ПОСЕБНОСТИ

ВО МЕРЕЊЕТО

ВО

БИОМЕДИЦИНАТА

Проф.

д-р Слобода Џекова-Стојкова

Варијабли,МерењеМерни

скали

ДА

СЕ

ПОТСЕТИМЕ...Истражување

кое

донесува

заклучок

за

популација

популација

заклучок

истражување

примерок

Репрезентативен

примерок

–

мал

дел

од

целокуп-ната

популација

кој

ги

поседува

истите

катактерис-

тики

како

популацијата.

ИСТРАЖУВАЊЕ

Популација

примерок

(избор)

Примерок

избор

на

варијабли

Варијабли(показатели)

инструменти

Мерење

Податоци

ВАРИЈАБЛИ

Мерењата

во

истражувањата

се

многу

прецизни

и контролирани.

За

таа

цел

се

користат

варијабли

т.е. податоци.

Варијабли

се

димензии

(ентитети) за

кои

можеда

се

добијат

различни

вредности

за

определени

карактеристики

при

описот

на:-

единките

во

истражувањето,

-

предмети

во

истражувањето,-

објекти

и

нивните

својства

по

кои

тие

се

разликуваат,-

опис

на

настани

и

случувања.

Варијабли

–

димензии

кои

може

да

имаат различни

вредности

за

сите

особи/објекти/настани

кои

се

измерени.

Варијабли, мерење

и квантификација

се

поврзани

компоненти

во

науката.

Карактеризација

на

варијаблите бара

мерење, кое

од

своја

страна

е

неопходно

за

квантификација.

Варијабли се

работи

кои варираат

и

се менуваат

ВАРИЈАБЛИ

Постојани, неменливи

–

не

се

менуваат

во

тек

на

испитувањето, -

на

пример

: пол, раса, генотип

Менливи

-

може

да

се

менуваат

во

тек

на испитувањето

-

на

пр. број

на

леукоцити, концентрација на

глукоза

ВАРИЈАБЛИ-

ПОДЕЛБА

СПОРЕД УЛОГАТА

ВО

ИСТРАЖУВАЊЕТО

Независна

варијабла

: фактор

што

се

менува

од

страна

на

експериментаторот;-

претходат

на

зависните

варијабли, предиктори, фактори

на

ризик, причини

или

услови

за

нивната

појава

и промена.

-

Варијаблата

се

претставува

на

апсцисата

(оска

х).-

Прашање: што

треба

да

менувам?

Зависна

варијабла

: последица на дејство на

независната

варијабла

која

се

мери.-

Улога

на

зависни

варијабли

имаат

оние

појави

кои сакаме

да

ги

запознаеме, разбереме

и

објасниме;

-

-

претставуваат

исход, последица

која

во

истражувањето ја

мериме

и

претставуваме

на

ординатата

(оска

у).

-

Прашање: што

треба

да

набљудувам?

ВАРИЈАБЛИ-

ПОДЕЛБА

СПОРЕД УЛОГАТА

ВО

ИСТРАЖУВАЊЕТО

Контролна

варијабла

–

исто

како

и

независната може да влијае на зависната варијабла, но

за

чиј

ефект

истражувачите

не

се

заинтересирани

во

конкретното истражување. Затоа

ефектите

на

овие

варијабли

мора

да

се

неутрализираат

или контролираат. Контролата

главно

се

постигнува

такашто

варијаблата

ја претвораме

во

константа.

-

Прашање

: што

треба

да

одржувамконстантно?

Пример:-

Прашање: како

различни

аплицирани

дози

на

лек

влијаат

врз

концентрацијата

на

истиот

во крвта?

независна

варијабла

= аплицирани

различнидози

на

лек

зависна

варијабла

= различни

дози

на

лек

вокрвта

контролна, константна

варијабла= ист

начин на

апликација, исто

време

по

давање

на

различните

дози.

ВАРИЈАБЛИ-

ПОДЕЛБА

СПОРЕД НАЧИНОТ

НА

ИЗРАЗУВАЊЕ

НА

ВРЕДНОСТА

Нумерички

варијабли

(квантитативни)

–

вредностите

се

изразуваат

со

броеви

кои

се

нарекуваат нумерички

мерки.Се

добива

безграничен

број

на

вредности.-

Се

одговара

на

прашањето

-

колку

има

од

нешто, односно

во

кој

степен

е

даденото

својство

изразено

кај

некој

објект. Разликата

меѓу

два

објекта

може

да

биде поголема

или

помала.

Категорички

(квалитативни) варијабли-

вредностите

се

изразуваат

во

категории, односно категорички

мерки.

-

Се

одговара

на

прашањето

–

што

и

какво

е

нешто, на која

категорија

објектот

припаѓа. Разликата меѓу два

објекта може да постои или не ( без

квантитативен

суд).

ДОБРИ

ВАРИЈАБЛИ

( ВО

ИЗВЕДБА НА

ЕКСПЕРИМЕНТОТ)

Независната

варијабла

да

биде

мерлива;

независната

варијабла

да

може

да

се

менува за

време

на

експериментот;

да

се

идентифицираат

сите

зависни варијабли;

зависните

варијабли

да

се

мерливи;

да

се

идентифицираат

сите

релевантни контролни

варијабли;

сите

контролни

варијабли

да

се

одржуваат константно

за

време

на

експериментот.

При

планирање

на

истражувањето

важно

е

да

се

разграничат:

-

варијабли

-

обележја

на

популацијата имајќи

ги

предвид

критериумите

за

вклучување

и

критериумите

за исклучување

на

испитаниците

во

истражувањето

(рефрентен

примерок) и

-

варијабли

–

обележја

кои

ќе

се

мерат.

ИСТРАЖУВАЊЕ

Популација

примерок

(избор)

Примерок

избор

на

варијабли

Варијабли(показатели)

инструменти

Мерење

Податоци

МЕРЕЊЕ... е постапка во која со примена на единствени

правила

на

испитуваните

единки

им

даваме

броевни вредности

или

ознаки.

Со

мерење

се

собираат

податоци.

Податоците

ја

претставуваат

вредноста

на варијаблите.

Точноста

на

заклучоците

зависи

од

квалитетот

на податоците.

Вредност

на

истражувањето

–

зависи

од

изборот

на варијаблите

кои, од

своја

страна, претставуваат

клуч

во

успехот

на

истражувањето.

Направените

грешки

при

мерење

подоцна

НЕ

можат да

се

исправат

со

никаква

постапка.

МЕРЕЊЕ

Квалитетот

на

добиената

информација

зависи

од:1. Мерен

инструмент:

-

дали

е

доволно

чувствителен?-

дали

е

доволно

сигурен?

-

дали

е

доволно

прецизен?-

Не

смее

да

се

менува

во

тек

на

истражувањето!

-

Секогаш да се наведе видот на мерниот уред и произведувачот!

2. Аналитичен

систем

-

низа

елементи

поврзани

во методолошка

целина. Во

него

спаѓаат:

-

методот, истражувачка

студија

(биолошки, биохемиски, клинички...);

-

контрола

на

квалитет

на

методот;-

референтните

вредности

и

-

евалуација

на

добиените

резултати.

КРИТЕРИУМ

ЗА

ИЗБОР

НА МЕТОДОТ

Изборот

на

методот

е

сложена

и

одговорна задача

и

опфаќа:

-

дизајнирање

на

клиничката

студија, односнометодот;

-

подготовка

и

обработка

на

биолошкиотматеријал;

-

изведба

на

самата

главна

хемиска

илибиолошка

реакција;

-

начин

на

пресметка

и

изразување

надобиените

промени.

ПРИМЕРОК

ЗА

АНАЛИЗА

Сите

биолошки

материјали

од

хумано потекло, земени

со

цел

на

испитување,

вклучувајќи:-

органи, ткива, течности,

-

заби, коса, нокти,-

супстанции

екстрахирани

од

горенаведените

материјали, како

ДНК

и

РНК.

Сите

биолошки

материјали

од

животинско потекло

Бактериски

култури

ЗАЕДНИЧКИ

БАРАЊА

ЗА

СИТЕ АНАЛИТИЧКИ

ПРИМЕРОЦИ

Правилно

избран

биолошки

материјал

да

биде

референтен

за

промените

кои

се следат.

Да

се

води

сметка

за

стабилноста

на

компонентите

во

примерокот

кој

го испитуваме.

МЕРНИ

СКАЛИ

-

МЕРЕЊЕ

НА ВАРИЈАБЛИТЕ

Според

точноста

со

кои

мерењата

можат

да се

спроведат, се

разликуваат

четири

мерни

скали:-

номинална-

ординална-

интервална- oдносна.

-

Номиналната

и

ординалната

скала

се квалитативни

(небројчани).

-

Интервалната

и

односната

скала

се квантитативни

( бројчани) - главни

скали.

НОМИНАЛНА

СКАЛА, КАТЕГОРИЧКА, ОПИСНА

,

АТРИБУТИВНА

Наједноставна

и

најмалку

точна

од

сите

скали.

Се

темели

на

описни

категории

кои

претставуваат вредност

(атрибут) на

обележјето, а

може

да

се

означат

со

бројки, букви

или

на

друг

начин, но

немаат

броевна вредност.

-

класификација, номенклатура-

разврстување

според

пол, етникум, политичка

партија, религија...-

разместување

по

групи, собири, одделенија

Примери: (а

е еднакво на б; а

е различно од б)-

присуство на протеини во урината (со

тест

ленти): -

да

/ не

, позитивен

или

негативен

наод;-

разврстување

според

пол

: -

машки, женски.

ОРДИНАЛНА

СКАЛА

Проширување

на

номиналната

скала.

Податоците

се

разместуваат

и

уредуваат

во

низа –

растечки

или

симнувачки

низови

-

рангирање.

Категории

со

важност

на

редослед, без информација за големината на разликите.

Рангирањата

немаат

апсолутна

вредност

и

не можат

да

се

собираат

, одземаат, множат, ниту

да

се

делат.( а

=

б;

а

<

б; а

>

б)

Примери:-

не

Хочкин

лимфоми, се

класифицираат

како

низок, среден

и

висок

степен

на

малигност;-

Протеини

во

урина

= (-, +, ++, +++).

ИНТЕРВАЛНА

СКАЛА

Служи за бележење на квантитативни податоци- најдобар

начин

на

мерење

: континуирани

и

дисконтинуирани-

мерење

на

тежина, температура

во степени, дати, години...

Разлика меѓу две точки во скалата имаат иста интерпретација

т.е

еднакви

интервали

–

еднакви

разлики.-

Пример: разлика

меѓу

30 и

40 степени

Целзиусови

ја

претставува

истата

разлика

како

меѓу

70 и

80 степени; секој

интервал

од

10 степени

има

исто

физичко

значење.

Апсолутната нула во оваа скала не постои, го

има

бројот 1 како

арбитрарна

стартна

точка, па

вредностите

на

интервалната скала може да бидат негативни (референтната

вредност

на

електролитен

базен

ексцес

се

движи

од

-2.5 до

+3 mmol/L).Собирање, споредување

и

одземање

се

единствени

дозволени

сметачки

операции.

ОДНОСНА

СКАЛА, БРОЕВНА, НУМЕРИЧКА, RATIO SCALE

Највисоко

ниво

Скалата

започнува

со

апсолутна

нула

(0); вредноста

нула

(0) значи

не

постоење

на

обележје.

Големината

на

мерната

единица

е

постојана

и непроменлива.

Можност

директно

да

се

споредат

двете вредности

и

да

се

заклучи

колку

е

едната

поголема

или

помала

од

другата, туку

и

колку пати.( а

е

повеќе

пати

поголемо/ помало

од

б)

Дозволени

се

сите

сметачки

дејствија.

Одејќи

од

односната

скала

кон

номиналната, податоците

мерени

со

односната

скала

секогаш

може

да

се

категоризираат

во

интервална, ординална

или

номинална, но

обратно

не

е

можно

на

ниедно

ниво.

МЕРНИ

СКАЛИ

МЕРНИ

СКАЛИ

Examples of Appropriate

comparison statements math operations

A is equal to (not equal to) B = (≠)

A is greater than (less than) B > (<)

A is three more than (less than) B + (–)

A is twice (half) as large as B ´

(/)

Relevant level of measurement

NominalOrdinal Interval Ratio

√ √ √ √

√ √ √

√ √

√

Типови

на

споредби

кои

може

да

се направат

со

различни

мерни

скали

© Pine Forge Press, an imprint of Sage Publications, 2004

27

НИВО

НА

МЕРЕЊЕ

И

ВОВЕД ВО

СТАТИСТИЧКИТЕ

ТЕСТОВИ

Избор

на

статистичката

метода

за

обработка

на податоците

зависи

од

мерната

скала

според

која

се

собирани

податоците.

Статистичките

тестови

определуваат

многу прецизно

дали

има

врска

меѓу

варијаблите.

Во

таа

насока

се

фокусираме

врз

три

статистички тестови:

Не-параметриска

статистика: за

номинални

и ординални

chi-квадрат

тест

Параметриска

статистика: за

интервални

и односни

t-тест

Корелација

ТОЧНОСТНА

МЕРЕЊЕ

– КВАЛИТЕТ

НА

ПОСТАПКАТА

Само

точни

податоци

со

добра

обработка

ќе дадат

точни

резултати

во

истражувањето.

Показатели

за

квалитетот

на

определенметод

/ дијагностичка

постапка, од

кој

зависи

и

точноста

на

податоците

се

:-

точност

-

прецизност-

специфичност

-

осетливост

, чувствителност-

сигурност, поузданост

ТОЧНОСТ

НА

МЕТОДОТ

Аналитичка

точност

-

Степен

на

слагање

на

добиените

резултати

со применетиот

метод, во

однос

на

вистинската

вредност

.-

Вистинската

вредност

се

определува

со

референтен

метод

кој

има

висока

специфичност.Со

употреба

на

комерцијален

лиофилизиран

биолошки

материјал

со

точно

позната

концентрација на

испитуваната

супстанција

= стандард

-recovery тест

–

одредување

на

позната

концентрација на

чиста

супстанција

која

се

додава

во

аналитичкиот

примерок.

За

изразување

на

точноста

се

користи

коефициент на

корелација

или

отстапување

изразено

во

проценти.

ТОЧНОСТ

НА

МЕТОДОТ

Дијагностичка

точност

во

бинарна

класификација

-

колку

добро

тестот

коректно

ја

идентифицира

или

ја исклучува

болеста

Точност

= А

+ Б

/ А

+ В

+ Г

+БОднос

меѓу

вистинските

резултати

(вистински

позитивни

и

вистински

негативни) и

сите

испитаници.

Изведба

на тестотБолест

определена

со

златен

стандард

Вистински ЛажниПозитивни Вистински

позитивни-А Лажно

позитивни

В

Негативни Лажно

негативни-Г Вистински

негативни-Б

ПРЕЦИЗНОСТ

НА

МЕТОДОТ, ПОВТОРЛИВОСТ, РЕПРОДУЦИБИЛНОСТ

Аналитичка

прецизност

: степен

на

слагање

на

резултатите

кои

се

изведени

повеќекратно

на ист

примерок

при

непроменети

услови.

Дијагностичка

прецизност

(предиктивна

вредност), при

бинарна

класификација: однос

на вистински

позитивните

резултати

наспротив

сите

позитивни

резултати

(вистински

позитивни

и лажно

позитивни) = А

/ А

+ В

.

Степенот

на

прецизност

зависи

од

тн. случајни грешки. (Лажно

позитивни

резултати

се

добиваат

при

контаминација

на

примерокот).

Прецизноста

се

изразува

со

стандардна девијација,

варијанса

и

коефициент

на

варијација.

Прецизно

и неточно

Прецизно

и точно

ПРЕЦИЗНОСТ

И

ТОЧНОСТПРЕЦИЗНОСТ

И

ТОЧНОСТ

НЕПРЕЦИЗНО

И

НЕТОЧНО

СИГУРНОСТ, ПОУЗДАНОСТ

НА МЕТОДОТ

Сигурност

на

методот

укажува

во

кој

степен неговата

прецизност

и

точност

се

одржуваат

во

границите

на

дозволените

грешки

во подолг

временски

период

на

неговата

примена.

Дозволена

грешка

= 2 стандардни

девијации, ризик

од

5%.

Контролата

на

квалитет

се

користи

за

да

се следи

точноста

и

прецизноста

на

методот

со

цел

на

добивање

на

задоволителни

резултати.

ГРЕШКИ

ВО ИСТРАЖУВАЊЕТО

Грешките

при

мерењето

на

варијаблите

може да

се

јават

во

различен

период

од

примена

на

методолошката

постапка:

-

пред

примена-

некоректно

земен, неправилно чуван, погрешно

обележен

материјал;

-

во

тек

на

примена

–

посложени, тешко

се констатираат: случајни

и

систематски

грешки;

-

грешки

врзани

за

начин

на

пресметка

на резултатите.

СЛУЧАЈНИ

ГРЕШКИ-RANDOM ERROR

Почесто

ги

предизвикуваат

субјективни

фактори, но

и

објективни: апаратура, садови, варијација

на

услови.

Се

манифестираат

како

варијација

на

резултати

при

повторно

испитување

на ист

примерок

( прецизност).

Надминување: зголемување

на

примерокот

за

испитување, промена

на дизајнот, промена

на

инструментариумот.

7/30/2010 Sources of error: Selection bias 37

СИСТЕМАТСКИ

ГРЕШКИ, ПРИСТРАСНОСТ (BIAS)

Аналитички

bias:-

се

добиваат

лажно

високи

или

лажно

ниски

вредности, кои

се прецизни, но

не

точни.

Дијагностички

bias:-

резултатите

на

клиничката

студија

се

систематски

различни

од

“вистинските”.

Последица

на

еден

доминантен

фактор

и

трае

низ

серија

на исти

анализи.

Величината

нa

оваа

грешка

говори

за

точноста

на

методот.

Попроблематични

од

случајните

грешки; при

повторување

на клиничкото

испитување

се

добива

иста

грешка

при

истиот

дизајн

на

испитување.

ПРЕПОРАЧАНА

ЛИТЕРАТУРА1. Марушиќ

М, Петровечки

М, Петрак

Ј,

Марушиќ

А. Вовед

во

научната

работа

вомедицината. Второ, обновено

и

дополнето

издание, Култура, Скопје, 2003.2. Richard D. Jarrard. Scientific Methods

(on line book), 2001.3. Variables in Your Science Fair Project. Достапно

на

http://www.sciencebuddies.org/science-fair-project.

4. Accuracy and precision.

Достапно

на http://en.wikipedia.org/wiki/Accuracy_and_prec

ision.