XV. YZYIL OSMANLI DNEMNNDE TRK MSKS

Dr. Bayram AKDOAN*

GR

Trk Msiksinin altn a olarak bilinen XV. yzyln, mill msikmizin tarihi iinde nemli bir yeri vardr. Bu dnemde Trk Msiksine hizmet veren msik bilginlerinin ve eserlerinin bilinmesi ve bu eserlerin ieriklerinin ortaya konulmas da byk bir nem arzetmektedir. Bu alanda yaplan almalarn ok az oluu, bizi byle bir konuda aratrma yapmaya sevketmitir. Msikmizin tarihi ve temel esaslar bilinmedike, gelecei hakknda hkm vermemiz mmkn deildir. Biz bu almamzda, XV. yzyldaki Trk Msiknin durumunu eitli ynleriyle ele alarak incelemek ve sonunda bir deerlendirme yapmak ve gelecek kuaklara neler yapmalar gerektii konusunda fikirler vermek istiyoruz.

XV. yzyl Trk Msiksi, gerek msik kaynaklar asndan ve gerek Trk Msiksi sahasnda eser veren msik bilginleri bakmndan, parlak bir dnemi yanstmaktadr. Bu yzylda Trk dnyas, Douda ve Batda siyas adan ilerleme kaydederken, buna parelel olarak ilim ve sanat ynnden de gelimitir. Bu dnemde, her eit ilim dalnda deerli limler yetimi, msik alannda da bir ok bilim adam ortaya km ve ok deerli eserler telif etmilerdir.

Trk Msiksi, Anadoluya Orta Asyadan kopuz denilen mzik letinin sapnda sistemlemi olarak gelmitir. Daha sonra, Anadoluda kopuzdan tremi ve ondan ok az farkl olan balama yaylmtr. Bugnk balamalarmzn sapndaki perde taksimat, kopuzunkinden hemen hemen farkszdr. Balama sapnda kullanlan ses sistemi, Trk Msiksi makamlarnda en ok kullanlan perdelerdir. Trk Msiksi, gerek folklor mzii ve gerekse klsik mzii ile en eski devirlerden ve ayn kaynaktan gelmektedir. O devirlerde, elindeki kopuzla ve dilindeki trk ile Anadoluya gelen Trkn, msiksinin zamanla gelierek dallara ayrlmas ve bu

2

dallarn kendi iinde bilimsel olarak dizi, makam ve usl bakmndan tesbit edilerek kullanlmas gayet tabiidir1.

Trkler Orta Asyada sistemletirdikleri msikyi, baka tesirler altnda kalmadan zamanla gelitirmiler, msiknin ilm ynyle de ilgilenmiler ve bu konuda XIII. yzyldan itibaren yazl eserler ortaya koyarak bu ilme hizmet etmilerdir. Trklerin sanata ve zellikle msikye yetenekleri olmad ve aslnda Trk Msiksinin baka milletlerden alnma olduu iddiasn isbat etmek iin, her trl belge ve manta srt evirerek, btn gayretlerini ve mrlerini bu yolda harcayan batl yazarlar ve tarihiler, bu konuda ortaya koyduklar kitap ve makalelerde srekli olarak birbirleriyle tenakuza dmler ve belli bir kaynak zerinde bir trl anlaamamlardr2. Onlarn Trk Msiksinin menei hakkndaki aslsz iddialarn H. Sadettin Arel cevaplandrm ve etkisiz hale getirmitir3.

Trkler, msiki ilmi alannda ok nemli eserler ortaya koymulardr. Mesel Safiyyud-Dn el-Urmevnin e-erefiyye ve Kitbul-Edvr, Kutbud-Dn rznin Drretut-Tc, Abdulkadir Mernin Maksidul-Edvr ve Cmiul-Elhn, Hzr b. Abdullahn el-Edvr, Bedr-i Dildn Muradnmesi, Ahmed olu krullahn Kitbul-Edvr, Ladikli Mehmed elebinin Fethiyye ve Zeynul-Elhn ve Fethullah irvnnin Mecelletun fil-Mskas gibi eserler, mslman Trk Msik bilginleri tarafndan ortaya konulan ve kkl bir kltr yanstan eserlerdir. Bugn, Trk Msiksinin kayna olarak gsterilmeye allan msiklerin klsiklerini bulmak bile mmkn deildir. Bu mzikle klsiklerini bile oluturamamlardr. Aslnda buna gerek de duymamlardr. nk, aradklar her eyi Trk Msiksinde zahmet ekmeden bulmulardr4.

XV. yzylda Osmanl devlet ynetiminde Sultan II.Murad bulunuyordu. II Murad, sanatkr, ir, bestekr, devlet adam ve ordu komutanyd. O, her trl ilim, edebiyat ve sanat alannda alan insanlar desteklemi ve himaye etmitir. Bylece Douda ahruh (1405-1447) nasl Hseyin Baykara (1470-1506) devrini hazrlamsa, Batda da II.Murad, Fatih devrinin hazrlaycs olmutur. II.Murad, Trk Msiksi ile ilgili ok deerli kitaplarn yazlmasn tevik etmitir. Hzr b. Abdullaha el-Edvr adl kitab kaleme aldrmtr. Bu kitapta, yzlerce bileik makam yaptrp, her trl bileimi tecrbe ettirmi ve bu makamlar kaydettirmitir5.

Hzr b. Abdullah, Trk Msiksi Nazariyat konusunda, kendisinden nce yazlm kitaplardan da faydalanarak eser telf eden nemli melliflerden biridir6.

*A.. lhiyat Fakltesi, Trk Din Msiksi Ar. Gr. 1 smail Hakk zkan; Trk Msiksi Nazariyat ve Uslleri, tken Yay., stanbul, 1987. s. 20.

2 zkan, a.g.e., s. 20-21.

3 H. Sadettin Arel, Trk Msiksi Kimindir, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, No: 865, Kltr

Eserleri Dizisi: 112, Ankara, 1988. Arel, bu eserinde Trk Msiksinin ran, Arap, Eski Yunan ve Bizanstan alma olduunu iddia edenlerin yanldklarn isbat etmek iin, ad geen medeniyetlerin msiklerini tek tek ele alm, bu mziklerin ses yapsyla Trk Msiksi arasndaki farklar genice anlatm ve onlarn dayana olmayan iddialarn boa karmtr. 4 zkan, a.g.e., s. 20, 25.

5 Ylmaz ztuna, Trk Msiksi Ansiklopedisi, II/39, MEB, stanbul, 1969.

6 Hzr b. Abdullahn Msik Edvr adn tayan eserinin bir nshas, Topkap Saray Revn Kk

yazmalar arasnda no: 1728de bulunmakta ve 845/1441 tarihini tamaktadr. Dier bir nshas da, Berlin Ktphanesinde bulunmaktadr. Bu eserin bir kopyas Arel Ktphanesinde, dier bir kopyas

3

II.Murad, bilgin ve sanatkr olan Bedr-i Dild adndaki kimseye de, Muradnme adn tayan kitab yazdrmtr. Bu kitap, Safiyyud-Dnin ortaya koyduu ses sistemimizi yeniden haber vermektedir.

Frb, Kitbul-Msikil-Kebr adl eserinde, Trk Msiksinden bahsetmi ve ayn eserde Yunan Msiksinden de sz etmitir. Fakat sonradan gelen msik aratrmaclar, bu bilgileri birbirine kartrmtr. Bylece, Trk Msiksinin Yunan kkenli olduunu iddia eden baz kiiler, Frbnin kitabndaki bu bilgileri, kendi fikirleri iin referans gstermitir7. Aslnda Frbden sonra Safiyyud-Dn de, Trk Msiksinde kullanlan ses sistemini Kitbul-Edvrnda aklamtr. Fakat, II.Muradn emriyle, Bedrinin de Muradnmede Trk Msiksi ses sistemini bir kere daha ortaya koymas, Trk Msiksinin yabanclardan alnd fikrini tamamen yok etmektedir.

Bu dnemde, msik alanndaki almalar ve dehasyla ne kavumu olan msik bilginlerinden birisi Abdulkadir Meradir. Abdulkadir Mera 1360-1435 tarihleri arasnda yaadna gre, belki hayatnn en olgun 35 yln XV. yzylda geirmi, kitaplarn ve bestelerini bu devirde yapm ve yine bu devirde talebelerini stn seviyede yetitirmitir. Abdulkadir Mera, sadece XIV. ve XV. yzyla deil, Klsik Trk Msiksine damgasn vurmutur. ok ilgi ekici ve frtnal bir hayat yaamtr. Eserlerini yzyllarca ilim ve sanat dillerinden birisi olarak kullanlan Fars dillerinde yazdna bakarak hkm veren baz aratrmaclar, Azerbaycanl olan bu Trk insann, ranl msik nazariyats olarak grmek yolunu tutmulardr8. Halbuki hayat ve eserleri incelenecek olursa, onun, bir Trk Msiksi bilgini olduu akca grlr.

Bu dnemdeki dier bir msik bilgini Ahmedolu krullahtr. Ahmedolu krullah (1388-1470) da, II.Muradn emriyle Safiyyud-Dnin Edvrn tercme etmi ve bu kitaba baz msik konular eklemitir.

Ladikli Mehmed elebi (888/1483te hayatta) de bir Trk Msiksi nazariyats olup Amasyada domutur ve II.Muradn ehzdelii zamannda el-Fethiyye adl eserini ona sunmutur9. Bu eserde eski ve yeni makamlara yer vermi ve msik nazariyatndan bahsetmitir. Zeynul-Elhn adl eserini de II.Bayezide sunmutur. Ladikli bu eserinde, birinciye gre daha ayrntl bir ekilde msikden bahsetmektedir.

Ayrca, 1467 ylnda Amasyada doan ehzde Korkut (1467-1513), dedesi Sultan Fatihin yannda stanbulda okumu msikinas, bestekr ve irdi. XV. yzylda Trk Gzel Sanatlarn tevik etmek ve dllendirmek geleneine ehzde Korkut da uymu, sanatkrlarn yetimesine destek olmutur.

da Ankara-Cebeci l Ktphanesinde (T.Y.133de) bulunmaktadr. Eserin mukaddimesindeki fihriste gre, 48 fasldan ibaret olduu yazlmtr. 7 Mustafa Cahit Atasoy, Trk Msiksi Tarihi Ders Notlar, T. Trk Mzii Devlet Konservatuvar,

1993, s. 7. 8 Atasoy, Trk Msiksi Tarihi Ders Notlar, s. 7.

9 Ladikli Mehmed elebinin el-Fethiyye adl eserinin erh ve tahkkini yapan Him Muhammed er-

Receb, mellifin bu eserini Sultan II.Bayezide takdim ettiini sylemektedir. Bkz. er-Risletul-Fethiyye, 1. Bask, Kuveyt 1986, s. 7. Baz kaynaklarda ise, mellifin, bu eserini Fatih Sultan Mehmed iin kaleme ald sylenmektedir. Bkz. ztuna, TMA, II/20. Kanaatimizce, II.Muradn ehzdelii ile torunu II.Bayezid arasnda okca bir zaman dilimi vardr ki, mellifin, bu eserini Fatihe veya II. Bayezide takdim etmi olabilecei ihtimali daha kuvvetli grnmektedir.

4

Yine ayn yzylda yaam olan Mecelletun fil-Mska adl msik nazariyat ile ilgili eserin mellifi Fethullah irvnyi (891/1486) de burada zikredebiliriz. irvn, matematiki olmasna ramen eitli ilim alanlarnda almalar ortaya koymu, daha nceden yazlm olan msik kaynaklarndan yararlanarak daha ierikli ve sistematik bir biimde Mecelletun fil-Mska adl eseri telif etmitir.

XV. yzylda yaam olan Hac Bayram Veli (1352-1429 veya 1430) de z bir Trke ile iirler yazm, kurduu tarikatte msikye yer vermi, msik nazariyats olmamakla birlikte, dn msiknin gelimesine yardmc olmu ve ayrca kendisi de gnmze kadar gelen baz ilhiler bestelemitir10.

Hac Bayram Velinin damad olan Erefolu Rm (. 874/1469) de bu ada yaam ve Erefolu Tarkatini kurmu, bir takm ilhiler bestelemitir.

imdi de XV. yzylda eserleri ve almalaryla Trk Msiksine hizmet etmi olan msik stadlarn tanyalm.

A- XV. YZYILDA TANINMI MSK NAZARYATILARI

XV. yzylda Trk Msiksi alannda gerek eserleri ve gerekse almalar ile bilinen Trk Msiksi nazariyatlar unlardr:

1-Hzr B. Abdullah ( ? - ?) Osmanl Sultanlarndan II.Murad (1421-1451) zamannda yaam olan bir ilim

adam ve msik bilginidir. Aslnda Trk Msiksi Nazariyat zerine eser telf eden melliflerin en nllerinden olmasna ramen, mstakil olarak hayat ve eseri hakknda alma yaplmad iin, biyografisi hakknda fazla bir bilgiye rastlanmamtr.

Hzr b. Abdullahn Trk Msiksi Nazariyat konusunda kaleme ald ve Edvr adn verdii bu eserin bir nshas Topkap Saraynda, Revn Kk yazmalar arasnda no:1728 olup, 845 /1441 tarihlidir.

2-Bedr-i Dilad ( ? - ?) XV. yzyl mehur doktor ve irlerinden olup, isminin tam olarak Mahmud

ibn Muhammed Dilad irvn olduu sylenmektedir11. Tahminen 1400 tarihlerinde doduu sylenmektedir. Sultan II.Murad dneminde yaad bilinmektedir. Hayat hakknda fazla bir bilgi bulunamamtr. Yalnz, 1437 tarihinde kaleme ald Kemlnme isimli eserinden, yaad devir ortaya kmakta ve Bedri Dilad olarak tannmaktadr.

Sadettin Nzhet Ergun, Bedri Dilad isminin, takma bir isim olduunu kabul etmektedir. nk, Bedri Dilad takma adyla telf ettii Muradnme adndaki eseri, 51 babdan meydana gelmekte, baz yerlerinde ok ak sak beyitler olduu sylenmektedir. Nikh, evlenme ve cinsel iliki hakknda, devrine gre edebe ve ahlka aykr yazlar bulunduu ve mellifin bundan dolay asl ismini gizleyerek

10

Atasoy, Trk Msiksi Tarihi Ders Notlar, s. 9. 11

Mahmut Karaka; Msbet limde Mslman limler, Kltr Bakanl Yay., No: 1289, Ankara, 1991. s. 476.

5

Bedri Dilad takma adn kulland sylenmektedir12. Bursal Mehmed Tahirin Osmanl Mellifleri eserinin 3. cildinde, tabipler konusunda ad geen Mahmud ibn Muhammed Dilad irvnnin, Muradnme isimli eserine dayanarak, bu iki ismin ayn ahslar olduu sylenmektedir. Eserin muhtevs gz nnde bulundurulursa, 1427 tarihinde manzum olarak kaleme alnd sylenen bu eserin, ierisinde tpla ilgili bilgiler yannda, satran hakknda ve mzikle ilgili makamlar konusunda, ayr ayr ksmlar bulunduuna baklarak, bu ahsn, msik nazariyats olan ve II.Muradn emriyle Muradnmeyi kaleme alan kii olabilecei ihtimali kuvvetli grnmektedir. Kanaatimizce, Bedri ve Muradnmesi zerinde mstakil olarak allmadka, onun biyografisi hakknda verilecek bilgilerin hatadan slim olmas mmkn deildir.

3-Abdulkadir Mer (1360-1435) Abdulkadir Mer, XV. yzyln en byk msik std, szendesi, hnendesi

ve bestekrdr. O, msik alanndaki almalaryla sadece XV. yzylda kalmam, Klsik Trk Msiksi tarihi ierisinde stn bir yer tutmutur. Bu bakmdan, Abdulkadir Mernin hayatn ve almalarn biraz daha genie ele almak istiyoruz.

Abdulkadir, XIV. yzyln ortalarnda, o dnemde Celyir Devletinin (gnmzde rann snrlar iinde bulunan Gney Azerbaycann) Mera ehrinde domutur. Doum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, 1350 ile 1360 yllar arasnda dnyaya geldii sanlyor. Babasnn adnn Gysud-Dn Gayb olduu bilinen Abdulkadirin, babas hakkndaki bilgiler de, onun aklamalarndan elde edilmektedir. Abdulkadirin kendi ifdesiyle, babasnn eitli ilimlerdeki bilgisiyle, birinci dereceden sayldn, zellikle msikde hi kimsenin, babasnn mertebesine ulamadn ve ulaamayacan syledii rivyet edilmektedir13.

Abdulkadirin daha Meradan ayrlmadan nce, eitli ilimlerde mkemmel bir tahsil grd, hner kazand ve bulunduu evrenin en byk mzisyeni haline geldii anlatlmaktadr. Abdulkadir, kraat ilmi, iir ve edebiyat okumu, cel hat, Arapa ve Farsa renmitir. Anadili Trke olan Abdulkadirin, Farsay da ayn derecede rendii muhakkaktr. Arapasnn da, dier iki dile yakn bir seviyede olduu sylenen Abdulkadirin, msikde dehs ile doduu ve esiz bir mzisyen olduu ve gen yanda tm Meraya kendisini kabul ettirdii sylenmektedir. Abdulkadirin, msik hretiyle, bestekrlyla, hnendeliiyle, d ve msik bilgini olarak drt ayr sahada baarl ve hepsinde de rakipsiz olduu nakledilmektedir. stelik din d msikden baka, dn msikde ve Kurn okumakta da esiz olduu ve 8 yanda hfz- Kurn olduu, rivyet edilen haberler arasndadr14.

Abdulkadirin ocukluk ve yetime dneminde, babasnn ona ok zen gsterdii ve ok efkatli davrand sylenmektedir. Babasnn, onu msik alannda yetitirmesindeki amacnn, Kuran ezberlemesi, gerekli nameleri bellemesi ve

12

Karaka, a.g.e., ayn yer. 13

Murat Bardak, Maragal Abdlkadir, 1. Bask, Pan Yay., stanbul 1986. s. 19-21. 14

Ylmaz ztuna, Abdulkadir Mer, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., no: 916, Ankara 1988, s. 7-8.

6

beenilen ezgilerle okumay renmesi olduu, yine Abdulkadirin kendisinden nakledilen haberlerdendir.

Abdulkadir Meranin deiik Trk hkmdarlar dnemlerindeki hizmetleri ksaca yledir:

Abdulkadir, ok gen yata msik alannda hnende, szende, bestekr ve msik bilgini olarak dikkatleri zerine ekmitir. Badata geldikten sonra, burada tahtta bulunan Hseyin Han Celyir (776-784/1374-1382)in nedimi olmutur. Hseyin Handan sonra yerine, bestekr ve dilde ir olan kardei Ahmet Han Celyir (784-813/1382-1410) geer. Abdulkadir, an ve hretini artrarak onun saraynda bulunur15. Hatta byk bestekrlardan Rzud-Dn Rdvn ahn idaresindeki bir saray msiksi yarmasna girerek kazanr ve yzbin dinarla mkfatlandrlr. Bylece sarayn ba hnendesi olan Abdulkadirin an, bestekr ve msik bilgini olarak tm yakn douda yaylr. Rivyetlere gre, 1393te birinci defa Badat zapteden Timur, dier sanatkrlarla birlikte onu Semerkanta gtrr. Abdulkadir Trkistanda, dou Trklerinin msik uslp ve geleneklerini inceler ve bylece Timurun Semerkant saraynda takdirini kazanarak mshibi olur. Daha sonra, Badat geri alan Ahmet Celyirin saraynda yaamaya balar. 1401 tarihinde Timur tekrar Badat zaptedince, Abdulkadir tekrar Timurun eline der. Timur, kendisine ihanet edenlere idam hkm verir. Abdulkadir fevkalde bir sesle onun yannda Kuran yetlerinden bir miktar okumaya balaynca, Timur onu affeder ve bir nian mektubuyla Semerkant sarayna gnderir. Burada bir mddet Timurun olu Sultan ahruh (813-851/1409-1447)dan ayn iltifat grr. 1421de izin alarak Bursaya gelen Abdulkadir, tahta henz km olan II.Murada Maksidul-Elhn (Namelerin amalar)16 adl eserini takdim eder. Daha sonra, Herata dner ve burada lmne kadar mreffeh bir hayat yaar ve 1435te Heratta veb hastalndan lr17.

Abdulkadir, devrinin iri, ressam ve hattat olarak da bilinmektedir. Abdulkadir, msik letlerini cad ve slah eden, Trke iir syleyebilen ve dou dilini ok iyi bilen bir kiidir. Abdulkadir Meranin, ounu Farsa yazarak bizlere brakm olduu eserleri unlardr:

a-Kenzul-Elhn (Nameler Hazinesi): Nota kolleksiyonu mecmuas olan ve yzlerce Trk Msiksi eserinin, ebced notas ile kaleme alnd bu eser ne yazk ki kayptr. Bu esere, msik tarihini deitirecek bir kaynak gzyle baklmsa da, nshasnn nerede olduu ortaya karlamamtr18. Bu eser bulunabilseydi, Trk Msiksi zerindeki bilgilerimiz fevkalde artarak, canl rneklere kavuacakt. Makasidul-Elhnn sondan bir evvelki faslnn bitiminde, Kenzul-Elhnn 100

15

Abdulkadir Mera, Celyirlilerden Hseyin Hann saraynda bir ramazan aynda her gn bir msik eseri bestelemek suretiyle gsterdii kabiliyeti, tarihiler tarafndan rivyet edilmitir. Lavignac,V. 2978. Azdan aza intikal eden ve kr denilen bestelerinden bir ou bugn de icr edilmektedir. Bkz. H.G. Farmer, Abd al-Kadir b. Gayb al-Hfz al-Mara, slm Ansiklopedisi, MEB, stanbul, 1964-1986, I/83-84. 16

Abdulkadir Mer, Maksidul-Elhn, Nuruosmaniye, no: 3656 (250x170 mm. 25 st. 105 vr.). 17

Ruhi Kalender, XV. Yzylda Msik Kuram (Nazariyat) ve Zeynul-Elhn f lmit-Telf vel-Evzn, (Ladikli Mehmed elebi), Ankara, 1982 (Baslmam Doktora Tezi). s. 23. 18

Bardak, a.g.e., s. 148.

7

mfredt (eitli besteler) ve Nevbet-i Mretteb (fasl)19 adl konular ihtiv ettii, ad geen eserde kaydetmektedir20.

b-Cmiul-Elhn (Nameleri Toplayan): Mellif bu eserini 1406da kaleme alm ve oullarndan Nureddin Abdurrahmana hediye etmitir21. Kitab daha sonra geri ald ve baz ilveler yapt bilinmektedir. Eserin 1415te Farsa kaleme alndn ve Timurun olu ahruha takdim edildiini syleyenler de vardr22. Bu kitabn nshalar: Nuruosmaniye, no:3644, 280x175 mm. 33st. 118 vr. Eserin, ayn ktphane 3645 numarada kaytl (245 vr.) dier bir nshas vardr, (bu nshann bir kopyas da Arel Ktphanesinde bulunmaktadr).

c-Maksidul-Elhn (Namelerin Amalar): Eser Farsa Kaleme alnm ve 1422 ylnda Sultan II.Murada sunulmutur. Bunun bir nshasnn, ngilterede Leiden niversitesi Kitaplnda, dier bir tanesinin de Rauf Yekta Beyin ktphanesinde olduu sylenmektedir. Abdulkadir bu eserinde, kendi yapt sazlarla ilgili bilgiler vermektedir. Ayrca msik sanatnn kymetini anlatmaktadr. Eserin Hicr 903te nesh hatla yazlm olan gzel bir nshas, Nuruosmaniye Kitaplnda, no:3656da 250x170 mm. ebadnda, 28 st., 105 yk. eklinde bulunmaktadr.

d-erhu Kitbil-Edvr: Bu kitap, Safiyyud-Dn Abdul-Mumin el-Urmevnin Kitbul-Edvr adl eserinin aklamasdr. Bir nshas, Nuruosmaniye Ktphanesinde 3651 numarada kaytl bulunan mecmuann birinci rislesidir. Farsa olan bu eseri, II.Muradn emriyle, Ahmedolu krullah Arapa nshasndan Trkeye tercme etmitir.

e-Fevid-i ere: Mellifin bu eseri Farsa olup, her biri ikier fasllk 10 faideden meydana gelmektedir. 1.Faide: Msik zerine hadisler. 12 Makam. 2.Faide: 7 vze. 24 ube. 3.Faide: 12 Makamn geni biimde analizi. Drt tabakann tedkiki. 4.Faide: Drtl eitleri. Alt parman kullanlmas metodu. 5.Faide: Tarika yapma yollar. Udla icrann kurallar. 6.Faide: Msik formlar. ntikal yollar. 7.Faide: Abdulkadirin kendi buluu olan ka devirleri. Usllerin icrsyla ilgili kurallar. 8.Faide: Hnendeg. Terkb, vze ve ubelerin mnasebetleri. 9.Faide: Takrir ve mergule eitleri. alglarn tasnifi, adlar ve zellikleri. 10.Faide: Eskiden yaam nl msikinaslar. Frb ve Safiyyud-Dnin baz grlerine itirazlar gibi konular ihtiv etmektedir.

Bu eserin mellif hatt, Nuruosmaniye Ktp., 3651/II numarada kaytl olup, tarihsiz, cild: 267x15 mm, yaz: 180x106 mm, 68/b-119/b arasnda ve talik yaz ile yazlmtr.

f-Besteleri: Abdulkadir Meranin bugn elimizde 30 bestesi olduu sylenmektedir. Bu eserler, XIV. yzyln son ve XV. yzyln ilk yarsndan bize

19

Nevbet-i Mretteb XV. yzylda saz ve szl eserlerden meydana gelen, bestelenmesinde nemli bir msik bilgisi gerekli olan, Seluklular ve daha nceki devirlerde Trk Hkmdarlarnn, saray ve konaklar nnde asker mzkalarla alnan nevbet-i mretteb gibi eserlerin de Abdulkadir Mera tarafndan yapld kaydedilmektedir. Hayri Yenign, Abdulkadir Mera, Msik Mecmuas, Say: 112, s. 103. 20

Kalender, XV. Yzylda Msik Kuram, s. 24. 21

ztuna, TMA, I/8-9. 22

Mustafa Yeil, Trk Msiksi in Bir Bibliyografya Denemesi, Msik Mecmuas, Say: 221, s. 136-137.

8

kalm bulunmaktadr. Fakat, Abdulkadirden kald sylenen bestelerin, kendisine ait olmadn savunan da vardr. Buna gre:

fa-Bu eserlerde kullanlan makam dizilerinim ou, Abdulkadir dneminde kullanlan ve onun bizzat kaydettii dizilere uymamaktadr.

fb-Ayn durum usller hakknda da geerli olup, zellikle Haff ve Muhammes gibi usller, Abdulkadirin yazd ekilde deil, daha sonraki yzyllarda kaleme alndklar biimdedir.

fc-Bu bestelerdeki formlar, Abdulkadirin bahsettii trlere kesinlikle uymamaktadr.

fd-Kullanlan gfteler, Abdulkadirden sonra yaam olan irlere ait bulunmaktadr.

fe-Abdulkadirin bizzat kendi bestesi olarak gftelerini verdii eserlerden hi biri, bugn elimizde deildir. Onun, adn bile vermedii bir ok eser, rislelerde ona aitmi gibi gsterilmektedir23. Her ne kadar, bu eserlerin ona ait olmad ilgili kaynakta belirtilmekteyse de, bu bestelerin icrasnda, makam, usl ve geki ynyle byk bir sanat deeri tad akca grlmektedir. Bylece bizde, onlarn ancak Abdulkadir Mera gibi sanat dehas olan kiiye ait olabilecei kanaatini uyandrmaktadr.

Sonu olarak diyebiliriz ki, her ne kadar bu konuda ihtilaf varsa da, Abdulkadir Mera, bu yzylda yaam olan ok byk bir bestekr, iyi bir nazariyat, mkemmel bir d ve szendedir.

Abdulkadir, eserlerinde eski msik bilginlerinin grlerine yer verirken, kabul etmedii baz blmleri, nedenleriyle birlikte, kendine gre bir slpla aklar. eitli konularda yeri gelince, zaman zaman anlarndan bahseder. Bazlarn eletirir, baz kiileri ver. Abdulkadirin eserleri gnmzde ok deer tayan kaynaklar olup, bu kitaplar, teori dnda baz bilgileri de kaydetmektedir. Dnemin alglarn, mzik formlarn, zamann tannm mzisyenlerini gayet akc Farsa slbuyla anlatmaktadr.

4-Ahmedolu krullah (1388-1470?)

Ahmedolu krullah, Trk Msiksi nazariyats, tarihi, bilgin ve devlet adamdr. Babas ahbeddin Ahmeddir. Dedeleri, Ouzlarn Salur boyundan Toandr. krullahn 1409da Osmanoullarnn hizmetine girdii zaman 21 yanda olduu sylenmektedir.

krullah, zamanla hnednn yakn hizmetkrlarndan olduu, s elebi, I.Sleyman, Sultan Ms, I.Mehmed, II.Murad ve Fatih Sultan Mehmed dnemlerinde grevlerde bulunduu sylenmektedir. II.Murad tarafndan Karamanolu brahim Beye ve Karakoyunlu Sultan Cihan-aha eli olarak gnderildii de sylenenler arasndadr. Msikye dir eserlerini, Msikye ok dkn olduu sylenen II.Muradn tevikiyle yazd ayrca onun, Fatihin katnda da itibar kazanm bir kii olduu nakledilmektedir.

krullah, Safiyyud-Dn Abdul-Mumin el-Urmevnin Edvrn, Terceme-i Kitb- Edvr adyla Arapadan Trkeye tercme etmitir ki, padiaha ithaf edilen

23

Bardak, Maragal Abdlkadir, s. 127-128.

9

asl nshasnn Ruf Yekt Beyin ktphanesinde olduu ve tercmeye baz ilveler yapt sylenmektedir. Fakat bunlara ramen krullahn daha ok, Farsa kaleme ald Behcetut-Tevrh adl genel tarihiyle tannd ifde edilmektedir24.

5-Ladikli Mehmed elebi (888/1483te Hayatta)

XV.yzyl Trk Msiksi nazariyatlarndan birisi de Ladikli Mehmed elebidir. sminin nisbetinden de anlalaca zere Ladiklidir25. Babasnn ad Abdulmecid b. Nash b. srfildir. Onun mehur eseri Zeynul-Elhnn Zeytne (Tunus) nshasnda, babasnn adnn Abdulhamid eklinde yazld sylenmektedir26.

Ladikli Mehmed elebi, msik sanatn seven ve bu sanat iin zamann tedkk ve aratrmalarla deerlendiren bir Trk Msiksi bilgini olup, yaad devirde msik sanatna vkf olmakla birlikte, bir takm deiiklikleri tesbit etmekle kalmam, eski ile yeniyi karlatrarak farklar ortaya koymaya almtr27.

Ladikli, msik nazariyat ile ilgili iki nemli eser kaleme almtr. Aslnda muhteviyat bakmndan aralarnda fazla bir fark olmayan bu eserlerden ilki er-Risletul-Fethiyye fil-Mska adn tamaktadr ki, mellifin bu eserini, II. Sultan Bayezid tahta kmadan nce, Amasyada vali iken bu ehre bal Ladik kasabasnda telf ettiini ve Fatih Sultan Mehmede takdim ettiini kaynaklar zikretmektedir28.

Mellifin, dier eserinin ad Zeynul-Elhn f lmit-Telf vel-Evzndr. 1483 tarihinde telf edildii ve onun son almas olarak bilinen bu eserin tarihini esas alan aratrmaclar, mellifin lm tarihini yaklak olarak 1500 eklinde vermektedir. Ladikli, bu eserini Fatihin olu II.Sultan Bayezide sunmutur. Bu

24

ztuna, TMA, II/292. 25

Bu yerin nerede olduu hususunda deiik grler ileri srlmtr. Ylmaz ztunaya gre Ladik, Samsunun kazasdr. Bkz. TMA, II/20. Ladiklinin el-Fethiyye adl eserinin erh ve tahkkini yapan Him Muhammed er-Recebe gre Ladik, amn deniz sahilinde ve Humusun kasabalarndan saylan eski bir Anadolu ehridir. Bkz. Muhammed b. Abdul-Hamd el-Ldik, Er-Risletul-Fethiyye, erh ve Tahkk: Him Muhammed er-Receb, 1. bsk., Kuveyt 1986, s. 7, dipnot. 1. smail Hakk Uzunarl ise, mellifin Denizli iline bal Ldik kasabasnda doduunu kaydetmektedir. Bkz. Osmanl Tarihi, II/600, Ankara 1949. Ladikli Mehmed elebinin Zeynul-Elhn f ilmit-Telf vel-Evzn adl eseri zerinde alma yapan Ruhi Kalenderin doktora tezindeki bilgiye gre Ladik, Anadoluda Amasya vilyeti yaknnda bir kasabann addr. Kalender, bu konuda Ruf Yektann ileri srd bir haberi esas alarak, mellifin Amasyaya bal olan Ladikte doduunu kabul etmektedir. Bkz. XV. yzylda Msik Kuram (Nazariyat) ve Zeynul-Elhn f lmit-Telf vel-Evzn, (Baslmam Doktora tezi), Ankara 1982, s. 60-61. 26

Fethiyyenin erh ve tahkkini yapan Muhammed Him er-Receb, yukarda ad geen almasnda ( s.7de ), Ladikli Mehmed elebinin tam ismini, Muhyid-Dn Muhammed b. Abdil-Hamd el-Ldik eklinde kaydetmektedir. 27

Kalender, XV. yzylda Msik Kuram..., s. 59. 28

ztuna, TMA, II/20. Kalender, a.g.e., s. 61. Fethiyyenin erh ve Tahkkini yapan Him Muhammed er-Receb, Ladiklinin bu eserini Sultan II. Bayezid iin telf ettiini ve ona takdim ettiini sylyorsa da (Bkz. a.g.e., s. 7), bu konuda Ruf Yektdan naklettii bilgilere gre yorum yapan Kalenderin grnn, kaynaklara daha uygun olduu grlmektedir. Bu eserin bir nshasnn Londrada British Museum Or: 6.629da ve Kahire, Drul-Ktb, 364te bulunmaktadr. Bir kopyasnn orum-skilip Halk Ktphanesinde no: 972de kaytldr. Baka bir nshasnn da Tunusta Zeytniye Cmi Ktphanesinde olduu ve Baron dErlanger tarafndan La Musique dArabe adyla Franszcaya evrilerek neredildii bilinmektedir.

10

eserde geen konularn, daha sonra kaleme alnmas sebebiyle, Fethiyyeye nisbetle daha geni anlatld grlmektedir. Her ikisini de inceleme frsatn bulabildiimiz bu kaynaklar arasnda, muhtev bakmndan fazla bir fark grlmemektedir. Bu eserin Nuruosmaniye Ktphanesi no:3655te bir nshas vardr. Bu nshadan alnan bir kopyas da A.. lhiyat Fakltesi Ktphanesi Y.19676da kaytldr. Bu eserin Trkeye evrilmi bir nshas, Konya Mevln Mzesi Ktphanesi no:2192de kaytldr.

6- Fethullah irvn (891/1486)29

Fethullah irvn, isminin nisbetinden de anlalaca zere irvanldr. irvan, Kafkaslarn dousunda, Hazar Denizinin sahilinde, Daistann gneyinde bir hattadr. Bu byk lim, muhtemelen 820/1417 yl civarnda irvana bal emh kasabasnda (bugn Azerbaycanda) dnyaya gelmitir30. Knyesi tam olarak Fethullah b. Eb Yezd b. Abdil-Azz b. brahim e-bern e-emh e-irvndir. Kaynaklar arasnda onun ismini deiik ekilde verenler vardr. Ktib elebi, irvnden ah Fethullah diye bahsetmektedir31. Bir de onun Mecelletun fil-Mska adl eserinin kapanda, -mstensih hatas olsa gerek- ismine Mmin ilve edilmitir32. Baz kaynaklar da -yine yanl olarak- onun babasnn ismini Molla krullah eklinde kaydetmektedir33. irvn, renimine babasnn yannda balad. Daha sonra Serahs ve Tsda tahsiline devam etti

34. Fethullah irvnnin ilim tahsili iin uzun seyahatler yaptn ve 839 yl balarnda (1435 yl ortalar) ncelikle Semerkante gittiini ve orada Ulu Beyin kurduu medresede renim grdn kaynaklar zikretmektedir. irvn, orada bamderris olan Kadzdeden (Bursa Kads Mahmud elebinin olu Musa Paa) Usl-i Fkh, Cedel, Kelm, Astronomi ve Geometri ile dier riyz ilimleri okumutur. Hocasnn bizzat yazp verdii 15 Rebul-hir 844 (13 Eyll 1440) tarihli iczetnmede (Bkz. erhut-Tezkire fil-Heye, Sleymaniye Ktp., Damad brahim Paa, no:847, vr. 14/a-15/b), irvnnin okuduu belirtilen eserler unlardr: erhut-Tezkiretin-Nasriyye fil-Heye (Nizmud-Dn el-Arec en-Nsbrnin erhi), erhu Muhtasari bnil-Hcib f lmeyil-Usl vel-Cedel (Seyyid erf el-Crcnnin eseri) ve erhul-Mevkf (Crcnnin eseri)dr. Ayrca Kadzdeden erhul-Mlahhas fil-Heye ve erhu Eklit-Tess adl eserlerini de okuduu Takprzdeden renilmektedir35.

29

Fethullah irvnnin Hayat, eserleri ve msik nazariyat ile ilgili kitab olan Mecelletun fil-Mska hakknda daha geni bilgi iin bkz. Bayram Akdoan; Fethullah irvn ve Mecelletun fil-Mska Adl Eserinin XV. yzyl Trk Msiksi Nazariyatndaki Yeri, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara, 1996. 30

Cemil Akpnar, Fethullah e-irvn, DA, XII/463 vd. 31

Ktib elebi, Kefuz-Zunn, I/39,67, MEB, stanbul, 1972. 32

Fethullah irvn, Mecelletun fil-Mska, Topkap Saray, III. Ahmed Ksm, no: 3449. Ayrca Bkz. Ylmaz ztuna, Trk Msiksi Ansiklopedisi, II/55, MEB, stanbul 1969. 33

Sdeddin b. Hasan Can (Sdettin Hoca), Tcut-Tevrih, II/459, Tabhne-i mire, 1279, (nr. . Parmakszolu), stanbul, 1979, V/ 95. Baba adnn yanl verilmesi hakknda ayrca bkz. mer Rza Kehhle, Mucemul-Mellifn, VIII/51, 54, Beyrut 1957. Badatl smail Paa, Hediyyetul-rifn, I/815, stanbul 1951-1955. 34

Akpnar, Fethullah e-irvn, DA, XII/463. 35

smud-Dn Ahmed b. Mustafa b. Halil Takprzde (.961/1553), e-ekikun-Numaniyye, terc. (Mehmed) Mecd, stanbul, 1989, s.15-16, 108.

11

Gerek ilim tahsilinde ve gerekse hocalnda, bir ok yerler dolaan irvnnin, Fatih Sultan Mehmedin stanbul kuatmasna balad sralarda Bursaya niin gittii ve orada ne kadar kald hususunda ak bir bilgiye rastlanmamaktadr. El-Ferid vel-Fevid adl eserinin mukaddimesinde36, Mverunnehirden ayrlrken asl niyetinin Osmanllar nezdine gitmek olduunu syleyen irvnnin, 1453 ylnn ilk aylarnda, stanbulu fethetme heyecan iindeki Bursaya gidiine ve sadrazama yakn olma isteine baklrsa, ahsen fethe hizmet etme amacn tad dnlebilir. irvnnin, Mecelletun fil-Mska adl eserini de bu sralarda Fatihe takdim ettii zannedilmektedir37. Baz kaynaklarn, irvnnin lm tarihini 1453 olarak gstermesi yanltr. nk onun, baz nemli eserlerini bu tarihten sonra kaleme ald bilinmektedir. Mesel el-Ferid vel-Fevid f Tavzhi erhil-Mulahhas (Kaynaklarda Talkt al erhil-amn) adyla geen eserini 878/1473 ylnda, erhut-Tezkire f lmil-Heye adl eserini 879 (11 Ocak 1475)te ve erhul-Envr li-Amelil-Ebrr adl eserini de 883/1478 ylnda kaleme almtr38. irvn, er ve akl ilimlerle Arap dili ve edebiyat yannda matematik, astronomi ve corafya da okuttuu iin, Ulu Bey Medresesinde yetitikten sonra, Anadoluya msbet ilimleri gtren ve bunlarn yaylmasn salayan iki nl limden biri saylmaktadr39. Fethullah irvn, retim grevi esnasnda ve dier zamanlarda ok nemli erhler ve hiyeler yazmtr. Fethullah irvnnin Mecelletun fil-Msika adl eseri, msik alanndaki tek almasdr. Bu eser, onun ok ynl bir lim olduunu ortaya koymaktadr. Mellif, bu rislesini Fatih Sultan Mehmede ithaf etmitir. Msik nazariyatndan bahseden bu eseri, eksiksiz olan tek nsha olarak bilinmektedir. Eckhard Neubauerin bu eser iin yazd mukaddimesinde40 de belirttii zere, tam ve tek bir nshas, Topkap Saray III.Ahmed ksm, 3449 numarada 95 vr. olarak bulunmaktadr. Bu eser, tpk basmla Fuat Sezgin tarafndan Frankfurtta, 1986da neredilmitir.

Bylece, XV. yzylda Trk Msiksine hizmet eden nemli ahsiyetleri zetledikten sonra, imdi de XV. yzyl Trk Msiksi Nazariyatnn zelliklerini grelim.

B- XV. YZYIL TRK MSKS NAZARYATININ GENEL ZELLKLER

Trk Msiksi Nazariyatnn, XV. yzyl ierisindeki durumunu bir ka ynden ele almak mmkndr. Bu yzylda kullanlm olan msik terimlerini, makamlar, uslleri ve Trk Msiksi Nazariyat iinde geen dier konular incelememiz gerekmektedir.

Geni bir alana sahip olan Trk-slm Msiksinin nazariyat kitaplar genel olarak iki blmden meydana gelir:

36

Bkz. Fethullah irvn, el-Ferid vel-Fevid, Topkap Mzesi Ktphanesi, III.Ahmed, no: 3294. 37

Akpnar, Fethullah e-irvn, DA, XII/464. 38

Akpnar, a.g.e., XII/464 vd. 39

Advar, Osmanl Trklerinde lim, 2.bsk., Maarif Matb., stanbul, 1943, s. 20. 40

irvn, Mecelletun fil-Mskann Frankfurtta tpk basmla neredilen nshas, ilk sayfalar.

12

Birincisi, ses sistemiyle bundan kaynaklanan namelerin durumu, telf ve makamla ilgili unsurlar.

kincisi ise, ka yani ritm konusu ve bununla ilgili olan hususlardr. Yukardaki ana balklar altnda toplanan nazariyat konular, bu kitaplarda en

ince ayrntlarna kadar ele alnr ve anlatlr. Genellikle bu yzylda kaleme alnan eserlerin banda, uzunca bir duann ve yaplan almann, kendisine ithaf edildii kiiye hitabn ve vglerin bulunduu bir mukaddimeden sonra, msikyle ilgili teknik bilgilere geilir. nce msiknin anlam aklanr, ses ve sesle ilgili terimlerin tarifleri verilir ve ses sistemi, hayl bir ud teli zerinde izah edilerek aralklar gsterilir. Seslerin uyumluluk ve uyumsuzluklar ile ilgili zellikleri aklanr, birbirleriyle olan ilikileri teferruatl bir ekilde anlatlr. Daha sonra, drtl ve beli aralklara gelinir. Bunlardan hareket ederek makam konusuna girilir, vze, terkb ve ubeler incelenir, bunlar ayr ayr snflandrlr ve makamlarla ilgili bir takm tablolar ve cetveller sunulur. Artk birinci ksm bitmi, ka konusuna girilmitir. kan tarifinden balanr, ka ile ilgili unsurlar, temelleri, geleri ve meydana gelii genie anlatlarak, eserin kaleme alnd dnemde kullanlan usllerle ilgili edvr aklanr. Sonunda da, mellifin, eserle ilgili syleyecek nemli bir notu varsa onu sunar ve eser, bir htime (biti) duasyla sona erer.

Muhtev ynyle ksaca bu durumda olan XV. yzyl nazariyat kitaplar, kullanlan terimler, nota ve ses sistemi, makamlar ve usller asndan, daha sonraki yzyllara ve gnmze gre baz farkllklar arzetmektedir. Bunlar ayr ayr ele almak istiyoruz.

1-XV. Yzylda Trk Msiksinde Kullanlan Terimler.

Bu yzylda Osmanl lkesinde konuulan dil Arapa, Farsa ve Trke kkenli kelimelerden oluan bir lgate sahip olduundan, bugn bunlarn ou deimitir. Fakat, hal Trke karl bulunamayan terimler vardr. Aslnda, sanat ve teknik alandaki bir ok terimin Trke karlnn ortaya konulmas, terminoloji bilgisini gerektirmektedir. Mzik terminolojisi de, mzik terimlerinden bahseden bir ilimdir

41.

Eskiden bizde terim karl olarak stlah kelimesi kullanlrd42. Trk Msiksinde terim konusu balbana nemli bir konudur. Msik terimi olarak 1893te Muallim Kzm Uz, alfabetik sraya gre Musik Istlahati adnda bir eser kaleme almtr. Eski harflerle baslm olan bu eseri, daha sonra ekler de katarak yeni harflerle Gltekin Oransay neretmi bulunuyor. Cumhuriyet dneminde msik terimleri zerinde ilk ciddi almalar Hseyin Sadettin Arel yapmtr43. Terim konusunu fazla uzatmadan asl konumuza dnmek istiyoruz.

41

Msik terimleriyle ilgili almalar iin Bkz. H. Sadettin Arel, Msik Terimleri, Msik Mecmuas, Yl: 1948, Say: 8, 9, 10. 42

Terim kelimesi Franszcada u, son anlamna gelen terme kelimesinden Trkeye uydurulmutur. Terminoloji, term (terme) ile, ilim karl olan (logie)den kaynatrlarak yaplmtr. Terim kelimesinin yabanc dillerdeki karlklar Franszcada Expression, ngilizcede Expression, Almancada Ausdruck ve yalyancada Expressione dir. 43

Mustafa Cahit Atasoy, Mzik Terminolojisi Ders Notlar, T Trk Mzii Delet Konservatuvar, stanbul, 1993, s. 2.

13

XV. yzyl kltr ve sanat hayat, tek kelime ile meden hayat bakmndan da ilerleme yzyldr denilebilir. XIII. ve XIV. yzyllardaki Trkeye dn hareketi, bu yzylda yavalamtr. zellikle ilim ve edebiyat dilinde Arapa ve Farsa kelimeler rabet grmeye balamtr. Bu hareket, Trk aydnlarnn Arap ve ran dillerine dn anlamnda deildir. Byk bir alana yaylan Trk-slm Devletinin, hakim bulunduu sahalara sz geirecek derecede, zengin bir dile duyduu ihtiyatandr. Ksaca, byk bir devletin dili olmasndandr. nk bu yllarda Trkeye giren kelimeler, yalnz Arap ve Acem dillerinden gelen szler deildir. zellikle Balkan dillerinden Yunanca, Latince ve talyancadan da kelimeler gelmitir. Bu dillerin konuulduu yerlere hakim ve sahip olan Trkler, bir yandan oralara szler gtrmler, dier yandan buralardan kelimeler almlardr. Yeni gelen kelimeler, Trkenin kendi bnyesinde gelimesine engel olmu, fakat dilimize daha geni bir ifade kolayl vermitir44.

XV. yzylda, Trk Msiksi kaynaklarnda geen baz terimler.

XV.yzylda Trk Msiksi nazariyat kitaplarnda kullanlan bu terimlerin hangi anlamlarda kullanldn, o dnemde yaam msiki bilginlerinin aklamalaryla verirken, zaman zaman daha sonraki yzyllarda ve son asrda yaam msik stadlarnn ve dil bilimcilerinin ayn kelimeleri nasl anladklarn da belirtmeye altk imdi XV. yzylda msik nazariyat kitaplarnda geen kelime ve deyimlere geiyoruz:

NAME ( ): Yekdierine mnasebet-i tmmesi olan bir ka perdenin bir arada icry- terennmne denir45.

bn Manzr ise nameyi: Okuyuta veya baka eylerde sesi ve kelimeyi gzelletirmektir46 diye tarif etmitir.

Name, aslnda ses demektir. Trke ezgi, r; Farsa nev; Yunanca melos; Franszca melodi; ngilizce melody; Almanca melodie kelimeleriyle karlanmtr47. Ladikli Mehmed elebi Zeynul-Elhn... adl eserinde nameyi: Bahsedilen bir zamana balanan bir sestir diye tarif etmitir48. Fethullah irvn ise nameyi: drak edilmi olan bir zaman ierisinde kalan sestir.49 diye aklamtr.

LAHN ( ): Ferid Develliolu lahni name ve ezgi olarak aklamtr50. bn Manzr ise: Sesi boazda tekrar ederek uzatmak, okuyuu ve iiri gzelletirmektir.51 diye tarif etmitir. Lahn msikde sesi ykseltip alaltmaya denir. Istlahtaki anlam ise: Snrl bir ekilde tertip edilmi olan eitli pes ve tiz namelerin meydana getirdii

44

Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, II/437, stanbul 1971. 45

Kzm Uz, Msik Istlahat, K Yay., Ankara 1964 (Gltekin Oransay tarafndan dzeltilip geniletilmi yeni basm), s. 47. 46

bn Manzr, Lisnul-Arab, XII/590, Beyrut 1956. 47

ztuna, TMA, II/62. 48

Ladikli Mehmed elebi, Zeynul-Elhn f lmit-Telf vel-Evzn, Nuruosmaniye Ktp. Eski no: 3655, Yeni no: 3138, vr. 5/a-b. 49

Fethullah irvn, Mecelletun fil-Msika, Topkap Saray, III. Ahmed Ksm, No: 3449, s. 48. 50

Ferid Develliolu, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, 4. Ofset bsk., Ankara 1980, s. 256. 51

bn Manzr, Lisnul-Arab, XIII/383.

14

topluluktur.52 Baka bir tarifte ise lahn: Ho bir ekilde eitli tizlik ve peslikteki nameler topluluudur.53 diye de tarif edilmitir.

Dr. Suphi Ezgi ise lahn muayyen bir makam ve l ile ibda edilmi gfteli, gftesiz nameler.54 olarak tarif etmitir

MSK ( ): slm Kltrne bal olan btn dillerde ayn telaffuzla yer alm, belki de tek Yunanca kelimedir. Arapada msk eklinde yazlr fakat mska diye okunur.

slm kltr sahasndaki bilgin ve dnrlerin, msik konusunda verdikleri tariflerde, onu daha ok bir sanat ve bilim dal olarak akladklar grlmektedir. Eski Trk nazariyatlar, genellikle byk slm bilgini, bn Snnn (980-1073) e-if adl eserindeki tarifi benimsemi ve kullanmlardr55. bn Sn, msikyi yle tarif etmektedir: Msik riyz (matematie ait) bir ilimdir. Bu ilmin birinci ksmnda, namelerin (seslerin) durumlarndan ve bu namelerin kulaa ho gelmesi iin ne ekilde telf edileceinden, ikinci ksmnda ise, namelerin arasna giren zamanlarn durumlarndan yani her namenin uzunluk ve ksalk bakmndan llerinden sz edilir56.

Dr. Suphi Ezgi, msikyi:Seslerin hal ve keyfiyetlerinden ve onlarn terekkbt olan makamlarla lahinlerin lld kadan bahis bir ilm-u sanattr.57 diye tarif etmektedir.

Msik, baka bir tarifte; Ses zerine kurulmu bir sanat ve gzel sanatlarn en mhimi ve en gllerinden biri. olarak izah edilmitir58.

Jean Jacques Rousseau (1712-1778): Msik, sesleri kulaa ho gelecek ekilde uyarlamak sanatdr. diyor. Kant (1724-1804):Bir sra ho duygular seslerle ifadelendirmek sanatdr. diye tarif etmektedir59. Msik kelimesi talyanca, spanyolca ve ngilizcede Music, Franszcada Musique, Almancada Musik eklinde yazlmaktadr.

MSKAR ( ): Msik kelimesinin, bu kelimenin bozulmasndan meydana geldii sylenmektedir.

irvn: Msikar, bir mzik letinin ad veya ark syleyene verilen addr.60 demektedir. Kzm Uz ise: Ad anonim bir edvr- ilm-i msikde geen makam. diye tanmlamaktadr61.

Baka bir tarifte ise: Eski Arap Msiksinde tegann eden sanatkra verilen adlardan biri ve Trk Msiksinde nefesli bir saz. olarak tarif edilmitir62.

52

irvn; Mecelletun fil-Mska, s. 14-15. 53

Ladikli, Zeynul-Elhn..., vr. 5/b, 6/a. 54

Suphi Ezgi, Nazari ve Ameli Trk Msiksi, I/8, stanbul Konservatuvar Yay., Milli Mecmua Matb., stanbul 1933. 55

Ruhi Kalender, Trk Din Msiksi Dersleri (Baslmam ders notlar), Ankara 1983, s. 1. 56

bn Sn, e-if er-Riyaziyyt Cevmiu lmil-Mska, Tahkk: Zekeriya Yusuf, Kahire 1956, s. 17 57

Suphi Ezgi, Nazari ve Ameli Trk Msiksi, I/8. 58

ztuna, TMA, II/42. 59

Mahmut R. Gazimihal, Msik Szl, stanbul 1961, s. 160. 60

irvn, a.g.e., s. 16. 61

Uz, Msik Istlahat, s. 45. 62

ztuna, TMA, II/42.

15

MUTRIB ( ): Bu kelimenin kk Tarabe = dir, ferah ve hzn ifade etmektedir

63. Itrb eden, alg alan, algc, arkc ve ark okuyan anlamlarna gelmektedir64. Baka bir tarifte ise, bestekrlara ve msikinaslara verilen addr.65 diye tarif edilmitir.

Mutrb, saz, szende ve hnende topluluu anlamnda olup, klsik iirde ok gemektedir. Trk Msiksindeki zel anlam ise, Mevlevihnelerde yin-i erif icrs srasnda, okuyan ve alan dervilerin heyet-i ummiyesine verilen addr. Mutrba, mutrb kelimesinin diili (mennesi) olup, Arap Msiksinde kadn ses sanatkr, antz ve muganniye anlamna gelmektedir. Mutrb, Trk Msiksinde, zamanmza rnei gelmeyen eski bir mrekkep makam olarak da tarif edilmitir66.

MAKAM ( ): Yer, mahal, mevki; msikde bilim terimi olarak, ak, ezginin dura, baka bir deyile ezginin dayand tek perde iin kullanlmtr. Bir eyin durduu ya da kald yer, duru yeri, belirli yer, bir konuyla ilgili yer, bir yaz iinde belirli yer, durma, durma sresi, bulunma, bir yerde oturma, toplumsal mevki, makam, rtbe, bir eyin saygnl anlamlarna gelmektedir67.

Bir durak ile bir glnn etrafnda, onlara bal olarak biraraya gelmi seslerin umm-i heyeti. Makam kelimesi mode ve tonalite mefhumlarnn her ikisini de iine almaktadr. Fakat, genellikle tonalite karl olarak kullanlmaktadr68.

VZE ( ): vze, sad anlamndadr. XIII.-XVI. yzyl yazarlarna gre makamlarn ayrld drt trden biridir. Urmiyeli Safiyyud-Dn (.693/1294) ve Hzr b. Abdullah (XV.yzyln ilk yars) 6 vze (1.Gevet 2. Gerdniye 3. Nevrz 4. Selmek 5. Mye 6. ehnz ), Krehirli Yusuf (XV.yzyl ba) ve Ladikli Mehmed ise (XV. yzyl sonu) ncekilerin 6sna bir de Hisar katarak 7 vze sayarlar

69.

vz: Eski msik nazariyat kitaplarnda, makamlarn snflandrlmas iin kullanlan terim.70 olarak da tarif edilmitir.

UBE ( ): XIX. yzyldan beri tmne makam denilen kurallarn belli bir takmna, XV. ve XVI. yzyllarda verilen addr. Saylar kimi edvrda (mesela Krehirli Yusufta) 4, kiminde ise (mesela Sultan Mehmed iin yazlan edvrda) 24 olarak ayrlmtr71.

63

bn Manzr, Lisnul-Arab, I/557. Mutrib kelimesi ism-i fil olup, ald veya syledii eyle insanlar ferahlatan veya hznlendiren anlamlarna gelmektedir. 64

Develliolu, Lgat, s. 830. 65

irvn, a.g.e, s. 16. 66

ztuna, TMA, II/53-54. 67

Ruhi Kalender, XV. yzylda Arapa Msik Terimleri ve Trke Karlklar, AF Dergisi, 1981, XXIV/488. 68

ztuna, TMA, II/11. 69

Uz, a.g.e., s. 10. 70

ztuna, TMA, I/85. 71

Uz, Msik Istlahat, s. 68.

16

Trk Msiksinde, eski nazariyat kitaplarna gre, makamlarn snflandrl-masnda kullanlan bir terim: 6 vzdan elde edilen ve saylar 24 olan 2. derecede makamlara denilmektedir

72.

TERKB ( ): Bir ka makamdan oluan makama denr. nk

makam- mezkr, argh, bzrk, mye, pengh, rehav73, nhft, uzzl makamlarnn yekdierini mteakiben icr edilmesiyle hasl olacandan, bu gibi, bir iki makamdan mrekkeb olan makmta terkb tabir olunur74.

KA ( ): Trk Msiksinde usl kalplarna verilen bir isim ve nazariyat kitaplarnda geen bir terimdir. Usl yerine bu kelimeyi kullanmak yanl olduu halde, bu hata hl yaplmaktadr75.

Safiyyud-Dnin Arapa olarak yazm olduu ve Sultan II.Muradn emriyle Ahmedolu krullahn tercme ettii bir Edvrda: Namenin birbirine muvafk veya muhalif olmasna telf ve name arasnda bulunan zamana da ka denildiini ve bir namede hasl olacak mlyemet ve mnfereti anlamann ka ile hasl olduunu aklamaktadr76.

MLYM ( ) VE MTENFR ( ): Kulaa ho gelen hece ve kelimelerin meydana getirdii sesler mlyim;

kulaa ho gelmeyen hece ve kelimelerin meydana getirdii sese de mtenfir denir

77.

BUD ( ): lt- msikiyyenin perdelerini vukua getiren tel veya kirilerin boyuna denr ki, buna fsla dahi denr.78 Arapada uzaklk, aralk anlamlarna gelmektedir.

BAKIYYE ( ): Artk, artm, arta kalan, Trk Msiksinde 4 komalk arala verilen ad, bselik (si) - argh (do), mahur (fa diyez) - gerdniye (sol), dgh (la) - krd (si bemol) gibi79.

MCENNEB ( ): Arapada yan, taraf anlamlarna gelen cenb kelimesinden domutur. Eski nazariyat kitaplarnn balca konularndan biri olan, muhtelif sazlardaki perde balarnn yerlerinin tesbiti srasnda, iaret parma ile veya orta parmakla baslan perdelerin hemen yanbalarnda yer alan ve yine ayn parmaklarla baslabilen dier perdelerin adlandrlmasnda kullanlm bir tabirdir. Mesel, iaret parmayla baslan asl perdenin yaknnda bulunan ve bu parman

72

ztuna, TMA, II/292. 73

Bu makamn Arap harfleriyle yazl Rhev eklindedir. Fakat Trke kaynaklarda Rehv eklinde yazlmaktadr. Bkz. zkan, Trk Msiksi Nazariyat ve Uslleri, s. 440. M. Ekrem Karadeniz, Trk Msiksinin Nazariye ve Esaslar, Trkiye Bankas Yay., no: 238, 1. bsk., Ankara, Tarihsiz, s. 132. 74

Uz, a.g.e., s. 70. 75

ztuna, TMA, I/295. 76

Uz, a.g.e., s. 36. 77

Develliolu, Lgat, s. 859. Tenfurun anlam iin bkz. ayn eser, s. 1291 78

Uz, a.g.e. , s. 14. 79

ztuna, TMA, I/96.

17

bask sahasna giren komu perdeye Mcennebus-Sebbbe, orta parmakla baslan ayn tr perdeye ise Mcennebul-Vust ad verilmitir80. Mcenneb, tannden kk, bakyyeden byk iki araln da ortak addr. Bunlardan biri kke byk ikili (182 cent

81)dir ve Byk Mcenneb (Mcenneb-i Kebr) ad ile anlr. teki byke kk ikili (112 cent) olup, Kk Mcenneb (Mcenneb-i Sar) diye bilinir

82.

TANN ( ): Trk Msiksinde 9 koma83 deerindeki arala verilen addr ki, Bat Msiksinin tabii dizisindeki iki eit aralktan byne tekabul eder

84. Tannye byke byk ikili (204 cent) ad verilir. Araln namelerinin sinek vzltsna benzemesi nedeniyle bu ad verilmitir. Nisbeti 9/8dir85.

ZUL-ERBA ( ): Buna Ellez bil-Erba da denilmektedir. Tam drtl aral demektir. Drt ses ve aralktan olumaktadr.

ZUL-HAMS ( ): Buna Ellez bil-Hams da denilir. Beli aralk demektir. Be ses ve drt aralktan olumaktadr.

ZUL-KLL ( ): Buna Ellez bil-Kll de denilir. Tam sekizli aral demektir. Sekiz ses ve yedi aralktan olumaktadr.

DYRE ( ): Daire eklinde de yazlr. oulu Edvr gelir. Eski msik nazariyat kitaplarna verilen bir ad olup, arkllarn Arapa, Farsa ve Trke telif ettikleri msik kitaplarnda ve mecmualarnda, makamlar ve usller daire eklindeki emalarda gsterilmek det olduundan, edvr ismini almtr86.

VETED ( ): Arapada sabitletirmek veya direk (kazk) anlamna gelmektedir

87. Aruzda ise harften meydana gelen nazma bu ad verilmektedir88. Bunun da eitleri vardr:

Veted-i mecmu: ki harekeli harfle bir skin (harekesiz) harften ibaret olan kelime; fal, benim, senin... gibi kelimelere denilmektedir.

Veted-i mefrk: ki harekeli harfin arasnda bulunan bir skin harften ibaret olan kelime; fle, kne... gibi kelimelerdir89 . XV. yzylda kullanlan msik terimlerinin balcalar bunlardr. ok kullanlan bu terimlerle birlikte baz kelime ve terimlerin de burada lgate olarak zikredilmesinin yararl olaca kanaatindeyiz.

80

Yaln Tura, Trk Msiksinin Meseleleri, 1. bsk., Pan Yay., stanbul 1988, s. 105. 81

Sekizlinin 1200 eit ksma blnmesinden kan aralklardan her biri. Bu taksimat ngiliz msik nazariyats ve fizikisi Alexander J. Ellis (1814-1890) bulmutur. Eski Yunanda Fisagordan kalan koma sisteminden daha dakk, fakat onun kadar kullanl deildir. Bkz. ztuna, TMA, II/230. 82

Uz, Msik Istlahat, s. 45. 83

Koma, bir tam sesin dokuzda birine eit kk arala verilen addr (Bkz. ztuna,TMA, I/345). 84

ztuna, TMA, II/304. 85

Kalender, XV. yzylda Arapa Msik Terimleri..." , s. 488. 86

Develliolu, Lgat, s. 242. 87

El-Mncid fiLgati vel-Alm (Arapa Lgat), 21. bsk., Beyrut 1993, s. 885. 88

Develliolu, Lgat, s. 1381. 89

Develliolu, a.g.e., ayn yer.

18

XV. Yzylda Trk Msiksi Kaynaklarnda Geen Baz Arapa Kelime ve Terimler iin Lgate.

-----------------

-

(vz) Ses anlamndadr. XV. Yzylda makamlarn ayrld drt trden birisinin addr

(bhm) Ba parmak.

(Erbbul-Amel) Msik icrclar.

(el-Ebdul-Msikyye) Msik aralklar = Intervalles musicaux.

(el-Ebdul-Mttefika) Uyumlu aralklar

(Ebdun Mlyime) Uyumlu aralklar.

(Ebdun Mtenfire) Uyumsuz aralklar.

(ltun zevtul-Evtr) Telli sazlar = Instruments corde.

(ltun zevtun-Nefh) Nefesli sazlar.

(ka) Usl = Rythme.

(Ellez bil-Erba) Drtl aralk = Quarte.

(Ellez bil-Hams) Beli aralk = Quinte.

(Ellez bil-Kll) Bir oktav = Octave = Complet.

(Ellez bil-Kll merrateyn.) ki oktav = Double octave.

-----------------

-

: :

(Bud, . Ebd) Aralk, iki ses arasndaki mesafe =

Intervalle.

(Berbat) Baz yrelerde udun dier ad = Luthe.

(Bnsr) Yzk parma ile baslan perde

-----------------

19

-

(Telf) ( Msikde ) Beste = Composition.

(Telfiyye) Armonik = Harmonique.

(Tesviye) Akort = Accord.

(Tadl) Akort, telleri dzenlemek.

(Tenfur) Uyumsuzluk = Dissonance.

(Tehzz) Titreme =Vibration.

-----------------

-

(es-Sikal, sakl.) Peslik, pes = Gravit.

-----------------

-

(Cezr) Bir saynn kendisiyle arpm.

(Cess) Mzrap kullanmakszn, tellerin

baparmak ve iaret parmayla

alnmas.

... (Cemea il...) Eklemek, katmak.

(Cemul-Ebd) Aralklarn toplanmas = Addition des

intervalles.

(Cnibul-Mut) Udda tellerin bal olduu byk eik.

(Cnibul-Enf) Udda tellerin, zerine bindii kk

eik.

-----------------

-

: :

(Hadd, . Hudd) ( Matematikte ) tenasb, oran.

20

(Hdd) Tz = Aigu.

(Hiye-i sur) Bir taraf tiz olan name.

(Hiye-i uzm) Bir taraf pes olan name.

-----------------

-

(Hnsr) Kk parmak ( ile baslan perde ) .

-----------------

-

: : (Destn, . Destn) Teller zerinde parmak baslan yerler =

Ligature.

-----------------

-

(Zid) lk yarm ses.

(Zevc) ( Matematikte ) ift say.

-----------------

-

(Sebbbe) aret parma ile baslan perde.

(es-Sllemul-Mska) Ses merdiveni.

-----------------

-

(Tadful-Ebd) Aralklarn katlanmas = Redoublement des intervalles.

-----------------

-

(Tarh) ( Matematikte ) karmak, atmak.

-----------------

-

21

(zif) alg alan.

... (Alime al...) aretlemek, iaret koymak.

-----------------

-

(Fadl) ki saynn birbirinden olan farklar.

(Tefdul) Fark, miktar fazlas. Matematikte, iki rakam arasnda miktarca olan farktan doan nisbet.

-----------------

-

(Kudema) Eski msikinaslar (msik statlar).

(Kar ) Vuru, vurma, alma. Cismi cisme kuvvetli vurmaya denir.

(Kal ) Cismi cisimden kuvvetli ayrmaya denir.

-----------------

-

(Lahn) Name = Melodie.

-----------------

-

(Mteahhirn) Sonradan gelen msikinaslar (msik

statlar ).

(Meczr) Bir saynn kendisiyle arpmnn

sonucu.

(el-Mcennebus-Sebbbe) aret parma ile baslan perdenin

komusu.

(el-Mcennebul-Vust) Orta parmak ile baslan perdenin

komusu.

(Mahrec) ( Matematikte ) payda.

(el-Mutlakul-Veter) Ak tel. Telin parmak basmadan, ak iken verdii ses = Corde libre.

(Mefrda) Tel yeri. Udda kk eik.

22

(Melv) Ud ve telli letlerde burgular.

(Muvaah) Eski Arap ve halk iir ve msiksinde mterek bir form, ekil.

(Mskar) Bir mzik letinin ismi veya ark syleyen kii, mzisyen.

-----------------

-

(Nisbet) Kyaslama, l, deer.

(Nisbetun telfiyyetun) Armonik oran, armonik uyum = Rapport

du duble.

(Nisbetun Addun) Saylar arasnda mukayese.

(Nakre) Vuru, vurma = Percussion.

-----------------

-

(Veter) Tel = Corde.

(Veted) Aruzda harften meydana gelen nazm.

(Vusta-i Acem) Orta parmak ile baslan Acem perdesi.

-----------------

-

(Hbit) Trk Msiksinde bemol yerine

kullanlr.

2- XV. Yzylda Trk Msiksinde Nota ve Ses Sistemi.

Bu yzylda Trk-slm Msiksinde kullanlan nota sistemi, ebced ad verilen bir eit harf notasdr. Ebced notas, alfabetik ve seslerin harflerle gsterildii bir sistemdir. Aslnda bir tane deil, bir ok ebced notas vardr, fakat biz bunlarn teferruatna girmek istemiyoruz.

IX. yzylda Kind, bir ebced notas kullanmtr. Buna ramen, Araplarn Kindden nce de nota kullandklar ihtimali vardr. Onun, Arap d medeniyetlere de ak bir ilim adam olmas sebebiyle, Yunan alfabe notasndan esinlenerek, Arap harfleriyle bir ebced notas yapt sylenmektedir. Kindden sonra X. yzyln ilk yarsnda, Frb ebced notasn kullanmtr. Nota yazs konusunda karlkl tesirler

23

dnlebilir. Trk bilginleri ebced notasn gelitirmitir. XIII-XV. yzyllarda Trk Msiksi nazariyatlar, eserlerinde bu notay kullanmtr90.

Frb (.950 M.), ark Msiksinin ilk byk std olarak kendini gstermitir. bn Sn (.1037), bn Zila (.1048), el-Mesd (.957 ?), Ebul-Ferec el-sfahn (.967 M.) ve hvn- Safnn risleleriyle (X. yzyl) bu almalar daha da gelimi, slm Mzii fiziksel esaslara tam olarak yerletirilmeye allm ve bilimsel bir kimlik kazanma safhasna gelinmitir. Mld XIII. yzyln sonlarna doru ise, Ortadounun Zarlinosu kabul edilen Safiyyud-Dn el-Urmev (.1294 M.)nin iki kitab, ksa adlaryla erefiyesi ve el-Edvr, slm Mzii teorisine en parlak dnemi yaatmtr91.

Ortaa Trk-slm msik bilginlerinin kullandklar ebced notasnda, Arap harflerinden her biri ve bir harf grubu, bir sese tekabl etmektedir. Seslerin uzunluklar, harflerin altna konan rakamlarla gsterilmektedir.

Bu yzylda Trk-slm Msiksinde kullanlan ses sistemi, 17 aralkl ses sistemidir. Zlkll denilen bir oktav, tm eski teori kitaplarnda 17 eit olmayan paraya ayrlr. Baka bir deyimle, bir sekizli 18 ses ihtiv eder. Bu perdelerin elde edilmesi metodu, dikkatle incelenecek olursa, bu sistemin, daha nce mevcut bulunan seslerden bir sistem haline getirildii, yoksa seslerin, sistemin bir sonucu olarak ortaya atlmad aka grlr92.

Perdelerin, mutlak- veter (Udda, telin zerine parmak basmakszn ak hali) denilen hayl bir tel zerinde taksmat yledir: Telin, udda kk eik tarafnda olan ksmna burun taraf ( ) denir ve buraya elif ( =A ) iareti verilir. Byk eik tarafna da tarak taraf ( ) denir ve buraya da mim ( =M ) iareti verilir. Tel byle ak vaziyetteyken Yegh93 sesine akortlu olarak kabul edilir ve kk eik tarafndan, byk eie doru harflendirme ilemine balanr. Bundan sonra A-M telinde u ilemler yaplr:

1- A-M telinin tam orta noktasna YH iareti konur, buras Nev perdesidir, oran 2/1dir.

2- A-M teli ksma blnr, Adan sonra gelen ilk noktaya YA iareti konur, buras Dgh perdesidir, oran 3/2dir.

3- A-M teli drt ksma blnr, Adan sonraki ilk noktaya H iareti konur, buras Rast perdesidir, oran 4/3tr.

4- H-M teli drt ksma blnr, Hdan sonra ilk noktaya Yh iareti konur, buras argh perdesidir, oran 16/9dur.

5- A-M teli dokuz ksma blnr, Adan sonraki ilk noktaya D iareti konur, buras Hseyni Airn perdesidir, oran 9/8dir.

6- D-M teli dokuz ksma blnr, Dden sonraki ilk noktaya Z iareti konur, buras Gevettir, oran 81/64tr.

7- H-M teli sekiz ksma blnr, paralardan biri, blnen bu ksma pes taraftan eklenir, bulunan noktaya h iareti konur, buras Acem Airndr, oran 32/27dir.

90

ztuna, TMA, II/96-97. 91

Bardak, Maragal Abdlkadir, s. 53. 92

Bardak, a.g.e., s. 55,60. 93

Bu kelimenin asl Yekgh = Birinci yer, birinci vakit, birinci perde anlamnda kullanld iin, o devirde Yegh = Re sesi temel ses olarak ele alnmaktayd.

24

8- hM teli sekiz ksma blnr, paralardan biri, blnen ksma pes taraftan eklenir, bulunan noktaya B iareti verilir, buras Kaba Nm Hisardr, oran 256/243tr.

9- B-M teli ksma blnr, Bden sonraki ilk noktaya YB iareti konur, buras Krddir, oran 128/81dir.

10- B-M teli drt ksma blnr, Bden sonraki ilk noktaya T iareti konur, buras Nm Zirgledir, oran 1024/729dur.

11- T-M teli drt ksma blnr, Tden sonraki ilk noktaya YV iareti konur, buras Nm Hiczdr, oran 4096/2187dir.

12- YV-M teli iki ksma blnr, paralardan biri, blnen ksma pes taraftan ilve edilir, bulunan noktaya V iareti konur, buras Iraktr, oran 9192/6561dir.

13- V-M teli sekiz ksma blnr, paralardan biri, blnen ksma pes taraftan ilve edilir, bulunan noktaya C iareti verilir, buras Kaba Dik Hisardr, oran 65536/59049dur.

14- C-M teli drt ksma blnr, Cden sonra ilk noktaya Y iareti konur, buras Dik Zirgledir, oran 262114/177147dir.

15- Y-M teli drt ksma blnr, Yden sonraki ilk noktaya YZ iareti konur, buras Dik Hiczdr, oran 1048576/531441dir.

16- V-M teli drt ksma blnr, Vden sonraki ilk noktaya YC iareti verilir, buras Seghtr, oran 32768/19683tr.

17- D-M teli ksma blnr, Dden sonraki ilk noktaya YD iareti konur, buras Bseliktir, oran 27/16dr.

Birinci oktavdaki sesler bu ekilde tesbit edildikten sonra YH noktasndan Mye doru uzayan tel zerinde ikinci oktav oluturan sesler de ayn bu sistemle gerekletirilir ve LHye gelindiinde iki oktav ses tamamlanm olur. kinci oktavdaki seslerin temsil ettikleri perdeler ve rumuzlar yledir:

Nev (YH): Nm Hisar (YT): Dik Hisar (K): Hseyn (KA): Acem (KB): Evc (KC): Mhr (KD): Gerdniye (Kh): Nm ehnz (KV): Dik ehnz (KZ): Muhayyer (KH): Snble (KT): Tiz Segh (L): Tiz Bselik (LA): Tiz argh (LB): Tiz Nm Hicz (LC): Tiz Dik Hicz (LD):

25

Tiz Nev (Lh): ( 94 )

Bir sekizlideki 17 aralk sistemi, Sistemci Okulun kurucusu olarak kabul edilen Safiyyud-Dnin sistemidir. Ondan sonra gelen Kudbud-Dn rz (1236-1311 M.), Muhammed b. Mahmud el-mil (XIV. yzyl), Ladikli Mehmed elebi gibi sistemci okul mensuplarnca daha da gelitirilmitir. Merl Abdulkadir de, bu teoriye en byk katky yapanlarn banda gelmektedir95. Fethullah irvn de ayn sistemci okulun bir mensubudur.

3- XV. Yzylda Trk Msiksinde Makamlar.

Bu yzylda, makamlarn snflandrlmas konusunda, bir ok grler olmu ve deiik uygulamalar yaplmtr. Makamlar, XIV. XV ve XVI. yzyllarda nemlerine ve teknik zelliklerine gre drt gruba ayrlm, makam, vze, ube ve terkb terimleriyle nitelendirilmitir. nce vze ve ube snflar ve bunlardan sonra da terkb kaybolmutur. Eer kurallar kullanlmadan unutulmusa, bunlar, dier snflara dahil edilmi ve bylece btn snflar iin sadece makam ad kullanlmtr96. Bugn, ayn anlama gelen sz konusu drt terimi ksaca aklayalm.

MAKAM: Makam kelimesinin anlam, yer, mahal, mevki, msikde bilim terimi olarak ak, ezginin dura, baka bir deyile ezginin dayand tek perde iin ad olarak kullanlmtr. Bir eyin durduu ya da kald yer, duru yeri, belirli yer, durma, durma sresi, bir yerde oturma, toplumsal mevki, makam rtbe ve bir eyin saygnl anlamlarna gelmektedir. Trk perde adlar, ayn zamanda makam adlar olarak da kullanlm ve halen de kullanlmaktadr. Arapa perde adlar da, udun telleri zerindeki ses perdelerinin adndan baka bir ey olmad ve bunlarn Trk kltr alannda, sadece XV. yzyln sonuna kadar nazariyat kitaplarnda getii bilinmektedir. Bunun da, yine Trk perde adlaryla ilikili olduu sylenmektedir. Arapa perde adlarnn ve baz perdelerde gh taklarnn kullanld da grlmektedir97.

Makam, belirli bir veya birka ses dizisi zerinde belirli bir gidi (seyir) sesin hareketidir. Baz edvr kitaplarnda makam; Bir takm art- mahsus tahtnda mazbut olup, silsile-i esvt- msikyenin bir ksm mahdudunda icr edilen naamt- muayyeneye denir cmlesiyle tanmlanmaktadr98. irvn ise, icrclar (erbbul-amel)n, bu yzylda mehur olan edvra makam, perde ve ke dediklerini sylemektedir. Mesel, Rast, Hicz, Rast drtlsyle Hicz belisinden meydana gelen Zengle gibi edvra makam denildiini belirtmektedir99.

94

Not: Buradaki seslerin, tel zerindeki yerlerini mahede etmek iin bkz. Safiyyud-Dn Abdul-Mmin el-Urmevnin Taksimatna Gre Ses Tablosu (Tablo:1). 95

Bardak, Maragal Abdlkadir, s. 53. 96

Kalender, XV. Yzylda Msik Kuram (Nazariyat) ve Zeynul-Elhn f lmit-Telf vel-Evzn, Ladikli Mehmed elebi, Ankara 1982 (Baslmam Doktora Tezi), s. 47. 97

Kalender, a.g.e, s. 46. 98

Kalender, XV. Yzylda Msik Kuram..., s. 46. 99

irvn, Mecelletun fil-Mska, s. 104.

26

Krehirli Yusuf Risle-i Msik adl edvrnda (XV. yzyl ba) geen makam adlarn yle kaydetmektedir:

Makamlarn asl onikidir. Yedi vze, drt ube ve geriye kalan terkblerdir. Oniki makamn evveli Rasttr. Dierleri Irak, Isfahan, Zirefkend-i Kek, Bzrk, Zirgle, Rehv, Hseyni, Hicz, Bselik, Nev ve Uaktr100.

VZE ( ):Sad anlamndadr. XIII-XVI. yzyl yazarlarna gre, makamlarn ayrld drt trden birisidir.

vzeler tam bir dizi deildir. kinci derecede dizi saylrlar, ancak zel adlar vardr. Bunlar genellikle makam dizileriyle birletirilirler101. Safiyyud-Dn ve Hzr b. Abdullaha gre 6 vze vardr. Bunlar: Gevet, Gerdniye, Nevrz, Selmek, Mye ve ehnzdr. Ladikli Mehmed elebi XV. yzylda bunlara Hisar da katarak 7 vze saymtr. vzlarn Nevrzuna Nevrzl-Asl denilmektedir102.

UBE ( ): XIX. yzyldan itibaren tmne makam denilen kurallarn bir ksmna, XV. ve XVI. yzyllarda verilen addr. Saylar Krehirli Yusufta 4 tanedir: 1-Yegh, 2-Dgh, 3-Segh, 4-arghtr.

ubeler, tam ve bamsz diziler deildir. Bazs zellik tamayan bir dizi eklinde grnrken, bazs da iki sesten meydana gelmitir. 24 ube, ana dizilerin, dier bir deyile makamlarn ilenmesine yaramaktadr. ubeler, eklendikleri makamn dizisini uzatarak zenginlemesini salamak amacyla kullanlr103.

ubelerin says Abdulkadir Merde 24 olarak belirtilmektedir: 1-Dgh, 2-Segh, 3-argh, 4-Pengh, 5-Airn, 6-Nevrz-u Arap, 7-Mhr, 8-Beyt, 9-Nevrz-u Beyti, 10-Hisar, 11-Nhft, 12-Uzzl, 13-Evi, 14-Nikriz, 15-Mberka, 16-Rekb, 17-Sab, 18-Hmyun, 19-Zavil, 20-Isfahanek, 21-Bestenigr, 22-Hz, 23-Nihvend, 24-Muhayyerdir104.

TERKB VE MREKKEB: Baz edvra zel bir isim verilmemi ve bir ka edvardan meydana gelen makama da bu ad verilmitir. Mesel, ikinci tabakann ksmlarndan yedincinin, birinci ksmlardan altncya eklenmesiyle oluan teferruatl daireler gibi105. Bazlar Mrekkebtn, ed ve vzelerin dnda kalan devirler olduunu ve bunlara Safiyyud-Dn tarafndan zel bir ad verilmemiken, daha sonraki dnemlerde adlandrldklarn sylemektedir106.

Makam, vze, ube ve Terkblerin tasnifinde nazariyatlar arasnda farkllklar vardr. Bazlarnn ube olarak kabul ettiini, dierleri Terkb olarak kabul etmektedir. Mesel Abdulkadir Mer Nihvend, Zavil ve Nikrizi ubelerden sayarken, Krehirli Yusuf bunlar Terkiblerden kabul etmektedir. Krehirli, ihtilfl olan edvrn haricinde, unlar Terkblerden saymaktadr:

100

Yusuf b. Nizameddin (Krehirli), Kitbul-Edvr (Risle-i Msik), Ankara Cebeci l Ktphanesi, no: 131, Makam Fasl, s. 5-6, 20-21. 101

Bardak, Maragal Abdlkadir, s. 64. 102

irvn, Mecelletun fil-Mska, s. 106. 103

Bardak, a.g.e., s. 64. 104

Bardak, Maragal Abdulkadir, s. 70-77. 105

irvn, Mecelletun fil-Mska, s. 105. 106

Bardak, a.g.e, s. 64.

27

Pengh, Beste Isfahan, Zirkede, Airn, Bahr- Nzik, Hisarek, Trki-Hicz, Hicz- Muhlif, Rahatl-Ervh, Nev-Airn, Zemzeme, Nevrz-i Rm, Sazkr, Nihvend-i Rm, Niaburek, Vech-i Hseyn, Karcir, Ry-i Irak, Mstear, Nigr, Gerdniye-i Nigr, Gerdniye Bselik, Sipihr, Hseyni-Acem, Bzrk-i Muhalif, Nigr- Nik, Segh- Mye, Terkb-i Sab, Nevrz-i Acem, argh- Acem, Uzzl- Acem, Acem-i Rast, Sebz ,Sebz-i Ender ve z- Zenbr.

Bugn hepsine makam ad verilen bu nameler, 17li arala gre transpoze icr edilerek yaklak 160 makam meydana getirilmektedir. Msik ile ilgili kaynaklarda 550den fazla makam ismi zikredilmesine ramen, bu makamlardan kullanlanlar, hi bir ada 100 pek amamtr107. Bugn ise bunlardan 160 kadar hakknda kaynaklarda bilgi verilmekte ve ancak 50 kadar da kullanlmaktadr.

4- XV. Yzylda Trk Msiksinde Usller.

Klsik nazariyat kitaplarnda ka veya baka bir deyile ritm konusu, teorinin son blmn oluturmaktadr. Bu dnemdeki msik stadlar, eserlerinde kan tarifinden balayarak, nce onun direklerini ( ) ve sonra dier unsurlarn ve bunlarn birbirleriyle yaptklar bileimleri, ksaca, o dnemin edvrn (usllerini) anlatrlar. Bu yzylda ve daha nceki yzyllarda kaleme alnm olan nazariyat kitaplarndaki usllerin, daire eklinde gsterilmesi det olduundan, bu direlere, ayet edvrdan maksat makam ise Edvrul-Lahn, eer bundan usl kastediliyorsa Edvrul-k deniliyordu. Bu devirdeki msik nazariyat ile ilgili kitaplarda, usller tarif edilirken kullanlan ka direkleri, bunlarn prozodik karlklar, zaman deerleri ve rnekleri yledir:

ka Direkleri Prozodik Karl Zaman Deeri rnek Kelime Sebeb-i haff ten Bir drtlk lem Sebeb-i sakl te-ne ki sekizlik ere Veted-i mecm te-nen Bir sekizlik ve bir drtlk meger Veted-i mefrk t-ni Bir drtlk ve bir sekizlik nle Fsla-i sura te-ne-nen ki sekizlik ve bir drtlk cebelen Fsla-i kbr te-ne-ne-nen sekizlik ve bir drtlk semeketen (

108 ).

Bugn kullanmakta olduumuz usllerdeki dm-tek szlerinin, yukardaki ten-tenenenlerin sonradan bu hale dnmesiyle meydana geldii ve bu ilemin de Fatih zamannda yapld sylenmektedir. Eski ekliyle bu usllerin, sa ve sol elin parmaklaryla hesap edilerek vurulduu nakledilmektedir109.

107

Gltekin Oransay, Mzik Tarihi (Yaykur II. Snf), Ankara 1976, s. 131. 108

Ruhi Kalender, Trk Din Msiksi Dersleri, Ankara 1983, (Baslmam ders notlar), s. 102. Bardak, Maragal Abdlkadir, s. 81. 109

Kalender, Trk Din Msiksi Dersleri, s. 102 vd.

28

5- XV. Yzylda Trk Msiksi Nazariyat Kitaplarndaki Dier Konular.

XV. yzylda kaleme alnan msik nazariyat kitaplarnda, nazar bilgilerin yannda, enstrmanlar (zellikle ud)la ilgili bilgiler, udda parmak baslacak yerler (destn) ve udun telleri hakknda bilgilerle, Fisagor (Pythagore)un sesler arasndaki mnasebetlerle ilgili hesaplamalarna ait bilgiler, makamlarn transpozisyon olarak icr edilmelerini yani baka perdelere nakledilerek uygulanlarn gsteren tablolar, ahslara ve vakitlere gre makamlarn tesirleri, makamlarn icr edilecei vakitler, msik ilmini cad edenlerin, bu ilmi ortaya koymalarndaki amalar gibi baz ilve bilgiler de, bu yzylda kaleme alnan kitaplarda zikredilmektedir.

Sonu

Trk Msiksinin kkl bir mazisi vardr. Tarih ierisinde eitli dnemlerinde, prensip ve kaideleri az veya ok deiiklie urasa da ana esaslardan bir ey kaybetmeden tekmle doru bir periyod izlemektedir. II. Murad ve olu Fatih dnemlerindeki msik nazariyatna ait vermi olduumuz bu bilgiler, her ne kadar bugnk kullanmz ses sisteminden farkl olsa da msik kltrmzn temelini oluturmaktadr. Safiyyud-Dnden sonra Trk Msiksi Nazariyat zerinde alma yapan Abdulkadir Mer, Ladikli Mehmed elebi, Fethullah irvn ve II.Murad ve Fatih dnemlerinde yaam olan olan Bedri Dilad ve Ahmedolu krullah gibi, sayl kiiler vardr. Bunlar arasnda, msik nazariyatmza, gerek makam, gerek usl ve gerekse icr ve sazlar bakmndan katkda bulunan Abdulkadir Mer gibi msik stadlar bulunduu gibi, nceki stadlarn braktklar eserleri daha gzel bir biimde tasnif ederek, ierii asndan kapsaml eserler ortaya koymaya alan mellifler olmutur. Trk Msiksinde bir sekizlide 24 eit olmayan araln ortaya koyulmasnda esas olarak alnan ve yukardaki melliflere ait olan temel eserlerin, mkemmel bir ekilde incelenmesi, Trk Msiksinin eitli branlarnda alan icrc ve okuyucular arasndaki baz ihtilaflarn kaldrlmas asndan yararl olaca kanaatindeyiz.

XV. yzylda Trk Msiksindeki ses sistemi,17 aralkl ses sistemidir. Bu sistem, Safiyyud-Dnin ortaya koyduu ve gelitirdii bir sistem olarak bilinmektedir. Aslnda, bir sekizli iinde 17 blge aralna dayanan bu msik sistemi, en az bin yllk msik geleneimizdir110. Trk Msiksini ve ses sistemini, Trk Milletinin kendine zg bir msik zevki olarak deerlendirmemiz gerekir kanaatindeyiz. Tam anlamyla llp tartlmadan, fayda ve zararlar grlmeden, bu alanda dier milletlerle bir standarda gitmenin, kendi kltrmz asndan

110

Yaln Tura, Trk Msiksinin Meseleleri, 1. Bask, Pan Yay., stanbul, 1988, s. 115.

29

faydadan ok zarar getirecei dnlmektedir111. te, bu konunun deerlendirilmesi, yine ncekilerin braktklar eserlerin ve onlardaki bilgilerin iyi tetkik edilmesini gerektirmektedir.

Cumhuriyet dneminde Trk Msiksinin, gerek ses sisteminde ve gerekse dier nazariyat konularnda, yenilik abas ve almalar iinde bulunan ve bunun iin gayret eden Dr. Suphi Ezgi, Rauf Yekta ve Hseyin Sadettin Arel gibi msik bilginleri, ad geen temel kaynaklara dayanarak ve onlardan istifade ederek bugnk Trk Msiksi Nazariyatn ve ses sistemini ortaya koymulardr. Bu nazariyat ve ses sistemini yerli ve yabanc bir ok mzisyenin tenkit etmesine ramen, bizde imdilik bundan daha mkemmelini ortaya koyan da olmamtr. Aslnda, bunlarn ortaya koyduklar sistem, yabanc olduumuz bir sistem deil, uygulama alannda zaten var olan bir sistemdir ki, ilerde gelecei zere, bu sistem temel itibariyle Seyh Mahbbun 910/1504 tarihlerinde el-Matla112 adl eserinde zikretmi olduu dzenin ta kendisidir. Mevcut teoriden daha iyisini ortaya koyma abas iinde olanlarn, klsik kaynaklardan ve belli bir dnemin msik kltrn yanstan temel eserlerden yararlanmas kanlmazdr. Trk Msiksinde bir sekizlinin 24 eit olmayan arala blnmesinin ilm sebebi aklanrken bunun, makamlarmz meydana getiren drtl ve belilerin durumundan kaynakland sylenmektedir113. El-Matla adl eserde, yukardaki bilgilerin bulunduu sayfalardan sekiz-on sayfa nce, ayn kitaptaki bir cetvelde 25 name aklanm ve adlar kaydedilmitir. Dr. Suphi Ezgi, bu eserin telf tarihini (910/1504) gznnde bulundurarak, bir sekizlideki 24 eit olmayan aralkla ilgili bu taksimatn, gnmzden yaklak olarak 800-900 yl nce ilmen bilindiini ve bunun bir msik limi tarafndan kefedildii konusundaki kanaatini ortaya koymaktadr114. te, btn bunlar bize unu gsteriyor ki, msik sanatyla ilgili btn bilgileri, sradan kitaplarda bulmamz mmkn deildir. Klsik kaynaklar inceledike, msikmizle ilgili nemli birok bilgilerin ortaya kaca ihtimali gzden uzak tutulmamaldr.

111

Mzikte standardizasyon konusunda bkz. Mustafa Cahit Atasoy, Mzikte Standardizasyon, 1. Mzik Kongresi Bildiriler (14-18 Haziran 1988), Kltr ve Turizm Bakanl Gzel Sanatlar Genel Mdrl Yay., Ankara 1988, s. 75-76. Yine ayn konuda Hasan Toraganl ve Yaln Turann bildirileri iin bkz. ayn eser, s. 78-87. 112

Bkz. Topkap Saray, Sultan Ahmed Ktp., no:3459, vr. 39-40. eyh Mahbb veya Seyd adyla zikredilen bu ahs, ad geen eserinde bir sekizlideki 24 perde hakknda yle sylemektedir: ... Ve bir dzen dahi vardr ki, 24 perdedir. Bunun gibi dzene, dzen-i muhlif derler. bu dzende mecmu makmt, vzeler ve ubeler bi-temmih bulunur. Tatvl-i kelmdan ve riyet-i edebten tr zikrolunmad. bu esrr- hfiyedendir. Amma ol dzenler kim yukarda zikrolundu. Bu dzen, onlardan ihr olunur. Eer akln yari klarsa fehmedesin kim bu metrih-i ezkiydr. Bu dzeni if etmemeklik stadlardan vasiyettir. Annn zikretmedik. Ruhi Kalender, yukardaki ifadeleri aynen almasna alm ve bu szler zerinde bir yorum yapmtr. Ona gre, Trk Msiksinde mzikoloji ile ilgili eserlerin az oluunun nedeni, yukardaki cmlelerin altnda yatmaktadr. Msik bilimi, teden beri ancak ustadan raa intikal eden gizli bir fen olarak sakl tutulmu ve bu srr aklamamak prensibi, ustalarn vasiyetine uyularak gnmze kadar srp gelen bir kaide olmutur. Bkz. Kalender, Trk Din Msiksi Dersleri, s. 44-45. 113

Bkz. Hseyin Sadettin Arel, Trk Msiksi Nazariyat Dersleri, Haz. Onur Akdou, Kltr Bakanl Yay., no: 1347, Ankara 1993, s. 33. 114

Suphi Ezgi, Nazari Ameli Trk Msiksi, IV/185, stanbul Konservatuvar Yay., stanbul 1933-1953.

30

BBLYOGRAFYA

ADIVAR, Abdulhak Adnan; Osmanl Trklerinde lim, 2. Bsk., Maarif Matb., stanbul, 1943.

AKPINAR, Cemil; Fethullah e-irvn, TDV. slm Ansiklopedisi, stanbul, 1995, XII/463-466,

AREL, Hseyin Sadettin; Msik terimleri, Msik Mecmuas, Yl: 1948, Say: 8,9,10.

------------------------------; Trk Msiksi Nazariyat Dersleri, Haz. Onur Akdou, Kltr Bakanl Yay., no: 1347, Ankara, 1993.

ATASOY, Mustafa Cahit; Trk Msiksi Tarihi Ders Notlar, T. Trk Mzii Devlet Konservatuvar, 1993.

------------------------------; Mzik Terminoljisi Ders Notlar, T, Trk Mzii Devlet Konservatuvar, 1993.

BADATLI smail Paa; Hediyyetul-rifn f Esmil-Mellifn ve sril- Musannifn, I-II, stanbul, 1951-1955.

BANARLI, Nihat Sami; Resimli Trk Edebiyat Tarihi, I-II, 1. Bask, stanbul, 1971.

BARDAKI, Murat, Maragal Abdlkadir, 1. Bask, Pan Yay., stanbul 1986.

DEVELLOLU, Ferit; Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, 4. Ofset Bask, Ankara, 1980.

EZG, Suphi; Nazari ve Ameli Trk Msiksi, I-V, stanbul Konservatuvar Yay., stanbul, 1933-1953.

FARMER, H.G. ; Abd al-Kadir b. Gayb al-Hfz al-Mara, slm Ansiklopedisi, MEB. stanbul, 1964-1986. I/83-84.

GAZMHAL, Mahmut R.; Msik Szl, stanbul, 1961.

BN MANZR; Lisnul-Arab, I-XV, Beyrut, 1955-56.

BN SN; e-if er-Riyziyyt Cevmiu lmil-Mska, Tahkk: Zekeriya Yusuf, Kahire, 1956.

KALENDER, Ruhi; Trk Din Msiksi Dersleri (Baslmam Ders Notlar), Ankara, 1983.

-----------------------; XV. Yzylda Arapa Msik Terimleri ve Trke Karlklar, AF Dergisi, 1981, XXIV. -----------------------; XV. Yzylda Msik Kuram (Nazariyat) ve Zeynul-Elhn f lmit-Telf vel-Evzn, (Ladikli Mehmed elebi), Ankara, 1982 (Baslmam Doktora Tezi).

KARADENZ M. Ekrem; Trk Msiksinin Nazariye ve Esaslar, Trkiye Bankas Yay., No: 238, 1. Bask, Ankara, Tarihsiz. KARAKA, Mahmut; Msbet limde Mslman limler, Kltr Bakanl Yay., No: 1289, Ankara, 1991.

31

KTB ELEB; Kefuz-Zunn, I-II, MEB, stanbul, 1972.

KEHHLE, mer Rza; Mucemul-Mellifn, I-XV, Beyrut, 1957.

KIREHRL, Yusuf b. Nizameddin; Kitbul-Edvr (Risle-i Msik), Ankara Cebeci l Ktphanesi, No: 131. LDK, Muhammed b. Abdul-Hamd; er-Risletl-Fethiyye, erh ve Tahkik:

Him Muhammed er-Receb, 1. Bask, Kuveyt, 1986. ----------; Zeynul-Elhn f lmit-Telf vel-Evzn, Nuruosmaniye Ktp. Eski No:

3655, Yeni No: 3138.

MER, Abdulkadir; Maksidul-Elhn, Nuruosmaniye, No: 3656 (250x170 mm. 25 st. 105 yk).

el-MNCD fil-Lgati vel-Alm (Arapa Szlk), 21. Bask, Beyrut, 1993.

ORANSAY, Gltekin; Mzik Tarihi (Yaykur 2. Snf), Ankara. 1976.

ZKAN, smail Hakk; Trk Msiksi Nazariyat ve Uslleri, tken Yay., stanbul 1987.

ZTUNA, Ylmaz; Trk Msiksi Ansiklopedisi, I-II, II 2. Ksm, MEB, stanbul, 1969.

-----------------------; Abdulkadir Mer, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., No: 916, Ankara, 1988.

SADEDDN B. HASAN CAN (Hoca Sadeddin, . 1008); Tcut-Tevrih, I-II, Tabhne-i mire, 1279, (nr. . Parmakszolu), I-V, stanbul, 1979.

RVN, Fethullah; Mecelletun fil-Mska, Topkap Saray, III. Ahmed Ksm, No: 3449.

TAKPRZDE, smud-Dn Ahmed b. Mustafa b. Halil (. 961/1553); e- ekikun-Numaniyye, terc. (Mehmed) Mecd, stanbul, 1989. TURA, Yaln; Trk Msiksinin Meseleleri, 1. Bask, Pan Yay., stanbul, 1988.

UZ, Kzm; Msik Istlahat, K Yay., Ankara, 1964 (Gltekin Oransay tarafndan dzeltilip geniletilmi yeni basm).

UZUNARILI, smail Hakk; Osmanl Tarihi, I-VII, 3. Bask, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1975.

YENGN, Hayri; Abdulkadir Mera, Msik Mecmuas, Say: 112, s.103.

YEL, Mustafa; Trk Msiksi in Bir Bibliyografya Denemesi, Msik Mecmuas, Say: 221, s.136-137.