Znak, j ęzyk, kategorie syntaktyczne · · 2013-10-06Znak, j ęzyk, kategorie syntaktyczne •...

Znak, język, kategorie syntaktyczne

• Składnia – ustalone reguły jakiegoś języka dotyczącesposobu wiązania wyrazów w wyrażenia złożone.Językoznawstwo zajmuje się m.in. opisem składniposzczególnych języków, natomiast przedmiotemsyntaktyki logicznej jest wyróżnianie ogólnych kategoriiwyrażeń (kategorii syntaktycznych) ze względu na rolęwyrażeń (kategorii syntaktycznych) ze względu na rolętych wyrażeń w strukturze należycie zbudowanychwyrażeń bardziej złożonych.


• Kategorie syntaktyczne – poszczególnekategorie wyrażeń wyróżniane ze względu naich rolę w budowaniu wyrażeń złożonych.O dwóch wyrażeniach mówimy, że należą doO dwóch wyrażeniach mówimy, że należą dojednej kategorii syntaktycznej określonegojęzyka, jeżeli po zastąpieniu jednego przezdrugie w sensownym wyrażeniu tego językaotrzymujemy nowe wyrażenie, które jest równieżsensowne i poprawne składniowo.

Przykład:Doświadczony przewodnik prowadzi turystów.

Słowo „przewodnik” możemy zastąpić słowami „hipokryta”,„biuletyn”, „wieloryb”. W wyniku tego podstawienia


„biuletyn”, „wieloryb”. W wyniku tego podstawieniaotrzymamy wyrażenie poprawne składniowo, będącedalej po dokonaniu zmiany zdaniem. Natomiast jeżeli wmiejsce słowa „ przewodnik” wstawimy np. słowa „lubi”lub „niezbyt”, to nowe wyrażenie nie będzie poprawnepod względem składniowym i nie będzie miałoznaczenia.

Podstawowe kategorie syntaktyczne to:• nazwy,• zdania,• funktory.


• funktory.NazwaNazwa to wyrażenie nadające się na podmiot (A)

lub orzecznik (B) w zdaniu typu „A jest B”,oznaczające szeroko rozumiane przedmioty, tzn.empiryczne lub abstrakcyjne, a nawet będącetylko wytworem fantazji.

Przedmiot oznaczany przez daną nazwę jestdesygnatem tej nazwy. Każdej nazwieprzyporządkowany jest zbiór przedmiotów,które ta nazwa oznacza. Zbiór ten


które ta nazwa oznacza. Zbiór tenokreślany jest jako zakres nazwy lub teżjako zbiór desygnatów nazwy, czy inaczejdenotacja nazwy.

ZdanieZdanie ww sensiesensie logicznymlogicznym jest to wyrażenie, którejest prawdziweprawdziwe alboalbo fałszywefałszywe.Charakterystyczna cechą zdania w sensielogicznym jest to, że zdanie takie spełnia funkcjęstwierdzenia.


stwierdzenia.PrawdziwośćPrawdziwość oraz fałszywośćfałszywość zdania nazywamy

wartościąwartością logicznąlogiczną zdaniazdania. Przezprawdziwość/fałszywość zdania rozumiemy jegozgodność/niezgodnośćzgodność/niezgodność ze stanem rzeczy, doktórego zdanie się odnosi.

Przykłady:1. Warszawa jest miastem liczącym ponad milion

mieszkańców.2. Każdy koń żyje w oceanach i morzach.3. Gazeta jest wykonana z papieru.


3. Gazeta jest wykonana z papieru.Podana definicja zdania w sensie logicznymopiera się na zasadziezasadzie dwuwartościowościdwuwartościowości,zakładającej, ze zdanie nie może mieć innejwartości logicznej jak prawda czy fałsz.

Przyjmując za kryterium sposób przypisaniawartości logicznej zdaniu, dzielimy zdania nazdania analityczne i zdania syntetyczne.

Zdanie analityczne to takie, w którym określenie


Zdanie analityczne to takie, w którym określeniewartości logicznej wymaga tylko znajomościskładni i znaczenia użytych w tym zdaniu słów, anie wymaga odwołania się do otaczającejrzeczywistości.

Znak, język, kategorie syntaktycznePrzykłady:1. Każdy student jest człowiekiem.2. Liczba 5 jest większa od liczby 2.3. Tydzień składa się z siedmiu dni.Wśród zdań analitycznych wyróżniamy te, które są

fałszywe ze względu na znaczenie użytych w nich słówfałszywe ze względu na znaczenie użytych w nich słów– zdania takie nazywamy wewnętrzniekontradyktorycznymi.

Przykłady:1. Trójkąt ma cztery kąty.2. Pies jest ptakiem.Zdania te traktujemy jako fałszywe bez konieczności

empirycznego poznania.


Zdaniami syntetycznymi nazywamy te wszystkiezdania, które nie są zdaniami analitycznymi.Wartość logiczną zdania syntetycznegookreślamy w wyniku obserwacji faktów, októrych zdanie orzeka. Do określenia wartościktórych zdanie orzeka. Do określenia wartościlogicznej zdania syntetycznego niezbędna jestobserwacja bezpośrednia, przeprowadzonaprzez osobę przypisującą wartość logicznązdania, albo pośrednia, gdy wykorzystujemydoświadczenia innych ludzi.


Przykłady:1. Budynek PWSZ w Lesznie mieści się przy ulicy

Mickiewicza.2. Jan zaliczył z ocena dobrą egzamin z ekonomii.

Szczególnym rodzajem zdań są takie, które orzekają opustości lub niepustości zbioru przedmiotówstanowiących zakres nazwy. Tego typu zdanianazywamy egzystencjalnymi. Np. „W Zakopanym jestdworzec kolejowy”, „nie ma lotniska w Zakopanem”.


Natomiast takie zdania, które orzekają o stosunkuzakresowym dwóch nazw nazywamy zdaniamisubsumpcyjnymi. Np. „Żaden adwokat nie jestprokuratorem”, „Niektóre samochody nie majązamontowanego ABS”.

Do skonstruowania sensownego zdania, poza użyciemnazw, niezbędne jest użycie dodatkowo innych wyrażeń,które nie są ani nazwami, ani zdaniami, lecz służą dowiązania nazw czy zdań w wyrażenia złożone i mogąwystępować jako części zdań.


Funktor jest wyraz lub wyrażenie niebędącenazwą czy zdaniem, służące do wiązanianazw czy zdań w wyrażenia bardziejzłożone lub też do modyfikacji innegozłożone lub też do modyfikacji innegofunktora.

Przyjmując za kryterium rodzaj wyrażeniaotrzymanego w wyniku zastosowaniafunktora, dzielimy je na:


• funktory nazwotwórcze – w wyniku użyciapowstaje nazwa złożona;

• funktory zdaniotwórcze – w wyniku użyciapowstaje zdanie;powstaje zdanie;

• funktory funktorotwórcze – w wynikuużycia powstaje funktor o zmodyfikowanejtreści.


Wyraz czy wyrażenie wiązane w złożoną całośćprzez funktor nazywamy argumentem funktora.Ze względu na liczbę argumentów dzielimyfunktory na jednoargumentowe,dwuargumentowe, trzyargumentowe, itd.dwuargumentowe, trzyargumentowe, itd.

Przyjmijmy następujące oznaczenia:z – zdanie;n –nazwa;kreska ułamkowa – funktor.


FunktoryFunktory nazwotwórczenazwotwórcze służą do budowy nazwzłożonych z dwu lub więcej wyrazów.

Argumentami funktora nazwotwórczego może byćjedna lub więcej nazw. Argument funktoranazwotwórczego opisujemy w mianowniku ibędzie to jedna lub wielokrotność litery „n”, wnazwotwórczego opisujemy w mianowniku ibędzie to jedna lub wielokrotność litery „n”, wzależności od tego, do ilu argumentów odnosisię badany funktor. W liczniku zawsze będzielitera „n”, gdyż funktor nazwotwórczy z definicjibuduje jedną nazwę złożoną.


Przykłady:mądrymądry student,

n

n

dziura ww jezdni,

dom między lasem a rzeką

nn

n

nnn

n


Wśród nazw złożonych występują takie, które mająwłaściwe znaczenie tylko wtedy, gdy użyjemyłącznie tworzących je słów i żadne z tych słównie pełni funkcji konstrukcyjnej (nie jestfunktorem). Do takich należą imiona własne (Janfunktorem). Do takich należą imiona własne (JanKowalski, Pałac Łazienkowski), a takżedeskrypcje („najdłuższy most w Polsce”, „bratKlaudiusza” – to wyrażenie jest deskrypcją,jeżeli Klaudiusz ma tylko jednego brata).


Ponadto spotykamy nazwy złożone niebędącenazwami własnymi, w których nie możnawyodrębnić argumentów i funktoranazwotwórczego, gdzie znaczenie zestawieniasłów jest swoiste na zasadzie przyjętejkonwencji znaczeniowej, np. świadectwo zgonu,konwencji znaczeniowej, np. świadectwo zgonu,akt małżeństwa, skrzywienie zawodowe,rozporządzenie na wypadek śmierci, zasadywspółżycia społecznego – wszystkie z podanychprzykładów nie zawierają funktoranazwotwórczego.


FunktorFunktor zdaniotwórczyzdaniotwórczy łącznie ze swoimiargumentami tworzy zdanie.

Rozróżniamy dwa typy funktorówzdaniotwórczych:

• od argumentów nazwowych, np. czasowniki• od argumentów nazwowych, np. czasowniki„pisze”, „idzie przez”;

• od argumentów zdaniowych, gdy w wyniku jegoużycia powstaje zdanie złożone, np. „lub”,„oraz”, „jeżeli… to…”.


Przykłady:Piotr idzieidzie. (od 1 argumentu

nazwowego)n

z

Jan bijebije Pawła. (od 2 argumentównazwowych)

Jan wymieniłwymienił dolary nana złotówki. (od 3argumentów nazwowych)

nn

z

nnn

z


Przykłady:

NieNie jestjest tak,tak, żeże Jan jest studentem. (od 1argumentu zdaniowego)

z

z

ChociażChociaż Jan jest studentem, toto lubi czytaćbajki. (od 2 argumentów zdaniowych)

Jan wygrał w karty 100 złotych orazoraz Piotrwygrał 50 złotych, natomiastnatomiast Ewa przegrała 150złotych. (od 3 argumentów zdaniowych)

zz

z

zzz

z


Z pojęciem funktora zdaniotwórczego wiążesię podział zdań na zdania proste i zdaniazłożone.

• Zdaniem prostym nazywamy takie zdanie,• Zdaniem prostym nazywamy takie zdanie,w którym występuje tylko jeden funktorzdaniotwórczy. Argumentem takiegofunktora jest nazwa lub nazwy, np. „Padadeszcz”.


• Zdaniem złożonym nazywamy takie zdanie, wktórym występuje co najmniej jeden funktorzdaniotwórczy od argumentów zdaniowych, np.„Koło Warszawy Wisła jest bardzo szeroka idlatego pierwszy most stały wzniesiono dopierodlatego pierwszy most stały wzniesiono dopierow XVI wieku”.

Z tej definicji wynika, że w zdaniu złożonym jedenz funktorów zdaniotwórczych jest funktoremgłównym.


Funktor zdaniotwórczy nazywamy głównymw zdaniu wtedy, gdy jest to funktor odargumentów zdaniowych i wszystkie innewyrazy i wyrażenia w tym zdaniu znajdująsię w argumentach tego funktora, np.się w argumentach tego funktora, np.„Asia ma dobre stopnie i Tomek ma dobrestopnie, więc nie jest prawdą, że Jurek madobre stopnie”.


FunktoryFunktory funktorotwórczefunktorotwórcze wraz ze swoimiargumentami tworzą inne funktory. Pod kreskąoznaczającą funktor piszemy to co jest jegoargumentem, nad kreską piszemy natomiast to ,co otrzymujemy w wyniku dodania funktora doco otrzymujemy w wyniku dodania funktora dojego argumentu:

oznaczenie tego co tworzy funktorargument funktora


Funktorami funktorotwórczymi są najczęściejprzysłówki, które są nazwą sposobu,czasu, miejsca, stopnia, np. głośno,gdzieniegdzie, dziko, dobrze.gdzieniegdzie, dziko, dobrze.

Argumentem funktorafunktora funktorotwórczegofunktorotwórczego jestjestzawszezawsze funktorfunktor..

Przykłady:

szybkoszybko biegnie

n

zn

z


bardzobardzo szybko biegnie

z

n

zn

zn

zn

z


Dysponując zdaniem, możemy dokonać jegoanalizy, oznaczając, do jakich kategoriisyntaktycznych należą poszczególnewyrazy składające się na to zdanie, np.:wyrazy składające się na to zdanie, np.:Rozsądny student uważnie słucha wykładu.

nnn

z

nn

znn

z

nn

n


Zapisywanie w takiej szczególnej postaci charakterystykiróżnych funktorów ułatwia zrozumienie strukturywypowiedzi złożonej.

Jak to już wcześniej określiliśmy, wyrażenia zaliczane dojednej i tej samej kategorii syntaktycznej charakteryzujeto, że gdy jakieś z tych wyrażeń występuje w pewnejto, że gdy jakieś z tych wyrażeń występuje w pewnejskładnej wypowiedzi złożonej, można je zastąpić w tejwypowiedzi dowolnym innym wyrażeniem tejże kategorii,a całość wypowiedzi pozostanie składna, choćby tomiała być wypowiedź dziwaczna i notorycznie fałszywa.


Należy również zwrócić uwagę, że to samo słowobrane w różnych znaczeniach i różnychkontekstach może należeć do różnych kategoriisyntaktycznych, np. „widzi” w sensie „nie jestniewidomy” to funktor zdaniotwórczy od jednegoniewidomy” to funktor zdaniotwórczy od jednegoargumentu nazwowego, a w innych przypadkachjest to funktor zdaniotwórczy dwuargumentowy(Jan widzi Piotra).

Znak, j ęzyk, kategorie syntaktyczne · · 2013-10-06Znak, j ęzyk, kategorie syntaktyczne •...

Documents

Transcript of Znak, j ęzyk, kategorie syntaktyczne · · 2013-10-06Znak, j ęzyk, kategorie syntaktyczne •...