Download - Azeri defence yeni sayi pdf

Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 2 (10)MART-APREL 2014

DSA-2014 SЯrgИSИnЯ AzЯrbAycAn ИmzASı

Azərbaycanda EOD əməliyyatları

Gələcəyin əsgərləri-

dünya onu hazırlayır

Naxçıvanın müdafiəsi güclənir ........................ 6

MDB Baş Qərargah rəisləri Bakıda ................. 8

General Özəl medalla təltif olundu .............. 8

DSX Akademiyası beynəlxalq tədris mərkəzinə çevrilir .......................... 9

Azərbaycanda təyyarə qəzalarını önləyəcək sistem yaradılır ................................. 9

Bi-MAX bədən zirehi Azərbaycanda testdən keçdi ..........................10

Türk şirkəti “Bell Helicopter”in Azərbaycan təmsilçisi oldu .............................10

Azərbaycan Ordusunun yeni seçimi – “Xrizantema” .............................10

BTR-4E1 daha güclü müdafiə ........................12

Qatar Sahil Mühafizəsi Türk katerlərini seçdi ...................................................12

ROKETSAN-ın “Mizraq” və SOM-u istifadəyə hazır ....................................12

DSA-2014 sərgisinə Azərbaycan imzası ...13

Tür ki yə SSM-ə ye ni rəh bər tə yin olun du ...18

Tur kish Ar med For ces-2014 ki ta bı ya yım lan dı ................................................18

“Anka”nın imkanları artırılır .............................18

KA DEX-2014 ge ri sa yım baş la dı ...................19

Azərbaycanda EOD əməliyyatları .................20

EOD Robotları ....................................................25

Döyüşçü dəbilqələri ..........................................30

Gələcəyin əsgərləri - dünya onu hazırlayır ........................................35

ASELSAN radioelektron mübarizə vasitələri ................................. 40

Cənubi Qafqaz HHM sistemi ........................43

Naxçıvanın müdafiəsi güclənir EOD Robotları

6 25 30Döyüşçü dəbilqələri

mart - aprel 2014 5

DSA-2014 sər gi si nə sö zar dı

Dəyərlioxucu!Ge ri də qoy du ğu muz ap rel ayın da Ma lay zi ya nın pay tax tı Kuala Lum pur şə hə -

rin də ke çi ril miş DSA-2014 bey nəl xalq mü da fiə sər gi si nə qa tı lan Azər bay can hər bi sə na ye si Cə nu bi-Şər qi Asi ya re gionun da ikin ci də fə öz im kan və po ten sialı nı bey -nəl xalq sə viy yə də uğur la nü ma yiş et dir di. Özü mün də şəx sən mü şa hi də et di yim bu sər gi də mü da fiə sə na ye mi zin han sı im kan la ra sa hib ol du ğu nu bir da ha gör dük. Xü su si lə də atı cı si lah lar və dö yüş sur sat la rı ba xı mın dan zən gin olan Azər bay can MSN-nin sten di qu ru qüv və lə ri, po lis və təh lü kə siz lik st ruk tur la rı üçün ən ma raq- lı və diq qət çə kən yer lər dən sa yı lır dı.

Bu sər gi də rast laş dı ğım bir mə qam la bir Azər bay can və tən da şı ola raq qü rur duy dum.

Ilk də fə 2009-cu il də Tür ki yə də ke çi ri lən IDEF sər gi sin də cə mi 27 məh su lu nu sər gi lə yən Azər bay can Mü da fiə Sə na ye si Na zir li yi nə gö zu cu ba xan, uğur suz bir de büt ki mi də yər lən di rən Ame ri ka fir ma la rı bu də fə on lar la ey ni pa vil yon da və 132 ad da məh sul la təm sil olu nan Azər bay can sten di nə nəin ki ma raq la ya na şır, hət ta bir gə la yi hə lər real laş dır maq üçün yol lar ara dıq la rı nı da eti raf edir di lər.

Hər bi sə na ye miz müs tə qil Azər bay can döv lə ti nin qə tiy yət li si ya sə ti nin nə ti cə si və uğu ru dur.

Mü da fiə sə na ye si na zi ri miz Ya vər Ca ma lo vun “biz fəaliy yə ti miz lə Azər bay ca nın tək neft öl kə si de yil, mü da fiə sə na ye sin də də adı olan öl kə ol du ğu nu gös tə rə cə yik” ifa də si Azər bay ca nın bu sek tor da da ha qə tiy yət li və inam lı ol du ğu nu gös tə rir.

Sər gi də sten di mi zi zi ya rət edən, vax tı ilə Ba kı da hər bi təh sil al mış Laos Qu ru Qo şun la rı nın ko man da nı de yir ki, “Azər bay ca nın uzun il lər dən son ra öz bay ra ğı al tın da si lah la rı nı uzaq bir re gion da nü ma yiş et dir mə si ni heç ağ lı ma be lə gə tir -məz dim”.

Ma lay zi ya, Tailand, İn do ne zi ya, Qa tar, Səudiy yə Ərə bis ta nı, Pa kis tan, Tür ki yə ki mi döv lət lə rin hərb çi lə ri nin Azər bay can si lah la rı na ma ra ğı da hər şe yi de yir.

Bu gün Ma lay zi ya nın yer ləş di yi Cə nu bi-Şər qi Asi ya re gionu mü da fiə sə na ye -miz üçün pers pek tiv və po ten sial ix rac ba za rı sa yı la bi lər. Bu nu əsas lan dır maq üçün bir sı ra şərt lər möv cud dur. Bi rin ci si, böl gə öl kə lə ri bö yük si lah lan ma proq -ram la rı real laş dı rır. İkin ci si, vax tı ilə SS Rİ və so sialist blo ku nun si lah lan dır dı ğı bu öl kə lər bu gün hə lə də keç miş so sialist öl kə lə rin dən müəy yən də rə cə də ası lı və ziy -yət də dir. Üçün cü sü, re gionun Pa kis tan, Banq la deş, Ma lay zi ya, İn do ne zi ya ki mi mü səl man öl kə lə ri ilə möh kəm si ya si və dip lo ma tik əla qə lə ri miz var. Dör dün cü sü, Vyet nam və Laos ki mi re gion öl kə lə ri nin si lah lı qüv və lə ri nin rəh bər li yin də vax tı ilə Azər bay can da kı hər bi təh sil müəs si sə lə rin də oxu muş, öl kə mi zi ya xın dan ta nı yan yük sək rüt bə li za bit lər xid mət edir lər.

Hər hal da im kan var və qa lır bu im kan la rı də yər lən dir mək.Xeyirli-uğurluolsun!

Re dak tor dan

AZERI DEFENCEHərbi-texnoloji jurnal

¹ 02 (10)

Baş redaktorRəşad SÜLEYMANOV

Yayım müdiriRamil Məmmədli

Теl: (+994 55) 667 5072E-mail: [email protected] [email protected]

Ünvan: Bakı şəhəri, B. Bağırova küçəsi, 14

Türkiyə təmsilçiliyiETKiLESiM Grafik Tasarım ve

Tanıtım Hizmetleri Ltd.Şti.Hoşdere Cad. Halit Ziya Sk. No: 26/3 Çankaya, 06540 Ankara – TÜRKİYE

Теl: +90 312, 441 71 93 Fax: +90 312, 439 71 94

[email protected]

Jurnal Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. 3632

Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi tərəfindən 21 iyun 2012-ci

ildə dövlət qeydiyyatına alınıb

AZERİ DEFENCE MMCQeydiyyat nömrəsi (VÖEN): 1302929491

Tiraj: 1500 Jurnalda AzərTAc, ARMS-TASS, Army Technology agentliklərinin

xəbərlərindən istifadə olunur.Müəlliflərin mövqeyi ilə redaksiyanın

mövqeyi uyğun gəlməyə bilər.

Reklam materiallarına görə AZERI DEFENCE jurnalının

redaksiyası məsuliyyət daşımır.

Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir.

Qiyməti: 5 manat

Qapaq fotosu: “Yalquzaq” snayper tüfəngi və

HP-7.62 pulemyotu ©Azeri Defence

6 AZERI DEFENCE

Təq di mat da qeyd olu nub ki, Azər bay- ca nın döv lət büd cə sin də ötən il hər bi sa hə yə ay rı lan xərc lər 3 mil yard 730 mil- yon dol la ra çat dı rı lıb. Hə min il Er mə nis -ta nın döv lət büd cə si nin gə lir his sə si isə cə mi 2.5 mil yard dol lar təş kil edib.

Təq di mat za ma nı döv lət baş çı sı Nax -çı van Əla hid də Ümum qo şun Or du su nun si lah lan ma sı na ye ni da xil ol muş T-90S, T-72M1 əsas dö yüş tank la rı, BMP-3M və mo dern ləş di ril miş BMP-2 zi reh li dö yüş ma şın la rı, 9A52 “Smerç” 300 mm çap lı reak tiv atəş sis te mi, 107 mm çap lı reak tiv atəş sis te mi, 2S1 “Qvoz di ka” özü ye ri yən ar til le ri ya sis te mi, Mi-35M zər bə və Mi-17 nəq liy yat he li kop ter lə ri, “Spi ke-LR” tank əley hi nə ida rə olu nan ra ket komp leks lə ri, mi naatan lar, həm çi nin müx tə lif çap lı müasir atı cı si lah lar, snay per tü fəng lə ri ilə ta nış olub. Döv lət baş çı sı or du nun ar se -na lı nın da ha da güc lən di ril mə si ba rə də tap şı rıq və töv si yə lə ri ni ve rib.

Nax çı van da əzə lə nü ma yi şi

Döv lət baş çı sı nın sə fə ri nin ar dın ca, mü da fiə na zi ri ge ne ral-pol kov nik Za kir Hə sə no vun rəh bər li yi al tın da Nax çı van Əla hid də Ümum qo şun Or du su nun 20000-ə ya xın şəx si he yə ti, 400-dən çox zi reh li tex ni ka sı, aviasi ya, ha va hü -cu mun dan mü da fiə sis tem lə ri, ra ket və ar til le ri ya qo şun la rı nın qüv və və va si tə- lə ri, o cüm lə dən, xü su si tə yi nat lı qüv və- lə rin iş ti ra kı ilə Nax çı van Mux tar Res -pub li ka sın da ge niş miq yas lı hər bi tə lim- lər ke çi ri lib. Mü da fiə Na zir li yi nin mət -buat xid mə ti nin yay dı ğı mə lu ma ta gö -rə, tə lim də Nax çı van Mux tar Res pub li -ka sı əra zi sin də yer lə şən hər bi his sə lə rin dö yüş ha zır lı ğı nın sə viy yə si yox la nı lıb. Dö yüş tex ni ka la rı nın, həm çi nin müasir si lah la rın tət bi qi im kan la rı öy rə ni lə cək,

tap şı rıq la rın da ha ope ra tiv və sə mə rə li ye ri nə ye ti ril mə si, qə rar gah lar tə rə fin -dən əmə liy yat la rın ha zır lan ma sı, qar şı -lıq lı fəaliy yə tin və tə mi na tın təş ki li, ey ni za man da dö yüş əmə liy yat la rı nın müx -tə lif mər hə lə lə rin də qar şı ya qo yu lan tap şı rıq la rın ic ra olun ma sı sə viy yə si nə xü su si diq qət ye ti ri lib. Tə lim za ma nı tank, pi ya da la rın dö yüş ma şın la rı, ra ket, ar til le ri ya, mi naatan qur ğu lar dan və atı cı si lah lar dan dö yüş sur sat la rı ilə prak ti ki atış lar ic ra edi lib.

Mü da fiə na zi ri ge ne ral-pol kov nik Za kir Hə sə nov tə lim də iş ti rak edən qüv və lə rin dö yüş və səh ra ba ca rıq la rı nı yük sək qiy mət lən di rib və tə li min nə ti -cə lə rin dən ra zı qal dı ğı nı bil di rib. Tə lim- lə ri Azər bay can Res pub li ka sı Pre zi den ti Ad mi nist ra si ya sı rəh bə ri nin müavi ni, Mü da fiə mə sə lə lə ri üz rə Pre zi den tin kö mək çi si ge ne ral-ley te nant Va hid Əli -yev mü şa hi də edib.

ÖLKƏ

Nax çı va nın mü da fiəsi güc lə nir Azərbaycan prezidenti İlhamƏliyev aprelin 7-dəNaxçıvanMuxtar RespublikasınınHərbiProkurorluğunun yeni inzibati binasının açılışına qatılıb. Daha sonra prezident NaxçıvanMuxtarRespublikasındakıhərbihissələrinarsenalınadaxilolanyenitexnikavəsilahlaraba-xışkeçirib.NaxçıvanƏlahiddəÜmumqoşunOrdusununkomandanı,general-leytenantKə-rəmMustafayevyeni silahvə texnikalar,onların texniki-taktikigöstəriciləribarədədövlətbaşçısınıməlumatlandırıb.Generalqeydedibki,AliBaşKomandanınəmri iləAzərbaycanOrdusuhərantorpaqlarımızıdüşməntapdağındanazadetməyə istənilənhəranhazırvəqarşısındaduranbütünvəzifələrihəlletməyəqadirdir.

mart - aprel 2014 7

ÖLKƏ Da xi li Qo şun lar ko man da nı hər bi his sə nin ha zır lı ğı nı qiy mət lən dir diDa xi li iş lər na zi ri nin müavi ni, Da xi li Qo -

şun la rın ko man da nı ge ne ral-ma yor Şa hin Məm mə dov ap re lin 16-da qo şun la rın Nax -çı van da yer lə şən hər bi his sə sin də olub. Hər bi his sə nin ko man di ri böl mə lə rin və xid- mət lə rin qar şı ya qo yul muş və zi fə lə rin ic ra -sı na ha zır lı ğı, tə lim-təd ri sin və ziy yə ti, şəx si he yə tin hər bi in ti za mı və mə nə vi-psi xo lo ji du ru mu ba rə də mə ru zə edib. Da xi li Qo şun- la rın ko man da nı hər bi his sə də xid mə ti-dö -yüş fəaliy yə ti nin təş ki li və şəx si he yə tin so -sial-məişət şə raiti ilə ya xın dan ta nış olub, tə lim-təd ris yer lə ri nə, əs gər ya taq xa na la rı -na ba xış ke çi rib, tibb mən tə qə sin də olan şəx si he yə tin səh hə ti ilə də ma raq la nıb. Da - ha son ra ge ne ral-ma yor Ş. Məm mə dov xü -su si-tak ti ki tə li mi iz lə yib. Tə lim za ma nı yük- sək mə nə vi və dö yüş key fiy yət lə ri nə ma lik olan hər bi qul luq çu la rın si lah və dö yüş tex- ni ka sın dan mə ha rət lə is ti fa də et dik lə ri ni nə zə rə çat dı ran Da xi li Qo şun la rın ko man -da nı ümu mi lik də hər bi his sə nin dö yüş ha -zır lı ğı nı yük sək qiy mət lən di rib. Ötən il lər ər zin də hər bi his sə nin mad di-tex ni ki ba za -sı nın güc lən di ril mə si, o cüm lə dən şəx si he -yə tin so sial-məişət şə raiti nin yax şı laş dı rıl -ma sı is ti qa mə tin də gö rül müş iş lə ri yük sək qiy mət lən di rən ge ne ral-ma yor Ş. Məm mə -dov xü su si ola raq vur ğu la yıb ki, bü tün bun- lar Pre zi dent, Si lah lı Qüv və lə rin Ali Baş Ko -man da nı İl ham Əli ye vin hər bi qul luq çu la ra gös tər di yi hər tə rəf li diq qət və qay ğı sı nın ba riz nü mu nə si dir. AD

Ap re lin 7-8-də Ba kı da Azər bay can, Ru si ya, Be la rus, Qa za xıs tan və Qır ğı zıs -tan Si lah lı Qüv və lə ri nin nü ma yən də he -yət lə ri nin iş ti ra kı ilə MDB Baş Qə rar gah Rəis lə ri Ko mi tə si nin ic la sı baş tu tub. Azər bay can mü da fiə na zi ri nin bi rin ci müavi ni - Si lah lı Qüv və lə rin Baş Qə rar -gah rəisi, ge ne ral-pol kov nik Nəc məd din Sa dı kov, Ru si ya Si lah lı Qüv və lə ri nin Baş Qə rar gah rəisi, or du ge ne ra lı Va le ri Ge -ra si mov, Be la rus Si lah lı Qüv və lə ri nin Baş Qə rar gah rəisi nin bi rin ci müavi ni, ge ne -ral-ma yor İqor Lav ri nen ko, Qa za xıs tan Si lah lı Qüv və lə ri nin Baş Qə rar gah rəisi, ge ne ral-pol kov nik Sa ken Ja su za kov, Qır -ğı zıs tan Si lah lı Qüv və lə ri nin Baş Qə rar -gah rəisi nin bi rin ci müavi ni, pol kov nik İl yaz bəy Su ban ku lo vun qa tıl dı ğı ic las da hər bi tə yi nat lı bir gə sis tem lə rin gə lə cək in ki şa fı, o cüm lə dən, MDB iş ti rak çı öl kə -lə rin Mü da fiə na zir lik lə ri nin Döv lət ra -diolo ka si ya ta nın ma bir gə sis te mi nin

tək mil ləş di ril mə si, Bir ləş miş ra diolo ji, kim yə vi və biolo ji və ziy yə tə nə za rət və qiy mət lən dir mə sis te mi nin in ki şa fı mə -sə lə lər mü za ki rə olu nub. Ko mi tə də həm- çi nin MDB iş ti rak çı döv lət lə rin Si lah lı Qüv və lə rin də mü hən dis qo şun la rı nın hər bi qul luq çu la rı nın sta tu su haq qın da Mü qa vi lə nin la yi hə si və üzv döv lət lə rin Si lah lı Qüv və lə ri nin 2015-ci il üçün bir gə təd bir lər Pla nı ra zı laş dı rı lıb. O cüm lə dən, hu ma ni tar mi na tə miz lə mə üçün Bir gə mü hən dis ta bo ru nun ya ra dıl ma sı ba rə də fi kir mü ba di lə si apa rı lıb. Təd bir də çı xış edən Azər bay can mü da fiə na zi ri nin I müavi ni, Si lah lı Qüv və lə rin Baş Qə rar gah rəisi, ge ne ral-pol kov nik Nəc məd din Sa -dı kov Azər bay can da apa rı lan or du qu ru- cu lu ğu və hər bi sa hə də ki is la hat lar dan da nı şıb. Çı xı şın da Er mə nis tan tə rə fin dən Azər bay can əra zi lə ri nin iş ğal olun ma sı fak tı na da ha çox diq qət yö nəl dən ge ne -ral-pol kov nik N. Sa dı kov Azər bay ca nın

hər bi büd cə si nin il bəil art dı ğı nı və bu ten den si ya nın da vam edə cə yi ni bil di rib. Bey nəl xalq təş ki lat la rın, o cüm lə dən MDB-nin qə tiy yət siz li yi nin Er mə nis ta nın uzun müd dət ər zin də tə ca vü zü da vam et dir mə si nə şə rait ya rat dı ğı nı de yən N. Sa dı kov təh lü kə siz lik, həm çi nin bey nəl -xalq sa bit li yin qo run ma sı və möh kəm -lən di ril mə si sa hə sin də əmək daş lıq et -mək lə, si lah lı mü na qi şə nin əsas sə bə bi olan se pa ra tiz mə qar şı mü ba ri zə də əla və öl çü lə rin qə bul edil mə si nin zə ru ri li yi ni vur ğu la yıb.

Qeyd edək ki, MDB Baş Qə rar gah Rəis lə ri Ko mi tə si nin ic la sı Azər bay can da ilk də fə dir ke çi ri lir. Ta ci kis tan Si lah lı Qüv- və lə ri Baş Qə rar gah rəisi nin bi rin ci müavi ni nin iş ti ra kı plan laş dı rıl sa da, təd -bi rə qa tı la bil mə yib. Ko mi tə yə üzv olan Er mə nis tan və Uk ray na nü ma yən də lə ri isə təd bi rə gəl mə yib. n

Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nin Baş Qə rar gah rəisi, or du ge ne ra lı Nec dət Özə lin baş çı lıq et di yi nü -ma yən də he yə ti ap re lin 1-dən 4-dək Ba kı da sə -fər də olub. Azər bay can Mü da fiə Na zir li yi, Da xi li İş lər Na zir li yi, Xa ri ci İş lər Na zir li yi, Döv lət Sər həd Xid mə ti və Na zir lər Ka bi ne tin də gö rüş lər ke çi rən N. Özəl pre zi dent İl ham Əli yev tə rə fin dən də qə -bul edi lib. Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri Baş Qə rar gah rəisi nin Azər bay can da ke çir di yi gö rüş lər də iki öl -kə nin hər bi qu rum la rı ara sın da əla qə lə rin pers -pek tiv lə ri, böl gə də ki hər bi-si ya si və ziy yət, Er mə -nis tan-Azər bay can mü na qi şə si nə dair fi kir mü ba- di lə lə ri apa rı lıb. Or du ge ne ra lı N. Özəl mü da fiə na zi ri Za kir Hə sə no vun əm ri ilə iki öl kə ara sın da hər bi əmək daş lı ğın möh kəm lən di ril mə sin də ro -lu na gö rə, “Hər bi əmək daş lıq sa hə sin də xid mət -lə rə gö rə” me da lı, DSX rəisi, ge ne ral-ley te nant El çin Qu li ye vin əm ri ilə iki öl kə ara sın da sər həd təh lü kə siz li yi sa hə sin də əla qə lə rin möh kəm lən -di ril mə sin də ro lu na gö rə Azər bay ca nın “Hər bi əmək daş lıq sa hə sin də xid mət lə rə gö rə” me da lı ilə təl tif olu nub. n

8 AZERI DEFENCE

ÖLKƏ

MDB Baş Qə rar gah rəis lə ri Ba kı da

General Özəl medalla təltif olundu

mart - aprel 2014 9

ÖLKƏ

Azər bay can Döv lət Sər həd Xid mə ti -nin (DSX) Aka de mi ya sın da Səudiy yə Ərə bis ta nı Kral lı ğı nın Sər həd Xid mə ti -nin əmək daş la rı üçün “Sər həd Nə za rə -ti”nə dair tə lim proq ra mı təd ris olu nub. Proq ram çər çi və sin də Səudiy yə Ərə bis -ta nı Sər həd Xid mə ti nin yük sək rüt bə li rəh bər he yə ti nə Azər bay ca nın sər həd təh lü kə siz li yi sis te mi, Azər bay ca nın mil li sər həd si ya sə ti nə re gional və bey nəl -xalq təh lü kə siz lik kon teks tin də ba xış, sər həd mü ha fi zə si nin təş ki li, döv lət sər- hə din dən bu ra xı lış mən tə qə lə ri nin fəaliy yə ti və sər həd nə za rə ti möv zu la rı üz rə mə ru zə lər edi lib və təq di mat lar ke -çi ri lib. Kurs da iş ti rak et miş he yə tə ye -kun da ser ti fi kat lar təq dim olu nub.

Təd ris kur su nun ye kun la rı na həsr olun muş mə ra sim də DSX nin rəisi, Sər -həd Qo şun la rı nın Ko man da nı ge ne ral-ley te nant El çin Qu li yev və Səudiy yə Ərə bis ta nın Sər həd Xid mə ti nin baş di -rek to ru Zu mey yim bin Cu vey bir Əs-Səv- vat çı xış edə rək Azər bay can və Səudiy yə Ərə bis ta nı sər həd xid mət lə ri ara sın da iki tə rəf li mü na si bət lə rin son il lər ər zin -də yük sə lən xətt üz rə in ki şaf et di yi ni, Səudiy yə Ərə bis ta nı nın sər həd xid mə ti -nin əmək daş la rı üçün təş kil olun muş kur sun qu rum la ra ra sı əmək daş lı ğın güc lən di ril mə si nə cid di töh fə ve rə cə yi ni qeyd edib lər. Bu təc rü bə nin gə lə cək də da ha da ge niş lən di ri lə cə yi ba rə də təd -bir iş ti rak çı la rı na mə lu mat ve ri lib.

Səudiy yə Ərə bis ta nı nın Sər həd Xid mə -ti nin baş di rek to ru əmək daş la rı nın pe -şə kar lıq sə viy yə lə ri nin ar tı rıl ma sı üçün ya ra dıl mış yük sək sə viy yə li şə raitə gö rə DSX rəh bər li yi nə öz min nət dar lı ğı nı bil- di rib.

Səudiy yə Ərə bis ta nın Sər həd Xid mə- ti nin baş di rek to ru ilə DSX-də ke çi ri lən gö rüş də iki öl kə nin döv lət sər həd lə ri nin eti bar lı mü ha fi zə si nin əhə miy yə ti qeyd olu na raq, iki tə rəf li mü na si bət lə rin gə lə -

cək in ki şaf pers pek tiv lə ri haq qın da fi kir mü ba di lə si apa rı lıb. Sə fər çər çi və sin də Səudiy yə Ərə bis ta nı nü ma yən də he yə ti DSX-nin müx tə lif st ruk tur la rın da olub. Hər bi his sə və böl mə lər də xid mə tin təş- ki li, şəx si he yə tin xid mə ti və ya şa yış şə -raiti, möv cud xid mə ti im kan lar, sər həd mü ha fi zə si tə yi nat lı si lah, tex ni ka və ava dan lıq lar ilə ta nış edi lib lər. Nü ma -yən də he yə ti pre zi dent İl ham Əli yev tə rə fin dən də qə bul edi lib. n

Azər bay can alim lə ri tə rə fin dən təy -ya rə və he li kop ter lə rin tex ni ki və ziy yə ti- nin uçuş dan qa baq küy lə rin ana li zi əsa- sın da mo ni to rinq edən sis tem ya ra dı lır. Uçuş dan qa baq tex ni ki və ziy yə ti ana liz et mə yə və müm kün ola bi lə cək qə za la rı aş kar et mə yə im kan ve rən bu sis tem təy ya rə qə za la rı nın proq no zu nu ver -mək lə on la rın qar şı sı nı al ma ğa kö mək edə cək. Azər bay can Mil li Elm lər Aka de- mi ya sı nın (AMEA) Ki ber ne ti ka İns ti tu tu -nun di rek to ru, aka de mik Tel man Əli ye -vin söz lə ri nə gö rə, ins ti tu tun ye ni tex -no lo gi ya la rı qə za la rın giz li sis te mi ni aş -kar et mə yə im kan ve rir: “Hə lə lik ye ni ix ti ra nın eks pe ri men ti təy ya rə lər də apa- rıl sa da bu nu bö yük həcm də et mək

im ka nı ol ma yıb. Am ma komp res sor stan si ya la rın da bun lar təc rü bə dən ke çi -ri lib. Komp res sor stan si ya sı da öz qə za- sı na gö rə təh lü kə li bir ob yekt dir. Sis tem hər bir qə za nın giz li döv rü nü 10-15 saat ön cə dən gös tə rir və o tə mir edi lir. Bu -nun la da hə min ob yekt qə za sız ida rə olu nur. Gö rü lən iş lər gös tə rir ki, gə lə -cək də təy ya rə lər də, he li kop ter lər də, hət ta hər bi tex ni ka da, tank lar da bu tex- no lo gi ya nı tət biq edə rək yax şı nə ti cə lər al maq müm kün dür”.

T.Əli yev qeyd edib ki, Mil li Aviasi ya Aka de mi ya sı ilə bir lik də təy ya rə lər də be lə bir eks pe ri men ti apar maq plan laş -dı rı lır. Aka de mi kin söz lə ri nə gö rə, ye ni sis te mə əsa sən təy ya rə lə rin uçuş la rın -

dan qa baq on la rın əv vəl dən müəy yən edil miş his sə lə rin də ve ri ci lər yer ləş di ri lir və on lar dan alı nan siq nal la rın yük sək tez lik li spektr lə ri ana liz olu na raq mik ro- de fekt lə ri aş kar et mə yə im kan ve rir. Bu da təy ya rə də müm kün ola bi lə cək qə -za la rı müəy yən ləş di rir. n

DSX Aka de mi ya sı bey nəl xalq təd ris mər kə zi nə çev ri lir

Azər bay can da təy ya rə qə za la rı nı ön lə yə cək sis tem ya ra dı lır

10 AZERI DEFENCE

ÖLKƏ

İta li ya nın Bi-MAX fir ma sı nın xü su si tex no lo gi ya lar əsa sın da is teh sal edil miş bə dən zi re hi nin Azər bay can da test lə ri ke çi ri lib. Şir kət nü ma yən də lə ri nin iş ti ra-kı ilə ke çi ri lən test lər də bə dən zi reh lə ri yük sək per for mans və qo ru ma sə viy yə-si ni sü bu ta ye ti rib. Test lər za ma nı hər bir zi reh löv hə si nə 2.5 metr dən baş la ya-raq 100 metr mə sa fə yə dək uzaq lıq dan fərq li ka libr li si lah lar dan (“Ma ka rov” mar ka lı ta pan ça, “Ka laş ni kov” av to ma-tın dan 5.45 və 7.62 mm çap lı gül lə lər-dən, SVD snay per tü fən gi və “Ka laş ni-kov” pu lem yo tun dan) 25 və 28 atəş açı lıb. Zi reh lər bü tün hal lar da gül lə lə ri bu rax ma yıb və heç bir prob lem qey də alın ma yıb.

On ilə ya xın dır xü su si ma te rial lar dan bə dən zi reh lə ri nin is teh sa lı nı real laş dı-ran Bi-MAX şir kə ti 2007-ci il də özü nün xü su si kom po zit ma te rialı nı pa tent ləş-di rib. Qeyd edək ki, zi re hin test lə ri real

atış lar la, elə bu zi re hi ha zır-la yan şəx sin üzə rin də hə ya ta ke çi ri lib.

Şir kət rəs mi lə ri nin söz lə-ri nə gö rə, Bi-MAX bə dən zi reh lə ri xa ri ci ana loq la rın-dan

- yük sək qo ru ma sı- ki ne tik ener ji ni ud ma-

sı- əs gə rə mi ni mum tə si rian tit rav ma xü su siy yə ti ilə

fərq lə nir.Bu ya xın lar da İra qa ix ra cat hə ya ta

ke çi ril di yi ni de yən Bi-MAX yet ki li lə ri nin söz lə ri nə gö rə, ha zır da Pa kis tan, Li vi ya, Ve ne suela ki mi öl kə lər lə də al ğı-sat qı an laş ma la rı möv cud dur. Zi re hin ha zır-lan ma sın da na no tex no lo gi ya la rın tət-bi qi ilə alın mış xü su si kom po zit ma te-rial dan is ti fa də olu nur. Bir löv hə nin çə ki si 3.2 kq təş kil edir. Dəs tə dö yüş çü-

nün qa rın və kü rə yi ni qo ru yan löv hə lər ilə ya na şı qo lun alt his sə sin də, ci yər lə ri gül lə dən qo ru maq üçün ki çik löv hə lər da xil dir. Zi reh ən ya xın mə sa fə dən atı lan gül lə lə ri sax la maq la ya na şı, dö yüş çü-nün gül lə nin ki ne tik ener ji si nin tə si rin-dən xə sa rət al ma sı nı, yı xıl ma sı nı da ön lə yir. n

Azər bay can Ru si ya dan “Xri zan te ma” (NA TO ko du AT-15 “Sp rin ger”) tank əley hi nə özü ye ri yən ra ket komp leks lə ri alır. DSA-2014 hər bi sər gi si nə qa tıl mış “Ros tex no lo gi ya” şir kə tin dən AZE Rİ DE FEN CE jur -na lı na ve ri lən mə lu ma ta gö rə, Azər bay can Si lah lı Qüv və lə ri nin si fa ri şi nə “Xri zan te ma-S” sis tem lə ri da xil dir ki, bu da sə lə fin dən bir sı ra ge niş im kan la rı ilə fərq lə nir. “Xri zan te ma-S” dö yüş komp lek tin də la zer və ra diosiq na la ida rə olu nan 4 fərq li ra ket ti pi, ha be lə ax ta rış ra da rı və op tik ni şan gah yer alır. BMP-3 dö yüş ma şın la rı nın şas si si üzə rin də yer ləş -mə si onun ma nevr im kan la rı nı da ha da ar tı rır. n

Dün ya aviasi -ya sə na ye si nin apa rı cı fir ma la rın- dan olan “Bell He li cop ter” şir kə- ti nin Azər bay can üz rə böl gə təm -sil çi li yi fəaliy yə tə baş la yıb. “Bell H e l i c o p t e r ” i n Azər bay can da da xil ol maq la, re -gion da təm sil çi li -

yi mər kə zi ofi si Tür ki yə də yer lə şən “Elib ra Glo bal” şir kə ti nə hə va lə olu nub. “Elib ra Glo bal” böl gə də “Bell He li cop ter”in hər bi və mül ki məh sul la rı nın sa tı şı nı hə ya ta ke çi rə cək.

“Elib ra Glo bal” şir kə ti tə rə fin dən ilk də fə ola raq Azər bay can üçün ca ri ilin sent yabr ayın da Ba kı da ke çi ri lə cək ADEX-2014 bey nəl xalq mü da fiə sə na ye si sər gi sin də “Bell He li cop ter”in məh sul la rı nın Azər -bay can və di gər re gion öl kə lə ri üçün ta nı tı mı nın ke çi ril mə si plan laş -dı rı lır. n

Bi-MAX bə dən zi re hi Azər bay can da test dən keç di

Türk şirkəti “Bell Helicopter”in Azərbaycan təmsilçisi oldu

Azərbaycan Ordusunun yeni seçimi – “Xrizantema”

iyul - avqust 2013 11

MÜDAFİƏÖLKƏ

12 AZERI DEFENCE

XƏBƏR

Qa tar Sa hil Mü ha fi zə si Türk ka ter lə ri ni seç di

Qa tar Əmir li yi nin Sa hil Mü ha fi zə si Tür ki yə nin “ARES Ship yard” tər sa nə si ilə yük sək sü rət li sa hil təh lü kə siz lik ka te ri nin al ğı-sat qı sı na dair mü qa vi lə im za la yıb. DİM DEX-2014 sər gi si nə im za lan mış mü -qa vi lə üz rə Qa ta ra 17 ədəd sü rət li ka te rin çat dı rıl ma sı nə zər də tu tu lur. Tür ki yə nin hər bi gə mi ix ra ca tın da ən bö yük mü qa vi- lə si ni im za la dıq la rı nı de yən “ARES Ship -yard” şir kə ti nin sa hi bi Kə rim Ka la fa toğ lu- nun söz lə ri nə gö rə, mü qa vi lə çər çi və sin -də rəh bər lik et di yi şir kət Qa tar Mü ha fi zə- si nə ha mı sı kom po zit göv də li ol maq la, 5 ədəd 23 metr lik (ARES 75 “Her cu les” - 52 ton/sü rə ti 52 mil), 10 ədəd 33 metr lik (ARES 110 “Her cu les” – 117 ton/sü rə ti 47 mil) və 2 ədəd 46 metr lik (ARES 150 “Her cu les” – 245 ton/sü rə ti 40 mil) çox -funk si ya lı ka ter in şa edə cək. n

Tür ki yə nin RO KET SAN şir kə ti “Miz -raq-U”, “Miz raq-O” tank əley hi nə ra ket sis tem lə rin də və SOM ra ke tin də se ri ya lı is teh sal mər hə lə si nə baş la yır. Bu ba rə də AZE Rİ DE FEN CE jur na lı na mə lu mat ve -rən RO KET SAN baş di rek to ru nun müavi- ni Ya vuz Aka nın söz lə ri nə gö rə, ar tıq “Miz raq-U” uzun mən zil li tank əley hi nə ra ke tin la zer baş lıq lı ver si ya sı nın test lə ri ta ma mi lə ba şa ça tıb və məh su lun ilk par ti ya sı si fa ri şə uy ğun ola raq, ya xın iki-üç ay için də Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nə çat dı rı la caq. İnf ra qır mı zı baş lıq lı “Miz -raq-U” ra ke ti nin isə üzə rin də iş lər da vam edir və bu ra ket lər gə lən il or du ya təh vil ve ri lə cək. Or ta mən zil li “Miz raq-O” ra ke- ti ilə bağ lı iş lər bu il bi ti ri lə cək və gə lən il dən se ri ya lı is teh sa lı na baş la na caq.

SOM la yi hə si nin möv cud du ru mu ba rə də da nı şan Y. Aka qeyd edib ki, möv cud mü qa vi lə çər çi və sin də ilk ra -ket lər ya xın vaxt lar da Tür ki yə Ha va Qüv- və lə ri nə təh vil ve ri lə cək. Ha zır da ra ke tə da ta link sis te mi, ha be lə at dıq dan son ra pi lot tə rə fin dən ra ke tin hə rə kət is ti qa -mə ti nin də yiş di ril mə si və s. ki mi im kan-

la rın qa zan dı rıl ma sı üzə rin də iş lər da -vam et di ri lir. Bu nun la bə ra bər SOM üçün nü fu ze di ci dö yüş baş lı ğı və ye ni ara yı cı baş lıq lar ha zır la nır: “SOM-un atış mən zi li 200 km-dən çox dur. Gə lə cək də bu mə sa fə nin da ha da ar tı rıl ma sı nə zər- də tu tu lur. SOM atıl dıq dan son ra pi lot ra ke tin hə rə kət tra yek to ri ya sı nı ida rə

edə bi lə cək”.RO KET SAN nü ma yən də si nin söz lə ri -

nə gö rə, Azər bay can Hər bi Ha va Qüv və -lə rin dən də SOM-a ma raq ifa də olu nub. Bu ra ket ida rəet mə pa ne li də yiş di ril miş, kom pü ter ləş di ril miş keç miş so vet is teh -sa lı olan təy ya rə lə rə də in teq ra si ya olu na bi lə cək. n

BTR-4E1 da ha güc lü mü da fiə

Uk ray na nın Xar kov Ma şın qa yır ma və Konst ruk tor Bü ro su BTR-4 zi reh li trans -port yor la rı nın güc lən di ril miş mü da fiəyə ma lik BTR-4E1 in dek si ve ril miş ye ni va rian tı nın se ri ya lı is teh sa lı na baş la yıb. 8x8 tə kər for mu lu na ma lik zi reh li ma -şın lar ailə si nin ye ni nü mu nə si olan BTR-4E1 üçün ha zır lan mış xü su si as ma zi reh dəs ti eki pa jın və de san tın mü da fiəsi ni əhə miy yət li də rə cə də yük səlt mə yə im -kan ve rir. Zi reh əmə liy yat tə ləb lə ri nə uy ğun ola raq, çöl şə raitin də heç bir əla və tex no lo gi ya tə ləb edil mə dən he yət tə rə fin dən qu ru la və ya sö kü lə bi lər. Ye ni ma şın am fi bi ya xü su siy yə ti nə və mo dul yar konst ruk si ya ya ma lik dir. n

RO KET SAN-ın “Miz raq” və SOM-u is ti fa də yə ha zır

mart - aprel 2014 13

MÜDAFİƏMÜDAFİƏ SƏNAYESİ

Sər gi komp lek si nin 5-ci pa vil yo nun -da, ABŞ və Pa kis tan mü da fiə sə na ye si şir kət lə ri ilə bir gə yer alan Azər bay can Mü da fiə Sə na ye si Na zir li yi nin (MSN) sten di təd bi rin ilk gü nün dən eti ba rən çox say da xa ri ci hər bi şir kət lə rin nü ma -yən də lə ri, hərb çi lər və döv lət rəs mi lə ri tə rə fin dən zi ya rət olu nub. Mü da fiə sə -na ye si na zi ri Ya vər Ca ma lo vun rəh bər li yi al tın da Azər bay can dan sər gi yə qa tı lan ge niş tər kib də nü ma yən də he yə ti tə rə -fin dən də müx tə lif xa ri ci öl kə lə rin stend- lə ri zi ya rət olu nub, gö rüş lər ke çi ri lib. Azər bay ca nın Ma lay zi ya da kı sə fi ri Qa ley Al lah ver di yev də sər gi müd də tin də Azər bay can nü ma yən də he yə ti ilə bir gə gö rüş lər də ya xın dan iş ti rak edib.

Azər bay ca nın Ma lay zi ya da da xil ol -maq la, Cə nu bi-Şər qi Asi ya re gionu nun mü da fiə ba za rı na xü su si diq qət ye tir -mə si elə DSA-2014 sər gi si nə çı xa rı lan məh sul çe şid lə ri nin zən gin li yin dən və sər gi müd də tin də ke çi ri lən gö rüş lər dən

də ay dın du yu lur du. MSN sten din də Azər bay ca nın mü da fiə sə na ye si müəs si- sə lə rin də is teh sal edil miş 132 ad da mə -lu mat əya ni şə kil də və ya bro şür şək lin- də zi ya rət çi lə rə təq dim olu nub. Əya ni nü mu nə lə ri sər gi lə nən mə mu lat lar sı ra -sın da 14.5 mm çap lı “İs tiq lal” snay per tü fən gi nin tək mil ləş di ril miş ver si ya sı olan “İs tiq lal-T”, 12.7 mm çap lı “Mü ba -riz”, 7.62 mm çap lı “Yal qu zaq” snay per tü fən gi, tank pu lem yo tu, UP-7.62 uni -ver sal pu lem yo tu, HP-7.62 hü cum pu -lem yo tu nun qı sa və uzun lü lə li iki fərq li mo de li, “Zə fər”, “Zə fər-K” və “İnam” ad -lı ta pan ça mo del lə ri, po li mer göv də li ta pan ça, 60 və 82 mm çap lı mi naatan lar, pi lot suz uçuş apa rat la rı nın ma ket lə ri, aviasi ya tə lim bom ba sı, op tik ci haz lar, müx tə lif çap lı sur sat lar, bə dən zi re hi, də bil qə, əleyh qaz və s. yer alıb. Vi deo ro lik də isə Azər bay can si lah la rı nın prak- tik atış im kan la rı, ilk də fə ola raq MSN-nin Ser bi ya ilə bir gə is teh sa lı na ha zır laş-

Rə şad Sü ley ma nov

Azər bay ca nın da iş ti ra kı ilə ap re lin 14-dən 17-dək Ma lay zi ya nın pay tax tı Kuala Lum pur şə hə rin də ke çi ril miş XIV Asi ya Mü da fiə Xid mət lə ri Sər gi və Konf -ran sı (DSA-2014) özü nün zən gin li yi ilə yad da qal dı. Ma lay zi ya nın mü da fiə na zi ri Hi şam mud din Tun Hü sey nin ha mi li yi al -tın da “Put ra World Tra de Cent re”də ke çi- ri lən DSA-2014 sər gi si 60-dan ar tıq öl kə- dən 1000-ə ya xın təş ki la tın və 33554 zi -ya rət çi nin iş ti ra kı ilə öz ta ri xin də re kor da im za at mış ol du.

İyir mi sək kiz öl kə nin mil li pa vil yon la təm sil olun du ğu DSA-2014 sər gi si nə zi -ya rət çi qis min də isə 45 öl kə dən 344 rəs- mi nü ma yən də he yə ti qa tı lıb. Dün ya nın ən bö yük mü da fiə sər gi lə rin dən olan DSA-da bu il post so vet re gionun dan Ru -si ya, Uk ray na, Be la rus və Azər bay can mü da fiə sə na ye si təm sil olu nub lar.

Qeyd edək ki, növ bə ti DSA sər gi si nin 18-21 ap rel 2016-cı il ta rix lə rin də ke çi ril- mə si nə zər də tu tu lur.

Azər bay can üçün priori tet re gion

14 AZERI DEFENCE

dı ğı 40 mm çap lı ba ra ban lı qum ba -raata nın nü mu nə si nin Azər bay can da ke çi ri lən atış la rı, MSN tə rə fin dən ha zır -lan mış “Gür zə” pat rul ma şı nı nın ASEL -SAN şir kə ti nin SARP dö yüş mo du lu ilə si lah lan dı rıl mış nü mu nə si nin test gö -rün tü lə ri nü ma yiş olu nub. Azər bay can pa vil yo nun da həm çi nin ca ri ilin sent -yabr ayın da Ba kı da ke çi ri lə cək ADEX-2014 bey nəl xalq mü da fiə sə na ye si sər -gi si nin təq di ma tı ke çi ri lib. Sər gi də iş ti -rak edən xa ri ci şir kət lə rə ADEX-2014 sər gi si nin ta nı tım ma te rial la rı pay la nı -lıb.

Sər gi nin ge di şa tın da Azər bay can mü hən dis lə ri tə rə fin dən ha zır lan mış və di zayn edil miş, ha zır da Azər bay can Or -du su nun is ti fa də sin də yer alan və test -lə ri da vam edən snay per tü fəng lə ri və əl pu lem yot la rı xü su si lə diq qət çə kib. Sər -gi də iş ti rak edən yer li və xa ri ci hərb çi lər bu si lah la rın tex ni ki-tak ti ki gös tə ri ci lə ri ilə ya xın dan ma raq lan maq la ya na şı, öz or du la rın da bu si lah la rı gör mək niy yə -tin də ol duq la rı nı bə yan edib lər.

Ma de in Azer baijanMSN mü tə xəs sis lə ri tə rə fin dən ha zır-

lan mış 14.5 mm çap lı “İs tiq lal” snay per tü fən gi ha zır da Azər bay can Si lah lı Qüv- və lə ri nin is ti fa də sin də yer al maq la ya -

na şı cəb hə xət tin də Er mə nis tan Or du -su na qar şı, real dö yüş şərt lə rin də is ti fa -də olu nur. Dü zən lik sa hə lər də, is ti əra zi- lər lə ya na şı yük sək dağ lıq böl gə lər də, sərt ha va şərt lə rin də özü nü doğ rult muş bu iri çap lı snay per tü fən gi nin ha zır da üzə rin də tək mil ləş dir mə iş lə ri da vam et di ri lən “İs tiq lal-T” ver si ya sı ha zır la nır. “İs tiq lal-T” möv cud ver si ya da kı lar dan öz çə ki si nin da ha yün gül ol ma sı, elə cə də xa ri ci di zayn da bə zi də yi şik lik lə ri ilə fərq lə nə cək. Apa rıl mış il kin tək mil ləş -

dir mə lər də bu si la hın çə ki si 5 kq azal dı- la raq 28 kq-a en di ri lib. Si la hın da vam lı -lı ğı da ha da ar tı rı lıb.

“İs tiq lal” snay per tü fəng lə ri ailə sin -dən 12.7 mm çap lı di gər nü mu nə isə Mil li Qəh rə man Mü ba riz İb ra hi mo vun adı nı da şı yır. Na zir lik rəs mi lə ri nin ver -dik lə ri mə lu ma ta gö rə, ar tıq “Mü ba riz” snay per tü fən gi nin atış test lə ri ye kun la- şıb. Test lə rin nə ti cə lə ri nə zə rə alın maq -la, si lah da ha da tək mil ləş di ri lib və yük -sək nə ti cə lər əl də olu nub. Ha zır da “Mü -

MÜDAFİƏ SƏNAYESİ


ba riz” tü fən gi nin da ha müasir op tik ni -şan gah la komp lekt ləş di ril mə si mə sə lə -si nə ba xı lır. “Mü ba riz”in ef fek tiv atış uzaq lı ğı 2000 metr dir.

Ötən il ilk nü mu nə si təq dim olu nan “Yal qu zaq” ad lı snay per tü fən gin də isə 7.62x51 NA TO ka libr li pat ron la rın tət biq olu nur. Ha zır da Azər bay ca nın hər bi qu -rum la rı nın bi rin dən si fa riş alın mış bu tü fən gin döv lət sı naq la rı ya xın vaxt lar da Mü da fiə Na zir li yi ilə bir lik də ke çi ri lə cək. Snay per tü fən gi “bolt ac tion” (atış za -

ma nı tək-tək dol du ru lur) prin si pi nə ma -lik dir. Mü da fiə sə na ye si na zi ri nin mü şa -vi ri Azad Məm mə do vun söz lə ri nə gö rə, “Yal qu zaq” test lər də yük sək nə ti cə lər gös tə rib və snay per tü fən gi prak tik is ti- fa də yə ha zır dır. Tü fən gin üzə rin də ki pic- ca ti ni rel si ona müx tə lif op tik ci haz la rı əla və et mə yə im kan ve rir. Sər gi də nü -ma yiş olu nan tü fəng yer li is teh sal olu -nan op tik ni şan gah la komp lekt ləş di ri lib. Si lah qun da ğı atı cı nın ana to mi ya sı na uy ğun (qol və ya naq) tən zim lə nə bi lir.

“Yal qu zaq”ın ef fek tiv atış uzaq lı ğı 1000 metr dir.

Sər gi də nü ma yiş et di ri lən HP-7.62 hü cum pu lem yo tu Azər bay can si lah mü hən dis lə ri tə rə fin dən 2012-ci il də ha zır la nıb. Di zayn və im kan la rı na gö rə ha zır da post so vet or du la rı nın ar se na lın- da yer alan PK pu lem yot la rın dan əhə -miy yət li şə kil də fərq lə nən HP-7.62-nin test lə ri da vam et di ri lir. Bu pu lem yot öz çə ki si nə gö rə, “FN Hers tal” şir kə ti nin 2013-cü ilin son la rın da nü ma yiş et dir di- yi “FN Mi ni mi Mk.3” mo de lin dən həm çə ki, həm də uni ver sal lı ğı na gö rə açıq-aş kar rə qa bət edə bi lə cək şə kil də dir.

Pu lem yot ba rə də mə lu mat ve rən A. Məm mə do vun söz lə ri nə gö rə, HP ha zır- la nar kən PK pu lem yot la rı nın üzə rin də cid di də yi şik lik lər apa rı lıb. Pu lem yo tun qun da ğı, qə bu le di ci si, lü lə si də yiş di ri -lib. Əl qun da ğı, ter mo mü da fiə əla və olu nub. Si lah pic ca ti ni rel si ilə təc hiz olu nub ki, bu da onun üzə ri nə op tik ni -şan gah, la zer və fə nər ki mi müx tə lif ak -se suar la rı əla və et mə yə im kan ve rir. Bu pu lem yot üçün xü su si ola raq la yi hə lən -di ril miş pat ron qu tu su pu lem yot va si tə- si ilə ayaq üs tün də ra hat atəş aç ma ğa im kan ve rir. Pu lem yo tun ye ni qun da ğı və əl qun da ğı atı cı nın bə dən öl çü sü nə uy ğun tən zim lə nir. Çə ki ba xı mın dan PK pu lem yot la rın dan nis bə tən ağır ol ma sı- na bax ma ya raq HP öz sin fin də ki xa ri ci ana loq la rın dan yün gül dür. HP-nin DSA-2014 sər gi sin də təq dim olu nan ikin ci ver si ya sı isə yal nız lü lə si nin uzun lu ğu ilə fərq lə nir.

MSN-nin Tür ki yə nin Tİ SAŞ şir kə ti ilə is teh sa lı nı müş tə rək hə ya ta ke çir di yi – “İnam”, “Zə fər” və “Zə fər-K” ta pan ça mo del lə ri nin si fa riş çi lə rə çat dı rıl ma sı qra fik üz rə hə ya ta ke çi ri lir. MSN yet ki li -lə ri nin söz lə ri nə gö rə, ha zır da Azər bay -can tə rə fi nin is teh sal da pa yı 40%-ə ya -xın dır. Ya xın pers pek tiv də Azər bay can Si lah lı Qüv və lə ri nin ta bel si la hı ola raq qə bu lu göz lə ni lən bu ta pan ça la ra ca ri il də göv də si po li mer dən ha zır la nan da -ha bir mo del əla və olu nub. Güc st ruk -tur la rı üçün nə zər də tu tu lan bu po li mer göv də li ta pan ça sə ləf lə rin dən çə ki si nin nis bə tən yün gül ol ma sı ilə se çi lir.

MSN sər gi lə di yi RPQ-7V2 əl qum ba -raatan la rı ar tıq bir ne çə il dir Azər bay can Or du su nun is ti fa də sin də yer alır. Ru si ya, Uk ray na və Ru mı ni ya is teh sa lı olan ana- loq la rın dan atış öm rü nün uzun lu ğu ilə fərq lə nən bu qum ba raatan lar üçün MSN ca ri il də dö yüş sur sat la rı nın da is -teh sa lı na baş la ma ğı plan laş dı rı lır. Ya xın vaxt lar da is ti fa də yə ve ril mə si plan laş dı -rı lan müəs si sə də RPQ-7 əl qum ba -raatan la rı üçün 4 növ dö yüş sur sa tı nın is teh sa lı hə ya ta ke çi ri lə cək.


16 AZERI DEFENCE


Azər bay can-Ma lay zi ya hər bi əmək daş lı ğın da

ilk ad dımƏv vəl ki il lər də zi ya rət çi sə viy yə sin də

he yət lə rin iş ti rak et mə si nə bax ma ya raq, bu də fə ki DSA bey nəl xalq mü da fiə sər -gi si Azər bay can və Ma lay zi ya hər bi əmək daş lı ğın da ilk və mü hüm ad dım he sab olu na bi lər. Sər gi çər çi və sin də mü da fiə sə na ye si na zi ri Ya vər Ca ma lo -vun Ma lay zi ya nın mü da fiə na zi ri Hi şam- mud din Tun Hü seyn və onun müavi ni Ab dul Ra him Ba kel ilə ke çir di yi gö rüş -lər də iki öl kə ara sın da mü da fiə və mü -da fiə sə na ye si sa hə lə rin də əmək daş lı -ğın ya ra dıl ma sı ba rə də ge niş fi kir mü -ba di lə lə ri apa rı lıb. Ma lay zi ya nın mü da -fiə na zi ri Azər bay can da ke çi ri lə cək hər bi sər gi yə də vət olu nub.

Gö rüş lər də Azər bay can və Ma lay zi ya ara sın da mü da fiə sə na ye si sek to run da əmək daş lıq üçün iki öl kə nin mü va fiq qu rum la rı nın nü ma yən də lə rin dən iba -rət iş çi qrup la rı nın ya ra dıl ma sı, qar şı lıq lı sə fər lə rin və təc rü bə mü ba di lə si nin təş- ki li sa hə sin də ra zı lı ğa gə li nib. Na zir lər iki öl kə ara sın da si ya si mü na si bət lə rin yük sək sə viy yə də ol du ğu nu, hər bi sa hə- də əmək daş lıq üçün po ten sialın möv -cud ol du ğu nu vur ğu la yıb lar. MSN sten -di ni zi ya rət edən Ab dul Ra him Ba ke lə xa ti rə hə diy yə si təq dim olu nub. həm çi -nin Azər bay can müəs sis lə rin də is teh sal olun muş çox say lı məh sul lar ba rə də ge -niş mə lu mat ve ri lib.

Qar şı lıq lı zi ya rət lərDSA-2014 sər gi si qar şı lıq lı zi ya rət lər

ba xı mın dan da zən gin olub. Tür ki yə nin mil li mü da fiə na zi ri nin müavi ni Ha san

Ka mal Yar dım çı, Əm niy yət Baş İda rə si -nin rəisi Meh met Kı lınc lar, Tailand, Qa -tar, Səudiy yə Ərə bis ta nı, Laos və s. öl kə- lə rin or du rəs mi lə ri Azər bay can sten di -nə baş çə kə rək sər gi lə nən məh sul lar la ta nış olub, mü za ki rə lər apa rıb lar. Mü da- fiə sə na ye si na zi ri Ya vər Ca ma lov Pa kis -ta nın GİDS kor po ra si ya sı nın rəh bə ri Zü -beyr İq bal Ma lik, ABŞ-ın “Har ris”, Fran -sa nın THA LES, İta li ya nın MB DA, “Se lex”, Ru si ya nın “Ro sob ro neks port”, “Ros tex -no lo gi ya” şir kət lə ri nin stend lə ri ni gə zə -rək ye ni məh sul lar la ma raq la nıb. Adı çə- ki lən şir kət lər lə əmək daş lıq im kan la rı ge niş mü za ki rə olu nub. Sin qa pur və Ma lay zi ya nın bir ne çə şir kə ti ilə Azər -bay can MSN-nin is teh sa lı olan məh sul -la rın re gion da mar ke tin qi nin təş ki li ra zı- laş dı rı lıb. Sər gi nin ikin ci gü nü na zir Y. Ca ma lov Tür ki yə mil li pa vil yo nu na baş çə kə rək bu ra da FNSS, TAİ, RO KET SAN, HA VEL SAN və MKE ki mi şir kət lə rin rəh -

bər li yi ilə gö rüş lər ke çi rib, on la rın məh -sul la rı ilə ta nış olub. RO KET SAN şir kə ti -nin sten din də Azər bay ca nın mü da fiə sə na ye si na zi ri nə “Miz raq-U” və “Miz -raq-O” tank əley hi nə ra ket lər, SOM qa -nad lı ra ke ti və bu şir kə tin üzə rin də iş lə -di yi di gər la yi hə lər ba rə də de tal lı mə lu- mat ve ri lib. TAİ şir kə tin də isə na zir T-129 ATAK hü cum he li kop te ri, “An ka” pi lot -suz uçuş apa ra tı və “Hür kuş” tə lim təy -ya rə si la yi hə lə rin də son du rum la bağ lı mə lu mat lan dı rı lıb. MKE şir kə ti nin di rek- to ru İz zət Ar tunc la ke çi ri lən gö rüş də MSN-MKE möv cud la yi hə lə ri nə zər dən ke çi ri lib. Na zir Y. Ca ma lov ya xın vaxt lar- da MKE ilə im za lan mış mü qa vi lə üz rə MP-5 tip li ta pan ça pu lem yot la rın is teh -sa lı na baş la na ca ğı nı vur ğu la yıb. Tür ki yə və Azər bay can mü da fiə sə na ye si ara sın- da də rin bağ la rın ol du ğu nu de yən na zir ya xın pers pek tiv də bir gə la yi hə lə rin sa -yı nın ar ta ca ğı na ümid et di yi ni bil di rib.


Na zir də yər lən dir di və priori tet lə ri açıq la dı

DSA-2014 sər gi si nin əhə miy yə ti ni AZE Rİ DE FEN CE jur na lı üçün də yər lən -di rən mü da fiə sə na ye si na zi ri Ya vər Ca -ma lov qeyd edib ki, Ma lay zi ya nın da yer ləş di yi Cə nu bi-Şər qi Asi ya re gionu Azər bay can mü da fiə sə na ye si nin diq qət mər kə zin də olan ba zar lar dan dır. MSN öz məh sul la rı nı bu ba zar la ra çı xar maq la ya na şı re gionun mü da fiə sə na ye si sek -to run da da fəaliy yət gös tə rən şir kət lər lə ya xın dan əmək daş lıq et mə yi plan laş dı -rır. Sər gi çər çi və sin də ke çi ri lən gö rüş lər- də bu mə sə lə lər ət ra fın da mü za ki rə lər apa rı lıb. İs veç rə şir kət lə rin dən bi ri ilə op tik ci haz la rın Azər bay can da sı naq la rı- nın ke çi ril mə si və is teh sa lı, Ma lay zi ya və Sin qa pu run bir ne çə şir kə ti ilə Azər bay- can məh sul la rı nın Cə nu bi-Şər qi Asi ya ba za rın da mar ke tin qi nin təş ki li və sa tı şı

üçün an laş ma lar əl də olu nub. Sent yabr ayın da Ba kı da ke çi ri lə cək

ADEX-2014 bey nəl xalq mü da fiə sə na -ye si sər gi si nə ha zır lıq lar ba rə də mə lu -mat ve rən na zir Y. Ca ma lo vun söz lə ri nə gö rə, bu gü nə dək 21 öl kə dən 100-dən ar tıq şir kət ADEX sər gi sin də iş ti ra kı nı təs diq lə yib: “Bu gün MSN-nin müəs si -sə lə rin də 900-dən ar tıq çe şid də mü da -fiə tə yi nat lı mə mu lat is teh sal edi lir. On -la rın ha mı sı nı bey nəl xalq sər gi lə rə apar- maq müm kün de yil. Xa tır la yır sı nız sa, 2009-cu il də İs tan bul da ke çi ri lən sər gi -də 27 ad da məh sul nü ma yiş et dir miş -dik. İn di Ma lay zi ya ya 132 ad da məh sul çı xar dıq. İl bəil məh sul çe şid lə ri miz ar tır. Azər bay can da ke çi ri lə cək sər gi də da ha fərq li, xa ri ci sər gi lə rə çı xar ma dı ğı mız si -lah və dö yüş sur sat la rı mı zı, müx tə lif mü hən dis tex ni ka la rı nı, kəş fiy yat va si tə- lə ri ni, qo ru yu cu va si tə lər, müx tə lif aviasi ya bom ba la rı nı nü ma yiş et di rə cə -yik. Ha zır da sər gi yə ha zır lıq la bağ lı bi -

zim müəs si sə lər də cid di iş lər apa rı lır. Mə sə lən, bu gün biz də 50, 100, 250 və 500 kq çə ki də aviabom ba lar var. Ey ni za man da “Ford” ma şı nı nın şas si si üzə -rin də mü tə xəs sis lə ri miz tə rə fin dən 107 mm çap lı reak tiv atəş sis te mi ha zır la nıb. Atış mə sa fə si 11 km təş kil edən bu qur- ğu nu ilk də fə ADEX-2014 sər gi sin də nü ma yiş et di rə cə yik. Ya xın vaxt lar da po -li qon da o ma şı nın sı naq la rı ke çi ri lə cək. Bu qur ğu nun bü tün atəş ida rəet mə si ma şı nın ka bi nə sin dən hə ya ta ke çi ri lir”.

Ca ri il üçün nə zər də tu tu lan la yi hə -lər dən da nı şan na zir bil di rib ki, ya xın vaxt lar da Ser bi ya nın bir şir kə ti ilə Azər -bay can da 40 mm çap lı ba ra ban lı qum -ba raatan la rın və on la rın sur sat la rı nın se ri ya lı is teh sa lı na baş la na caq. Si la hın nü mu nə lə ri ha zır la na raq test lər dən ke -çi ri lib. Ümu mi lik də ca ri il də 7-8 za vo -dun işə sa lın ma sı plan laş dı rı lır. Bu ra müx tə lif dö yüş sur sat la rı nın, si lah la rın və di gər mə mu lat la rın is teh sa lı da xil dir: “Bu za vod la rın bi rin də 85 mm-dən 155 mm-dək müx tə lif ka libr də tank və ar til -le ri ya mər mi lə ri nin se ri ya lı is teh sa lı hə -ya ta ke çi ri lə cək. Han sı ki or du mu zun bu mər mi lə rə bö yük eh ti ya cı var. Bun dan əla və RPQ-7 qum ba raatan la rı nın dö yüş sur sat la rı nın se ri ya lı is teh sa lı za vo du işə ça lı na caq. Bu ra da qum ba raatan lar üçün 4 növ sur sat is teh sal olu na caq. Ha be lə, 5.45 mm-dən 30 mm-dək bü tün növ si lah lar üçün lü lə lə rin is teh sa lı na baş la -ya ca ğıq. Ar tıq bu tex no lo gi ya nı da Ser -bi ya dan al mı şıq. Qeyd edim ki, ha zır da lü lə is teh sa lı tex no lo gi ya sı çox az öl kə -də var. Ya xın vaxt lar da həm çi nin, Tür ki -yə nin MKE şir kə ti nin li sen zi ya sı ilə MP-5 ta pan ça pu lem yo tun is teh sa lı na baş la -ya ca ğıq”. AD


18 AZERI DEFENCE

XƏBƏR

Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nin Baş Qə -rar ga hı üçün 1995-ci il dən baş la ya raq, hər 3-4 il dən bir ha zır la nan TÜRK Sİ -LAH LI QÜV VƏ LƏ Rİ / TUR KISH AR MED FOR CES pres tij ki ta bı nın be şin ci si ye ni -lən mək lə nəşr olu nub. Türk və in gi lis di lin də mə qa lə lə rin yer al dı ğı ki tab Türk Si lah lı Qüv və lə ri və Mü da fiə Kon sep si -ya sı, Qu ru Qüv və lə ri Ko man dan lı ğı, Ha -va Qüv və lə ri Ko man dan lı ğı, Də niz Qüv- və lə ri Ko man dan lı ğı, Jan dar ma Baş Ko -man dan lı ğı, Sa hil Təh lü kə siz lik Ko man- dan lı ğı, Xü su si Qüv və lər və Türk Si lah lı

Qüv və lə ri nin dün ya da sül hün tə min olun ma sın da ro lu böl mə lə rin dən iba -rət dir.

Ki tab “Mönch Tür ki ye Ya yın cı lık” şir -kə ti nə da xil olan “Sa vun ma və Ha va cı -lık” jur na lı tə rə fin dən ha zır la nıb. 480 sə hi fə dən iba rət ki tab 695 fo to və qra -fik dən iba rət dir.

1987-ci il dən gü nü mü zə uğur la ya -yım la nan “Sa vun ma və Ha va cı lık jur na lı bey nəl xalq sə viy yə də mü da fiə sə na ye -sin də ki in ki şa fı və fəaliy yət lə ri oxu cu la -ra çat dı rır. n

Tür ki yə Mil li Mü da fiə Na zir li yi nin Mü da fiə Sə na ye si Ka tib li yi nə (SSM) ye ni rəh bər tə yin olu nub. Ap re lin 12-də im za la nan qə rar la “Türk Ha va Yol la rı Tek nik A.Ş.” şir kə ti nin baş di -rek to ru pro fes sor, dok tor İs ma yıl Də mir mü da fiə sə na ye si ka ti bi tə yin edi lib. İ. Də mir 1960-cı il də Ela zığ da ana dan olub. Tür ki yə və ABŞ-da ali təh sil alıb və 1992-ci il dən 2003-cü ilə dək Səudiy yə Ərə bis ta nı, ABŞ və Ka na da nın müx tə lif uni ver si tet lə ri və araş dır ma qu rum la rın da ça lı şıb. O, mü da fiə sə na ye si ka ti bi pos tun -da mart ayın da bu və zi fə dən ay rıl -mış Mu rad Ba ya rı əvəz edib. n

Tür ki yə SSM-ə ye ni rəh bər tə yin olun du

Tur kish Ar med For ces-2014 ki ta bı ya yım lan dı

“Anka”nın imkanları artırılırTür ki yə nin TAI şir kə ti “An ka” pi lot suz

uçuş apa ra tı nın ha va da qal ma müd də ti -nin ar tı rıl ma sı və uçuş ta va nı nın yük səl -dil mə si is ti qa mə tin də iş lər apa rır. Bu ba -rə də AZE Rİ DE FEN CE jur na lı na mə lu mat ve rən TAI şir kə ti nin İda rə He yə ti nin səd ri Yal çın Ka ya nın söz lə ri nə gö rə, uçuş ta va -nı 30 min fu ta çat dı rıl mış PUA-nın 24 saat ha va da qal ma sı tə min olu nur. Ey ni za man da “Blok B” kon fi qu ra si ya sı çər çi -və sin də “An ka”ya SAR/ISAR/GM TI ra da -rı nın in teq ra si ya sı, peyk dən ida rə edil mə si iş lə ri da vam et di ri- lir: ““An ka”nın fay da lı yü -kü 200 ki loq ram təş kil

edir. Am ma ha zır da bu həcm də yü kü yox dur və SAR ra da rı nın in teq ra si ya sı onun küt lə si nə heç bir tə sir gös tər mə yə- cək”.

Y. Ka ya “An ka”nın si lah lı ver si ya sı nın ya xın 2-3 il için də ha zır ola ca ğı nı da vur- ğu la yıb. Onun söz lə ri nə gö rə, “An ka”nın qa nad tər ti ba tı ona Tür ki yə is teh sa lı olan “Ci rit” və “Miz raq” tank əley hi nə ida rə olu nan ra ket lə rin in teq ra si ya edil mə si nə im kan ya ra dır.

TAI rəs mi si Azər bay can da da xil ol -maq la bir sı ra öl kə lə rin “An ka” ilə ya xın -dan ma raq lan dı ğı nı bil di rib. Ca ri ilin əv -vəl lə rin də Ba kı ya sə fər edən TAI-nin nü -ma yən də lə ri tə rə fin dən Azər bay can Si -lah lı Qüv və lə ri üçün bu PUA-nın təq di ma tı ke çi ri lib. n


HƏRBİ SƏNAYE

Bu il 23 öl kə dən 200-dən ar -tıq şir kə tin öz məh sul və xid -mət lə ri ni nü ma yiş et di rə cə yi KA DEX-2014 sər gi si aşa ğı da kı böl mə lər dən iba rət dir:

• Si lah lar, Qu ru Qo şun la rı və Hər bi Də niz Qüv və lər lə ri nin hər bi tex ni ka sı;

• A viasi ya və aviasi ya sis tem- lə ri və si lah la rı, Ha va Hü cu mun- dan Mü da fiə va si tə lə ri;

• A va dan lıq lar və xü su si tə yi- nat lı əm lak;

• IT-tex no lo gi ya lar, sis tem lər və əla qə va si tə lə ri;

• Qo şun la rın ar xa cəb hə və tex ni ki tə mi na tı.

Sər gi iş ti rak çı la rı ara sın da “Air bus Group”, “Aero Vo doc -hody Aeros pa ce”, ASEL SAN, “AD COM Sys tems”, “Beechc raft”, “Ces ka Zb ro jov ka”, “Diehl De -fen ce”, “Da men Ship yards”, FNSS, “FLIR Sys tems”, “Ge ne ral Ato mics Aero nauti cal”, HA VEL -SAN, IMI - Is rael Mi li tary In -dust ries, IAI - Is rael Aeros pa ce In dust ries, “Ka zakhs tan En gi -neering”, MKE, NO RİN CO, “Oto- kar”, “OTO Me la ra”, “Poly Tech -no lo gies”, RO KET SAN, “Sar sıl -maz”, STM, “St reit Group”, “Si -korsky”, TAI, “Be ret ta”, “Bels -petsv neş tex ni ka”, “Ros tex”, “Kaz kos mos”, KA MAZ, MB DA, “Uk ro bo ronp rom”, “Ru si ya He li- kop ter lə ri”, “Ro so bo ro nex port”, “Ural va qon za vod”, MKU, “Tak tik Ra ket Si lah la rı Kor po ra si ya sı”, “Al maz-An tey” ki mi dün ya mü -da fiə sə na ye si nin ta nın mış şir -kət lə ri yer alır.

Sər gi çər çi və sin də, 23-24 may ta rix lə rin də “Ka zakhs tan En gi neering” şir kə ti nin təş ki lat -çı lı ğı ilə “Si lah lı Qüv və lə rin si -lah lan ma sı və hər bi tex ni ka ilə təc hi za tı: müasir ba xış lar” möv -zu sun da bey nəl xalq hər bi el mi-tex ni ki konf rans təş kil olu na -caq.

Bu nun la ya na şı, sər gi gün lə -rin də Fran sa nın “Nex ter” şir kə ti tə rə fin dən “Mo bil qrup la rın dö -yüş təc hi za tın da ro bot tex ni ka -lar”, Ru si ya nın “Aqat ida rəəet -mə sis tem lə ri” şir kə ti tə rə fin dən “Qu ru Qo şun la rı nın tak tik sa hə- də av to mat laş dı rıl mış ida rəedil- mə si” möv zu sun da se mi nar, Çi -nin “Poly Tech no logy” şir kə ti tə -rə fin dən Qa za xıs tan HDQ-nin ra ket-ar til le ri ya gə mi lə ri nin əsas tak ti ki-tex ni ki xa rak te ris -ka la rı, “Euro cop ter Ka zakhs tan En gi neering” şir kə ti tə rə fin dən EC-145 he li kop te ri nin müx tə lif əmə liy yat lar da is ti fa də si im kan- la rı, “Ro so bo ro nex port” Döv lət Kon ser ni tə rə fin dən Ka-226T he li kop te ri və An-148-100F təy ya rə si, “Tay fun” şir kə ti tə rə -fin dən “Bal-E” sa hil ra ket komp- lek si nin tex ni ki im kan la rı, Slo -va ki ya nın “DMD Group” şir kə ti tə rə fin dən “Zu za na-2” 155 mm/52 ka libr özü ye ri yən haubit sa nın, 30 mm-dən 155 mm ça pa dək mi na tan və haubit sa la rın, Al ma ni ya nın “Dyn sa fe” fir ma sı tə rə fin dən dö yüş sur sat la rı nın uti li za si ya sı və s. möv zu lar da təq di mat lar ke çi ri lə cək. n

KA DEX-2014 ge ri sa yım baş la dı

QazaxıstanınpaytaxtıAs-tanaşəhərindəsaycaüçüncüsütəşkilolunacaqKADEX-2014silahvəhər-bi-texnikiəmlaksərgisinəsayılıgünlərqalıb.Mayayının22-25-itarixlərindəkeçiriləcəkKADEXsərgisiMərkəziAsiyaregionundahazırdayeganəmüdafiəplatformasıhesabolunur.

20 AZERI DEFENCE

DEMİNİNG

AzяrbaycandaEODяmяliyyatlarыRə şad Sü ley ma nov

Ötənəsrin90-cı illərininəvvəllərindəAzərbaycanı tərkedənSovetOrdusuözündənsonrahələuzunilləryerləşdiyiregionunsosial-iqtisadiinkişafınamaneolacaqağırmi-ras–partladılmışhərbibazalarvəminalanmışərazilərburaxdı.AğstafavəGüzdəkqə-səbəsindəyerləşənSovetOrdusununCənubiQafqazdakıənböyükdepolarındayan-ğınlamüşahidəolunanpartlayışların törədilməsi nəticəsindəminhektarlarla sahəyədağılansursatlarsonrakıdövrlərdəyüzlərləinsanınhəyatınasonqoydu.2004-cüildənpartlamamışhərbisursatların(EOD)ləğvi istiqamətindəişlərəstartverənrəsmiBakıbusahədəNATO,ABŞSilahlıQüvvələrininAvropaKomandanlığının(USEUCOM),BMTvədigərbeynəlxalqtəşkilatlarınyardımıiləmühümlayihələrreallaşdırmaqdadır.


REPORTAJ

EOD prob le miAzər bay can da EOD prob le -

mi ni ya ran ma sə bə bi və möv -cud spe si fik li yi nə gö rə aşa ğı da kı ki mi sis tem ləş dir mək olar:

- Er mə nis tan la mü ha ri bə nin 1991-1994-cü il lə ri əha tə edən bi rin ci mər hə lə sin də, dö yüş əmə liy yat la rı za ma nı atıl mış və part la ma mış sur sat lar.

- So vet Or du su Azər bay ca nı tərk edər kən part la dıl mış an -bar lar dan konk ret sa hə lə rə da -ğıl mış sur sat lar.

- Hər bi po li qon la rın əra zi lə -rin də tə lim lər za ma nı atıl mış və part la ma mış sur sat lar.

- Ay rı-ay rı əra zi lər də rast gə -li nən sur sat lar.

Ak tiv dö yüş əmə liy yat la rı za -

ma nı Er mə nis tan Si lah lı Qüv və -lə ri tə rə fin dən atıl mış və part la -ma mış hər bi sur sat lar la bağ lı prob lem ha zır da Azər bay can-Gür cüs tan sər hə din dən Azər -bay can-İran sər hə di nə dək cəb -hə xət ti bo yun ca 1000 ki lo metr- dən ar tıq əra zi də, cəb hə xət tin -dən 25-30 km enin də mə sa fə ni əha tə edən bir dəh liz də da ha çox tə sa düf edi lir. Azər bay can Res pub li ka sı Əra zi lə ri nin Mi na -lar dan Tə miz lən mə si üz rə Mil li Agent li yin (ANA MA) apar dı ğı əmə liy yat lar za ma nı vax ta şı rı ola raq Fü zu li, Xo ca vənd, Ağ -dam, Tər tər, Go ran boy, To vuz ra yon la rın da, dö yüş əmə liy yat -la rı nın baş ver di yi əra zi lər də müx tə lif ki çik çap lı dö yüş sur -sat la rı ilə ya na şı part la ma mış top, tank mər mi lə ri, reak tiv ar til-

22 AZERI DEFENCE

DEMİNİNG le ri ya üçün dö yüş sur sat la rı ta pıl maq -da dır.

So vet Or du su nun Azər bay ca na mi ras qoy du ğu part la dıl mış hər bi an bar lar isə uzun il lər hə min əra zi lər də ya şa yan in -san lar üçün cid di so sial-iq ti sa di, psi xo -lo ji və hə ya ti prob lem lər mey da na çı xa- rıb. ANA MA-nın baş əmə liy yat mü tə -xəs si si Adil As la no vun söz lə ri nə gö rə, 1992-ci ilin son la rın dan öl kə ni tərk edən So vet or du su his sə lə ri cəb hə də ar tıq ak tiv əmə liy yat lar apa ran Azər bay can Or du su nun əli nə keç mə mə si üçün sur -sat an bar la rı nı part lat ma ğa cəhd lər gös tə rib. So vet Or du su nun Cə nu bi Qaf- qaz da kı ən bö yük sur sat an ba rı olan “Sa loğ lu”da kı yan ğın nə ti cə sin də 138 de po part la yıb, nə ti cə də sur sat lar 44 mil yon kvad rat metr (4400 ha) əra zi yə sə pə lə nib. Bir həf tə dən ar tıq da vam edən part la yış lar za ma nı ət ra fa da ğıl mış əra zi lə rin tə miz lən mə si isə 18 il son ra – 6 il lik əziy yət he sa bı na müm kün olub. Məhz bu ba za da kı par la yış la rın ya rat dı -ğı fə sad lar nə ti cə sin də son ra kı il lər də baş ver miş 152 PHS ha di sə si nə ti cə sin -də 32 nə fər dün ya sı nı də yi şib. Part la yış za ma nı ət ra fa 240 çe şid dən ar tıq sur sat da ğı lıb.

Mi na və sur sat la rın ən bö yük təh lü kə do ğur du ğu yer lər dən bi ri də Gür cüs -

tan la sər həd bo yu – keç miş So vet Or du- su nun Cə nu bi Qaf qaz da kı ən bö yük ümum qo şun po li qo nu nun yer ləş di yi Cey ran çöl sa hə si dir. Ötən ilin əv vəl lə rin- də tə miz lə mə əmə liy yat la rı na baş la nıl -mış Cey ran çö lün əra zi si 6500 hek tar dır. Əra zi də mün tə zəm ola raq part la ma mış dö yüş sur sat la rı na rast gə li nir və ge niş mi na lı sa hə lər möv cud dur.

Ha zır da tə miz lə mə əmə liy yat la rı nın da vam et di yi Ba kı ət ra fın da – Güz dək qə sə bə sin də yer lə şən hər bi ba za da miq- ya sı na gö rə heç də “Sa loğ lu”dan ge ri qal ma yıb. Ötən əs rin 90-cı il lə ri nə dək Güz dək ba za sı So vet or du su nun xü su si tə yi nat lı hər bi ba za sı ol maq la ya na şı vax- tı ilə 4 hər bi his sə ni sur sat la təc hi za tı nı hə ya ta ke çi rib. Pay taxt dan 20 də qi qə lik mə sa fə də yer lə şən hər bi ba za 400 min kvad rat metr əra zi də yer lə şib və 20 an bar bi na sın dan iba rət olub. Bu hər bi ba za xü su si tə yi nat lı ol du ğun dan ora da öl kə əra zi sin də heç bir yer də rast laş ma yan sur sat la ra C-4 plas tik part la yı cı la ra da rast gə li nir. La yi hə yə əsa sən hər bi ba za -nın əsas əra zi si nin ye rüs tü və ye ral tı tə -miz lən mə si, ha be lə ba za əra zi si nin ət ra -fın da kı 2.5 mln. kvad rat metr əra zi nin vi -zual yox la nıl ma sı nə zər də tu tu lur. Əmə -liy yat lar ANA MA-nın Xü su si Əmə liy yat Qru pu tə rə fin dən hə ya ta ke çi ri lir.

Güz dək lə ya na şı, Ba kı ət ra fın da keç -miş So vet Or du su nun po li qo nu ki mi is -ti fa də olun muş H.Z. Ta ğı yev qə sə bə si

iyul - avqust 2013 23

TEXNOLOGIYA

ya xın lı ğın da, Si tal çay və Kir dağ əra zi sin də də atı lıb part la ma mış çox say da sur sat lar aş kar la na raq zə rər siz ləş di ri lib.

Ba kı dan 3100 metr uzaq lıq da – Xə zər də ni zin də yer lə şən Bö -yük Zi rə (Nar gin) ada sı mi na və part la ma mış sur sat la rın ən bö -yük mən bə lə rin dən bi ri sa yı lır. Vax tı ilə So vet or du su nun hər bi his sə si və sur sat an ba rı nın yer -ləş di yi, ha zır da Mü da fiə Na zir li -yi nin nə za rə tin də olan bu ada -nın ya xın pers pek tiv də ada nın mi na və sur sat lar dan tə miz lən -mə si plan laş dı rı lır.

Sa loğ lu ilk və ağır la yi həSo vet or du su nun Cə nu bi

Qaf qaz da ən bö yük sur sat an -ba rı olan və rus la rın 1991-ci ilin av qust ayın da part lat dıq la rı Sa -loğ lu ba za sı nın tə miz lən mə si la -yi hə si nə ANA MA tə rə fin dən NA TO-nun keç miş NAM SA agent li yi nin (in di ki NS PA agent- li yi- red.) tə sis et di yi Sülh Na mi- nə Tə rəf daş lıq Eti mad Fon du (PfP Trust Fund) dəs tə yi ilə 2005-ci il də baş la nıb. La yi hə çər çi və sin də ANA MA-nın EOD qru pu ge niş lən di ri lib və NA TO mü tə xəs sis lə ri tə rə fin dən on la ra

tə lim lər ve ri lib. Öz uni kal lı ğı və mü rək kəb li yi ilə se çi lən və 2011-ci ilin iyun ayı na dək da vam edən Sa loğ lu la yi hə si çər çi və sin də 640 min ədəd müx tə lif çap lı sur- sat, la yi hə nin da va mı ola raq son ra kı dövr də Gən cə-Qa zax böl gə sin də əla və ola raq 240 ədəd müx tə lif çap lı dö yüş sur -sa tı ta pı la raq zə rər siz ləş di ri lib. ANA MA-nın EOD mü tə xəs si si Pər viz Gi da ye vin söz lə ri nə gö rə, Sa loğ lu da ta pıl mış sur sat lar dan 24 mi ni tər ki bin də ağ fos for olan dö yüş sur sat la rı dır. Sur sat -lar la ya na şı keç miş ba za nın əra -zi sin dən 50 ton dan ar tıq part la- yı cı qı rın tı la rı, 8 min ədəd da xi -lin də iy nə lər olan 122 mm çap lı top mər mi lə ri, ha be lə, uzun lu ğu 5 metr təş kil edən 220 mm çap- lı 27K “Ura qan” ka set li reak tiv ra ket lər ta pı lıb.

Sa loğ lu nun da vam lı ola raq ha zır da hə ya ta NA TO-nun NS PA agent li yi nin dəs tə yi ilə hə ya ta ke çi ri lən Cey ran çöl la yi hə si çər -çi və sin də isə bu gü nə dək 19 mil yon kvad rat metr əra zi yox la -nı lıb. 250 növ də 14 min dən ar -tıq dö yüş sur sa tı ta pı la raq zə -rər siz ləş di ri lib. Ca ri ilin iyul ayın- da baş la na caq ikin ci mər hə lə də isə 23585 min kvad rat metr əra -zi nin tə miz lən mə si plan laş dı rı lır.

24 AZERI DEFENCE

DEMİNİNG

EOD qrup la rı və fəaliy yət lərANA MA-nın tər ki bin də 2002-ci ilin

av qust ayın da ya ra dıl mış 10 nə fər lik ilk EOD qru pu EUCOM mü tə xəs sis lə ri tə rə -fin dən ke çi ri lən tə lim lər dən son ra, 2002-ci ilin okt yabr ayın da fəaliy yə tə baş la yıb. EOD qru pu ilə ya na şı, ANA MA-nın nəz -din də Çe vik Əmə liy yat Qru pu fəaliy yət gös tə rir. Həm EOD, həm də mi na tə miz -lə mə kurs la rı keç miş bu qru pun he yə ti müx tə lif yer lər dən da xil olan ça ğı rış la ra çı xır. Çe vik Əmə liy yat Qru pu nun ge niş miq yas lı əmə liy yat la rın dan bi ri 2009-cu il də Sa mux ra yo nu nun Qır mı zı Sa mux kən din də, SS Rİ za ma nın da ha va hü cu -mun dan mü da fiə po li qo nu ki mi is ti fa də olun muş əra zi nin tə miz lən mə si dir. Üç ay da vam edən əmə liy yat lar nə ti cə sin də qrup tə rə fin dən 398 part la ma mış sur sat aş kar la na raq məhv edi lib. Ta pıl mış sur -sat lar ara sın da aviabom ba lar üs tün lük təş kil edib. Çe vik Əmə liy yat Qru pu həm- çi nin Ağ dam ra yo nu əra zi sin də su kəh -riz lə ri nin dö yüş əmə liy yat la rı za ma nı atıl- mış sur sat lar dan tə miz lə yib.

ANA MA-nın əmə liy yat çı la rı tə rə fin -dən 2004-cü il də Ba kı-Tbi li si-Cey han (BTC) əsas ix rac bo ru kə mə ri nin 32 km uzun luq da və 60 metr enin də dəh li zi nin tə miz lən mə si za ma nı ək sə riy yə ti 9M2 2U “Qrad”, 122 mm çap lı top, 125 mm çap lı tank mər mi lə ri da xil ol maq la 129 ədəd 122 mm çap lı part la ma mış mər mi lər ta -pı la raq zə rər siz ləş di ri lib.

Güz dək də əmə liy yat lar la əla qə dar ANA MA-nın nəz din də Xü su si Əmə liy yat Qru pu for ma laş dı rı lıb. Bu qrup Güz dək lə ya na şı Si tal çay hər bi po li qo nun da, Kir -dağ pal çıq vul kan la rı əra zi sin də, həm çi -nin Ba kı şə hə rin də əmə liy yat lar apa rıb.

Ye rin da ha də rin qat la rın da kı sur sat -la rı müəy yən ləş dir mək məq sə di ilə ANA MA-nın Tə lim, Təd qi qat və Key fiy -yə tin Tə mi na tı Qu ru mu nun tər ki bin də Ska ner Qru pu ya ra dı lıb. Qrup fer ro -maq ne tik ma neələ rin ya nın da, elə cə də elekt rik xət lə ri nin ya rat dı ğı elekt ro maq- nit siq nal la rı filtr edə rək ef fek tiv ax ta rış apar ma im kan la rı na ma lik ava dan lıq lar -la təc hiz olu nub. Qrup adi lo ka tor lar la tə miz lən mə si müm kün ol ma yan də rin -lik lər və me tal lı əra zi lə ri “Fe rex DLG”, “Fe rex API”, “Val lon D1” və “Val lon D2” lo ka tor la rı ilə yox la ya raq kom pü ter re ji -mi ilə əra zi nin skan edir, ob yekt lə rin ye ri ni bil di rən ye ral tı xə ri tə lə ri ha zır la -yır.

ANA MA-da EOD qru pu nun bi lik və ba ca rıq la rı nın ar tı rıl ma sı na xü su si diq qət ye ti ril di yi ni de yən P. Gi da ye vin söz lə ri nə gö rə, gə lə cək də bu mü tə xəs sis lə rin də Tür ki yə də EOD Mək tə bin də təş kil olu nan kurs la ra gön də ril mə si də plan laş dı rı lır.

Müasir tex no lo ji im kan larSa loğ lu əmə liy yat la rı za ma nı ANA MA

tə rə fin dən Bey nəl xalq EOD əmə liy yat la rı Stan dart Əmə liy yat Pro se du ru na əla və lər edil di yi ni de yən P. Gi da ye vin söz lə ri nə gö -rə, Agent li yin mü tə xəs sis lə ri tə rə fin dən Sa loğ lu təc rü bə si nə zə rə alı na raq Part la -dıl mış Sur sat An bar la rı nın tə miz lən mə si nə dair Stan dart Əmə liy yat Pro se du ru ha zır la- nıb. Bu pro se dur NA TO-nun eks pert lə ri nin rə yi nə zə rə alın maq la bey nəl xalq sə viy yə -də stan dart ki mi qə bul olu nub. Ha zır da ANA MA-nın EOD qru pu nun is ti fa də sin də müx tə lif ava dan lıq lar, Foers ter “Fe rex 4.032” maq nit lo ka tor la rı, “Val lon” bom ba lo ka tor la rı, “Sc hons tedt” maq nit lo ka tor la- rı, “Bob cat” EOD BOT ma şı nı, SM EOD part la dı cı va si tə lə ri və s. yer alır. Bun lar da ən mü rək kəb əmə liy yat la rı ye ri nə ye tir mə- yə im kan ve rir. Tək cə SM EOD ilə in di yə dək 500-ə ya xın sur sat aşa ğı sə viy yə li part la yış- la məhv edi lib. AD


TEXNOLOGİYA

On il ön cə ki nü mu nə lə ri bə sit li yi ilə se çi lən, ha zır da is ti fa də coğ ra fi ya sı sü rət lə ge niş lə nən bu EOD ro bot la rın ye ni nəs li sə ləf lə rin dən öz uni ver sal lı ğı-na, ma nevr li li yi nə, üzə rin də ki ava dan-lıq la rın tex ni ki im kan la rı na və müx tə lif şə rait lər də əmə liy yat qa bi liy yət lə ri nə gö rə əsas lı şə kil də fərq lə nir lər. Bu gün ba za ra təq dim olu nan müasir ro bot la rın üzə rin də yal nız ma ni pul ya tor, su to pu və gö rün tü ka me ra la rı de yil, ge cə gör-mə ka me ra la rı, X-ray sis te mi, ener ji is teh sal edən gü nəş pa ne li və ya ge ne-ra tor, kə si ci əl ki mi müx tə lif sis tem lər yer alır.

Art maq da olan EOD və IED təh lü kə si ilə ef fek tiv mü ba ri zə də qeyd olun du ğu ki mi əsas və zi fə lər ro bot la ra hə va lə olun ma ğa baş la yıb. Dö yüş mey dan la-rın da tət biq olu nan müx tə lif çap da təh-lü kə li sur sat la rın zə rər siz ləş di ril mə si

da ha tək mil ro bo ta eh ti ya cı mey da na çı xa rır. Xü su si lə də da ha bö yük part la yış gü cü nə ma lik olan, həs sas sur sat la rın əra zi dən gö tü rül mə si və təh lü kə siz da şın ma sı priori tet təş kil edir. Bu ba xım-dan da ye ni nə sil ro bot la rın qar şı sın da bir sı ra va cib tex ni ki şərt lər qo yu lur. Bu ra güc lü qol, möh kəm cay naq, də qiq ana liz, təh lü kə siz əla qə, bö yük gö tür mə gü cü, çə tin əra zi lər də hə rə kət ki mi mü hüm tə ləb lər da xil dir.

Ha zır da gə lə cə yin is teh kam çı ro bo-tu nun üzə rin də iş lə yən ABŞ-ın DAR PA agent li yi nin Con Hop kins Uni ver si te ti ilə müş tə rək ha zır la dı ğı və ya xın il lər də is ti fa də yə qə bul edil mə si plan laş dı rı lan “Ro bo Sally” özü nün im kan la rı na gö rə ha zır da is ti fa də də olan ro bot lar dan əhə miy yət li şə kil də fərq lə nir. Mo dul yar pro tez qo la ma lik və üzə rin də ki ka me-ra lar va si tə si ilə real vaxt re ji min də ida rə

olu nan 4 tə kər li ro bot uzaq dan ra diosiq-nal lar la hər cür əra zi şərt lə rin də hə rə kət edə bi lə cək şə kil də ha zır la nıb. Tap şı rı ğa uy ğun ola raq əra zi də ki şüb hə li əş ya la rı gö tü rə rək də qiq ana liz edə cək, hət ta bü rü yə rək müəy yən olun muş əra zi yə da şı ya caq. Funk si ya la rı ba xı mın dan bu ro bot in san is teh kam çı nın iş lə ri ni da ha yük sək də qiq lik lə ye ri nə ye ti rə cək.

İstehkamçıları robotlar əvəzləyir1972-ci il də İn gil tə rə də güc st ruk tur-

la rı nın is ti fa də si nə da xil olan “Wheel -bar row” ad lı ilk EOD ro bo tu öz im kan la- rı na gö rə çox bə sit idi. Ro bot yal nız üzə rin də ki su to pu va si tə si ilə əl də qa -yır ma part la yı cı la rı və şüb hə li əş ya la rı ye rin də məhv edir, təh lü kə li sur sat la rı özü gö tü rüb da şı ya bil mir di. Bu na bax -

EOD Ro bot la rı Azər Əsədli

Döyüş əməliyyatlarının aparıldığı bölgələrdə atılıb qalmış partlamamış hərbi sursatlar,düşməninvəterrorçuqüvvələrinhazırladığıəldəqayırmapartlayıcıvasitələrmüharibəvaxtıvəsonrakıdövrdəinsanlarüçüncidditəhlükəmənbəyirolunuoynayır.Xüsusilədəuzunmüddətaçıq havada, torpağın dərinliklərində qalmış bu partlayıcı vasitələrin tapılması, təhlükəsizşəraitdədaşınmasıvəzərərsizləşdirilməsiinsansızaparatlara–EODrobotlarınatələbyaradır.

ma ya raq “Wheel bar row” uzun müd dət İn gil tə rə hü quq-mü ha fi zə or qan la rı tə -rə fin dən İr lan di ya da is ti fa də olun du. Son ra kı dövr də bu kon sep si ya tək mil -ləş di ril mək lə EOD ro bot la rı nın ye ni ailə- lə ri ya ra dıl ma ğa baş la dı.

Ame ri kan Or du su tə rə fin dən EOD ro bot la rı nın hər bi əmə liy yat böl gə lə rin -də ge niş is ti fa də si nə 2000-ci il lə rin əv -vəl lə rin də – Əf qa nıs tan da baş la nıb. Əf -qa nıs tan da özü nü doğ rult muş “Qi ne -tiQ” şir kə ti nin “Ta lon” ro bot la rı nın həm part la yı cı mad də lə ri gö tür mək üçün ma ni pul ya to ru, həm də qar şı ya çı xan təh lü kə lər lə mü ba ri zə apar maq üçün si lah yü kü möv cud dur. Çöl şə raitin də 4 saat fa si lə siz əmə liy yat apa ran “Ta lon” ra dio siq nal lar və na qil va si tə si ilə ida rə edi lir. Hə rə kət uzaq lı ğı 6.6 km təş kil edən bu ro bot 60-dan çox mis si ya pa -ke ti nə sa hib dir.

Ame ri ka nın apa rı cı ro bot is teh sal çı -la rın dan olan “ICOR Tech no logy” şir kə ti tə rə fin dən ha zır lan mış “Ca li ber T5” ad lı EOD ro bo tu da “Ta lon”da ol du ğu ki mi əmə liy yat şə raitin dən ası lı ola raq əla və si lah la təc hiz olu na bi lər. Təy ya rə gö -yər tə sin də, qa tar, av to bus və dar ke çid -lər də ax ta rış qa bi liy yə ti nə ma lik T-5 ro -bo tu 20 sm hün dür lük də ma neələ ri aşır və 8 km/saat sü rət lə hə rə kət edir. Lift gü cü uzun qol la 18 kq, qı sa qol la 20 kq-dan 45 kq-a qə dər, öz çə ki si 64 kq

təş kil edən ro bot 2-4 saat fa si lə siz ça lı -şır.

Adı çə ki lən şir kə tin da ha bö yük dart -ma və yük gö tür mə qa bi liy yə ti nə ma lik olan “Ca li ber Mk-3” ro bo tu isə 6×6 tə -kər for mu lu na ma lik plat for ma üzə rin də yer lə şir. Mak si mum 8 km/saat sü rə tə ma lik bu ro bo tun ön və ar xa his sə lə rin- də inf ra qır mı zı ka me ra lar, həm çi nin rəng li ka me ra lar, üzə rin də ope ra to run əra zi ni din lə mə si nə im kan ve rən mik ro-

fon yer lə şir. Fa si lə siz 5 saata dək iş lə mə im ka nı na ma lik ro bo tun çə ki si 113 kq, uzun lu ğu 84 sm, eni 60.3 sm-dir. T-5 və Mk-3 mo del lə ri ilə ya na şı “Ca li ber” ro -bot ailə si nin məh dud əra zi lər də əmə liy- yat apar maq üçün nə zər də tu tu lan 18 kq çə ki yə ma lik mi ni ver si ya sı da möv -cud dur.

Ağır ro bot lar sin fin də yer alan “Re -mo tec UK” şir kə ti nin “And ros F6A” ro -bo tu 220 kq çə ki yə, çox funk si ya lı ma ni-

26 AZERI DEFENCE

TEXNOLOGİYA

Cutlass

pul ya to ra, 4 ka me ra ya, sü rə ti ida rə et -mə ling lə ri nə ma lik dir. Eh ti yac ya ran -dıq da üzə ri nə si lah əla və edi lən bu ro -bot op tik lif li na qil lə və ra diosiq na la ida rə olu nur. Dörd pnev ma tik tə kər lə hə rə kət edən F6A na ha mar yer lər də, pil lə kən lər də hə rə kət za ma nı tır tıl lı ge -di şə ke çi ri lir. Mak si mal sü rə ti 5.63 km/saat təş kil edən “And ros” 53 sm dən də -rin xən dək lə ri, 45 sm-dən bö yük daş la rı, 45.75 də rə cə dən yu xa rı pil lə kən lə ri dəf edir. Bu ro bo tun “Mark VA1” ver si ya sı F6A-la ra ox şar ol sa da öl çü lə ri nə gö rə on dan da ha bö yük dür. “Mark VA1” ro -bot la rı nın çə ki si 359 kq, “Wol ve ri ne” ver si ya sı isə 368 ki loq ram dır. On lar da F6A ro bot la rı ki mi mis si ya la rı na uy ğun ola raq tır tıl lı və ya tə kər li ge di şə ke çi ri lə bi lər.

2013-cü il də təq di ma tı ke çi ril miş “Cut lass” ad lı di gər ro bot isə rə qəm sal sim siz əla qə ilə 1 km mə sa fə də əmə liy -yat lar hə ya ta ke çir mə yi ba ca rır. 12 km/saat sü rə tə ma lik ol ma sı, 100 kq yük gö tü rə qa bi liy yə ti ilə “Cut lass” ha zır da dün ya nın ən güc lü və ma nevr li ro bot la- rın dan sa yı lır. Üzə rin də ey ni za man da si lah yer ləş di ril miş “Cut lass” çə tin ke çi -lən əra zi lər də əmə liy yat apa rır, 30 sm hün dür lük də ki ma neələ ri və 50 sm enin də ki çu xur la rı dəf et mə yi ba ca rır.

Dün ya da ən ge niş ya yıl mış EOD ro -bot la rı ara sın da İn gil tə rə nin “Cob ham” şir kə ti nin is teh sa lı olan “Te le max” və “tEODor” ro bot la rı özü nə məx sus yer tu -tur. “Te le max” ro bo tun tex no lo gi ya sı ona 60 sm enin də xən dək lə ri və ya rım metr hün dür lük də ma neələ ri dəf et mək im ka nı ve rir. Saat da 4 km sü rət lə hə rə -kət edən stan dart “Te le max” ilə ya na şı si fa riş çi lə rə onun 10 km/saat sü rət lə hə -rə kət edən ver si ya la rı da tək lif olu nur. Proq ram la nan ma ni pul ya to ra, nə za rət

sis te mi nə, hün dür lük tən zim çi si nə ma lik “Te le max”ın uzun lu ğu 800 mm, eni isə 400 mm, əmə liy yat müd də ti 2-4 saat dır. Beş kq ağır lı ğın da yü kü da şı ya bi lən bu ro bot -20, +60 °C tem pe ra tur lar da iş lə -mə qa bi liy yə ti nə, IP65 mü da fiə sə viy yə- si nə ma lik dir. Ha zır da 20-si NA TO ol -maq la 41 öl kə nin is ti fa də sin də ye alan 450-dən ar tıq “tEODor” ro bo tu yük sək ke çi ci li yi və açıq əra zi lər də əmə liy yat im kan la rı ilə fərq lə nir. 45° bu caq al tın da yük sək li yə dır ma nan ro bot ən həs sas part la yı cı la rı be lə gö tür mək qa bi liy yə ti -nə sa hib dir. Onun üzə rin də ki alət lər əmə liy yat mis si ya la rı na uy ğun ola raq də yiş di ri lə bi lir. Uzun lu ğu 1300 mm, eni 685 mm, çə ki si 375 kq təş kil edən “tEODor”un sü rə ti 3 km-saat dır.

ABŞ-ın or du EOD və is teh kam çı qrup la rı nın is ti fa də sin də yer alan “iRo bot” və “Boeing” şir kə ti nin bir gə is teh sa lı olan 310 SUGV ro bot la rı part -la yı cı mad də lə rin müəy yən edil mə si üçün sen sor lar və on - la rın neyt ral laş dı rıl ma sı üçün ma ni pul ya -tor ilə təc hiz olu nub. Uzun lu ğu 76.1 sm, eni 43.7 sm təş kil edən və 89 sm uza dı la bi lən ma ni pul ya to ra ma lik ro -bot ön və ar xa his sə də sa bit ka me ra la- ra, işıq lan dır ma və ra bi tə sistem lə ri nə sa hib dir. Fa si lə -siz əmə liy yat müd də ti 1.5 saat, sü rə ti 10 km/saat gös tə ri lən ro bot 30.5 sm hün dür lük də şa qu li ma -neələ ri keç mə yi, 25 sm hün -dür lük də pil lə kən lə ri qalx ma ğı ba ca rır. “iRo bot” şir kə ti nin “War rior 700” ro bo tu isə ağır çə ki si nə rəğ -mən da ha yük sək - 15 km/saat sü rə tə

ma lik dir. Onun ma ni pul ya to ru 68 kq yü -kü qal dı rır. 45° bu caq al tın da maili ya -mac lar da hə rə kət qa bi liy yə ti nə ma lik ro bot EOD ilə ya na şı yan ğın sön dür mə, kəş fiy yat, da ğın tı la rın ara dan qal dı rıl -ma sı ki mi əmə liy yat lar da is ti fa də olu -nur.

“Med-Eng” (keç miş “Alen Van guard”) şir kə ti nin dün ya ba za rın da ge niş ya yıl -mış “Di gi tal Van guard” ro bo tu EOD, IEDD ve CBRN, ha be lə mü şa hi də və tak- tik mis si ya lar üçün nə zər də tu tu lur. Ge -niş spektr də is ti fa də olu nan bu ro bot müx tə lif nəq liy yat va si tə lə ri nin al tın da kı boş luq lar da, təy ya rə lə rin gö yər tə sin də, av to bus lar və qa tar lar da iş lə mək özəl li -yi nə sa hib dir. Mə sa fə dən ida rə olu nan part la yı cı la ra qar şı ro bo tun üzə rin də xü su si siq nal bo ğu cu möv cud dur. Bun -dan baş qa, sin fin də ki di gər ro bot lar da ol du ğu ki mi “Di gi tal Van guard”ın üzə -rin də te les ko pik qol, ka me ra lar, X-ray ci ha zı və müx tə lif sen sor lar yer lə şir. Beş saat fa si lə siz əmə liy yat apa ra bi lən ro -bot 2G ko man da kon so lu ilə ida rə olu -nur. Bir kon sol ilə 5 ro bo tu ida rə et mək


TEXNOLOGİYA

müm kün dür. Azər bay can da da xil ol -maq la bir sı ra öl kə lə rin is ti fa də sin də yer alan “De fen der” ro bo tu isə tək EOD/IED de yil, ey ni za man da CBRN əmə liy yat la -rın da is ti fa də olu na bi lir. Sis te min üzə -rin də müx tə lif əmə liy yat lar üçün fərq li ava dan lıq lar, elə cə də PHS-lə ri zə rər siz -ləş dir mək üçün part la dı cı lar və su to pu yer ləş dir mək müm kün dür. Onun üzə -

rin də ki la zer mə sa fəöl çən hə -də fə olan mə sa fə ni müəy -yən ləş dir mə yə im kan ve -rir. Ro bo tun fay da lı yü -kü nə 6 ka me ra, həs sas LED işıq la rı, həs sas cay -

naq və s. da xil dir. İs pa ni ya nın “Pro tec sa” şir kə ti tə rə fin-

dən or du və güc st ruk tur la rı üçün ha zır- lan mış “Anuav” ad lı ro bot tək EOD və İED əmə liy yat la rın da de yil, müx tə lif ra -dioak tiv va si tə lə rin da şın ma sın da da is -ti fa də olu nur. Ümu mi lik də 250 kq çə ki -də yü kü qal dı ra bi lə cək 3.5 metr uzun -lu ğun da hid rav lik qo la, 4 ədəd ka me ra- ya ma lik ro bot fi be rop tik na qil lə və rə -qəm sal ra diodal ğa lar la ida rə olu nur. Ümu mi uzun lu ğu 1710 mm, çə ki si 601 kq təş kil edən ro bot yük sək möh kəm li -yə ma lik po lad dan ha zır la nıb. “Anuav” 5 saat müs tə qil əmə liy yat im ka nı na sa -hib dir.

Ro bot is teh sa lı sa hə sin də ix ti sas laş -mış Pol şa nın PIAP şir kə ti nin “Ex pert” ad lı ro bot ki çik mo bil plat for ma sı he sa- bı na sıx yer lər də ma nevr lər edir, üzə rin- də ki 6 ədəd ka me ra ilə şüb hə li ob yekt -lə rin diaq no zu nu apa ra raq LSD ek ran -

da ope ra to ra gös tə rir. Uzun lu ğu 750, eni 450 mm təş kil edən bu

ro bo tun çə ki si 180 kq, 3.5 metr

uzun lu ğun da ma ni pul ya tor la bir gə 197 kq-dır. Ra diosiq nal va si tə si ilə ro bot 800 metr mə sa fə yə dək ida rə olu nur və fa si -lə siz əmə liy yat müd də ti 4 saat təş kil edir. Ro bot 14 sm-dək şa qu li ma neələ ri dəf edir, 30 də rə cə bu caq al tın da pil lə -kən lə ri qal xır, 25 də rə cə bu caq al tın da ya mac la ra dır ma şır. “Ex pert”in ma ni pul -ya to ru 15 kq yü kü 2.9 metr yük sək li yə qal dır ma gü cün də dir.

PIAP “İns pek tor” ro bo tu isə öz əmə -liy yat qa bi liy yə ti və bö yük ye dək gü cü ilə rə qib lə rin dən fərq lə nir. Bu ro bot 1500 kq-dək yü kü ye də yin də da şı yır, bö yük öl çü sü nə bax ma ya raq, pil lə kən -lər lə dır ma nır. Uzun lu ğu 1710 mm, eni 610 mm, çə ki si 550 kq təş kil edən “İns -pek tor” ra dio siq nal la 1000 metr mə sa -fə dən ida rə olu nur və mis si ya sın dan ası lı ola raq 4 saat fəaliy yət gös tə rir. İP65 mü da fiə sə viy yə si nə ca vab ve rən ro bot +30° /-30° maili yük sək li yə çı xa və enə, 20 sm şa qu li ma neələ ri dəf edə, 35° bu -caq al tın da pil lə kən lə rə qal xa bi lir.

Fran sa nın apa rı cı ro bot is teh sal çı sı “ECA Cy ber ne tix” şir kə ti nin dün ya da ge niş ya yıl mış 270 kq çə ki li TSR-202 ro -bo tu fa si lə siz 2 saat əmə liy yat apar maq im ka nı na sa hib dir. Sü rə ti 4 km/saat təş- kil edən TSR-202 ro bo tu 75 kq-dək yü -kü qal dı rır.

Tür ki yə bom ba ro bot la rın da da id dialıƏra zi sin də tez-tez ter ror olay la rı ya -

şa nan Tür ki yə son dövr lə rə dək or du və hü quq-mü ha fi zə or qan la rı nın bom ba ro bot la rı na olan tə lə ba tı nı xa ric dən

id xal he sa bı na ödə yib. La kin son il lər -də Tür ki yə nin ASEL SAN, “Elekt ro land” və

TEXNOLOGİYA

28 AZERI DEFENCE

GA TE Elekt ro nik fir ma la rı bu sa hə də öz po ten sial la rı nı or ta ya qo ya raq mil li im -kan lar he sa bı na bir ne çə bom ba ro bo tu- nu ya rat ma ğa nail olub lar. Bun lar dan ASEL SAN şir kə ti nin is teh sa lı olan “Kap -lan” ad lı ro bot test lər də yük sək nə ti cə lər gös tə rə rək Av ro pa və Ame ri ka da olan ana loq la rı nı ge ri də qo yub.

“Elekt ro land” şir kə ti nin is teh sa lı olan NAT-2 ro bo tu 40 də rə cə maili pil lə kən -lər lə qal xır, saat da 6 km sü rət lə hə rə kət edir. Üzə rin də ma ni pul ya tor la ya na şı ön və ar xa da gün düz və ge cə ka me ra la rı, işıq lan dır ma sis te mi möv cud dur. Həm ka bel, həm də 500 met rə dək mə sa fə -dən ra diosiq nal lar la ida rə olu nan ro bo -ta əla və ava dan lıq lar yer ləş dir mək müm kün ol sa da, əmə liy yat müd də ti məh dud dur – cə mi 2 saat.

Post so vetöl kə lə ri Post so vet öl kə lə ri -

nin or du la rın da və ax ta r ış-xi la set mə qu rum la rı nın is -t i f a d ə s i n d ə əsas ye ri Ru -si ya is teh sa lı olan MRK-27X “Va ran” bom ba ro bot la rı tu tur. Mosk va Döv lət Uni- ver si te ti nin Bauman adı na El mi-Təd qi qat İns ti -tu tu və Xü su si Ci haz qa yır ma və Av to ma ti ka Bü ro su tə rə fin dən ha zır lan mış “Va ran” təh lü kə li part la yı cı


TEXNOLOGİYA

“Va ran”

Bomba robotları sahəsində Türkiyəmüdafiəsənayesininmühümhadisələrin-dənbiriASELSANtərəfindənsontexnolo-giyalar tətbiq edilməklə hazırlanılmış“Kaplan” sayılır. NATO-nun satınalmalarsiyahısındayeralan“Kaplan”TürkiyəTəh-lükəsizlikBaşİdarəsitərəfindənterrorvəsilahlıbasqınolaylarınınyaşandığıbölgə-lərdəistifadəolunur.2013-cüilinmayayındaIDEFsərgisin-

də ictimaiyyətə təqdim olunan “Kaplan”yeninəsilbombarobotlarıailəsinədaxil-dir. “Kaplan” xüsusilə Türkiyə şəraitinəspesifik olan İED əməliyyatları üçün ənuyğunseçimsayılır.Sahibolduğuqabaq-cılradarsistemihesabınatorpağınaltındavə ya paket içindəgizlədilmiş əldəqayır-mapartlayıcılarıbelətəsbitedir,elektro-maqnittəsirvasitəsiiləuzaqdanbupart-layıcıları zərərsizləşdirir. Robotun üzərin-dəoperatorun500metrməsafədənşüb-həliəşyanıtədqiqedəbilməsiüçünmüşa-hidəsistemi,6vəya7hərəkətsərbəstliyiolanqol,ətrafıdinləyəbilməsiüçünmik-rofonyerləşir.ASELSANmütəxəssislərininsözlərinə görə, robot qol şübhəli cisimüzərindəistənilənnöqtəyəhəssasşəkildəyönləndiriləbilirvəbütünəməliyyatpro-

sesioperatorunekranındanizlənilir.Tırtılısayəsindərobotpilləkənləriqalxırvəenir,qarda,maneəliərazilərdə,palçıqdahərə-kət edə bilir. Fasiləsiz 4 saatdan artıqəməliyyatdaiştirakedən,-30,+70dərəcətemperaturlardaçalışabilən“Kaplan”ba-tareya dəyişmədən 15 km məsafə qətedir.Müasirmüşahidə operatora sistemiİdarəetməPanelindənşübhəliəşyanırealvaxt rejimində və yüksəkdəqiqliklə izlə-mək, tədqiq etmək imkanı verir. İdarəPanelindəki 3 ölçülü robot görüntüsü“Kaplan” görmə sahəsində olmadığıhallarda belə bütün hərəkətin izlən-məsinitəminedir.

əş ya la rı və dö yüş sur sat la rı nın ax ta rı şı, on la rın gö tü rül mə si və zə rər siz ləş di ril -mə si, təh lü kə li əra zi lər də kəş fiy ya tın apa rıl ma sı üçün nə zər də tu tu lur. Tır tı lı plat for ma ya ma lik ro bo tun küt lə si 185 kq, iş vax tı 4 saat, ida rəet mə si isə na qil- lə və ra diosiq nal la dır. Ro bot 20 də rə cə bu caq al tın da ya mac la ra çı xa, 0.1 metr də rin lik də su ma neələ ri ni də fə edə, 0.15 metr hün dür lük də qar lı əra zi də hə rə kət edə bi lir. “Va ran”ın 1.5 metr uzun lu ğa ma lik ma ni pul ya to ru 30 kq-dan 50 kq-dək yü kü qal dır maq gü cü nə sa hib -dir. Bu nun la be lə, “Va ran”la rın öz im kan və qa bi liy yət lə ri ba xı mın dan xa ri ci ana -loq la rın dan ge ri qal dı ğı nı Ru si ya hü -quq-mü ha fi zə or qan la rı nın öz eh ti yac -la rı nı xa ri ci fir ma lar he sa bı na qar şı la ma- sı təs diq lə yir.

Gür cüs tan, Azər bay can və Qa za xıs -tan Si lah lı Qüv və lə ri və ax ta rış-xi la set -mə qu rum la rı tə rə fin dən son il lər də ABŞ-ın “Med-Eng”, Pol şa nın PİAP, İn gil -tə rə nin “Cob ham”, Fran sa nın “ECA Cy -ber ne tix” şir kə tin dən müasir bom ba ro -bot la rı sa tın alı na raq is ti fa də yə qə bul olu nub. Ro bot is teh sa lı ilə bağ lı la yi hə -lər real laş dı ran Tür ki yə nin ASEL SAN və “Elekt ro land” şir kət lə ri də böl gə ba za rı -na yö nəl miş cid di mar ke tinq iş lə ri apar- maq da dır lar. AD

30 AZERI DEFENCE

TEXNOLOGİYA

Po lad də bil qə lər ta ri xə qo vu şurDə bil qə kon sep si ya sı nın əsa sın da

dö yüş çü nün ba şı nın qəl pə lər dən və zər- bə dal ğa la rın dan qo run ma sı da ya nır. La kin təc rü bə gös tə rir ki, ho mo gen po -lad də bil qə lər dö yüş za ma nı əs gə rin ba şı nı qəl pə lər dən ef fek tiv mü da fiə et -mək im ka nı na ma lik de yil. Po lad də bil -qə lər də yük sək mü da fiə də bil qə nin kor- pu su nun qa lın lı ğı he sa bı na müm kün ola bi lər ki, bu da qo ru yu cu baş lı ğın çə ki si -nin ağır laş dı rıl ma sı de mək dir. Bu da də -bil qə lər üçün müəy yən olun muş tib bi-tex ni ki tə ləb lə rə uy ğun de yil. So vet ümum qo şun də bil qə lə ri üçün bu hədd 1600 qram, NA TO stan dart la rın da isə 1400 qram müəy yən olu nub. Bu həd dən yu xa rı çə ki də də bil qə lər lə apa rı lan test -

Dö yüş çü də bil qə lə ri

Şa mil Əli bəy li

Döyüşmüdafiəsininmühümelementlərindənolanqoruyucudəbilqələrprinsipcəeyninəzə-riyyəyəəsaslanmalarınabaxmayaraqmeydanaçıxantəhdidlərfonundamütəmaditəkmilləş-mələrəməruzqalır.Bubaxımdandazaman-zamandövrünqabaqcıltexnologiyalarınaəsas-lanan yeni dəbilqələrmeydana çıxır. Konstruksiyası daim təkmilləşdirilən budəbilqələr ilkvaxtlardamisdən,tuncdan,dahasonraisəpoladdanhazırlanıb.XXəsrin80-ciillərininəvvəl-lərinədəkdünyaordularının istifadəsindəyer alanpoladdəbilqələr artıqöz yerini aramid,kompozitvəpolimerdəbilqələrverməkdədir.


TEXNOLOGİYAlər za ma nı yı xıl ma za ma nı bo yun his sə də onur ğa trav ma la rı nın ya ran ma sı mü -şa hi də olu nur.

Ha zır da dün -ya da po lad də -bil qə lə rin ara mid, po li -mer və kom po zit ma te rial- lar la əvəz lən mə si pro se si da vam edir. Po li mer po lad dan fərq li ola raq tə si rin ener ji si ni pay laş dı ra raq udur.

Po lad də bil qə lə rin əvəz lən mə si is ti -qa mə tin də ilk ad dım “Du pont” şir kə ti tə rə fin dən atı lıb. Bu şir kə tin ha zır la dı ğı pa raara mid lif son ra dan “Kev lar®29” ti -ca rət mar ka sı nı al dı. 1980-cı il də isə ABŞ Qu ru Qüv və lə ri kev lar li fi, fe nol və PVB qət ra nı nın qa rı şı ğın dan ha zır lan mış - Per son nel Ar mor Sys tem Ground Troops (PASGT) adı ve ril miş ilk də bil qə ni is ti fa -də yə qə bul edib. Çə ki si 1.4 kq təş kil edən bu ilk kev lar də bil qə MIL-STD-66 -2E stan dar tı na uy ğun idi.

Ötən əs rin 90-cı il lə ri nin son la rın da ABŞ-da və Av ro pa da “gə lə cə yin əs gə ri” dö yüş təc hi za tı proq ram la rı üçün üzə ri -nə müx tə lif ak se suar lar bağ la na bi lən də bil qə lər mey da na çıx ma ğa baş la dı. Tə bii ki, əla və yük lər də bil qə nin çə ki si -nin art ma sı na tə sir gös tər mək dəy di. Be - lə olan hal da, əla və lər lə bir gə çə ki si 1.4 - 1.6 kq sə viy yə sin də sax la nıl maq la, qo -ru ma sə viy yə si yük sək olan ye ni də bil -qə lə rin ya ran ma sı mə sə lə si gün də mə gəl di. Pen ta go nun 1996-cı il də elan et -di yi Əs gə rin Dö yüş İm kan la rı nın Ar tı rıl -ma sı Proq ra mın da (Sol dier En han ce -ment Prog ram — SEP) nə zər də tu tu lan ye ni də bil qə nin çə ki si nin da ha 25% azal- dıl ma sı qar şı ya məq səd qo yu lur du. Bu proq ram üz rə təd qi qat la ra baş la yan is -teh sal çı şir kət lər kev lar ma te rial la rın ha -zır lan ma sın da is ti fa də olu nan ara mid li -fi ni tək mil ləş dir mək lə də bil qə nin çə ki si -ni 10%-dək azalt ma ğa nail ol du lar. Ye ni tex no lo gi ya 2002-ci il də da ha yün gül olan Ad van ced Com bat Hel met (ACH) də bil qə lə ri ni mey da na çı xar dı. Ame ri ka Or du su nun əsas də bil qə si he sab olu nan ACH-nin ha zır lan ma sın da kev lar və twa- ron ki mi ba lis tik lif lər dən is ti fa də olu -nur.

ABŞ Or du su nun Əs gər Sis tem lə ri Mər kə zi nin (NA TİCK) PASGT də bil qə lə rinin küt lə si nin azal dıl ma sı və qo ru ma sə viy yə si nin ar tı rıl ma sı la yi hə si çər çi və -sin də üzə rin də iş lə di yi ma te rial lar dan bi ri zyion dur. NA TİCK nü ma yən də lə ri nin söz lə ri nə gö rə, bu ma te rial dan ha zır lan- mış də bil qə nin küt lə si 800 qram təş kil

edə bi lər. La kin zyionun gü nəş işı ğı nın tə si ri nə da vam sız ol ma sı ilə əla qə dar NA - TİCK mər kə zi “Ma gel lan Sys -

tems” fir ma sı tə -rə fin dən ha zır -lan mış M5 li fi əsa sın da ye ni

ma te rialı təd qiq edir. He sab la ma la -

ra gö rə, M5 li fi əsa -sın da ha zır la nan də bil qə nin çə ki si

ha zır da ey ni sə viy yə də qo ru ma nı tə min edən də bil qə ilə mü qa yi sə də 35% aşa ğı sa lı na caq.

Ye ni nə sil də bil qə lə rin ya ra dıl -ma sı iş lə ri nə 1990-cı il lə rin son la rın da baş la yan Ru si ya isə bu sa hə də çox qat lı pl -yon ka və ter mop last sıx -ma tex no lo gi ya sı üzə -rin də da ya nır. Sö zü ge -dən tex no lo gi ya üz rə ba lis tik par ça qat la rı in -cə ter mop last pər də ilə çə ki lir və is ti də sı xı lır. Bu za man na zik pər də əri yə- rək par ça nın qat la rı nı bir -ləş di rir. So yu ma dan son ra də bil qə nin kor pu su nun sərt ho mo gen qa bı ğı alı nır. “Pl -yon ka” tex no lo gi ya sı əsa sın -da ha zır lan mış ilk də bil qə 1999-cu il də 6B7 in dek si al -tın da Ru si ya Si lah lı Qüv və lə -ri nə təh vil ve ri lib. Çə ki si 1.3-1.35 kq təş kil edən də bil qə nin qəl pə əley hi nə möh -kəm li yi 560 metr/sa ni yə təş kil edir. Nİİ “Sta li” İns ti tu tu tə rə fin dən 2005-ci il də da ha 3 də bil qə mo de li— 6B26, 6B27 və 6B28 ha zır la na raq si lah lan ma ya ve ri lib.

İkin ci nə sil sa yı lan 1.1 kq çə ki yə ma lik bu də bil qə lə rin 700 m/sa ni yə dən yu xa rı sü -rət li qəl pə lə rə qar şı qo ru ma nı tə min et -di yi bil di ri lir. Bu nun la pa ra lel ola raq, “Ar -mo kom” şir kə ti tə rə fin dən də po li mer par ça də bil qə lə rin ya ra dıl ma sı is ti qa mə -tin də ak tiv iş lər apa rı lır. Adı çə ki lən şir kə -tin açıq la dı ğı mə lu ma ta gö rə, çox qat lı ara mid par ça, po li mer və ter mop last əla- qə lən di ri ci kom po zi si ya la rın qa rı şı ğın dan alı nan ye ni də bil qə lər öz qo ru ma sə viy -yə si nə gö rə xa ri ci ana loq la rın dan üs tün -dür. Qeyd edək ki, in di yə dək “Ar mo kom” şir kə ti tə rə fin dən Ru si ya Si lah lı Qüv və lə ri üçün po li mer par ça, pl yon ka tex no lo gi -ya sı və DTS tex no lo gi ya sı üz rə 70 min -dən ar tıq də bil qə is teh sal edi lib. Ha zır da “Ar mo kom” çə ki si 1 kq sa lın mış və qəl pə

əley hi nə möh kəm li yi 650 m/san-dən çox olan də bil qə nin ya ra -

dıl ma sı üzə rin də iş lə yir. Şir -kə tin ara mid-kom po zit

qa rı şı ğın dan ha zır lan mış 6B7-1M də bil qə si di -zayn ba xı mın dan so vet də bil qə lə ri ni xa tır la dır. Çə ki si 1.15 kq təş kil edən də bil qə 630 m/

sa ni yə sü rət li qəl pə -lə rə qar şı mü ha fi zə

ilə ya na şı, 5 metr mə sa fə dən PM, 50 metr mə sa fə -dən isə TT ta pan- ça la rın dan açı lan atəş dən mü da fiə edir.

Fran sa Si lah lı Qüv və lə ri nin möv-

cud “Spect ra” və CGF “Gal let” də bil qə lə- ri də öz qo ru ma sə viy yə si nə gö rə ilk yer lər də qə rar la şır. FE LİN təc hi za tı üçün ha zır da in ki şaf et di ril mək də olan möv -cud “Gal let” də bil qə si nin çə ki si 1.4 kq təş kil edir. “Ho ney well” li sen zi ya sı ilə is -teh sal edi lən “Spect ra” fi ber lif lə rin dən ha zır lan mış “GAL LET də bil qə lə ri 680 metr/sa ni yə sü rət li qəl pə lə rə qar şı qo ru- ma ya və NA TO STA NAG 2920 tə ləb lə ri -nə ca vab ve rir.

“DSM Dy neema” şir kə ti nin HB-26 və HB-80 yün gül kar bon lif lə rin dən ha zır -lan mış FAST də bil qə lə ri öz çə ki si nin yün- gül lü yü ilə se çi lir. 670 m/sa ni yə sü rət li qəl pə lər dən mü ha fi zə im ka nı nı tə min edən FAST də bil qə lə ri nin HB-26 ma te -rialın dan ha zır lan mış mo de li ənə nə vi ACH də bil qə lə rin dən 20%, HB-80 ma te -rialın dan ha zır lan mış mo de li isə 35% yün gül dür. Bu də bil qə lə rin xa ri ci di zay nı və üzə rin də ki xü su si rels lər ona ge cə -gör mə ci haz la rı, ra bi tə va si tə lə ri və di gər ak se suar lar əla və et mə yə im kan ve rir.

Dö yüş çü də bil qə lə ri

32 AZERI DEFENCE

TEXNOLOGİYAÖtən il ABŞ Də niz Pi ya da la rı Kor pu -

su nun Tək mil ləş di ril miş Dö yüş çü Də bil -qə si (En han ced Com bat Hel met - ECH) proq ra mı çər çi və sin də “Ce rady ne” şir -kə ti nin ter mop last ma te rial dan ha zır la -dı ğı ye ni nə sil dö yüş də bil qə si nin test -lə ri nə start ve ri lib. Test lər za ma nı “Ce -rady ne Diap horm Bal lis tic Hel met” ad -la nan də bil qə lə rin ba lis tik qo ru ma sə -viy yə si nin 70%-dək yax şı laş dı ğı müəy -yən ləş di ri lib. Çə ki si ACH də bil qə lər lə mü qa yi sə də xey li aza lan bu də bil qə nin tex ni ki gös tə ri ci lə ri ba rə də əla və mə lu -mat lar ve ril mir.

Əsa sən ara mid ma te rial lar dan də bil -qə lə rin və bə dən zi reh lə ri nin is teh sa lı ilə məş ğul olan İn gil tə rə nin “Uni ted Shield” şir kə ti nin NA TO öl kə lə ri nin ək sə riy yə ti -nin or du la rın da is ti fa də olu nan PASGT də bil qə lə ri NIJ Le vel II ve IIIA sə viy yə si -nə uy ğun dur. 450-650 metr/sa ni yə sü -rət li qəl pə lər dən mü ha fi zə ni tə min edən bu də bil qə nin üzə ri nə əla və ak se suar lar yer ləş dir mək im kan la rı möv cud dur.

“Uni ted Shield”in PASGT-lə ri əvəz elə mək üçün ara mid ma te rial dan ha zır -la dı ğı “Mich” ad lı də bil qə si da ha az çə ki, ar xa və yan lar da yük sək kə si mə, tə pə his sə nin nis bə tən hün dür lü yü ilə se çi lir. Bu di zayn də bil qə nin ye ni ra bi tə ci haz -la rı, qaz mas ka la rı və də bil qə yə bağ la -nan ge cə gör mə ci haz la rı ilə in teq ra si -ya sı nı tə min edir. “Mich” NIJ Le vel II və IIIA sə viy yə si nə uy ğun dur. Bun dan baş -qa, “Uni ted Shield”in məh sul la rı ara sın -da xü su si tə yi nat lı lar üçün ara mid ma te- rial lar dan ha zır lan mış NIJ Le vel II və IIIA sə viy yə si nə uy ğun “Com man do” və “Sp - rint” də bil qə lə ri də yer alır. Ba za ra bir ne çə il əv vəl təq dim olun muş “Sp rint”in üzə ri nə müx tə lif ak se suar lar əla və et -mək üçün xü su si rels lər yer ləş di ri lib. Bu də bil qə 450-650 metr/sa ni yə sü rət li qəl pə və gül lə lə rə qar şı yük sək qo ru -ma ya ma lik dir. Bu şir kə tin in no va si -ya la rı ara sın da diq qət çə kən di gər məh sul isə kom po zit ma te rial -dan ha zır lan mış “Del ta” də -bil qə si dir. Tə sir lə ri ud ma qa bi liy yə ti nə ma lik də bil -qə də “Sp rint”də ol du ğu ki mi ak se suar lar qoş maq üçün rels lər möv cud dur. NIJ Le vel II və IIIA sə viy yə si nə ca vab ve rən, 700 m/sa ni yə və 450 m/sa ni yə sü rət li qəl pə- lə rə qar şı qo ru ma nı tə min edən Del ta -nın küt lə si 1260 qram dır.

Ni der lan dın “Re vi sion Mi li tary” şir kə- ti nin ara mid “Batls kin Vi per A1”, “Vi per P2”, po lieti len və kom po zit qa rı şı ğın dan ha zır la dı ğı “Batls kin Cob ra P2” də bil qə -lə ri ABŞ, Ka na da və Da ni mar ka Si lah lı Qüv və lə ri tə rə fin dən is ti fa də olu nur. Əf -

qa nıs tan da real dö yüş şə -raitin də sı naq dan çı xa rıl mış, NIJ Le vel IIIA sə viy yə si nə ca -vab ve rən “Vi per A1” də bil qə si 670 m/sa ni yə sü rə tə ma lik gül lə və qəl pə lər dən qo ru ma- nı tə min edir. Çə ki si 1390 qram olan bu də bil qə ge cə -gör mə ci haz la rı, qaz mas ka la rı və ra bi tə qur ğu la rı ilə uy ğun -laş dı rı lır. “Re vi sion”un “Batls -kin Vi per” mo dul yar dəs ti ilə komp lekt ləş di ril mə yə uy ğun -laş dı rıl mış “Vi per P2” də bil qə -si isə 750 m/sa ni yə sü rət li qəl- pə lə rə qar şı qo ru ma təq dim edir. Bu də bil qə A1 ver si ya sın- dan özü nün yün gül lü yü ilə fərq lə nir və çə ki si cə mi 1150 qram dır.

Müx tə lif mis si ya lar da is ti -fa də üçün nə zər də tu tu lan “Batls kin Cob ra P2” də bil qə si- nin ha zır lan ma sın da in ki şaf et miş iell tex no lo gi ya lar dan is ti fa də olu nub. 750 metr/sa ni yə (17 gr FSP) sü - rə tə ma lik təh did lə rə ca vab ve rən bu də bil qə nin çə ki si 1180 qram dır.

Dün ya nın apa rı cı zi reh is teh sal çı la -rın dan olan Hin dis ta nın MKU şir kə ti nin ara mid ma te rial dan “gə lə cə yin əs gə -ri”nin təc hi za tı na da xil edil mək üçün ha zır la dı ğı “G-Fac tor” də bil qə si su ya və kor ro zi ya ya qar şı yük sək qo ru ma ya ma - lik dir. MKU yet ki li lə ri nin söz lə ri nə gö rə, xa ri ci ana loq la rın dan 25% az - 1 kq çə -

ki yə ma lik “G-Fac tor” NİJ Le vel IIIA sə viy yə si nə ca vab ve rir. Qar, səh ra, dağ lıq və dü zən lik, elə cə də də niz əmə liy yat la rı üçün nə zər də tu -

tu lan də bil qə ge cə gör mə ci haz la rı, ra bi- tə dəs ti və qaz mas ka la rı ilə asan lıq la uy ğun la şır. Bu nun la ya na şı MKU-nun ara mid fi ber tex no lo gi ya la rı na əsas la -nan “Araly te” ad lı məh su lu (Le vel IIIA sə viy yə sin də) möv cud dur. PASGT və ACH kon fi qu ra si ya lı “Araly te”nin çə ki si ox şar di gər də bil qə lər dən 10% yün gül -dür.

CAR-ın “Qlo bal Ar mour” şir kə ti nin hər bi qüv və lər, xü su si tə yi nat lı lar və po - lis üçün nə zər də tu tu lan ara mid ma te -rial dan ha zır lan mış PASGT də bil qə lə ri öl çü sün dən ası lı ola raq 1150-1250 qram ağır lı ğın da dır. NİJ Le vel IIIA sə viy yə si nə

ca vab ve rən bu də bil qə lər 400-750 m/sa ni yə sü rət li təh did lə rə qar şı

mü qa vi mət tə min edir. Bu fir -ma nın xü su si tə yi nat lı

qüv və lər üçün ara -mid ma te rial dan ha -zır la dı ğı di gər də bil -qə isə çə ki si nə gö rə

da ha yün gül dür. Le -vel IIIA sə viy yə si nə ca vab ve rən bu də bil- qə nin çə ki si öl çü sün -dən ası lı ola raq 825-900 qram ara sın da də yi şir və 400-750 m/sa ni yə sü rə tə ma lik qəl pə lən mə dən mü -

ha fi zə edir. “Qlo bal Ar -mour”un “Pas cut” də bil qə si isə

PASGT də bil qə lə ri nin yün gül və da - ha kom pakt ver si ya sı ki mi nə zər də

tu tu lur. Dö yüş çü nün ba şı nın da ha ge -niş sa hə si ni mü ha fi zə edən bu də bil qə

ara mid lif lər dən ha zır la nıb və çə ki si 975-1050 qram təş kil edir. AD

Revision-BATLSKIN

MOHAWK


HƏRB

Ötən əs rin 90-cı il lə ri nin or ta la rın dan dün ya nın bir çox öl kə lə ri bu tex no lo ji ye ni lik lə rə əsas lan maq la gə lə cə yin əs -gə ri kon sep si ya sı üzə rin də baş sın dır -ma ğa baş la yıb lar. Tə bii ki, bu sa hə də hə ya ta ke çi ri lən proq ram lar da ön cül lü -yü ABŞ edir. Ha zır da Bir ləş miş Ştat lar da bu kon sep si ya çər çi və sin də bir ne çə fərq li proq ram üzə rin də iş lər apa rıl maq- da dır. Bun dan baş qa Al ma ni ya nın IdZ, Fran sa nın FE LIN, Bö yük Bri ta ni ya nın FIST, İs pa ni ya nın COM FUT, İs ve çin IMESS, Avst ra li ya nın “Land 125”, CAR-ın “Af ri can War rior”, İta li ya nın “Sol da to Fu -tu ro”, Nor ve çin NOR MANS, Sin qa pu run “Ad van ced Com bat Man Sys tem”, Çe xi -ya nın “21st Cen tury sol dier”, Çi nin

“War rior of the 21st Cen tury” ki mi “gə -lə cə yin əs gə ri”nin təc hi zat proq ram la rı möv cud dur.

Bü tün lük də 20 öl kə nin hə ya ta ke çir -di yi bu la yi hə lər bə zi is tis na lar ol maq la ame ri kan kon sep si ya sı na əsas la nır.

Fu tu re Com bat System–ABŞBir ləş miş Ştat la rın “Gə lə cək Dö yüş

Sis te mi” (Fu tu re Com bat Sys tem) kon -sep si ya sı nın əsa sı nı böl mə lər və ay rı-ay rı lıq da əs gər lər ara sın da in for ma si ya bağ lı lı ğı nı ar tır maq və ən ye ni İT tex no- lo gi ya la rı nı tət biq et mək lə ult ra müasir dö yüş ida rə sis te mi nin ya ra dıl ma sı tu -tur.

Qeyd olu nan kon sep si ya əsa sın da ya ra dıl mış təc rü bi nü mu nə də sis te mə da xil olan ra bi tə va si tə lə ri nin kö mə yi ilə əs gər lər is tə ni lən əra zi də bir-bir lə ri ilə on-li ne söh bət edə bi lir. Əs gər lər kü rək- lə rin də da şı dıq la rı ki çik tak tik kom pü ter va si tə si ilə həm bir-bi ri lə ri, həm də aviasi ya, nəq liy yat va si tə lə ri və di gər plat for ma lar la sər bəst əla qə ya rat maq im ka nı qa za nır lar. On la rın üzə rin də ki kom pü ter ey ni za man da əs gər lə rə fi -ziolo ji nə za rə ti hə ya ta ke çi rir. Əs gə rin bə də ni nin, də ri si nin hə ra rə ti ni, ürək dö -yün tü lə ri ni, qa nun da kı al ko qo lu be lə tə yin edə rək mər kə zi mə lu mat lan dı rır. Sa ni tar uzaq mə sa fə dən xəs tə və ya ya -ra lı əs gə rin ye ri nin öz kom pü te rin də

Ra mil Məm məd li

Müasirtexnologiyalarınmey-danaçıxması,yenilənənsilahsistemləri,nanovəİTtexnolo-giyalarınhərbisahədətətbiqiartıqbirneçəonildirgələcəyinəsgərlərininnecəolacağıdü-şünməyəvadaredir.Ekspertlə-rinfikrincə,yaxın20ilərzindəhərbmeydanlarındadöyüşlərintaleyiniənmüasirtexnologiya-larlatəchizolunmuşvəbirnöv“robotlaşmış”əsgərlərhəlledəcəklər.Buəsgərlərintəchizolunduğutexnologiyalaronla-rındöyüşzamanıəməliyyatmeydanıbarədəinformasiyala-rıuzaqdanəldəetməsinə,qə-rargahlarınisəayrılıqdahərbirəsgərinhərəkətlərinəvəsi-tuasiyayanəzarətetmələrinəimkanyaradacaq.

dünyaonuhazırlayır

GələcəyinəsGərləri

ComFUT – İspaniya

36 AZERI DEFENCE

HƏRBgö rür. Sis te mə da xil olan və ha zır da test mər hə lə si ni ke çən bə dən zi re hi möv cud zi reh lər dən da ha yax şı ba lis tik qo ru ma -ya ma lik ola caq. Cə mi bir ne çə mil li metr qa lın lı ğın da ola caq bu “di na mik zi reh” dal ğıc kost yu mu ki mi əs gə rin əy ni nə otu ra caq. Həm çi nin gül lə nin tə si ri nə ti -cə sin də bə də nə xə sa rət yet mə yə cək.

“Fu tu re Com bat Sys tem” kon sep si ya- sı əsa sın da “Ge ne ral Dy na mics C4 Sys -tems” şir kə ti tə rə fin dən ha zır lan mış “Moun ted War rior” ad la nan dəst kom -pü ter, də bil qə yə bağ lı ek ran (HMD), GPS-na vi qa tor, ra dios tan si ya, si lah ida rə sis te mi ilə təc hiz edi lib. Qeyd edək ki bu ci haz lar va si tə si ilə əs gər dö yüş mey da- nı nı vi deo gö rün tü sü nü əl də edir. Tü -fən gə bər ki dil miş ka me ra lar va si tə si ilə də gö rün tü lər ek ra na ötü rü lür. Han sı ki, əs gər hət ta sı ğı na caq da ol duq da be lə gö rün tü nü əl də edə bi lir. Sis tem çər çi -və sin də “St ray ker” zi reh li av to mo bil lə ri ilə bir lik də bü tün böl mə va hid in for ma- si ya sis te mi nə bir ləş di ri lib. İraq da 2007-ci il də şə hər şə raitin də və səh ra da pat -rul xid mə ti nin ge di şa tın da sı nan dıq dan son ra dö yüş dəs ti nin ye ni müasir ləş di -ril miş va rian tı ha zır la na raq or du ya təq -dim edi lib. Sə lə fin dən əhə miy yət li də rə- cə də yün gül olan bu dəs tə snay per lə rin ye ri ni tə yin et mək üçün “Bu me ranq” sis te mi də da xil edi lib. Hər bi ko man -dan lı ğın mə lu mat la rı na gö rə, İraq da dö yüş şə raitin də tət biq za ma nı, şə hər şə raitin də bu dəst əs gər lə rin mə lu mat -lan dır ma sə viy yə si ni əhə miy yət li də rə -

cə də yük səlt mə yə, dö yüş vax tı koor di na si ya nı yax şı laş dır ma ğa im kan ve rib.

Av ro pa Ame ri ka dan geriqalmırFran sa Si lah lı Qüv və lə ri nin FE LIN

təc hi za tı “Sa gem” şir kə ti tə rə fin dən ha zır la nır. Şir kət 2010-cu ilə qə dər 20 pi ya da ala yı üçün 22500, əla və ola raq zi reh li tank, mü hən dis və ar til le ri ya qo -şun la rı üçün 9 min FE LIN dəs ti ni is teh sal edib. Fran sa 2015-ci il dən FE LIN-II dəs -ti nin ha zır la ma sı na baş la ma ğı plan laş -dı rır.

Beş kon fi qu ra si ya lı FE LIN dəs ti nin çə ki si 25 kq təş kil edir. Təc hi za ta ra dios- tan si ya, na vi qa si ya ci haz la rı, vi deo və inf ra qır mı zı ka me ra lar, ida rə blo ku, si -lah lar, də bil qə, zi reh və uni for ma da xil -dir. Dəs tin si lah lan ma sın da 5.56 mm çap lı “Giat FA MAS F1” hü cum tü fən gi, ya xud 7.62 mm çap lı “Giat FR-F2” snayper tü fən gi, 5.56 mm çap lı “FN Hers tal Mi ni mi” yün gül pu lem yo tu yer alır. Hər bir tü fən gin rə qəm li ni şan ga hı əs gə rin də bil qə sin də ki mi ni-mo ni tor la bir ləş di -ri lib. Bu da vi deo təs vir lə ri real vaxt re ji- min də FE LIN şə bə kə lə ri nə ötür mək im -ka nı ve rir. FE LIN dəs ti nə da xil olan uni -for ma (“Ker mel” ka mufl ya jı) ha va lan ma- nı tə min et mək lə ya na şı su yu bu rax mır. Oda da vam lı par ça dan ha zır lan mış ge -yim qa ni çən hə şə rat la rı qor xu dur və inf ra qır mı zı spektr də dö yüş çü nü mas -ka la yır. Ge yi mə həm çi nin fər di zi reh li

mü da fiə va si tə lə ri, iç mə li su qa bı, çan ta, həm çi nin si lah da raq la rı və əl qum ba ra- la rı üçün cib lər da xil dir. FE LIN dəs ti nin əsa sı nı təş kil edən da şı na bi lən elekt ron plat for ma “Fi re Wi re” rə qəm li in ter fey si əsa sın da ha zır la nıb. FE LIN-in ra bi tə sis -te mi isə DECT tex no lo gi ya sı əsa sın da qu ru lub. Də bil qə yə KQS tət biq olun -duq da mas ka nı çı xart ma dan su yu və qi da nı qə bul et mə yə im kan ve rən qo ru- yu cu mas ka da əla və olu nub. FE LİN təc- hi za tı na JIM MR çox funk si ya lı bi nok lu, 24 saat ər zin də dəs tin işi ni tə min edən ener ji blo ku da xil dir.

“Gə lə cə yin əs gə ri”nin təc hi za tı nı ha -zır la ma ğa 2004-cü il də baş la yan Al ma -ni ya nın IdZ-ES proq ra mı çər çi və sin də “Rhein me tall De fen ce Elekt ro nics” və EADS şir kə ti nin bir gə məh su lu olan “Gla dius” dəs ti mey da na çı xıb. Dəs tin si lah lan ma sı na G-36A2 av to ma tik tü -fən gi (stan dart si lah), MR 7A1 ta pan ça-pu lem yo tu, 40 mm çap lı AG36 lü ləal tı qum ba raata nı, MG4 pu lem yo tu, G82-in bö yuk ka libr li snay per tü fən gi, LLM01 la zer mo du lu, pas lan ma yan po lad dan


HƏRB

ha zır lan mış 17.2 sm-lik KM2000 dö yüş bı ça ğı da xil dir. Ya xın gə lə cək də sis te mə mi na la rın aş kar lan ma sı və ar til le ri ya nın ida rə et mə si üçün tən zim lə yi ci lər əla və edil mə si plan laş dı rı lır.

Bö yük Bri ta ni ya Mü da fiə Na zir li yi nin 2003-cü il də baş lat dı ğı FIST (Fu tu re In -teg ra ted Sol dier Tech no logy) proq ra mı ha zır da Av ro pa da kı bü tün ana loq la rın -dan öz ba ha lı lı ğı ilə fərq lə nir. FIST-in bir dəs ti nin də yə ri təx mi nən 84 min av ro təş kil edir ki, bu da Av ro pa da kı di gər ana loq la rın dan təx mi nən 3 də fə ba ha -dır. “Tha les UK” və “Qi ne tiQ” fir ma la rı -nın məş ğul ol du ğu təc hi zat komp lek si -nin 2020-ci ilə tam ha zır edil mə si plan -laş dı rı lır. FIST dəs ti nə müx tə lif elekt ron sis tem lər (la zer mə sa fəöl çə ni, elekt ron-op tik çe vi ri ci lər, xə ri tə lər, hə dəf lo ka tor- la rı), xü su si ma te rial dan ha zır lan mış uni for ma, İT sis tem li qo ru yu cu də bil qə, yük sək qo ru ma qa bi liy yə ti nə ma lik zi -reh da xil ola caq. Bu sis te min əsas özəl -lik lə rin dən bi ri ən müasir ra bi tə şə bə kə- si nin ya ra dıl ma sı dır. Be lə ki FIST-lə təc -hiz olun muş dö yüş çü lər ara sın da ra bi tə əla qə si ki çik şif rə li ra dionun kö mə yi ilə tə min olu na caq. Dö yüş çü ilə ra bi tə it di- yi hal da be lə, şə bə kə sis te mi eh ti yat əla qə ka nal la rı nı işə sa la caq. Dö yüş çü bun dan əla və peyk na vi qa si ya sis te mi, yol he sab la ma ci ha zı ilə də təc hiz edi lə- cək. Onun düş dü yü ra yo nun xə ri tə si və hə rə kət qra fi ki də bil qə yə bağ lı ek ran da əks olu na caq. FIST –in si lah lan ma sın da İn gil tə rə or du su nun stan dart si la hı olan SA80 hü cum tü fən gi gö tü rü lə cək. Eh ti -yac dan ası lı ola raq, bu ra M203 qum ba -raata nı, həm çi nin tank əley hi nə mü ba ri- zə va si tə lə ri əla və olu na bi lər.

“Gə lə cə yin əs gə ri” proq ra mı üz rə təd qi qat la ra di gər Av ro pa döv lət lə rin -dən tez - 1996-cı il də baş la yan İs pa ni -ya nın COM FUT (COM ba tien te FU Tu ro) təc hi za tı nın ilk 30 dəs ti EADS şir kə ti tə -

rə fin dən 2010-cu ilin may ayın da si fa riş- çi yə təh vil ve rib. COM FUT təc hi za tı na da xil olan por ta tiv kom pü ter (han sın da ki, ra yon xə ri tə si, tak tik və ziy yət, hə dəf -lə ri və po ten sial təh lü kə lər əks olu na -caq) əs gər lə rin və ziy yət haq qın da real vaxt re ji min də in for ma si ya mü ba di lə si apar ma la rı na im kan ve rir. Si la ha in teq -ra si ya olun muş ni şan gah və ter mal ka -me ra ge cə tuş la ma nı yün gül ləş dir mək lə ya na şı, dö yüş mey da nın dan vi deo gö -rün tü nü əs gə rin də bil qə sin də ki ek ra na ötü rür. Bun dan baş qa, təc hi za ta çan ta,

ra bi tə va si tə lə ri, qi da mən bə yi, kont rol sis te mi, bə dən zi re hi, GPS da xil dir. Test -lər za ma nı COM FUT-un nəq liy yat va si -tə si ilə ef fek tiv in teq ra si ya sı na nail olu -nub. COM FUT-da stan dart si lah G3 6E tü fən gi dir. C4I sis te mi üçün “ITT Spear -Net” ra diosu na üs tün lük ve ri lib.

Pol şa Si lah lı Qüv və lə ri nin “Ty tan” proq ra mı çər çi və sin də “Bu mar Group” şir kə ti tə rə fin dən ha zır lan mış “Uh lan21” ad lı təc hi zat ilk də fə 2008-ci il də Çe xi -ya da ke çi ril miş “Gə lə cək Əs gər” sər gi -sin də nü ma yiş olu nub. “Uh lan21” sis te -mi si lah, fər di kom pü ter, ge cə gör mə ci -ha zı, dost-düş mən ta nı ma sis te mi (IFF), ra bi tə sis te mi, li tium ion ba ta re ya sı, ek -ran, qu laq cıq lar və mik ro fon ilə təc hiz

olun muş də bil qə və mo dul bə dən zi re -hin dən iba rət dir. C4ISr sis te mi nə “WB Elect ro nics plc,” şir kə ti nin is teh sa lı olan 16 ka nal lı “Rad mor R35010” əl ra diosu da xil edi lə cək. Bu ra dios tan si ya ki çik əra zi da xi lin də əmə liy yat üçün ha zır la -nıb və 800 met rə qə dər mə sa fə də iki tə- rəf li əla qə lə rə im kan ve rir. “Ty tan” dəs ti- nə həm çi nin inf ra qır mı zı gö rü nü şü ən -gəl lə yən ye ni ka mufl yaj, si lah lan ma sı na 5.56 mm-lik MSBS tü fən gi, 40 mm-lik lü ləal tı qum ba ra bu ra xı lış qur ğu su, snay per tü fən gi da xil dir. Dəs tin stan dart

38 AZERI DEFENCE

HƏRBsi la hı ola caq 5.56 mm-lik MSBS Var şa va Hər bi Tex no lo gi ya lar Uni ver si te ti tə rə -fin dən ha zır la nıb.

İta li ya Si lah lı Qüv və lə ri nin si fa ri şi üz -rə “Se lex Com mu ni ca tions” şir kə ti tə rə -fin dən ha zır la nan “Sol da to Fu tu ro” təc -hi za tı nın ilk 30 komp lek ti 2007-ci il də for ma laş dı rı la raq test dən ke çi ri lib. “Sol -da to Fu tu ro”nun ko man dan, atı cı və qre na der lər üçün ol maq la 3 fərq li kon -fi qu ra si ya sı möv cud dur. İta li ya nın iki pi ya da ala yı bu təc hi zat la tam təc hiz edi lib. İta li ya Si lah lı Qüv və lə ri nin “For za NEC” kon sep si ya sı nın apa rı cı his sə si olan “Sol da to Fu tu ro” təc hi za tı nın stan -dart si la hı “Be ret ta ARX” tü fən gi dir. “Sol da to Fu tu ro”nun NC409 zi re hi isə NA TO-da ən yax şı bə dən zi re hi he sab edi lir. Han sı ki, bu zi reh Əf qa nıs tan da test lər za ma nı bal lis tik mü da fiənin bü -tün tə ləb lə ri nə ca vab ve rib.

Ser bi ya nın 2000-ci il lə rin əv vəl lə rin -dən baş la dı ğı VB-10 proq ra mı çər çi və -sin də ha zır lan mış nü mu nə lər öl kə də si -lah lan ma ya qə bul edil məz dən əv vəl Ya -xın Şərq və Uzaq Şərq re gionun da bir ne çə po ten sial müş tə ri yə nü ma yiş et di -ri lib. “Yu goim port” şir kə ti tə rə fin dən ha -zır lan mış bu sis te min si lah lan ma sı na Ser bi ya nın is teh sal et di yi 5.56x45 mm çap lı M21 hü cum tü fən gi və 7.62x51 mm M77 av to mat si lah da xil dir. Bu sis te- mə da xil olan si lah və də bil qə ka me ra la- ra, la zer tuş la yı cı la ra, həm çi nin LCD mo -ni to ra ma lik dir. Bu sis te min ha zır da BƏƏ,

Pa kis tan, Azər bay can ki mi öl kə lə rə tət -bi qi nə dair mü za ki rə lər da vam edir.

2020-ci ilə qə dər “gə lə cə yin əs gə -ri”nin təc hi zat dəs ti nin ya ra dıl ma sı üz rə iş lə ri bi tir mə yi plan laş dı ran Ru si ya nın bu sa hə də bə zi cəhd lə ri nə ti cə siz qa lıb. 2010-cu ilin so nun da Ru si ya Fran sa və İta li ya ilə bu öl kə lər dən FE LİN və “Sol -da to Fu tu ro” təc hi zat la rı nın alın ma sı na dair da nı şıq la ra baş la yıb. Bu nun la bə ra- bər Ru si ya da 20-dən çox müəs si sə “gə -lə cə yin əs gə ri”nin təc hi zat dəs ti nin ha -zır lan ma sı ilə məş ğul dur. Ar tıq ilk nü -mu nə si ya ra dıl mış “Rat nik” ad lı təc hi zat dəs ti nə rəs mi mə lu mat la ra gö rə, 6B7-1M tək mil ləş di ril miş də bil qə, ra bi tə va -si tə lə ri və 6B23-1 mar ka lı bə dən zi re hi, son mo del “Ka laş ni kov” av to ma tı, “Pe -çe neq” pu lem yo tu, RPQ-29 qum ba -raata nı, gün düz və ge cə op tik ni şan -gah la rı da xil dir. Bu sis te mə əs gə rə sı ğı -na caq dan atəş aç ma ğa ica zə ve rən ay rı- ca vi deomo dul da xil edi lə cək. Mə lu -mat la ra gö rə, Ru si ya sis te mə Fran sa nın “Sa gem” fir ma sı nın is teh sa lı olan bə zi ava dan lıq la rı da xil et mək niy yə tin də dir.

Asiyaölkələridə“gələcəyinəsgəri”niseçirSin qa pur Si lah lı Qüv və lə ri üçün “ST

Ki ne tics” şir kə ti tə rə fin dən ha zır lan mış (Ad van ced Com bat Man Sys tem - ACMS) proq ra mı İT-nin ən ge niş tət biq edil di yi “gə lə cə yin əs gə ri”ndən sa yı lır. Proq ra ma dö yüş çü nün şəx si ra dios tan -

si ya sı, kom mu ni ka si ya kla viatu ra sı, por -ta tiv kom pü ter, də bil qə yə bağ lı disp ley, si lah va si tə çi si ki mi ele ment lər da xil edi- lib. Kö mək çi kla viatu ra sis te mə mə lu -ma tın asan da xil edil mə si üçün la yi hə -ləş di ri lib. “Əla qə” və “Sa ni tar üçün zəng” düy mə lə ri nə ma lik dir. ACMS-ın bey ni he sab olu nan bu kom pü ter GPS va si tə si ilə top la nan mə lu ma tı emal edir, dö yüş mey da nın da real vaxt re jim li in for ma si -ya ye ni lə mə lə ri ni tə min edir və mə lu -mat la rı di gər ACMS is ti fa də çi si nə ötü -rür. Də bil qə yə bağ lı disp ley (HMD) isə rə qəm li ka me ra dan ve ri lən gö rün tü nü və kom pü ter dən ve ri lən in for ma si ya nı dö yüş çü yə nü ma yiş et di rir. HMD va si tə- si ilə əs gər lər rə qəm li xə ri tə də ha zır la -nan hə dəf lə rin və dost qüv və lə rin yer lə- ri ni gö rür lər. Dö yüş çü nün SAR21 tü fən -gi nə bağ lan mış əla və ka me ra isə si lah bir növ “Cor ner Shot”a bən zər funk si ya- nı ye ri nə ye ti rir.

2020-ci ilə qə dər Hin dis ta nın or du su- nun bü tün pi ya da ta bor la rı nın təc hiz edi lə cə yi F-IN SAS dəs ti nə ye ni uni for -ma, həm çi nin kar bon və tüs tü yə qar şı qo ru ma nı tə min edən res pi ra tor, diz lik və dir sək lik lər, əs gə rin fi ziolo ji pro se si nə nə za rət et mək üçün sen sor lar, MKU şir -kə ti nin ha zır la dı ğı yün gül ləş di ril miş zi -reh, ge cə gö rüş sis tem lə ri, mo ni tor funk si ya sı nı ye ri nə ye ti rən ey nək da xil ola caq. F-IN SAS-ın si lah lan ma sı na 5.56 və 7.62 mm-lik av to mat tü fəng (bö yük eh ti mal la İs rail is teh sa lı olan TAR-21),


HƏRB

lü ləal tı qum ba raatan və la zer tuş la yı cı -nın da xil edil mə si nə zər də tu tu lur. F-IN -SAS dəs ti ilə təc hiz edil miş əs gər dö yüş mey da nın da baş ve rən lər dən “Palm top” GPS na vi qa si ya qur ğu su va si tə si ilə xə -bər dar ola caq lar. “Palm top” əs gər lə rə bir bi ri ilə əla qə ya rat maq im ka nı ve rə cək.

Ənə nə vi qay da da dün ya da kı ye ni lik -lər dən ge ri qal ma yan və pro ses lə ri daim tə qib edən Çi nin “gə lə cə yin əs gə ri”nin təc hi za tı ar tıq de mək olar ki ha zır dır. “War rior of the 21st Cen tury” şər ti adı nı al mış təc hi za tın si lah lan ma sın da Çin hər bi-sə na ye komp lek si nin ya rat dı ğı ZH-05 ye ni hü cum tü fən gi yer ala caq. Han sı ki bu Ame ri ka nın XM-29 OICW ilə ox şar lı ğa ma lik dir. La kin çə ki si təx mi nən 5 kq təş kil edən bu tü fəng “Daewoo K11” və Ame ri ka XM-29-u ilə mü qa yi sə- də da ha yün gül dür. Bun dan baş qa təc -hi za ta kom pü ter, qo ru yu cu ge yim, elekt ro-op tik sis tem, ra dios tan si ya, peyk na vi qa si ya qə bu le di ci si və s. yer ləş di yi “elekt ron ji let” və iç mə li su çan ta sı, əla -və tü fəng da raq la rı və əl qum ba ra sı üçün cib lər da xil dir.

Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nin elan et di- yi Tək-Ər (“Tek Ər”) proq ram çər çi və sin- də ASEL SAN tə rə fin dən bir sı ra iş lər apa rı lır. Ha zır da il kin mər hə lə də olan proq ram çər çi və sin də si la hı, ge yi mi, də -bil qə si və ra bi tə sis te mi mo dern ləş di ril- miş Türk əs gər lə ri əla və dö yüş gü cü qa zan mış ola caq. “Tək Ər” proq ra mı çər çi və sin də əs gər lər üçün tem pe ra tu ru tən zim lə yən, ter mal gö rü şə və gün düz op tik kəş fiy ya ta qar şı giz lən mə ni tə min edən, qo ru ma lı, yan maz par ça dan emal edil miş uni for ma ya ra dı la caq. Ak tiv kar- bon sor du rul muş lif li par ça dan emal edi lə cək uni for ma nın par ça sı na yer ləş -di ri lən sen sor lar sa yə sin də əs gə rin fi zi ki və psi xo lo ji və ziy yə ti 24 saat iz lə ni lə cək. Ge yim həm də əs gə rin ya ra sın dan axan qa nı da yan dır ma özəl li yi nə sa hib ol ma -lı dır. Əs gə rin də bil qə si yük sək ba lis tik mü da fiə ilə ya na şı ge niş bu caq lı, ge cə və gün düz ter mal gö rü şə im kan ve rən ka me ra təc hi za tı na sa hib ola caq. Ba lis -tik gö dək cə isə elekt ron pen cək, kom -pü ter mo du lu, ida rə mo du lu, ra dios tan- si ya, GPS əla qə ka bel lə ri ni bir ləş di rə cək.

Gö dək cə ay rı ca, elas tik su qa bı, eh ti yat da raq və qum ba ra lar üçün cib lə rə ma lik ola caq. Kü rək Si lah sis te mi nə ge cə-gün düz ter mal ni şan ga hı, yük sək də -qiq lik li dur bin, la zer mə sa fəöl çən, əs gə- rin gö rün mə dən hə dəf lə rə atəş aç ma sı- na im kan ve rən ka me ra da da xil edi lə -cək. Bü tün bun lar bir yer də əs gə rin kü -rək çan ta sı nın ağır lı ğı 22 kq ola caq.

Ca ri il də özü nün ye kun mər hə lə si nə qə dəm qo yan Avst ra li ya nın LAND 125 (Pro ject WUN DUR RA) dö yüş təc hi za tı ar tıq Əf qa nıs tan şə raitin də test lər dən ke çi ril mək lə üzə rin də tək mil ləş dir mə lər edi lir. Sis te mə qı sa mən zil li fər di əl ra -diosu, F-88 “Steyr” tü fən gi nə in teq ra si -ya olu nan ter mal si lah ni şan ga hı, fər di dö yüş yü kü da şı ma çan ta sı, yük sək mü -ha fi zə qa bi liy yə ti nə ma lik də bil qə, əs -gə rin diz lə ri ni və dir sək lə ri ni qo ru maq üçün qo ru yu cu lar da xil dir. Təc hi za tın Dö yüş İda rəet mə Sis te mi ola raq İs rail “El bit Sys tems” şir kə ti nin “Do mi na tor” si tuasi ya mə lu mat lan dır ma sis te mi gö -tü rü lüb. Bu ra həm çi nin rə qəm sal SNR ra diosu da xil dir. LAND-125 ilə təc hiz olun muş əs gər lər tək mil ləş di ril miş mo -dul yar zi reh, gö zün bal lis tik və la zer dən qo run ma sı üçün ey nək, qo ru yu cu qu -laq lıq, diz və dir sək qo ru yu cu la rı ilə mü -ha fi zə olu nur.

Gö rün dü yü ki mi, “gə lə cə yin əs gə ri” la yi hə lə ri nin de mək olar ki ha mı sı nın əsa sın da İT sis tem lə rin, na vi qa si ya ci -haz la rı nın, müasir ra bi tə va si tə lə ri nin, müx tə lif op tik və inf ra qır mı zı ci haz la rın tət bi qi ilə dö yüş çü lər ara sın da qar şı lıq lı tə sir sə viy yə si nin yax şı laş dı rıl ma sı, in -for ma si ya nın ar tı rıl ma sı da ya nır. Ümu -mi lik də, “gə lə cə yin əs gə ri” proq ram la rı -nın ana liz lə ri za ma nı da ha çox 3 kom -po nen tə diq qət ye ti ril di yi ni gör mək olur. Bun lar qeyd edil di yi ki mi, İT sis -tem lər, uni for ma və zi reh dir. İT sis tem lər de dik də bu ra C4İSr, ra bi tə va si tə lə ri, GPS, kom pü ter, vi deoka me ra, ek ran və s. ol maq la ço xad lı təc hi zat lar aid edi lir. Müx tə lif öl kə lə rin proq ram la rı nın özəl li- yi də əsa sən bu kom po nent lər üz rə müəy yən ləş di ri lir.

İT tex no lo gi ya la rın ge niş tət bi qi ar tıq ha zır ol ma mış gə lə cə yin əs gər lə ri nə qar şı al ter na tiv mü ba ri zə va si tə lə ri nin iş lə nib ha zır lan ma sı nı şərt lən di rir. Bu kon tekst də mey da na çı xan ye ni ra -dioelekt ron mü ba ri zə va si tə lə ri dö yüş mey da nın da gə lə cə yin əs gər lə ri ni sön -dür mə yə, bir bir lə rin dən və öz qüv və lə- rin dən təc rid et mək im kan la rı na ma lik -dir. Möv cud sis tem lər GPS siq nal la rı nı be lə boğ maq la gə lə cə yin əs gər lə ri ni tam şə kil də öz qüv və lə rin dən təc rid edə bi lir. AD

40 AZERI DEFENCE

TANITIM

MobilRadarElektronDəstəkvəElektronHücumsistemləri

Kəş fiy yat, mü şa hi də, hə dəf lə rin təs bi- ti və həs sas atış qa bi liy yə ti nə sa hib si -lah la rın hə də fə is ti qa mət lən mə si ni tə -min edən, bu funk si ya la rı hət ta ən pis ha va şərt lə rin də be lə ye ri nə ye ti rə bi lən ra dar lar hər bi gü cün va cib sen sor la rın -

dan dır. Bu ba xım dan dö yüş əmə liy yat la- rın da ra dar la ra qar şı ic ra edi lən elekt ron mü ba ri zə fəaliy yət lə ri son də rə cə əhə -miy yə tə ma lik dir. Ra dar la ra qar şı elekt -ron mü ba ri zə si sa hə sin də ASEL SAN-ın ha zır la dı ğı ak tual məh sul lar dan bi ri də yer plat for ma la rı na in teq ra si ya olu nan mo bil Ra dar Elekt ron Dəs tək (ED) və Ra -dar Elekt ron Hü cum (EH) sis tem lə ri dir.

ASEL SAN tə rə fin dən ya ra dıl mış Ra -dar ED sis te mi hə dəf ra dar siq nal la rı nı ax tar maq, təs bit və diaq noz et mə, ye ri ni müəy yən ləş dir mə və elekt ron dö yüş ni -za mı nı ya ra dıl ma sı ki mi funk si ya la ra ma lik dir. Baş qa söz lə, sis tem va si tə si ilə elekt ron hü cum is ti qa mət lən di ri lir və tət biq son ra sı tə sir lə rin qiy mət lən dir -mə si hə ya ta ke çi ri lir. Bu sis tem müasir

ra dioelekt ron mü ba ri zə va si tə lə ri

Türkiyənin ən böyükmüdafiə şirkəti olanASELSAN-ınməhsulları arasında elektronmübarizəvasitələriəhəmiyyətliyertutur.BugünASELSANelektronmübarizəsahəsin-də30illiktəcrübəsivəistifadəçilərdənaldığıtəkliflərəsasındaetibarlı,əməliyyatsa-həsindəözünüdoğrultmuş,müasirmüharibəkonsepsiyalarınauyğun,yüksəktexno-logiyaya əsaslanan və hər cür platformalara inteqrasiya edilən bilən radioelektronelektronmübarizəsistemlərininistehsalınıreallaşdırmaqdadır.

yük sək tex no lo gi ya ya sa hib proq ram və təc hi zat kom po nent lə ri sa yə sin də öz sa hə sin də ön də gə lən məh sul lar ara sın- da yer alır. Yük sək də qiq lik li pa ra metr ölç mə, sıx elekt ro maq nit mü hit lər də iş -lə mə, is ti qa mə ti və möv qe lə ri in ki şaf et miş tex ni ka lar dan is ti fa də edə rək yük- sək də qiq lik lə tap ma funk si ya la rı nı ge -niş tez lik də hə ya ta ke çi rə bi lən, şel ter için dən və ya eh ti yac ol duq da uzaq mə -sa fə dən ko man da edi lə rək is ti fa də olu -nan Ra dar ED Sis te mi sa hib ol du ğu çox çe şid li pro ses sor və an te na sı he sa bı na st ra te ji elekt ron kəş fiy yat (Elect ro nic In -tel li gen ce – ELINT) funk si ya la rı nı da ye -ri nə ye ti rə bi lir.

ASEL SAN Ra dar ED Sis te miRa dar ED Sis te min dən alı nan in for -

ma si ya lar, elə cə də öz üzə rin də ki möv -cud al dat ma və qa rış dır ma tex ni ka la rın- dan is ti fa də edə rək hə dəf ra dar la rın tə -

sir sa hə lə ri ni azal dan və ya bəl li bir müd dət də blok la -yan Ra dar EH sis te mi nin bü -tün va cib proq ram və təc hi -za tı ASEL SAN tə rə fin dən mil li ola raq ha zır la nıb. Ra dar ED Sis te min də ol du ğu ki mi,

Ra dar EH sis tem də va qon için dən və ya bir ope ra -tor tə rə fin dən uzaq mə -

sa fə dən ida rə olu nur. Ra bi tə ra dioelekt ron

mü ba ri zə (REM) sis tem lə ri ilə Si lah lı Qüv və lə rin tak tik sa hə də və eh ti yac du yul -duq da da xi li təh lü kə siz li yə

ra dioelekt ron mü ba ri zə va si tə lə ri

TANITIM

42 AZERI DEFENCE

TANITIMis ti qa mət lən miş hə dəf ra bi tə ya yım la rı -nın təs bi ti, is ti qa mət və yer in for ma si ya- la rı nın çı xa rıl ma sı, elekt ron hü cum sis -tem lə ri ilə koor di na si ya lı fəaliy yət gös -tər mək lə hə dəf ra bi tə ya yı mı nın ən gəl -lən mə si hə ya ta ke çi ri lir. Sis tem lə rin bü -tün ava dan lıq la rı ilə bir yer də nəq liy yat va si tə lə ri üzə rin də da şın ma sı, qı sa müd- dət də qu ru la və yı ğı la bil mə si is ti fa də çi- yə bö yük avan taj lar ve rir. Bu çər çi və də ASEL SAN tə rə fin dən ra bi tə tez lik lə rin -də ki eh ti yac la rı qar şı la maq üçün “HF-V/UHF Blok la ma və Din lə mə Sis te mi” və “V/UHF Qa rış dır ma Sis te mi”ndən iba rət sis tem həl li təq dim olu nur.

HF-V/UHFBloklamavəDinləməsistemi

HF-V/UHF Blok la ma və Din lə mə Sis -te mi ge niş tez lik də efi ri skan edə rək ra bi tə ka nal la rı nı təs bit edir, hə dəf ka -

nal la rın gəl mə bu caq la rı nı müəy -yən ləş di rir, həm çi -nin din lə mə və qey də alın ma sı nı tə min edir. Bu sis tem də bir dən ar tıq sis te min koor di na si ya lı ça lış- ma sı hə dəf lə rin ye ri ni yük sək də qiq lik lə təs bit et mə yə im kan ya ra dır. Ye ri müəy- yən ləş dir mək üçün la zım olan sis tem -lər/stan si ya lar ara sı ra bi tə sim li və sim -siz ra bi tə xət lə ri üzə rin dən tə min olu nur. Tə yin edi lən yer lər rə qəm sal xə ri tə üzə-

rin də qeyd olu nur. Sis tem də hə dəf ka -nal la rın da ha son ra ana li zi nin apa rıl ma sı üçün səs və IF (In ter me diate Fre quency-Ara Fre kans) qey də al ma qa bi liy yə ti möv cud dur. Əl də olu nan nə ti cə lər və qeyd lər top la na raq eh ti yac la ra uy ğun şə kil də ba za stan si ya lar ara sın da pay la -nır.

Sis tem bü tün ava dan lıq la rı nın nəq -liy yat va si tə si ilə da şı na bil mə si sa yə sin- də tak tik sa hə lər də yük sək ma nevr qa -bi liy yə ti nə sa hib dir. Hər bi şərt lər də ça lı- şa bil mə si üçün MIL-STD-810F və MIL-STD 461/464 stan dart la rı na uy ğun di -zayn olu nub.

V/UHFqarışdırmasistemiFərq li plat for ma lar da V/UHF tez lik lə-

rin də ra bi tə əla qə si qu ran hə dəf ra bi tə sis tem lə ri nə EH tət bi qi məq sə di ilə ha -zır lan mış V/UHF Qa rış dır ma Sis te min -dən hə dəf V/UHF tez lik ra bi tə si nin ən -

gəl lən mə si, ge cik di ril mə si və ya yan lış mə lu mat ötü rül mə si ni tə min et mək lə, öz bir lik lə ri nə yar dım gös tər mək məq -sə di ilə is ti fa də olu nur. Bu ra da ge niş fre kans tez li yin də RF çı xış gü cü nə ma lik sü rət li açar la ma, məh sul dar ener ji mən- bə yi nə ma lik Güc lən dir mə Sis te min dən is ti fa də olu nur. Sis tem reak tiv qa rış dır -ma qa bi liy yə ti sa yə sin də is ti fa də çi nin tez lik at la ma lı hə dəf ra bi tə sis tem lə ri nə qar şı be lə tə sir li qa rış dır ma tət biq et -mə si nə im kan ya ra dır.

Hə dəf ya yım la rı ax tar maq, ya xa la -maq, tə məl pa ra metr lə ri ni təs bit et mək və qey də al maq üçün sis te mə qa rış dır -ma ya dəs tək məq səd li ED qa bi liy yə ti də qa zan dı rı lıb. V/UHF qa rış dır ma sis te -min də qa rış dır ma tə si ri ni ar tır ma ğa yö -nəl miş dəs tək məq səd li və ana liz qa bi -liy yə ti nə sa hib Və zi fə Plan la ma Proq ra -mı is ti fa də olu nur.

Hər bi şə rait lər də is ti fa də üçün MIL-STD-810F və MIL-STD 461/464 stan -dart la rı na uy ğun di zayn edil miş və yük- sək ma nevr li nəq liy yat va si tə lə ri üzə rin -də da şı nan bu sis tem tap şı rı ğı ic ra et -dik dən son ra qı sa müd dət də möv qe yi ni də yi şir. n

HHM sis te mi


ANALİZ

Ötən əs rin 90-cı il lə ri nin əv vəl lə rin də - SS Rİ-nin sü qu tun dan son ra ya şa nan prob lem lər, so vet qo şun la rı nın bu HHM ba za la rın da tö rət dik lə ri da ğın tı lar müs -tə qil Azər bay can və Gür cüs ta nın HHM sis te mi ni son ra kı dövr də sı fır dan qur -ma sı ilə nə ti cə lən di.

1992-1994-cü il lər də Er mə nis tan-Azər bay can mü ha ri bə si, elə cə də Gür -cüs tan da se pa rat çı böl gə lər də ge dən əmə liy yat lar da tə rəf lər əsa sən ze nit top la rı və da şı nan por ta tiv ze nit ra ket komp leks lə rin dən is ti fa də et sə lər də, atəş kəs dən son ra kı dövr də HHM-in in -ki şa fı hər üç döv lət də və hət ta böl gə də- ki se pa rat çı re jim lə rin əsas priori tet lə ri ara sın da yer al dı.

AZƏRBAYCANRe gional əhə miy yət li neft-qaz la yi -

hə lə ri nin işə düş mə si ilə ey ni vaxt da,

2005-ci il dən Azər bay can hö ku mə ti öl -kə nin ha va hü cu mun dan mü da fiə sis te- mi nin müasir ləş di ril mə si və güc lən di ril -mə si proq ram la rı na diq qət yö nəlt mə yə baş la yıb. Ge ri də qa lan on il də Azər bay -ca nın ha va hü cu mun dan mü da fiə sis te -mi nin mo dern ləş di ril mə si is ti qa mə tin də bir ne çə əhə miy yət li proq ram lar hə ya ta ke çi ri lib. Ey ni za man da müasir tex ni ki va si tə lər və sis tem lər alı na raq si lah lan -ma ya qə bul olu nub.

Qeyd edək ki, Azər bay can HHM sis -te mi so vet lər bir li yi dö nə min də Cə nu bi Qaf qaz ha va hü cu mun dan mü da fiə sis -tem lə ri nin əsa sı nı təş kil edib. Res pub li -ka əra zi sin də döv rün ən müasir HHM sis tem lə ri yer ləş di ri lib və bu sis tem lər keç miş it ti fa qın Tür ki yə və İran is ti qa -mə tin dən so vet lər im pe ri ya sı nın cə nub sər həd lə ri ni mü ha fi zə edib. Bu sis te min tər ki bi nə döv rün müasir ze nit-ra ket komp leks lə ri, qı rı cı-tu tu cu təy ya rə lə ri

və 1986-cı il dən is ti fa də yə ve ril miş Qə -bə lə ra diolo ka si ya stan si ya sı da xil olub.

Azər bay can HHM sis te mi Qa ra bağ mü ha ri bə sin də ak tiv iş ti rak et mə yib. Bu na sə bəb ki mi Qa ra bağ mü ha ri bə sin- də Er mə nis tan hər bi aviasi ya sın dan məh dud is ti fa də et mə si gös tə ri lir. Qa ra- bağ cəb hə sin də dö yüş lər də əsa sən ze -nit top la rı və por ta tiv ze nit-ra ket komp- leks lə rin dən is ti fa də edi lib.

Mo dern ləş dir mə proq ram la rı ilə ya -na şı, ötən il lər ər zin də xa ri ci öl kə lər dən ye ni tip li müasir tə ləb lə rə ca vab ve rən ze nit ra ket komp leks lə ri nin alın ma sı da hə ya ta ke çi ri lib. Be lə ki, rəs mi mə lu mat- la ra gö rə, Azər bay can 2010-cu il də Ru -si ya dan 2 di vi zion S-300 PMU-2 “Fa vo -rit” (SA-10 Grumb le) komp lek si əl də edib. Ru si ya ilə im za lan mış mü qa vi lə nin də yə ri nin 300 mil yon ABŞ dol la rın dan çox ol du ğu bil di ri lir və mü qa vi lə üz rə da ha bir di vi zion S-300 alın ma sı göz lə -

CƏ Nu Bİ QAF QAz

HHM sis te mi

KeçmişSSRİ-ninhavahücumundanmüdafiəsinəönəmlidiqqətgöstərilənbölgələ-rindənbiridəCənubiQafqazolub.HələIIDünyaMüharibəsidövründənSSRİhərbirəhbərliyibölgəninstratejiəhəmiyyətini,xüsusilədəneftmədənlərivəzavodlarınınəzərəalaraqBakıvəAbşeronyarımadasınınhavadanmüdafiəsinəxüsusidiqqətayırmaqdaydı.SoyuqmüharibəillərindəABŞtərəfindənnüvəzərbəsininendirilmə-siehtimalolunanSovetşəhərləriarasındaBakıvəTbilisidəyeralırdı.

Daş də mir Əli yev

e.opolkovnik-leytenanat

44 AZERI DEFENCE

ANALİZ

ni lir. S-300 komp leks lə ri 2011 və 2013-cü il lər də Ba kı da ke çi ril miş pa rad da ic ti- maiy yə tə nü ma yiş et di ri lib.

Ötən dövr də Azər bay can Uk ray na dan bir ne çə ədəd “Kol çu qa-M” tip li ra -diotex ni ki kəş fiy yat stan si ya sı, 10 ədəd 9P58M “St re la-3” da şı nan ZRK komp lek- si, ha be lə 80K6M mo bil ra dar sis te mi, Be la rus dan “Buk-MB” (SA-11 Gadfly) ze -nit-ra ket komp leks lə ri (ZRK), 2011-ci il də İs rail dən “Ba rak-8” ze nit-ra ket komp lek -si, EL/M-2080 “Green Pi ne” ra dar sis te mi, 2012-ci il də Ru si ya dan 200 ədəd “İq la-S” bu ra xı cı qur ğu su alıb.

Yer li “Azair tech ser vi se” şir kə ti nin Be la- ru sun “Tet raeder” şir kə ti nin iş ti ra kı ilə Azər bay can HHM Qo şun la rı nın ar se na -lın da kı S-125 “Pe ço ra” (SA-3 Goa) ZRK-lə rin də apar dı ğı mo dern ləş mə nə ti cə sin- də S-125M komp leks lə ri S-125-2TM sə -viy yə si nə çat dı rı lıb. Komp leks lə rin ida rə et mə sis tem lə ri elekt ron laş dı rı lıb, on la rın is tis mar müd də ti da ha 15 il ar tı rı lıb. Mo -dern ləş dir mə nə ti cə sin də bu ra ket lə rin atəş mə sa fə si 2 də fə ar tı rı la raq 35, hün -dür lü yü isə 7 km ar tı rı la raq 25 km-ə çat- dı rı lıb. Ey ni za man da hə də fi məhv et mə qa bi liy yə ti nin də qiq li yi ar tı rı lıb. Adı çə ki -lən şir kət lər tə rə fin dən mo dern ləş di ril -

dik dən son ra 9K33-1T “Osa-1T” (SA-8 Gec ko) sə viy yə si nə çat dı rı lan di gər ZRK-nin ma neələ rə qar şı mü da fiəsi yük səl di -lib və dö yüş ida rə et mə si av to mat laş dı rı- lıb. Mo dern ləş di ril miş “Osa-1T” komp -lek sin də 7 km hün dür lük də 12 km-ə qə dər uzaq lıq da, 700 m/san qə dər sü -rət lə hə rə kət edən hə dəf lə ri vur ma ğa im kan ve rən ye ni təh ri ket mə sis te mi tət- biq olu nub. Komp leks lə rin tər ki bi nə əla -və ola raq elekt ro-op tik sis tem, is ti li yə həs sas pe len qa tor, te le vi zi ya ka na lı, ha -be lə ra diolo ka si ya sis tem lə ri iş lə mə dik də hə dəf lə rin uzaq lı ğı nı müəy yən et mək üçün la zer mə sa fə öl çən da xil edi lib. Hə -də fin mü şa yiəti üçün əla və edil miş elektro-op tik sis tem rə qib tə rə fin dən an ti ra -dar ra ket lər və ya ra dioelekt ron mü ba ri -zə va si tə lə ri tət biq edil dik də be lə də qiq atış apar ma ğa im kan ve rir. Ci haz la rı nın 80%-ə qə də ri nin ye ni lən mə si he sa bı na bu komp lek sin eti bar lı lı ğı yük səl di lib. Test lər za ma nı “Osa-1T” ki çik öl çü -lü hə dəf lə ri, ha be lə stels tex no lo gi- ya lar üz rə ya ra dıl mış hə dəf lə ri məhv et mək im kan la rı nı sü bu ta ye ti rib.

Ümu mi lik də, ha zır da Azər bay -ca nın ha va hü cu mun dan mü da -

fiəsi S-200 “Ve qa” (29-40 km hün dür -lük də, 250 km uzaq lıq da), S-300 PMU-2 “Fa vo rit” (27 km hün dur luk də, 200 km uzaq lıq da), “Buk-MB”, S-125, 9A33-1T “Osa”, 2K11 “Kruq” (SA-4 Ga nef), 9K35 “St re la-10” (SA-13 Gop her) sis tem lə ri he sa bı na tə min olu nur. Mü qa yi sə üçün bil di rək ki, Azər bay can bu gös tə ri ci lə ri -nə gö rə, NA TO-nun ən bö yük ikin ci or -du su na ma lik Tür ki yə nin möv cud HHM sis te mi ni ge ri də qo yur.

Azər bay ca nın möv cud HHM sis tem -lə ri öl kə nin tək cə iş ğal al tın da olan əra- zi si ni de yil, ey ni za man da şi mal-qərb və Nax çı van Mux tar Res pub li ka sı nın əra zi -sin dən Er mə nis ta nın bü tün əra zi si üzə -rin də ha va mə ka nı nı tam nə za rət də sax la yır. Son il lər də əl də olun muş ra -diolo ka si ya va si tə lə ri, xü su si ilə ABŞ tə -rə fin dən ve ril miş TRML-4D ra dar la rı he -sa bı na Xə zər də ni zi üzə rin də ki ha va mə ka nı na nə za rət olu nur. Azər bay can

post so vet mə ka nın- da az say da öl kə nin ma lik ol du ğu ən güc lü ha va hü cu -mun dan mü da fiə sis tem lə ri nə ma lik -dir.

S-300 PMU-2 Favorit - Azərbaycan

S-200 Vega – Azərbaycan


ANALİZ

ERMƏNISTAN1992-ci il də ya ra dıl mış Er mə nis ta nın

HHM Qo şun la rı So vet it ti fa qın dan qa lan sis tem lər ilə si lah la nıb. Bun dan əla və Er -mə nis tan əra zi sin də Ru si ya Fe de ra si ya sı- nın 102-ci hər bi ba za sı na aid HHM sis -tem lə ri və 426 aviasi ya qru pu (“Ere bu ni” aerod ro mu), möv cud dur.

Ha zır da Er mə nis tan HHM Qo şun la rı iki ze nit ra ket bri qa da sı, bir ze nit ala yı, bir ze nit ra ket ar til le ri ya ala yı, bir ra -diotex ni ki alay, bir əla hid də ra diotex ni ki ta bor dan və bir əla hid də “S” REM ta bo -run dan təş kil olu nub.

Er mə nis tan Si lah lı Qüv və lə ri nin HHM qrup laş ma sı aşa ğı da kı ki mi ba za laş dı rı -lıb:

- 96 say lı ze nit-ra ket bri qa da sı – ko -man da mər kə zi Ço ban qa ra y.m;

- 531 say lı ze nit-ra ket ala yı – ko man -da mər kə zi Mar tu ni y.m;

-99 say lı ze nit-ra ket ala yı – ko man da mər kə zi zra-KM- Qa fan y.m;

-84 say lı ra diotex ni ki alay – ko man da mən tə qə si Ço ban qa ra y.m;

- 26 say lı əla hid də “S” tə yi nat lı ra -dioelekt ron mü ba ri zə ta bo ru –ko man da mən tə qə si Aş ta rak y.m

Bu qrup laş ma nın ida rə edil mə si HHM Qo şun la rı nın mər kə zi ko man da mən tə -qə sin dən (KM) (Ço ban qa ra y.m) hə ya ta ke çi ri lir. Bu MKM - si ey ni za man da ümu- mi MDB HHM sis te mi nə bağ lı 228 BKM-nə da xil dir.

Er mə nis tan HHM Qo şun la rı və HHQ Ru si ya nın hər bi aviasi ya ba za sı ilə bir lik -də fəaliy yət gös tə rir, on la rın tə mir və tex ni ki xid mət im kan la rın dan is ti fa də edir, mü tə xəs sis dəs tə yi və bir gə tə lim keç mə im kan la rı na ma lik dir lər. MDB döv lət lə ri nin va hid HHM sis te min də ol -ma sı Er mə nis tan tə rə fi nə öz əra zi si nin ha va hü cu mun dan mü da fiəsi nin tə min edil mə sin də üs tün lük lər ve rir. Ru si ya nın

Er mə nis tan da kı HHM qüv və lə ri ilə bir gə fəaliy yət gös tə rə rək av to mat laş dı rıl mış ida rə et mə sis te min dən is ti fa də, ha va şə -raiti haq qın da in for ma si ya mü ba di lə si, hə dəf lə rə qar şı bir gə fəaliy yət lə bir lik də HHM si lah la rın dan tə lim dö yüş atış la rı ke çir mək ki mi im kan lar əl də edi lir.

Qeyd edək ki, Er mə nis ta nın HHM sis- te mi ha zır da S-300, 2K11 “Kruq”, S-125 “Ne va”, 2К12 “Kub” (SA-6 Gain ful), S-75, 9K33M3 “Osa-AKM”, 9K35 “St re la-10” komp leks lə ri he sa bı na tə min olu nur. Er -mə nis tan HHM-in ar se na lın da 3 di vi -zion S-300PT-1 və S-300P (S-300P ver -si ya sı şas si siz, ya rım qoş qu da - hər di vi -zion da 12 işə sal ma qur ğu su olur), 2 di -vi zion S-300PS (MAZ-7410 şas si si üzə -rin də) möv cud dur. Ru si ya Er mə nis tan -da kı 102-ci hər bi ba za sı nın si lah lan ma -sı na 2013-cü il də iki ba ta re ya S-300V “An tey” və bir di vi zion “Buk-M1” da xil edi lib.

Bun dan baş qa, Er mə nis tan Or du su -nun si lah lan ma sın da ZSU-23-4 “Şil ka”, ZU-23-2 və AZP S-60 ze nit ar til le ri ya sı,

“İq la” və “St re la-2” da şı nan ze nit-ra ket komp leks lə ri yer alır.

Er mə nis ta nın İrə van da yer lə şən 23-cü və Güm rü də yer lə şən 25-ci əla hid də “N” tə yi nat lı ra dioelekt ron mü ba ri zə ta bor la- rı nın si lah lan ma sın da isə “Man dat” komp lek si, R-330 “Ukol”, R-330K R-378B, R-934 “Udar”, R-32 5U ,SPR-2, Aş ta rak da yer lə şən 26-cı əla hid də “S” tə yi nat lı ra -dioelekt ron mü ba ri zə ta bo ru nun si lah -lan ma sın da isə SPN-30, SPB-7, SPO-8, POST-3M və di gər ra dioelekt ron mü ba -ri zə va si tə lə ri möv cud dur. Er mə nis tan da 2013-cü il də ke çi ri lən aviasi ya şousu za -ma nı 2012-2013-cü il lər də Ru si ya dan adı açıq lan ma yan bir ne çə ye ni REM sis -te mi nin alın dı ğı qeyd olu nub.

Rəs mi İrə van 2013-cü ilin əv vəl lə rin də HHM sis te min də əsas lı mo dern ləş mə proq ra mı na baş lan dı ğı nı elan edib. İl kin mə lu mat la ra gö rə, proq ra mın ha zır da da vam edən mər hə lə sin də ru si ya lı mü tə- xəs sis lə rin kö mə yi ilə S-300PS və S-300PT sis tem lə ri nin mo dern ləş di ril mə si iş lə ri hə ya ta ke çi ri lir. Er mə ni lər 2015-ci ilə dək S-125 “Ne va” sis tem lə ri nin və ra diolo ka- si ya sis tem lə ri nin müasir ləş di ril mə si ni ba şa çat dır maq niy yə tin də dir lər. Er mə -nis ta nın müəs si sə lə rin dən bi rin də Ru si ya və Be la rus mü tə xəs sis lə ri nin iş ti ra kı ilə 2010-cu il də “Osa-AKM” ZRK-nin qis -mən müasir ləş di ril mə si hə ya ta ke çi ri lib. Ha zır da iş ğal olun muş Azər bay can əra zi- lə ri nə yer ləş di ril miş bu sis tem də rə qəm li ida rəet mə kom po nent lə ri qu ru lub. Mət -buat da yer alan mə lu mat la ra gö rə, mo -dern ləş mə nə ti cə sin də bu sis tem lə rin ma neələ rə da vam lı lı ğı və eti bar lı lı ğı yük- səl di lib. Sis te mə ra dioelekt ron mü ba ri zə va si tə lə ri nin tət bi qi şə raitin də be lə iş lə -mə si üçün op tik-te le vi zi ya komp lek si əla və olu nub.

46 AZERI DEFENCE

GÜR CÜS TANGür cüs ta nın əra zi sin də SS Rİ Ha va Hü -

cu mun dan Mü da fiə Qo şun la rı nın 19-cu Tif lis Or du su yer lə şib. SS Rİ da ğı lan son ra, HHM bir lik lə ri Gür cüs ta nın yu ri dik si ya sı al tı na keç mə yə rək Ru si ya tə rə fin dən öl -kə dən çı xa rı lıb. So vet Or du sun dan Gür -cüs ta na az say da ze nit to pu, bir ne çə ra ket ba ta re ya sı və ra diolo ka si ya sis te mi mi ras qa lıb.

Mi xeil Saakaş vi li ha ki miy yə tə gəl dik -dən son ra, 2005-2009-cu il lər də Gür cüs- tan HHM sis te mi əhə miy yət li şə kil də güc lən di ri lib. Ye ni HHM va si tə lə ri nin si -lah lan ma ya qə bu lu ilə ya na şı Gür cüs ta -nın ASOC (Air So ve reignty Ope ra tions Cen ters) va hid ra dar sis te mi Tür ki yə va si- tə si lə NA TO-un mü va fiq sis te mi nə (Air Si tuation Da ta Exc han ge) qo şu lub.

Gür cüs tan HHM sis te mi nin ye ni dən qu rul ma sın da əsa sən Uk ray na, ABŞ və İs rail əsas ro lu oy na yıb. Rəs mi mə lu mat- la ra gö rə, 2007-ci il də Gür cüs tan Uk ray -na dan 3 ba ta re ya 9K37M1 “Buk-M1” ZRK, 2008-ci il də isə da ha bir ba ta re ya “Buk-M1”, 8 ədəd 9K33M2 “Osa-AK” komp lek si və 48 ədəd 9K33M3 “Osa-AKM” ZRK, 4 ədəd “Kol çu qa-M”, 1 ədəd “Man dat”, 2 ədəd 36D6-M ra diolo ka si ya stan si ya sı alıb. Qeyd edək ki, S-300P (SA-10) ZRK tər ki bin də tət biq edil miş 36D6-M ra da rı nın aş kar et mə uzaq lı ğı 360 ki lo met rə qə dər dir. Bun lar dan əla və ola raq, 2007-ci il də Uk ray na nın “Aero -tex ni ka” şir kə ti Gür cüs tan HHM Qo şun -la rı nın köh nəl miş P-18 RLS-lə ri nin P-18U sə viy yə si nə qə dər müasir ləş dir mə si ni hə ya ta ke çi rib. Bu sis tem lər lə ya na şı Uk -ray na Gür cüs ta na 50 ədəd 9K310 “İq -la-1” (SA-16), 40 ədəd “St re la-10” komp- lek si nin və 400 ədəd 9M313 ze nit ra ke ti- nin çat dı rıl ma sı nı hə ya ta ke çi rib. Gür cüs- tan Uk ray na dan baş qa, Bol qa rıs tan dan 12 ədəd “İq la-1”, ZU-23-2M və 500 ədəd 9M313 ida rə olu nan ze nit ra ke ti, Pol şa -dan 100 ədəd “Qrom” da şı nan ze nit ra -ket komp lek si, İs rail dən isə 2007-2008-ci il lər də 1 ba ta re ya “Spy der-SR” ZRK sa tın alıb.

Ümu mi lik də 2 min nə fər hərb çi nin xid mət et di yi Gür cüs tan HHM Qo şun la -rı nın si lah lan ma sın da “St re la-10”, 9K37 “Buk-M1”, 9K33M2 “Osa-AK”, 9K33M3 “Osa-AKM”, 2K11 “Kruq”, “Spay der-SR” ZRK, 9K32M “St re la-2M”, 9K310 “İq la-1”, “Qrom-E2” por ta tiv ze nit ra ket komp -leks lə ri, 57 mm çap lı AZP S-60, 23 mm çap lı ZSU-23-4 “Şil ka”, ZU-23-2 ze nit ar -til le ri ya sis tem lə ri, 36D6-M, 1L117, P-18U, ST-68U və “Kol çu qa-M” ra diolo -ka si ya sis tem lə ri yer alır.

2008-ci ilin av qust mü ha ri bə si za ma nı

Ru si ya Gür cüs ta nın HHM sis te mi ni de -mək olar ki, ta ma mi lə sı ra dan çı xa rıb. Ru si ya Or du su tə rə fin dən gür cü lər dən 5 ədəd “Osa-AKM” ZRK, bir ba ta re ya “Buk-M1”, bir ne çə ZU-23-2 və ZSU- 23-4 “Şıl- ka” ze nit ar til le ri ya sı qə ni mət ola raq ələ ke çi ri lib. Doğ ru dur, bu za man Ru si ya aviasi ya sı da cid di it ki ve rib - bir ne çə təy ya rə si vu ru lub. Mü ha ri bə dən son ra rəs mi Tif lis HHM sis te mi ni bər pa et mək üçün bə zi ad dım lar at sa da rəs mi açıq la- ma la ra gö rə, bu na hə lə ki tam nail ola bil mə yib.

NƏZARƏTSİZBÖLGƏLƏR–TƏHDİDMƏNBƏLƏRİ

Cə nu bi Qaf qaz re gionun da kı möv cud se pa rat çı re jim lə rin əl lə rin də müəy yən HHM sis tem lə ri cəm lə şib. Dağ lıq Qa ra -bağ, Ab xa zi ya və Cə nu bi Ose ti ya da kı se pa rat çı re jim lə rə bu və di gər for ma lar- da bə zi döv lət lər tə rə fin dən hə diy yə olunan HHM sis tem lə ri böl gə də hər bi gər -gin li yi ar tır maq la ya na şı mül ki aviasi ya üçün də cid di təh did ola raq qa lır.

Re gion da ən cid di təh did lər dən bir Azər bay ca nın nə za rə tin dən kə nar da qal- mış –Er mə nis tan tə rə fin dən iş ğal olun -muş Dağ lıq Qa ra bağ dır. Bu ra da kı se pa -rat çı re ji min əlin də ha zır da müx tə lif növ HHM va si tə lə ri nin möv cud ol ma sı na dair mə lu mat lar möv cud dur.

Dağ lıq Qa ra bağ da kı se pa rat çı si lah lı bir ləş mə 1992-1994-cü il lər də əl lə rin də möv cud ol muş HHM va si tə lə ri ilə Azər -

bay ca na məx sus mül ki tə yi nat lı aviasi ya tex ni ka la rı nı, həm çi nin İra na məx sus təy- ya rə ni vu rub.

Hər bi fo rum lar da yer alan fo to lar dan bəl li ol du ğu qə dər ha zır da iş ğal al tın da kı Azər bay can əra zi lə rin də se pa rat çı re ji -min si lah lan ma sın da St re la-10, 2K11 Kruq, 9K33M2 “Osa-AK” ZRK-lə ri, İq la tip li da şı nan ze nit-ra ket komp leks lə ri, AZP S-60, ZSU- 23-4 “Şıl ka” və ZU-23-2 ze nit ar til le ri ya sı həm çi nin Er mə nis tan HHM Qo şun la rı nın bir ba ta re ya S-300 (bö yük eh ti mal la S-300PS) ZRK, ha be lə iki ba ta re ya S-15 ZRK-lə ri yer alır. 2012-ci il də Xan kən din də ke çi ril miş “hər bi pa ra -da” er mə ni lər tə rə fin dən 6 ma şın 9K33M2 “Osa-AK”, 6 ma şın S-125 “Ne va” və 3 ma şın 2K11 “Kruq” ZRK nü ma yiş et di ri -lib.

Ab xa zi ya əra zi sin də Ru si ya nın möv -cud HHM sis te mi ilə ya na şı se pa rat çı re -ji min də əlin də xey li say da ZRK yer alır. bun la rın bir qis mi 2008-ci ilin av qust ayın da Gür cüs tan la mü ha ri bə də qə ni -mət ola raq ələ ke çi ril miş HHM sis tem lə -ri dir. Mə lu mat la ra gö rə, ha zır da Ab xa zi -ya nın si lah lan ma sın da 1 ba ta re ya dan az “Buk-M1”, açıq lan ma yan say da “St re la-10” ZRK, 12-15 ədəd ZU-23-2, 5 ədəd ZSU-23-4 “Şil ka”, açıq lan ma yan say da 57 mm çap lı S-60 ze nit ar til le ri ya sı, 250-dək “İq la” və “St re la” tip li da şı nan ze nit-ra ket komp leks lə ri möv cud dur.

Rəs mi Tif li sin nə za rə tin dən kə nar da qal mış Cə nu bi Ose ti ya böl gə sin də isə se pa rat çı re ji min əlin də 3 ədəd 9K33

“Osa”, 6 ədəd “St re la-10” ZRK, 3 ədəd 2K22 “Tun qus ka” ze nit ra ket-top komp lek si, 6 ədəd ZU-23-2 ze nit ar til le ri ya sı, təx- mi nən 20-ə ya xın “İq la” da şı -nan ze nit-ra ket komp lek si cəm lə şib.

Bu ilin əv vəl lə rin də Cə nu bi Ose ti ya (yan var ayın da) və Ab xa zi ya nın (fev ral da) Ru si ya ilə im za la dıq la rı ha va hü cu -mun dan mü da fiə sa hə sin də əmək daş lı ğa dair pro to ko la əsa sən hər iki əra zi nin ha va hü cu mun dan mü da fiəsi Ru si -ya ya hə va lə olu nub. AD

ANALİZ