Agresiviteti Njerëzor dhe Psikologjia Ligjore

8/8/2019 Agresiviteti Njerzor dhe Psikologjia Ligjore

1/21

1

A g r e s i v i t e t i N j e r z o r d h e P si k o l o g j i a L i g j o r e ( K r i m i n o l o g j i a - Ps i k o l o g j i as o c i a l e - s t i g m a t i z i m i ) Teo r i t k r i m i n o l o g j i k e t s j e l l j e s k r i m i n a l e . D i sa k u p t i m e b a z r r e t h a g r e s i v i t e t i t . Ag r e s i v i t e t i , s t i g m a t d h e d h u n a n sh o q r i .

1 . Te o r i t k r i m i n o l o g j i k e T s j e l l j e s k r i m i n a l e .

Gjat gjith historis s shoqris njerzore ka pasur nj vmendje t veant dheshtja e formimit t natyrs apo shfaqjes s sjelljes kriminale n qeniet humane.Kshtu, ndonse ende psikologji e viktimave mund t mos jet nj fush eeksplouar sa dhe si duhet, prkundrazi, nuk mund t thuhet e njjta gj edhe prpsikologjin e krimit. Ndr shekuj njerzit jan prpjekur t kuptojn si funksioninnj mendje kriminale, e bn njeriun kriminel, a ka kriminaliteti ndonj shkak tveant dhe nse po, a mundet q ky shkak t eliminohet dhe, pr pasoj,kriminaliteti t parandalohet? Shohim n vazhdim pes shpjegime teorike, q

rreken tu japin nj lloj prgjigje pyetjeve t msiprme:

S par i shohim pozitivizimin biologjik. Gjat shek. 19 ekzistonte ideja sekriminaliteti ishte dika thelbsore n natyrn e individve t caktuar, pra ai nukishte rezultat i faktorve social ose pabarazis sociale, por, posarisht, produkt iinferioritetit biologjik t individit t veant.

Nj teori e till u themelua nga ezare Lom br ozo , q u b i njohur sidomos menocionin e kriminelit atavistik, t cilt prmbanin elemente q nuk kishin evoluarsi duhet. Kjo bri q krimineli t shihej sikur lindte i till, pr shkak se kishtembetur n nj stad m t hershm zhvillimi se sa menduria moderne. N fakt,nocioni i atavizmit ishte sugjeruar m par nga ar l Darv in i , sipas t cilit, tek njlloj i caktuar njerzish, disa nga dispozitat m t kqija, pa ndonj shkak tcaktuar, shfaqeshin n hierarkin gjenealogjike t familjes. Ato mund t jen njkthim mbrapa, n nj stadet m t egra, nga i cili normalisht, kemi lvizur prej disabrezash.

N kt sfond teorik, Lombrozo pretendonte se kish zbuluar sekretin ekriminalitetit. Ai besonte se karakteret atavisitike t kriminelit ishin nj form qmund t njihej mbi bazn e disa karakteristikave t veanta, ku mes t tjerash aiprfshinte daljen anormale t dhmbve, thithka t mdha t gjoksit, gishtat emdhenj t kmbve, apo gishta t teprt, vesh t mdhenj, defektet n sy dheasimetri t tyre. N testim e sipr Lombrozo krahasoi nj grup kriminelsh tnjohur t kohs me nj grup ushtarsh dhe gjeti ndryshime domethnse nseciln nga kto karakteristika.


2/21

2

S bashku me darvinizmin, teoria e Lombrozos mbajti nj pesh t madheshpjeguese pr kohn, megjithse u prball fort me kriticizmin e kohs dhe trysnispr t hequr dor nga studimet e tij. Por, n prgjithsi, ideja m e prhapur prkohn ishte se kriminaliteti prfaqsonte vese nj anomali fizike dhe biologjike,megjithse teoricien t ndryshm i jan rikthyer ksaj ideje edhe n koht e mvonshme. Fjala kriminel, n kt vshtrim prfaqsonte thjesht nj etiketim ivendosur pr nj sjellje q dilte tej mureve t pranimit dhe pikrisht kjo sjelljedevijante u b objekt studimi.

S d y t i jan teorit e personalitetit me prfaqsues kryesor A i se n k - u ( Ey s e n c k ) ,sipas t cilit krimi mund t shpjegohet prmes kombinimit t faktorve biologjikdhe atyre individual, t cilat, sipas tij, udhheqin drejt paaftsis individuale apodshtimit t prpjekjeve pr t ndjekur rregullat. Sipas Aisenk-ut ka disa tipapersonaliteti q priren drejt krimit, ai i karakterizon ata si nurotik ekstravers,duke u prjashtuar atyre mundsin e pranimit pr t ndjekur rregullat thelbsoret sjelljes. Ata jan impulsiv, dhe priren drejt sjelljeve antisociale. Midis tyreveohen psikotikt, tipar dallues i personalitetit t t cilve sht sjellja agresivedhe jo personale, e lidhur me tendencat kriminale.

S t r e t i jan teorit psikoanalitike . Kjo shkoll thekson tendencn e pavetdijshmet fmijve t motivuar nga knaqsia e smundjeve dhe impulsive vetshkatrruese. Kshtu shpjegohen edhe sjelljet kriminale t t rriturve, ttrashguara nga fmijria. Ideja sht q fmija, normalisht, shoqrizohet duke udistancuar nga disa sjellje impulsive dhe n kt proces ata bjn edhe zhvillimin esubkoshiencs s tyre.

Suksesi i shoqrizimit varet nga suksesi i marrdhnieve prind-fmij dhe nsekrijohet ndonj arje mes tyre, ather superegoja e fmijs mund t moszhvillohet plotsisht, duke mos funksionuar si duhet pr kontrollin e impulsiveantisociale. Nj arje e till mund t rezultoj me mungesn e ndjenjs s fajit,gj q inkurajon vazhdimisht avancimin n sjelljet deviante.

Nj shpjegim tjetr pr sjelljet deviante, q shihet edhe si nn shtje e teorispsikoanaliste, sugjeron se arja e lidhjes prind-fmij n vitet e hershme t jetsmund t oj n sjellje deviante t vonuara. Kshtu, fmija ruan m von njpaaftsi pr zhvillim t marrdhnieve t qndrueshme, t plotsuara dhedomethnse. Por, nj nga kritikat e saj kundrshton pretendimin e ksaj teorie,sipas t cilit femrat kan nj zhvillim m t pakt t superegos, krahasuar memeshkujt. Nse kjo do ishte e vrtet ather do ndodhte q femrat t kryenin mshum krime se meshkujt, por t dhnat kurdoher kan treguar t kundrtn

S k a t r t i teoria e t msuarit social . Megjithse teorit psikosanalitike njihen pr


3/21

3

prdorimin e tyre t gjer, shpjegimet e saj rreth konflikteve t pa ndrgjegjshmet fmijris, nuk kan rezultuar gjithnj t suksesshm pr shpjegimin e sjelljeskriminale. Teoria sociale e t msuarit e identifikon kt sjellje si nj fenomen tmsuar, ose si nj dshtim n procesin e shoqrizimit, q drejton sjelljen humane.Kshtu, individi q mson sjelljet e paprshtatshme, sipas ksaj teorie, i shoqronkto me frik dhe ankth, por tek e fundit, procesi i prvetsimit t sjelljes kriminalenuk ndryshon nga t msuarit e sjelljeve t tjera.

Kjo ilustrohet m s miri me teorin e shoqrizimit t diferencuar. Ajo thekson qsjellja kriminale sht e msuar, sidomos, gjat shoqrizimit me njerzit e tjer.Madje, pjesa m e madhe e ktij lloj t msuari realizohet brenda grupeve tmbyllura, ku prfshihen teknikat e orientimit kriminal jasht ktyre mjediseve,teknika kto q rezultojn t efektshme n qndrimet e specifikuara dhe ndihmojnn drejtim t kryerjes s veprave kriminale. Prvojat prmes t cilave msohensjelljet, pra edhe ato kriminale, ose shoqrimi i diferencuar, ndryshojn tek ngaindividi n individ, si nga rndsia dhe frekuenca e efektivitetit t tyre.

Teoria sociale e t msuarit argumenton, gjithashtu, se karakteret q prfshihen nsjellje kriminale kan forc sociale t spikatur q, jo vetm i motivon pr ktosjellje, por prek dhe sjellje e besime t tjera. Po kshtu, kjo teori v n dukje roline shprblimit dhe dnimit, duke shfaqur konsiderata pr t msuarin prmesimitimit ose vzhgimit t sjelljes s t tjerve

S pes t i biokimia dhe neurologjia . Nga fusha e biokimis funksionojn nj numrteorish dhe idesh t ndryshme, q prpiqe t sjellin argumente pr origjinnbiokimike t sjelljes kriminale. Krkimet e sotme, megjithse jo n formprfundimtare, kan treguar se shtysa t sjelljeve kriminale jan edhe faktortbiokimik dhe neurologjik. Kushte t tilla, si alergjia ose shqetsimet neurologjike,dietat dhe hipoglicemia, mund t konsiderohen si faktor me ndikim n funksionin etrurit dhe ky i fundit, me kontribute sinjifikative n sjelljet kriminale.

2 . D i sa k u p t i m e b a z r r e t h a g r e si v i t e t i t .

do dit njerzit jan t ekspozuar ndaj rrezikut t agresivitetit si viktima, apodshmitar t nj dhune, qoft dhe si dshmitar t asaj q servirin rndomgazetat, radiot dhe TV. Sa m e bujshme t jet ngjarja aq m shum pyesimveten: pse ndodhi, i shtyn kta njerz t fyejn, t krcnojn, t rrahin,torturojn ose vrasin tjetrin? Nuk sht thjesht kurioziteti, por ne krkojm tzbulojm shkaqet, ngaq mendojm se kshtu mund t kontrollojm oseparandalojm sjelljet agresive. Dhe n fakt, me nuhatje ose me parandjenj,njerzit jan n gjendje t dallojn sjelljen agresive, nga ato q nuk jan t tilla.


4/21

4

Psikologt social jan n krkim t nj prkufizimi pr agresivitetin, i cili tmundsoj dallimin e qart t tij nga veprimet q nuk jan agresive. Njprkufizim i till q i prafrohet ktij qllimi do i quante sjelljet agresive si veprimeq iniciohen nga qllime paraprake pr t dmtuar ose fyer nj person tjetr.Komponentt prbrs t ktij prkufizimi, sipas B e r k o w i r z 1981, jan veprimi-qllim-dmtimi/fyerja.

Kshtu, veprimi duhet sepse, bie fjala, kur dikush ndjen urrejtje ndrsa mendonpr padronin, ose fantazon si t vras kundrshtarin e tij, ende nuk sht arritur nnivelin e sjelljes agresive. Edhe qllimi gjithashtu duhet t jet prezent, sepse nedo quajm agresiv jo t gjith ata q na shkaktojn dm, por vetm kur kan siqllim nj gj t till. P.sh., dentisti, ose kalimtari q na pengon pa dashje,megjithse na shkaktojn dhimbje, nuk jan agresiv. Agresiviteti nuk ndodhaksidentalisht, por gjithnj sht i qllimshm.

Sa pr fyerjen ose dmtimin, si element i prkufizimit m sipr, mund t themi se,nse t ndihmuarit e tjetrit sht nj veprim pro social, agresiviteti merret siveprim antisocial, sepse e dmton ose e fyen tjetrin. Kjo mund t prfshijdmtime fizike, kur dikush sulmohet, dhunohet, ose vritet, si dhe fyerje osedmtime psikologjike, kur dikush krcnohet, izolohet ose dbohet. Por jan dhereagimet e viktimave ato q ndikojn n ndarjen e sjelljes agresive nga ajo qssht e till. Kshtu, nse dikush knaqet nga dhimbja, ather ky mazohist nuksht objekt i agresivitetit. Vetm kur viktima prfshihet pa dshir n njndrveprim q shkakton dmtim (dhimbje fizike ose psikike) dhe prpiqet tushmanget pasojave, vetm ather kemi veprime agresive ndaj tij. N ktkontekst, mund t themi se veprime agresive kryhen jo vetm ai q sulmon poredhe personi q mbrohet ose mbron t tjert, sepse veprime t tilla i prmbajn ttre elementet e sjelljes agresive.

Tipat e agresivitetit jan irritues, instrumentale, legjitime/ilegjitime dhe tipi idhuns. I shohim me radh kto k a t r t i p a : I pari , tipi irritues ka t bj merastet kur ai nxitet nga zemrimi dhe stresi, p.sh., nj lojtar q po humb lojn sekontrollon dot veten dhe e qllon kundrshtarin. Kjo quhet agresivitet irritues osezemrim impulsiv. I dyt i , instrumental, sht ather kur lojtari vepron me qllimparaprak pr t dmtuar kundrshtarin, duke instrumentalizuar agresivitetin. I treti sht agresiviteti legjitim, p.sh., kur polici godet kriminelin, ose viktimakundrvepron pr tu mbrojtur, etj., Sipas prkufizimit edhe kto jan sjelljeagresive se kan qllim dmtimin E tjetrit, por jan dhe legjitime, pra t pranuaraligjrisht, pasi kushtzohen nga roli q kan dhe nevoja pr tu mbrojtur ngasituata e rrezikshme. e katrta sht dhuna si tip ose form e agresivitetit qndryshon n vartsi t situats. Kshtu, p.sh., spektatort shtyjn n stadium,nna trheq me forc djalin q i mbeten syt tek vitrina e dyqanit t mblsirave


5/21

5

etj. Kto jan forma t zakonshme dhune t jets sociale, por q mbeten jasht kufijve t prkufizimit m sipr pr agresivitetin.

Megjithat, ndrveprimi social prfshin nj larmi veprimesh m t dhunshme, p.sh.,dhunn kriminale, q konsiston n kryerjen e veprimeve t dmshme e tpaligjshme, si rrahje, dhunim, vrasje, vetvrasje etj. Koht e fundit opinioni i gjershoqror sht br tepr i ndjeshm edhe ndaj dhuns n familje, si abuzimet mefmijt, dhuna bashkshortore, etj. Nj form tjetr sht dhuna kolektive e kryernga grupe t caktuara si gangstert, vjedhsit, etj, dhun q, n disa raste, merrforma t organizuara, skajore, deri n luftra t nj shteti ndaj integritetitterritorial, sovranitetit dhe pavarsis politike t nj shteti tjetr. Vzhgimettregojn se prirja e sotme n bot sht rritja e numri t dhunimeve dhe krimeve.

Nj pikpamje t origjins, historia tregon se njeriu lind dhe vdes s bashku meagresivitetin. Llogariten rreth 5600 luftra t zhvilluara vitet e fundit, mesatarisht2,6 luftra botrore n vit, me nj total prej 14.500 luftrash gjat gjith historiss njerzimit. Ndrsa nga viti 1820-1945 jan vrar nga dhuna rreth 56 milionnjerz.

Lind pyetja, pse njerzit t jen agresiv? Prgjigjet jan dhn kryesisht n d ym n y r a : e para me prfaqsues T. Hob sin E shek XVII q argumenton se njerzit

jan krijesa natyrore vicioze, q ai i quante home lupus = njeriu-ujk. Ai besonteq ne do e vrisnim shum shpejt njeri tjetrin nse nuk na frenon civilizimi. e dyta ,mbshtetet n teorin e Xh. Lokut t fabula rasa, sipas t cilit ne lindim me njmendje t paprpunuar, ku mund t shkruhet apo t futet do gj. Pra, q ngalindja, njeriu sht si nj pllak dylli ku prvoja le prshtypjet e saj, pra msohemit bhemi dhe agresor.

2.1 Teorit mbi agresivitetin nj erzor.

Mbi bazn e ktyre dy drejtimeve filozofike jan zhvilluar edhe shum teori prshpjegimin e agresivitetit. Shohim, n vazhdim ato m kryesoret.

S par i modeli psikoanalitik i Z . Fr o j d i t . Sipas ktij modeli, tek njeriu ekzistonndjenja e armiqsis q buron nga forcat dinamike psikologjike, t ardhura ngapavetdija. Ajo sht nj pjes e mendje q drejton aktivisht veprime dhemendime, por q mbetet e fshehur nga ndjesit e vetdijes. Frojdi mendonte se kashum instinkte t lidhura me pavetdije, por dy jan m t rndsishmet: erosi & thanatosi. I pari i shtyn njerzit drejt knaqsis fizike, si sht seksi, ndrsa idyti, sht instinkt i vdekjes q shtyn drejt shkatrrimit e dhuns.

Kshtu, del q agresiviteti t jet pasoj e nj lloj armiqsie t thell q kan


6/21

6

njerzit, qysh n fillimet e jets s tyre, ndaj autoritetit. Prandaj, kur t tjerat nathon t bjm dika, na duket se ata synojn t na kontrollojn dhe t naimponohen, ka na shtyn tu rezistojm prmes sjelljeve agresive, ndoshta me, por

jo rrall edhe pa vetdije.

Forjdi e shpjegon kt lloj armiqsie me prvojn e fmijris q prfshinmarrdhniet me prindrit tan (Frojd 1961). Ai i mendon impulset armiqsore meterma hidraulike, pra agresiviteti ngjitet n pavetdije, sikundr dhe rrymat e ujit(ose avujve t nxeht) n nj kaldaj. Kur kjo rrym psikologjike sht metepric, ather dhe presioni n sistem do rritet, duke shkaktuar rregullimepsikologjike. Prandaj njerzit e shndetshm dhe normal e shkarkojn kt llojinstinkti agresiv nprmjet procesit q Frojdi e quan katharsis, nj rrug e s cilssht agresiviteti i hapur.

Shtysat agresive lirohen sikundr lirohen edhe energjit seksuale tgrumbulluara, pra tensioni seksual lirohet prmes agresivitetit n fjal. SipasFrojdit, edhe sjellja agresive q rrjedh nga energjit shkatrruese e paksontensionin e krijuar. Kur ai drejtohet jasht vetes, katharsisi prfshin dmtime t ttjerve, kur orientohet ndaj vetes sjell dmtime t saj, prmes depresionit,vetvrasjes, mazohizmit etj.

Por instinktet agresive mund t zhvendosen ose ridrejtohen edhe n kanale m tpranueshme, p.sh., n nivel t pavetdijshm mund t jemi zemruar meprofesorin ose shefin, por nuk e shprehim kt armiqsi duke i sulmuar ataverbalisht ose fizikisht. Ne e zhvendosim armiqsin tek nj person i afrt, ku nukhumbasim shum me an t ksaj sjellje, si p.sh., nj i dashur , babai, nna, shokuetj. Frojdi mendon se pa kt zhvendosje dhe pa vetkontroll, ne do ishin qenieshum m t dhunshme nga sa jemi n fakt.

S d y t i perspektiva etologjike . Frojdi i shpjegon veprimet e dhunshme me impulsetagresive t pavetdijshme, por etologjia, nj deg e biologjis, studion posarishtsjelljen e kafshve n mjedisin e tyre natyror, duke ofruar nj tjetr perspektiveinteresante pr shpjegimin e agresivitetit.

Kur zogjt ndrtojn fole, rosat ndjekin nn e tyre, macja ha miun etj, t gjithakto veprojn sipas nj rregulli q kushtzohet nga sinjalet e mjedisit.Sipas K o n r a d L o r e n c (1966) shum sjellje, prfshi dhe ato agresive, janinstiktive. Sikundr dhe Frojdi, ai mendon q instinktet e agresivitetit grumbullohentek njerzit, sikundr edhe tek kafsht. Ato lirohen kur presioni rritet shum,vese jan ngacmimet e mjedisit ato q ndikojn n kt lirim energjish, p.sh.,dhunimi i territorit apo i shtpis, dmtimi i makins apo futja n oborrin eshtpis, ndoshta do t mjaftonin pr t liruar agresivitet njerzor.


7/21

7

Pyetja e natyrshme q lind n kontekstin e ktij shpjegimi sht se pse disa kafsh jan programuar gjenetikisht t jen agresive? Etologt mendoj se ky sht njreagim i lart adaptues n shum specie. Pra, kafsht m t forta dhe m agresive,zn pozitn m t lart n hierarkin e grupit. Aftsit e tyre pr t kontrolluarushqimin, ujin, strehimin, territorin dhe partnert, u shton shanset pr tmbijetuar. Gjithashtu agresiviteti parandalon dhe mbipopullimin, duke ruajturnivelin e rezervave natyrore t ushqimit dhe duke siguruar mbrojtjen e t vegjlve.

Lorenc mendon se seleksionimi natyral do sillte shuarjen e t gjitha specieveagresive, nse ai do t ishte i dmshm. Por, prania tepr e shpesht e agresivitetitn botn e kafshve, dshmon pr vlern prshtatse t tij. Por, duke qen shumi zhvilluar, agresiviteti i kafshve nuk shkon n ekstrem, sepse kshtu edhe vetspeciet me mbijetes m t madhe do krcnoheshin nse do vriteshin shumantar t specieve t tjera m pak ose aspak agresive, t cilat jan preja e tyre.Prandaj Lorenc propozon iden e ekzistencs s nj lloj frenimi instiktiv ndajvrasjes. Ai vzhgoi q betejat m agresive n botn e kafshve marrin fund kurnjri prej lufttarve e le at, apo kur jep shenja t nj nnshtrimi ndaj fituesit.

Ndrsa njerzit, prkundrazi, tentojn ta humbasin kt frenim instiktiv ndajvrasjes. T part tan, ndoshta kan qen krijesa relativisht dmprurse, por ato ehumbn forcn e tyre brutale, dhmbt e mdhenj dhe kthetrat e forta, q uduheshin pr t vrar. Kshtu q betejat mes njerzve primitiv rrall prfundoninme vdekje, prandaj frenimi instinkti i vrasjes ishte i domosdoshme prvazhdimsin e llojit. Mirpo, kur njeriu zbuloi armn, aftsia pr t vrar ndistanc e zvendsoi aftsin pr t reaguar instinktivisht ndaj ngacmuesve qshkaktojn agresivitet. Si pasoj, ne u bm kafsha e vetme q vret sistematikishtantart e tjer t species s vet.

S t r e t i perspektiva socio biologjike . Kuptimi i saj mbi agresivitetin jepet prmesnj vzhgimi klasik nga Barash 1976: Kur mashkulli i nj shpendi grabitqarkthehet n fole dhe gjen nj mashkull tjetr, pran partneres s vet q po ngrohvezt, si bashkshorti xheloz, sulmon shpendin krcnues, por sulmon edhe femrne vet. Etologt kan vshtirsi pr shpjegimin e ktij lloj reagimi tek shpendi-mashkull, pasi nuk mund t specifikohet faktori mjedisor q t frenoj agresivitetin

n kt rast.

Socio biologt ofrojn nj shpjegim tjetr, q ndrtohet sa mbi bazn e teoris sevolucionit t qenieve t gjalla, aq edhe mbi konceptin e mbijetess, bazuar nprshtatjen e individit m t fort dhe m agresiv, ashtu sikundr e kuptonin ktshtje dhe etologt. Por ato ndryshojn n konceptin e prshtatshmris.


8/21

8

Etologt supozojn se kafsha e prshtatur sht edhe ajo q mbijeton, ndrsa sociobiologt mendojn se kafsha q prshtatet sht ajo q trashgon dhe gjenet eveta tek brezat pasardhse. Pra qllimi final i kafshs nuk sht dhe aq mbijetesapersonale, por mbijetesa e gjeneve t tyre. Suksesi shtazor n arritjen e ktijqllimi njihet si prshtatshmri inkuizitive.

Pra, agresiviteti mendohet si nj veprim situativisht specifik q maksimalizonprshtatshmrin inkuizitive t kafshs, prandaj socio biologt thon q shpendi-mashkull n vzhgimin e Barash, sulmoi rivalin e vet ngaq e shihte si krcnim prprshtatshmrin e vet gjenetike. Por ai do sulmonte, si e sulmoi, edhe femrnvetm nse tradhtia e saj do krcnonte potencialet e tij riprodhuese. Pra, nseincidenti do t ndodhte para se ajo t bnte vezt, sulmi do ishin intensive ngaqsynonte t ruante femrn mos ia merrnin nga foleja, dhe nse nuk ekzistontendonj rrezik ngaq ajo tashm i kish br vezt, ather mashkulli nuk do tsulmonte.

Kshtu, socio biologt refuzojn nocionin e instinktit unik t grindjes s shfaqurautomatikisht nga sinjalet e mjedisit. Ata ngren hipotezn q njerzit sillen nmnyr agresive n disa situata, sepse dhuna dhe armiqsia jan ato q shtyjnprshtatshmrin ton instiktive, ka duket sidomos gjat konkurrencs, e cilastimulon ndjeshm agresivitetin tek njerzit. Sipas S m i t h 1976, pr mijra vjet nekemi jetuar n grupe t vogla q gjuanim dhe mblidhnim, s bashku, ushqim. Dukesulmuar rastsisht grupet fqinje, njerzit fitonin territore, ushqim dhe partner ttjer. Ngaq qeniet m agresive, zakonisht, triumfonin mbi t tjert, agresivitetitrajtohej si strategji e qndrueshme evolucionare. Si pasoj, edhe njerzit e ditvetona shfaqin instinktivisht veprime agresive, kur vihen n gar pr rezervat mevler.

S k a t r t i trajtimi motivacional . Supozojm se po kalojm nj dit me probleme,p.sh., nuk kemi fjetur mire nj nat m par, jemi me vones n pun, na trheqvmendjen shefi dhe gati n shtyp makina n rrug, ndrkoh q dgjojm nj

lum t sharash nga shoferi. N nervozizm e sipr edhe ne shajm dhe sillemin mnyr agresive.

Psiko analist, etologt dhe socio biologt e shpjegojn kt me instinktet tonaagresive, ndrsa teoricient e motivacionit besojn se veprimet tona, n prgjithsidhe ato agresivt n veanti, nxiten nga faktort e jashtm-mjedisor. Janproblemet e dits ato q zgjojn motivimin ose nxitjen, q na shtyn drejtveprimeve agresive, duke reaguar n mnyr armiqsore.

Analizat e par n kt drejtim u bn nga D o l l a r d & M i l l e r , q mendonin semotivet agresive jan t ngjashme me instinktet tona biologjike, si p.sh., uria, etja,


9/21

9

etj. Kjo ngaq ne ndrmarrim veprime armiqsore pr t zvogluar motivin tonaagresiv. Por ndrsa uria dhe etja drejtohen nga faktor biologjik, motivet agresivenxiten nga faktor social t jashtm. Pra, nse nj dit jo e vshtir nuk do namotivonte t ishim agresiv, ather nuk do i shanim dhe nuk do i sulmonim ttjert. (Dollard etj 1939 dhe Miller 1941)

Ndrsa faktori qendror situativ q motivon agresivitetin sht frustracioni. Kurkushtet e mjedisit t jashtm pengojn synimet pr t arritur qllimet tona-thonkta autor-ather do t frustrohemi. Kjo zgjon instinktin agresiv, q shprehet ndy mnyra sjellje, ose n formn e nj sulmi mbi burimin e frustrimit ose n formt agresivitetit t zhvendosur tek persona apo objekte t tjer. Duke prmbledhurkt teorit frustracion-agresivitetit, Dollard thot se sjellja agresive gjithnjparakupton ekzistencn e frustracionit dhe e kundrta, ekzistenca e frustracionitgjithnj on n disa forma t agresivitetit. (1939)

N modifikimit t ksaj hipoteze q iu b me koh theksohet se, jo gjithnj dhedomosdoshmrisht frustrimi shtyn drejt agresivitetit. Pra, ndodh q mos veprojmn mnyr agresive, ngaq mund t reagojm edhe n mnyra t tjera, si p.sh., tbiem n depresion, t friksohemi, ose t shmangemi. Madje, ndodh q lidhja mesngjarjeve t paplqyera (frustruese) dhe agresivitetit t kushtzohet edhe nga njnumr faktorsh t tjer. Pra, ve pranis s shtysave situative q prcjellinagresivitetin, ndikon dhe niveli i prgjithshm i ngacmushmris nervore, apo dhefaktor t till si dhimbjet, temperatura ekstreme, zhurmat, izolimi, mbipopullimi,ndotja e mjedisit etj. Pra ka edhe faktort t jashtm pengues, me natyr sociale,q gjithashtu motivojn agresivitetin.

Teoria e agresivitetin nga irritimi ose zemrimit pretendon q shum kushte tpaplqyeshme, prfshi dhe rrethanat krcnuese, prbjn nj shkak pragresivitet. Pra, ngjarje t rrezikshme ojn n nj lloj zgjimi t lart emocional, qshpesh quhet zemrim. Ky shrben si motiv q shtyn pr veprime t mtejshmeagresive thot B e r k o w i t z 1983. Sipas tij, ngjarjet e pakndshme, si p.sh.,moszgjidhja e nj ushtrimi, pengesat e krijuara nga subjektet e tjer etj., zgjojnnj gatishmri pr t reaguar agresivisht. Por, mund t jen edhe ngacmimetsituative t pranishme para ktij zgjimi, t cilat kombinohet mes tyre dheshndrrohen n veprime agresive.

Masa e agresivitetit varet nga niveli i pakndshm i ngjarjes, si dhe nga prania engacmuesve situativ. Sipas B e r k o w i & Ge e n , subjektet e frustruar dhe tpenguar jan veanrisht agresiv kur ngacmimet agresive jan t pranishme nnj mjedis t caktuar. N eksperimentet e veta Berkoi konfirmoi efektin e arms,si ngacmues situativ, duke argumentuar se prania e armve i bn njerzit magresive nga sa jan normalisht, pasi u kujton atyre se mund t vrasin.


10/21

10

Por edhe kur zgjimi ose ndjeshmria jon rrjedh vetm nga faktor q nuk kan tbjn me zemrimin dhe armiqsin, kjo mund t ndez prsri zjarrin eagresivitetit. Vzhgimet kan treguar se zhurmat e mdha, temperaturat e larta,drogat, apo ilaet, ushtrimet fizike dhe pjes t caktuara muzikore mund t shtojnagresivitetin. Por dhe zgjimi seksual, nganjher, shton agresivitetin.

Megjithat jan d y k u s h t e t domosdoshme q ky eksitim t shndrrohet nndodhi agresive: e para individi duhet t jet i predispozuar pr t kryer agresiondhe e dyta duhet q shkaku i vrtet i zgjimit t jet relativisht i paqart, idykuptimt, pra mos kuptohet qart burimi i nxitjes dhe stimulimit.Nga Z i l l e n e m a n ky proces sht quajtur transferim i eksitimit.

S pes t i prmendim teorin sociale t t msuarit. Sipas saj, agresiviteti msohetnga prvoja, mbasi gjat jets ne shprblehemi nse sillemi n kt mnyr.Fmija m agresiv se t tjert fiton lojn n gar me shokt, futbollisti i till, poashtu vlersohet m shum nga trajneri, kolegt dhe spektatort. Kjo bn qagresiviteti t shoqrohet nga nj refleks i kushtzuar, i cili ndodh m shpesh n tardhmen.

Ndr pskologt m t njohur t ksaj teorie prmendet A l b e r t Ba n d u r a 1973, qprmes konceptit t refleksit t kushtzuar parashikonte se njeriu bhet agresiv kursjellja e tij armiqsore kushtzohet pozitivisht. Ai besonte se njeriu mund t msojduke vzhguar, prandaj dhe dy fmij q zihen jan nj model pr fmijn e tretq i sheh ata. Po kshtu edhe adoleshenti, para se t bj krim ka par gangstertose rrugat e tjer t qytetit, ka par filma, televizion etj,. Kjo e shtyn tndrmarr veprime agresive, duke imituar veprimet e nj personi tjetr, pra dukemodeluar veprimet armiqsore. Bandura gjeti se ne preferojm t imitojm mtepr modelin q shprblehet pr agresivitetin e tij, se sa at q dnohet pr t.

Kjo teori evidentoi rolin negativ t dhuns televizive n shoqri, sidomos prmoshat e reja. Megjithse ka studiues q mendojn se nuk sht bindse teoria et msuarit t agresivitetit n kt mnyr, por eksperimentet dhe prvoja jetsoree afirmojn kt gj. sht vn re q, n shum raste veprimet agresive kopjohengati n mnyr t prpikt nga modeli. Kshtu, statistikat tregojn q demonstrimii krimeve t bujshme n TV dhe gazeta sht shoqruar me rritje t numrit t tyren shoqri. Kjo tregon se media mund t stimuloj ose stimulon agresivitetin.

Argumenti baz sht se, pas dgjuar vazhdimisht pr vrasjet, aksidentet, dhunn,rrahjen etj., t ndodhura kto n rrug, n pun, n shtpi, n shkoll, aq mshum edhe n TV, ku nuk mungojn dhe efektet artistike, ather ndodh q ne tdesensibilizohemi, t humbasim ndjeshmrin humane ndaj dhuns n jetn reale.


11/21

11

Kshtu jo vetm bhemi m pak t predisponushm pr t ndihmuar viktimat reale,por dhe fiziologjikisht do t nxitemi m pak. Nse nj jasht planetar do prpiqej tkuptonte qytetrimin ton duke par programet televizive dhe filmat, pa dyshim domendonte se ne jemi agresiv, t dhunshm, t smur, egoist, instiktiv dheseksual.

Nga studimet e kryera del se sa m shum t shihet televizori aq m i deformuardhe i turbullt sht perceptimi yn pr realitetin. Statistikat theksojn, gjithashtu,edhe pr lidhje t forta mes dhuns televizive dhe agresivitetit. Banduar zbuloi sefmijt sillen n mnyr m agresiv pasi kan par nj dhun televizive ose jannjohur me nj prshkrim gazetaresk t saj. Dhuna ne TV duket t zvogloj dheprekshmrin (si ndjenj) dhe ndjeshmrin ton ndaj dhuns reale n jet, dukeprishur dhe corrjentuar edhe perceptimet tona pr botn.

S g j a s h t i kemi modelet normative . sht vn re se shpesh,e sporti dheagresiviteti jan pran njra tjetrs, ndoshta ngaq agresiviteti n sport ose ngarat e tjer, sht nj lloj norme, pra sht e vijueshme dhe e lidhur logjikisht mestandardet q rregullojn sjelljet e pjesmarrsve n to. Norma t tilla funksionojnn shum drejtime t aktivitetit jetsor, ndrsa llojet e tyre jan t larmishme nvartsi t situatave.

Prmendim t r e l l o j e n o r m a sh kryesore, q lidhen me kt shtje. S pari normae reciprocitetit. Gjat procesit t shoqrizimit ne prpiqemi t kontrollojmagresivitetin, por disa norma sociale e inkurajojn at, n situata t caktuara. Njstandard i till sht norma e reciprocitetit, q parakupton grindjen flak-pr-flak,ose aty pr aty. Kshtu, n nj konflikt t zakonshm rruga m e mir pr tiukundrvn agresivitetit, shpesh do ishte sjellja po aq agresive.Eksperimentalisht, W h i t e & G r u b er 1982 kan zbuluar se Rruga m e leht pr tibr njerzit agresor sht tu japsh nj shenj agresiviteti.

S dy t i jan norma e nevojshmris. Kshtu, shpesh n grupe t caktuarashoqrore agresiviteti shrben si norm grupi. P.sh., adoleshentt sillen agresivishtpr t fituar reputacion tek moshatart, sepse kjo sht norm grupi. Veprimet etyre u kundrvihen normave t shoqris, por jan n vijueshmri dhe logjike menormat unike t nevojshme pr nngrupet ku ata bjn pjes

S t r e t i norma e deindividualizimit. Shpesh njerzit sillen ndryshe nga normatsociale. F. Z i m b a r d o n vitin 1969 mendonte se njerzit her pas here humbasinsensin e identitetit personal kur bhen pjes e grupit. Ai e quan ktdeindividualizim ose zhveshje nga identiteti. Si t till, ata nuk veprojn m sipasnormave sociale, por humbasin vetkontrollin dhe vet rregullimin. Kjo i bn tveprojn tepr emocionalisht, impulsivisht dhe n mnyr jo tipike pr ta. Ndodh


12/21

12

q deindividualizimi t rris edhe sjelljet pozitive, por zakonisht ai on nagresivitet, vandalizm dhe shkatrrim. Raste t tilla jan njohur edhe n historine afrt t vendit ton.

Anonimati sht nj nga prcaktuesit m t rndsishm t deindividualizimit.Sipas Zimbardos, ne paraplqejm t sillemi si agresiv kur nuk mund tidentifikohemi nga t tjert, pra dhe nuk vlersohemi, kritikohemi, gjykohemi osednohemi pr sjelljet tona. Kur iu krkua dy grupeve me studente femra, tu jepningoditje ekletrike disa femrave t tjera, grupi me femra t paidentifikuara, pra tpanjohura m par, jepte rrym elektrike me intensitet m t lart, konstatonksperimentalisht Zimbardo 1969.

Modelet e shpjegimit q ofruam nga teorit biologjike apo ato shoqrore nuk shtse japin zgjidhje prfundimtare. N situata t caktuara, mund t ken interes njraose tjetra, por n prgjithsi, agresiviteti do interpretohej sakt nse do merreshinparasysh dy faktort, si ato biologjike dhe ato sociale. Prandaj shpjegimet e teorivet msiprme mund t jen m bindse nse do puqen ose konvergojn me njratjetrn.

S s h t a t i veorit agresive t personalitetit . Shpesh ndodh q n situata dhekushte t njjta njerz t ndryshm reagojn n mnyra t ndryshme, disa sillen siagresor, disa t qet dhe t pa ngacmuar. Si duket, disa individ kan veori ttilla personale q rrall e humbin toruan apo t nxehen, duke prishur ekuilibrinemocional me vshtirsi dhe vetm n raste t caktuara. T tjert nuk presin gjat,por jan impulsiv e gjaknxeht, nuk kontrollojn dot reagimet e tyre. N dallime

t tilla luajn rol shum faktor personal, prandaj ka dhe disa modele t sjellje.

N psikologji flitet shpesh pr d y t i p a , Tipin A dhe B t modelit t sjelljes. Njerzittepr konkurrues, q vazhdimisht nxitojn dhe shfaqen veanrisht irritues eagresiv, shpesh prfshihen nga psikologt n Tipin A t sjelljeve. Tiparet emsiprme t quajtura modeli i sjelljeve t tipit A i veojn individt prkats ngapersonat e Tipit B. Secili prej nesh bn pjes t paktn n njrin prej ktyrekategorive, shprehet Strube n vitin 1989.

Tipi A ka prirje t jet edhe m agresiv se Tipi B, sjelljet e t cilit q jan m

miqsor e nuk sulmojn t tjert kur duan t arrijn qllimet e tyre n gara osegjat ecuris n karrier. Ndrsa Tipi A paraplqen agresivitetin armiqsor, si prirjepr tu shkaktuar dhimbje, shqetsim apo vuajtje viktimave. T dhnat egrumbulluara nga Strube etj., 1984, konfirmojn sjelljen agresive t ktij tipi nabuzimet me fmijt ose me bashkshortet. Ka edhe studime t tjera qkonfirmojn se Tipi A ka m tepr predispozicion t hyj n konflikt me t tjert nvendin e puns.


13/21

13

Studimet flasin edhe pr nj tendenc atributive armiqsore q shfaqet tek njerzit.Madje dhe atributeve pr qllime t tjera shpesh luajn nj rol t rndsishm nshfaqen e agresivitetit njerzor. Kshtu, kur perceptojm veprimet e dyshimta ttjetrit si produkte t qllimeve keqdashse t tij ndaj nesh, jemi m t predispozuartia kthejm me t njjtn monedh. Kjo predispozit konfirmon edhe nj tipartjetr njerzor, pikrisht, prirjen pr t perceptuar qllimin armiqsor tek tjetri,madje edhe kur ai mungon trsisht. Kshtu, psikologt n fjal mendojn se qenianjerzore, duke pasur tendencn pr t br gabime t tilla atributive, prandaj kam tepr mundsi t jen agresive.

Kan qen sidomos studiuesit Dodge & Coie (1987) q argumentojn ekzistencne tendencs atributive t armiqsis tek njerzit. Sipas tyre, ka njerz q prpiqent prfitojn pozitivisht nga dyshimi, duke u atribuar veprimeve t dyshimta motivepozitive, ose s paku neutrale. Por, ka edhe njerz t tjer q kudo dhe tek tgjith shohin qllime keqdashse dhe agresive, madje dhe kur ato nuk ekzistojnfare n realitet. Kta hyjn n konflikt n shum situata, duke i perceptuar kto siveprime t domosdoshme pr t mbrojtur veten n kt bot armiqsore dhe merrezikshmri t lart shoqrore.

Diskutohet edhe rreth dallimeve gjinore n lidhje me agresivitetin. T dhnattregojn se meshkujt arrestohen m shpesh e m shum n numr, pr krime tdhunshme, madje edhe n opinion ata jan m agresiv. A sht ky nj paragjykimapo i vrtet ? Ea g l y & St e f f e n 1986 arrijn n prfundimin se meshkujt, realisht,

jan disi m t prfshir n agresivitet, por ky dallim sht i vogl, ndonse n disasituata sht m i madh. P.sh., ata dallojn m shum n agresivitetin fizik se nformat e tjera, si n fyerje verbale apo qndrime negative.

Dallime t mdha mes dy gjinive jan gjetur edhe kur agresiviteti ka qen idetyruar ose i krkuar (n disa role sociale), krahasuar me rastet kur ai sht izgjedhur vet dhe lirshm. Po kshtu, meshkujt dhe femrat dallojn n qndrimet etyre ndaj agresivitetit. Meshkujt ndihen m pak fajtor dhe n ankth, krahasuar mefemrat, q ndihen m t shqetsuara pr mundsin q sjellja agresive ndaj ttjerve, t rrezikoj edhe ato vet. Po kshtu, vzhgimet evidentojn q sjelljetagresive drejtohen m shum ndaj meshkujve se sa ndaj femrave.

Shkaqet e diferencave t tilla jan nga m t ndryshmet. Pjesrisht mund t jetshkak prania e kromozomit Y tek gjenet mashkullore, apo shoqrizimi i roleve, porpjesrisht, mund t pranohen edhe dallimet fizike apo fuqi mashkullore m emadhe, ajo q lehtson veprimet agresive (madje shoqria shpesh i shprblen ktosjellje). Jan dhe steriotipet tradicionale t shoqris pr maskilitetin dhefeminizmin, q modelojn sjelljen e tyre n shoqri


14/21

14

2.2. Parandalim i dhe kontr olli i agresivitet it.

sht kjo, ndoshta, shtja m interesante e m e rndsishme e ksaj teme. Nseagresiviteti rrjedh nga nj larmi ngjarjesh t jashtme, si provokimi, frustrimi, etj.,ather njohja e tyre, mund ta parandaloj at? Apo, kur dim q ajo rrjedh ngaatributet ose kujtimet, nga dallimet individuale, sidomos t Tipit A t sjelljes,shtrohet pyetja q agresiviteti, n kto raste sht nj reagim i programuarautomatikisht, apo nj fatalitet pr organizmin njerzor? Prgjigja shkencore shte prer dhe e qart se agresiviteti mund t parandalohet ose, s paku, tzvoglohet rast pas rasti. Pr t shptuar jetn e miliona njerzve, psikologtsocial kan prpunuar dhe orientuar teknika dhe praktika t ndryshme prkontrollin dhe parandalimin e agresivitetit njerzor. Shohim n vazhdim t r et e k n i k a d h e t r e s t r a t e g j i , si m kryesoret pr parandalimin e agresivitetit.

S par i sht teknika & praktika e ndshkimi . Gjat gjith historis njerzore,ndshkimi dhe dnimi jan prdorur si forma pengimi dhe kufizimi t agresivitetit.Kshtu, jan dhn dnime t rnda pr krime t tilla si vrasja, prdhunimi, apofyerja, por gjith shtja qndron tek efektiviteti i tyre. Fakti sht se, n nj farmase, ato kan ndikuar pr mir. Njerzit e burgosur dhe ekzekutuar nuk mund tiprsrisnin m veprimet kriminale. Ka t dhna q konfirmojn se ndshkimi mundt parandaloj dhunn, por vetm nn disa raste dhe, t paktn nn t r e k u s h t e tcaktuara.

S pari , duhet q ndshkimi t jet i menjhershm, pra t pasoj sa m shpejtagresivitetin. Duhet s dyti, q t jet nj ndshkim i fort, pra dhe i mjaftueshmpr t penguar e pr mos lejuar m t ushtrohet me efekte tek viktima pasuese.Duhet, s treti e s fundi, q ndshkimi t jet i mundshm, pra i zbatueshm saher q ndodhin veprime agresive.

Fakti q ndshkimet nuk kan qen gjithnj t suksesshme n paksimin e dhunsnuk tregon se ai sht i dmshm apo i panevojshm, por tregon q procedurat eprdorura nuk kan qen efektive. Kjo d.m.th., se ndryshimi i tyre do rristeefektivitetin. Nga sa m sipr del q, megjithse sht form agresiviteti, dnimishpesh e eliminon at. Por ai mund q edhe t shtoj zemrimin, kur personi idnuar ose ndshkuar mendon se sht i pafajshm.

S d y t i sht teknika e katharsisit . Pam m sipr q si Fr o j d i & Lo r e n c ishinpesimist pr mundsit tona n eliminimin e agresivitetit, ngaq impulsetarmiqsore t formuara gradualisht duhej t shkarkoheshin pa tjetr nprmjetsjelljeve dhe veprimeve. Sipas Frojdit, ato nuk duhen mbajtur brenda vetes, sepsesjellin depresion, vetvrasje dhe anomali t tjera psikologjike. Por Frojdi ishte m


15/21

15

optimist se Lorenc pr mundsin e kontrollit q kishte qenia njerzore ndajagresivitetit. Ktu ai prmend nj numr mekanizmash mbrojtse, ku d y j a n m k r y e s o r e t , ai i ajrosjes dhe zhvendosjes. I shohim n vazhdim, se far kaparasysh Frojdi me to.

S par i me an t mekanizmit mbrojts t ajrosjes ose ventilimit, Frojdisupozonte se mund ti mbajm nn kontroll tendencat agresive, duke ajrosur zemrimin ton, ka ngjan, figurativisht, me nxjerrjen e tymit nga gjoksi osekoka. Por, procesi i ventilimit sht m kompleks nga sa e mendonte Frojdifillimisht.

Studimet m pas argumentuan se, ndrsa ajrosim armiqsin tone, mundet qndihemi m mir, por ndodh t na shtohet stresi psikologjik. Kshtu, p.sh., kur nazemron shefi, ne do donim ta reduktonim tensionin duke e goditur at me grusht,por, ndrkoh do ndiheshim edhe m keq, nga ndjenja e fajit q kemi humburkontrollin (vetdijen) pr momentin, si dhe pr pasojat q na presin.

Ventimi mund q edhe t shtoj zemrimin dhe armiqsin, n raste t caktuara.Kshtu, p.sh., dhuna n familje zakonisht fillon me armiqsi verbale, por fjalt ezemruara n vend q t reduktojn agresivitetin i hedhin benzin zjarrit. Praventimi i zemrimit, n raste t tilla, m tepr synon dhe tenton t ushtrojarmiqsi se sa ta pengoj at.

S d y t i , pr mekanizmin e zhvendosjes, shum teoricien, mes tyre dhe Frojdi,mendojn se instinkte e pavetdijshme agresive mund t zhvendosen ose tndryshojn drejtim n aktivitete m t pranueshme sociale. P.sh., kur zemrohemime shokun mund t qllojm me grusht murin, ose ta godasim at n imagjinat,q t lehtsojm tensionin e krijuar s brnedshmi.

Por jo se gjithnj prdoret katharsis si teknik e kaprcimit t agresivitetit njerzor.Alternativa frojdiane pr rolin e katharsisit mbetet e dyshimt n disa pika.Megjithse shprehja ose shfryrja e zemrimit, apo prfshirja n aktivitete jo tdmshme, mund t kanalizojn impulset armiqsore, kjo ndodh vetm n kushte tkufizuara, sepse rrezikohet shpesh q zemrimi t shtoj armiqsit, ndrsazhvendosja na le me t njjtn ndjenj armiqsore, si m par.

S t r e t i sht teknika e shmangies s motiveve agresive. Rruga m e leht pr tkontrolluar agresivitetin sht shmangia e irritusve mjedisor. Por nse nuk ishmangim dot, mund t aplikohen t r e s t r a t e g j i t mirnjohura, q jan: kontrolli izgjimit ose eksitimit, reagimet e papajtueshme dhe rrethanat lehtsuese. Ianalizojm me radh ato:


16/21

16

S pari kontrolli i zgjimit aplikohet nprmjet formuls s njohur: numro deri mdhjet!. Sipas teoricienve t motivit, prvojat e pakndshme krijojn agresivitet,ndrsa kontrolli dhe parandalimi i zgjimit mund t pengojn at. Pr kt domjaftonte vetm nj periudh e vogl ftohje, pr t arritur nivelin e mparshmnormal. Dhe, po u kontrollua zgjimi, do kontrollohet edhe agresiviteti.

Arritja e momentit t ftohjes mekanikisht, pra duke numruar, sht nj ngamnyrat, por jo e vetmja. Kshtu, edhe prdorimi i ilaeve me efekte zbutse oseqetsuese, sht nj mnyr tjetr. Ndoshta, prdori i marihuans ka efektefrenuese pr veprimet agresive, apo dhe doza t vogla alkooli, kryejn t njjtnpun. Por, prdorimi n sasi t mdha t tij e shton agresivitetin n sjelljetnjerzore. S fundi, zgjimi mund t kontrollohet edhe nga shmangja e burimeveeksituese, q shtojn dhe reagimet agresive

Nj strategji e dyt lidhet me lindjen e reagimeve t papajtueshme, pra nxitja eemocioneve q nuk pajtohen me zemrimin. P.sh., gruaja q do t zbuszemrimin e burrit e prkdhel at ose e kalon bisedn me t qeshur. Po kshtudhe vartsi q nuk ka ardhur n orar n pun, tenton ta bj pr t qeshur eprorinduke i treguar ndonj anekdod, ose i bn ndonj kompliment etj. Por, n t dyrastet, vetm prvojat mesatarisht pozitive, mund ta nnshtrojn agresivitetin ebashkshortit dhe eprorit. Ndrsa, nj humor i skajshm ose cinik, apo teknikat przgjim seksual me prmbajte tepr t lart, jo vetm nuk e reduktojn zemrimin,por shpesh sjellin reagime q stimulojn m tej at.

Strategji e tret sht prdorimi i rrethanave lehtsuese. Kur shoku na izolon, osena shmanget, ne mund q edhe t zemrohemi, por kur marrim vesh q ai kambetur n provim, ky zemrim do fashitet. Pra, informacioni i ri shrben si njrrethan lehtsuese, q na bn t mendojm se veimi apo shmangja nuk kishinlidhje me ne, pra ishin t paqllimshme ose t parndsishme. Sidoqoft, studimetpsikologjike tregojn se informacioni lehtsues ka nj ndikim tepr t madh kurprezantohet para se t ndodh ngjarja e pakndshme.

2.3. T m suarit e modeleve jo agresive.

Nga teoria e t msuarit dhe ajo e modeleve normative, rezultonte q sjelljet

agresive mund t msohen, pra edhe mund t msohen. Vzhgimet psikologjikekan treguar se, duke prezantuar fmijve modele jo agresive t sjelljes, atamsojn jo vetm si t sillen, por edhe si t mos sillen. N kt mnyr, normatshoqrore zvoglojn sjelljet e dhunshme.

Problemi sht se n shoqri vlersohet pozitivisht suksesi dhe fitorja mbi t tjert,ndrsa agresiviteti ndodh t pranohet si nj mjet pr tia arritur ktij suksesi t


17/21

17

dshiruar. Nga ana tjetr, vrasja dhe dhuna jan mjete q na prezantohen shpeshn lojn e jets. Kshtu, modeli normative ekzistues i agresivitetit, nnkupton qduhen ndryshuar rregullat e ksaj loje t jets. Jan norma t tjera shoqrore, tnj bote paqsore dhe q nuk i kundrvihen ligjit, ato q nuk e shohin agresivitetinsi nj rrug pr arritjen e qllimit. Si t tilla ndihmojn modimin e sjelljes s duhurnjerzore n shoqri dhe, prandaj duhet t zn vend dominues n ekranet e TV,rubrikat radiove, faqet e gazetave dhe t gjith masmedias.

Kshtu, n nj nga studimet psikologjike rekomandohet se, po t duam reduktimine agresiviteti n shoqri duhen dekurajuar djemt nga agresiviteti qysh n mosht vogl, si dhe t shprblehen ata pr sjellje t tjera, pra t shoqrizohen ata mtepr se vajzat. ( Eron 1980). Pra ideja sht q, nse duam t eliminojmagresivitetin duhet t ndryshojm, n radh t par qndrimet e shoqris ndajdhuns, duke mos e quajtur at si nj mjet pr arritjen e qllimeve personale.

Nj tjetr studiues, M o y e r , ka identifikuar t e t l l o j a g r e s i v i t e t e s h t shfaqura nshum forma tek speciet e gjalla, pra edhe tek sjelljet njerzore. Ip a r i sht agresiviteti grabitqar , pra ai q shikohet nga vet sjellja si motiv isulmit. sht, pikrisht, ai lloj agresiviteti q drejtohet ndaj viktimave tona natyroredhe q rrjedh nga thellsia e s kaluars son, pra nga prvoja e t parve tanpr t gjuajtur. Tani, n sjelljen normale ky agresivitet shihet thjesht si gjueti.

Megjithat pr Moyer-in edhe ky tip agresiviteti, ka implikimet e veta ligjore.Kshtu, edhe sot ndodh q nj numr individsh deviant dhe anormal, mundet qi shohin t tjert si qenie n nivel m t ult, prandaj dhe justifikojn gjuetin etyre. Ata q mund t jen narcis, q i shohin t tjert jo si t barabart dhe nmunges t parametrave morale i grabisin ose dmtojn ata. Po kshtu dhepsikopatt nuk mund ti shoh dot me syt e t tjerve, pra nuk i sheh ata si tbarabart me veten. Si njerz pa norma dhe kufizime morale, ata mund ti plagosine vrasin lehtsish t tjert.

S d y t i sht agresiviteti nga ndrmashkulloriteti , si dhun fizike ose sjelljennshtruese e shfaqur tek meshkujt, n marrdhnie me njeri tjetrin. Si implikimeligjore t ktij instinkti mund t jen nivelet e larta t dhuns t konstatuara nkt kategori njerzish. Shkak mund t jet perceptimi i tjetrit si rival n burimetekzistuese t kufizuara dhe si krcnim i egos nga nj ego m e fort.

S t r e t i jan agresivitetet e krijuara nga izolimi. Kshtu, ka reagime tprogramuara biologjikisht tek ne pr t vepruar n mnyr agresive ndaj do formeizolimi apo bllokimi t dhunshm q na bhet. Implikimi ligjor i ktij pohimi shtse ky agresivitet mund t jet problem i madhe n mjediset e burgjeve. Nseindividt agresiv vendosen n mjedise q nxitin agresivitetin nprmjet dhuns


18/21

18

izoluese, ather rreziku mund t rritet m shum.

S k a t r t i agresiviteti territorial sht ajo lloj sjellje krcnuese ose sulmuese qshfaqet ndaj pushtimit q i bhet nj territori ose dhe sjellja nnshtruese qshfaqet kur ndeshim me pushtuesin prkats. Ka implikime ligjor, pasi pushtimi iterritorit prfshin m tepr se sa pronn. Kshtu, edhe besimi se dikush po nacnon statusin mund ta konsiderojm si pushtim. Ndrsa, humbja e pushtetit nnj marrdhnie, q mund t oj n abuzim, bie fjala, bashkshortor, gjithashtumund t shpjegohet me kt model agresiviteti.

S pes t i agresiviteti amsor (prej nns) sht sjellja agresive e aplikuar kryesishtnga femrat (por edhe nga meshkujt) kur okupatori, apo krcnuesi sht ipranishm n nj mjedis me fmijt e saj. Ndrlikimi ligjor: kjo sjellje mund tshfaqet tek krimet e kryera n rastet e shpjeguara nga prkufizimi m sipr, (prakur nna ndihet e krcnuar pr fmijt e saj).

S g j a s h t i sht agresiviteti irritues , pra ai q drejtohet ndaj objekteve t cilat ekan frustruar agresorin, e kan cnuar, deprivuar apo stresuar at. Kshtu, aibhet agresiv ndaj objektit n fjal, pikrisht pr t zbrazur apo shkarkuar nmnyr t pranueshme kt agresivitetit. Implikimet ligjore t ktij pohimi shfaqentek ata individ q kan grumbulluar por nuk i prdorin kto shkarkime tmundshme, duke shprthyer n agresivitet ndaj tjetrit.

S s h t a t i agresivitet q lidhet me seksin, pra q nxitet nga t njjtt stimuj qnxitet edhe sjellja seksuale. Kshtu, do person q mund t evokoj ose ndjelldshirn seksuale, njlloj mund t evokoj edhe agresivitet nprmjet xhelozis.Implikimi ligjor: prve reagimeve t hapura t xhelozis s dhunshme, disaindivid mund t shfaqin edhe dshira seksuale t shoqruara me dhun, si janformat e ndryshme t sundimit dhe poshtrimit mbizotrues t partnerit. Duket seky lloj agresiviteti shpjegon ekzistencn e nj numri t konsiderueshm sjelljeshseksuale t dhunshme, q shfaqen edhe sot, me gjith prparimin E madh tshoqris.

S te t i agresiviteti instrumental shfaqet kur sjellja prkatse sht shprblyer mpar. e renditm t fundit kt tip, por n shumicn e rasteve agresiviteti njerzorlidhet pikrisht me kt. Ndrlikimi ligjor ka t bj me faktin se nj seri krimeshshpjegohen prmes ktij instrumentalizimi t agresivitetit. Pra nse dikush merrshprblim n para, ofert seksuale, etj., pr shkak t nj veprimi agresiv deviant tshfaqur, ai do vazhdoj t sillet me agresivitet, sa koh q sht i motivuar tprfitoj si shprblimet e mparshme.

3 . A g r e si v i t e t i , st i g m a t d h e d h u n a n sh o q r i .


19/21

19

Stigmatizimi sht nj nga problemet m t vshtira me t cilat ndeshin njerzitme probleme t rnda mendore. Ajo ul vet respektin e tyre, kontribuon ndobsimin e marrdhnieve familjare dhe zhvillimin e ndjenjave armiqsore, qpengon aftsit pr tu shoqrizuar, duke i kthyer n t papun-thot Wa h l 1999.

Frika dhe stigma shkojn paralel, duke rezultuar n humbje t shpress prindividt q duhen trajtuar ose prmirsuar, megjithse vitet e fundit jan brprpjekje pr tu kaprcyer ky problem. Pra, lidhja q u bn publiku smundjevemendore dhe dhuns, sht shkaku kryesor, n mos i vetmi, i stigms ndaj tsmurve mendore.

Kshtu, Link pas rishikimit t disa studimeve t kryera n kt fush, arriti nprfundimin q kur kemi nj mas pacientsh t rrezikshm pr shkak tsmundjeve mendore, ather shfaqet etiketimi dhe ndikimi i stigms.Ndrveprimi mes etiketimit dhe rrezikut t perceptuar sht shum domethns.sht ky perceptim q i bn njerzit t mbajn distanc ndaj individve q pomarrin trajtim psikiatrik, ka n fakt vshtirson prmirsimin e tyre. Prandaj,studimet sugjerojn se nj rrug pr zgjidhjen e problemit sht zvoglimi idistancs sociale mes t smurve mendor dhe publikut. Por, ndonse kaprpjekje gjat viteve t fundit, mbetet ende shum pr t br

Me kt lidhet fakti se marrdhniet e dhuns me stigmn jan shtjeeksperiencash jetsore, t cilat besohen m shum dhe jo argumentesh teorike.Kshtu sht vshtir q kjo distanc t shkurtohej kur publiku mson, bie fjala,at q ndodhi n vitin 1999 n nj qytet t SHBA-s, ku nj skizofren vrau dypersona n nj librari. Brenda disa orve spitali i shndetit mendor t asaj zone,filloi t merrte telefonata nga klientt e friksuar q qanin me dnes dhe krkonintakim me prgjegjsen e marrdhnieve me publikun t spitalit. Ata kishin frikn ehakmarrjes s publikut ndaj tyre. Pra, fardo progresi t ishte arritur prdestigmatizimin e t smurve mendor, do gj ishte kthyer mbrapsht n vite,pikrisht prej ksaj vrasje-argumentojn studiuesit.

Ka studime q tregojn se lidhja q i bn publiku dhuns dhe smundjes mendore,sht e fort dhe madje sht forcuar koht e fundit. Kshtu, n Kaliforni shumicae t rriturve besonin q skizofrent mund t bjn krime t dhunshme m shumse njerzit normal. Nj studim raportoi q 47 % e policve dhe 43% e studentvee lidhnin skizofrenin me agresivitetin, armiqsin dhe dhunn. Nj studim tjetr ivitit 1993, po n Amerik, tregon se mbi gjysma e njerzve pranonin q ata merregullime mendore kan m shum mundsi t kryejn krime t dhunshme. Njstudim i shtetit Utah SHBA raporton se 38% e t pyeturve ishin dakord se

njerzit e smur mendrisht jan shum m t rrezikshm se pjesa tjetr e


20/21

20

popullats, ndrsa nj studim tjetr nxori q ndonse ata ishin afrsisht n masn3% , prfaqsonin rreth 48% t atyre q bnin dika m t dhunshme se t tjert.

Nj raport i Surgeon Generals nxori se perceptimi i njerzve me psikoza jan trrezikshm, sht m i fuqishm sot se n t kaluarn! Pra, njerzit e smurmendrisht, veanrisht ata me psikoza, perceptohen sot si m t dhunshm ngasa bhej kjo n t kaluarn. Madje ky numr ishte rritur me 2,5 her nga viti 1950deri n 1996, pra nga 13% n 1950 n 31% n 1996. Dhe kjo ka ndodhur,megjithse gjat ktyre dekadave ka pasur nj rritje t dukshme t vetdijes spublikut pr smundjet mendore, nj rritje numerike edhe t pacientve q marrintrajtim profesional, kshtu q pritej paksim i stigms. Por, ndodhi e kundrta!

Arsyeja m e mundshme sht rritja e numrit t krimeve t dhunshme t kryer ngaindivid t till. Studimet kan treguar se shum prej tyre jan trajtuar jo si duhurose nuk jan trajtuar fare. Dhe kta, vrtet ka m shum mundsi t jen m tdhunshm se t tjert. Mbasi, statistikat tregojn q individt me rregullime ttrajtuar deri diku, nuk jan m shum t dhunshm se pjesa tjetr e popullats. Pokshtu, statistikat thon se mbi 40% e t smurve rnd nuk trajtohen fare prvite me radh.

Nj studim 18-mujor, n vitin 1991-1992, tek nj spital i Nju-Jorkut, tregoi se,krahasuar me dhjet vjet m pare, numri i pacientve q kishin sulmuar fizikishtnj person, deri n nj muaj para pranimit n spital, rezultoi t ishte 14 % m ilart, ndrsa tek femrat kjo prqindje shkonte nga 6-15%. Gjith t vzhguarit nkt rast ishin shtruar vullnetarisht n spital. Studiuesit mendojn se kjo rritje edhuns s parashtrimit n spital, lidhej me prdorimin e kokains dhe drogave ttjera, me kalimin e viteve.

Gazeta New-York Timespublikoi rezultate e 100 vrasjeve t mendura, pra atyrevrasjeve dyfishe q nuk lidheshin direkt me vjedhje ose grabitje gjat pesdekadave t fundit. Rezultoi se 25 vitet e fundit shpeshtsia e tyre ishte rritur, mshum se gjysma kishin pasur nj histori ose kishin t bnin me nj smundje trnda mendore dhe 48% ishin diagnostikuar dhe formalisht si skizofren. Pokshtu, 90 nga 100 vrasjet n fjal ishin kryer gjat viteve 80-90.

Pra nga t dhnat e msiprme mund t nxjerrim se ulja reale e stigms do arrihetvetm pas reduktimit t krimeve t dhunshme t kryera prej tyre. Ajo q shtprovuar deri tashm ka t bj me faktin se, kur ata trajtohen profesionalisht, doulet edhe numri i episodeve t dhuns.

Nj form asistimi sht lirimi me kusht, pra largimi i t smurit nga spitali, dukemarr trajtim t caktuar, prfshi dhe medikamente n mjedise jasht-spitalore.


21/21

21

Vzhgimet tregojn se kjo form ul ndjeshm dhunn nga ana e tyre.

Nj form tjetr sht angazhimi part-time i pacientve jasht spitali, ku atadrgohen t kryejn dhe prfshihen n plane trajtimi. Edhe kjo form tregon ulje tnivelit t dhuns n komunitet. Kshtu, aplikimi me 262 pacient t caktuar nqendra komunitare, ose si pacient t jashtm, rezultoi me ulje t rasteve tdhuns s tyre, nga 47 n 24%.

Nga ikub.al

http://psikologji.net/forumi/index.php?topic=2709.0

Agresiviteti Njerëzor dhe Psikologjia Ligjore

Documents

Transcript of Agresiviteti Njerëzor dhe Psikologjia Ligjore