~SI ADIYAMAN SAFVAN BiN. MUATTAL VE

AHLAK SEMPOZYUMU

DOzenleme ve YOrutme Kurulu:

Sempozyum Ba~kan1:

Doc;. Dr. Candemir Dogan I Ad1yaman Oniversitesi

Mehmet Ali bzturkc;;O I Ad1yaman il MOftusO

YardlmCIIar:

Yrd . Doc;. Dr. Necmettin ErgO! I Ad1yaman Oniversitesi

Yrd. Doc;; Dr. SOieyman Karacelii/Ad1yaman Oniversitesi

Yrd . Doc;. Dr. Yusuf Temel I Ad1yaman Oniversitesi

Kuru I Oyeleri :

ismet KAYA

Fuat TOKUR

Mehmet ALTINDAL

ismail ERGON

Edi.tor

· Do<;. Dr. Candemir Dogan

Sayfa Tasanm1

Yrd. Do<;. Dr. Yusuf Temel

Kapak Tasanm1 '

Abdullah Heysem

Uluslararas1 Adtyaman Safvan bin Muattal ve Ahlak Sempozyumu ve bildiri kitab1nm bas1m1 "

T. C. ipekyolu kalkmma Ajans1 Dogrudan Faaliyet Destegi Projesi" kapsamtnda

g e r<;e kl e§ti ri I m i §ti r.

Adtyaman sivil toplum platformunun ozveri ve katktlanyla ...

Kitapta yayzmlanan yazzlarla ilgili tum sorumluluk yazarlarzna

aittir.

ISBN :978-605-61841-2-3

·Baslo : Ad1yaman Bas!ID Ltd. ~ti. Tel: 0.416 216 10 45-227 19 19 Organize Sanayi Bolgesi 15. Cadde No: 17

isLAM AHLAKI VE iSLAM'DA MUrLULUK

ANLAYI~I

Prof. Dr. Alparslan A<:;IKGENC

Ytldtz Teknik Oniversitesi Fen Edebiyat FakOltesi

iSTANBUL I TORKiYE

Uluslararas/ Adryaman Safvan Bin Muattal ve Ahlak Sempozyunw

Giri~

Bu bildiride islam'm mutluluk olgusuna bala.~llll umumi olarak

sunmaya yah~acagrz. Farkh bala~ aylianndan bala.ldtgmda ahlak, her

bala~ a9tsmda degi~ik degerlendirilebilir. Bunu ~oyle ifade etmek

mi.imkiindi.ir. insanm biitiin fiilleri son tahlilde insan davram~lannm temel

zemini dedigimiz temel bir zihnl birlige dayandmlabilir. Bizim bala~

ayliDIZI belirleyen bu temel zemin zihinde dogdugundan onu

"diiny3:gorii~ii" kavramt ile ifade etmek miimkiindi.ir. Bu nedenle tiim

insan fiilleri, ~u ya da bu ~ekilde bir diinyagorii~iine dayandigr sonucunu

9Ikarabiliriz. insan zihni daha dogdugu andan itibaren bilgi edinmeye

ba~lar ve boylelikle zihin kendisi iyin bir 9eryeve olu~turur. i~te "diinya

gorii~ii" dedigimiz ~ey bu yeryevedir. Daha ilk bilgi paryactgrru aldigmda

zihin bu 9er9eve i9inde faaliyet gostermeye ba~lar. Boylelikle diinya

gorii~ti zihnin i9inde i~ledigi bir 'c;evre' haline gelir ve bu 9evre olmadan

zihnin faaliyet gostermesi imkans1zdtr. insan zihni boyle bir zihnl 9er9eve

olmakstzm i~lemeyecegine gore, diinyagorii~ti olmadan irad1 fiillerin

vuku bulamayacagr ve onsuz ahliild degerlendirmelerin imkanstzhgr

ortadadtr.

islam diinya gorii~iindeki deger anlayt~I, dini, ahliild ve hukuki

uygulamalarda btitiinJ.tik i9ermektedir. Y ani bunlar biribirinden kopanhp

aynlamaz bir btitiintin par9alandrr. 0 biitiin de bizim "din" olarak

bildigimiz geryekliktir. Bu yiizden islam diinyagorii~iinde hukuk anlayt~I,

islam alem tasavvurunun da bir paryas1drr; tabi1 olarak ahliild bir i9erige

sahip olan hukuk ahlala da bu btitiintin aynlmaz bir par9as1 olarak telakki

Uluslararas1 Ad1yaman Safvan Bin Muattal ve Ahlak Sempozyumu

edecektir. Bu itibarla, hukuk, din ve ahHik bir yapmm asli uyeleri,

mlitemmim ciizleridir. Hllkuk, Ahlak ve dinin bu ~ekildeki

kavramsalla.~tmlmasi bu li9li arasmda kesin bir aymma hi9bir surette

neden olinami~trr. Onun i9indir ki, bir din olarak islam' dan bagunsiZ bir

ahlak felsefesi geli~tiren hi9bir dti~linfu olmarm~trr. Hakikati halde ahlak,

dinin miitemmim bir unsuru oldugundan islam dlin}'agoru~tinde ahlak

felsefesi olamaz. $ayet Musltiman bir filozof taraftndan ahlak felsefesi

iizerine yaz1lmi§ bir kitap bulunursa biz rahatlikla onun yabanc1 ·kokenli

oldugunu soyleyebiliriz; aynen Miskeveyh'in Tehzfb 'iil-Ahltik adh

eserinde ve bunun gibi diger ahlak: felsefelerinde oldugu gibi. Ayru §ey

hukuk ve hukuk felsefesi i9in de gec;irlidir. Bunun zaruri bir sonucu

olarak flloh kelimesi dini, hukuku ve ahlakl oyle bir tarzda i9erir ki

bunlardan birini digerinden ayn du~linmek mfunkiin degildir. Dolaytstyla

islam dtinyagoru~ii ay1smdan bu li9 felsefenin de yerini fllah almaktadrr.

islam' da ahlakm oturtuldugu temel bu ~ekilde tespit edildikten

soma hemen belirtelim ki, konuyu sunarken "islam'm 'mutluluk' anlay1~1

yerine, "islam' da mutlulugun anlarm ve ya~ant1s1" ifadesini kullanmak

daha dogrudur. Bunun nedeni Kur'an'm a~la "mutluluk" (sa'adah)

kavramm1 kullanmarm~ olmas1drr. 1 .Bunun aksine mutlulugu ifade eden

Kur'an kavramlan, itmi'nan (3/AI 'hnran, 126; 13/Ra'd, 28; 16/Nahl,

1 Kur'ao'd,a mutluluk kokiindeo gelen "s. 'a.d" kelimesinin kullamldtgl sadece iki ayet vardrr; bu her iki ayet de Hud suresinde geymektedir: "(I<Jyamet giioi.i) geldiginde Allab'm izni olmadan kimse konu~amaz. Onlardan kimi bedbabthr, kimi de mutlu (sa'id)." (105. ayet); "Mutlu edilenler (sit'idli) ise tiikenmez bir liituf olan cennettedirler. Rabbinin ba~ka bir ~ey dilemesi bariy, gokler ve yer durdukya oolar da orada ebedi kalacaklardrr." ( 108. a yet)

Uluslararasz Adzyaman Safvan Bin Muattal ve Ahlak Sempozywnu

106; 89/Fecr, 27), yakfn (2/Bakara, 4; 15/Hicr, 99; .74/Muddessir, 47;

6/En'am, 75; 51/Zariyat, 20), felah (2/Bakara, 5; 3/Al 'Imran·, 130;

7/A'raf, 8; 23/Mu'mim1n, 1; 76/A'la, 1; vs.) ve rzza (3/AI 'Imran, 15;

5/Maide; 119; 48/Fetih, 18; 60/Mumtehine, 1; 98/Beyyine, 8; vs.) gibi

kavramlardrr. Bu mutluluk yoluna insan, ctiz'i ihtiyarisi ile sec;erek

girmektedir. Burada al-Attas, "ihtiyar"m "ha)'lr" koktinden geldigine

i~aret ederek, as1l insan hiirriyetinin "iyiligi sec;mek" oldugunu

vurgulamaktadtr.2 iyiyi sec;meyen bir insamn ise hur olmaytp nefsinin

esiri oldugunu savunrnaktadrr. ButUn bu tahliller bizi, Kur'ani ac;tdan

ahlalan amacmm mutluluk olmadtgr sonucuna gotUrmektedir. 0 halde

ilgili ayetlerin c;ok dikkatli tahlili, bize gerc;ekten Kur'an1 ahlakm amactm

verecektir. Zikredilen ayetler c;erc;evesinde denebilir ki, Kur'an1 ahlalan

arnac1, tahk.iki irnan ile yakfne ula~mak ve itmi 'nanz elde etmektir. <;unkii

Kur'an'm belirttigine gore "kalpler sadece Allah'1 anmakla mutmain

olurlar" (13/Ra'd, 28). Bunlan elde etmeyi ba~aran bir kimse rzza

makamma ula~rr ve felaha erer. Diger bir deyi~le nzayt netice veren

itmi 'nan sektiler ahlakc;llann "mutluluk" diye ifade ettikleri durumun c;ok

tisrunde olan bir ya~ant1 halidir. Bu iki yakla~Im arasmdaki fark o kadar

c;oktur ki, burada bunlardan sadece birkac; tanesine i~aret etmemiz yeterli

olacakttr.

Yakfn elde edildigi ic;in itmi'nanda ~ek ve ~uphe yoktur;

~

- Bknz. Syed Muhammad Naquib AI-Attas, Prolegomena to metaphysics of/slam (Kuala Lumpur: ISTAC, 1998), 91-1 10.

·Ufuslararasr Adryaman Sajvan Bin Muattal ve Ahlak Sempozyumu

Suphe aslmda bir karrasiZhk hali olarak her tiirlu huzursuzlugun

ba~1drr. Yakfnde ise huzur vardrr, tereddut yoktur;

Tereddutiin ohnad1gi bilgi marifet olarak ifade edihni~tir. Umumi

manada buna irfan denmek:tedir. Allah'a ula~manm bilgisi olarak ifade

edilen "marifetullah" her rurlu irfanm ba~1drr. Bu jmam bilgi ahlakl

ya~ann ile yap1lan tefek:k:Ur neticesinde hastl olur;

jtmi 'nanm insana verdigi bir huzur vardrr. <;Unk:U bu haldek:i bir

k:imsenin ~uurunda Allah'm nzas1 belirmi~tir. Bundan dolaYI ruh ve

vicdanmda hissettigi bir rahat ve huzur mevcuttur;

Bu ya~ant1 halleri neticesinde insanda sabrr, tevekkfil, ihlas ve

~tikiir gibi birtak:rm faziletler tezahfu eder. Bunlar topluma o insan

fizerinden takva olarak: yansrr. ·

Bu halet-i ruhiyeyi elde eden bir insan artlk mutluluk araYI~ma

girmez. Ancak burada a<;Iklanmast gereken bir soru ile kar~Ila~mak:taytz:

Diinyev1 ihtiya<;lanmizi elde ederk:en i<;imizde hissettigimiz mutluluk:

degil midir? Elbette k:i, Mu.slfimanm da bu dlinyada mutlu olma hakla

vardrr. Ancak gu ger<;ek mutluluk degil sadece ge<;ici "sevin<;" halleridir.

Bu diinyada be~er olarak biz de sevinmeye ihtiya<; duyanz. Ancak bunlar

gelip ge<;ici durumlardrr; hak:ik:i mutluluk: ise daiml olan sevin<; ve

bahtiyarhk:trr. Bunu biraz daha aynntth olarak a<;Iklayabilmek i<;in

islam'm ahHika bak:t~ a<;ISlill ortaya k:oymarmz gerek:mek:tedir. Boylece

ahlakl 1stllahm dayand1gi kavramsal temel daha belirginle~ecek:tir ve

U/us/ararast Adzyamcm Safvan Bin Jvfuattal ve Ahlak Sempozyumu

akilc1 temelden bareket eden felsefi ablak ile aralanndaki fark daba a\ak

bir ~ekilde goriilecektir.

Felsefi ablak anla)'l~I tamamen akllc11lga dayanmaktadrr. <;i.inkii

ahlak felsefesi, btittin ahlald degerleri munbasrran insan aklmda mevcut

kaynaklardan <;:lkarmaya <;:ah~mi~trr. Bu anlamda islam ablakl akla dayah

degildir. Vabyi kaynaklardan dogdugu i<;:in vahye dayahdrr. Ancak burada

islam ahlak anlay1~1run makul olmadtgtm ve baz1 ilkelerinin akll ile

<;:lkanlamayacagtm ifade etmiyoruz. Bu sebeple islam ahlakl akli olmakla

birlikte sadece akllda mevcut kaynaklardan <;:lkanlamaz. i~te islam

mtitefekkirlerinin akll temelli bir ahlak felsefesi geli~tirmeye

<;:ah~mamalarmm nedeni budur.

Umumiyetle felsefi ahlak anla)'l~I degerleri olu~turmaya, insan

hayatmm amac1 sorusuyla ba~lar. Bu soru islam dtinyagorii~tintin alem

tasavvuru tizerine kurulmu~tur, bu itibarla o ahlakl bir sorun sa)'llmaz. Bu

soruya islam dtinyagorii~tindeki cevap ise ~udur:

Gerc;ek ~u ki, biz insam katl~Ik bir nutfeden yarattik;

onu imtihan edelim diye, kendisioi i~itir ve gortir

klldtk. Si.iphesiz biz ona (dogru) yolu gosterdik, ister

~iikredici olsun ister nan.kor. Dogrusu biz, kafrrler i<;:in

zincirler, demir halkalar ve alevli bir ate~ hazrrladik.

iyiler ise, kafur kattlrm~ bir kadehten (cennet ~arabt)

i<;:erler. (Bu) Allah 'm has kullanrun i~tikleri ve

aklttl.kc;a aklttlklan bir pmardrr. 0 kullar, ~iddeti her

yere yay1hru~ olan bir gi.inden korkarak verdikleri sozi.i

· UluslararasJ Ad1yaman Safvan Bin Muattal ve Ahlak Sempozyumzt

yerine getirirler. Onlar kendi canlan <;:ekrhesine

ragmen yemegi yoksula, yetime ve esire yedirirler.

. (Ayetin "ala hubbihi" klsrnma, "kendi canlan

s;ekmesine ragmen" yerine "Allah sevgisiyle" manasr

da verilebilir.) Biz sizi Allah nzasr i<;:in doyuruyoruz;

sizden ne bir kar~rhk ne de bir te~ekki.ir bekliymuz.

(76/insan, 2-9)

0 ki, hanginizin daha giizel davranacagtm smamak

i<;:in olfunti ve hayatr yaratrru~ttr. 0 mutlak galiptir, s;ok

bagt~layrcrdtr. (67/Mtilk, 2) .

Hayatm gayesi islam degerler sisteminde ameli salih olarak ortaya

konursa, hayatm gayesinin Allah nzasma eri~mek olarak tezahiir edecegi

ac;Iktrr. Bu nedenle, mutluluk (saadet) islam ahlakmda bir sorun olarak

ortaya c;lkmaz, c;iinkii mutluluk (saadet) bir amac; degil, aksine belli bir

ahlakl amac1 gerc;ekle~tirmenin sonucunda ortaya c;Ikar. i~te bu nedenledir

ki Kur'an'da mutluluk kavram1 bulunmaz. Aksine biz Kur'an'da insan

hayatmm gayesine ula~maktan dogan itminan, mutmain ve nza gibi

stikftnet kavramlanm buluruz. Bu dururnda eger hayatm gayesi mutluluk

degil de aks~e mfikemmel insan olabilmek ic;in ameli salih i~lemeye

c;ah~mak ise biz bunun nasil yap1labilecegini sorabiliriz. Benzer ~ekilde,

Aristoteles de bir bilim olarak ahlakm konusunun insamn iyiligini

ke~fetmek olduguuu soyler, c;tinkii ona gore insam mutluluga gotiiren bu

iyidir. Ancak o bu 'iyi'yi akilla ke~fetmeye c;ah~m1~trr. Muhakkak ki akil

Allah tarafmdan · ahlakl faziletleri ke~fedecek ~ekilde yarat1lmi~trr, bu

Kur'an'da ~oyle ifade edilmi~tir: "Biz ona iyi yolu da gosterdik" (bu

~ ~

Uluslararasr Adryaman Safvan Bin Muattal ve Ahlak Sempozywnu

nedenle iyi olup olmamakta hi.irdi.ir) (76/insan, 2-9). Bu nedenle islat,n

diinyagolii~iine gore insan tabiati dogru ve yanb.~t dogas1 itibari ile

algtlayacak bir ~ekilde techiz edilmi~tir.3 Bunun yamnda insana dogru ve

yanlt~ vahiy araclltgtyla gosterilmi~tir. "Muhakkak ki Kur'an kalp sahibi

olan i~iten ve ~ahit olanlara bir rehberdir." (50/Kaf 37) Bu durumda

'~Ukredip etmemek ona kalml~trr'. (76/insan 9); bu ifade ahlakl fillerde

tercih hiirriyeti oldugunu gosterir ki, ahlak felsefesinin en teme sorunu da

budur.

Ac;tktir ki, hem Aristoteles hem de islam ahlaki ahlakl degerlerin

mutlak olduguna hillaneder; yani, ahlak kurallan zaman ve mekana gore

degi~mezler. Ancak bu normlara mutlakhk ozelligi kazandrran ~ey nedir?

Aristoteles'e gore akildrr. <;iinkii ona gore aklm ilkesi de mutlaktrr.

Ancak miisliiman miitefekkirlere gore, akhn ilkeleri degi~memekle

birlikte insanlar olarak bizim onlan kullanma bic;imimiz onlara degi~en

bir ozellik kazandrrmaktadrr. Boylelikle biz, farkb toplumlarda bazt ahlak

ilkelerinin farkh ~ekillerde ortaya kondugunu gormekteyiz; c;iinkii onlar

insan akh tarafmdan ortaya konmu~tur. Ancak eger bu ahlak ilkeleri vahiy

temelinde ortaya c;Ikrm~larsa, vahiy insandan bagimSIZ oldugundan o tek

referans noktas1 olarak kalacak ve sonuc;ta boyle bir kaynaktan c;Ikanlan

ahlak dtisturlan ve kurallan mutlak olacaktrr. Farkh kiiltiirel arka plana

sahip olmakla birlikte her miisliiman iilkesinde temel ahlakl kural ve

3 Mesela bknz. 9II$ems, 7-8 ve yine 17!1sra', 84; 30/Rurn, 30.

Uluslararast Adtyaman Safvan Bin Mua!la! ve Ahlak Sempozyumu

ahlak yasalanrun ayru olmasmm nedeni budur. Bu, islarn'm dogu~undan

beri ges:en siirede .islam dtinyagorii~ii i9inde hep boyle olmu~tur. .

Sayet islam dunyagoru~u i9indeki alem tasavvurundan islam ahlak

anlaYJ.~l 9lklyorsa, denebilir ki, islam ahlakl alem tasavvurundan

kaynaklanan flkirler ve anlayt~lar iizeri.p.e kur.ulmu~tur. islam

diinyagorii~iiniin alem tasavvurundaki temel flkirler iiye indirilebilir;

Tevhid, Niibiivvet, Ha~ir. Bu ~ekilde ahlili bilins:lenrne kendini Allah'a

kar~1 sorumlu tutar. Eger Allah flkri bir Miisliimamn zihninde tarn

manastyla yerle~mezse islami ahlak mefhurnlan bu kirnsenin hayatmda

yeterince belirleyici olmayacaktrr.4 Onun i9in Kur'an'da vahyedildigi gibi

Allah flicri islam1 ahlak hayat1 i9in yeterince vuzuha kavu~turulmahd1r.

Bu nedenle, biittin temel ahlak kurallan, her~eyi yaratan ve koruyan bir

Allah'tan ges:erliliklerini ahrlar. (2/Bakara 29; 6/En'am, 101; 7/Arafat,

185; 16/Nahl, 48; 25/Furkan, 2).

0 hic;:bir ~eyi bo~una yaratmad1. (3/ Ali imram, 191;

67/Miillc, 3-4)

insan ba~tbo~ brralaldtgtru 1m zanneder (amac;:stz). 0

bir damla su degil miydi? Daha sonra o bir kan

pthttsma dondti derken Allah onu yarattt ve ona ~ekil

verdi. Allah onlan erkek ve di§i olmak tizere iki cinse

aytrdt. Onlan bu ~ekilde yaratan Allah oltileri

diriltmeye kadir de gil midir? (7 51Klyamet, 31-40)

4 Bknz. 6/En 'am, 91; 22/ Hac, 74; 39/Zumer, 67.

Uluslararas1 Adryaman Safvan Bin Mucittal ve Ahlak Sempozyumu

Aynca, 0 rahimdir (6/En'am 12; 7/Araf, 156), ~ayet biz bir ·

hatadan nedamet edersek 0 bagJ.~laytcidrr. (2/Bakara, 173) Allah'm

bagJ.~laytcihgJ. Kur'an'da yiiz kez tekrarlanmaktadrr ve boylelikle onun

bag-I~laylclhg-Ina vurgu yap1lmaktadrr. <:::iinkii bir kimsenin ahlaki

hayatmda Allah'm bu s1fat1 oldukva onemlidir. Biz hayatumzda si.irekli

hata yapabiliriz. Bir ahlak felsefesi nas1l bir mekanizmaya sahip olmah ki

bizi faziletlere geri gotiirebilsin? Hatrrlanacag1 iizere Aristoteles'de

ah~kanhk kavrami geli~tirilmi~ ve insanlarm faziletli davraru~Ian

ah~kanhk haline gelmeye zorlanarak ki~inin otomatik olarak dogru ahlakl

tavrrlar sergileyecegi du~tinulmu~tiir. Ancak kendimize sorahm; bu tiir bir

gliyte dogru ahlaki tavrr ivin ne ye~it bir mu~evvik vardrr? Aristoteles

herkesin istedigi 'mutluluktur' der. Diger taraftan, eger biz dogru ahlili

tavrr iizerine du~linecek olursak birvok durumda ahlaki tavrm bizi mutsuz

edecegini gorebiliriz. Comert olmak, yard1m sever olmak, feragat

gostermek, ozellikle de vok ihtiyacllliZ oldugu bir durumda ozveride

bulunmak gibi ahlakl davram~lar kolay degildir. Peygamberimiz buyurdu

ki, "bir insan ihlash olmad!kya geryek mu'min olamaz"; yani insan

kendisi ivin istedigini ba~kas1 ivin istemedikve geryek mu'min olamaz.

islamda ozellikle onemle vurgulanan ahlaki faziletin rahathkla uygulamp

uygulanmad1gtru deneyip gorelim.

Bu nedenle,. islam ahlakl din fikri ile yakinen baglantrh

oldugundan Kur'an'da belirtildigi iizere ahlak sahipleri Allah fikri

(marifetullah) ile baghdrr.

Uluslararas1 Ad1yaman Safvan Bin Muattal ve Ahlak Sempozyumu

Rabbinin adt ile oku, 0 insam bir kan ptbttsmdan

yara.ttJ.. Oku! Rabbin en fazla ikram sahibidir. 0

. kalemle ogretti, insanlara bilmediklerini 0 ogretti ne

yaztk ki insanlar isyanctdrr. <;iinkii onlar beocildir.

Muhakkak ki donii~ onadrr. (96/ Alak, 1-8)

Gen;:ek ~u ki, kafrr olanlan (azap ile) korklltsan da

korkutmasan da oolar ic;in birdir; iman etmezler. Allah

onlann kalplerini ve kulaklanm miihti.rlemi~tir. Onlann

gozlerine de bir c;e~it perde getirilmi~tir ve onlar ic;in

( diinya ve ahir~tte) btiyi.ik bir azap vardrr. insanlardan . )

baztlan da vardrr ki, inanmadtklan halde, 'Allah'a ve

ahiret gtintine inandtk' derler. Onlar (kendi aktllannca)

gtiya Allah't ve mtirninleri aldatrrlar. Halbuki onlar

ancak kendilerini aldatrrlar ve bunun farkmda

degillerdir. Onlarm kalplerinde bir hastahk vardrr.

Allah'da onlann hastahgt.m c;ogaltrrn~trr. Soylemekte

olduklan yalanlar sebebiyle de onlar ic;in elirn bir azap

vardtr. Onlara: Yerytiztinde fesat c;tkarmaym, denildigi

zaman, 'Biz ancak tslah edicileriz' derler. ~unu bilin

ki, onlar bozgunculann ta kendileridir, lakin

anlamazlar. Onlara: insanlann iman ettigi gibi siz de

iman edin, denildigi vakit, 'Biz hie; sefthlerin (aktlstZ

ve ahmak ki~ilerin) iman ettikleri gibi tman

edermiyiz! 'derler. Biliniz ki, sefihler ancak

kendileridir. Fakat bunu bilmezler (veya bilmezlikten

gelirler). (Bu mtinaftklar) mtiminlerle kar~tla~trrklan

vakit '(Biz de) irnan ettik' derler. (Kendilerini saptrran)

Uluslararasl Adtyaman Safvan Bin lv!uattal ve Ahlak Sempozyumu

~eytanlan ile ba~ba~a kaldtklannda ise: Biz ·sizinle

beraberiz, biz onlarla (mi.iminlerle) sadece alay ·

ediyoruz, derler. Ger~ekte, Allah onlarla istihza (alay)

eder de azgmltklannda onlara fusaz verir, bu yi.iiden

onlar bir mtiddet ba~1bo~ dola~rrlar. i~te onlar, hidayete

ka~1ltk dalaleti satm alanlardtr. Ancak onlarm bu

ticareti kazan~h olmarru~ ve kendileri de dogru yola

girememi~lerdir. Onlann (mi.inaftk.lann) durumu,

(karanhk gecede) bir ate~ yakan kimse misalidir. 0

ate~ yawp da etrafm1 aydmlatt1~ anda Allah, hemen

onlann aydmh~m giderir ve onlan karanhklar i<;inde

b1raklr; (artik hi<;bir~eyi) gormezler. Onlar sa~rlar,

dilsizler ve korlerdir. Bu sebeple onlar geri

donemezler. Yahut ( onlann durumu), gokten saganak

halinde bo~anan, ic;inde yogun karanltklar, giiri.iltti ve

yildmmlar bulunan yagmur(a tutulmu~ kimselerin

durumu) gibidir. 0 mtinaf!ldar ytldmmlardan gelecek

oli.im korkusuyla parmaklanru kulaklarma tlkarlar.

Halbuki Allah, kafirleri c;epe<;evre ku~atrru~ttr. (0

esnada) ~im~ek sanki gozlelini ~tkaracak:rrn~ gibi

<;akar, onlar i<;in etrafi aydmlatmca orada birazclk

yi.irtirler, karanhk i.izerlerine <;6kiince de olduldan

yerde kalrrlar. Allah dileseydi elbette onlarm

kulaklaruu sa~r, gozlerini kor ederdi. Allah ~tiphesiz

her~eye kadirdir. (2/Bakara 6-20)

(Sana kar~t <;tkanlar) hi<; yeryi.iztinde dola~mad1lar rru?

Zira dola~salard1 elbette dti~iinecek kalpleri ve i~itecek

Uluslararasl Ad1yaman Safvan Bin Muattalve Ahlak Sempozyumu

kulaklan olurdu. A.ma ger9ek ~u ki, gozler kor olmaz;

lakin gogusler is:indeki kalpler kor olur. (22/Hac, 46)

Boylece, Allah bagt~laytcl oldugu gibi o ayru zamanda yanh~

yapanlan da cezalandmc1drr. Y oksa bi.itiin insanhgt rene ide edici ve

mahlfikati tahki.r edici di.izeyde onemli suvlar i~leyipte.olen ve boylece hiv

bir ceza gormeden ortadan kaybolan kirnselerin cezas1z kalmas1 nas1l

mi.imkiin olur? Boylelikle Kur'an ha~ri (hesap giini.ini.i) hatrrlatrr ve onu

ahlaki alan ivine sokar.

Onlardan oocekiler (peygamberleri) yalanladtlar da

farkma varmadlklan bir yerdeo onlara azap s:attJ.

(39/Ziimer, 25)

Bunlar giinahlan yiizi.inden suda boguldular, ardmdan

da ate~e sokuldular ve o zaman Allah' a kar~1

yardtmctlar da bulamadtlar. Nuh: Rabbim! Dedi,

yeryiizi.inde kafirlerden hi9 kimseyi brrakma!"

(71/Nuh, 25-26; vs.)

De ki: Bizim i~ledigimiz su9tan siz sorumlu degilsiniz;

biz de sizio istediginizden sorulacak degiliz. De ki:

Rabbimiz hepimizi bir · araya toplayacak, sonra

ararmzda hak ile hukmedecektir. 0, en adil hiikiim

veren, (her ~eyi) hakktyla bilendir. (34/Sebe, 25-26)

Biz, ktyamet giinu i9in adalet terazileri kuranz. Arhk

kimseye, hi9bir ~ekilde hakslZltk edilmez. (Yapllan i~)

bir hardal tanesi dahi olsa, onu (adalet terazisine)

Uluslararasi Ad1yaman Safvan Bin Muatial ve Ahlak Sempozyumu

getiririz. Hesap goren olarak biz (berkese) ·yeteriz.

(21/Eobiya, 47)

Bu nedenle islam ahla.k sistemi Kur'an'm Allah anla}'l~I ve

oli.imden sonraki hesap giinii filcrine dayah bir ahlill hayat geli~tiren din

iizerine miiessistir. Muhakkak ki islam1 manadaki boyle bir ahlak sistem

a~agtdaki ayetin belirttigi iizere aym zamanda mutlulugu netice verir.

Allab'a inaoanlar ve Allah'm zikrinde kalbi mutmain

olanlar, ~tipbesizki kalbler ancak onun zikri ile tatmin

olurlar. (13/Ra'd, 28)

Fakat burada vurgulanan mutluluk diinyevi mutluluk degildir

Aristoteles' dek.inin aksine- islami manada mutluluk ancak ebedi hayatta

mtimktindiir. Ve sabula alakahdu.

Ey buzura kavu~mu~ insan! Sen O'ndan ho§nut. Oda

senden ho~nut olarak Rabbine don. (Se9kin) kullanm

arasma ~atd ve cenoete gir! (89/Fecr, 27-30)

Halbuki onlara ancak, dini yalruz O'na bas kllarak ve

banifler olarak Allah' a kulluk etmeleri, namaz

kllmalan ve zekat vermeleri emir olun.mu§tu. s Saglam

din de budur. Ebl-i Kitap ve . .mti§riklerden olan

inkarc1lar; i9inde ebedi olarak kalacaklan cehenoem

5 Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta vardrr; her nekadar da muhtay olanlara yardtm elini uzatmak insan olarak bize dU~en bir gorev ise de bu ayetlerde bu insani gorev dini bir vecibe olarak bize yUkleruni~tir. Zaten islam ahliilo.mn en onemli ozelligi de budur, yani ahlaki bir gorev ayni zamanda dinl bir sorumluluktur.

· U/uslararast Adtyaman Safvan Bin Muattal ve Ahlak Sempozyumu

ate~indedirler. i~te halkln en ~erlileri onlardrr. iman

edip salih amelier . i~leyenlere gelince, halkln en

hayrrhs1 da onlardrr.6 Onlann Rableri katmdaki

mtikafatlan, zemininden rrmaklar akan, i9inde devamh

olarak kalacaklan Adn cennetleridir. Allah

kendilerinden ho~nut olmu~, onlarda AWib'tau. bo~nut

olmu~lardrr. Bu soylenenler hep Rabbinden korkan

(O'na saygt gosterenler) iyindir. (98/Beyyine, 5-8)

Muhakkak ki islam bu manada mi.intesiplerinden miskin bir

dfulyevi hayat stirdfumelerini istememektedir. Onun kast ettigi mana her

ne kadar gerr;ek saadet ilerki hayatta -ebedi hayat- olmakla birlikte bu

kavr~mm genel kapsammda hem ahiret hayatl hem de dii.nya hayatl

bulunmaktadrr. Bu itibarla, islam ahlakmdaki en onemli nokta onun vahyi

boyutudur. Bu anlamda aklm kendi ba§ma ahlak kanununu ortaya

koymas1 ts;m yeterli olamayacagrm ileri stirebiliriz. Kant'm

terminolojisini kullanacak olursak ahlak k:uarallannm muhakemesini

uzerine temellendirecegi tecrubi bir zeminin olmas1 gerekir denilebilir. Bu

tecrubi temel insan vicdam tarafmdan temin edilmektedir. Bu temel

insamn yap1sma konmu§tur. V e msan gayri ahlill bir fiil i§lediginde

6 Kur'an'da stk'Ya tekrar edilen "salib ameller" deyimi, hem ahlakl hem de dini gorevlerimize i~aret etmektedir. Namaz kllmak, oru~ tutmak ve zekat vermek gibi dini vecibelerimiz dahi aslmda. bizim AJiah'a ka~t ablaki gorevlerimizdir. Bu yii.zden Kur'an'm "salibat" kavrammt sadece dini degil ayru zamanda ahlaki bir kavram olarak da algiiamallyu;. Bu yii.zden stk stk i~aret etmeye 11ah~h~ffi1Z busus burada bir daha gtindeme gelmektedir, yani fsllimi anJamda ahlak ve din ortU~mektedir.

Uluslararasl Ad1yaman Safvan Bin Muallal ve Ahlak Sempozyumu

keodini SU<;:lu hissetmektedir. i§te bu tecrubi ahlak hissiyat nediniyledir ki,

alai bir fiilin yanll§hgma htikmedebilir. Bu ahlakl tecrilbe insao tabiatma

zateo konmu§tur. Kur'ao'da o 'fitrat' kavrarmyla ifade edilmektedir.

Kur'ao, insanm bir fiilin ahlakl a91dao yanh§hgw anlayabilecegi

ger9egine her ne zaman i§aret etmi§se nefis kelimesini kullanrru§trr; nefis

kelimesi Aristoteles felsefesinde metafizik bir terim olan 'ruh' (soul)

kavrarruyla ifade edilmi§tir. Nefis tam anlaiDiyla ruh (soul) degildir.

Aksine bedeni insiyaklarla (i9dfirtii) kontrol edilebilen insanm bir

yontidtir ve o boylelikle insaru desiselere iter; Kur'a~'da bu §5yle ifade

edilmi§tir: "insan ruhu glinahlara a9Ikttr, Allah onu rahmetiyle

korumad1k9a." (12/Yusuf, 53).

Bu nedenle, 90gu filozof ahlak muhakemelerini boyle bir tecrtibi

kaynaktan almakta ve ahlald kanunu teorik olarak saf pratik aklm

9Ikard1gt gerc;:egiyle kan§tmnaktadrrlar. Oysaki vakla bu degildir. Sonuc;:

olarak, islam ahlaki, pratik aklm varhgma ltizum gormez; bu itibarla aklm

teorik ve pratik yonti arasmda bir ayrun yapma geregi yoktur. Fizik

alanmda duyu mti§ahedeleri ile elde edilen ham maddelere ahlak alanda

ise Kur'an'da f1trat denen vicdaom saglad1gt tecrilbi verilere dayanmak

zorunlulugu olmakla birlikte fizik ve ahlak alanlardan istinbat (9Ikarun)

yapan ayn1 aklldtr.

Nerice olarak herhaogi bir ahlak mutlak surette bir zemine

miiessestir. Gordiik ki Aristoteles ahlaklnm temeli onun psikolojisi, yani

ruh doktrinidir. Fakat islam etigi tevhid dti§tincesine ve ha§irdeki hesap

glinti dii§tincesine dayanmaktadrr. Aristoteles ise ahlakl faziletleri insan

· U/uslararasr Ad1yaman Safvan Bin Muattal ve Ahlak Sempozyumu

akhndan c;J.karmaya c;abalamaktadrr. Buna kar~m islam ahlala faziletleri

akhn yarduruy~a vahiyden inbisat etmektedir. Bunun sonucu olarak,

Aristoteles ahlala ak.tlc1 islam ahlakmm ise vayhi oldugunu ve boylelikle

din ile ahlalan ortti~ttigunti soylilyoruz. Bu anlamda ahlaldlikle dinin e~

anlamh kavramlar oldugunu bile soyleyebiliriz.

Aynca, Aristoteles ahlak.t, insan hayatmm gayesini insanm

mutlulugu olarak gordtigtinden iyi ahlald hayat i<;in mutlulugu bir saik

olarak taniiDlamaktadrr. islam! ahlak ise, hayatm amacm1, insarun ahlald

mticadele yoluyla insan tabiatiOID mtikemmellik istikametinde gitmesi

olarak gortir. Boyle bir mticadelede en degerli saik Allah'm nzasm1 tahsil

etmektir ki bu ebedi hayatta ebedi bir saadeti netice verecektir. Bir

mti'minin teslim olmak hissiyatmdan aldtgi ruhani lezzet ve bu hayatl da

adeta cennete c;evi.tmektedir. Boylece, ahlakh mti'min hem bu dtinyada

hem de ahirette mutmain (mutlu) olrnaktadrr. Gen;ek mutluluk da budur.7

7 Bu bildiri daha once "<;a~miZln Ahlak Bunahm1 ve <;ozum Arayt$1an" adh milletlerarasi tartl$mah ilmi toplanhsmda sunulan miizakere metninden almarak degi$tirilmi$tir. <;agumzm Ah/ak Bunalmu ve <;oziim Aray1~larr (istanbul: iSA V Adma, Ensar Ne$riyat, 2009), 257-266.