto vezhgime ndonje ide se pse veprimi ndikon

qendrimin? Psikologjia sociale dyshon se ketu ka tre burime te mundshme.

a) Vete-prezantimi: m.enaxhimi i pershtypjeve

Cili nga ne nuk brengoset se <;fare mendojne te tjeret? Ne shpenzojme para te medha per

veshje, dieta, kozmetike dhe operacione plastike- e gjithe kjo sene na intereson se <;fare

mendojne te tjeret per ne. U~nia e peshtypjes se mire behet shpesh per te marre ·

shperblime sociale dhe materiale, per tu ndjere mire vete, bile per tu ndjere mete sigmie

ne identitetet tona sociale.

Asnjeri nuk do qe te duket si budalla (sepse ky eshte perceptimi social per kete fenomen)

duke u sjellur me jovazhdimesi. Per te shmangur kete lloj dukje, ne i shprehim qendrimet

tona ne menyre te atille qe ato te perputhen me veprimet tona. Pra, me qellim qe te

dukemi konsistente ne mund te shprehim qendrime te cilat nuk jane tonat. Edhe sikur kjo


nga pershtypja qe dikush u ben te tjereve. Kete sugjeron teoria e veteprezantimit.

Ne shohim vazhdimisht njerez qe perfshihen ne "menaxhimin e pershtypjeve". Keta

njerez pershtasin sjelljen e tyre ne menyre qe te kenaqin dhe jo te ofendojne. Psh.

njerezve do u duhet me shume kohe per te dhene !ajme te keqija se sa te mira. Por

natyrisht ky efekt shfaqet vetem atehere kur bartesit e lajmit jane te identifikueshem dhe

per kete jane te kujdesshem qe te mos bejne nje pershtypje te keqe.

b) Vete-just(fikimi: disonanca kognith.>e

Nje teori thote se qendrimet ndryshojne sepse ne jemi te motivuar te mbajme

vazhdimesine midis mendimeve tona. Ky eshte kuptimi i teorise se famshme te Leon

Festinger (1957) te disonances kognitive. Teoria eshte e thjeshte, por gama e aplikimeve

te saj eshte e madhe. Ajo presupozon qe ne ncljejme tension ( disonance) kur dy mendime

te pranueshme jane psikologjikisht jo te vazhdueshme - tamam sikur vendosim te themi

ose te bejme dic;:ka per te cilen kemi ndjenja te perziera. Festinger argumentoi se per te

reduktuar eksitimin e pakenaqsbem, ne shpesh pershtasim te menduarit tone. Teoria e

disonances kognitive ofron shpjegime per vete-bindjen dhe ofron gjithashtu disa

parashikime befasuese.

~ Justifikimi i pamjaftueshem

Efekti i justifikimit jo te mjaftueshem do te thote reduktimin e. disonances duke

.iustii:!kuar se bre.ndshmi sje.iijen e dikujt kurjustifikimi ijashtem eshte i pamjaftueshem.

"' J',__)ese dikush merr pjese ne nje ekperiment te merzitsbem dhe i cili paguhet 1 $ ore.

Per te njejten pjesemarrje, pjesemarresit e tjere jane paguar 20 $ ne ore. Ne nje bisede

te mevonshme me pjesemarresit e tjere, i njejti person kupton se ata jane paguar 20 $

per ore. Personi i cili u pagua 1 $ ne ore, do te thote qe eksperimenti ishte shume

eksitues, kur ai ka qene i merzitshem. Nderkohe te qe te tjeret nuk kane nevoje ta

Ligjerues: Dashamir Berxu!li. /viSe. 7

Universiteti Afbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata V

thone kete, sepse ata kane justifikim te jashtem per sjelljen e tyre: ata kane mane 20 $

per pj esemarrj en ne eksperiment.

Ne rastin e mesiperm, duke pasur justifikim te pamjaftueshem per veprimet e tyre,

personat qe u paguan 1 $ perjetojne me shume jokomoditet (disonance) se te tjeret. Pra,

per te ulur kete nivel disonance ata do te jene me te prirur per te besuar ne ate qe kane

bere.

Parimi i justifikimit te pamjaftueshem funksionon edhe ne rastet e ndeshkimeve. Femijet

jane me te prirur te brendesojne nje kerkese e cila i !argon ata nga loja me nje Ioder te

kendshme, nese u jepet nje kercenim i lehte. Psh. "Pastroje dhomen tende, Xhoni". Ne

kete rast Xhonit nuk i duhet qe ta justifikoje se brendshmi pastrimin e dhomes se tij.

Kercenimi ketu dote ishte i mjaftueshem.

& Disonance pas vendimit

Theksimi i pergjegjesise dhe zgjidhjes se perceptuar nenkupton qe vendimet prodhojne

disonance. Kur perballemi me nje zgjedhje te rendesishme si <;fare shkolle te zgjedh, me

cilen vajze/djale te dal, cilen pune te pranoj, ne nganjehere han1endemi midis dy

altemativave barazvlefshmerisht joshese. Secili nga ne mund te kujtoje raste kur ne jemi

vetedije~mar per mendimet disonante ne lidhje me gjerat emirate asaj qe kemi refuzuar

dhe anet e keqija te asaj qe kemi zgjedhur.

Pasi manim vendime te rendesislune, ne zakonisht priremi qe te rrisim vlerat e asaj qe

kemi zgjedhur dhe te ulim vlerat e asaj qe kemi refuzuar. Me vendime te thjeshta efekti i

"vendimi behet besim" mund te shfaqet shume shpejt. Psh. nje eksperiment ve1ietoi qe

bastvenesit e ndryshem, ndjeheshin me mire kur sapo kishin vene bast, se sa ata qe

qendronin ne rradhe per te vene bast. Keto lloj eksperimentesh, ne tregojne me se miri se

pasi men·en, vendimet rrisinmbeshtetjen per vete justifikimin e tyre.

c) Vete-perceptimi


Uriiversfteti li1.7Jreteror IL.l?·~L4. - ~Psik.cloifi

akoma me e thjeshte shpjegon fenomenin e saj.

" }/[endoni se si nxjerrim ne perfundime ne lidhje me qendrimet e njerezve te tjere. Ne

shohim se si vepron nje person i caktuar ne nje situate te caktuai· dhe p·astaj e

atribuojme sjelljen e tijlsaj ose trajtave dhe qendrimeve personale te personit ose

faktoreve te ambientit. Nese shohim prinderit duke detyruar Suzin e vogel te thote

''Ivfe vjen keq", ne ia atribuojme ndjesen e Suzit situates, jo pendimit te saj personaL

PoL nese e shohim Suzin duke kerkuar ndjese pa nje nxites te dukshem te jashtem,.

atehere ne ia atribuojme vete Suzit sjelljen e saj.

Teoria e vete perceptimit thote qe kur ne jemi te pasigurte per qendrimet tona. ne

detyrojme aq sa do ta bente edhe ne person i cili na vezhgon neve, duke shikuar sjelljen

tone dhe rrethanat ne te cilat ndodh sjellja. Kjo teori supozon se ne bejme detyrime te

ngjashme kur vezhgojme sjelljen tone. Kur qendrimet jane te dobeta ose dykuptimeshe,

ne jemi ne poziten e qje njeriu qe na vezhgon nga jashte. Ne i dallojme qendrimet e

njerezve kur i shikojme me vemendje veprimet e tyre, kur atajane te lire te sillen ashtu si

duan. Duke degjuar veten ne informohemi per qendrimet tona; duke pare veprimet tona

ne krijojme ide se sate fuqishme jane besimet tona. Kjo eshte ve<;:anerisht keshtu, kur ne

nuk mundemi t'ia atribuojme lehte sjelljen tone ITethanave te jashtme. Veprimet qe

ndermarrim lirisht ne, jane vete zbuluese.

William James propozoi nje shpjegim te ngjashem per emocionet nje shekull me pare. Ai

tha qe ne i detyrojme emocionet tona. duke vezhguar trupin dhe sjelljen tone. Psb. nje

grua degjon nje ulerime ariu ne pyll. Ajo tensionohet, ndjen rrahjet e pulsit t'i sbpejtohen.

adrenalina i qarkullon dhe ajo vrapon. Duke vezhguar te gjitl1e kete, ajo me pas pe1jeton

ndjenjen e frikes. Ose, kur kalon ne parade Mis Universi duke buzeqeshur, nje arsye per

buzeqeshjen e saj mund te jete qe ajo po i ndihmon vetes te ndjehet e gezuar. Pra, duke

levizur ne mund te nxisim emocionet.

Ligjerues: Dashamir Berxulli. k!Sc. 9

Universiteti lv.fbreteror ILJRIA - Psikologji Ligjerata VI-

GJENET, KUL TURA DHE GJINIA

Duke u orientuar drejt studimit te qenies njerezore, disa studiues vendosen qe te

studiojne dy subjekte te caktuara rastesisht. Subjekti i tyre i pare, Peter, eshte nje luftetar

verbal, punon si avokat ne sal/en e gjykimit dhe eshte nga Los Angelosi. Ai u rrit ne

Nashville por u zhvendos ne perendim per te kerkuar "stilin e jetes se Kalifornise ". Pas

nje historie dashurie dhe nje divorc, Peter i gezohet marteses se tij te dyte dhe ai do te

deshironte te kishte me shume kohe per te kaluar me te dy ftmijet e tij. Shoket e

pershkruajne ate si nje mendimtar te pavarur i cili ka vetebesim, kompetitiv dhe deri diku

dominues.

Subjekti i tyre i dyte, Tomoko, jeton me bashkeshortin e saj dhe bijen e tyre nje fshat

rural japonez, nje shetitje larg nga shtepite e prinderve te tyre. Tomoko krenohet me te

qenit nje vajze e mire, nje grua besnike dhe nje nene mbrojtese. Shoket e pershkruajne

ate si te kendshme, e sjellshme, respektuese, e ndjeshme dhe mbeshtetese e familjes se sa}

te madhe.

Nga mostra e vogel prej dy njerezish te gJimve dhe kulturave te ndryshme, <;:fare

perfundimi mund te nxjeiTin studiuesit per natyren njerezore? A do te luhaten ata per

faktin se a jane keta te njejtat specie? Apo atyre do tua terheqin vemendjen ngashmerite

mete thelia qe gjenden nen ndryshimet e siperfaqshrne?

Keto jane disa pyetje qe jane shume aktuale ne qarqet e shkencetareve. Diversiteti social

eshte kthyer sipas historianit Artur Schlesinger (1991) ne "problem shperthyes i koheve

tona". Ne nje bote te pervare nga ndryshimet etnike, kulturore dhe gjinore, a mund te

mesojme ne ta pranojme diversitetin, te vleresojme identitetin kulturor dhe a mund te

njohim permasat e farefisnise sone njerezore?

• Natyra njerezore dhe diversiteti kulturor

Ne shume menyra te rendesishme Peter and Tomoko jane me shume te njejte, se sa te

ndryshem. Si anetare te nje familjeje te madhe me stergjysher te njejte, ata ndajne jo


[Jniversiteti }VJ.Dreteror ILIP.14. - ;_-o:;ikolo,gji

c/eteili nje ndertimi biologjik te njejte_ por edhe edhe pmJe sje!ljesh te njejta. Sec:ili

percepton boten, ndjehet i etur dhe zhvillon aftesi gjuhesore nepermjet mekaniz1r1ave

identike. Peter and Tomoko preferojne me shume gjerat e embla, se ato te tharia dhe e

ndajne spektrin vizual ne ngjyra te ngjajshme. Ata dhe fisi i tyre gjithkund ne bote dijne

te lexojne ngrysjet dhe buzeqeshjet e te tjereve.

Peter dhe Tomoko dhe njerezit kudo qe te jene, jane krijesa intensivisht sociale. Ata u

bash.kangjiten grupeve, ndeshkojne ofendimet dhe pikeilohen nga vdekja e nje femije. Si

femije duke filluar nga mosha 8 muajsh, ata kane manifestuar frike nga te huajt dhe si te

rritur ata favorizojne anetare te grupit te tyre. Te konfrontuar me ata, qe kane atribute dhe

qendrime jo te ngjashme me ta, ata kundershtojne ose reagojne negativisht. Gjithkund

njerezit qeniet njerezore preferojne te jetojne mete tjeret, ne familje ose grupe komunale,

dhe nuk duan te jetojne vetem.

Te tilla te perbashketa perkufizojne natyren tone te perbashket njerezore. Ne te vertete ne

jemi te gjithe farefis ne brendesi.

a) Evolucioni dhe sjel!ja

Sjelljet universale qe perkufizojne sjelljen njerezore dalin nga ngjashmerite tona

biologjike. Shumica e antropologeve mendojne se 100.000 ose 200.000 vjet me pare ne

kemi qene te gjithe afrikane. Duke ndjere nevojen per te qene "te frutshem dhe

shumezues, per te mbushur boten" shume nga stergjysherit tane dolen jashte Afrikes,

duke zhvendosur kusherinjte e tyre si Neande1iali Europian. Duke iu pershtatur

ambienteve te tyre te reja, keto qenie njerezore te hershme zhvilluan dallime, te cilat te

matura nga shkalle antropologjike, jane relativisht te reja dhe siperfaqesore. Ata njerez qe

shkuan me larg ne verite ekuadorit evoluan dhe u bene me ngjyre lekure mete hapur ne

menyre, qe te mundnin te sintetizonin vitaminen D ne drite te dobet direkte dielli. Pra,

historikisht ne te gjithe jemi afrikane.

Per te shpj eguar trajtat e species tone ( qenies nj erezore) dhe qenieve te tj era, natyralisti

britanik Charles Darwin (1859) propozoi teorine e procesit te e·volucionit. Duke qene se

Ligjerues: Dashamir Berxulli, _MSc. 2

Universiteti Mbreteror jLJRJA- Psikologji Ligjerata VI

organizmat variojne, natyra seleksionon ato organizma, qe jane me te pajisurat per te

mbijetuar dhe riprodhuar ne ambiente te ve9anta. Gjenet, qe prodhonin trajta, te cilat

ITisnin gjasat per te lene trashegimtare, u bene me fuqishme. Per shembull, ne ambientin

e ftohte arktik gjenet e arinjve polare, te cilet programojne nje shtrese te trashe te

kamuflazhit te mbeshtjelljes se bardhe, kane fituar garen gjenetike dhe tani dominojne.

Ky proces seleksionimi natyral, i cili ka qene nje parim organizativ i biologjise, nuk ka

shume kohe, qe eshte bere nje parim i rendesishem edhe per psikologjine.

b) Kultura dhe sjellja

Mbase ngjashmeria jone me e madhe, eshte kapaciteti yne per te mesuar dhe t'u adaptuar.

Evolucion na ka pergatitur neve qe te jetojme ne menyre k.reative ne nje bote qe ndryshon

dhe t'u pershtatemi ambienteve nga ekuadori deri ne fushat e akullit te arktikut. Nga ana

~jeter, biologjia njerezore qe ndajme ne ben te mundur diversitetin tone kulturor. Ben te

mundur te njerezit ne nje kulture te vleresojne frymezimin, te jete i mireseardhur per dike

sinqeriteti ose te pranohet seksi paramartesor, kurse njerez te kulturave te tjera te mos i

pranojne keshtu.keto 9eshtje.

e Nese ne e lidhim bukurine me elegancen ose format, varet se kur dhe ku kemi jetuar.

e Nese perkufizojme drejtesine sociale si barazi (kur te gjithe maiTin njesoj) ose paanesi

(ku ata qe prodhojne shume manin me shume), varet nga ajo se cila ideologji i jep

forme pikepamjeve tona: marksizmi apo kapitalizmi.

Kultura perbehet nga sjellje, ide, qendrime dhe tradita te qendrueshme te cilat ndahen

nga nje grup i m.adh njerezish dhe transmentohen nga nje gjenerate tek tjetra.

Psikologjia e evolucionit studion edhe ndikimet e ambientit. Njerezit jane zgjedhur per te

jetuar ne toke jo vetem per shkak te bicepsave dhe trurit te madh qe kane, por edhe sepse

ata shfaqin cilesine e kompetences sociale. Ne jemi te pergatitur te mesojme gjuhe, te

bejme maneveshje dhe te bashkepunojme me te tjeret per te siguruar ushqim, per t'u.

kujdesur per mete rinjte dhe per te mbrojtur veten tone. Pra, natyra na predisponon neve


qe te mesojme, ne cilendo kulture qe te jetojme. Pikepamja kulturore, nderkohe qe njeh

se te gjitha sjelljet kerkojne zhvillimin e gjeneve, nenvizon aftesine e pershtatjes te qenies

njerezore.

c) RoZet sociale

Teoriket e roleve sociale supozojne se jeta sociale eshte si aktrimi ne nje skene teatri, me

te gjitha mizanskenat, maskat dhe skriptat. Por, rolet e prindit, studentit dhe shokut nuk

do te vazhdojne edhe pasi ne i luajme ato. Keto role lejojne pak liri interpretimi per ata

njerez qe i luajne ato; shfaqjet madheshtore percaktohen nga menyra se si eshte luajtur

nje rol. Sidoqofte disa aspekte te roleve duhet te luhen. Nje student, qe te quhet i tille

duhet te shkoje ne provime, dorezoje punimet e caktuara dhe te arrije nje mesatare

minimale te notave te marra.

Kur vetem disa nom1a jane te lidhura me nje kategori sociale (per shembull, kembesoret

duhet te mbajne gjithmone krahun e djathte, kur shetisin ose levizin dhe jo t'i perziejne

krahet e levizjes), ne nuke shohim kete pozicion si nje rol social. Roli social krijohet dhe

percaktohet nga nje tog normash. Per shembull, nuk do te ishte e veshtire, qe te

pershkruhet roli social i profesorit tuaj te kesaj lende, pa<;ka se ai mund t'i thyeje disa nga

nom1at e percaktuara here pas here.

Kete pervoje kane edhe refugjatet, emigrantet, misionaret e ndryshem ose dhe studentet

nderkombetare. Pasi mbetTijne ne vendin e ri, atyre u duhet kohe qe te pershtaten me

menyren e te folurit dhe te vepruarit ne kontesktin e ri. Pasi pershtaten, eshte pothuajse

universale, qe kur kthehen ne vendin e tyre, ky rikthirn eshte distresues.

<rc Ngjashmeri dhe ndryshime gjirwre

Ka shume dimensione te dukshme te diversitetit njerezor. Dhe, nese do te duhej te

pemendnim disa, do te thonim ngjyra e flokeve, gjatesia, pesha, etj. Por, per

vetekonceptet e njerezve dhe marredheniet sociale, dy dimensionet qe jane me te

rendesishmet jane raca dhe, sidomos, seksi. Gjatesia dhe floket mund te na ndikojne

Ligjerues: Dashamir Berxulli. lv!Sc.

Universiteti Mbreteror ILIRIA- Psikologji Ligjerata VI

vetekonceptet dhe identitetet tona, perzgjedhjen e shokeve apo miqve dhe menyren se si

na shohin dhe trajtojne te tjeret neve. Por, etniciteti dhe seksi rendojne shume me shume

se kaq.

c. Kur lindim ne, njerezit duan te dijne: "A ishte vajze apo djale?"

Kur nje femije herrn.afrodit (pra, me nje kombinim te organeve seksuale mashkullore dhe

femerore) lindet, mjeku dhe prinderit ndjehen te detyruar t'i caktojne atij femije nje seks

nepermjet nderhyrjes kirurgjikale. Mesazhi eshte i thjeshte: Secili duhet t'i perkase nje

seksi. Midis nates dhe dites ka agim, por midis mashkullit dhe fernres nuk ka asgje, nese

flasim nga pikepamja sociale.

Judith Rich Harris (1998) thote, se nga 46 kromozome tek njeriu 45 jane njeseksuale.

Femrat dhe meshkujt prajane te ngjashem ne shume trajta fiziologjike, si mosha kur ulen,

u dalin thembet dhe shetisin. Ata gjithashtu jane te ngjashem ne shume trajta

psikologjike, si fjalori, kreativitet, inteligjence, vetevleresim dhe lumturi. Pra, a duhet te ..

nxjen·im si perfundim ne, qe femrat dhe meshkujt jane te thelbesisht te njejte, duke

vec;uar disa vec;anti anatomike te cilat nuk c;ojne peshe, pervec; rasteve te vec;anta?

a) Pavaresi vs. lidhshmeri

Individet meshkuj shfaqin sjellje qe variojne nga kompetivitet i ashper deri tek edukimi i

kujdesshem. Kjo vlen edhe per individet femra. Por, studimet kane treguar se femrat i

japin me shume perparesi se sa meshkujt te mruTedhenieve te ngushta, intime. Keto

dallime dalin ne siperfaqe qysh nga femijeria. Djemte perpiqen qe te kene me shume

pavaresi, sepse e identifikojne identitetin e tyre ne ndarjen nga kujdestari i tyre, qe eshte

me se shpeshti nena. Kurse vajzat orientohen me shume nga ndervaresia, sepse ato i

percaktojne identitetet e tyre neperrn.jet lidhjeve sociale. Lojat e djemve te vegjel

zakonisht behen ne aktivitete grupore. Loja e vajzave te vogla shfaqet me shume ne

grupet e vogla, me me pak agresion, me shume manje-dhenie, me shume imitim te

marredhenieve dhe me shume diskutime intime.


LigfErata Vi

!\ll::trredheniet e te rriturve jane nje zgjatirni ketyre d.a!limeve. Femrat e pershkruajne

veten e tyre ne me shume terma te mam3dhenieve te tyre, perjetojne me shume emocione

qe lidhen me marred.heniet e tyre. Ne biseda zakonisht meshkujt fokusohen me shume ne

detyra te ndrysb.me dhe grupe te medha, ndersa fermat kryesisht ne marredhenie

personale. Ne grupe, meshkujt flasin me shume per te dhene informacion, ndersa fermat

flasin me shume per te ndare se bashku jeterat, per te dhene ndihme ose per te dhene

mbeshtetje.

Femrat perslikruhen te jene me shume empatike se sa meshkujt. Pra, femrat kane

tendencen te ndjejne me mire ate qe tjetri ndjen. K.jo mbase shpjegon faktin se kur flasin

per shoqerine, si fe1m·at ashtu edhe mesh.kujt rapmiojne te kene me shume shoqeri me

femrat, duke qene se ato jane me intime, te gezueshme dhe te kujdeshme.

b) Dominanca sociale

Nese perceptimi juaj per mashkullin eshte s1 nje qeme aventuriere, autokratike,

dominante, e fmie dhe e pavarur, ndersa perceptimi juaj per femren eshte si nje qenie

afektive, emocionale, enderrimtare, e varur, e dobet atehere ky perceptim perkon me

raportet nga studimet e ndryshme te bera.

Ne fakt, keto perceptime konelojne fuqishem edhe me realitetin. Ne thelb, ne s-;do shoqeri

meshkujt jane me shume dominante sociale. Praktikisht, nuk ka shoqeri ne te cilen fermat

dominojne meshkujt. Ferm·at aktualisht jane 14 % e ligjvenesve ne te gjithe boten.

Nderkaq, meshkujt jane me sbume konservative ne lidhje me dominancen sociale dhe

;1jedhimisht jane me ne favor te kandidateve konservative nga partite e tyre, programet e

te cileve nuk prekin pabarazine midis dy grupeve. Nga ana tjeter, meshkujt jane ata qe me

te shumten e rasteve manin iniciativen, ngasin me shume se fe1m·at makinen dhe

paguajne sbumicen e llogarive.

Meshkujt i japin me shume rendesi fitores, shkuarjes perpara dhe dominimit tete tjereve.

Pra, njerezit e pranojne me shume nje mashkull si udheheqes te fmie, se nje udheheqje

Ligjerues: Dashamir Berxu!!i, M:Sc. 6

Universiteti !Y.fbreteror !LIRJA - Psikologji Ligjerata VI

agresive nga nje femer. Edhe bisedat e mashkullit reflektojne nevojen e tyre per pavaresi,

ndersa femrat shprehin nevojen e tyre per lidhshmeri.

c) Agresiviteti

Me termin agresivitet psikologet nenkuptojne nje sjellje qe behet me qellim lendimi. Ne

te gjithe boten gjuetia, rrahjet dhe luftimi jane aktivitete mashkullore. Edhe sondazhet e

ndryshme kane treguar se meshkujt e pranojne, qe jane me agresive se sa femrat.

Por si edhe me stilet e komunikimit, dallimet gjinore luhaten ne kontekste te ndryshme.

Kurka provokim, dallimi gjinor behet pothuajse i padukshem. Dhe brenda formave me

pak sulmuese te agresivitetit si fjale, hedhja e di<;:kaje, sulmi verbal ndaj dikujt, shuplaka

ndaj nje anetari te famijes, femrat nukjane me pak agresive se sa meshkujt.

d) Seksualiteti

Ekziston edhe nje hendek ne qendrimet dhe kembenguljen seksuale. Por, eshte e vertete

edhe kjo, qe ne pergjigjet e tyre fizike dhe subjektive ndaj stimujve seksuale, femrat dhe

meshkujt jane me shume te njejte se te ndryshem.

Dallimet gjinore ne qendrimet seksuale pasqyrohet tek sjellja. "Me disa perjashtime ne

bote, meshkujt jane ata qe iniciojne nje aktivitet seksual", thote psikologu nderkulturor

Marshall Segall dhe koleget e tij. Me tutje, midis njerezve me orientim seksual te njejte,

meshkujt pa femra bejne seks me shpesh me pa1inere te ndryshem, se sa femrat pa

meshkuj. Marredheniet seksuale te rastesishme jane karakteristike me e madhe e

meshkujve me qendrime tradicionale mashkullore, te cilet mbeshtesin pabarazine midis

dy gjinive. Fantazite seksuale seksuale gjithashtu pasqyrojne dallim gjinor. Per shembull,

nje femer mund te shikoje 4 ore nje film ne qender te te cilit jane te vendosur nje

mashkull dhe nje femer, qe perpiqen te kene nje marredhenie, por qe nuk ia arrijne kesaj.

Ndersa nje mashkull kete do ta urrente, veren humoristi Dave Barry (1995). Ata do te

shikonin per 45 sekonda dhe pastaj do te donin, qe te gjithe te zhvisheshin lakuriq. Dhe

pas ketyre skenave, ata dote donin, qe skenat pasuese te ishin me ndjekje veturash.


.. ,··

Universiteti !lforeteror ILIP.JA- Psikologji Ligjerato VI

® Evolucioni dhe gjinia

Sipas studimeve te ndryshme shumica e njerezve thone qe arsyeJa kryesore per te

dallimet midis femrave dhe meshkujve jane menyra, se si jane rritur ata dhe faktoret

biologjike. Dhe mete vertete ne kete pike ka dallime te rendesishme biologjike.

a) Preferenca gjinore dhe r;iftuese

Duke vene re kembengultesine e dallimeve g]Inore ne agresivitet, dominance dhe

seksualitet, psikologu i evolucionit Douglas Kerrick (1987) sugjeroi ashtu si<; kane bere

edhe shume te tjere qysh atehere, se "ne nuk mund te ndryshojme historine evolutive te

species tone dhe disa nga dallimet midis nesh jane padyshim nje funksion ne kete

histori". Psikologet e evolucionit nuk parashohin dallime te sekseve ne te gjithat ato

sfera, ku te dy sekset jane perballur me sfida peshtatjeje te ngjashme. Per shembull, te

dyja sekset rregullojne djersitjen dhe temperaturen e trupit, kane preferenca te ngjashme

shijesh, etj. Por psikologet e evolucionit parashohin dallime persa i perket s;iftezimit,

zgjedhjen e partnerit dhe riprodhimin.

Le te marrim per shembull iniciativen mete madhe seksuale te mashkullit. Nje mashkull

mesa tar prodhon shume triliona sperme ne j eten e tij, duke e bere sperm en me te lire se sa

vezet. Me tej, kur nje femer prodhon nje veze dhe kujdeset per te, nje mashkull mund te

fekondoje shume femra duke shpemdare gjenet e tij. Pra, kjo eshte nje arsye qe e ben

ferm·en qe te jete e kujdesslune dhe orientohen drejt shendetit dhe burimeve. Sis; shihet

edhe nga ato, qe u thane me siper, meshkujt perpiqen, qe te riprodhojne gjeresisht, fermat

e bejne kete mens;erisht.

b) Gjinia dhe hormonet

Nese gjenet predispozojne trajta, qe lidhen me gjinine, ata duhet, qe ta bejne kete me ane

efektit te tyre tek trupat tane. Sis; shfaqen efektet arkitekturore tek strukturat fizike,

keshtu edhe efektet kopjeve tona gjenetike shfaqen ne hormonet seksuale. Ne embrionet,

Ligjerues: Doshamir Berxu!li, MSc. 8

Universiteti .Mbreteror ILIRJA - Psikologji Ligjerata VI

gjenet drejtojne fonnimin e testikujve, te cilat fillojne te prodhojne testosteronin, i cili

eshte hormoni seksual mashkullor, qe ndikon ne shfaqjen e mashkullorise. Por, a munden

dallimet hormonale te predispozojne dallime psikologjike gjinore?

Hendeku gjinor persa i perket agresivitetit duket, se ndikohet nga testosteroni. Tek kafshe

te ndryshme, administrimi i testosteronit rrit agresivitetin. Tek njerezit, himinelet

meshkuj kane nivele testosteroni me te larta se te tjereve. Sidoqofte, tek njerezit dhe

majmunet dallimi gjinor ne agresivitet shfaqet beret ne jete (kur kultura ka shume efekt).

Por, asnje nga keto thenie nuk eshte perfundimtare, por shkencetaret mendojne qe

hormonet seksuale kane rendesi, sic; ka rendesi edhe kultura.

Nje gje interesante ndodh, kur njerezit i afrohen moshes se mesme: femrat behen me

kembengulese dhe vetebesuese, ndersa meshkujt behen me empatike dhe me pak

dominues. Ndryshimi hom1onal mund te jete nje shpjegim per zbutjen e dallimeve

gjinore ne kete faze.

c) Rejlektime ne psikologjine e evolucionit

Ne pikepamjet evolutive te sjelljes hitiket shohin dy probleme hyesore:

1) Ne ndertimin e shpjegimeve te tyre per sjelljet e tyre psikologet e evolucionit nisen

nga momenti prapa ne kohe, pra, pasi ka ndodhur sjellja. Dhe vetem atehere ata

perpiqen, qe te gjejne nje shpjegim per te.

2) Kritiket gjithashtu frikesohen, se duke spekuluar mbi seksin dhe gjinine, psikologet e

evolucionit mund te forcojne stereotipet femer-mashkull.

• Kultura dhe gjinia

Kultura, ashtu sic; u permend edhe me siper, eshte ajo c;ka eshte e perbashket per nje grup

i madh njerezish dhe qe transmetohet nga njeri brez ne tjetrin. Kjo perfshin ide,

qendrime, sjellje dhe tradita. Ne mund ta shohim pushtetin e fonnuar te kultures ne ato

ide qe lidhen me ate se si duhet te sillen meshkujt dhe femrat dhe perc;mimin qe u duhet

te durojne ata kur nuk i justifikojne pritshmerite. Ne te gjitha vendet, vajzat shpenzojne


,. -(

Universiteti A1oreieror JLIRJA - Psiko!ogji Ligjerata VI

duke u marre me pune shtepiake dhe kujdes te femijeve, ndersa djemte shpenzojne me

shume kohe ne loje pa mbikqy1je. Ivfadje ne c;:iftet karrieriste moderne te Amerikes

Veriore, meshkujt bejne riparimet ne shtepi, ndersa femrat merren me shume me kujdesin

ndaj femijeve. Ose, femrat zakonisht pritet qe te bejne shumicen e puneve te shtepise si

gatimi, larja e eneve, ndersa djemte pritet qe te prodhojne ose te merren me gjera jashte

shtepise. Te tilla pritshmeri per sjelljet per meshkujt dhe femrat perkufizojne roZet

gjinore. Pra, rolet gjinore jane nje komplet sjelljesh (ose normash) te pritura nga

meshkujt dhe femrat.

Ne nje eksperiment me femra te studimeve g)lnore te Universitetin e Princeton te

zhvilluar Mark Zanna dhe Susan Pack (1975) tregoi ndikimin e pritshmerive te roleve

gjinor. Femrat iu pergjigjen pyetesoreve ne te cilet ata e pershkruan veten se prisnin te

takonin nje mashkull te gjate, te pazene dhe me i madh se ato. Ato qe besonin se ideali

femeror per mashkullin eshte nje femer qe eshte e prirur te jete shtepiake dhe respektuese

ndaj bashkeshortit, e paraqiten veten si me tradicionale se femrat qe prisnin te takonin nje

mashkull qe pelqente femra te forta dhe tradicionale. Me tej, duke plotesuar nje test qe

perbente zgjidhje problemesh, atl qe prisnin te zgjidhnin bunin e qe nuk ekziston u sollen

me me shume inteligjence: ato zgjidhen 18 % me shume se ato qe prisnin te takonin nje

burre me pikepamje tradicionale.

a) Rolet gjinore variojne me kulturen

Rolet gjinore jane te ndryshme ne kultura te ndryshme. Psh. ne vendet agrikulturore, rolet

gjinore jane me te ndara: femrat punojne fushat dhe kujdesen per femijet_ ndersa

meshkujt enden me te lire. Ne shoqerite perendimore, rolet variojne jashezakonisht

shume. Psh. ne Japoni dhe Gjermani femrat zene I ne 10 te pozicioneve te punes te

menaxhereve, ndersa ne SHBA dhe Australi ato zene 1 ne 2 pozicione menaxheresh. Ne

Ameriken Veriore shumica e doktoreve dhe dentisteve jane meshkuj, ne Rusi shumica e

doktoreve jane femra, sic; jane shumica e dentisteve ne Danimarke.

b) RoZet gjinore variojne ne kohe


Universiteti .Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata VI

Ne gjysmen e dyte te shekullit te kaluar, pra, vetem nje pjese e holle e historise sone te

gjate, rolet gjinore kane ndryshuar ndjeshem. Ne 1938, 1 ne 5 amerikane pranuan idene

se nje grua qe mbeshtetet nga burri, mund te sjelle te ardhura nga biznesi apo industria.

Ndersa ne vitin 1992 ata qe e pranuan dhe mbeshteten kete ide ishin 4 ne 5 persona.

Kete ndryshim qendrimesh e kane shoqeruar gjithashtu ndryshime ne sjellje. Midis viteve

1960 dhe 1998, perpjesetimi i 40-vje<;areve amerikane te martuara ne fuqine e punes u

dyfishua nga 38 % ne 75 %. Deri ne vitin 1965 asnje femer nuk ishte diplomuar nga

Shkolla e Biznesit ne Harvard. Ne Qershor 2000 30 % e te diplomuarve femra nga kjo

shkolle ishte 30 %. Ky variacion i dukshem i roleve gjinore ne kultura te ndryshme dhe

ne kohe sinjalizon qe evolucioni dhe biologjia nuk i fiksojne rolet gjinore: kultura

gjithashtu u jep fonne gjinive.

c) Kultura e transmetuar me ane te te njejteve

Kulturat, si akulloret, ekzistojne ne shume aroma. Ne Wall Street meshkujt vishen

kryesisht me kostum, ndersa femrat me funde; ne Skoci meshkujt veshin funde me pala si

veshje formale; ne disa kultura ekuadoriane (por jo tek te tjeret) femrat dhe meshkujt nuk

veshin virtualisht asgje fare. Si jane te ruajtura keto tradita nga nje brez tek tjetri breza?

Presupozimi me dominues eshte ajo <;fare Judith Rich Harris (1998) quan supozim

edukues: edukimi (menyra se si prinderit rrisin femijet e tyre) formojne ate qe behen

femijet. Ne kete pike frojdistet dhe bihevioristet bien dakord. Krahasimi i skajeve te

femijeve te dashur dhe te abuzuar sugjeron qe prinderimi ka rendesi. Me tutje, femijet

pervetesojne shume nga vlerat e tyre, duke perfshire perkatesine politike dhe fetare. A do

te thoti:~ kjo se personaliteti i femijes, duke qene se formohet sipas shembullit dhe

edukimit te prinderve duhet te jete shume i njejte meta?

Ky presupozim eshte pergenjeshtruar nga gjetjet e psikologjise zhvillimore. Gjenetistet e

sjelljes Robert Plomin & Denise Daniels (1987) thone se "dy femije te se njejtes familje

(jane mesatarisht) aq te ndryshem nga njeri-tjetri sa edhe nje <;ift femijesh te caktuar

rastesisht nga popullata."


u

Universiteti kfbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata VII

KONFORlVHTETI

Ne te gjithe kemi provuar fenomenin e meposhtem: kur flet nje foles kundershtues ose

kur nje grup muzikor mbaron se kenduari, fansat e atij grupi qe gjenden nen rradhet e

para afer skenes, fillojne te duarirokasin, te bertasin dhe fishkellejne. Ata qe ndodhen disa

rreshta me Iarg te pareve, duke ndjekur shembullin e tyre, fillojne edhe ata te

duartrokasin. Tanime vala e duartrokitjeve, bertitjeve dhe fishkellimave kap edhe njerezit

qe jane ulur ne menyre komode ne uleset e tyre. Duke qene i ulur ne mes te ketyre te

fundit, judo te donit te rrinit ulur ("ky foles nuk perfaqeson fare pikepamjet e mia"). Por,

duke qene se vala e njerezve qe yohen ne kembe arrin tek ju, a do te rrini ju ulur i vetem?

Eshte e veshtire te qenit pakice prej nje personi.

Keto skena te konformitetit ngrejne disa pyetje.

e. Pse, duke pasur parasysh edhe diversitetin e individeve ne grupet e medha, sjellja e

tyre eshte kaq uniforme?

@ Pse ngrihen te gjithe ne kembe, madje edhe me pak entuziastet?

® A eshte presioni social nganjehere kaq e fuqishme sa eshte ne gjendje qe t'i eliminoje

dallimet individuale?

Ill Ku jane individulitet e ash per?

c· A eshte kurajoja me teper e fantazuar se sa reale ne jeten e perditshme?

@ Eshte i keq apo i mire konformiteti?

Duke filluar nga pyetja e fundit, duhet thene se kjo pyetje nuk ka pergjigje shkencore,

por, duke pasur parasysh vlerat qe sbumica nga ne ndajne, ne mund te themi dy gjera. (1)

Konformiteti nganjehere eshte i keq (kur e ben dike te pije dhe te ngase makinen ose te

man·e pjese ne nje sjellje raciste) dhe nganjehere eshte i mire (kur i ndalon njerezit te

bisedojne perpara nesh, kur gjendemi ne nje salle teatri) dhe nganjehere pa cilesi te tilla

(kur na predispozon te vishemi ne te bardha, kur shkojme te luajme tenis).

Fjala konformitet nuk bart ne vetvete nje vlere gjykimi negativ. Si dote ndjeheshit nese

dikush do t'ju quante juve nje "konformist tipik". Nese jeni nga nje kulture perendimore,


Universiteti Mbreteror ILIRJA - Psikologji Ligjerata VII

ju mund te lendoheni, sepse kultura te tilla nuk e vleresojne shume lakimin individual

ndaj presionit te njerezve te tjere. Ne kete linje, psikologet sociale te Amerikes Veriore

dhe Europes, i japin konformitetit nje etiketa negative (konformitet, perulesi,

kompliance) me shume se etiketa pozitive (ndjeshmeri e perbashket, pergjegjesi, loje

ekipore bashkepunuese). Ne Japoni shoqerimi mete tjeret eshte nje shenje e jodobesie,

por nje shenje toleranc, vetekontrolli dhe maturie.

Kur jeni pjese e nje turme dhe ngrini nje dolli per golin fitues te ndeshjes, a Jem

konformist ne kete rast ju? Ose, kur, midis miliona te tjereve, ju pini qumesht ose kafe, a

po konformoniju? Nese ju si edhe miliona te tjere jeni i mendimit se femrat duken shume

me mire me floke te drejta se sa me floke me ka<;urrela, a po konformoni ju? Mbase po,

mbase jo. <;elesi shpjegues per sjelljen tuaj ne kete rast do te ishte, nese ju do t'i benit te

njejtat veprime edhe sikur te ishit vetem. Konformiteti nuk eshte vetem per veprimin e

dikujt ne perputhje me ate qe veprojne te tjeret; por ka te beje edhe me ndikimin qe kemi

nga te tjeret per se si ata veprojne. Pra, konformiteti eshte nje nd1yshim ne sjellje dhe

bindje, si rezultat i presionit grupor real ose te imagjinuar (Kiesler & Kiesler, 1969, p.

2).

Ka disa lloje konformiteti. Konsideroni vetem dy: komplianca dhe pranimi. Nganjehere

ne konformohemi pa besuar me te vertete ne ate qe po bejme. Ne vendosim nje gjerdan

ose veshim nje veshje, megjithese ne nuk kemi ta bejme kete. Ky konformitet i jashtem

quhet kompliance. Ne u permbahemi normave kryesisht per te fituar nje shperblim ose

per te shmangur nje ndeshkim. Nese komplianca jone eshte nga nje komande e jashtme,

atehere nee quajme ate obedience. Nganjehere ne mete vertete e besojme ne ate qe grupi

na ka bindur per te bere. Ne mund t'u bashkohemi miliona te tjereve qe pine qumesht,

sepse ne jemi te bindur se qumeshti eshte ushqim shume i mire. Ky konformitet i sinqerte

dhe i brendshem quhenpranim. Pranimi nganjehere ndjek kompliancen.

• Kur konformohen njerezit


Universiteti Mbreteror ILJRIA - Psikologji Ligjerata VII

Studiuesit kane gjetur se konformiteti rritet nese gjykimi ne situata te caktuara paraqitet i

veshtire ose nese subjekti eshte jokompetent. Pra, me shume i pasigurte ne jemi per

gjykimet tona, me shume te ndikuar jemi ne nga te tjeret.

Atributet e grupit kane rendesine e vet, gjithashtu. Konformiteti eshte me i larte, kur

grupi ka tre ose me shume njerez dhe eshte kohesiv, unanim dhe ka status te larte.

Konformiteti eshte me i larte gjithashtu kur pergjigjja eshte publike dhe eshte here pa

angazhim te meparshem.

a) Madhesia e grupit

Ne eksperimentet laboratorike, nje grup nuk duhet te jete patjeter i madh per te pasur nje

efekt te madh. Asch dhe hulumtuesit e tjere gjeten qe nga 3 deri ne 5 njerez do rrezatonin

me shume konformitet se sa 1 ose 2 te tille. Rritja e numrit te njerezve ne me shume se 5,

prodhon zvogelimin e konfonnitetit.

_, ... Menyra ne te cilen eshte i formuar grupi, ka gjithashtu rendesi per dallimin. David Wilder

(1977), nje hulumtues nga Rutgers University u dha studenteve nje rast jurie. Perpara se

te jepnin gjykimin e tyre, studentet shikuan se ne videokasete gjykimet e dhena te kater

pjesetareve te jurise. Studentet rane u konformuan me shume kur pjesetaret e jurise u

paraqiten ne dy grupe te vogla me nga dy vete, se sa u paraqiten si nje grup i vetem prej

kater vetash. Ngjashem, dy grupe me nga tre veta demonstruan me shume konformitet se

nje grup i vetem pr~j gjashte vetash

b) Unanimiteti

Imagjinojeni veten tuaj ne nje eksperiment konformiteti ne te cilin te gjithe njerezit

perve9 njerit pergjigjen ne menyre te njejte, duke dhene nje pergjigje te gabuar. <;fare do

te beni ju? Disa eksperimente tregojne se dikush qe prish unanimitetin e grupit, shpon

edhe pushtetin e tij social. Ne rastin tuaj, (siy kane treguar edhe eksperimentet) ju do ta

thoni mendimin tuaj, vetem nese te pakten vete dikush ka shprehur mendimin personal,

qe nuk ka qene ne perputhje me ate te grupit. Eshte shume e veshtire ne fakt qenia ne



minoritet vetem e nje personi. Eksperimentet na mesojne se eshte shume me e lehte qe te

ngrihesh ne kembe per te mbrojtur mendimin tend, nese ke edhe nje mendim tjeter me

vete. Psh. shume grupe fetare e njohin kete fakt. Ata, ashtu si Jezusi i dergoi dishepujt e

tij ne 9ifte, i dergojne misionaret e tyre ne lagjie dhe komunitete te ndryshme gjithashtu

ne 9ifte. Mbeshtetja e njerit shok, rrit ndjeshem kurajon sociale te shokut tjeter.

c) Kohezioni

Nje opinion pakice tjeter nga dikush qe gjendet jashte grupeve me te cilat ne

identifikohemi, psh. nga dikush nga nje tjeter universitet ose fe tjeter, na ndikon ne

shume me pak se i njejti mendim i pakices qe gjendet brenda grupit tone. Psh. nje

heteroseksual i cili flet per te drejtat e homoseksualeve, do te kishte me shume ndikim tek

heteroseksualet se sa tek homoseksualet. Sa me shume kohesiv te jete grupi, me shume

pushtet ka tek pjesetaret e tij. Te bardhet qe sillen si te zinj dhe te zinjte qe sillen si te

bardhe, ka shume mundesi te izolohen dhe te nen9mohen nga pjesetaret e grupit te tyre.

Edhe ne eksperimente, pjesetaret e grupeve qe ndjehen te joshur nga grupi, i pergjigjen

me mire ndikimit te tij. Ata nuk i kane qejf mospajtimet me pjesetaret e tjere te grupit.

Duke iu frikesuar refuzimit, ata u Iejojne atyre nje shkalle te caktuar pushteti.

d) Statusi

Si9 edhe mund te merret me mend, njerez me status te larte ndikojne me shume.

Nganjehere njerezit mund te shmangin faktikisht te bien dakord me njerez me status me

te ulet ose njerez te izoluar. Eshte vertetuar qe kembesoret u shfaqen me kompliante, kur

iu ofrua te plotesonin nje ankete nga persona te veshur mire, se sa nga persona te veshur

keq. Milgram (1974) raporton qe ne eksperimentet e tij te obediences, njerezit me status

te ulet i pranuan komandat e eksperimentuesit me shume se sa njerezit me status me te

Iarte. Pas Ieshimit te 450 volt rryme, nje 37 vje9ar saldator pyet eksperimentuesin: "(:fare

dote bejme pas kesaj, profesor?", nderkohe qe nje profesor i teologjise, i cili nuk iu bind

eksperimentit me 150 volt, tha: "Une nuke kuptoj pse po behet nje eksperiment i tille me


Universiteti li1breteror !LIRJA - Psikologji Ligjerata VI!

jeten e ketij njeriu", dhe ngrinte vazhdimisht dyshime para eksperimentuesit: "per etiken

e kesaj gjeje".

e) Pergjigjja publike

Nje nga pyetjet mete rendesishme per t'iu pergjigjur nga hulumtuesit ishte nese njerezit

konformohen me shume ne pergjegjigjet e tyre publike apo ne ato private. Tanime

pergjigjja eshte e qarte: eksperimentet kane treguar se njerezit konformohen me shume

kur duhet ta japin pergjigjen e tyre publikisht, se sa kur duhet te pergjigjen e tyre te

shkruar ne menyre private.

f) Jo angazhim paraprak

Kur njerezit ndermarrin nje angazhim publik, ata i referohen atij angazhimi. Ne rastin me

te mire, ata do te ndryshojne gjykimin e tyre ne nje kohe te mevonshme. Pra, ne mund te

presim per shembull qe gjyqtaret e garave gjimnastikore te ndryshojne rralle vleresimet e

tyre pasi kane pare vleresimet e gjyqtareve te tjere, megjithese ata mund te modifikojne

gjykimet e tyre te mevonshme. Ndennanja e nje angazhimi publikisht e ben shume te

veshtire qe njerezit terhiqen nga ai angazhim. Evangjelistet fetare i ftojne njerezit te

"ngrihen nga ulesja e tyre", duke e ditur qe eshte me e mundshme qe njerezit t'i

permbahen besimit te tyre te ri, nese e kane pranuar ate publikisht.

@ Pse ndodh konformirni?

David G. Myers, autori i libri Psikologjia Sociale, qe perdorim si literature per lenden me

te njejtin titull, tregon nje ndodhi nga nje udhetim i tij i gjate ne Gjermani. Ai qendronte i

pranishem ne ligjeraten e tij te pare ne nje vizite te zgjatur ne nje universitet gjerman.

Pasi ligjeruesi perfundoi, ai i vuri duati e tij ne pozicion per te dumirokitur. Por, ne vend

qe te duartrokasin, njerezit e tjere ne salle filluan te godasin tavolinat me nyjet e

gishterinjve. <;fare dote thoshte kjo? A nuk poe miratonin ata ligjeraten? Sigurisht se po

te ishte keshtu jo c;,donjeri do te sillej me vrazhdesi kaq hapur me nje funksionar vizitues.

As fytyrat e tyre nuk pasqyronin pakenaqesi. Ai arriti ne perfundimin, qe kjo duhej te Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc. 5


ishte ovacion gjerman. Pas kesaj, ai iu bashkangjit korit me nyjet e gishterinjve te tij duke

kercitur ne tavoline.

c;fare e solli kete konformitet? Pse autori nuk duatrokiti, kur te tjeret po godisnin

tavolinat? Ketu ekzistojne dy mundesi: nje person mund te "lakohet" nga grupi (a) qe te

jete i pranuar nga grupi dhe te mos ndjehet i refuzuar dhe (b) te marre informacion te

rendesishem. Deutsch & Gerard (1955) i emertuan keto dy mundesi:

(1) influence normative. Ky eshte nje konformitet i bazuar ne deshiren e nje personi per

te plotesuar pritshmerite e te tjereve per te marre si kompensim pranimin.

(2) influence informative. Ky eshte nje konformitet qe shfaqet, kur njerezit pranojne

evidence per realitetin, qe sigurohet nga njerez te tjere.

Ne laborator dhe ne jeten e perditshme, grupet vazhdimisht refuzojne ata qe deviojne

vazhdimisht. Si~ e dime shumica prej nesh, refuzimi social sjell dhimbje. Kur ne

deviojme nga normat e grupit, ne paguajme nje ~mim emocional. Nganjehere ~mimi i

larte i devijimit, i detyron njerezit qe te mbeshtesin ate qe nuk besojne, ose te pakten i

ben qe te shtypin dhe te mos shprehin mospajtimin e tyre.

Influenca normative zakonisht ~on ne kompliance. Ve~anerisht, kjo eshte e vertete per

njerez qe sapo kane pare te tjere qe jane vene ne loje ose njerez te cilet perpiqen te ngjiten

nje shkalle ne statusin e tyre. Nga ana tjeter, infuenca informative i ~on njerezit drejt

pranimit. Kur realiteti eshte dykuptimesh, njerezit e tjere mund te jene nje burim i

rendesishem informacioni. Ne kete kuptim mund te interpretohet mbase edhe Deklarata e

Pavaresise, e cila midis te tjerash thote qe ne i kemi borxh "nje respekt te denje mendimit

te njeriut."

Pra, shqetesimi yne per imazhin tone social prodhon influence normative, ndersa deshira

per te qene korrekt prodhon influence informative. Ne jeten e perditshme influenca

normative dhe ajo informative shpesh shfaqen se bashku, ne te njejten kohe pra. David G.

Myers nuk do te ishte i vetmi ne sallen e ligjeratave qe do te duartrokiste, nese do ta

bente kete (influenca normative), nderkohe qe sjellja e te tjereve i tregoi atij se si te

shprehte ne menyre adekuate mirenjohjen e tij per ligjeraten (influenca informative).


Universiteti Alfbreteror ILJRIA - Psikologji Ligjerata VII

Disa eksperimente mbi temen "pse njerezit konformohen" kane mundur te izolojne si

fenomene te ve9anta influencen normative dhe informative. Konformiteti eshte me i

madh, kur njerezit duhet te pergjigjen perpara nje grupi. Me siguri qe kjo pasqyron

influencen normative (sepse subjektet marrin te njejtin informacion edhe pse mund ata

pergjigjen publikisht ose privatisht). Ajo qe eshte me shume, eshte dallimi midis

pergjigjes publike dhe asaj private, nese grupi eshte me i madh. Nga ana tjeter,

konformiteti eshet me i madh, kur pjesemarresit ndjehen incompetente, detyra eshte e

veshtire si dhe kur njerezit kujdesen qe te jene te sakte, pra, te gjitha shenjat e influences

informative. Pse konformohemi ne? Per dy arsye kryesore: sepse ne duam te jemi te

pelqyer dhe te miratuar ose sepse ne duam te jemi te sakte.

o Kush koJrnformohet?

A jane disa njerez me te hapur ndaj ndikimit social? Nese i shikojme me kete sy miqte

tani, ne me siguri do te mund te vezhgonim se cilet jane "konformiste" dhe cilet jane ata

qe jane "te pavarur". Le te shohim dy fusha ku mund te gjejme konformiste: personaliteti

dhe kultura.

a) Personaliteti

Historia e mendimit social-psikologjik mbi marredhenien midis trajtave te personalitetit

dhe sjelljes sociale ka ecur paralelisht me historine e mendimit mbi qendrimet dhe

sjelljen. Gjate viteve 50-te dhe ne vitet e hershme te viteve 60-te, psikologet studiuan se

si motivet dhe dispozitat e brendshme ndikojne veprimet e njerezve. Per shembull, ata qe

e pershkruanin veten si nevojtare per miratim social, konformoheshin me shume. Ne vitet

e fundit te viteve 60-te dhe ne vitet 70-te perpjekjet per te Iidhur karakteristikat personale

me sjellje sociale, si konformiteti, gjeti vetem lidhje te dobeta. Ne kontrast me pushtetin e

demonstruar te faktoreve situative, rezultatet e personalitetit ishin parashikues te dobet te

sjelljes individuale. Nese donit te dinit se sa konformist, agresiv ose ndihmues ishte nje

njeri, atehere ju kerkonit dijeni me shume per detajet e situates, se sate dinit rezultatin e

nje personi ne nje bateri te testeve psikologjike. Sic; thote edhe Milgram (1974) "Une jam


Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjetata VII

i sigurte qe ekziston nje baze komplekse personaliteti per obediencen dhe

mosobediencen. Por une e di qe ne nuke kemi gjetur ate".

Gjate viteve 80-te, ideja qe dispozitat e personalitetit nuk krijojne ndonje dallim te madh,

i beri hulumtuesit e personalitetit te evidentonin ato rrethana ne te cilat trajtat e

personalitetit e parashikojne sjelljen. Hulumtimet e tyre konfirmojne parimin se faktoret e

brendshem (qendrimet, trajtat) rralle e parashikojne saktesisht nje veprim specifik, ata

kane rezultate me te mira ne parashikimin e sjelljes mesatare te nje personi ne situata te

ndryshme. Nje analogji te ishte e vlefshme ketu: ashtu sic;: eshte e veshtire te parashikohet

rezultati juaj ne nje pyetje te vetme testi, po kaq e veshtire eshte qe te parashikohet sjellja

juaj ne nje situate te caktuar. Dhe, ashtu sic;: eshte me shume i parashikueshem rezultati i

pergjithshem i shume pyetjeve te testit, kaq me shume eshte e parashikueshme eshte

sjellja juaj ne lidhje me konformitetin total ne situata te ndryshme.

Ashtu si hulumtuesit e qendrimeve, hulumtuesit e personalitetit jane duke sqaruar dhe

riafirmuar lidhjen midis cilet jemi ne dhe c;:fare bejme ne. Duke iu falenderuar perpjekjeve

te tyre, psikologet e sotem sociale jane dakord me thenien e teoricienit pioner Kurt Lewin

(1936): "(:do ngjarje psikologjike varet nga gjendja e personit dhe ne te njejten kohe e

ambientit, megjithese rendesia e tyre relative eshte e ndryshme ne raste te ndryshme."

b) Kultura

A ndihmon neve sfondi kulturor per te parashikuar se sa konformiste do te jene njerezit?

Ne fakt, na ndihmon. Eksperimentet kane treguar se individet e shoqerive perendimore

jane me pak konformiste. Madje edhe midis individeve te ndryshem te ardhur nga shoqeri

perendimore te ndryshme ka dallime ne konformitet. Psh. Milgram (1961) krahasoi

studentet norvegjeze me ata franceze dhe vazhdimisht gjeti qe studentet franceze

konformoheshin me pak se ata norvegjeze.

Sidoqofte, kultura mund te ndryshoje. Per shembull, replika te eksperimentit te Asch me

studente universitare te Britanise, Kanadase dhe Shteteve te Bashkuara nganjehere nxisin

me pak konformitet se sa vete Asch gjeti dy ose tre dekada me heret. Pra, megjithese

konformiteti dhe obedienca jane fenomene universale, ato ndryshojne ne kultura dhe Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc. 8

Universiteti Afbreteror ILJPJA - Psikologfi Ligjerata VII

periudha te ndryshme kohore. Kulturat europiano-amerikane u mesojne femijeve

individualizmin: ti je pergjegjes per veten. Ndiq rrugen qe te tregon ndergjegjja jote. Ji i

sinqerte me veten. Perkufizoji anet e tua te forta unikale. Plotesoji nevojat e tua.

Respektoni intimitetin e njeri-tjetrit. Kulturat aziatike dhe joperendimore eshte me e

mundshme qe t'u mesojne femijeve kolektivizmin: Familja ose klani yt eshte pergjegjes

per individet pjesetare te tyre, veprimet e te cileve pasqyrojne turpin ose nderin e familjes

apo te klanit. Pra, nderoje grupin tend. Respektoji traditat e tua. Trego respekt per te

moshuarit dhe eproret. Kultivo harmonine dhe mos i kritiko te tjeret publikisht. Ji besnik i

familjes, shoqerise, kombit. Jeto bashke mete tjeret pa supozuar se ke nje vete private te

ndare nga konteksti yt social. Nje analize e Rod Bond dhe Peter Smith (1996) te 133

studimeve ne i 7 vende konfirmojne, qe keto vlera kulturore kane ndikim tek

konformiteti. Duke i krahasuar me njerezit e shoqerive individualiste, ata te shoqerive

kolektiviste jane mete lakueshem ndaj ndikimit tete tjereve.

e Rezistenca ndaj presionit social

Pra, edhe ne kete ligjerate po flasim per pushtetin e forcave sociale. Pasi pershtatemi, ne

kujtohemi perseri per pushtetin e personit. Duke ditur qe dikush po perpiqet te na

shtrengoje te bejme nje gje te caktuar, ne ne menyre te menjehershme mund te reagojme

ne drejtimin e kundert.

a) Qendresa

Individet e vleresojne ndjesine e tyre te lirise dhe vete-efikasitetit. Dhe kur presioni social

behet aq i madh, sa kercenon ndjesine e tyre te lirise, ata shpesh rebelohen. Mendoni per

Romeon dhe Zhulieten, dashuria e te cileve ishte e intensifikuar nga opozicioni i

prinderve te tyre. Ose, mund te mendoni edhe per femijet qe bejne te kunderten e asaj qe

thone prinderit, per te mbrojtur lirine dhe pavaresine e tyre. Dhe atehere prinderit u

ofrojne zgjidhje femijeve te vet: eshte koha te pastrohesh, do te lahesh ne dush apo ne

vaske?


Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata VII

Qendrese psikologjike do te thote nje motiv per te mbrojtur ose rikthyer ndjesine e lirise

se dikujt. Qendresa shfaqet kur dikush kercenon lirine tone te veprimeve. Teoria e

qendreses psikologjike, e cila presupozon qe njerezit me te vertete veprojne ne mbrojtje

te ndjesise se tyre te lirise, mbeshtetet nga eksperimente qe tregojne se perpjekjet per te

kufizuar lirine e personit shpesh prodhojne antikonformizem.

b) Mbrojtja e unikalitetit

Imagjinoni nje bote me konformitet te plote, ku nuk do te kishte dallime midis njerezve.

A do te ishte kjo lloj bote nje vend i gezuar? Nese jokonformiteti krijon jokomoditet, a

mund te krijoje njejtesia (ndjenja e te qenit i njejte ne kohe) komoditet?

Njerezit ndjehen jokomode kur duken shume te ndryshem nga te tjeret. Por, te pakten ne

vendet perendimore, njerezit ndihen gjithashtu jokomode kur duken saktesisht site tjeret.

Sic; kane treguar edhe eksperimentet e C.R.Snyder & Howard Fromkin (1980), njerezit

ndjehen mire kur e shohin veten e tyre si unikale. Per me teper, ata mund te veprojne ne

menyra qe mbrojne individualitetin e tyre. Ne nje eksperiment, Snyder (1980) i beri disa

studente te Purdue University te besojne se "10 qendrimet e tyre me te rendesishme"

janee ose te dallueshme ose pothuajse identike me qendrimet e 10.000 studenteve. Kur

keta studente moren pjese ne nje ekpseriment konformiteti, ata qe u privuan nga ndjenja

e tyre e unikalitetit, kryesisht e mbrojten individualitetin e tyre duke mos u konformuar.

Ne nje ekperiment tjeter, njerezit qe degjuan te tjeret te shprehnin qendrime identike me

te tyret ata i modifikuan pozicionet e tyre per te ruajtur ndjesine e tyre te unikalitetit.

Duket se, ndersa ne nuk parapelqejme te jemi shume devijante, ironikisht ne te gjithe

jemi pak a shume te njejte ne deshiren per t'u ndjere te dallueshem dhe ne verejtjen se si

dallojme ne. Kerkesa jone duket se nuk eshte vetem te jemi te ndryshem nga mesatarja,

por me shume se sa mesatarja. Duket se situatat e konformitetit ne laborator ndryshojne

nga shfaqjet e konformitetit ne jeten e perditshme. Ne kete kuptim, ne duhet te jemi te

kujdesshem ne pergjithesimin nga thjeshtesia e djegies se nje shkrepseje me

kompleksitetin e nje djegie pylli.


Universiteti Afbreteror JLJRJA - Psikologji Ligjerata Vlll

PERSUACIONI (TE BINDURIT)

Perpjekjet per te bindur jane nganjehere djallezore, nganjehere me perfitim; nganjehere

efektive, nganjehere te padobishme. Madje nganjehere bindja nuk eshte as e mire, as e

keqe. Eshte qellimi dhe permbajtja e mesazhit qe prodhojne gjykime mbi te miren dhe te

keqen. Ne kete kuptim, te keqen ne e quajme "propagande", ndersa te miren e quajme

"edukim". Edukimi eshte me shume i bazuar ne fakte dhe e permban me pak se

propaganda elementin e detyrimit. Ne pergjithesi ne flasim per "edukim", kur e besojme

dhe "propagande", kur nuke besojme ate. Si perkufizim dote thonim qe bindja eshte nje

proces sipas te cilit nje mesazh shkakton ndryshim ne besimet, qendrimet ose sjel[jet

tona.

Opinionet tona duhet te vijne nga diku. Bindja, edhe si edukim, edhe s! propagande, ne

kete kuptim eshte e pashmangshme. Dhe me te vertete, bindjen e gjejme gjithandej, ne

zemren e politikes, marketingut, gjykates, prinderimit, negociimit, evangjelizmit, etj.

Duke u nisur nga kjo psikologet sociale kerkojne te kuptojne se c;fare c;on ne ndryshimin

efektiv dhe te qendrueshem te qendrimeve.

a) Imagjinoni qe ju jeni nje te beni fushate per nje kandidat politik. Si do ta benit veten

dhe mesazhin tuaj bindes?

b) Ose, nese jeni ne pozicionin e atij te cilit i drejtohet mesazhi, si dote beni qe te mos

manipuloheni? Ndaj cilave taktika duhet te jeni te kujdesshem?

Per t'iu pergjigjur ketyre pyetjeve, psikologet sociale zakonisht e studiojne bindjen ashtu

sic; studiojne gjeologet erozionin e tokes: duke vezhguar efektet e faktoreve te ndryshem

ne eksperimente te shkurtra dhe te kontrolluara. Efektet jane te vogla dhe jane me shume

potente ne qendrime te do beta dhe nuk pre kin vlerat tona. Megj ithate, ato na mundesojne

neve per te kuptuar se si keta faktore mund te prodhojne efekte te medha, duke iu dhene

kohe te mjaftueshme.

® Rruge qe ~ojne tek bindja


Universiteti Mbreteror ILIRIA- Psikologji Ligjerata VIII

Duke sherbyer si psikologu kryesor ne Depatiamentin e Luftes te SHBA-se gjate Luftes

se II -te Boterore, profesori i Yale University dhe koleget e tij (1949) ndihmuan luften

duke studiuar bindjen. Duke shpresuar ne mbeshtetjen e moralit te ushtareve, Hovland

dhe koleget e tij studiuan sistematikisht efektet e filmave trajnues dhe dokumentareve

historike mbi qendrimet dhe opinionet e rekruteve te rinj per luften. Edhe kur u kthyen ne

Yale pas luftes, ata vazhduan te studionin faktoret qe rrisnin mundesine qe nje mesazh te

ishte bindes. Ata iu qasen kesaj detyre me kujdes, duke ndryshuar faktoret qe lidheshin

me komunikatorin (pra, ate qe jep mesazhin), permbajtjen e mesazhit, kanalin e

komunikimit dhe audiencen. Ky grup studiuesish besoi se se te bindurit kushtezonte

pastrimin e disa pengesave. (:do faktor qe u ndihmon njerezve te kalojne pengesat ne

procesin e te bindurit rrit mundesine e shfaqjes se vete bindjes se atij personi. Per

shembull, nese nje burim terheqes e ben me te mundshme qe ju t'i kushtoni vemendje nje

mesazhi, atehere ka me teper mundesi qe ai mesazh t'ju binde juve. Qasja e grupit te

Yale-it ne studimin e bindjes na siguron neve nje kuptim te mire te asaj se kur ka

mundesi te ndodhe bindja.

Hulumtuesit e Ohio State University ne vitet 60-te, 70-te dhe 80-te hodhen idene se

mendimet e njerezve ne pergjigje te mesazheve qe synojne bindjen e atyre njerezve kane

gjithashtu rendesine e vet. Nese nje mesazh eshte i qarte dhe i lehte per te kuptuar, por

eshte me plot argumente te jobindese, atehere eshte shurne e lehte per personin te jape

kunderargumente mbi mesazhin dhe ai nuk do te bindet. Nese mesazhi ofron argumente

bindese, atehere mendimet e personit do te jene me favorizuese dhe eshte me e

mundshme qe ai te bindet. Kjo qasje e "pergjigjes·kognitive" na ndihmon te kuptojme se

pse ndodh bindja ne disa situata me shume sene disa te tjera.

Richard Petty dhe John Cacioppo e <;uan kete gje nje hap me perpara. Ata teorizuan qe

bindja eshte me e mundshme te ndodhe nepermjet dy rrugeve. Kur njerezit jane te

motivuar dhe te afte te rnendojne sistematikisht per nje <;eshtje te caktuar, ata eshte shume

e mundshme qe te ecin rruge qendrore per tek bindja - pra, te fokusohen ne argumente.

Nese argumentet jane te forta dhe detyruese, ka shume rnundesi qe te ndodhe bindja

(shfaqet kur njerezit e interesuar fokusohen ne argumente dhe pergjigjen me mendime

favorizuese). Nese mesazhi permban vetem argumente te dobeta, njerezit qe mendojne do


Universiteti Jvfbreteror JLIRL4 - Psikologji Ligjerata filii

ta verejne qe argumentet nuk jane shume detyrues dhe do te japin k.underargumentet e

veta.

Por nganjehere fuqia e argumenteve nuk ka ndonje rendesi. Nganjehere ne nuk jemi

aspak. te motivuar ose te afte te mendojme me kujdes. Nese jemi te hutuar, te paperfshire

ose jemi te zene me pune, ne mund te mos mendojme kujdesshem mbi permbajtjen e

mesazhit. Me shume se sate fokusohemi ne ate sea jane mete ve1iete te fmia argumentet

e paraqitura, ne mund te ndjekim rrugen perfferike per tek bindja - pra, fokusimi ne

sugjerime qe nxisin pranim pa menduar shume (shfaqet kur njerezit jane te ndikur nga

stimuj anesore, si psh. pamja terheqese e .folesit). Kur njerezit jane te hutuar ose jo te

motivuar per te menduar, deklarata te familjarizuara dhe qe kuptohen lehte jane me

bindese se deklarata risi qe shprehin te njejte gje me deklaratat e tipit te pare. Pra, per

njerez te hutuar ose te paperfshire ne proces, "dardha e ka bishtin prapa" ka me shume

kuptim se "te shikojme se t;:do te ndodhe me pas nga kjo".

ELEMENTET E BINDJES

$ Kush thote? Komunikatori

Psikologet sociale kane gjetur se kush e thote nje gje te caktuar ndikon se si pranohet,

merret mesazhi. Ne nje ek.speriment, kur udheheqesit socialiste dhe liberale ne

parlamentin holandez diskutonin per qendrime identike duke perdorur te njejtat fjale,

secili ishte me efektiv me anetaret e partise se tij. Pra, nuk eshte vetem mesazhi i

rendesishem, por edhe se kush e thote ate. Por, <;fare e ben nje komunikator me bindes se

nje tjeter?

a) Kredibiliteti

Kredibilitet do te thote kur nje komunikator perceptohet si ekpert dhe i besueshem.

~donjeri nga do te ndikohej me shume ne drejtim te bindjes, nese do te degjonte nje

deklarate se ushtrimet jane te mira per shendetin nga Akademia Kombetare e Shkencave

se sa nga nje gazete sensacionale. Por, efekti i burimit te informacionit si me kredibilitet


Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata VIII

zvogelohet pas nje muaji ose me shume. Nese mesazhi i nje personi me kredibilitet eshte

bindes, ndikimi i tij mund te zbehet, duke gene se burimi harrohet ose ndahet nga

mesazhi. Nderkaq, ndikimi i nje personi pa kredibilitet mund te rritet ne kohe (psh. nese

njerezit kujtojne me mire mesazhin se sa arsyen per te mos e konsideruar ate.) Kjo bindje

e vonshme, pas njerezit harrojne burimin ose lidhjen e tij me mesazhin, quhet efekt i

gjumit.

Ekspertiza e perceptuar. Si behet nje njeri ekspert? Nje menyre eshte te fillohet te thuhen

gjera me te cilat audienca pajtohet, gje qe mund ta beje dike te duket i men<;ur. Nje tjeter

menyre eshte qe te paraqitet si dikush qe eshte i dijshem per ate teme. Nje mesazh per

larjen e dhembeve eshte nga "Dr. James Rundle i Shoqates se Dentisteve Kanadeze"

eshte shume me bindes se sa mesazhi i "Jim Rundle, nje nxenes i shkolles se mesme

Iokale, i cili realizoi me shoket e tij nje projekt mbi higjienen e dhembeve". Nje menyre

tjeter per t'u dukur me kredibiliteteshte qe te flasesh me vetebesim. Bonnie Erickson dhe

bashkepunetoret e saj ( 1978) vune studente te University of North Caroline te vleresonin

deshmi te dhomes se gjyqit te dhena ne menyre te drejtperdrejte dhe te sigUite apo te

dhena ne menyre hesituese. Studentet i gjeten pergjigje e drejtperdrejta dhe te sigurta si

me shume kompetence dhe me kredibilitet.

Besueshmeria e perceptuar. Stili i te folurit ndikon gjithashtu ne besueshmerine qe krijon

folesi. Besueshmeria ndodh gjithashtu, kur njerezit besojne se komunikatori nuk po

perpiqet qe t'i binde ata. Ne nje version ekperimental te asaj qe me vone u quajt "kamera

e fshehte", Elaine Hatfield & Leon Festinger (Hatfield & Festinger, 1962) vune disa

studente te studimive bazike te University of Stanford te pergjojne bisedat e studenteve

pasuniversitare (por, ajo qe degjuan ata ne fakt, ishte nje in<;izim ne kasete). Kur tema e

bisedes ishte relevante per pergjuesit (gjera qe kishin te benin me rregullativat e

kampusit), folesit te cileve nuk u ishte thene qe do te degjoheshin nga dikush, ishin

shume me ndikues se sa folesit qe e dinin se dote degjoheshin me pastaj nga dikush.

Ne gjithashtu i perceptojme si te sinqe1te ata te cilet diskutojne jashte interesit te tyre

personal. Nje grup studiuesish te Universitety of Massachusetts u prezantuan studenteve

nje ligjerate e cial sulmonte ndotjen e lumit nga nje kompani. Kur ata u thane se ligjearata


Universiteti Afbreteror JLJRIA - Psikologji Ligjerata VIII

ishte e nje kandidati poiitik qe vinte nga rrethet e biznesit ose jepej per nje audience me

mbeshtetes te kompanise, mesazhi ishte bindes. Kur e njejta ligjerate antibiznes iu dha

ambientalisteve nga nje politikan pro-ambientalist, degjuesit ia atribuan argumentet e

politikanit animit personal ose llojit te audiences.

Norman Miller dhe koleget e tij (1976) nga University of Southern California gjeten qe

besueshmeria dhe kredibiliteti rriten kur njerezit flasin shpejt. Njerezit qe degjuan

mesazhe ne kaseta magnetofoni ne tema si "rreziqet nga pilja e kafese" i klasifikuan

folesit e shpejte (rreth 190 fjale per minute) si me shume objektive, inteligjente dhe te

ditur ne krahasim me folesit e ngadalte (rreth 110 fjale per minute). Ata gjithashtu gjeten

se folesit me te shpejte ishin me bindes. Tek amerikanet Qo tek koreanet) te folurit e

shpejte per9on pushtet dhe kompetence. Megjithese te folurit e shpejte nuk u le kohe

degjuesve per te elaboruar mendimet favorizuese, ajo pren gjithashtu 9do lloj mendimesh

jofavorizuese. Nese nje njeri reklamash eshte duke iu bindur juve me nje shpejtesi prej

100 km/h, atehere i veshtire kunder-argumentimi me te njejten shpejtesi fjalesh.

b) Terheqja

Shumica e njerezve mohojne te jene te ndikuar nga sportiste ose zbavites te tjere.

Shumica e njereve e dine qe vete yjet, kur bejne reklama dine shume pak per produktin

qe po reklamojne. Perve9 kesaj, ne e dime qe mesazhi synon bindjen tone. Keto lloj

reklamash jane te bazuara mbi nje tjeter karakteristike te komunikatorit efektiv: terheqja.

Kjo do te thote te kesh cilesi, te cilat bejne per vete audiencen. Ne mund te mendojme se.

nuk ndikohemi nga terheqja e te tjereve, por hulumtuesit kane gjetur te anasjellten.

Pelqimi yne ndaj te tjereve, mund te na hape neve ndaj argumenteve te te tjereve (rruga

qendrore per tek bindja), ose mund te nxise shoqerime pozitive, kur ne e shohim

produktin me vone (rruga periferike per tek bindja).

Terheqja varet nga disa gjera. Terheqja fzzike eshte nje element. Argumentet, ve9anerisht

ato emocionale, jane shpesh me ndikuese, kur vijne nga njerez te bukur. Ngjashmeria

eshte nje tjeter element. Ne priremi te pelqejme njerez te cilet jane si ne. Por, a eshte

ngjashmeria me e rendesishme se k.redibiliteti? Nganjehere po, nganjehere jo. George



Goethals dhe Erick Nelson (1973) kane zbuluar se, a ndikon me shume ngjashmeria po

kredibiliteti, varet nese tema eshte preference subjektive apo realitet objektiv. Kur kemi te

bejme me <;eshtje te vlerave personale, shijeve ose menyres se jeteses, atehere

komunikatoret e ngjashem kane me shume ndikim. Por, gjykimet mbi fakte- aka Sidnei

me shume reshje se Londra - konfirmimi i bindjes nga nje person jo i ngjashem e

perforcon me shume besimin ne vete. Ne kete rast, nje person jo i ngjashem me ne, aq me

mire nese eshte edhe ekpsert, siguron nje gjykim te pavarur.

e <;'dmhet? Permbajtja e mesazhit

Perve<; rendesise qe ka personi qe flet, rendesi ka gjithashtu edhe se 9jare thote personi.

Nese ju duhet te organizoni nje ape! qe t'i beni njerezit te votojne per taksat shkollore, te

nderpresin pirjen e duhanit ose te japin para per te zbutur urine ne bote, ju mund te

dyzoheni se si te sajoni nje recete per rrugen qendrore per tek bindja. Logjika mund te na

<;oje ne diskutimin e argumenteve tete dyja aneve te ketyre pyetjeve:

e Cili eshte me bindes, mesazhi me permbajtje te paster Iogjike, apo mesazhi qe nxit

emocione?

• A mendoni se do te perftoni nje ndryshim opinioni duke mbrojtur nje pozicion vetem

pak me te ndryshem se opinionet ekzistuese te degjuesve, apo duke mbrojtur nje

pikeveshtrim te skajshem?

" A duhet qe mesazhi te shprehe vetem anen tuaj, apo duhet te njohe dhe perpiqet per te

hedhur poshte pikeveshtrimet opozitare?

• Nese njerezit kane per te prezantuar te dyja anet (psh. ne nje mbledhje te komunitetit),

cili ka avantazh, ai qe flet i pari apo i fundit?

Le t'i shikojme dy nga keto <;eshtje me rradhe.

a) Ar.sye vs. Emocion


Universiteti JiJbreteror JLIRIA - Psikologfi Lig/erata VIII

Le ta zeme se ju jeni duke mbeshtetur nje fushate per zvogelimin e urise ne bote. \=fare

mendoni se do ta bente me bindes mesazhin tuaj: mbeshtetja ne shifra dhe statistika apo

toni emocional qe mund te perdorni ne mesazh? Natyrisht qe nje mesazh mund t'i kete te

dyja edhe Jogjiken, edhe emocionin. Por, njera do te dominoje. Nje nga pergjigjet me te

mundshme ne kete rast mund te jete: varet nga audienca. Njerezit e arsimuar mire ose ata

analitike u pergjigjen me shume thirrjeve racionale se sa ata me pak te arsimuar ose ata

me pak analitike. Audiencat qe mendojne dhe qe perfshihen zakonisht i shkojne rruges

qendore per tek bindja. Audiencat e painteresuara ecin ne rrugen periferike per tek bindja,

sepse keto te funditjane te ndikuara nga fakti se sa shume e pelqejne ata komunikatorin.

Efekti i ndjenjave te mira. Mesazhet behen me bindese nese shoqerohen me ndjenja te

mira. Irving Janis dhe koleget e tij (1965) gjeten se studentet Yale-it u binden me shume

nga mesazhet e lexuara, nese ata lejoheshin te hanin kikirike dhe te pinin Pepsi, duke

lexuar mesazhet.

Efekti i rritjes se frikes. Mesazhet mund te jene bindese edhe kur evokohen emocionet

negative. Ne perpjekje per te bindur njerezit per te lene duhanin ose per te lare dhembet e

tyre me shpesh, nje mesazh qe do te rriste friken nga keto fenomene do te ishte shume i

fuqishem.

b) Mosperputhja

Mosperputhja (ne mendime, opinione, sugjerime) ndervepron me kredibilitetin e

komunikatorin. Vetem nje komunikator me kredibilitet te larte mund te jete efikas ne

mbrojtjen e nje pozicioni te skajshem. Ne fakt, mospajtimet prodhojne jokomoditet dhe

jokomoditetiti i shtyn njerezit drejt ndryshimit (kujto disonancen !cognitive). Pra, gjykuar

nga ky plan, sa me i madh te jete moskuptimi, aq me i madh dote duhet te jete ndryshimi.

Por, megjithate, nje komunikator i cili jep nje mesazh jokomod mund te diskreditohet

pikerisht nga kjo. Nga ky pikeveshtrim, njerezit jane mete hapur per perfundime te cilat

jane brenda diapazonit te tyre te pranueshmerise. Si rrjedhim, mbase do te thoshim se sa

me i madh te jete mospajtimi, aq me pak ndryshim dote prodhoje.

Ligferues: Dashamir Berxulli. MSc. 7

Universiteti Afbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata VIII

Duke u nisur nga keto persiatje E. Aronson, J. Turner & M. Carlsmith (1963) arriten ne

perfudimin se nje burim me kredibilitet dote prodhonte me shume ndryshim. Pra, efekti i

mosperputhjes se madhe perkunder asaj te vogel varet nga fakti nese komunikatori eshte

nje burim me kredibilitet. Nese Kadarese i kerkohet te vleresoje nje proze te papelqyer,

dhe ai e vlereson ate me levdata te fuqishme, atehere kjo do te ishte shume me bindese

per njerezit qe te ndryshonin me shume se sa nje levdate sa per te thene nga vete

Kadareja. Ndersa, nese kete do ta bente nje studente e letersise e UP-se, atehere levdata e

fuqishme nuk do te ishte me bindese se sa nje levdate e zakonshme.

Te bindurit ndikohet gjithashtu edhe nga fakti se sa i zene eshte me yeshtjen personi.

Nese doni te bindni nje audience te caktuar per te mirat e fitnesit, atehere duhet te shikoni

nese audienca eshte e vendosur te mos merret me fitnes, apo deri tani nuk ka menduar

aspak ose pak ne lidhje me te. Pra, nese ju jeni nje autoritet me kredibilitet dhe audienca

juaj nuk merret shume me 9eshtjen per te cilen ju keni vendosur t 'i bindni atehere mund

te mbroni nje pozicion qe nuk perputhet me te audiences.

~ <;'thuhet ne rnesazh? Kanali i komunikimit

a) Pevoje aktive vs. Pranim pasiv

Cilet jane mesazhe me bindese, ato te shkruara apo te thena? Varet. Nese kemi dy lloje

aspirinash, nje e reklamuar shume dhe nje e pareklamuar me siguri qe me shume do te

blihet e para. Pse? Sepse nese trupi yne dhe shija e tyre nuk mund te bejne dallimin e dy

llojeve te aspirinave (aspirina eshte aspirine), me siguri informacioni qe kemi per njeren

me shume se per tjetren e ben kete dallim. Nga ana tjeter, kompanite e ndryshme te

duhanit deklarojne se shitjet e tyre kane pasur rritje nga reklamat e shumta qe kane bere.

Por, nga ana tjeter apelet e shkruara per te ruajtur ambientin e paster duket se nuk kane

shume efekt ne Kosove.

Thomas Crawford (1974) dhe bashkepunetoret e tij testuan ndikimin e fjales se folur

duke shkuar ne shtepite e njerezve te cilet vizitonin 12 kisha pak perpara dhe pas

shkuarjes ne kishe. Ne kishe njerezit degjuan predikime mbi paragjykimin racor dhe


Universiteti Afbreteror ILIRJA - Psikologji Ligjerata VIII

diskriminimin. Ne intervisten e dyte nje pjese e mire e njerezve u pyeten nese prifti kishte

folur gjate javeve te fund it per paragjykimin racor dhe diskriminimin dhe me shume se 30

% e tyre iu pergjigjen negativisht kesaj pyetjeje. Pra, rezultati ishte qe predikimet nuk

kishin ndikuar ne qendrimet racore.

Nje foles duhet per perc;oje nje mesazh qe jo vetem merr vemendje, por gjithashtu eshte i

kuptueshem, bindes, lehte i kujtueshem dhe detyrues. Pra, nje ape! i dhene duhet t'i kete

parasysh keto hapa ne procesin e te bindurit.

b) Ndikim personal vs. Ndikim mediatik

Studime mbi te bindurit demonstrojne se ndikimin me te madh tek ne e kane jo mediat,

por kontaktet tona me njerezit. A e njihni fuqine e ndikimit personal ne pervojen tuaj? Ne

retrospektive, shumica e studenteve thone se ata kane mesuar me shume nga miqte e tyre

dhe te tjeret nga kontaktet e tyre me librat ose profesoret. Hulumtuesit edukative kane

konfirmuar intuiten e studenteve: marredheniet jashte klase te studenteve ndikojne

fuqishem menyren se si studentet maturohen gjate shkolles.

Megjithese ndikimi sy-me-sy eshte me i madh se ndikimi i medias, ne nuk duhet te

nenvleftesojme pushtetin e kesaj te fundit. Ata qe na ndikojne neve personalisht, duhet t'i

marrin idete e tyre nga diku dhe shpesh kjo "diku" mediat. Elihu Katz (1957) vezhgoi qe

shume efekte te mediave operojne ne njedhje dy-hapash-komunikimi. Ky eshte procesi

sipas te cilit ndikimi i mediave shpesh shfaqet tek lideret e opinionit, te cilet pastaj

ndikojne te tjeret. Ne fakt modeli i siperpermendur e thjeshteson teper ndikimin e

mediave. Mediat komunikojne drejtperdrejt edhe me audiencat masive. Por, nga ana

tjeter, ky model na kujton neve se ndikimi i mediave penetron kulturen ne menyra fine.

Edhe nese mediat nuk dote kishin efekt te madh direkt mbi qendrimet e njerezve, ato do

te kishin nje efekt te tille indirekt.

• Kujt i flitet? Audienca

Sic; e kemi thene edhe ne ligjeraten mbi konformitetin, trajtat e personalitetit te njerezve

nuk parashikojne pergjigjen e tyre ndaj ndikimit social. Nje trajte e caktuar mund te



ndihmoje nje hap te procesit tete bindurit psh., por mund te punoje kunder nje hapi tjeter.

Le te marrim konceptin e vetevleresimit. Njerezit me vetevleresim te ulet jane zakonisht

te ngadalshem ne kuptimin e nje mesazhi dhe per kete binden me veshtiresi. Ndersa

njerezit me vetevleresim te larte mund te kuptojne mire, por nga ana tjeter mund t'u rrine

besnike mendimeve te veta. Perfundimi eshte qe njerezit me vetevleresim mesatar mund

te jene mete lehtet per t'u bindur (Rhodes & Wood, 1992).

a) Cila eshte mosha e tyre?

Njerezit priren qe te kene qendrime politike dhe sociale te ndryshme qe varen nga mosha

e tyre. Psikologet sociale japin dy shpjegime per kete ndryshim. Njeri eshte shpjegimi i

ciklit jetesor: Qendrimet ndryshojne (per shembull, behen me konservative) me rritjen e

moshes se njerezve. I dyti eshte shpjegimi i gjeneratave: Qendrimet qe njerezit e moshuar

kane adoptuar kur kane qene te rinj kembengulin te jene te pandryshueshme ne nje mase

te madhe, por duke qene se jane te ndryshme ato qe adoptohen nga te rinjte sot, njera

gjenerate zhvillon hendek dhe keshtu krijohen hendeqet midis gjeneratave. Evidencat

kryesisht mbeshtesin shpjegimin e gjeneratave. Ne anketime dhe rianketime te grupeve te

te rinjve dhe te moshuarve brenda disa vjetesh, qendrimet e te moshuarve dolen se kishin

ndryshuar me pak se ato tete rinjve.

Por, nuk eshte se te rriturit e moshuar jane te jofleksibel. Shumica e njerezve ne te

pesedhjetat dhe te gjashtedhjetat, kane qendrime me liberale seksuale dhe racore, se sa

kane pasur ne te tridhjetat dhe dyzetate tyre (Glenn, 1980, 1981 ). Disa prej nesh jane

absolutisht te pandikuar nga ndryshimi i normave kulturore. Vitet e adoleshences dhe

vitet e hershme te njezetave jane vite formimi dhe qendrimet e formuara ne kete kohe

priren te jene te qendrueshme gjate meso-moshes. Ne kete kuptim, te rinjte keshillohen te

zgjedhin me kujdes ndikimet e tyre sociale- grupet te cilave u bashkohen, mediat i bejne

per vete, rolet qe adoptojne, etj.

b) (fare mendojne ata?


Universiteti lvfbreteror ILJPJA - Psikologji Ligjerata VIII

Aspekti kyr; i rruges qendrore per tek bindja nuk eshte mesazhi ne vetvete, por pergjigjet

qe nxit ai ne mendjen e nje personi. Mendjet tona nuk jane sfungjer qe mund te perpijne

9faredo lengu qe i hidhet siper. Nese mesazhet ngacmojne mendime favorizuese, na bind

neve. Por nese provokon per te menduar per argumentet kunder tij, ne mbasim te

pabindur.

I paralajmeruari eshte i armatosur - nese ju duhet te kunderargumentoni. (:fare do te

nxiste kunderargumentimin? Nje eshte paralajmerimi qe dikush po perpiqet t'ju binde

juve. Jonathan Freedman dhe David Sears (1965) demonstruan veshtiresine per te bindur

njerezit ne rrethana te tilla.

Terheqja e vemendjes r;armatos kunderargumentimin. Te bindurit verbal rritet gjithashtu

kur njerezve u terhiqet vemendja nga di9ka qe eshte atraktive per ta vetem aq sa duhet per

te frenuar kunderargumentimin. Shpalljet politike zakonisht perdorin pikerisht kete

teknike. Nderkohe qe fjalet promovojne kandidatin, imazhet vizuale na terheqin

vemendjen dhe ne nuk analizojme fjalet. Terheqja e vemendjes eshte ve<;anerisht efikase,

kur mesazhi eshte i thjeshte.

Audiencat e paperfshira perdorin kunderpergjigje periferike. Ne Ieete pike na hyjne ne

pune dy rruget qe <;ojne tek bindja. Njerezit analitike, ata qe kane nevoje te mendohen,

parapelqejne te menduarit e kujdesshem dhe preferojne rrugen qendrore per tek bindja.

Njerezit, qe nuk kane shume nevoje per te menduar, u pergjigjen me mire gjerave te tilla

si terheqja qe rrezaton folesi dhe kenaqesia nga gjerat e situates.

@ Rezistenca ndaj te bindurit: imunizimi i qendrimeve

A eshte e mundur qe t'u rezistohet ndikimeve qe synojne bindjen tone? Si<t raportojne

Daniel Gilbert dhe koleget e tij (1990, 1993) eshte me e lehte te pranohen se sate vihen

ne dyshim mesazhet bindese.

a) Provokimi ndaj besimeve



Si mund t'i bejme njerezit angazhohen per veten e tyre? Nga eksperimentet e tij Charles

Kiesler (1971) ofron nje menyre te mundshme: te sulmohen lehte pozicionet e tyre.

Kiesler gjeti se kur njerezit e angazhuar u sulmuan fuqishem aq sa ata u nxiten te

reagojne, ata u bene akoma me te angazhuar. Kiesler shpjegon se kur ju sulmoni njerez te

angazhuar dhe forca e sulmit nuk eshte adekuate, atehere ju i nxisni ata drejt sjelljeve me

te skajshme ne mbrojtje te angazhimit te tyre te meparshem.

b) Zhvillimi i kunderargumenteve

Ka edhe nje arsye te dyte se pse nje sulm i lehte mund te provokoje rezistence. Kur

ndonjeri sulmon nje nga qendrimet tona te ushqyera, ne ndjejme zakonisht nje shkalle te

caktuar irritimi dhe formulojme kunderargumentet tona. Si vaksinat kunder semundjeve,

deri edhe argumentet me te dobeta do te nxisin kunderargumente, te cilat jane ne

dispozicion pastaj per nje sulm mete forte.


Universiteti Jvfbreteror ILJRIA - Psikologji Ligjerata IX

NDIKIMI I GRUPIT

Ekspe1ti i dinamikave grupore Marvin Shaw (1981) u shpreh qe te gjitha grupet kane nje

gje te perbashket: anetaret e tyre nderveprojne me njeri-tjetrin. Duke u nisur nga kjo ai e

percakton grupin si dy ose me shume persona qe nderveprojne dhe ndikojne njeri-tjetrin.

Me tej, psikologu social australian John Turner (1987) thote qe grupet e perceptojne

veten e tyre me "ne" ne kontrast me "ata". Pra, shoket te vrapojne jane nje grup. Grupet

mund te ekzistojne per nje numer arsyesh: per te plotesuar nevojen e perkatesise, per te

siguruar informacion, te arrijne qellime, per te dhene dhe per te marre shperblime.

Duke iu referuar perkufizimit te Shaw, studentet qe punojne individualisht ne nje dhome

kompjuteresh nuk do te quheshin grup. Megjithese ata jane fizikisht bashke, ata jane me

shume nje koleksion individesh, se sa nje grup nderveprues (megjithate, secili nga ata

mund te jete pjese e nje grupi te padukshem bisedash online ne internet). Dallimi midis

nje koleksioni individesh ne nje laborator kompjuterik dhe sjellja grupore ndikuese midis

individeve nderveprues nganjehere mjegullohet. Njerezit nganjehere ndikohen nga te

tjeret vetem nga fakti qe ata jane te pranishem aty. Psh. ne nje loje futbolli ata mund ta

perceptojne veten si "ne" dhe te tjeret qe bejne tifozllek per ekipin tjeter me "ata".

"' Lehtesimi social

a) Prania e te tjereve

Me shume se nje shekull me pare, Norman Triplett (1898), nje psiko!og i interesuar per

garat c;iklistike, verejti se koha e <;iklisteve ishte me e mire kur garonin bashke se sa kur

garonin vetem me ore. Efekti lehtesues social, sic; u quajt me vone, i nxiste njerezit edhe

ne gjera te tjera. Por u gjet gjithashtu qe ky efekt ndikon edhe tek kafshet. Per shembull,

ne pranine e minjve te tjere te arave seksualisht aktive, minjte e c;iftezuar te arave

demonstrojne nje aktivitet me te madh seksual. Por, studime te tjera kane treguar qe ne

disa detyra prania e te tjereve na pengon t'i realizojme ashtu si duhet. Kjo ndodh me


Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata IX

njerez dhe me kafshe gjithashtu. Per shembull, prania e te tjereve ul efikasitetin tone ne

mesimin e rrokjeve pa kuptim. Kuptimi fillestar i lehtesimit social ishte prirja e njerezve

per te pe1jormuar detyra te thjeshta ose shume mire te mesuara, kur te tjere jane te

pranishem. Ndersa kuptimi aktual i tij eshte forcimi i shprehive mbizoteruese ne pranine

e te tjereve.

Evidencat tani konfirmojne se prania e te tjereve eksiton ose i gjalleron njerezit. Pikerisht

kjo prani nxit performancen ne detyra te lehta dhe e demton performancen ne detyra te

veshtira.

b) Turma: prania e shume te tjereve

Njerezit ne pergjithesi i pergjigjen pranise se te tjereve. Por a eshte e vertete qe prania e

vezhguesve na eksiton neve? Kur kemi stres, prania e nje shoku mund te sjelle komoditet

per ne. Por ne pranine e te tjereve njerezit djersitin me shume, marrin fryme me shpejt,

kane me shume tension tek muskujt, u rritet presioni i gjakut dhe rrahjet e zemres

shtohen. Qofte edhe prania e nje audience mbeshtetese, mund te prodhoje performance te

dobet, kur kemi te bejme me detyra te veshtira. Qenia te pranishem e nenes dhe babait ne

salle gjate kohes, qe ju po luani ne recitalin e pare ne piano, me siguri nuk do te ngrinte

cilesine e performances suaj.

Ndikimi i njerezve te tjere rritet me rritjen e numrit te tyre. Nganjehere eksitimi dhe

vemendja e vetedijesuar te krijuara nga nje audience e madhe ndikon edhe ne sjelljeve

shume mire te mesuara ose automatike si per shembull te folurit, duke pasur presion te

skajshem, ne jemi te cenueshem nga frymemarrja e veshtire. Qenia pjese e turmes i

intensifikon gjithashtu reagimet pozitive ose negative. Kur ulen afer njeri-tjetrit, njerezit

qe pelqehen e rrisin nivelin e pelqimit, ndersa ata qe nuk pelqehen rrisin nivelin e

mospelqimit. Eshte vertetuar. qe niveli i larte i eksitimit ne shtepite me shume njerez

ndikon ne rritjen e stresit. Por, shume njerez nuk kane te njejtin efekt, nese shtepia ka

shume dhoma, sepse u lejon njerezve te terhiqen ne intimitetin e tyre (Evans & koleget,

1996, 2000).


Universiteti Jl,fbreteror ILIPJA - Psikologji Ligjerata IX

c) Pse eksitohemi ne ne pran.ine e te tjereve?

Droja nga vleresimi. Cottrell supozoi se vezhguesit na bejne ne te druhemi, sepse ne

shqetesohemi se c;fare vleresimi po japin per neve ata. Eksperimentet e tij dhe tete tjereve

konfirmuan perfundimin se zmadhimi i pergjigjeve (reagimeve) dominante eshte me i

madh, kur njerezit mendojne qe jane duke u vleresuar. Perqendrimi i vemendjes tek vetja

qe ne ndjejme kur vleresohemi mund te trazoje edhe sjelljet me automatike qe ne kemi.

Nese lojtaret e basketbollit e perqendrojne vemendjen ne analizimin e lezivjeve te trupave

te tyre ne 9astet kur po bejne gjuajtje kritike per rezultatin e ndeshjes, ka me sbume

mundesi qe ata te mos shenojne se sate shenojne.

Te drejtuar nga terheqja e vemendjes. Konflikti midis kushtimit te vemendjes te tjereve

dhe perqendrimi i vemendjes tek detyra ngarkon shume sistemin kognitiv, duke shkaktuar

ne kete menyre eksitim. Evidenca qe vertetojne terheqjen e vemendjes nga ana e te

tjereve vijne edhe nga eksperimentet te cilat prodhojne lehtesim social jo vetem ne

pranine e njerezve te tjere, por gjithashtu pranine e nje terheqesi vemendjeje jonjerezor, si

psh. djegia e nje drite (!lampe).

Prania e paanshme. Zajonc beson se prania e te tjereve prodhon nje shkalle eksitimi tek

njerezit edhe pa droje nga vleresimi apo terheqje te vemendjes. Per shembull, preferencat

e ngjyrave te njerezve jane me te forta, kur ata bejne gjykime me te tjeret ne pranine e

tyre (Goldman, 1967). Ne kete rast nuk ka pergjigje te mire apo te keqe per te tjeret per te

vleresuar dhe si rrjedhoje e kesaj nuk ka arsye per te qene i shqetesuar me reagimet e

tyre. Por, edhe se kjo eshte keshtu, prania e te tjereve sjell gjalleri .

., Humbja e produktivitetit te grupit

Lehtesimi social zakonisht shfaqet kur njerezit punojne drejt qellimeve individuale dhe

kur perpjekjet e tyre mund te vleresohen individualisht. Keto situata jane paralele me disa

situata pune, por jo me ato situata, kur njerezit lidhin ortakeri dhe i hedhin perpjekjet e

tyre drejt nje qellimi te perbashket dhe ku individet nuk jane pergjegjes per perpjekjet e

tyre. Nje shembull per keto lloj organizimesh na japin organizimet per mbledhjen e



fondeve. Po le te shohim se, nese detyrat qe u jepen individeve duhe te jene perpjekje

grupore, a eshte rendimenti i tyre i njejte?

a) Shume duar bejne pune me pak

Nga nje studim qe beri inxhinieri bujqesor francez Max Ringelman nxori nje perfundim

interesant. Nese individet ne grupe jane te afte te prodhojne aq sa prodhojne te izoluar,

atehere produktiviteti i mundshem dl te jete nje perpjesetim me madhensine e grupit. Pra,

ne qofte se <;do individ me vete prodhon 10 kg mall, ate here produktiviteti i mundshem i

grupit prej pese vetesh do te jete 50 kg. Por, nga studimi del se shumica e grupeve rralle e

arrin kete nivel te shfaqjes. Produktiviteti real i grupit eshte me i vogel. Ne fakt, sa me i

madh eshte grupik, aq me e madhe eshte diferenca midis produktivitetit te mundshem dhe

atij real. Tashme kjo njihet si efekti i Ringelmanit, kur individet behen me pak produktive

sa me teper rritet madhesia e grupit. Cilat jane arsyet e verteta per kete?

Humbjet e koordinimit. Kur njerezit punojne se bashku ata jane te preokupuar per te

koordinuar aktivitetet dhe kontributet individuate, jane te shqetesuar, prandaj nuk arrijne

maksimumin e efikasitetit. Tre vete ne nje skuader psh. punojne e pushojne ne kohe te

ndryshme, prandaj ata nuk koordinojne shume mire. Ata jane me te forte se nje njeri, por

jo tre here mete forte se nje njeri.

Humbjet e motivimit. Keto humbje Iidhen me tendencen per te punuar me pak duke i lene

te tjeret te punojne dhe nderkohe qe produktiviteti i secilit eshte i identifikuar, anetaret i

ndajne kontributet mbi bazen e produktivitetit total te grupit. Perfitimi ne kete rast eshte i

sigmie, por jo aq edhe humbjet. Sepse individet jane te pamotivuar sa duhet kur nuk

identifikohet produktiviteti personal. Ashtu si ne rastin e puneve publike si mbrojtja e

mjedisit apo pagimi i taksave. Secili parapelqen me mire te !ere te tjeret te paguajne

taksa, se sate paguaje vete. Sepse nga produktiviteti total i tyre dote perfitoje edhe vete.

b) Humbja e produktivitetit te grupit ne jeten e perditshme


Universiteti Aibreteror IL!PJA - Psikologji Ligjerata L){

Sa e pehapur eshte humbja e produktivitetit ne grup ne jeten e perditshme? Ne laborator

fenomeni shfaqet jo vetem kur njerezit terheqin litarin, bejne gare q,iklistike, etj ., por edhe

ndermjet njerezve te cilet vleresojne poema dhe editoriale, kur japin ide, etj. Por, a mund

te pergjithesohet humbja e produktivitetit ne jeten e perditshme? Ne fermat e tyre

kooperativiste, bujqit ruse punonin nje are ne nje dite, nje tjeter diten tjeter e keshtu me

rradhe, pa shume pegjegjesi per kopshtin. Per perdorim personal, atyre iu dhane ngastra

te vogla private. Nje ana!ize gjeti se ngastrat private ishin 1 % e te gjithe tokes

agrikulturore, nderkohe qe prodhonte 27 % te gjithe prodhimit bujqesor sovjetik (H.

Smith, 1976). Ndersa ne Hungari, ngastrat private zinin 13 % te te gjithe tokes

agrikulturorre, nderkohe qe prodhonin 1/3 e prodhimit te pergjithshem bujqesor hungarez

(Spivak, 1979).

Por me siguri perpjekjet kolektive nuk c;on gjithmone ne mefshtesi. Nganjehere qellimi

eshte kaq detyrues dhe rezultati maksimal nga secili eshte kaq i thelbesor, saqe shpirti i

ekipit qendron i lmie dhe intensifikon perpjekjet e grupit per te arritur qellimin. Njerezit e

humbin me pak produktivitetin e ne grupet e tyre, nese detyra e vene eshte sfiduese,

perfshirese dhe qe te ben per vete. Gjithashtu, grupet e humbin produktivitetin e tyre me

pak nese anetaret e tyre jane shake ose identifikohen me shume me grupin e tyre, se sa

me te tjeret (Davis & Greenles, 1992; Karau & Williams, 1997; Worchel & te tjeret,

1998). Kur grupeve u jepen objektiva me sfiduese, atyre ju jepen shperblime per suksesin

grupor dhe kur ne grup ekziston nje shpiti angazhimi ndaj grupit, anteraret e tij punojne

fuqishem (Hackman, I 996).

"' Deindividu.aHzimi

Ne vitet 90', ne shume televizione te bates, u shfaqen sekuencat e nje rrahjeje publike te

nje qytetari amerikan. Nje deshmitar kishte regjistruar kater oficere policie te Los

Anxhelosit duke e goditur 50 here qytetarin e paarmatosur. Megjithese i shkaktuan shume

plage, i thyen dhembe, nofulla dhe i demtuan trurin, 23 oficere te tjere policie i shikonin

ne menyre pasive. Ky shembull qe citohet edhe nga psikologe te tjere, ngre shume

pikepyetje mbi shkaqet qe i shtyne policet te jete aq brutale, te dhunsheln dhe jo humane,

duke injoruar edhe standardet me elementare te profesionit te tyre. Ligjerues: Dashamir Berxulli. MSc. 5


Ne eksperimentet e lehtesimit social eshte vene re se grupet mund ta rritin zgj imin e

individeve. Ndersa eksperimentet e humbjeve sociale deshmojne se grupet mund ta

shpemdajne pergjegjesine e individeve. Kur zgjimi kombinohet me shperndarjen e

pergjegjesise mund te ndodhin skandale te paparashikuara, qe nga vandalizmat, orgjite,

grabitjet, e deri tek shperthimet sociale shkaterruese si brutaliteti policor, masakrat e

krimineleve apo Iinc;imet e hakmarresve.

Veprime te tilla kane dic;ka te perbashket: ato jane provokuar deri diku nga pushteti i

grupit. Grupi mund te provokoje ndjesine e eksitimit, e te qenit i prekur apo i infektuar

nga dic;ka me e madhe se vetja. Eshte e pamundur te besosh se c;donjeri nga plac;kitesit e

institucioneve apo vrasesit e te pafajshmeve do t'i bente keto veprime po te ishte vetem.

Ne situata te tilla grupore, njerezit i shmangin pengesat e zakonshme, e humbasin sensin

e pergjegjesise individuale dhe behet te deindividualizuar. Ka nje sere faktoresh qe

ndikojne ne krijimin e gjendjes psikologjike te deindividualizimit.

a) Madhesia e grupit

Grupi ka fuqi jo vetem per te nxitur anetaret e vet, por edhe per t'i ruajtur e mbuluar ata

nga identifikimi. Te dhenat tregojne se, kur turma eshte e madhe dhe vepron ne erresire, e

fshehur nga identifikimi, eshte me agresive dhe e papergjegjshme se, kur ka pak anetare,

dhe se kur vepron ne drite (Mann, 1981 ). Zimbardo (1980) shpjegon se qytetet e

mbipopulluara prodhojne anonimitet dhe norma qe stimulojne vandalizmin. Madje,

qendrat e qyteteve, duke qene mete ngarkuara me njerez, jane burim devijancash sociale.

Zimbardo provoi te ekperimentonte duke lene nje autoveture te perdorur ne sheshin

qendror te Universitetit te New Y orkut dhe nje tjeter prane Universitetit te Stanford it ne

Palo Alto, nje qytet teper i vogel. Ne New York vetem pas 10 minutash i vodhen baterine

dhe radiatorin, ndersa pas tri ditesh nuk mbeti asgje ne shesh. Ndersa ne Palo Alto i vetmi

kalimtar qe mundi ta preke makine pas nje jave, ishte i detyruar ta perdorte ate si strehe,

kur filloi shiu.

b) Anonimiteti fizik Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc. 6

Universiteti Xfbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata L){

Studiues te ndryshem kane vezhguar efektet e dyfishta te te qenit ne nje grup dhe te te

qenit anonim fizikisht. Diener (1976) ftoi nje grup femijesh te merrnin nga nje karamele

dhe i la vetem ne dhome. Vezhguesit e fshehte vune re se, krahasuar me femijet qe ishin

vetem, ata qe ishin ne grupe merrnin me teper se dy here karamele. Po ashtu, krahasuar

me ata qe u pyeten me pare per emrin, femijet qe u lane anonim merrnin me tepre se

dyfishin e karameleve. Kur prania ne grup kombinohej me anonimitetin, femijet e

deindividualizuar zakonisht vidhnin karamele te tjera.

Nje dukuri e tille shtrihet edhe ne kulturat shoqerore. Luftetaret ne disa kultura tribush,

kur pergatiten per beteje e depersonalizojne veten duke e Iyer trupin dhe fytyren me boje

ose duke vendosur maska. Pas betejes, disa kultura i vrasin, i tmiurojne ose i keqtrajtojne

armiqte qe mbeten, ndersa kulturat e tjera i mbajne roberit e gjalle. Watson (1973) ka

gjetur se kulturat qe kane luftetare te depersonalizuar i dhunojne dhe sillen me brutalitet

ndaj roberve.

c) Pakesimi i veted~jes

Pervojat e grupit qe pakesojne vetedijen e individeve synojne te ve<;ojne sjelljen nga

qendrimet. Psikologet sociale ne konkluzionet e eksperimenteve te tyre kane theksuar se

njerezit e pavetedijshem dbe te deindividualizuar kane me pak kufizime, me pak

veterregullim, jane me te predispozuar per te vepruar pa menduar per vlerat e tyre, jane

me reagues ndaj situates (Diener, 1980).

Vetedija eshte e kundetta e deindividulizimit. Ata qe ndergjegjesoben, kur veprojne para

pasqyres oses kameras televizive shfaqin vetekontroll me te larte, dbe veprimet e tyre i

pasqyrojne qarte qendrimet e tyre. Njerezit qe behen te vetedijshem e kane veshtire te

genjejne. Te tille jane ata qe ne pergjithesi kane nje ndjenje te fmie e te qendruesbme te

ve<;ansise dhe te pavaresise se vetes. Ata qe jane vetendergjegjshem ose behet te tille

perkohesisht, shfaqin nje qendruesbmeri me temadhe midis fjaleve qe thone jashte

situates dhe veprimeve qe bejne. Ata kane me teper mendim dhe i respektojne me shume

vlerat e tyre (Hutton & Baumeister, 1992). Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc. 7


Situatat apo kushtet qe e pakesojne vetedijen, siq, eshte per shembull perdorimi i alkoolit,

e rritin shkallen e deindividualizimit. Te dehurit bejne shume veprime per te cilat, kur

behen esell pendohen, ose pendohen per veprimet qe kane bere, kur kane qene esell.

Ndersa situatat qe pakesojne deindividualizimin e shtojne vetedijen e individit. Ketu

perfshihen pasqyrat, kamerat televizive, qytetet e vogla ose fshatrat, dita me diell, titujt,

qetesia, veshjet dhe banesat personale (Jekes dhe te tjeret, 1978).

8 Marrja e vendimeve nga grnpi

Grupet realizojne detyra te ndryshme qe nga me te zakonshmet e deri tek ato me te

rendesishmet e delikatet. Nje nga aktivitetet me te rendesishme qe kryejne ato, eshte

marrja e vendimeve. Qeverite, korporatat dhe kompanite e medha, njesite ushtarake dhe

gjithe organizatat e tjera i nenshtrohen momentit kur merret vendimi. Shume politika,

ligje dhe praktika biznesi qe ndikojne 9do dite jeten tone percaktohen nga komitetet,

bordet e drejtoreve, keshilltareve dhe grupet e tjera drejtuese dhe jo nga individet e

veq,ante. Shumica e njerezve besojne se keto grupe, qe perfshijne ne vetvete eksperte e

specialiste, gjejne zgjidhjt me temira per te vepruar se q,do individ tjeter. Por realiteti nuk

eshte gjithmone ai qe besohet.

a) Procesi i vendimmarrjes

Kur grupet diskutojne per here te are probleme te ndryshme, ato rralle arrijne ne

marreveshje unanime. Me teper ato mbeshtetin pikepamjet e ndryshme dhe stimulojne

drejtime te ndryshme veprimi. Pas nje fare kohe, diskutimi arrin ne marrjen e nje

vendimi. Ka raste edhe kur nuk merret ndonje vendim. Por, ne shumicen e rasteve

vendimet merren. Sipas te dhenave, ka disa menyra per te parashikuar rezultatin final te

marrjes se vendimit.

Skemat sociale te vendimit. Vendimi perfundimtar qe merret nga grupi mund te

parashikohet me saktesi duke shfrytezuar disa rregulla relativisht te thjeshta qe njihen si


Universiteti 10breteror IL!RIA - Psikologji Ligjerata IX

skemat sociale te vendimit. Keto rregulla perfaqesojne shperndarjen fillestare te

pikepamjeve ose preferencave te anetareve mbi vendimin perfundimtar te grupit.

a) skema shumica jiton, sugjeron se ne shu me raste, grupi do te vendose per cilindo

propozim qe fillimisht dote mbeshtetet nga shumica e anetareve te vet. Sipas ketij

rregulli, diskutimet kryesisht sherbejne per te konfinnuar ose perforcuar

pikepamjen mete perkrahur.

b) parimi e vertetajiton, parashikon se do pranohet zgjidhja me e drejte, qe ne fund

te fundit, saktesia e saj dote njihet nga nje numer i madh anetaresh.

c) parimi i shumices dy te tretat, lidhet me jurite, komitetet apo keshillat

vendimmarrese. Ne kete rast vendimi qe aprovohet nga dy te tretat fiton

gjithmone.

d) skema e heres se pare. Ne kete rast grupi perkrah vendimin qe pershtatet me

propozimin e pare, me opinionin e pare qe eshte shfaqur nga cilido anetar.

Proceset proceduriale. Vee; parimeve apo skemave sociale, vendimi i grupit ndikohet

edhe nga shume faktore te tjere, ku ver;,ohen procedurat e grupit. Ato jane rregulla qe

ndjek dhe zbaton grupi duke menaxhuar dhe mbajtur nen kontroll nderveprimet midis

anetareve si dhe problemet perkatese (Stasser, Kerr & Davis, 1989). Nje nga keto

procedura qe preferohet me shpesh eshte votimi i zakonshem, ne te cilin anctarct shprehin

opinionet dhe preferencat e tyre aktuale. Sa kohe qe votimi i lejon anetaret qe

shkembejne lirisht pikepamjet, nuk i imponon ne deklarimet e tyre dhe nuk presupozon

pasoja personale per ta, ai eshte efektiv dhe vendimi i tij behet i pranueshem per anetaret

e grupit. Studiuesit mendojne se procedura e votimit ka ndikime shume te fmta tek

anetaret e grupit. Ne varesi te faktit nese votimi behet i fshehte apo i hapur, sekuencial

(njeri pas tjetrit) apo simultan (te gjithe njeheresh: Po- Jo), percaktohet edhe verietesia

apo falsiteti i vendimit te merret.

b) Vendimi i moderuar dhe ai i polarizuar

Grupet jo gjithmone kane saktesi dhe drejtesi ne vendimet qe marrin, megjithese

mbreterit dhe diktatoret keshillohen me ekspe1iet e tyre te zgjedhur para se te marrin

vendime. Rreth 38 vjet me pare James Stoner, student pasuniversitar mbrojti diplomen



rreth saktesise dhe pasaktesise se vendimit te grupit ne raport me ate te individeve. Ai u

kerkoi disa studenteve qe te sherbenin si keshilltare per nje person imagjinar qe duhet te

vendoste per te zgjedhur midis dy alternativave: njera ishte terheqese, por e rrezikshme,

ndersa tjetra me pak terheqese per e sigurte (Stoner, 1961). Per shembull, subjekti duhet

te zgjidhte midis nje pune qe paguhej pak, por te sigurte dhe nje pune qe paguhej shume,

por te pasigm1e. Ne pjesen e pare te eksperimentit <;do subjekt bente rekomandime

individuale mbi situaten. Pastaj u bashkuan ne grupe te vogla dhe diskutuan problemin

derisa arriten marreveshje unanime. Stoner priste qe vendimet e rekomanduara nga grupet

te ishin me konservative, pra me te sigurta, se ato qe ishin ofruar nga anetaret e ve<;ante te

grupeve. Por ndodhi e kunderta: grupet rekomanduan vendime me te rrezikshme se

individet. Te befasuar nga kjo situate shume studiues te tjere u angazhuan ne kerkime te

kesaj natyre, per te vertetuar rastin e rrezikut (Burnstein, 1983; Lamm & Myers, 1978).

Fillimisht keto studime konfirmuan zbulimet e Stonerit. Me vone modelet u perzien dhe u

bene me komplekse. Ne disa raste, diskutimi i grupit orientonte drejt kujdesit se sa drejt

rrezikut. Si eshte e mundur qe grupi here te orientoje drejt kujdesit dhe here drejt

rrezikut? Me vone u sqarua se orientimi drejt rrezikut eshte fenomen i pergjithshem, qe

njihet si orientim drejt polarizimit.

Diskutimi i grupit i lejon anetaret te behen me ekstreme ne opinionet e tyre, ose qe behen

me te rrezikshme ose me te kujdesshme. Pra, i shton dhe i perforcon pikepamjet e tyre

fillestare. Ne qofte se nje anetar i grupit fillimisht eshte disi ne favor te nje mendimi, kur

ky mendim diskutohet ne grup individi behet teper favorizues dhe partizan i ketij

mendimi. E njejta gje ndodh edhe kur anetari eshte kunder nje mendimi. Ky efekt quhet

ndryshe edhe polarizimi i grupit.

• Mendimi i grupit

Kur grupi eshte harmonik ne mendime, anetaret e tij perpiqen qe te jene dakord me njeri

tjetrin. Ne kete rast ata bejne edhe gabime te tilla, qe po te vendosnin secili me vete nuk

do t'i kishin bere. Proceset qe perfshihen ne keto raste i shtyjne grupet te mbrojne

vendime qe jane te pasakta, te gabuara dhe madje, shkaterruese.


Universiteti Mhreteror JLIRJA - Psikologji Ligjerata IX

Irving Janis ( 1972, 1982) ka pershkruar nje numer rastesh te vendimeve te mm-ra nga

struktura drejtuese politike dhe ushtarake qe pasqyrojne marrezine e grupeve, te cilet

perfaqesojne "inteligjencen" superiore te anetareve te tyre. Pushtimi i Gjirit te Derrave ne

vitin 1961 nga SHBA eshte nje shembull i njohur. Presidenti Kenedi dhe nje grup i

vendosen te dergonin nje grup relativisht te vogel emigrantesh kubane per te pushtuar

bregdetin kuban me ndihmen e forcave ajore amerikane. Gjithctka deshtoi dhe brenda pak

ditesh pushtuesit u vrane ose u zune rob. Ku qendron marrezia e Kenedit dhe

keshilltareve te tij?

Janis analizoi me hollesi detajet e vendimeve te marra dhe arriti ne konkluzionin se

burimi i gabimeve qendron tek tendenca e grupeve vendimmarrese per te ushtruar presion

mbi individet qe te ruajne harmonine e grupit, ate qe quhet mendimi i grupit. Janis

besonte se burimi qe ushqen mendimin e grupit lidhet me deshiren lidhet me deshiren per

ta bashkuar ate, pra me kohezionin e grupit; me izolimin relativ te grupit nga pikepamjet e

ndryshme; dhe me liderin direktiv qe sinjalizon se cilin vendim favorizon ai. Keto

procese ndodhin ne te dyja planet ne ate brenda-individit (vetecensura) dhe ne planin

nder-individual (presionin konformues). Madje, edhe kur disa anetare te grupeve te tilla

ne ndonje rast kane rezerva personale per propozimet qe jane bere, ata nuk i shprehin

hapur ato. Rezultati i ketij procesi eshte vendimi qe mbeshtetet nga te gjithe, ose ajo qe

thote Niye: marrezia eshte pe1jashtim per individet dhe rregull per grupet.

a) Simptoma te mendimit te grupit

Irving Janis (1 982, 1983) filloi te studioje grupet qe merrnin vendime. Keto grupe kishin

individe me kualifikim te lmie intelektual. Por, kur mblidheshin bashke ne grup ata benin

gabime. Janis konkludoi se anetaret e grupeve te tilla provonin mendimin e grupit, nje stil

te ndryshuar te menduari qe i pengonte anetaret e grupitt te mermin nje semundje qe

infekton grupet e shendosha, qe i ben ato inefikase dhe joproduktive. Janis gjeti

identifikoi nje numer simptomash qe ndodhin ne situatat e mendimit te grupit.

lvfbivleresimi i grupit. Grupet qe perfshihen ne mendimin grupor planifikojne deshtime

dhe bejne zgjedhje te gabuara. Nderkohe anetaret mendojne se gjiths:ka eshte perfekt.



Sipas Janis, tendenca per te mbivleresuar efektivitetin e grupit ndahet pjeserisht ne dy

tipe tete menduarit iluziv.

ne iluzionet e pamundesise per t'u prekur apo demtuar

iluzionet e moralit.

Stafi i Shtepise se Bardhe i presidentit Nikson per shembull ishte i bindur se Niksoni me

pushtetin dhe rezervat e tij do te eliminonte lehte <;do problem qe do te kishte pasoja

lidhur me skandalin historik te Watergate-it. Regjistrimi i shiritave te famshem te

Niksonit qe pergjoi bisedat kundershtareve te tij politike ndikoi grupin qe te ndjente se

regjistrimi ishte veprim i moralshem, sepse edhe genjeshtra e mashtrimi ishin te

natyrshem perderisa kishin qellim te mbronin interesat e presidentit. Pra, grupi i stafit te

ngushte te presidentit besonte ne iluzionin se presidenti ishte i paprekshem dhe ne <;do gje

i moralshem.

Shkujdesja e mbyllur. Anetaret e grupit qe kane mendim grupor mbyllen ne shkujdesje.

Ne vend qe te jene te hapur ndaj altemativave, ata punojne se bashku per te racionalizuar,

justifikuar e larguar nga vetja <;do keqkuptim ose pikepamje te kundert. Ata synojne te

shikojne <;donjerin qe i kundershton ne sensin negativ, stereotipik. Ne kete rast ndodhin

dy dukuri: racionalizimi dhe pikepamja stereotipizuese per oponentet. Ne rastin e pare,

grupet marrin parasysh sfidat duke i justifikuar kolektivisht vendimet e tyre. Ndersa

pikepamja stereotipizuese per kundershtaret lidhet me tendencen e anetareve te grupit per

ta vleresuar kundershtarin si te keq e te pamerituar per t'u marre vesh dhe per te

negociuar me te.

Presioni i uniformitetit. Dime qe konformizmi eshte aspekt natyror dhe i domosdoshem i

dinamikes se grupit. Por ne situatat e mendimit grupor presioni per t'u konformuar behet

derrmues. <;do anetar individual i grupit provon nje mungese deshire per te kundershtuar.

Madje ata anetare qe fillojne te dyshojne ne vendimin grupor, i fshehin privatisht

keqkuptimet e tyre, kuru vjen rradha per te diskutuar hapur problemin. Anetaret e grupit,

gjithashtu, behen intolerante ne rritje. Ne fakt, disa anetare te grupit mund te mund te

pershtaten ne roli e rojes se mendimit. Janis ia referon kete term vigjilences se

vetepiketuar qe perpiqet te ruaje grupin nga informacioni qe mund ta prishe intimitetine

tyre ose te lidereve te tyre. Ligjerues: Dashamir Berxulli, MSc. 12

Universiteti li1breteror !LIRIA - Psikologji Ligjerata D{

b) Shmangia e te menduarit grupor

Zhvendosja e shkaqeve. Janis nuk mendonte se duhet reduktuar kohezioni i grupit ne

kuptimin per ta kufizuar vendimin e grupit. Sipas tij, ndikimi i kohezionit ne proceset e

grupit mund te jete negativ e pozitiv, ne varesi nga karakteristikat e tjera te grupit dhe

mjedisit. Ai rekomandonte metoda te tjera per te perballuar shkaqet e ndryshme te mendimit te grupit.

1) Per te reduktuar izo!imin, njerezit qe nuk jane anetare te grupit qe merr vendimin,

duhen ftuar periodikisht ne takime dhe te inkurajohen duke i perfshire ne planet

vendimmarrese edhe opinionet e tyre. Gjithashtu, anetaret e grupit te ndjehen te lire,

te diskutojne vendimin mete ftuarit dhe te kene mundesi te jene besnike.

2) Lideri duhet te jete tolerant me te tjeret. Ai duhet ta konfirmoje qarte se pret prej

anetareve te tjere qe te mbajne qendrim kritik dhe argumentues. Lideri duhet t' i

deklaroje preferencat e tij vetem pasi te kete degjuar te gjithe anetaret e tjere te grupit.

3) Anetaret e grupit mund te shmangin stresin e vendimit dhe polarizimit duke perdorur

kohen e mjaftueshme per diskutim te plote. Zakonisht duhet bere nje takim i dyte, ku

te ridiskutohet vendimi, por para se plani te hidhet ne veprim.

Lehtesimi i simptomave. Edhe ne qofte se nuk mund t'i kundervihemi drejtperdrejte

shkaqeve te mendimit te grupit, ne mund te trajtojme simptomat e tyre duke i !ehtesuar

ato.

1) Janis thekson rendesine e eliminimit te superkonfidences duke ekzaminuar dhe matur

kufinjte e brendagrupit dhe po ashtu fuqite e jashtegrupit.

2) Si roje mbrojtes nga shkujdesja e mbyllur, anetaret e grupit duhet te krijojne nje bllok

te caktuar kohor per te vezhguar sinjalet e rrezikut nga rivalet dhe per te ndertuar

skenare alternative te qellimeve te rivaleve.

3) Per te reduktuar presionin konformist lideri i grupit duhet te krijoje nje atmosfere te

hapur kur kriticizmi dhe debati te jene norma dhe jo perjashtime; te ndaje grupin ne

nengrupe qe punojne ne menyre te pavarur per te marre vendime dhe te kerkoje nga

nje ose me shume anetare te grupit te luajne rolin e avokatit per te mbrojtur idete dhe

sugjerimet e te tjereve.


Universiteti Mbreteror ILIRJA- Psikologji Ligjerata IX

4) Grupi duhet te perpiqet gjithmone te perdore strategji efektive per marrjen e

vendimeve. Ai duhet te percaktoje fillimisht planin e procesit qe do te ndjeke per te

arritur tek vendirni. Sa me shume kohe harxhon grupi per te planifikuar strategjine, aq

me i mire eshte vendimi per te zgjedhur nje nga alternativat, me te miren prej tyre.


Universiteti kfbreteror ILJRJA - Psikologfi Ligjerata X

LIDERSHIPI

Ne <;do grup disa individe kane me teper pushtet se te tjeret, Ai qe ka me teper influence

shpesh pranohet si nje lider. Lideri percaktohet si personi qe ushtron influencen me te

madhe ne nje grup per arritjen e qellimeve te ve<;anta (Hollander, 1985). Ka shume lloje

lideresh dhe lidershipi, ne varesi nga grupet qe drejtojne, nga situata qe krijohet dhe nga

ve<;orite personale. Ka lidere ne kohet te kufizuar dhe ne situata te cakturara, por edhe pa

kufinj kohore.

Shumica e studiuesve mendojne se lideri me i pranueshem eshte lideri efektiv, ngaqe

mendohet se eshte ky<;i i veprimtarive te grupit. Ne te vertete, grupi pa lider efektiv eshte

me i keq se te ekzistoje si grup. Percaktimi i lidershipit nuk eshte gjithmone i lehte,

njelloj si dashuria: eshte di<;ka qe e ndiejne dhe e njohin shume njerez, por nuk arrijne ta

percaktojne dot.

0 Sjellja e lidershipit

Meqenese ka shume lloje pushteti, ka edhe menyra te shumta te sjelljes se lidershipit. Ka

qindra studime letrare per percaktimin e liderit. Nje nga studimet mete perhapura eshte ai

i kryer ne Ohio State University ne vitet '40. Halpin & Winer (1952) kerkuan nga

subjektet qe te shenonin se cilat karakteristika te liderit e ndjenin se ishin me te

rendesishme. Dy karakteristikat me te permendura ishin kategoria e konsiderates dhe e

struktures iniciuese. Kategoria e konsiderates perfshinte karakteristika te tilla si fillimi i

komunikimit, shpjegimi dhe qartesimi i veprimeve, si dhe rritja e besimit. Ishin edhe dy

faktore minore: theksimi i produktivitetit dhe i ndjeshmerise sociale (fleksibiliteti ne

pershtatjen e planeve).

Bales & Slater (1955) argumentuan se nje person nuk mund t'i beje dot te dyja

funksionet; zakonisht njeri ndjek problemet e detyres dhe tjetri merret me funksionet

orientuese. Ata studiuan grupet nga 3-5 punetore. Tendenca e tyre ishte qe ta shikonin

individin me ide te reja si nje lider, i cili beente sugjerime se si t'i zgjidhte grupi

problemet. Bales & Slater e quajten liderin specialist te detyres, se ai kryesisht


Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji LigjerataX

shqetesohej per mbarevajtjen e punes. Personi mei · pelqyeshem u quajt lideri

socioemocional. Shqetesimi i tij kryesor ishte te krijonte nje klime te mire sociale ne

grup.

• Teori te lidershipit

Modeli i vet;orive. Duke pare lidere te tille si Stalini, Napoleoni apo Hitleri mund te

krijojme pershtypjen se keta lidere duhet te kene pasur disa ve9ori te caktuara qe i kane

dalluar nga te tjeret dhe i kane bere lidere. Ky eshte edhe thelbi i modelit te veyorive. Por,

duhet thene qe ky model nuk eshte mbeshtetur nga studimet empirike. Kjo ka ardhur si

pasoje e faktit qe (1) i njejti njeri nuk eshte lider ne gjithe situatat dhe koherat dhe (2)

lideret nuk jane nje produkt i ve9ante, ndonjehere ata nuk dallojne nga ndjekesit e tyre.

Megjithate, lideret mund te ve9ohen nga ndjekesit e tyre ne disa aspekte. (1) Ata

zoterojne disa motive te ve9anta (si nevoja e madhe per pushtet e shoqeruar me nivelin e

larte te vetekontrollit), te cilat i bejne personat te suksesshem si lidere biznesi. (2) Lideret

politike dallojne nga ndjekesit e tyre ne elemente te tille si vetebesimi i larte, motivacioni

per arritje dhe dominanca. (3) Disa cilesi si dominanca apo inteligjenca lidhen me

nevojen per lider ne shume situata.

Ne studimin e Ellis (1988) theksohet nje aspekt i rendesishem i ve9orive te personalitetit:

vetemonitorimi ne raport me tendencen per t'u bere lider i grupit. Vetemonitorimi ka

shume dimensione, por ai bazohet kryesisht ne (1) ndjeshmerine sociale, ose me fjale te

tjera ndjeshmerine ndaj reagimeve te te tjereve dhe ne (2) veprimin, ose me fjalet te tjera

aftesine per te modifikuar ose pershtatur sjelljen ne situata te ndryshme.

Ver;orite fizike. Terman (1904) thote se fiset primitive i zgjedhin lideret e tyre mbi bazen

e madhesise, forces dhe moshes. Ne disa fise, lideri eshte individi qe ngre nje trung te

madh dhe e yon sa me larg. Te dhenat e Stogdillit (1948) tregojne se edhe ne kulturen

tone lideret parapelqehen pakez te moshuar, te rende, te gjate, te shendetshem dhe me

energjike se mesatarja. Megjithate, eshte interesante te vihet ne dukje se lidere te tille si

Gand'hi, Napoleoni, Hitleri, Stalini jo vetem qe nuk ishin te tille, por ishin edhe me pak

se mesatarja.


Universiteti A1breteror JLJRJA - Psikologji LigjerataX

Tek ve<;orite fizike ndikon padyshim edhe gjinia. Te gjtihe, femrat dhe meshkujt i

parashikojne meshkujt te jene lidere. Ky stereotip i meshkujve si lidere me natyrale se

femrat tregon se lideret femra ndeshin nje pengese te ver;ante ne perpjekjet per efektivitet

ne drejtim. Ato jane si 'jloriri qe shihet si argjend' (Holland, 1985). Por, studimet per

meshkujt dhe femrat si lider natyrale kane filluar te tregojne diferenca gjithnje e me te

vogla midis gjinive si ne sjelljet, ashtu edhe ne efektivitetin e tyre.

Vet;orite e personalitetit. Jane dy ve<;orite e personalitetit qe Iidhen me se shumti me

lidershipin. E para eshte inteligjenca. Ne shumicen e grupeve lideri eshte me inteligjent

se anetaret e tjere te tij. Por, studimet mbi kete 9eshtje kane gjetur nje korrelacion te ulet,

ose nuk kane gjetur korrelacion fare midis inteligjences dhe lidershipit. Cilesia e dyte

eshte verboziteti ose ligjerimi. Shume studiues e kane mbeshtetur teorine e "gojes se

madhe" te lidershipit, qe do te thote se ai qe flet shume ne grup behet lider (Riecken,

1958; Bass, 1949). Por edhe ketu ka klasifikime. Se pari, Ginter & Lindskold (1975)

gjeten se sasia e e te folurit nuke ndikon Iidershipin e personave qe prezantohen ne grup

si ekspe1ie per problemin qe diskutohet. Sasia e te folurit lidhe pozitivisht me lidershipin

dhe personat joeksperte. Se dyti, ligjerimi mund te kete raporte negative ndaj efektivitetit

te grupit, pra ne qofte se personi do te refuzoje grupin. Nje vecori tjeter qe shoqeron

lidershipin eshte karizma, qe pershkruan nje terheqje magnetike ndaj liderit. Mendohet se

figurat karizmatike mund te perfshihen Martin Lut'her King, John F. Kennedy, Adolf

Hitleri, Josif Stalini dhe shume te tjere. Jo te gjithe lideret kane karizem. Karizma eshte

dhunti natyrore, vecori supernatyrore qe eshte veshtire ta pershkruash dhe e pamundur ta

studiosh.

Vecorite e fituara. Sot ka shume figura politike qe perpiqen te ndertojne karizmen, duke

ndjekur keshillat e specialisteve se cfare te thone, c'te veshin, si te ulen e te rrine, si te

qeshin dhe te bejne shaka.

Modell situativ. Psikologet e quajne te pamjaftueshem modefin e vecorive, sepse

nuk mund te parashikoje kush do te behet lider ose nuk shpjegon dot se pse nje

individ eshte lider. Prandaj ata u referohen edhe karakteristikave te situates.


Universiteti Mbreteror ILIRJA- Psikologji LigjerataX

Modeli situativ apo kohor e refuzon hipotezen se disa njerez lindin per te drejtuar.

Ata mbrojne pikepamjen se koha e vecante apo situata e rendesishme percaktojne

se kush do te behet lider. Ne kohe te rendesishme, nje grup njerezish kane disa

nevoja dhe kerkojne sherbimet e nje individi t'u ndihmoje ne plotesimin e ketyre

nevojave. Individi qe vjen te luaje rolin e liderit per te plotesuar keto nevoja,

percaktohet kryesisht nga shansi; keshtu ndodh qe nje person i dhene te jete ne

vendin kritik dhe kohen kritike (Cooper & McGaugh, 1969). Keshtu mund te

shpjegohet fakti qe Hitleri me doktrinen e tij do te deshtonte ne vende te tjera,

ndersa ne Gjermani koha dhe situata ishin pjekur qe populli te ndiqte nje individ te

till e.

Lidershipi ndikohet nga shume faktore situative dhe disa qe jane spontane dhe te

papritur mund te kene influence te larte. Psh. sipas Howells & Becker (1962)

organizimi i te ulurit mund te ndikoje lidershipin. Ata supozojne se komunikimi

synon ne menyre te natyrshme te shtrihet pergjate tryezes. Studiuesit perdoren nje

grup me pese njerez ku i vune ne tryeze dy perballe treve. Sipas hipotezes se tyre,

ne qofte se komunikimi eshte i rendesishem shtrihet pergjate tryezes, atehere ata

qe jane ulur ne anen e dy vetave synojne te jene lidere, sa kohe qe do te

komunikojne me te tjere.Grupi i instruktua te punoje me nje numer detyrash te

thjeshta dhe anetaret e grupit u pyeten qe te identifikonin liderin e grupit te tyre.

Rezultati ishte interesant: personat qe ishin ulur ne anen e dy vetave u zgjodhen dy

here me shpesh si lidere sesa personat e ulur ne anen e tre vetave. Eshte

konfrrmuar edhe nga studime te tjera se lideret e natyrshem e gjejne vendin ne

krye te tryezes dhe jo anash saj.

Nje faktor tjeter percaktues i lidershipit eshte edhe mosha ose te qenit i madh.

Zakonisht parapelqehet si lider ai qe eshte me i madh ne moshe dhe sidomos ai qe

eshte me i vjeter ne grup, pra, qe kame teper kohe se te tjeret si anetar i grupit.

Kjo norme eshte vecanerisht e forte ne grupet e fuqishme. Zbatimi i nje norme te


Universiteti lvfbreteror !LIRJA - Psikologji LigjerataX

tille con ne ndryshimin e negullt te liderit, pradaj i redukton shanset per konflikte

brenda grupit.

Edhe situatat problemore mund te ndikojne lidershipin. Studiuesit theksojne se

grupet qe ndeshen me kercenimin ose konkurrencen parapelqejne kryesisht lider

autoritativ ne hahasim me grupet qe nuk i kane keto probleme. K.rizat i shtyjne

njerezit te bashkohen rreth nje lideri. Rabbie & Bekkers (1976) mendojne se

lideret qe kercehohen nga humbja e pozitave te lidershipit perpiqen te futin grupet

e tyre ne situata rivaliteti, rreziku dhe kercenimi.

Se fundi, kane rendesi edhe nevojat e rendesishme te grupit. Me ndryshimin e tyre

edhe lideri mund te ndryshoje. Identifikimi i liderit ne kohe te rendesishme varet

nga detyra qe po kryen grupi.

Modeli nderveprues. Sidoqofte, teorite e vecorive dhe ato te situates, nuk jane te

mjaftueshme te shpjegojne lidershipin.

Situacionizmi ofron shume elemente shpjegimi per sjelljen e liderit, por ai eshte

model i thjeshtezuar. (1) Shume forma te situacionizmit theksojne pershtatjen e

liderit me kerkesat e grupit, por injorojne pershtatjen midis lidereve dhe pasuesve

te tyre. (2) Modeli situativ e mbivlereson mundesine se situata favorizon nje

individ ndaj nje tjetri, lideret e modifikojne sjelljen e tyre per t'iu pershtatur ose e

ndryshojne situaten per t'iu pershtatur nevojave te veta. (3) Ky model sugjeron se

lidershipi eshte statik, nderkohe qe te dhenat konfirmojne se lidershipi eshte ne

ndryshim te vazhdueshem. Modeli nderveprues i lidershipit i shmang disa nga keto

kufizime duke v leresuar manedheniet reciproke midis liderit situativ dhe

anetareve te grupit.



Shume teori aktuale propozojne se nevoja e liderit eshte rezultat i karakteristikave

te liderit, te pasuesve dhe te situates (Katz & Kahn, 1978). Disa cilesi mund ta

vendosin individin ne qender te vemendjes. Por, ne qofte se aftesia e tij nuk dote

kenaqe nevojat e anetareve, lidershipi nuk do te realizohet. Eshte situata ajo qe

ndikon nevoja e pasuesve dhe nevojen e grupit per lider. Keshtu lideri ndikohet

nga pasuesit dhe pasuesit ndikohen nga lideri. Me ndryshimin e situates dhe te

nevojave te pasuesve duhet te ndryshoje edhe lideri. Por, lideri duhet te zoteroje

dis a cilesi para se te v leresohet ne poziten e liderit. Modeli nderveprues perdoret

per te parashikuar se kush do te jete lider.

s Lideri efektiv

Lideri me i preferuar ne grup eshte ai qe eshte me efektiv. Domosdoshmeria per

liderin lidhet me faktoret qe ndikojne efektivitetin. Problemi i efektivitetit te liderit

eshte i ndryshem nga problemi i domosdoshmerise per lider, porte dy problemet

lidhen me njeri-tjetrin. Jane bere perpjekje per ta shpjeguar efektivitetin e liderit

nga teoria e kontigjences dhe ajo normative.

Stili demokratik i lidershipit dhe ai autokratik. Nje nga problemet qe shqeteson

psikologet eshte se cili tip i liderit eshte me efektiv. Lewin, Lippit & White (1939)

studiuan kater grupe krahasuese 10 vjecaresh nen drejtimin e lidereve me te rritur

autokratike, demokratike dhe tolerante. Lideret u ushtruan te reagonin ne nje nga

keto stile dhe u ndryshuan cdo gjashte jave, keshtu qe cdo grup kishte cdo tip

lideri. Lideri autokratik percaktonte politiken e grupit, diktonte cdo shkalle dhe

teknika per arritjen e qellimeve te grupit, percaktonte detyrat dhe partneret. Lideri

demokratik lejonte grupin te percaktonte politiken, ofronte sugjerime per

procedurat dhe detyrat, lejonte anetaret te zgjidhnin cilen detyre deshironin dhe

partneret perkates, ishte objektiv ne vleresimin dhe kritiken e tyre dhe merrte pjese

ne detyrat e grupit. Lideri tolerant lejonte grupin ne liri te plote dhe nuk merrte


Universiteti lvfbreteror JLJRJA - Psikologji LigjerataX

pjese ne detyrat e gmpit. Grupi mente pjese ne aktivitete te tilla si pergatitja e

maskave apo ndertimi i objekteve.

Rezultatet treguan se nen liderin autoritar djemte ishin tridhjete here me

armiqesore dhe tete here me agresive se sa nen liderin demokratik. Subjektet nen

liderin autoritar synonin te veconin si objekt te agresivitetit te tyre ata qe gabonin

(dy vete qe gabuan i braktisen grupet e tyre). Kjo sjellje nuk ndodhte nen liderin

demok:ratik. Uniteti i grupit ishte me i fmie nene liderin demokratik se sa nen ate

autoritar. Gjithashtu, konstruktiviteti i punes u pakesua menjehere kur lideri

autoritar u largua perkohesisht nga dhoma, ne grupin demokratik ai ishte konstant.

Frustracioni i induktuar ekperimentalisht ishte teper shkaterrues ne grupm

autoritar, ndersa grupi demokratik i kapercente problemet ne menyre te

orgamzuar.

AGRESIVITETI

Cdo dite njerezit jane te ekspozuar ndaj rrezikut te agresivitetit. Mund te jene viktima,

ose deshmitare te nje dhune. Por ne jemi deshmitare te perditshem te agresivitetit qe

prezantohet nga gazetat, radioja, televizioni. Sa me spektakolare eshte ngjarja, aq me

teper pyesim: pse ndodh? Cfare e shtyn njeriun te fyeje, te kercenoje, te rrahe, te tmiuroje

ose te vrase te tjeret? Ne kerkojme shkaqet, ngaqe keshtu mendojme se do te kemi

mundesi te kontrollojme dhe te reduktojme sjelljet agresive. Ne menyre intuitive njerezit

jane ne gjendje te dallojne sjelljet agresive nga ato joagresive.

® Komponentet e sjelljes agresive

Psikologet sociale jane ne kerkim te perkufizimit te agresivitetit qe dallon qmie midis

veprimeve qe jane agresive dhe atyre qe nuk jane te tilla. Megjithate, perkufuzimi i

perafert e quan agresivitetin si nje veprim qe shkaktohet nga qellimi paraprak per te



demtuar ose fyer nje person tjeter. Elementet baze te percaktimit jane: veprimi, qellimi

dhe demtimi (Berkowitz, 1981 ).

Veprimi. Dikush provon ndjenjen e urrejtjes, kur mendon per padronin, ose i dyti

fantazon se si te vrase konkurrentin e tij. Te gjitha keto raste sjelljeje jane forme e

agresivitetit.

Qellimi. Zakonisht ne quajme agresive ata qe bejne deme, kur kane qellim t'u shkaktojne

dem te tjereve. Psh. Dentisti.qe na punon dhembet, ose kalimtare qe na pengon pa dashur,

megjithese na shkaktojne dhimbje nuk jane agresore. Agresiviteti nuk ndodh

aksidentalisht, por kur nje individ ka qellim te demtoje te tjeret.

Fyerja dhe demtimi. Ne qofte se sjellja e te ndihmuarit eshte veprim prosocial,

agresiviteti eshte sjellje antisociale, sepse sjell pasoja te demshme, fyese per te tjeret.

Pasojat e demshme perfshijne demin fizik, kur dikush sulmohet, dhunohet, ose vritet, si

dhe fyetjen ose demin psikologjik si pasojat e kercenimit, izolimit, perzenies. Por

reagimet e viktimave ndaj pasojave te tilla ndryshojne. Ne qofte se dikush kenaqet nga

dhimbja, ky mazohist nuk eshte objekt i veprimit agresiv. Agresiviteti perfshin viktimen

qe eshte pjesemarres pa deshire ne nje nderveprim, kur ai perpiqet te shmange pasojat e

nderhyrjes agresive (Baron, 1977).

• Tipat e agresivitetit

Veprime agresive kryenjo vetem ai qe sulmon por edhe kush mbrohet, ose ai qe mbron te

tjeret. Sepse veprime te tilla i permbajne te treja komponentet e sjelljes agresive: jane

sjellje te qellimshme qe demtojne.

Irritues dhe instrumental. Ne disa raste agresiviteti stimulohet nga zemerimi apo stresi.

Psh. Nje lojtar qe po humbet Iojen, humbet edhe kontrollin e vetes dhe qellon

kundershtarin. Kjo forme agresiviteti quhet zakonisht agresivitet irritues, ose zemerues,

impulsiv. Por, kur ky lojtar kryen veprime qe te ndikoje lojen dhe te demtoje

kundershtarin me qellim paraprak, kjo sjellje quhet agresivitet instrumental (Felson dhe

koleget, 1978).


Universiteti Mlbreteror ILIRJA - Psikologji LigjerataX

Legjitim dhe jolegjitim. Polici godet kriminelin, ekzekutuesi qe shtyp butonin e karriges

elektrike, viktima qe godet per t'u mbrojtur, qe te gjithe kryejne sjellje agresive, ata kane

qellim te demtojne te tjeret. Por, veprimet e tyre jane legjitime, te pranuara ligjerisht, ato

kusbtozohen nga roli qe kane, ose nevoja per te mbrojtur veten ne situata rreziku.

Dhuna. Format e agresivitetit variojne ne varesi te situatave. Spektatoret shtyhen ne

stadium, nena terheq me force femijen qe hutohet ne dyqanin e embelsirave, etj. Keto

jane formate zakonshme te jetes sociale.

Por, fatkeqesisht nderveprimet sociale perfshijne edhe veprime me violente. Dhuna

kriminale qendron ne veprime te demshme, te paligjshme, rrahje, dhunime, vrasJe,

vetevrasje. Kohet e fundit, ne bote, opinioni esbte bere teper i ndjeshem edhe ndaj dhunes

ne familje si abuzimi me femijet, bashkesh01iin, prinderit (1/4 e grave amerikane jane

abuzuar fizikisht nga bashkesh01iet e tyre te pakten nje here, Spraus, Gelles dhe

Steinmetz, 1980). Nje forme tjeter agresiviteti eshte edhe dhuna kolektive, qe kryhet nga

grupe te caktuara si gangsteret, vjedhesit, etj. Ne shume raste dhuna kolektive merr forma

te organizuara, ektsreme, deri ne luftra. Forme e tille eshte dhuna nderkombetare e nje

shteti ndaj integritetit territorial, sovranitetit dhe pavaresise politike te nje shteti tjeter.

Tendenca e sotme ne bote eshte drejt rritjes se numrit te dhunimeve dhe krimeve.

11> Origjina e agresivitetit

Ne historine e njerezimit, qe nga lindja e tij e deri sot, njeriu jeton dhe vdes se bashku me

agresivitetin. Perse jane agresive njerezit? Qe shekuj me pare shkencetaret jane pergjigjur

ne dy menyra. Disa mbeshtetin idete e filozofit te shekubullit te 17-te Thomas Hobbes, qe

argumentonte se njerezit jane krijesa natyrore vicioze. Ai e quante specien tone Homo

lupus, ose ujk njerezor dhe besonte se de do ta vrisnim shume shpejt njeri-tjetrin ne qofte

se nuk do te na frenonte civilizimi. Ndersa disaa te tjere mbeshteten tek teoria e John

Lockut, "tabula rasa". Locku mendonte se qe nga lindja njeriu eshte nje pllake dylli ku

pervoja le pershtypjet e sa. Pra, ne mesojme te behemi agresive. Mbi bazen e ketyre dy

drejtimeve jane Iindur dhe zhvilluar shume teori per shpjegimin e agresivitetit.



Modeli psikoanalitik. Sipas Zigmund Frojdit (1961 ), tek njeriu ekzistone ndjenja e

armiqesise qe rrjedh nga dy forca dinamike psikologjike, te cilat burojne nga pavetedija.

Pavetedija eshte nje pjese e mendjes qe drejton aktivisht veprimet dhe mendimet, e cila

mbetet e fshehur nga ndjesite e vetedijes. Frojdi mendonte se ka shume instikte qe lidhen

me pavetedijen, por dy jane me te rendesishmet: erosi, ose instiki i jetes dhe thanatos,

instikti i vdekjes. Erosi na shtyn drejt kenaqesise fizike sic eshte seksi, ndersa thanatosi

drejt shkaterrimit dhe dhunes. Psh agresiviteti mund te jete pasoje e armiqesise se thelle

ndaj autoritetit. Kur te tjeret thone se bejne dicka, nee interpretojme si nje synim te tyre

per te na kontrolluar dhe perpiqemi te rezistojme me agresivitet dhe pavetedije. Frojdi e

shpjegon kete lloj armiqesie me pervojen e femijerise qe perfshin prinderit tane (Freud,

1961).

Etologjia. Frojdi i shpjegon veprimet e dhunshme me impulset agresive te pavetedijes.

Ndersa etologjia, dege e biologjise, e shikon sjelljen e kafsheve ne mjedisin e tyre

natyror. Pra, ofron tjeter perspektive. Kur zogjte ndertojne cerdhen, rosat ndjekin nenen e

tyre, macja ha miun, te gjitha keto perpiqen te veprojne sipas nje rregulli qe kushtezohet

nga sinjalet e mjedisit. Sipas Konrad Lorenz (1966) shume sjellje, duke perfshire dhe

agresivitetin jane instiktive. Ashtu si Frojdi, Lorenzi, mendon se instiktet agresive

akumulohen tek kafsha dhe clirohen kur presioni rritet shume. Lorenz mendon gjithashtu

se ngacmimet e mjedisit shpesh veprojne duke cliruar keto instikte agresive. Dhunimi i

territorit tone, i shtepise, vetures, i oborrit tone mund te jete i mjaftueshem per te cliruar

agresivitetin njerezor.

Pse disa kafshe jane programuar gjenetikisht te jene agresive? Etologet besojne se

agresiviteti eshte nje reagim i larte adaptiv ne shume specie. Kafshet me te forta, me

agresive zene poziten me te larte ne hierarkine sociale te grupit. Aftesia e tyre per te

kontrolluar ushqimin, ujin, strehimin, territorin dhe partneret e seksit tjeter i shton

mbipopullimin, duke e ruajtur popullsine ne nivelin e rezervave natyrore te ushqimit dhe

duke siguruar mbrojtjen e te vegjelve.

Sociobiologjia. Mashkulli i nje shpendl grabitqar, kur kthehet ne cerdhen e vet gjen nje

mashkull tjeter ne pumen ngjitur qe shikon shpendin femer. Femra po ngroh vezet.


Universiteti Jl,£breteror ILIPJA - Psikologji Ligjerata )(

Mashkulli i pare, si bashkeshorti xhe!oz qe gjen nje bmTe tjeter ne 1<-. ..revat me gruan e vet,

e sulmon shpendin kercenues. Ai sulmon edhe femren e vet (Barash, 1976). Etologet e

kane te veshtire te parashikojne reagimet e mashkullit, per te nuk mund te specifikohen

ngacmimet e mjedisit qe mund ta frenojne agresivitetin ne kete rast. Sociobiologjia ofron

nje shpjegim. Ajo ndertohet mbi bazen e teorise se evolucionit dhe konceptin e

mbijeteses se pershtatjes, ashtu si etologjia. Por, ato ndryshojne ne konceptimin e

pershtatshmerise.

Etologjia supozon se kafsha qe pershtatet eshte ajo qe mbijeton. Ndersa sociobiologet

mendojne se kifsha qe pershtytet eshte ajo qe trashegon gjenet e veta ne brezat e

ardhshem. Sic e dime, qellimi final i kafsheve nuk eshte me teper mbijetesa personale,

por mbijetesa e gjeneve te tyre. Suksesi shtazor ne arritjen e ketij qellimi njihet si

pershtatshmeri inkluzive.

Trajtimet motivuese. Kalojme nje dite me probleme: nuk kemi fjetur mire, vohohemi ne

pune, na terheq verejtjen shefi dhe gati na shtyp makina ne n·uge. Ne nervozohemi,

shajme e sillemi ne menyre agresive. Psikoanalistet, etologet dhe sociobiologet do ta

shpjegonin agresivitetin tone me instiktin tone te agresivitetit. Ndersa teoricienet e

motivacionit besojne se veprimet tona nxiten nga faktoret e jashtem, te mjedisit. Jane

problemet e dites ato qe zgjojne motivimin ose nxitjen qe te perfshihemi ne veprime

agresive.

Analizat e para te agresivitetit te bazuara tek motivacioni u bene nga Dollard & Miller.

Keta studiues argumentojne se motivet agresive jane te ngjashme me instikte te tilla

biologjike si uria dhe etja. Ashtu sikurse hame dhe pime per te reduktuar urine dhe etjen

tone, ne ndermarrim veprime armiqesore per te reduktuar motivet tona agresive. Por,

ndersa uria dhe etja drejtohen nga faktore biologjike, motivet agresive nxiten nga faktoret

sociale, te jashtem. Pra, ne qofte se dita jone e veshtire nuk do te na motivonte te ishim

agresive, atehere ne nuk do te shanim e sulmonim te tjeret (Dollard dhe koleget, 1939;

Miller, 1941 ). Nderkohe qe frustracioni permendet si nje faktoret qe nxit me shpesh

agresivitetin. Frustracioni lind atehere kur kushtet e jashtme, pengojne arritjen e

qellimeve tona.



Teoria e te mesuarit social. Sipas kesaj teorie, agresiviteti fitohet nga pervoja. Gjate jetes

sone ne shperblehemi, kur sillemi ne menyre agresive. Femija qe eshte me agresiv se te

tjeret fiton lojen ne gare me shoket. Futbollisti vleresohet me teper nga trajneri, koleget

dhe spektatoret, kur eshte me agresiv. Ne cdo rast, agresiviteti shoqerohet nga nje refleks

i kushtezuar qe ndodh me shpesh ne te ardhmen.

Albert Bandura (1973) thekson konceptin e refleksit te kushtezuar. Ai parashikon se

njeriu behet me agresiv, kur sjellja e tij armiqesore kushtezohet pozitivisht. Ai beson se

njeriu mund te mesoje duke vezhguar. Dy femije qe zihen jane nje model per femijen e

trete. Para se adoleshenti delikuent te beje nje krim, ka pare gangsteret e tjere te qytetit,

ka pare filmat televizionin, etj. Pra, ne kryejme veprime agresive duke imituar veprimet e

nje personi tjeter modelon veprime armiqesore. Bandura gjeti se ne parapelqejme me

teper te imitojme modelin qe shperblehet per agresivitetin e vet, se sa ate qe denohet per

te.

e Parandalimi dhe kontrolli i agresivitetit

Tema me interesante dhe me e rendesishme mbi agresivitetin lidhet me mundesine per ta

parandaluar dhe kontrolluar ate. Ne qofte se agresiviteti rrjedh nga nje llojshmeri e madhe

ngjarjesh te jashtme, si provokimi apo frustracioni, nga njohjet e ketyre ngjarjeve, si

atribuimet apo kujtimet, nga dallimet individuale, duket qe agresiviteti nuk eshte reagim i

programuar, automatik. Pra, ai mund te parandalohet, ose te pakten te reduktohet. Per te

shpetuar jeten e miliona njerezve psikologet sociale ofrojne teknika dhe praktika te

ndryshme per kontrollin dhe parandalimin e tij.

Ndeshkimi. Ne gjithe historine e shoqerise njerezore denimi apo ndeshkimi eshte perdorur

si nje menyre e pengimit dhe e kufizimit te agresivitetit. Jane krijuar denime te renda per

krime te tilla si vrasja, perdhunimi apo fyerja. Por a jane efektive ndeshkime te tilla? Ne

nje fare mase po. Njerezit qe jane burgosur apo ekzekutuar nuk mund t'i perseritin prape

ato. Te dhenat kane konfirmuar faktin se ndeshkimi mund ta parandaloje dhunen. Por ne

disa raste dhe kushte te caktuara. (1) Denimi duhet te jete i menjehershem, ai duhet ta


Universiteti l\fbreteror !LIPJA - Psikologfi Ligjerata )(

pasoje sa me shpejt mbi agresivitetin. (2) Ai duhet te jete i forte, pra i mjaftueshem per te

penguar e pe4r te mos e lejuar efektin tek viktima. (3) Denimi duhet te jete i mundshem,

pra, i mundshem per t'u aplikuar sa here qe te ndodhin veprime agresive.

Katarsisi. Frojdi dhe Lorenz ishin pesimiste per shanset tona per te eliminuar

agresivitetin. Ata besonin se impulset tona armiqesore formohen gradualisht tek ne dhe

duhet te shkarkohen. Sipas Frojdit, ato nuk duhen mbajtur ne brendesi, sepse sjellin

depresion, vetevrasje dhe anomalitete te tjera psikologjike. Prandaj, katarsisi, clirimi dhe

reduktimi i tensionit agresiv, eshte i paevitueshem. Frojdi ishte me optimist per

mundesite tona te kontrollit te agresivitetit. Ajrosja. Frojdi supozonte se mund t'i mbajme

nen kontroll tendencat agresive duke ajrosur zemerimin tone. Kjo duket e ngjashme me

iden se "duke nxjerre frymen nga gjoksi" mund ta reduktojme agresivitetin. Por, procesi i

ventilimit eshte me kompleks se sa mendonte Frojdi. Duke ajrosur armiqesine tone ne

mund ta ndiejme mire veten, por do te shtonim stresin tone psikologjik. Zhvendosja.

Shume teoriciene, si Frojdi, mendojne se instiktet e pavetedijshme agresive mund te

zhvendosin ose te ridrejtohen ne aktivitete me te pranueshme sociale. Psh. Kur

zemerohemi me shokun, ne mund te qellojme murin, ose duke e goditur shokun tone ne

imagjinate lehtesojme tensionin tone.

Shmangia e motiveve agresive. Pervojat e pakendshme mund te zgjojne motive te forta

per t'u perfshire ne veprime agresive. Si pasoje, rruga me e lehte per te kontrolluar

agresivitetin eshte shmangia e irrituesve te mjedisit. Por, ata qe nuk i shmangen dot

ketyre shtysave mund te aplikojne strategji te tjera. Kontrolli i zgjimit. "Numero deri ne

dhjete", ky eshte nje rekomandimi i hershem per te kontrolluar agresivitetin. Sipas

teoricieneve te motivimit pervojat e pakendshme krijojne agresivitetin, dhe pikerisht

kontrolli dhe parandalimi i zgjimit mund ta pengoje agresivitetin. Nga ana tjeter, kur

agresiviteti mund te mesohet (sipas teorise se te mesuarit social), ai mund edhe te

c'mesohet.


Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata XI

KONFLIKTI DHE PAQJA

Te gjitha vendet pretendojne per qellime dhe perpjekje paqesore, por nga ana tjeter

armatosen dhe luftojne brenda vetes dhe me njera-tjetren. Vete vendet ne zhvillim kane 8

ushtareper nje mjek, sot ne bote ka mbi 51 000 arme nukleare, botajone harxhon <;do dite

per armet dhe ushtrite rreth 2 miliarde dollare amerikane (Sivard, 1991). Konflikti apo

elementet e tij jane te pranishem kudo, ne Bosnje dhe Kosove, ne Irak dhe Lindjen e

Mesme, ne grupe, organizata, institucione, shoqata, ne familje dhe vende pune.

Sidoqofte, duket se, megjithese edhe kjo e thene ne kuptime relative, lufton gjendjen

apatike, stimulon zhvillimin, perfshirjen, bashkepunimin, rrit perkujdesin. Kur kuptohet,

njihet dhe kontrollohet, konflikti mund te riorganizoje dhe te shendoshe raportet

nderpersonale njerezore. Kur mungon konflikti, di<;ka nuk shkon mire, gjerat nuk levizin,

problemet nuk zgjidhen. Nga ana tjeter, pajtimi eshte situate me orientim kryesisht

pozitiv qe shoqeron dhe shpesh pason konfliktin, eshte marreveshje, mirekuptim.

(;) Dilemat

Kur behet fjale per konflikte dhe dilema, individet gjenden perballe motiveve te perziera

dhe kontradiktore dhe ne keto raste ata kane mundesi te bejne zgjedhje kooperuese ose

rivalizuese. Shpesh, te dyja zgjedhjet kane brenda si fitimin edhe humbjen.

Dilemat e te burgosurit. Kur dy vete kapen duke kryer nje krim, futen ne procesin e

hetimit. Megjithese policia mendon se ata kane kryer nje krim t~ rende, nuk ekzistojne

provat e mjaftueshme dhe ata rrezikojne te lirohen. Per te marre deshmine e krimit te

rende, hetuesit i shtyjne te arrestuarit deshmojne kunder njeri-tjetrit, pa pranine e

partnerit. Ne keto kushte, te burgosurit peshojne situaten. Por te mos pranojne, qe te dy

do te marrin nje denim te moderuar. Por, kur njeri rrefehet dhe tjetri hesht, krimineli

rrefyes nuk do te denohet ndersa ai qe heshti do te marre denim te rende.

Kjo situate, qe ilustron dilemen e te burgosurit, ofron para dy subjekteve te eksperimentit

dy menyra veprimi: kooperimin apo rivalitetin. Po te bejne zgjedhje kooperuese, te dy


Universiteti lifbreteror ILIPJA - Psikologji Ligjerata )(J

subjektet do te marrin shperblim te moderuar. Ne qofte se do te zgjedhin rivalitetin, te dy

do te vuajne humbje te moderuar. Por, kur njeri kooperon dhe tjetri rivalizon, rivalizuesi

perfiton shperblim te madh dhe kooperuesi vuan humbje te madhe. Ne keto raste

individet vihen perballe veshtiresive, sepse nuk parashikojne dot menyren qe do te

zgjedhe pmineri.

Ne eksperimentet e shumta subjektet pjesemarrese ne dilemen e te burgosurit kane

zgjedhur tri shka!Ie per te dale nga situata:

1) Ata veprojne reciprokisht: kur kooperon njeri, kooperon edhe tjetri; kur njeri

rivalizon, edhe tjetri pergjigjet njelloj. Sidoqofte, rivaliteti e percakton me shume

reciprocitetin, kerkon me shume reciprocitet. Nderkohe, qe kooperimi jo gjithmone

imponon reciprocitet. Ne kete rast kooperuesi mund te deshtoje.

2) Karakteri kooperues apo rivalizues i sjelljes percaktohet edhe nga dallimet

individuale. Njerezit e ndryshem kane preferenca te ndryshme per rezultatet e veta

dhe tete tjereve (Kinght & Dubro, 1984). Ata qe kane orientim kooperues synojne te

maksimalizojne perfitimin e perbashket. Ata qe kane orientim individualist perpiqen

te maksimalizojne perfitimin e vet personal dhe jane me pak kooperues. Si<; jane ata

qe kane orientim rivalizues, qe synojne te maksimalizojne perfitimin e tyre vetjak ne

raport me ate te te tjereve: ne qofte se tjetri ka di<;ka, une duhet te kern me shume; ne

qofte se une kam me pak, tjetri nuk duhet te kete fare.

3) Edhe grupet njelloj si individet, mund te perfshihen ne dilemen e te burgosurit. Si

rregull, grupet jane me pak kooperuese dhe me teper rivalizuese se sa individet.

Grupet e ekstremizojne rivalitetin.

Dilemat sociale. Ne rastin e dilemes se te burgosurit zgjedhjet jane publike, ne i njohim

miqte dhe armiqte tane. Nderkohe, qe ekzistojne edhe dilema te tjera, ku eshte e veshtire

te percaktosh se kush eshte heroi apo mekatari. Nje alternative e tille mund te jete dilema

sociale, ku zgjedhja dhe preferenca me e mire individuale dhe per interesat e secilit

individ ne ve<;anti mund te sjelle deme te medha per shoqerine, pra, per gjithe individet se

bashku. I tille mund te jete shfrytezimi barbar i rezervave natyrore. Kur njerezit marTin sa

deshirojne, asgje nuk mbetet. Ne kete menyre prishet ekuilibri ekologjik, prej te cilit



varemi te gjithe. Po ashtu, po nuk dhame kontribute per sherbimet publike, apo per

grumbullimin e gjakut, ato nuk mund te funksionojne dhe nevojat emergjente te shoqerise

nuk mund te plotesohen. Pra, po nuk dhame sa duhet dhe po nuk morem sa duhet mund

t'i sjellim deme te pallogaritshme shoqerise, pra, edhe vetes. Eshte nje ekuiliber i

domosdoshem, qe perben nje dileme te madhe sociale, qe prodhohet nga konflikti midis

perfitimit privat dhe te mirave publike.

Asnje individ i vetem nuk mund t'i zgjidhe dilemat sociale. Zgjidhja kerkon kooperimin e

perpjekjeve te shume njerezve, qe nuk e njohin dhe n uk mund ta njohin njeri-tjetrin.

Studimet mbi dilemat sociale theksojne tri rrethana qe veshtiresojne zgjidhjen e

problemit.

l) Mekatet socialete mungeses se kontributet (si mospagimi i taksave per sherbimet

publike) eshte e veshtire t'i identifikojme dhe t'i korrigjojme. Njerezit e kane me te

lehte te terhiqen apo te shrnangen nga ajo qe duan, se sate japin di<;ka qe e kane

2) Prona e grupit mbetet nje problem i vazhdueshern. Kur rezervat ndahen midis

anetareve te grupit, ato mbarohen dhe konsumohen me shpejt se sa kur i perkasin nje

personi te caktuar.

3) Pasiguria per kapacitetin e rezervave boterore e shton sjelljen egoiste. Mungesa e

vizionit per rezervat e rnundshme dhe nevojat e mbijeteses i shtyjne njerezit te marrin

me shume per vete. Dhe kete e bejne te gjithe.

Reagimi i individeve ndaj dilemave sociale varet nga shume faktore, ku mund te ve<;ojme

karakteristikat personate te njerezv, informacionin se <;'po bejne te tjeret, ndjenjen e forte

te perkatesise ndaj komunitetit si dhe menyra e teknika te ndryshme organizimi,

strukturimi dhe drejtirni te situates sociale.

Paradigma e te mirave publike nderpersonale. Ky eshte nje model tjeter studimi i

kooperirnit dhe te rivalitetit. Sipas Rappaport dhe kolegeve te tij (1989) ne kete rast dy

grupe rivalizojne per nje shperblim te vetem. Ne <;do grup, <;do anetar ben zgjedhje

individuale nese duhet te investoje burimet e veta private per te ndihmuar grupin qe

ndihmoje shperblirnin. Nderkohe, qe shperblimi eshte nje e mire publike, qe do t'i takoje


Universiteti Afbreteror JLIPJA - Psikologji LigjerataXJ

te gjithe grupit, ne varesi te investimeve qe do te bejne te gjithe anetaret. Paradigma e te

mirave publike ndergrupore shfaqet njelloj si dilemat sociale, apo ekipet sportive:

mbeshtetet me teper ne perpjekjet e te gjitheve se sa ne ato personale. Ne kete rast

motivet komplekse prezantohen ne dy nivele: brendagrupore, kur anetaret zgjedhin neses

do te kontribuojne dhe ndergrupore, kur grupet zgjedhin, nese do te kooperojne apo do te

rivalizojne me njeri-tjetrin.

Studimi i Bornstein dhe kolegeve te tij (1989) identifikoi pasojat e komunikimit ne te dy

nivelet e mesiperme. Subjekteve iu dha mundesia te flisnin me anetaret e grupit te vet, te

flisnin si grup me grupin tjeter, dhe njekohesisht te realizonin te dy llojet e bisedave.

Grupet qe u lejuan te flisnin vetem brenda vetes kishin nivelin mete larte te kontributeve

te anetareve. Perkundrazi, grupet qe flisnin vetem me njeri-tjetrin kishin nivelin me te

larte te marreveshjeve kooperuese midis grupeve. Dhe grupet qe u lejuan te realizonin

komunikimin e dyfishte, brenda dhe midis grupeve, ishin te moderuara si ne kontribute

ashtu edhe ne marreveshje.

Si~ shihet, komunikimi ndergrupor e redukton kontributin e anetareve. Ndoshta ngaqe

individet shtojne motivin te perfitojne sa me shume duke investuar me pak. Dhe ashtu si

ne dilemen e te burgosurit, perfitimi me i madh arrihet nga grupi qe rivalizon ne kohen qe

grupi tjeter kooperon.

9 Rivaliteti

Armiqesite fillojne kur perplasen interesat, zakonisht, kur grupet rivalizojne per pune,

strehim dhe pushtet politik. Pasojat e ketij rivaliteti jane te ndjeshme ne shume zonate

globit. Sic; duket rivaliteti stimulon agresivitetin dhe sjelljet destruktive. Ne nje

eksperiment te Muzafer Sherifit (1966) dhe kolegeve te tij u ndertua nje situate rivaliteti

midis dy grupeve djemsh te panjohur fillimish me njeri-tjetrin. Pas krijimit te grupeve

filloi rivaliteti per te okupuar vendet e argetimit dhe per te marre pushtetin social ne

orientimin e kohes se lire. Gara per te fituar apo per te humbur prodhoi shume konflikte,

imazhe negative per grupin tjeter, dhe krenari dhe kohezion te forte brendagrupor. Kjo

ndodhi pa pranine e dallimeve kulturore, fizike apo ekonomike midis te dy grupeve.


Universiteti Mbreteror ILIRIA- Psikologji Ligjerata XI

Natyrisht, sjellja e tyre negative u stimulua nga situata negative. Por Sherifi, jo vetem qe

te panjohurit arriti t'i beje armiq, po r;ka eshte pozitive, mundi qe armiqte t'i beje mig.

Perceptimi i padrejtesise. Shpesh konflikti VJen nga revolta ndaj padrejtesise. Sipas

psikologeve sociale, njerezit e perceptojne drejtesine si e drejte, si shpemdarje e

shperblimeve ne proporcion te drejte me kontributet e individeve (Walster dhe koleget,

1978). Kur dy veta kane nje marredhenie te caktuar (qe mund te jete punedhenes

punemarres, burre-grua, koleg-koleg), ajo marredhenie eshte e drejte kur shperblimi im

eshte i barabarte me shperblimin tuaj, ashtu si dhe kontributi im eshte i barabarte me

kontributin tuaj. Nese ju kontribuoni me teper dhe perfitoni me pak se une, ju do te

ndiheni te shfrytezuar dhe te irrituar; une do te ndihem shfrytezues dhe fajtor. Ne kete

rast, ka mundesi qe ju, me teper se une, te ndjeni pabarazine (Greenberg, 1986).

Nje nga treguesit e teorise se drejtesise thekson se sa me kompetent dhe te zote ta ndieje

veten indidivi, aq me i pavleresuar dhe i zemeruar ndihet ai (Ross dhe koleget, 1971).

Protestat me te fuqishme vijne nga ata qe e mendojne veten si me te afte, se ajo qe

marrin. Sa kohe qe femrat i krahasojne mundesite dhe shperblimet e tyre me njera-tjetren,

ndihen te kenaqura. Por, kur krahasohen me pabarazine mashkullore behen te pakenaqura

dhe protestojne. Studiuesit mendojne se te jesh i drejte nuk eshte shpjegim bindes i

drejtesise. Sampson (1975) thote se teoricienet e drejtesise mendojne gabimisht se

parimet ekonomike qe drejtojne vendet kapitaliste perendimore jane universale.

Perceptimi i gabuar. Ne shume raste konflikti huron nga asgje: njerezit i keqkuptojne ose

i perceptojne gabim qellimet dhe motivet e te tjereve. Nisur nga tendencat vetesherbyese,

individi dhe grupet ia dedikojne vetes meriten e suksesit, ndersa pergjegjesine e humbjes

e shmangin nga vetja. Por, kete gje nuk e bejne per te tjeret. Sipas gabimit themelor te

atribuimit, njerezit e shikojne armiqesine e te tjereve tek personaliteti i tyre.

Grupet zakonisht i polarizojne tendencat vetesherbyese, vetejustifikuese dhe atribuitive te

individeve. Nje nga simptomat e mendimit te grupit eshte tendenca per ta perceptuar

grupin tone si te forte dhe te moralshem, ndersa grupin tjeter si te dobet dhe negativ.

Veprimin terrorist e quajme brutal, kur e ben grupi yne, dhe <;njerezor kur e ben grupi


Universiteti lvfbreteror ILJRIA - Psikologji Ligjerata XI

tjeter. Prandaj, fale tendencioziteteve te tilla, njerezit dhe grupet i stereotipizojne

perceptimet per te tjeret, i keqorganizojne pershtypjet dhe i standardizojne gabimet per te

tjeret. Keqperceptimet e tilla behen shpesh burim konfliktesh te shmangshme.

@ Persh.kaHezimi i kon.fliktit

Kooperimi dhe rivaliteti jane dukuri thelbesore te jetes shoqerore, prandaj ato mund te

jene te dobishme ose te demshme. Kooperimi mund t'i bashkoje perpjekjet e njerezve dhe

ta beje me efektiv kontributin e tyre, por nga ana tjeter, ai mund te stimuloje pasivitetin

dhe shfrytezimin e individeve. Ndersa rivaliteti i shtyn njerezit te arrijne nivele te lmta te

aftesive dhe talentit, por mund t'i perplase ata e te krijoje konflikte te dhunshme. Kur

rivaliteti shnderrohet ne konflikt, motivi i tij ndryshon nga qellimi per te fituar ne

qellimin dhe per te mundur tjetrin. Ne pershkallezimin e konfliktit ndikojne shume

faktore te tjere pervec; perceptimit te gabuar, perceptimit te padrejtesise e te tjere u

perm end en me siper.

Potenciali i rrezikut. Aftesia per te ndeshkuar dike qe eshte perfshire ne sjellje te gabuar

shpesh trajtohet si potenciali i rrezikut. Ky eshte potencial mund te jete jo vetem element

individual por edhe grupor, ne rastin kur grupi me potencial kercenues ushtron presion

ndaj grupeve ose individeve te tjere. Por, parimi i reciprocitetit paralajmeron, se

kercenimi dhe ndeshkimi mund te shkaktojne agresivitet. Kur nje person apo grup vepron

ne menyre kercenuese ose ndeshkuese, objekti perkates ia kthen me te njejten monedhe.

Perdorimi i taktikave detyruese mund te pershkallezoje konfliktin me tej se niveli fillestar

i tij (Deutsch, 1973).

Burimet. Edhe potenciali i rrezikut mund te sherbeje si burim dhe rezerve e individit per

ta perdorur gjate konfliktit. Nderkohe, qe ka edhe burime dhe rezerva te tjera qe ndikojne

ne pershkallezimin e konfliktik. Ketu pershfshihen koha, energjia, parate dhe pushteti

social per te marre mbeshtetjen e te tjereve. Edhe kur njerezit jane te barabarte ne

kapacitetet dhe pretendimet e tyre, ata qe kane keto burime jane me te predispozuar per

t'u perfshire ne konflikte ne krahasim me ata qe nuk zoterojne rezerva te tilla (Martin,


Universiteti Mbreteror ILIRIA- Psikologji Ligjerata XI

1986). Megjithate, nuk ka rendesi vetem te kesh burime te tilla, por edhe te dish se si t'i

perdoresh ato.

PAQJA

Faktoret qe stimulojne dhe pershkallezojne konfliktin i shtyjne te gjitha palet te

perfshihen ne sjellje agresive, shpesh zgjat per shume kohe. Por, situata armiqesore nuk

eshte asnjehere pa fund dhe e pazgjidhshme, ajo mune te ndryshoje ne menyre rrenjesore.

Mjafton te permendim raportet e Lindjes dhe Perendimit gjate Luftes se Ftohte.

Megjithese zgjati per nje kohe shume te gjate, armiqesia dhe konfliktet e forta mes tyre u

shnderruan menjehere ne paqe dhe pajtim. Ndonjehere armiqte e betuar behet miq te

ngushte. Psikologet sociale perqendrohen tek kater strategji, qe i ndihmojne armiqte qe te

miqesohen: kontakti, kooperimi, komunikimi dhe pajtimi.

Kontakti. Nje hap i domosdoshem per te reduktuar konfliktin eshte kontakti i patinereve.

Tashme dihet qe proksimiteti dhe afersia, nderveprimi i partnereve dhe ekspozimi i

shpeshte shtojne pelqimin. Armiqesia ndikon ne shmangien e kontaktit te rivaleve,

prandaj stimulimi i kontakteve mund te ndryshoje qendrimet e njerezve. Por, rezultatet

jane te dobeta, kur kontaktet jane rivalizuese, te pambeshtetura nga te tjeret dhe te

pabarabarta. Eshte e domosdoshrne qe kontakti i partnereve te kete status barazie, sic; jane

kontaktet midis ushtareve, midis fqinjeve, midis shitesave, midis te burgosurve, etj.

Sidoqofte, kontakti e lehteson dhe e arnortizon barrikaden e arrniqesise.

Kooperimi. Megjithese kontakti mund te ndihmoje, ai nuk mjafton te zbute konfliktin dhe

agresivitetin e rivaleve. Ka nivele te tilla armiqesie qe kontakti i pashoqeruar me

kooperimin, rnund te sherbeje si rast per te rindezuar konfliktin. V etem duke u pershfire

ne kooperirn, ne veprimtari dobiprurese te perbashketa, kur luftojne se bashku te njejtin

armik, kur realizojne se bashku te njejtin qellim, atehere kontakti dhe kooperirni arrijne te

pajtojne rivalet e armiqesuar. Kontakti rivalizues mund t'i ndaje njerezit, ndersa kontakti

kooperues rnund t'i bashkoje ata. Sidoqofte ka faktore te ndryshern qe i afrojne njerezit.


Universiteti Jvfbreteror ILIRIA. - Psikologji Ligjerata ){J

Rreziqet e jashtme te perbashketa. Shpesh, ne situata rreziku, njerezit ndjejne nevojen ta

ndajne ate se bashku. Duke u bere i perbashket, rreziku i te gjitheve imponon

shoqerizimin e te panjohurve, te njohurve, te te painteresuarve, te motivuarve, te miqve

dhe te armiqve. Ne keto raste njerezit behen miqesore, me kooperues, me pak

argumentues, me pak rivalizues. Ze e shfaqet shpitti i kohezionit, i unitetit. Ndjenjat e

patriotizmit dhe nacionalizmit zgjohen dhe forcohen, veyanerisht kur popujt perfshihen

ne konflikte dhe luftra kombetare. Ushtaret e frontit zakonisht ruajne lidhje e forta me

njeri-ljetrin, gjate gjithe jetes se tyre. Studentet kineze te Universitetit te Torontos, kur

diskriminohen forcojne me teper lidhjet me bashkepatriotet e tyre (Pak dhe koleget,

1991). Shume lidere, per te forcuar unitetin dhe kohezionin e grupit, krijojne armiq te

jashtem dhe situata kercenuese, si teknika mjaft efikase. Ne politiken e fuqive te medha

parapelqehen gjeresisht taktika te tilla: kombi ka nevoje per nje armik!

Qellimet e jashtezakonshme. Qellimet qe u sherbejne gjithe anetareve te grupit dhe qe

kerkojne perpjekje te perbashketa veyohen nga qellimet e zakonshme dhe afatgjata.

Qellime te tilla e bashkojne fuqine e grupit dhe krijojne harmonine e tij. Ne

eksperimentin me djemte e grupuar ne kampe kundershtare, qe u bene armiq me njeri

tjetrin, Sherif aplikoi qellimet e perbashketa. Studiuesi krijoi nje problem me ujin e

kampingut, qe furnizonte te gjitha grupet kundershtare. Ky ishte nje rast qe bashkoi forcat

e te gjithe grupeve, duke kooperuar per te realizuar qellimin e perbashket. Pas realizimit

te qellimit te jashtezakonshem, djemte e eksperimentit filluan te hane dhe te Iuajne se

bashku. Miqesia triumfoi mbi armiqesine. Me ane te izolimit dhe rivalitetit, Sherif i

shnderroi te panjohurit ne armiq. Ndersa me ndihmen e qellimeve te jashtezakonshme, ai

an·iti qe armiqte t'i beje miq.

Por, jo gjithmone qellimi kooperues i bashkon kundershtaret, Worchel dhe koleget e tij

(1980) propozuan se kooperimi i suksesshem i dy grupeve nxit terheqjen per njeri-tjetrin.

Por, kur grupet e konfliktuara me pare deshtojne ne perpjekjet kooperuese dhe kur

kushtet i lejojne qe t'ua atribuojne njeri-tjetrit deshtimin e veprimtarise, konflikti mund

te perkeqesohet. Ne qofte se grupet kundershtare te Sherif do te deshtonin dhe nuk do te

arrinin te rregullonin tubacionin e ujit duke i prishur pune njeri-tjetrit, atehere rrezikonin

te anniqesoheshin me teper.


Universiteti Mbreteror JLIRJA- Psikologji Ligjerata XI

Kooperimi mund te mesohet. Duke ofruar vazhdimisht modele kooperuese, duke u njohur

me avantazhet e modeleve te tilla, njerezit kane mundesi te ndjekin shembujt, te mesojne

te kooperojne.

Komunikimi. Palet qe perfshihen ne konflikt mund te zgjedhin edhe rruge dhe menyra te

tjera per te zgjidhur problemet qe i ndajne me njeri-tjetrin. Burri me gruan, opozita me

pushtetin, kombet kundershtare, kur jane ne konflikt mund te bejne ujdi te drejtperdrejte

me njeri-tjetrin. Kur nuk arrijne, atehere mund te therrasin nje pale te trete per

ndermjetesim, qe sugjeron dhe lehteson marreveshjen e tyre. Ose ata mund ta arbitrojne

situaten duke ia besuar mosmarreveshjen e tzre dikujt qe te ofroje zgjidhjen e

detyrueshme per te dyja palet.

Ujdia. Ne shume raste, kur kerkon me shume, merr me shume. Por, ne qofte se kerkesa

kembengulese zgjat shume dhe nuk leshon pe, atehere mundesia e konfliktit behet

realitet. Vetem duke gene besnik, duke toleruar kerkesat e njeri-tjetrit mund te arrihet nje

marreveshje e drejtperdrejte. Psikologet sjellin shembullin e Luftes se Gjirit Persik

(1991 ): Presidenti amerikan George Bush kercenoi hapur se 'do t' i shqelmonte gomeret e

Sadamit', ndersa Huseini, nga ana tjeter, perdori te njejten gjuhe kercenimi se 'do t'i

bente amerikanet te notonin ne gjakun e tyre'. Pas ketyre deklaratave lufta ishte e

pashmangshme.

Ndermjetesimi. Kur palet nuk arrijne ujdine, atehere ftojne ndermjetesit, qe ofrojne

rekomandimet dhe u japin mundesi paleve qe te bejne lehtesime. Per te dyja palet eshte

me e lehte t'i bejne leshime ndermjetesit, sepse ne kete rast ata nuk detyrohen nga

kundershtari, por nga nje pale asnjanese, qe nuk perfitim te drejtperdrejte ne konflikt.

Ndermjetesit ndihmojne per te zgjidhur konfliktin duke lehtesuar komunikimin

konstruktiv. Detyra e pare e tyre eshte t'u ndihmojne paleve qe ta rimendojne konfliktin

dhe te marrin informacion per interesat e pales tjeter (Thompson, 1991 ). Zakonisht,

njerezit e te dyja grupeve kane orientim rivalizues 'fitoj-humbas'. Pas negociatave ata

jane te suksesshem, kur kundershtaret e tyre jane te pakenaqur me rezultatin dhe te

pasuksesshem, kur oponentet jane te kenaqur (Thompson, 1991 ).


Universiteti lvfbreteror JLJPJA - Psikologji Ligj erata .XI

Ekziston nje histori klasike te dy motrave qe grindeshin per nje portokall (Follett, 1940).

Me ne fund ato arriten te bien ne ujdi per ta ndare portokallin pergjysem: njera e

shfrytezoi gjysmen e saj per te bere !eng, ndersa motra tjeter perdori tulin e gjysmes tjeter

per te bere kek. Psikologet sugjerojne se me ndihmen e ndermjetesit mund te arrihej nje

marrt:"veshje integrative: ne qofte se njera moter dote menie te gjithe lengun e portokallit

dhe tjetra te gjithe tulin e tij, atehere perfitimi i seciles pale do te ishte me i madh. Ne

kete menyre palet do te integronin interesat e tyre. Ne rastin e kompromisit te pare, palet

sakrifikojne diyka te rendesishme, ndersa ne marreveshjen integrative ato vetem

perfitojne deri ne fund dhe keshtu ato shperblehen reciprokisht. Ne kete menyre edhe

marredheniet e tyre forcohen.

Arbitrimi. Ndonjehere disa konflikte jane komplekse e te nderlikuara, interesat qe

perplasen jane ekstreme saqe eshte e pamundur zgjidhja e lehte e tyre. Serbet dhe

myslimanet e Bosnjes nuk mund te kishin juriksionin e te njejtit territor. Prinderit e

shkurorezuar nuk mund te kene te njejtat te drejta mbi femijen. Ne keto raste ndennjetesi

eshte i panevojshem. Prandaj, te dyja palet pranojne arbitrimin duke zgjedhur nje

ndermjetes ose nje pale te trete, qe te imponoje nje zgjidhje.

Pajtimi. Ndonjehere tensioni rritet shume, komunikimi i kundershtareve veshtiresohet,

zgjidhja behet e pamundur. Secila pale kercenon, detyron dhe i imponohet me

kembengulje 1jetres. Keto veprime behen reciproke. Ne keto raste kompromisi dhe

pacifizmi i njeanshem dote ishte deshtim dhe humbje per grupin perkates.

Psikologet sociale rekomandojne nje alternative tjeter: iniciativat graduale dhe reciproke

ne reduktimin e tensionit. Ne kete rast shfrytezohen parimet psikologjike te reciprocitetit

dhe atribuimit te motiveve. Kjo teknike i kerkon ydo pale qe te deklaroje qellimet

pajtuese. Duke i bere ato reciproke, iniciatori i shtyn palet qe te ndermarrin disa veprime

pajtuese ne nivele fillestare. Ne keto raste ai shfrytezon edhe presionin e opinionit

shoqeror, duke siguruar me pare edhe reciprocitetin e paleve ne keto veprime. Por,

nderkohe, ai mbron edhe interesat e ydo pale te 'te ruaje aftesine per t'u rikthyer ne

gjendjen e pare'. Kjo mundesi Iejon palet qe t'i pranojne me lehte hapat pajtues.



Eksperti i konflikteve Deutsch (1993) e permbledh strategjine e mesiperme ne aftesine e

negociatoreve per te gene te pamundur, te drejte dhe miqesore. Pra, te pamundur, per t'i

rezistuar familjarizmit, shfrytezimit dhe manipulimit; te drejte, per t'iu permbajtur

parimeve morale, pa reaguar reciprokisht ndaj sjelljeve imorale te te tjereve, duke iu

shmangur provokimeve te tyre; miqesore, ne kuptimin qe te kete deshire te inicoje dhe te

zhvilloje kooperimin.


Universiteti },,fb;'eteror ILIRIA - Pstkologji Ligjerata Xll

STEREOTIPET DHE PARAGJYKIMET

0 Stereotipet

Vleresimet negative qe emertojne paragjykimin mund te dalin nga lidhje te caktuara

emocionale, nga nevoja per te argumentuar sjelljen, nga besime dhe vec;:ori te caktuara te

nje grupi njerezish. Te stereotipizosh, dote thote te pergjithesosh. Per ta bere boten mete

thjeshte ne zakonisht e pergjithesojme ate. Stereotipet jane besime te shoqerojne grupet e

njerezve me disa Iloje te ve9anta karakteristikash. Per shembull, japonezet jane tinzare,

italianet emocionale, anglezet te ftohte, 9ifutet materialiste, serbet jane mizore, mesuesit

hutaqe. Stereotipet jane gjeneralizime, pergjithesime, skema per cilesite dhe

karakteristikat e anetareve te nje kategorie ose grupi social. Stereotipet e seksit, per

shembu!I, perfshijne cilesite e personalitetit qe mendohet se jane tipike per meshkujt dhe

fern rat. Stereotipet e gj inise, gj ithashtu perfshijne rolet profesionale dhe sociale qe

konsiderohen si paresore per meshkujt dhe fe1mat.

Stereotipet mund te jene pozitive ose negative, te sakta ose te pasakta (Jussim, McCauley

& Lee, 1995) Nje stereotip i sakte mund te jete i deshirueshem. Madje kjo dukuri quhet

shpesh ndjeshmeri ndaj diversitetit ose vetedije kulturore ne nje bote multikulturore. Te

stereotipizosh anglezet si me te shqetesuar se meksinanet, ngaqe tregojne vazhdimisht

oren ne nje takim pune, do te thote te kuptosh c;:fare te parashikosh dhe si te veprosh me

ferkimet me te vogla ne 9do kulture. Nje nga problemet qe lidhet me stereotipet eshte

s;eshtja nese ato jane pergjithesime te tepruara apo vetem gabime. Dikush mund t'i

stereotipizoje romet si tip ike per te jetuar me asistence, ose per te bere me shume femije

se sa shqiptaret e tjere, dhe kjo mund te jete e sakte. Por, te mendosh se shumica e atyre

qe jetojne me asistence ose atyre qe bejne shume femije jane rome, do te thote t'i

pergjithesosh se tepermi, sepse kjo mund te mos jete e vertete. Nje problem tjeter qe

lidhet me stereotipet shfaqet, kur njerezit dallimet e ndryshme ia atribuojne negativisht

biologjise racore, duke injoruar forcat sociale penguese. Njerezit mund te shohin se raca

lidhet me shperberjen ose problemet sociale te familjes, por nuk shohin shkakun e vertete

te mosintegrimit te saj, qe mund te jete varferia ose papunesia.


Universiteti lvfbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata Xll

Stereotipet kane orgjina te ndryshrne, ne varesi te kendeve te shikirnit. Sipas Allport

(1954) ne aspektin historik, stereotipet burojne nga e kaluara. Keshtu, periudha e

skllaverise ka sjelle sot portretin e zezakeve si inferiore ne krahasirn me te bardhet.

Formimi i stereotipeve perfshin dy procese. (1) Kategorizimi, eshte nje perceptues, duke

gene se njeriu i grupon objektet e ve9anta ne grupe ne vend qe te mendoje per secilin prej

tyre si objekt me vete. Kur njerezit e grupojne njeri-tjetrin rnbi hazen e gjinise, races dhe

ve9orive te tjera te perbashketa, ky proces quhet kategorizirn social (Taylor & Wilder,

1986). (2) Procesi i dyte i krijimit te stereotipeve rrjedh nga i pari. Ka nje ndryshim midis

grupirnit te objekteve dhe te njerezve. Kur bejne kategorizimin social, perceptuesit vete

jane anetare ose joanetare te kategorive qe formojne. Grupet i identifikojne me veten i

quajme grupe te brendshme ose brendagrupe; Ky dallim ka rendesi, sepse njerezit

tentojne te supozojne se ka ngjashmeri me te madhe midis anetareve te jashtegrupeve se

sa midis anetareve te brendagrupeve. Ky supozim njihet si tendenca e homogjenitetit te

jashtegrupeve.

Stereotipet dhe paragjykimet. Stereotipet nuk jane burime te paragjykimit. Ashtu si

skemat e tjera njohese, stereotipet bashkojne nje sasi te madhe informacioni per njerezit e

tjere, strukturojne perceptimet tona per te tjeret. Por, per shkaqe te ndryshme ato shpesh

sherbejne si mbeshtetje per paragjykimet tona.

(1) Stereotipet jane pergjithesime dhe si te tilla mund te kalojne lehte masen e

pergjithesimit. Per shembull, megjithese mund te jete e vertete qe meshkujt jane me

agresive se femrat, stereotipi mund te jete i gabuar, kur aplikohet per te gjithe meshkujt

dhe femrat ne te gj itha rastet.

(2) Disa stereotipe mund te perfshijne thelbin e te vertetes, ato bazohen ne tendencen

e verifikimit empirik. Sidoqofte, zakonisht stereotipet jane kaq te ekzagjeruara, sa jane

krejt te gabuara.

(3) Stereotipetjane zakonisht vleresues. Ato percaktojne se gjithe anetaret e nje grupi

te caktuar kane me pak ose me shume karakteristika pozitive ose negative. Studimet e

stereotipeve gjinore per shembull, tregojne se karakteristikat e meshkujve vleresohen me

teper nga ana sociale, se sa ato te femrave.


Universiteti Jvfbreteror JLIRIA - Psikologji Ligjerata XII

( 4) Teoricienet thone se stereotipet nuk jane aktivitet teresor, i plote, racional.

Pergjithesimet tona per sekset jane shume te thjeshta dhe jofteksibel, ato na pengojne te

shikojme karakteristikat e 9do personi te grupit.

@ Paragjykimet

Stereotipet formohen duke kategorizuar njerezit dhe duke dalluar brendagrupet dhe

jashtegrupet. Ky orientim njohes, ku stereotipet konsiderohen si produkt i ftohte i

menyres se te menduarit te njerezve presupozon se, ne qofte se ne do te parandalonim

shikimin e njeri-tjetrit me terma kategorizues ose do te ishim te vemendshem ndaj

informacionit per te tjeret, atehere nuk do te kishte diskriminim ne bote. Por, ne te

vertete, nuk ndodh keshtu. Problemi nuk eshte vetem tek menyra e te menduarit tone per

grupet. Rendesi ka edhe nje faktor tjeter: (:'mendojme ne per grupet sociale. Pra, ne nje

rruge tjeter qe te ~ton ne diskriminim eshte edhe paragjykimi.

Paragjykimi eshte nje qendrim negativ i pajustifikueshem kunder nje grupi dhe anetareve

te tij, i bazuar vetem ne anetaresine e tyre ne grup. Paragjykimi eshte nje problem i madh

sot ne bote. Ne Afriken e Jugut, ka qene i njohur racizmi; ne Gjermani neonazistet

terrorizojne emigrantet turq. Por, edhe shqiptaret aktualisht po paragjykohen per kulturen,

qendrimet, politiken, madje edhe per koleren. Nderkohe, mbi bazen e paragjykimeve

historike ne Kosove, konflikti social ka arritur ne nivelin e luftes se armatosur midis

shqiptareve dhe serbeve. Ne qofte se stereotipet jane besime te gabuara pergjithesuese,

paragjykimet jane qendrime negative. Diskriminimi eshte sjellje negative. Paragjykimet

kane nje shtri1je te gjere ne qendrimet njerezore.

Burimet e paragjykimeve. Ne librin e vet "Natyra e paragjykimit" me 1954, Gordon

Allport thekson se paragjykimi eshte nje fenomen ndergrupor. Ai eshte nje tendence baze

njerezore per te formuar grupe sociale dhe per te favorizuar grupin tone ne krahasim me

te tjeret.

Konjlikti ndergrupor. Shpesh ne jeten e perditshme krijohen konflikte te ndryshme

sociale midis grupeve etnike, gjinore, moshore, etj. Perceptimet e anetareve te grupeve ne


Universiteti Mbreteror IL!RIA - Psikologji Ligjerata XII

keto konflikte perputhen me teorine e konfliktit real te grupeve per gjykimin. Sipas kesaj

pikepamjeje paragjykimi shfaqet si realitet i gares midis dy grupeve. Kur dy grupet

konkurrojne per nje burim vlere, grupi qe fiton nuk e ndan burimin me grupin qe humbet.

Keshtu, grupi kundershtar shikohet si rrezik, kercenim dhe shpejt lind e zhvillohet

paragjykimi. Sipas Allport, konflikti midis grupeve "i ngjan notes se nje organoje. Ai i

vendos gjithe paragjykimet, qe jane harmonizuar ne te, n~ nj~ vibrim simultan" (1954).

Kategorizimi social. Sipas teorise se konfliktit real te grupit, njeriu formon paragjykimin,

kur ai ndjen se grupet e tjera perbejne rrezik per te. Por, Henri Tajfel (1978) argumenton

se paragjykimi krijohet edhe kur mungon konflikti dhe rreziku. Ai e bazon idene e vet ne

konceptin e kategorizimit social: qe eshte ideja se qeniet njerezore synojne te klasifikojne

njerezit e tjere ne kategori. Ne ket proces ne e ndajme intuitivisht popullsine e botes ne

dy kampe: grupi yne dhe gjithe te tjeret. Ne shikojme njerezit ne g:p.,1pin tone ne menyre

favorizues, se sa ata jashte grupit tone. Tajfel supozon se tendenca ne grup-jashte grupit

formohen, kur kategorizimi bazohet ne kritere te parendesishme dhe te palidhura me

njeri-tjetrin. Ne qofte se jemi femra, ne favorizojme femrat e tjera dhe nuk favorizojme

meshkujt. Ne qofte se kemi sy te kalter, nuk i pelqejme njerezit me sy ne ngjyre kafe.

Kategorizimi dhe tendencat perceptive. Kur i ndajme njerezit ne kategori ne i shikojme

ata si individe te ve<;ante, por me cilesi unike. Keshtu perceptimi yne kthehet ne tendence

(Quattrone, 1986). Zakonisht anetaret e grupit tone krijojne pershtypjen per grupin tjeter,

se ata jane individe te njejte, kane te njejtat cilesi dhe karakteristika, prandaj grupi quhet

homogjen. Grupi yne shikohet me i diferencuar, ndersa ai jashte nesh si homogjen. Grupi

yne duket me kompleks dhe sofistikuar. Dhe ne ndjejme se "ne jemi individe, ndersa ata

jane njelloj te gjithe" (Linville, 1982). Kur shkojme ne nje vend te huaj, verne re se te

huajt jane njelloj te ngjashem me njeri-tjetrin, por dallojne shume nga ne, nderkohe qe

shoket tane dallojne shume me njeri-tjetrin.

Personaliteti paragjykues. Urrejtja dhe armiqesia jane reagtme universale ndaj

jashtegrupeve dhe gjithmone do te jene te tilla. Por pse? Nje menyre shpjegimi eshte

trajtimi i paragjykimit si problem i individeve. Keshtu del qe disa prej nesh jane me

paragjykues, se te tjeret. Shume studime deshmojne se paragjykimet ndaj grave,


Universiteti liwreteror !LIRIA - Psikologji Ligjerata XII

homoseksualeve., te zinjve, te moshuarve dhe minoriteteve tentojne be bashkeekzistojne

ne nje njejtet in divide (Bierly, 1985; Snyder & Ickes, 1985). Por cilet jane keta individe?

Jane kryesisht ata me personalitet autoritarist. Autoritaristet jane konvencionale (te

kushtezuar), te ngurte ne mendimin e tyre (te paepur), seksualisht te frenuar, te perulur

ndaj figurave autoritare dhe jotolerant ndaj atyre qe jane ndryshe. Studimet argumentojne

se ne femijeri kane pasur prinder dominues, qe kane perdorur masa disiplinore

ndeshkuese te renda. Duke qe paragjykimi gjend vendin e vet tek personat qe mendojne

me terma te thjeshte, kategorik dhe qe kane nevojne per nje shkarkim te frustrimeve te

tyre personale.

Teoria e konjliktit real. Pikepamja qe shpjegon se rivaliteti i drejteperdrejte per vlera te

caktuara, kur burimet jane te kufizuara shkakton armiqesine midis grupeve quhet teoria e

konfliktit real. (Levine & Campbell, 1972). Njeri grup mund te luftoje me mire ne betejen

per toke, peme ose pushtet. Grupi qe humbet behet i frustruar dhe i fyer, ndersa fituesi

ndihet i kercenuar dhe i pambrojtur, madje para se konflikti i gjate te arrije kulmin. Ka

shume mundesi qe shume paragjykime ne bote te stimulohen nga realiteti i individit. Por,

ka nje dallim serioz. Studimet tregojne se njerezit fyhen jo nga ajo qe nuk kane per nga

deprivimi relativ i tyre. Deprivimi relativ eshte besimi se ata jane te do bet ne garen mete

tjeret. Ka dy burime potenciale te deprivimit relativ: (1) deprivim egoistik, i cili lidhet me

interesin e vet, te individit pra, dhe (2) deprivim vellazeror, i cili kate beje me interesin e

grupit. Ky eshte nje dallim paresor qe vlereson rivalitetin si burim te paragjykimit. Midis

amerikaneve te bardhe, ndjenjat antizezake nuk lidhen me fitoret apo humbjet personale,

por me friken se te bardhet dote humbasin si grup (Hovland & Sears, 1940).

Teoria e identitetit social. Besimet e mesiperme u studiuan ne shkollen e larte te Bristolit

ne Angli nga Henri Tajfel (1982). Studentet u vune para nje seri tabelash rreshqitese me

pike dhe ata duhet te vleresonin numrin e pikeve ne secilen prej tyre. Tabelat rreshqitnin

shume shpejt, keshtu qe piket nuk numeroheshin dot. Pastaj eksperimentuesi u tha

subjekteve se disa prej tyre ishin mbivleresues kronike, ndersa te tjeret ishin

nenvleresues. Ne detyren e dyte subjektet u ndane ne grupe te supozuara si nenvleresues

dhe mbivleresues (ne fakt u ndane pa kriter). Duke e ditur se kush ishte ne grupin e tyre,

subjektet i !okalizonin piket tek njeri-tjetri; piket dote kembeheshin me para.


Universiteti Mbreteror ILIRIA - Psikologji Ligjerata XII

Kjo procedure u ndertua per te krijuar grupet minimale, personat e kategorizuar ne haze

te ngjashmerive arbitrare, minimalisht, te rendesishme. Mbivleresuesit dhe

nenvleresuesit ishin grupe te vogla, te rastesishme. Ata nuk ishin rivale historike,

kundershtare te hershem, nuk ishin te frustruar, nuk rivalizonin per burime te kufizuara.

Megjithate, subjektet lokalizonin vazhdimisht me teper pike per anetaret e grupit te tyre,

se sa per grupin e tyre. Ky model diskriminimi quhet jofavoritizmi i brendagrupit dhe

eshte deshmuar nga studimet ne shume vende te tjera. Madje, edhe ne grupet e ndertuara

arbitrarisht, me hallka te rastesishme subjektet favorizonin ata me te cilet ishin lidhur ne

nje zinxhir. Per te shpjeguar favoritizmin e brendagrupit Tajfel & Turner propozuan

teorine e identitetit social. Sipas kesaj teorie, secili prej nesh perpiqet te shtoje

veterespektin tone, i cili ka dy komponente: (1) identitetin personal dhe identitetet e

ndryshme sociale, qe rrjedhin nga grupet, te cileve u perkasim.

Teoria e ngjashmerise gjenetike. Nje nga burimet me interesante te paragjykimeve, qe

gjithmone mbetet si nje shkak i mundshem i tyre·eshte teoria mbi bazat e tyre biologjike.

Sipas ngjashmerise gjenetike (Rushton, 1989) tendenca per te mos pelqyer njerezit e

grupeve te tjera eshte pjese e natyres se trasheguar te njeriut. Gjenet mund te sigurojne

me mire mbijetesen e tyre ne brezat e ardhshem, duke inkurajuar riprodhimin e gjeneve te

· tjera te ngjashme ose teper te perafetia me veten. Prandaj, nuk eshte e nevojshme qe keta

personate kene lidhje direkteme te paret e tyre, mjafton qe gjenet e ngjashme te gjenden

ne organizmat qe nuk i kane gjurmet e origjinave te tyre ne te njejtet pasardhes. Teoria e

mesiperme pretendon, se njerezit mund ta dallojne ngajshmerine gjenetike nepermjet te

dyja formave te saj: fizike dhe te sjelljes.

Feja dhe paragjykimi. Ata qe perfitojne nga pabarazia sociale dhe qe e kuptojne se

njerezit jane krijuar njelloj, perpiqen te gjejne nje justifikim per realitetin e pabarabarte.

Shpesh ky justifikim eshte besimi tek Zoti, se ai e ka vendosur rregullin social mbi toke.

Dihet se statusi i pabarabarte krijon paragjykimet. Pra, edhe feja eshte nje paragjykim per

te justifikuar pabarazine social e.

PSIKOLOGJIA SOCIALE DHE POLITIKA BOTERORE


Universiteti J'vfbreteror ILJRJA - Psikologji Ligjerata ){]]

A e plotesojne pikepamjet dhe gjetjet shkencore te psikologjise sociale kuptimin tone per

politiken boterore dhe lokale dhe per luften dbe paqen midis kombeve dhe shteteve?

Pergjigjja psikologeve sociale eshte nje 'Po' ketegorike. Por, <;fare mund te shprehet dhe

shihet qarte ne kete <;eshtje? Si9 e dime, psikologjia sociale zberthen shkaqet e

mendimeve, ndjenjave dhe veprimeve te qenieve njerezore. Pare nga ky kendveshtrim,

marredheniet nderkombetare jane produkt i mendimeve ndjenjave dhe veprimeve te

qenienve njerezore, te cilat vendosin te armatosin ose te <;armatosin kombet, te

angazhohen ne spastrime etnike, ose te ndertojne sisteme politike pluraliste. Pra, duket se

psikologjia sociale duke arritur qellimet e saj shpjeguese, mund te hedhe drite mbi

probleme qendrore te <;eshtjeve politike.

Por, le te jete e qarte qe ne fillim se te vertetosh lidhjen e psikologjise sociale me

politiken, nuk eshte aspak gje e lehte. Kjo vjen per disa shkaqe. (1) Eshte shume e

veshtire qe te vertetohet ndikimi konkret i koncepteve te psikologjise sociale ne

vendimmarrjen politike. (2) Shpesh eshte e veshtire qe te shmangen ndikimet emocionale

te realizuesve te hulumtimeve (hulumtuesve) mbi rezultatet dhe gjetjet e hulumtimeve.

(3) Eshte teper e veshtire qe te manipulohen elemente te jetes politike ne kushte

laboratorike per qellime hulumtimi (4) Kritiket e psikologjise sociale jane gjithmone te

gatshem qe te kritikojne psikologet sociale per mos gjetjen e metodave adekuate per

gjetjen e nje lidhshmerie mete madbe te koncepteve teorike ne jeten praktike politike.

Duke qendruar tek veshtiresite eksperimentale qe has psikologjia sociale ne perpjekjet e

saj per te ofruar gjetje shkencore praktike ne fushen e politike, duhet te permendim faktin

se ngjarjet ky<;e politike ndodhin vetem nje here. A do te niste Lufta e Trete Boterore,

nese presidenti Kenedi dote ndiqte keshillat e keshilltareve te tij dhe te sulmonte raketat

sovietike me 1962 ne Kube? Si9 mund ta kuptojme edhe nga ky shembull, grupet e

kontrollit nuk ekzistojne. Ato ekzistojne vetem ne imagjinaten e analisteve politike te

cilet perpiqen te rikonstruktojne ngjarje te ndryshme, nese shkaku qe hipotezohet do te

merrte ndonje vlere tjeter. Pra, kjo nenkupton qe eshte e pamundur te kthehet mbrapsht

historia dhe te manipulohet prania ose mosprania e nje personaliteti, ngjarjeje ose

politike.

Ligjerues: Dashamir Berxulli .. MSc. 7

Universiteti lvfbreteror ILIPJA- Psikologji Ligjerata XII

Nje problem tjeter eshte nderlidhja e shkaqeve te ngjarjeve. Ne eksperimente te caktuara

ne mund te manipulojme nje shkak te caktuar dhe te shohim efektin e ndryshimit te tij.

Shkaqet e nje ngjarjeje politike gjenden rralle te izoluara nga njeri-tjetri. Kur ne merremi

me nje shkak te caktuar, ne gjithmone e vendosim ate ne kontekst me shkaqe te tjera,

duke krijuar keshtu ndryshore te perziera (Jervis, 1996). Per shembull, nese ne i japim

Gjermanise hipotetikisht rritje me te vogel ekonomike para Luftes se Il-te Boterore,

atehere ne faktikisht ndryshojme te gjithe situaten gjeopolitike te botes per kete kohe.

Mbase ne kete rast Anglia nuk do ta perceptonte me Gjermanine si fuqi qe synonte

hegjemoni mbi Europen, por do te shihte Francen si nje kercenim kryesor (si ne kohen e

Napoleonit) ose Rusine site tille (si pas 1945-es). Pra, nje ndryshim i vogel ne gjendjen

ekonomike ose politike te nje vendi, mbase do te ndryshonte dhe perberjen e aleancave te

caktuara ndershteterore.

Nese politika boterore perceptohet si nje sistem brenda sistemit dhe nese nuk eshte

menyra e duhur te imagjinohet manipulimi i nje shkaku hipotetik duke e izoluar ate nga

rrjeta e shkaqeve ne te cilin ai shkak perfshihet, ne gjendemi perpara nje dileme shume te

madhe. Sa me shume te nderlidhura qe behen shkaqet potenciale te ngjarjeve politike, aq

me pak i mundshem behet parashikimi i ndryshimeve, pasi ndryshohet nje fak i caktuar.

Nje tjeter faktor qe e ben te veshtire kuptimin e politikes boterore eshte fakti qe shumica

e debateve mbi 9eshtje te diskutueshme te politikes boterore shoqeron nga motive politike

partizane. Per shembull, mbrojtesit e politikes mbrojtese te Reganit gjate viteve 80-te

thone qe pa kete lloj politike do te ishte e mundur qe ne Bashkimin Sovjetik te vinte nje

lider kaq radikal per reforma sa Mihail Gorba9ovi, perestrojka dhe glasnosti i te cilit 9uan

ne shperberjen e Bashkimit Sovietik (Pipes, 1993). Nderkaq, kritiket e Reganit thone qe

armatimi i tij ose nuk kishte fare lidhje me zhvillimet ne Bashkimin Sovietik, ose edhe

nese ishte e lidhur ne ndonje menyre, praktikisht paraqiste pengose reformatoret; pra, ne

te dyja rastet, politika e tij mbrojtese, paraqiste nje harxhim te kote te thesarit te shtetit.

Kognitivizmi: program alternativ per hulumtim qe po shfaqet. Teorite neorealiste ne

shpjegimin e proceseve dhe ngjarjeve politike kritikohen se ekzagjerojne natyren


r

'.

Universiteti liwreteror !LIFJA - Psikologji Ligjerata XI!

anarkike te politikes boterore, rolin pushtetin ekonomik-ushtarak te vendeve ne

percaktimin e interesave nacionale dhe urgjencen e racionalitetit te nevojshem. Kjo le

mundesi edhe per qasje te tjera psikologjike ndaj politikes boterore. Nje kuptim i kesaj

kritike eshte se nese ne kerkojme shpjegime se pse vemdimmarresit ne nivel nacional

bejne ate qe bejne, do te dubet t'u shtojme perceptimeve qe na vijne nga teorite makro (te

cilat i vendosin kombet-shtete ne matriksen nderkombetare te pushtetit) me presupozime

mikro mbi perfaqesimet kognitive te vemdimmarresve ne ambientin politik, qellimet e

tyre ne ate ambient dhe perceptimeve te tyre per kufizimet normative politike ne lidhje

me opsionet e strategjive te ndryshme. Ne kete kontekst, fundi i paradokohshem i Luftes

se Ftohte na jep nje shembull te mire ilustrues. Duket se eshte shume e lehte te behen

racionalizime gjeostrategjike post hoc per ate qe lidershipi sovjetik mund te ndermerrte

gjate viteve '80-te. Por ama teorite sistematike (pra, makro teorite) nuk i japin pergjigje

nje pergjigjeje strategjike: pse !idershipi sovjetik ndermori ate rruge qe ndermori dhe jo

ndonje tjeter?

Hulumtimet kognitive ne politiken boterore vendoset ne nje dy parakushte funksionaliste

te thjeshta:

(I) Poiitika boterore JO vetem qe eshte e nderlikuar, por aJo eshte gjithashtu

dykuptimshe. Sa here qe njerezit nxjerrin perfundime mbi historine, ata i

mbeshteten mbi rikonstruksione spekulative per ate se cfare mund te kishte

ndodhur ne boterat e krijuara menderisht nga vete ata.

(2) Njerezit, si procesore me kapacitet te kufizuar informacioni qe jane, shpesh u

kthehen strategj ive te thjeshtezuara, kur perballen me real itete apo ngjarje

komplekse, qe, nga ana e tyre, prodhojne pasiguri.

Vendimmarresit ashtu si edhe qeniet e tjera te vdekshme, e shohin boten nepermjet nje

xhami te erret: pra, me ane te imazheve qe thjeshtezuara qe ata kane per skenen

nderkombetare. Vendimmarresit mund te veprojne racionalisht, por ky racionalitet i tyre

kufizohet vetem ne perfaqesimet e thjeshtezuara qe kane ata per realitetin (Simon, 1957).

Per te kuptuar politiken e jashtme, kognitivistet fokusohen ne keto perfaqesime mendore

te thjeshtezuara mbi realitetin qe vendimmarresit shfrytezojne per te interpretuar dhe per

te zgjedhur midis shume drejtimesh te vepruari (Axelrod, 1976; Cottam, 1986; Jervis,



1976; George, 1969, 1980; Herrmann 1982; Holsti, 1989; Hudson, 1991; Larson, 1994;

Sylvan et al., 1990; Thorson & Sylvan, 1992; Vertzberger, 1990 ). Megjithese, ka shume

mospajtirne per ate se si te paraqiten keto perfaqesime (propozirnet ne kete pike

pershfijne te gjithe dyshimet e zakonshrne teorike: skemat, skriptat, irnazhet, kodet

operative, sistemet e besimeve, rrjetet e shoqerizuara), ekziston nje konsensus ne nje pike

kyce: sisternet e besimeve te politikave te jashtme perrnbajne ne nje rnase te rnadhe

elemente kognitive. Sistemet e besirneve sigurojne pergjigje te gatshme per ceshtje

themelore mbi politiken boterore. Cilat jane objektiva themelore te shtetit tjeter? Cilat

duhet te jene objektivat tona? A mund te shmanget konflikti dhe, nese po, si? Nese jo, ne

cfare forme eshte me e mundshme qe te shfaqet konflikti? Me tej, sistemet e besimeve

shpesh na lejojne neve qe te parashikojme zgjedhje te politikave te caktuara brenda

kushteve specifike, gje qe mund te arrihet rralle nga teorite e pastra sistematike (cf. Blum,

1993; George, 1983; Herrmann, 1995; Rosati, 1984; Shimko, 1992; Tetlock, 1985;

Walker, 1977; Wallace, Suedfeld, & Thachuk, 1993).

Gabimi themelor atributiv. Njerezit shpesh preferojne shpjegime te brendshme,

dizpozitive per sjelljen e te tjereve, madje edhe kur ekzistojne shkaqe situative te

vlefshrne (Gilbert and Malone, 1995; Jones, 1979; Ross, 1977). Kjo prirje gjykuese mund

te nderveproje rrezikshem me pronesi kryesore te ambientit nderkombetar. Te marrim

parasysh dilemen aq shume te diskutuar te sigurise (Jervis, 1976, 1978). Per te mbrojtur

veten e tyre ne nje ambient anarkik, shtetet duhet te kerkojne siguri qofte nepermjet

programeve te shtrenjta te mbrojtjes per veten e tyre, ose duke hyre ne aleanca te cilat i

obligojne te tjeret per t'i mbrojtur ata. Vleresimi i qellimeve dhe interesave ne kesi lloj

ambienti eshte shpesh shume e veshtire. Zakonisht, nuk ka rruge te lehte ne berjen e

dallimit midis shteteve mbrojtese, te cilat u pergjigjen logjikes se gares ne situata te

ndryshme dhe shteteve ekspansioniste. Nese secili merr parasysh me te keqen, arena

tashme eshte vendosur per ushtrite qe jane per konflikt, megjithese asnjera pale nuk e ka

deshiruar konfliktin (Downs, 1991; Kramer, 1988). Gabimi themelore atributiv i keqeson

gjerat duke ulur pragun e perceptuar te qellimeve armiqesore atributive te shteteve te

tjera. Kjo tendence, ne gershetim edhe me dilemen e sigurise, mund te coje ne shume

gabime te vendimmarresve, te cilet ekzagjerojne qellimet armiqesore te fuqive qe ne fakt

jane te motivuara nga qellime mbrojtese. Dilema e sigurise i detyron madje shtetet


Universiteti 11-fbreteror IL!RJA - Psikologji Ligjerata .XII

paqesore te armatosen; atehere, gabimi themelor atributiv i ben vezhguesit per te bere

supozime dispozicionale te pasakta. Divergjenca aktor-vezhgues ne atribuime, qe sic e

kemi thene eshte tendenca qe aktoret te shohin sjelljen e tyre si me pergjegjese per

situaten (Jones & Nisbett, 1971 ), mund t'i keqesoje akoma me shume gjerat. Te njejtin

efekt mund te kene edhe motivet difensive te egos (Heradstveit & Bonham, 1996). Te dy

keto procese i nxisin lideret qe t'ua atribuojne shpenzimet e tyre ushtarake presionit te

justifikueshem situativ (Jervis, 1976). Keto vete-atribuime mund te kontribuojne per nje

spirale te vetekenaqeshme armiqesore ne te cilen vendimmarresit e dine qe ata po

armatosen per qellime mbrojtese, supozojne qe edhe te tjeret e dine kete, dhe arrijne

pastaj ne perfundimin qe ata qe nuk e dine, duhet te jene duke ngritur kapacitetet e tyre

ushtarake, duke gene se kane qellime agresive (Swann, Pelham, & Roberts, 1987).

Rezultati me i mire ne kete rast jane shpenzimet e shumta te panevojshme ushtarake,

ndersa ai me i keqi eshte gjakderdhja e panevojshme (White, 1984).

Gabimi themelor atributiv mund te nxise gjithashtu edhe nJe forme tjeter te

keqperceptimit ne arenen nderkombetare: tendencen per te perceptuar qeverite si agjente

shkakore unike me shume se sa nje perzierje e nderlikuar burokratesh dhe nensistemeve

politike, ku secili nensistem ndjek qellimet dhe misionin e tij (Jervis, 1976; Vertzberger,

1990). Rindertimet retrospektive te krizes kubane kane nxjerre ne drite shume lidhje me

ane te te cilave forcat amerikane dhe sovjetike mund ta kishin cuar deri ne kontakte

dhune, jo si rezultat i ndonje politike, koreografie ose master plani te bere nga lideret e

medhenj, por si rezultat i komandanteve lokale, te cilet ekzekutonin procedurat standarde

operative (Blight, 1990; Sagan & Waltz, 1995). Nje analogji organizative ne lidhje me

gabimin themelor atributiv eshte mosndjeshmeria ndaj shume pikave te mosperputhjes

midis politikave zyrtare kolektive dhe politikave te cilat zbatohen realisht ne nivel

konkret.

Besimi i tepert. Puna eksperimentale shpesh kane nxjerre ne pah qe njerezit e teprojne ne

besimin qe kane ne gjykimet faktuale dhe parashikimet e tyre, ve<;anerisht per probleme

te veshtira (Einhorn & Hogarth, 1981; Fischhoff, 1991 ). Ne fushen e politikave te

jashtme ky besim i tepe1i mund t'i <;oje vendimmarresit ne: (1) zhvleresimin e

pikepamjeve opozitare; (2) mbivleresimin e aftesive te tyre per te zbuluar idete e

Ligjerues. Dashamir Berxulli, lv!Sc. 11


padukshme te qellimeve te te tjereve; (3) pervetesimin e informacionit vetem ne lidhje

me bindjet e tyre Vendimmarres me besim te tepert ne vendet mbrojtese jane te prirur qe

te keqzbatojne strategjite e shmangies (parandalimit) ose duke deshtuar qe t'u pergjigjen

sfidave eventuale, duke genese mendojne se nuk dote kete sulme (psh. Izraeli ne 1973),

ose duke dhene kercenime te panevojshme, sepse ata jane te sigurte qe do kete sulme, kur

nuk eshte planifikuar asnje i tille (Levy, 1983). Ndersa agresoret jane te prirur te

ekzagjerojne mundesine qe shtetet mbrojtese nuk do t'i pergjigjen sfidave (Lebow, 1981).

Me tej, besimi i tepert mund te prodhoje politika te gabuara, kur vendimmarresit

vleresojne kapacitetet ushtarake dhe ekonomike. Per shembull, besimi i gabuar qe nje

shtet eshte ushtarakisht superior ndaj nje shteti rival, mund te prodhoje politika te

rrezikshme, te cilat mund te 90jne ne luftra te shtrenjta te cilat askush nuk i ka dashur

(Levy, 1983). Ne kontrast me keti:~, nje besim i gabuar qe nje nje shtet eshte me inferior

ndaj nje rivali mund ta keqesojne konfliktin ne dy menyra: (1) nje besim i tille prodhon

gara armatimi te panevojshme, duke qene se i dobeti perpiqet qe te mbaje hapin. Rivali e

percepton kete perpjekje si nje gare per supremaci, i shton perpjekjet e veta per armatim

dhe vendos planin per nje model veprim - kunderveprim te konfliktit; (2) shteti me i

dobet ne kete menyre do t'i dorezohet shpejt kerkesave te rivalit (Levy, 1989). Ne rastin

mete mire, nje kapitullim i tille prodhon disfate diplomatike; kurse ne rastin mete keq,

kjo i ben agresoret qe te rrisin 'shumen e bastit' dhe perfundimisht te prodhojne luftera, te

cilat mund te ishin shmangur me politika fillestare me solide (nje pikepamje e mbrojtur

gjeresisht politika paqesore e (:amberleinit ne 1938).

Zhvendosja e proceseve psikologjike ne kontekstin politik. Vendimmarresit nuk veprojne

ne nje zbrazeti sociale. Shume vendime mbi sigurine kombetare jane produkte kolektive,

rezultat i nderveprimeve intensive midis grupeve te vogla, ku secila nga grupet

perfaqeson nje elektorat me shumice burokratike, ekonomike ose politike ndaj te cileve

vendimarresit ndihen te pergjegjshem ne menyra dhe shkalle te ndryshme. Mendime te

tilla si "A mund ta justifikoj une kete propozim ose marreveshje para grupit x ose y?"

shfaqen te medha ne regjistrat biografike, autobiografike dhe historike te vendimmarrjeve

qeveritare. Ne te vertete, funksioni kryesor i mendimit ne kontekst politik jane

parashikimet per rruge alternative te veprimit; Nese 'ne' bejme kete, 9fare do te thonin


('

Universiteti Mbreteror JL!RIA - Psikologji Ligferata )£17

'ata'? Si mund t'i pergjigjeshin ata kesaj? (Farnham, 1990; Kramer, 1995; Schlenker,

1980; Tetlock, 1992a).

<;:eshtja kryesore tani eshte se si cilesite kognitive dhe motivuese te vendimmarresve si

individe dote ndervepronte ne sistemin e marredhenieve te pergjegjegjesise politike ne te

cilin keta vendimmarres jetojne dhe jetojne. Literatura identifikon nje lume te tere

mundesish. Tipe te caktuara te deshtimeve politike e zmadhojne shume deshtimin

individual; tipe te tjera i kontrollojne (analizojne) keto deshtime. Ne kete plan, ka shume

vend per argumentim, mbi dilemen se ne cilen kategori futet nje pakt pergjegjesie: ne

tipin e pare, apo ne te dytin (per shembull, ne ciien kategori futet pergjegjia

demokratike?). Nga ana tjeter, ka mospajtime te mprehta mbi faktin se <;fare llogaritet si

'permiresim' ne cilesine e gjykimit dhe zgjedhjeve politike Go zgjedhjeve si votim, por

zgjedhjeve politike te vendimmarresve).

Ligferues: Dashamir Berxulli, MSc. 13

93611328 Psikologjia Sociale

Documents

Transcript of 93611328 Psikologjia Sociale