Дэлхийн Банкны итгэлцлийн сан болох Японы Нийгмийн Хөгжлийн Сангийн санхүүжилтээр Хүүхдийг Ивээх Сангаас Монгол улсын Боловсрол, соёл, шинжлэх

ухааны яамтай хамтран хэрэгжүүлж буй “Алслагдсан хөдөөгийн малчдын хүүхдүүдийн бага боловсролын үр дүнг сайжруулах нь” төслийн хүрээнд хэвлүүлэв.

Уг бүтээлийн агуулга, үзэл санааг зохиогчид хариуцах бөгөөд ямар ч нөхцөлд Дэлхийн Банк болон Хүүхдийг Ивээх Сангийн байр суурийг илэрхийлэхгүй болно.

1

Д.Гүндэгмаа

ЭРДМИЙН ТҮЛХҮҮР - БИЧИГМОНГОЛ ХЭЛ 1-2

Бага боловсрол нөхөн эзэмшиж буйхүүхдүүдэд зориулав.

Хянан тохиолдуулсан: Б.Лхамноржмоо

Улаанбаатар 2014

2

ТУЛГУУР ДОХИОТАНИХ ТЭМДЭГ

ЭХ

ӨГҮҮЛБЭР

ҮГ

ҮГИЙН ЗААГ

ЭГШИГ

ГИЙГҮҮЛЭГЧ

ТЭМДЭГ ҮСЭГ

УРТ, ХОС ЭГШИГ

АЖИГЛААРАЙ

ОЛООРОЙ

БИЧЭЭРЭЙ

СОНСООРОЙ

УНШААРАЙ

БҮТЭЭГЭЭРЭЙ

ЯРИЛЦААРАЙ

БУДААРАЙ, ЗУРААРАЙ

ХЭМНЭЛЭЭР УНШААРАЙ

ТӨСӨӨЛӨН БОДООРОЙ

2

ТУЛГУУР ДОХИОТАНИХ ТЭМДЭГ

ЭХ

ӨГҮҮЛБЭР

ҮГ

ҮГИЙН ЗААГ

ЭГШИГ

ГИЙГҮҮЛЭГЧ

ТЭМДЭГ ҮСЭГ

УРТ, ХОС ЭГШИГ

АЖИГЛААРАЙ

ОЛООРОЙ

БИЧЭЭРЭЙ

СОНСООРОЙ

УНШААРАЙ

БҮТЭЭГЭЭРЭЙ

ЯРИЛЦААРАЙ

БУДААРАЙ, ЗУРААРАЙ

ХЭМНЭЛЭЭР УНШААРАЙ

ТӨСӨӨЛӨН БОДООРОЙ

3

ГАРЧИГ

1. ЭГШИГ ҮСЭГ . . . . . . . . . . . 5

- Богино эгшиг

- Урт эгшиг

- Хос эгшиг

2. ГИЙГҮҮЛЭГЧ ҮСЭГ . . . . . . 23 - м, р, с, Х гийгүүлэгч үсэг

- в, л, н, ш гийгүүлэгч үсэг

3. ҮНЭЛГЭЭНИЙ ХУУДАС......43

4

4 5

а - а - а

аа

а

а а

а а

а а

а а

аА

a

1. ЭГШИГ ҮСЭГ

6

? ?

6

? ?

7

аа - аа - аа аааа - аа - аа

аа аа

аа аа аа

a

aа

=

=

8

эЭ

Аа - аа - аа?Ээ - ээ - ээ?

Аа - аа - аа?Ээ - ээ - ээ?

э э э э э

ээ эээ

ээ э э ээ ээ

ээ

э - э - э

9

э

а А аа

э Э ээ

10

?

?

?

?

?

?

?

?

10

?

?

?

?

?

?

?

?

11

иИи - и - и

аэи

аэи

аэи

и и и и й

э

12

ий-ы

12

ий-ы

13

оОо - о - о

аэио

аэио

аэио

аэио

о

оо

о о о о оо

о о о о о о

оо оо оо о

оо оо о оо

14

оО

оо

14

оО

оо

15

уУу - у - у

у

уу уу

у у у

уууу уу у уу

у уу уу

аэиоу

аэиоу

аэиоу

аэиоу

аэиоу

16

у

УУ. 2 УУ?

17

өӨ

ө ө

ө ө

ө ө

ө

ө ө ө ө

өөөө ө өө

18

өөҮ

Ө

өӨ

Өвөөлж

Ө-вөл-гүй ну-таг руу на-мар-таа бу-цаадӨн-тэй хав-рыг да-гуу-лаад ир-дэгӨ-рөв-лөг гур-ван са-хал-тай Ө-вөөлж нэр-тэй нүүд-лийн шу-вуу

18

өөҮ

Ө

өӨ

Өвөөлж

Ө-вөл-гүй ну-таг руу на-мар-таа бу-цаадӨн-тэй хав-рыг да-гуу-лаад ир-дэгӨ-рөв-лөг гур-ван са-хал-тай Ө-вөөлж нэр-тэй нүүд-лийн шу-вуу

19

үҮүү

оө

а

ү ү ээ ү э ү

үүүү үү үү

ү үү

20

ийи И

ууу У

ооо О

өөө Ө

Өвөө

Ө-вөө аав үл-гэр до-мог я-ри-наӨ-дөр бүр өөр өө-рийг я-ри-наӨ-вөө аа-вын үл-гэр до-мог дуус-даг-гүйӨ-дөр бүр сон-соод ми-ний сэт-гэл ха-на-даг-гүй

аэө

и, ий, ыуоү

үүү Ү

20

ийи И

ууу У

ооо О

өөө Ө

Өвөө

Ө-вөө аав үл-гэр до-мог я-ри-наӨ-дөр бүр өөр өө-рийг я-ри-наӨ-вөө аа-вын үл-гэр до-мог дуус-даг-гүйӨ-дөр бүр сон-соод ми-ний сэт-гэл ха-на-даг-гүй

аэө

и, ий, ыуоү

үүү Ү

21

о ы

ы? ий?

у ? а а ?

э э ? и и ? ү ?

уу ? өө ? үү ?

аоу

эиөү

+ ий

+ ыа ы

а ы

ү ий

ү ий

22

аоуэү

+ й

айойуйэйүй

а аа айо оо ойу уу уйэ ээ эйү үү үйи ийө өө

аа ай оо ой

а

айэйүйуй

У-сан да-лай бул-гаас эх-тэйУ-хаан да-лай но-моос эх-тэй

Ха-жууд чинь да-гаад сал-даг-гүй хар хүн гуайХа-ран-хуй бол-могц зугт-чих-даг Тэр юу вэ? (сүүдэр)

22

аоуэү

+ й

айойуйэйүй

а аа айо оо ойу уу уйэ ээ эйү үү үйи ийө өө

аа ай оо ой

а

айэйүйуй

У-сан да-лай бул-гаас эх-тэйУ-хаан да-лай но-моос эх-тэй

Ха-жууд чинь да-гаад сал-даг-гүй хар хүн гуайХа-ран-хуй бол-могц зугт-чих-даг Тэр юу вэ? (сүүдэр)

23

Мм

м м .

м м м

Мэл-хий, ма-тар хоёрМэнд ам-раа а-суул-цан уул-заж гэ-нэМа-тар ах нь маг маг и-нээж:Мэл-хий дүү чи ма-найд мо-ри-лон оч-но уу?Ман-туу-гаар ча-майг дайлъя гэж урь-жээ.

М

24

ам эм имийм

а-мааа-мууэ-мээ

мааммаа-маамаа-муумээм

Эм уу.Амаа, эмээ 2.Амаа эмээ уу. Маамуу май.

Амаа Ийм уу.

Эмээ уу. Маамуу, май уу.

Май, эмээ, Амаа 2 уу.

ма мэ ми мо му мөмү

маа мээ мий моо муу мөө мүү

24

ам эм имийм

а-мааа-мууэ-мээ

мааммаа-маамаа-муумээм

Эм уу.Амаа, эмээ 2.Амаа эмээ уу. Маамуу май.

Амаа Ийм уу.

Эмээ уу. Маамуу, май уу.

Май, эмээ, Амаа 2 уу.

ма мэ ми мо му мөмү

маа мээ мий моо муу мөө мүү

25

Рр

. рр

р

р р

р р

р

26

Эр-хийг су-ра-хаар Эрд-мийг сур

Р

маа, мээ, мий,

моо, муу, мөө,

мүү

ма, мэ, ми, мо, му, мө, мү

а э и о у ө ү уу өө үүр ар ... ... ... ... ... ... уур ... ...

үүр мөр

муур эрүү

араауур

26

Эр-хийг су-ра-хаар Эрд-мийг сур

Р

маа, мээ, мий,

моо, муу, мөө,

мүү

ма, мэ, ми, мо, му, мө, мү

а э и о у ө ү уу өө үүр ар ... ... ... ... ... ... уур ... ...

үүр мөр

муур эрүү

араауур

27

1. Ур-уур, үр-үүр, өр-өөр, өөрөөр, өр-өрөө, ар-араа, үр-үрээ, ор-ороо, уур-уураа

2. Ойр, ойроор, орой, арай

3. Үүрээр ир. Араар ороорой. Өөрөө ир. Өөрөө ор. Амар ир.

-рай, -рэй, -ройу-раа -райо-роо -ройам-раа -райи-рээ -рэйү-рээ -рэйө-рөө -рэй

-ра -рай-раа

А, Б-гээ холбосоорАхих шатаа дамжаарайАрав тавыг нийлүүлсээрДөхөх замаа олоорой

-рай, -ройэмээ

28

ай

у й

ой

э й

а ай

э ээ

оо ай

уй

о р

а ор-ороо-оройар-араа-арайөр-өрөө-өрөөрэйар-араар-араарааам-амаар-амаарааэм-эмээр-эмээрээ

аа

28

ай

у й

ой

э й

а ай

э ээ

оо ай

уй

о р

а ор-ороо-оройар-араа-арайөр-өрөө-өрөөрэйар-араар-араарааам-амаар-амаарааэм-эмээр-эмээрээ

аа

29

Сс

ү с с үү.с

с а м а рс а р айой м с

Сайн хүнд са-дан о-лонСа-мар-тай мо-донд э-зэн о-лон

С

а э и о у ө ү аа ...р ра ... ... ... ... ... раа ...с сэ ... ... ... ... ... саа ...

30

оймсүс

сүү тос

сэрээ сам

1. ас, асаа, асуу, ус, үс, сэр, сээр, сам, саам,

2. сар, сайр, амс, ам-саа-рай, өмс, өм-сөө-рэй

3. Эмээ суу. Сүү уу. Амараа өрөм амсаарай. Сараа өмсөөрэй.

30

оймсүс

сүү тос

сэрээ сам

1. ас, асаа, асуу, ус, үс, сэр, сээр, сам, саам,

2. сар, сайр, амс, ам-саа-рай, өмс, өм-сөө-рэй

3. Эмээ суу. Сүү уу. Амараа өрөм амсаарай. Сараа өмсөөрэй.

31

Хх

Х . х х

х

х

хх

х х

Хүн бо-лох ба-гаа-сааХү-лэг бо-лох у-на-га-наа-саа

Х

а э и о у ө ү аа ээ ийса ... ... ... ... ... ... саа ... ...ха ... ... ... ... ... ... хаа ... ...

32

а э и у ээ уу өөх ах ... ... ... ээх ... ...

-руу

ху хү хэ

ү ху ха

-суур -рээ -хөө-хэр -мар

хө

1. Хар, хараа, хэр, хэрээ, хий, хийх, хурах, хуурах, хөх, хөөх

2. Хах- хаах- хайх, харах-хараах- харайх, ух-уух- уйлах

3. Сүхээ суу. Сүү уу. Амараа өрөм хамаарай. Сараа хүрмээ өмсөөрэй. Хасараа хараарай. - Эмээ, өрмөө хамах уу?- Хам хам.- Сүү уух уу?- Уу уу.

- Харах уу?- Хар хар.

32

а э и у ээ уу өөх ах ... ... ... ээх ... ...

-руу

ху хү хэ

ү ху ха

-суур -рээ -хөө-хэр -мар

хө

1. Хар, хараа, хэр, хэрээ, хий, хийх, хурах, хуурах, хөх, хөөх

2. Хах- хаах- хайх, харах-хараах- харайх, ух-уух- уйлах

3. Сүхээ суу. Сүү уу. Амараа өрөм хамаарай. Сараа хүрмээ өмсөөрэй. Хасараа хараарай. - Эмээ, өрмөө хамах уу?- Хам хам.- Сүү уух уу?- Уу уу.

- Харах уу?- Хар хар.

33

Вв

Аа в х а р а в .ав аавөв өвөө

Аа в в в в

а аэ эу аү э

34

1. Ав, а-ваа-рай, авар, ав-раа-рай, эв, э-вээ-рэй, ир, и-рээ-рэй, ор, о-роо-рой

2. Хав-хаав-хайв, хах-хаах-хайх, харав-харайв, сэрэв-сэрээв

3. Аав хавх хийв. Мөр хайв. Сум аваарай.

- Аав ирэв үү?- Амар харав уу?- Сүхээ ирэв үү?- Ваар харав уу?

а-ваа-рай хавх-хавахав-раа-рай сэвх-сэвэхи-вээ-рэй савх-савахи-рээ-рэй

34

1. Ав, а-ваа-рай, авар, ав-раа-рай, эв, э-вээ-рэй, ир, и-рээ-рэй, ор, о-роо-рой

2. Хав-хаав-хайв, хах-хаах-хайх, харав-харайв, сэрэв-сэрээв

3. Аав хавх хийв. Мөр хайв. Сум аваарай.

- Аав ирэв үү?- Амар харав уу?- Сүхээ ирэв үү?- Ваар харав уу?

а-ваа-рай хавх-хавахав-раа-рай сэвх-сэвэхи-вээ-рэй савх-савахи-рээ-рэй

35

Лл

Ө в ө л л . Лаа а-саа-лаа.

х э л х и л лл

Лаа бусдыг гэрэлтүүлэх гэж урссаар л... Лам бусдыг гэгээрүүлэх гэж уншсаар л...

л

а э и о у ө ү аа ээ ий уу өөл ла ... ... ... ... ... ... лаа ... ... ... ...

э и о у ө ү уу ээ өө үүл эл ... ... ... ... ... уул

а аэ эуу аү э

өиу

ө и у

36

Хавар мал өслөө.Уул харлаа.Лаа асаалаа.Хоол хийлээ.

1. ул-уул-уйл, үл-үүл-үйл, хул-хуул-хуйл

2. үхэр мал, хол ойр, ө-вөл ха-вар

3. Ээрүүл, хайруул, илүүр 3.

4. Ло-вор, Ло-сол

Аав мал авлаа. Ха-вар Мо-лом, Хор-лоо, Авир, Амар 4 малаа мал-лав. Их ноо-луур авлаа. Авир малаа у-сал-лаа. Молом үхрээ ху-раа-лаа. Амар үхрээ саалаа. Орой Алимаа хоол хийлээ. Олуулаа сүү уулаа. Мал өсөв.

ав-лаасаа-лаауу-лаау-сал-лааху-раа-лаа

36

Хавар мал өслөө.Уул харлаа.Лаа асаалаа.Хоол хийлээ.

1. ул-уул-уйл, үл-үүл-үйл, хул-хуул-хуйл

2. үхэр мал, хол ойр, ө-вөл ха-вар

3. Ээрүүл, хайруул, илүүр 3.

4. Ло-вор, Ло-сол

Аав мал авлаа. Ха-вар Мо-лом, Хор-лоо, Авир, Амар 4 малаа мал-лав. Их ноо-луур авлаа. Авир малаа у-сал-лаа. Молом үхрээ ху-раа-лаа. Амар үхрээ саалаа. Орой Алимаа хоол хийлээ. Олуулаа сүү уулаа. Мал өсөв.

ав-лаасаа-лаауу-лаау-сал-лааху-раа-лаа

37

Нн

Х у н н .Хун хавар ирнэ.

н н ннн

Миний нутагХэнтий, Хангай, Саяны өндөр сайхан нуруунуудХойт зvгийн чимэг болсон ой хөвчийн уулнууд ... Энэ бол миний төрсөн нутаг Монголын сайхан орон Д. Нацагдорж

л

а э и о у ө ү аа ээ ий оо уу өө үүн на ... ... ... ... ... ... наа ... ... ... ...

э и о у ө ү аа уу ... ...н эн ... ... ... ... ... аан ... ... ...

38

а э у ү а э у ү

-хой

но на со ха ха

-мар-нин-на -вар

1. ан-анх, эн-энх, мөн-мөнх, хон-хонх, уу-ууна, нүү-нүүнэ2. “Үнэн” сонин, сайн нөхөр, усан сан, миний нохой3. Наваан, Наран, Лувсан, Энхээ, Мөнхөө, Онон, Саран4. Эх хэлээ эрхэмлэ. Эх орноо хайрла.

Нар хөөрлөө. Наваан, Наран нар малаа хариулав. Орой Лувсан, Энхээ нар үхрээ хураалаа. Саран үхрээ саалаа. Их сүү саасан. Сүү, махны үнэ нэмлээ. Манайх их ааруул өрөм хураасан. Ааруул өрөм, мах сүү эрүүл хүнс мөн.

- Наран сүү уух уу?- Ууна.- Их уух уу?- Их ууна.- Лувсан ирэх үү?- Ирнэ.

- Саран өрөм, ааруул авах уу?- Авна.- Их авах уу? - Их авна.

39

Шш

.

хуш

Ш

ш ш ш ш ш

Шавар гэрийн оройдШалдан хүн шоволзон хошхирно.

ш

а и о у ө ү аа ээ ий оо уу өө үүш ша ... ... ... ... ... шаа ... ... ... ...

и ө аа уу ийш иш ... ааш ... ...

а и о ү а и ө

40

шар шувуу

хуш шиш

хус

сар

шүүр

1. шан-шанаа, хаш-хашаа, шир-ширээ, хөш-хөшөө, 2. шар шувуу, шавар шороо, шим шүүс, шинэ машин3. Шарав, Шинэхүү, Ширнэн, Шинэсаран, Шийлэг, Шүрээ

Алаг мэлхий

Шарав, Шинэхүү нар “Алаг мэлхий” өрөв. Шинэхүү “Алаг мэлхий” сайн сурсан. Шүрээ “Алаг мэлхий” сурахаар харав. “Алаг мэлхий” өрөх их сайн. “Алаг мэлхий” сайн өрвөл ухаан нэмнэ.- Шарав, Шинэхүү 2 “Алаг мэлхий” өрсөн үү?- Өрсөн. - Шүрээ “Алаг мэлхий” сурах уу?- Сурна.- “Алаг мэлхий” сайн өрвөл ухаан нэмэх үү?- Нэмнэ.

40

шар шувуу

хуш шиш

хус

сар

шүүр

1. шан-шанаа, хаш-хашаа, шир-ширээ, хөш-хөшөө, 2. шар шувуу, шавар шороо, шим шүүс, шинэ машин3. Шарав, Шинэхүү, Ширнэн, Шинэсаран, Шийлэг, Шүрээ

Алаг мэлхий

Шарав, Шинэхүү нар “Алаг мэлхий” өрөв. Шинэхүү “Алаг мэлхий” сайн сурсан. Шүрээ “Алаг мэлхий” сурахаар харав. “Алаг мэлхий” өрөх их сайн. “Алаг мэлхий” сайн өрвөл ухаан нэмнэ.- Шарав, Шинэхүү 2 “Алаг мэлхий” өрсөн үү?- Өрсөн. - Шүрээ “Алаг мэлхий” сурах уу?- Сурна.- “Алаг мэлхий” сайн өрвөл ухаан нэмэх үү?- Нэмнэ.

41

Хэрэм хушны самраар хооллоно.

Хурдан Аюуш

о э э ш р о хХ э р э м а эш с о у ү ү өө ө х у ш н ыу у с м р х вв м в р о в н

н х ш с а м р а а рх л л а л р ө а л өө н э р и х э о ө ыс х о о л л о н о .

42

43

Өөрийгөө үнэлээрэй1.

а э а э оо у о а уа э а э үэ у о ү ө

ө а э а ии э и ү өө а э а эо ө и ө у

оо өө уу үү ууий ээ үү оо ээөө ий уу үү аааа оо ээ уу ээ аа ий ооээ аа өө үү уу үү ий ээ

аа оо уу ээ өөээ ий үү аа ээуу үү уу оо өө

2.М Р С Х В Л Н Ш

а МА СА ЛАэ ВЭ НЭи РИ ХИ ШИо МО СО ВОу РУ ЛУө МӨ ХӨ НӨү СҮ

3.

л х

а, э, ээ, ай,оо, ий

с р нс р ш л р

л, в, н, х, ш, р, с, м4.

о оо уу а о ой ү э а

44

Ном, сонин

Энэ Амарын ном. Амар номоо уншив. Лувсан шинэ сонин уншив. Өвөө эмээ 2 их сонин ном авлаа. Өвөө “Хүмүүс” сонин уншлаа. Ном, сонин унших их сайн. Ном их уншвал ухаан нэмнэ. Ном, сонин сайн уншаарай.

6.1. Амар ном уншсан уу? а. тийм б. үгүй 6.2. Эмээ шинэ сонин уншсан уу? а. тийм б. үгүй 6.3. Лувсан “Хүмүүс” сонин уншсан уу? а. тийм б. үгүй

6.4. Ном, сонин унших сайн уу? а. тийм б. Үгүй

6.5. Ном их уншвал ухаан нэмнэ. а. тийм б. Үгүй

6.

АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ

1. Баттогтох Д. Үгийн ширэнгээр бэдрэхүй УБ., 20092. Бигэрмаа Р., Оюунцэцэг Ш., нар Монгол хэл-I, ЕБС-ийн 12 жилийн сургуулийн I ангийн сурах бичиг, УБ., 20123. Ваанчиг Б., “А-Я хүртэлх үсгэн наадгай”, УБ., 20064. Доржмаа Х., Хүн гэмээр чоно, УБ., 20065. Гүндэгмаа Д., нар, “Билгийн нүд -1” УБ., 20086. Гүндэгмаа Д., нар, Эх хэл- эрдмийн түлхүүр, Өсөхөөс сурсан үндэсний хэл, Дүйцсэн сургалтын модулиуд, УБ., 2008-20107. Гүндэгмаа Д., XXI зууны малчин, багц модуль, УБ., 20138. Монголын байгаль орчны нэвтэрхий толь, Монгол улсын Шинжлэх ухааны академи, УБ., 20109. Монголын түүхэн дэх их хатад, Эх сурвалж: www.aravt.mn, 10. Нямцэрэн Ц., “А-Я анхны алхам”, УБ., 200711. Сампилдэндэв Х., нар “Монгол зан үйл, баяр ёслолын товчоон” УБ., 201212. Үндэсний цахим нэвтэрхий толь13. Цэвэл Я., Монгол хэлний тайлбар толь УБ., 14. https://www.facebook.com/Zayasaikhan

5.