Vujadinovic, Lj., Fenomen i Politika Stanovanja i Kompetitivnost Drustvenog Sistema

38

Ljiljana Vujadinovi Filozofski fakultet Niki

FENOMEN I POLITIKA STANOVANJA I KOMPETITIVNOST DRUTVENOG SISTEMA

PHENOMENON AND THE RESIDENCE POLICY, AND THE COMPETITIVNESS OF SOCIAL SYSTEM

ABSTRACT: As a correction of the social unequalities the residence policy was constituted together with the development of modern states. Sociology of residence starts with the premiss that the unequal distribution of physical and juridical possessive features of the residental fund, among different social groups, exists in each society. During 1990s, in the most of the post-socialist countries, the transformation of the residental sector was subordinated to the priorities of the economical transformation. The main three problems are the budget stabilization, the privatization process, and the market (price) liberalization. In the competitivness era of the social system, the residence policy in Montenegro has to be target aimed to the complex connexion between different actors and institutions. The principles of the participation of citizens and the support to social economy (equal chanses to all) could provide an overcoming for various ad hoc solutions.

Key words: residence, residence policy, flat, residental sector, resources, social actors.

APSTRAKT: Stambena politika se konstituisala sa razvojem modernih drava kao korektiv dru-tvenih nejednakosti u stanovanju. Sociologija stanovanja polazi od premise da u svakom drutvu postoji nejednaka distribucija fizikih i pravno svojinskih karakteristika stambenog fonda izmeu razliitih socijalnih grupa. Tokom 1990-ih godina transformacija stambenog sektora u veini postsocijalistikih zemalja bila je podreena prioritetima ekonomske transformacije. Tri kljuna problema su: stabilizacija budeta, proces privatizacije i liberalizacija cijena. U eri kompetitivnosti drutvenog sistema stambena politika u Crnoj Gori mora biti ciljno usmjerena ka kompleksnijem povezivanju razliitih aktera i institucija. Naela participativnosti graana i podrka socijalnoj ekonomiji (jednake anse za sve) omoguili bi da se prevladaju ad hoc rjeenja. Kljune rijei: stanovanje, stambena politika, stan, stambeni sektor, resursi, drutveni akteri. Uprkos nesumnjivom progresu koji je ovjek tokom evolucije ostvario stanovanje je bilo, a i danas je ostalo, neadekvatno ljudskim potrebama i zahtje-vima. Uticalo je na to vie momenata: ratna razaranja, materijalna nerazvijenost drutva, demografska eksplozija, klasni nain razrjeavanja tzv, stambenog pitanja, relativno kratak vijek trajanja stambenih dobara, procesi industrijali-zacije povezani sa naglim i masovnim imigracijama u gradove itd. Danas svo-jim bolnim implikacijama oblast stanovanja irom svijeta prijeti burom, ona po-

39 Lj. Vujadinovi, Fenomen i politika stanovanja i kompetitivnost drutvenog sistema

Socioloka lua IV/2 2010

staje drutveni problem od prvorazrednog i izuzetnog znaaja. Kaemo dru-tveni problem jer kada milioni naih savremenika ive u stanovima (koji su esto gori od sklonita neolitskog ovjeka) onda to ve nije problem usamljene ljudske individue. Stan je materijalno dobro koje se razlikuje prema kvantitetu (povrina, broj soba itd.), kvalitetu (komfor, oprema, tip konstrukcije, trajnost, itd.), formi (individualno, kolektivno, integracije u celini naselja i regiona, itd.), i institucio-nalnom statusu (u privatnoj svojini; zakup; u drutvenoj svojini; bez pravne osnove) (M. Kastels definicija preuzeta, Vujovi, 1990:90), Stanovanje i stambena politika ne mogu se prouavati izvan konkretnog drutvenog kon-teksta, to sociologiji stanovanja daje poseban znaaj. Stanovanje i stambena politika u razliitim drutvenim sistemima posmatraju se na tri analitika nivoa:

1. MAKRO NIVO: zakonodavnofinansijski okvir kojim se operacionalizuju osnovni organizacioni pristupi i vrijednost drutva i neposredno reguliu investicije, proizvodnja, distribucija i potronja stanova te pozicije klju-nih aktera u svakom od navedenih elemenata stambenog sistema;

2. MEZO NIVO: pitanje odgovornosti i kompetencije lokalne vlasti u regu-laciji stanovanja i ispoljavanje drutvenih nejednakosti u stanovanja na nivou naselja (u formi rezidencijalnih modela karakteristinih za stam-bene sisteme bazirane na razliitim tipovima drutvene organizacije);

3. MIKRO NIVO: stambeni poloaj i strategije porodica (domainstava) u za-visnosti od njihovog socijalnog poloaja odnosno ekonomskog, socijalnog i kulturnog kapitala koji posjeduju, te odgovarajuih potreba, vrijednosti, preferenci (Petrovi, 2004: 9, 10).

Istorijski gledano stambena politika se konstituisala sa razvojem modernih drava kao neminovni korektiv drutvenih nejednakosti u stanovanju nastalih djelovanjem trinih mehanizama, (Mandi, 1996: 86) smatra da je specifinost stambene politike u kreiranju takve kombinacije mjera socijalne, ekonomske i urbanistike politike koja omoguava da se stanovanje uini (trokovno) do-stupnim i adekvatnim (u pogledu higijenskih i standarda naseljenosti) pripadni-cima svih socijalnih slojeva. Kriterijumi definisanja standarda trokovne do-stupnosti i adekvatnosti stanovanja pod direktnim su uticajem nivoa razvijenosti; demografske zrelosti; institucionalnih specifinosti i dominantnih vrijednosti politikih orijentacija nekog drutva. Odreivanje normativa stambene politike preduslov je procjenjivanja kvalitativnog i kvantitativnog (eljenog) stanja stambenog fonda (vikovi, manjkovi, standard stanovanja), i formulisanje nje-nih neposrednih ciljeva u pogledu ekonomske efikasnosti (opseg budetskih optereenja i doprinos optimalnom razvoju ekonomije) i socijalne efikasnosti (smanjenje socijalnih tenzija ostvarivanjem trokovno dostupnog stanovanja), kao i ciljnih grupa ka kojima se usmjeravaju konkretni instrumenti mjere stambene politike (Petrovi, 2004: 11). Sociologija stanovanja polazi od premise da u svakom drutvu postoji ne-jednaka distribucija fizikih i pravno svojinskih karakteristika stambenog fonda

Lj. Vujadinovi, Fenomen i politika stanovanja i kompetitivnost drutvenog sistema 40


izmeu razliitih socijalnih grupa koja proistie iz nejednake moi glavnih dru-tvenih aktera u pogledu odluivanja o kljunim resursima u oblasti stanovanja. Mandi (1996: 34) smatra da je analiza stambene politike kao instrumentalne djelatnosti koja obuhvata sistem mjera kojim se ostvaruju konkretni ciljevi u pogledu dostupnosti i adekvatnosti stanovanja, neophodno dopuniti analizom politike kao podruja moi, u kojem se odluuje o samim ciljevima. U Jugoslaviji kao i ostalim socijalistikim zemljama stambeni sektor bio je lien svoje ire ekonomske uloge i subordiniran industrijalizaciji. Iako se ulo-ga drave u stanovanju ispoljavala drugaije no u ostalim zemljama socija-listikog sistema, naina na koji su bili razvijeni samoupravni odnosi bio je u funkciji reprodukcije osnovnih principa socijalistikog naina proizvodnje dru-tvenog ivota te su pripadnici politokratije i tehnokratije imali kljuni uticaj na donoenje odluka, ukljuujui i sferu kolektivne potronje odnosno distribuciju stanova. Stambeni sistemi socijalistikih zemalja oblikovani su u skladu sa ideo-lokim principima, prema kojima su mehanizmi slobodnog trita krucijalni izvor socijalnih nejednakosti a privatno vlasnitvo primarni osnov eksploatacije. U skladu sa time partijska nomenklatura, kao dominantan akter, teila je maksimalnoj marginalizaciji trita, privatnog vlasnitva i inicijative, a odnos drave i privatnog sektora (civilno drutvo i trite) koncipiran je kroz izrazitu asimetriju moi bez mogunosti pune formalizacije i institucionalne integracije. Iskustvo socijalistikih zemalja specifino je i po tome to je stambeni sektor iskljuivo tretiran kao sektor potronje a ne proizvodnje, ime je bio izloen mnogim neracionalnostima socijalistike ekonomije a drutvo u cjelini izgubilo jednu od znaajnih poluga ekonomskog razvoja. To je rezultiralo ogromnim budetskim optereenjima i velikim disparitetima potreba i ekonomskih mo-gunosti, dakle neuspjehom socijalistikog koncepta stambene politike kako ekonomske tako i socijalne efikasnosti. Tokom 1990-ih transformacija stambenog sektora u veini postsocija-listikih zemalja bila je podreena prioritetima ekonomske transformacije i rjeavanju tri kljuna problema ovih zemalja: stabilizacije budeta, procesa pri-vatizacije i liberalizacije cijena. Radikalnu promjenu u postsocijalistikim zem-ljama predstavlja injenica da je privatnovlasniki sektor postao dominantan, a njegova proizvodnja i odravanje samo djelimino se vezuju za neprofitni sektor. Dekonstrukcija socijalistikog sistema u prvi mah odnosila se na povlae-nje drave/dravnih institucija iz finansiranja stambene izgradnje i privatizaciju stanova u dravnom/drutvenom vlasnitvu. Kompleksan proces privatizacije u stanovanju bio je sveden samo na pro-daju stanova u dravnom/drutvenom vlasnitvu jer su politike elite pristupile privatizaciji stanova bez stratekog razmiljanja o buduim obrisima stambene politike ili o specifinostima funkcionisanja stambenog trita. Privatizacija stanova tretirana je kao dio opteg okretanja ka trinoj ekonomiji uz uvjerenje da e se time otkloniti svi uzroci ekonomske neefikasnosti prethodnog sistema.



Posebno se isticalo da e njome biti otklonjen problem njihovog odravanja jer vlasnitvo podrazumijeva veu odgovornost. Tokom privatizacije stambenog fonda, i vlasnici stanova (drave i dr-avna/drutvena preduzea) i njihovi korisnici (graani odnosno domainstva) nalazili su se u procjepu odbacivanja starog i prihvatanja novog pri emu je uticaj socijalistikih vrijednosti i iskustava uslovio nepotpunu svijest o znaenju privatnog vlasnitva, trinih principa i socijalne formulacije koju drava mora imati u stanovanju. Uvjerenje da je mogu brz transfer ka trino zasnovanom sistemu poka-zalo se neosnovanim, jer trite nije adekvatan mehanizam u oblasti stanovanja. Posledino, zaotrava se problem dostupnosti stanova a poveava opasnost da znaajni segmenti stanovnitva (prije svega niskodohodovna i novoformirana domainstva) ostanu iskljueni/neintegrisani u stambeni sistem. Privatni rentalni sektor, iako prepoznat zakonom, veinom ostaje nedo-voljno regulisan u pogledu kontrole rente (ograniavanje samovolje vlasnika na osnovu trine cijene na datoj lokaciji), sigurnosti zakupa prema ugovorenim uslovima, neophodnog standarda stanovanja, itd. Takoe, jo nema mjera finan-sijskih podsticaja (povoljni krediti, poreske olakice) koje bi bile usmjerene na izgradnju stanova namijenjenih privatnom zakupu, te je ovaj sektor u svim zemljama ogranienog obima i potpuno neprofesionalizovan. Ozbiljan problem postsocijalistikih drutava u stanovanju odnosi se na kreiranja uslova razvoja potrebnog partnerstva izmeu javnog i privatnog sekto-ra. S obzirom na razliite mogunosti kojima drava moe subvencionisati stambeni sektor postavlja se pitanje poeljne definicije socijalnog stanovanja u postsocijalistikim zemljama. Konceptualizacija stambene politike u postsocijalistikoj transformaciji oteana je i injenicom krize drave blagostanja na Zapadu, koja uslovljava eliminaciju bilo kog jasnog modela organizacije socijalne sigurnosti, osim za-htjeva da se maksimalno otkloni naslee iz komunistikog perioda.

Pregled broja stanova za Crnu Goru i optine: Podgorica, Niki, Bijelo Polje i Budva

U Crnoj Gori u svim dosadanjim popisima (popis stanova se vodi od 1971. god.) primjenjivana je u osnovi ista definicija stana. Stan je graevinski povezana cjelina namjenjena za stanovanje, bez obzira na to da li se u momentu popisa koristi samo za stanovanje, za stanovanje i obavljanje djelatnosti, samo za obavljanje djelatnosti, ili je rije o nenastanjenom graevinski ispravnom stanu. Stan se kao graevinski povezana cjelina sastoji od jedne ili vie soba sa odgovarajuim pomonim prostorijama (kuhinja, ostava, predsoblje, kupatilo, nunik i sl.) ili bez pomonih prostorija, i ima jedan ili vie posebnih ulaza. Prikazani su stanovi za stalno stanovanje, bez obzira na to da li su u vrijeme popisa bili nastanjeni ili privremeno ili na due vrijeme nenastanjeni (Sta-novnitvo popis stanovnitva, domainstva i stanova u 2003, 2006: 8).



Tabela br. 1 Broj stanova po popisima Republika Crna Gora

1971. 1981. 1991. 2003.

R. Crna Gora 112,676 131,472 169,776 248,873 Gradska 49,763 68,803 98,272 137,172 Ostala 62,913 62,669 71,504 111,701

Tabela br. 2 Indeksi meupopisnog porasta Republika Crna Gora

1981/1971. 1991/1981. 2003/1991. 2003/71.

R. Crna Gora 116,7 129,1 146,6 220,9 Gradska 138,3 142,8 139,6 275,7 Ostala 99,6 114,1 156,2 177,5

Tabela br. 3 Broj stanova po popisima u Podgorici

1971. 1981. 1991. 2003.

Podgorica 21,778 30,304 40,376 56,708 Gradska 14,692 23,032 32,890 45,142 Ostala 7,086 7,272 7,486 11,566

Tabela br. 4 Indeksi porasta za Podgoricu

1981/71. 1991/81. 2003/91. 2003/71.

Podgorica 139,1 133,2 140,4 260,4 Gradska 156,8 142,8 137,3 307,3 Ostala 102,6 102,9 154,5 163,2

Tabela br. 5 Broj stanova po popisima u Nikiu

1971. 1981. 1991. 2003.

Niki 14,229 16,653 20,156 23,289 Gradska 8,772 11,428 14,732 16,205 Ostala 5,457 5,225 5,424 7,084

Tabela br. 6 Indeksi porasta za Niki

1981/71. 1991/81. 2003/91. 2003/71.

Niki 117,0 121,0 115,5 163,7 Gradska 130,3 128,9 110,0 184,7 Ostala 95,7 103,8 130,6 129,8



Tabela br. 7 Broj stanova po popisima za Bijelo Polje

1971. 1981. 1991. 2003.

Bijelo Polje 9,431 10,817 13,181 15,028 Gradska 1,894 2,606 3,861 4,437 Ostala 7,537 8,211 9,320 10,591

Tabela br. 8 Indeksi porasta za Bijelo Polje

1981/71. 1991/81. 2003/91. 2003/71.

Bijelo Polje 114,7 121,9 114,0 159,3 Gradska 137,6 148,2 114,9 234,3 Ostala 108,9 113,5 113,6 140,5

Tabela br. 9 Broj stanova po popisima za Budvu

1971. 1981. 1991. 2003.

Budva 1,699 2,234 4,161 13,014 Gradska 1,051 1,611 3,435 10,840 Ostala 648 623 726 2,174

Tabela br. 10 Indeksi porasta za Budvu

1981/71. 1991/81. 2003/91. 2003/71.

Budva 131,5 186,3 312,8 766,0 Gradska 153,3 213,2 315,6 1.031,4 Ostala 961,1 116,5 299,4 335,5

Prema uporednim popisnim podacima broja stanova za Crnu Goru i opti-ne: Podgorica, Niki, Bijelo Polje i Budva (za koje smatramo da su reprezenta-tivne) uoavamo kontinuirani porast broja stanova, uz napomenu da je period od 1971. do 1991. obiljeen socijalistikom stambenom izgradnjom, a period od 1991. do 2003. postsocijalistikom stambenom izgradnjom. Optina Podgorica kao glavni grad Crne Gore u periodu 2003/91. biljei jai porast broja stanova to se moe objasniti promjenom stambene politike, redistribucijom gradskog prostora kao i privatnom inicijativom u izgradnji kako stambenih zgrada tako i individualnih stambenih objekata. Optina Budva je u periodu 2003/91 zabiljeila indeks porasta 315,6, to je vie od republikog indeksa porasta za isti posmatrani period, a koji iznosi 156,2 (gradska naselja). Budva je kao metropola crnogorskog turizma privukla znaajne investicije koje su obiljeene i pojaanom stanogradnjom.



Politika stanovanja u Crnoj Gori

Nakon privatizacije stambenog fonda, Crna Gora se suoava sa naraslim brojem domainstava koja ne mogu zadovoljiti svoje stambene potrebe na stam-benom tritu bez odreene intervencije drave ukljuujui i izgradnju stanova za iznajmljivanje u javnom/neprofitnom sektoru. Pitanje do kog nivoa je oprav-dano redukovanje javnog rentalnog stanovanja u kontekstu kompetitivnosti si-stema i kontekstualno je odreeno parametrima ekonomske razvijenosti, institu-cionalnog naslea, vrijednosnog sistema, aktuelnih mehanizama distribucije drutvene moi i konstelacija snaga kljunih drutvenih aktera. Prostorni resursi i javna dobra u eri kompetitivnosti I pored nespornih prostornih resursa, postsocijalistiki gradovi suoavaju se sa nizom specifinih problema u razvoju nekretnina: nerijeenost imovinskopravnih pitanja, komplikovana administrativna procedura, nedostatak registra nekretnine, este promjene zakonske regulative, sporost kreiranja domae (nove) servisne klase sposobne da podri razvojne projekte, itd. Dok su tokom socijali-stikog perioda investicije bile primarno usmjerene na gradnju novih stambenih naselja i industrijskih zona pri rubnim djelovima gradskog tkiva, danas se na ovim lokacijama investira u klastere poslovnog prostora, oping centra i subur-bano individualno stanovanje. Nova trina logika orijentie investitora i ka iskorienim prostorima centralnih gradskih podruja, stvarajui na cijeloj teri-toriji postmoderno okruenje (novih) luksuznih objekata i devastiranih (rezi-dencija i industrijskih) struktura. Javna dobra su artefakti i vrijednosti koje zajedniki koristi veliki broj potroaa/korisnika. Razlog tome su dva njihova bitna svojstva: (1) Nerivalski odnos potronja od strane jedne osobe ne smanjuje koliinu dobra za druge potroae; (2) Neekskluzivnost jednom kada je dobro na raspolaganju nije mogue ograniiti/zaustaviti njegovo korienje, ak i kada nije plaeno. To su dobra iz ijeg korienja nije mogue iskljuiti ostale, kao i dobra koja su na-mjenski izgraena (postavljena) uraena tako da budu dostupna svim graani-ma, odnosno pripadnicima ciljne grupe, kao javno dobro (Providing Global Public Goods, 2003). Promjene u drugoj polovini XX vijeka, naroito irenje koncepta ljudskih prava (graanska i politike, ekonomske, socijalne i kulturne i druga) i njihova meunarodna zatita i monitoring, razvoj civilnog drutva, globalizaciju, partnerski odnos izmeu dravnog/javnog, komercijalnog i civilnog sektora u mnogim oblastima ivota itd. modifikovali su razumijevanje pojma javnog dobra, kako u pogledu znaenja tako i u pogledu odgovora na pitanje ko obezbje-uje / stvara javno dobro i ko utvruje status i reime korienja javnog dobra. U Crnoj Gori nije definisana politika stanovanja: ekspanzije stanogradnje (naroito izraena poslednjih godina), visoke cijene stanova, ekstra-profiti ostva-reni proizvodnjom stanova, favorizovanje pojedinaca ili grupa koji su stekli



monopol nad resursima, haotine esto i polulegalna gradnja stanova, obje-kata, kua, neregulisani svojinski odnosi, bespravni napadi na privatno vlasni-tvo (iako je usvojen Zakon o restituciji, problemi su i dalje prisutni). U eri kompetitivnosti drutvenog sistema politika stanovanja u Crnoj Go-ri mora biti ciljno usmjerena ka kompleksnijem povezivanju razliitih aktera i institucije, ka naelu participativnosti graana i podrci socijalnoj ekonomiji (jednake anse za sve) kako bi se prevladala ad hoc rjeenja. U domenu programa socijalnog stanovanja oigledan je raskorak izmeu ciljeva stratekih dokumenata i postojee prakse, koje se odvija bez saradnje sa privatnim sektorom. Ciljna grupa su domainstva bez zaposlenih lanova odno-sno primaoci socijalne pomoi (to ukazuje na rezidualni tip socijalnog stanova-nja). Socijalni stanovi treba da budu teritorijalno razbacani, saobraajno povezani sa ostalim djelovima grada i opremljeni servisima kako bi se izbjegla socijalna iskljuenost. Crnogorsko drutvo suoie se sa problemom fizikog i moralnog rabae-nja zgrada i objekta (fiziki vijek je oko 75 godina; moralni vijek je kada stano-vi ne odgovaraju aktuelnim potrebama stanovanja). Zasigurno je da e u rjea-vanju ovih problema biti neophodno ukljuivanje drave (uvoenje regulacione stambene politike), koje bi kao korektiv stvorila lojalnu konkurenciju na tritu, omoguila kompleksnije povezivanje aktera i institucija, kondezovala socijalne tenzije izmeu favorizovanih i ranjivih pojedinaca i grupa. Nesporno je da pri-vatni/rentalni sektor stanovanja biljei nagli uspon i da je u funkciji ekonomskog rasta i privatnog profita. Politika stanovanja mora da izdiferencira strateke pravce razvoja kako bi se izmeu dravnog javnog, privatnog (profitnog i soci-jalnog) neprofitnog stanovanja uspostavila socijalna kohezija i ublaavala neje-dnakost u stanovanju.

L i t e r a t u r a Mandi, S. (1996), Stanovanje in drava, Ljubljana: Znanstveno in pulistictino sredie. Petrovi, M. (2004), Sociologija stanovanja, Beograd: Institut za Socioloka istraiva-

nja, Filozofski fakultet. Petrovi, M. (2009), Transformacija gradova: ka depolitizaciji urbanog pitanja, Beo-

grad: Institut za socioloka istraivanja, Filozofski fakultet. Providing Global Public Goods (2003), Monaging Globalization, Oxford University

Press. Stanovnitvo popis stanovnitva, domainstva i stanova u 2003, Republika Crna Gora,

Zavod za statistiku, Podgorica, januar 2006. Vujovi, S. (1990), Ljudi i gradovi, Budva: Mediteran. ivkovi, M. (1975), Uvod u sociologiju stanovanja, Beograd: Arhitektonski fakultet.

Vujadinovic, Lj., Fenomen i Politika Stanovanja i Kompetitivnost Drustvenog Sistema

Documents

Transcript of Vujadinovic, Lj., Fenomen i Politika Stanovanja i Kompetitivnost Drustvenog Sistema