Voorop in vernieuwing
-
Upload
zorg-innovatie-forum -
Category
Health & Medicine
-
view
152 -
download
0
Transcript of Voorop in vernieuwing
• 1 jaar op weg
• 4 showcases in de zorg
• 20 innovatieve projecten
• 157 betrokken partijen
Voorop in Vernieuwing
Zorginnovaties in Noord-Nederland
Voorop in Vernieuwing
3
De vier showcases die in deze uitgave worden besproken, zijn gefinancierd door:
Zorginnovaties in Noord-Nederland
Voorwoord 4
1. Inleiding 6
2. Het Zorg Innovatie Forum 10
3. Showcase Zorg voor de Toekomst 16
4. Showcase Dementie en Veiligheid 24
5. Showcase Arbeidsinnovatie / Kids & Care 28
6. Showcase Logistiek en Transsectorale Samenwerking 34
7. Spin-off showcases 38
Inhoudsopgave
Zorginnovaties in Noord-Nederland
Voorwoord
4 5
Voorop in Vernieuwing
In 2008 heeft het Zorg Innovatie Forum vier showcases georganiseerd. Vier innovatieve
projecten, ondersteund door het ministerie van VWS, die elk op hun eigen manier een
startpunt vormen voor nieuwe ontwikkelingen in de Noord-Nederlandse zorg.
Een andere aanpak van de regionale zorg is pure noodzaak. Als we niet op korte termijn
de zorg anders gaan organiseren, hebben we binnen vijftien jaar een serieus probleem in
Noord-Nederland. Het aantal patiënten en cliënten van de noordelijke cure en care neemt
namelijk snel toe, terwijl de arbeidsmarkt voor zorgpersoneel steeds verder inkrimpt.
Dit komt door een aantal factoren. Noord-Nederland vergrijst sneller dan andere regio’s.
Het aantal ouderen neemt toe, terwijl steeds meer jongeren de regio verlaten. Ook het
aantal chronische patiënten groeit hier sneller dan in andere regio’s en de zorgvraag wordt
complexer. Daar komt bij dat de levensverwachting steeds hoger wordt en dat mensen
graag zo lang mogelijk zelfstandig willen blijven wonen. Noord-Nederland beslaat geogra-
fisch een kwart van het Nederlandse oppervlak, maar de bevolkingsomvang is slechts 10%.
Dat betekent dat steeds grotere afstanden moeten worden overbrugd om zorg tot in de
thuissituatie te kunnen bieden. Het is een uitdaging om hierbij te zoeken naar nieuwe
mogelijkheden van ICT en sensortechnologie. De Noord-Nederlandse zorgaanbieders zetten
zich volop in om de gevolgen van deze ontwikkelingen het hoofd te bieden. Maar ook zij
beseffen dat het lastig wordt om meer en betere zorg te bieden met steeds minder mensen.
Reden voor paniek? Zeker niet. Maar wel een reden voor slagvaardig optreden. De regio-
nale zorg heeft behoefte aan een omwenteling. Een duurzame innovatieve slag. Waarbij
zorg beter, toegankelijker en slimmer georganiseerd wordt, met lagere kosten. Waarbij de
wensen en behoeften van de cliënt meer dan ooit voorop staan. En waarbij met minder
inzet van personeel betere resultaten worden behaald. Noord-Nederland gaat de proeftuin
worden van een breed scala aan innovaties in de zorg.
De cliënt is daarbij steeds het uitgangspunt. Daarom is het belangrijk om patiëntenorga-
nisaties zoveel mogelijk bij nieuwe stappen te betrekken. En daarom kunnen cure, care en
welzijn niet langer als drie afzonderlijke entiteiten beschouwd worden, maar is vergaande
integratie een logische ontwikkeling.
De gezondheidssector zal zijn krachten moeten bundelen in sterke zorgketens. Die optimaal
in staat zijn om de cliënt in al zijn wensen en behoeften bij te staan en die er tegelijkertijd
alles aan doen om een verdere groei van het aantal chronische patiënten te voorkomen.
Indicatie, behandeling, verzorging, welzijn, preventie en voorlichting moeten logisch uit
elkaar voortvloeien en een integrale taak worden van de gehele zorgsector. In nauwe
samenwerking met kennisinstellingen, overheden en bedrijfsleven en ondersteund door
nieuwe technologie.
Persoonlijk ben ik ervan overtuigd dat dit geen utopie is. De eerste resultaten van de show-
cases in dit boekje geven aan dat er een uitstekende voedingsbodem is voor synergie en
samenwerking. Dat organisaties enthousiast zijn over nieuwe manieren om hun processen
efficiënter te maken. En dat een slimme toepassing van moderne technologie de zorg-
kwaliteit een belangrijke impuls geeft. De basis is er, nu is het tijd voor concrete stappen.
Het Zorg Innovatie Forum wil deze innovatieve ontwikkeling graag stimuleren.
Gerrit Ybema
Voorzitter Zorg Innovatie Forum
Voorop in Vernieuwing Zorginnovaties in Noord-Nederland
1 Inleiding
6 7
In dit boekje vindt u de verslagen van vier showcases van het Zorg Innovatie Forum (ZIF).
Vier bijzondere, innovatieve projecten in de Noord-Nederlandse zorgsector. Projecten met zeer
verschillende onderwerpen, maar ook een flink aantal overeenkomsten. Hun uitgangspunten,
hun opzet en vooral hun intentie zijn zeer vergelijkbaar: de regionale zorg moet beter, efficiënter,
toegankelijker en voordeliger worden, waarbij de wensen en behoeften van de patiënt altijd
voorop staan.
De echte kracht van deze showcases schuilt in hun organisatie en aanpak. Het zijn geen afge-
ronde experimenten, maar aanjagers van verdere ontwikkelingen en concrete business cases. Elke
showcase identificeert kansen, brengt de juiste partijen bij elkaar en koppelt bestaande initiatieven.
Op die manier ontstaat een breed draagvlak voor duurzame vernieuwing en een nieuw elan voor
samenwerking, slimme vormen van synergie en sterke ketens in cure, care en welzijn.
De vier showcases in 2008
Showcase 1: Zorg voor de Toekomst
Dit project is gericht op een duurzaam betere aanpak van zorg in Oost-Groningen. Door
economische en sociale omstandigheden kent deze regio een bovengemiddeld hoog aantal
mensen met een chronische ziekte, vaak veroorzaakt door een ongezonde leefstijl. De druk
op de zorgsector neemt daardoor snel toe. Deze showcase gaf een belangrijke aanzet voor
een integrale oplossing en is de basis voor de uitwerking van een ambitieus masterplan.
Showcase 2: Dementie en Veiligheid
De provincie Drenthe vergrijst veel sneller dan andere regio’s. Mede hierdoor ligt het aantal
mensen met dementie in Drenthe zo’n 13% boven het landelijk gemiddelde. Veel van deze
mensen willen thuis blijven wonen. Deze showcase onderzocht hoe de ketenzorg en het
ondersteuningsnetwerk rond deze groep versterkt kunnen worden en de synergie kan
verbeteren.
Voorop in Vernieuwing
9
Zorginnovaties in Noord-Nederland
Uitgelich
t
Showcase 3: Arbeidsinnovatie
In dit project onderzochten verschillende partijen in Friesland creatieve oplossingen om de
verwachte knelpunten op de zorgarbeidsmarkt bij te sturen. Centraal stond een initiatief
van Thuiszorg Het Friese Land en SKL Kinderopvang BV om combifuncties van verzorgen-
de/groepsleidster te ontwikkelen.
Showcase 4: Logistiek en Transsectorale Samenwerking
De vraag naar nieuwe ‘gemaksdiensten’ groeit. Mensen willen zo lang mogelijk thuis
blijven wonen. Diensten worden steeds meer rondom de thuissituatie georganiseerd. In
dit project werd onderzocht welke mogelijkheden er zijn voor procesinnovaties en nieuwe
concepten op dit gebied en hoe dat logistiek georganiseerd kan worden.
Het Zorg Innovatie ForumDe vier showcases werden geregisseerd en gecoördineerd vanuit het Zorg Innovatie Forum
(ZIF). De zorg in Noord-Nederland moet beter, efficiënter, toegankelijker en voordeliger
worden. Dat is de overtuiging van de veertien grote organisaties uit de noordelijke zorg-
sector, de Rijksuniversiteit Groningen en Hanzehogeschool Groningen die in het ZIF hun
krachten gebundeld hebben. Het ZIF zet zich in om synergie en innovaties in de Noord-
Nederlandse zorg te stimuleren, te coördineren, te organiseren en te faciliteren.
De aanpak van het ZIFHet belangrijkste instrument bij de aanpak van de showcases zijn de taskforces. Breed
samengestelde forums van deskundigen, die vanuit hun werkveld of expertise een visie
hebben op het onderwerp van een showcase en bereid zijn hun kennis te delen en netwer-
ken te ontsluiten.
Ondersteuning Ministerie van VWSDe doelen en de aanpak van het ZIF sluiten uitstekend aan bij de ideeën over zorgver-
nieuwing van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Het Ministerie
reageerde dan ook positief op het plan om een viertal projecten als showcases voor het
ministerieel beleid uit te voeren. Voor de uitvoering werd een subsidieaanvraag van
250.000 euro gehonoreerd. De onderwerpen van de showcases zijn in overleg met het
Ministerie van VWS bepaald.
ResultaatDe vier showcases vormden een aanzet tot duurzame innovaties. De uiteindelijke resultaten
zijn pas op lange termijn meetbaar. De vraag ‘wat heeft het opgeleverd’ is daarom pas veel
later relevant. Nu, een klein jaar na de start, draait het bij deze projecten veel meer om de
vraag ‘wat hebben ze in gang gezet?’ Vanuit die vraag bekeken zijn de resultaten uitstekend.
In het laatste hoofdstuk vindt u een overzicht van de beweging die de showcases op gang
hebben gebracht en de effecten en kansrijke projecten die binnen een jaar zijn ontstaan.
Karin Kalverboer
directeur van het Zorg Innovatie Forum
‘Taskforces zijn ideale aanjagers van innovatie’
‘Met het concept taskforces heb ik erg positieve ervaringen opgedaan in mijn vorige functie, als secretaris van
het Adviescollege voor de Markt. Taskforces zijn de ideale aanjagers van innovatieve ontwikkelingen. Ze zetten
de zaak in beweging. Nog vóór er een echt plan is zorgt een taskforce dat er verkenningen worden uitgevoerd en
kansen worden blootgelegd. Op basis daarvan brengen we verschillende partijen met elkaar in contact. Zorginstel-
lingen uiteraard, maar ook bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Daar kunnen heel verrassende combinaties
uit voortkomen. Ingeslepen processen worden daardoor opeens met een frisse blik bekeken. Zo ontstaan nieuwe
ideeën, nieuwe lijnen waar anderen weer een bijdrage aan kunnen leveren. Losse initiatieven blijken opeens heel
goed bij elkaar aan te sluiten en elkaar te versterken. Je ziet de radertjes in elkaar grijpen. Er ontstaat ‘reuring’ in
de regio. Vaak tot groot enthousiasme van de betrokken partijen. Als een nieuw initiatief haalbaar en effectief lijkt
te zijn, schept de taskforce de voorwaarden om er een volwaardig project van te maken. Er worden markttrekkers
geïdentificeerd en financieringsbronnen gezocht. Daarna zit de taak van de taskforce er op en gaan de projecten
een eigen leven leiden. Op die manier ontstaan duurzame innovaties met een breed draagvlak. Dat is waar we
naar streven.’
8
Voorop in Vernieuwing
11
Zorginnovaties in Noord-Nederland
2 Het Zorg Innovatie Forum
onafhankelijk
stimulerend
vernieuwend
10
Het Zorg Innovatie Forum (ZIF) is in 2006 opgericht op initiatief van voorzitter Gerrit Ybema,
voormalig staatssecretaris Economische Zaken en directeur Karin Kalverboer. Zij kenden de
sombere toekomst verwachtingen voor de regionale zorg. Maar zij constateerden ook dat de
zorgsector de grootste sector is in Noord-Nederland. Een sector die sterk in beweging is en kansen
biedt voor economische groei. De initiatieven om het tij te keren waren echter te versnipperd en
een eenduidige toekomstvisie in de noordelijke zorgsector ontbrak. Op hun initiatief kwam een
aantal grote partijen uit de sector bijeen om dit probleem te bespreken. Dit overleg heeft al snel
geleid tot de oprichting van het ZIF.
De stakeholdersSinds de oprichting is het aantal deelnemende organisaties sterk gegroeid. Maart 2009
waren veertien partijen uit de noordelijke zorgsector als stakeholder verbonden aan het ZIF.
KennisinstellingenDe Rijksuniversiteit Groningen en Hanzehogeschool Groningen zijn als kennispartner bij
het ZIF aangesloten. Daarnaast werkt het ZIF in de uitvoering nauw samen met andere
kennisinstellingen, zoals TNO, HBO-instellingen, ROC’s, ActiZ (brancheorganisatie voor
de thuiszorgondernemers) en Vilans.
OrganisatieHet ZIF is een open netwerkorganisatie. Onafhankelijk, laagdrempelig en makkelijk te
benaderen. De stakeholders ondersteunen het ZIF inhoudelijk, strategisch en financieel.
Ze bepalen de strategische koers, brengen initiatieven en projectideeën in en evalueren
de voortgang en resultaten.
Het ZIF wordt ondersteund door een ‘mean and lean’ uitvoerend bureau. De formatie
bestaat uit directeur Karin (M.A.) Kalverboer MHD, officemanager Nanuschka Csonka,
senior medewerker Mirjam Valk (PhD) en junior medewerker Sander Holterman (MSc).
Voorop in Vernieuwing
1312
Juridisch is het ZIF een stichting, met drie bestuursleden: drs. Gerrit Ybema (voorzitter),
drs. Leo (J.E.) Smits (vice-voorzitter) en prof. dr. Geert (J.E.M) Sanders. Het bestuur is sparring-
partner voor de directeur en vervult een belangrijke ondersteunende rol in het ontsluiten
van netwerken en het uitdragen van de ambities en projecten van het ZIF. De bestuurs-
leden overleggen op strategisch bestuurlijk niveau met regionale, nationale en Europese
contacten.
MissieHet voornaamste doel van het ZIF is om een actieve bijdrage te leveren aan de gezondheid
van de mensen in de regio. Ten eerste door hen kwalitatief hoogwaardige, goed georgani-
seerde, bereikbare en betaalbare zorg te bieden. Ten tweede door met een goed preventief
beleid toekomstige zorgvragen te voorkomen. Het ZIF wil deze doelen realiseren door
breed in te zetten op zorginnovatie.
Onafhankelijke zorginnovatorDe ambitie van het ZIF is om een natuurlijke en logische speler voor zorginnovaties in
Noord-Nederland te zijn. Het ZIF kan als platform meer bereiken dan individuele partijen.
Door haar brede draagvlak kan het ZIF samenwerking en synergie bevorderen, externe
ondersteuning bewerkstelligen, financiering regelen en kennisuitwisseling stimuleren.
Daarnaast versnellen de stakeholders innovatieve ontwikkelingen door als early adopters
op te treden.
RegiefunctieDe kracht van het ZIF als zorginnovator zit vooral in haar functie als onafhankelijk regisseur,
coördinator en procesbewaker van complexe samenwerkingsverbanden. Het ZIF heeft niet
de ambitie om zelf innovaties te ontwikkelen, maar zoekt daarvoor naar samenwerking met
haar stakeholders. Waar mogelijk wordt aangesloten bij bestaande projecten en experimenten.
Door kansrijke kleinschalige initiatieven te koppelen of succesvolle projecten op te schalen
wordt voorkomen dat het wiel steeds opnieuw wordt uitgevonden.
Veel kansen op structurele zorgverbetering worden nu nog gemist door onvoldoende regie
en samenwerking. Prima initiatieven kregen geen vervolg vanwege hun kleinschaligheid,
Het Zorg Innovatie Forum versterkt
de noordelijke zorgmarkt door het
concreet, zichtbaar en meetbaar
initiëren, stimuleren en coördineren
van zorginnovaties in Noord-
Nederland, met de vraag van de
klant als centraal uitgangspunt.
Missie
Uitgelich
t
Zorginnovaties in Noord-Nederland
geringe economische massa, gebrek aan financiering of door onvoldoende zichtbaarheid
naar buiten. Het ZIF wil vanuit haar regiefunctie kansrijke initiatieven signaleren, combineren
en opschalen en daarmee versnippering van innovaties voorkomen.
Economische spin-offDe zorgsector is van groot belang voor het Noorden, ook voor de economische ontwikkeling.
Op de totale industrie na, is het de grootse sector van Noord-Nederland. In 2007 werkten
er bijna 130.000 mensen. Bovendien is het de grootse groeisector in het Noorden. Daar-
mee biedt de zorg mogelijkheden voor economische spin-off in verschillende sectoren,
zoals de dienstensector, ICT, life sciences, food-industrie en toerisme. Het ZIF signaleert en
creëert nieuwe marktkansen door het bedrijfsleven actief te betrekken bij zorginnovaties.
Hierbij wordt nauw samengewerkt met organisaties als Sensor Universe, Innexus, NOM,
TCNN en Syntens.
Healthy Ageing als uitdaging voor de toekomstAls centraal overkoepelend thema voor de activiteiten van het ZIF is gekozen voor Healthy
Ageing. Daarmee sluit het ZIF aan bij de ambitie van een aantal grote noordelijke partijen
Claudia Zuiderwijk
Lid Innovatie Platform, lid Zorginnovatieplatform,
voorzitter Raad van Bestuur Tergooiziekenhuizen
‘Reële slagingskans door bredesamenwerkingsvorm’
‘Vanwege de immens groeiende zorgvraag is het noodzakelijk dat we met slagkracht blijven innoveren.
In dat verband vind ik het Zorg Innovatie Forum een uitstekend initiatief, omdat het belangrijke
innovatiethema’s in Noord-Nederland actief aanpakt over de muren van instellingen en sectoren
heen. Ik zou hen willen adviseren om de mogelijkheden van opschaling naar een landelijk niveau te
onderzoeken.’
Voorop in Vernieuwing
15
Zorginnovaties in Noord-Nederland
14
onder aanvoering van het UMCG. Onder de vlag van Healthy Ageing Network Northern
Netherlands wil Noord-Nederland zich internationaal op de kaart zetten als sterk cluster rond
het thema gezond ouder worden. Het ZIF geeft aan dit thema invulling via drie actielijnen:
ICT, Sensortechnologie en Arbeidsmarkt.
Focus op grootschalige projectenHet ZIF zet zich in als voortrekker van een beperkt aantal grootschalige, innovatieve
projecten gericht op betere en efficiëntere zorg. Zo sluiten de activiteiten van het ZIF waar
mogelijk aan bij het omvangrijke onderzoeksproject LifeLines van het UMCG. Daarnaast is
het ZIF via het UMCG nauw betrokken bij het Nationaal Programma Ouderenzorg van het
ministerie van VWS, dat in 2008 is gelanceerd via ZonMw.
Zorg op AfstandZorg op Afstand (ZoA) is voor het ZIF een belangrijk actiepunt. De komende tijd onder-
steunt het ZIF enkele grootschalige ZoA-projecten. Eerdere ervaringen uit projecten als
Koala en Omkeer 2.0 zijn daarbij het uitgangspunt.
Zorg wordt in de toekomst steeds vaker aangeboden in de thuissituatie. In flinke delen
van het Noorden moeten daarvoor grote afstanden worden afgelegd. Zorg op Afstand
biedt dan een oplossing. Met moderne technologieën als ICT en sensoren is persoonlijke,
kwalitatief hoogwaardige zorg en aandacht in of dichtbij huis te realiseren, zonder inzet
van extra personeel.
Uitgelich
t
A.G. Pomp
Coördinator Strategie Langdurige Zorg
Ministerie van Volksgezondheid,
Welzijn en Sport
‘In 2007 waren we het innovatiebeleid van
het Ministerie aan het ontwikkelen. We
kwamen toen het ZIF tegen als drager van
het innovatiebeleid van het Noorden. Hun
analyse van de problematiek was dezelfde
als de onze. Wat mij vooral erg aansprak
was hun basisgedachte: we stappen over
de dingen heen waar we het niet over eens
zijn en we gaan ons samen sterk maken
voor noodzakelijke verbeteringen. De
mogelijkheden waren het uitgangspunt,
niet de problemen, dat was verfrissend.
Het ZIF heeft daaruit een mooi beleid
ontwikkeld, dat naar onze mening een
kans verdiende om uitgevoerd te worden.
Daarom hebben wij deze showcases
ondersteund.’
Voorop in Vernieuwing Zorginnovaties in Noord-Nederland
Hoe doorbreek je een spiraal die van kwaad tot erger gaat? Dat is in feite het probleem van de
showcase Zorg voor de Toekomst. De regio Winschoten heeft al jarenlang te maken met hoge
werkloosheid en economische achterstanden. Het gevolg? Veel jongeren trekken weg, de vergrijzing
neemt toe en economische zorgen worden nog groter. Door die sociale problemen zorgen mensen
minder goed voor zichzelf. Ze eten ongezond, bewegen nauwelijks en drinken te veel. Dit leidt
weer tot nieuwe problemen, zoals onderwijsachterstanden,(jeugd)criminaliteit en vooral gezond-
heidsklachten.
Snel groeiende zorgvraagDe gevolgen van deze spiraal zijn duidelijk merkbaar in de zorg. Het aantal patiënten
met welvaartsziekten en comorbiditeit stijgt onrustbarend. De snelle vergrijzing is maar
één van de oorzaken. Leefstijl, welzijn, economische situatie en onderwijs spelen een
even belangrijke rol.
Het ziekenhuis in Winschoten, locatie Lucas, onderdeel van de Ommelander Ziekenhuis
Groep, komt hierdoor steeds vaker voor problemen te staan. Het aantal patiënten neemt
snel toe, maar extra personeel is in de regio niet te vinden. Daarom hebben de gemeente
Winschoten en het ziekenhuis de handen ineen geslagen en zijn samen met het ZIF gaan
zoeken naar een vernieuwende oplossing.
Radicale aanpakIn maart 2008 is een taskforce van start gegaan om in korte tijd een aanzet te geven tot
een integrale aanpak van het complexe probleem. Het doel is een regiobreed project waarin
partijen uit allerlei geledingen en sectoren gaan samenwerken om het probleem van
verschillende kanten aan te pakken. Niet alleen de zorg moet beter, efficiënter en voordeliger
worden, ook de instelling van de mensen moet veranderen. Ze moeten bewuster gaan
nadenken over gezondheid, voeding en bewegen. De maatregelen hiervoor zijn vastgelegd
in een masterplan Zorg voor de Toekomst Oldambt.
3 Showcase Zorg voor de Toekomst
Negatieve spiralen zijn te doorbreken door
‘‘out of the box’ te denken en verrassende
dwarsverbanden aan te gaan.
16 17
Voorop in Vernieuwing
19
Zorginnovaties in Noord-Nederland
18
Vier actielijnenOm het probleem op vernieuwende wijze van verschillende kanten aan te pakken is het
project opgedeeld in vier nauw samenhangende actielijnen: Leefstijlinterventies, Zorg op
Afstand, Verbetering Zorgkwaliteit met Technologie, en Meten, Weten en Coördineren.
Een grafische weergave
van de samenhang
▲ Actielijn Leefstijlinterventies
Nieuwe samenwerking en synergieIn deze actielijn zijn veelbelovende initiatieven ontstaan die de stijgende zorgvraag liefst zo
vroeg mogelijk vanuit en samen met de patiënt aanpakken. Vaak door nauwe samenwerking
van partijen die elkaar vóór deze showcase nauwelijks kenden. En nog steeds haken nieuwe
partijen aan, enthousiast geworden door de frisse ideeën die zijn ontwikkeld.
Interventies vanaf jonge leeftijdHoe bereik je dat mensen gezonder gaan leven en eten en meer gaan bewegen? Dat kun je
TaskforceProf. dr. Willem Vermeend, voormalig minister, werd benoemd tot voorzitter van deze
taskforce. Gerrit Ybema, voorzitter van het ZIF, werd vice-voorzitter. De andere leden van
deze zware taskforce waren de voorzitter van de Ommelander Ziekenhuis Groep, bestuur-
ders van Thuiszorg, Lentis, Menzis, de gemeente Winschoten, NBL, vertegenwoordigers
van kennisinstellingen als UMCG, RuG en TNO en een brede groep ICT-experts vanuit
bedrijven als KPN en IBM.
Op weg naar een ‘nieuwe zorg’Sterke, efficiënte zorgketens, ondersteund door innovatieve technieken als ICT, sensoren
en robotica. Een totaal nieuwe aanpak van preventie en leefstijlinterventies. Daar draait het
om bij dit ambitieuze project. Een echte omkeer dus, die gerealiseerd wordt met innovaties
op alle fronten: curatief, preventief, technologisch en organisatorisch. Uiteindelijk moet dit
leiden tot een ‘nieuwe zorg’, waarmee het Oldambt zijn achterstand omzet in een afgete-
kende voorsprong en een voorbeeld wordt voor andere Europese plattelandsgebieden.
Uitgelich
t
Het aardige is dat je van de computer juist
ook kunt leren bewegen.
Zorg opafstand
Leefstijlinterventies
Coördineren,meten en
weten Verbeteringzorgkwaliteit
met technologie
Prof. dr. Willem Vermeend
Voorzitter taskforce Zorg voor de Toekomst
‘Het woord ‘praktisch’ tekent voor mijhet hele project’
‘Voor mij is het meest kenmerkende van de showcase Zorg voor de Toekomst dat er een praktisch plan is
opgesteld voor praktische toepassingen door praktische mensen. Geen lange vergadersessies, geen mitsen
en maren, maar recht op het doel af: er moet veel gebeuren, hoe krijgen we dat samen voor elkaar, welke
deskundigheid hebben we daarbij nodig. Direct to the point. Zo’n praktische aanpak leidt tot zichtbare,
concrete resultaten. Dat maakt dit project bijzonder.’
Voorop in Vernieuwing
21
Zorginnovaties in Noord-Nederland
20
niet opleggen. Mensen moeten zelf gaan inzien dat het verstandig en noodzakelijk is en dat
ze zich daar beter bij voelen. Dat besef is het best op jonge leeftijd bij te brengen, via activi-
teiten op school, of via de ouders op consultatiebureaus. In de showcase is dat enthousiast
opgepakt via verschillende initiatieven. Zo krijgen alle basisscholen in de regio binnenkort
het gezonde lespakket Lekker Fit! van de Hartstichting. Daarin leren kinderen spelenderwijs
dat gezond eten lekker is en bewegen leuk. En die kennis nemen ze natuurlijk ook mee naar
huis.
Fit door FunVMBO-leerlingen ongeïnteresseerd en moeilijk bereikbaar? De showcase laat zien dat
jongeren graag meedoen als je maar aansluit bij hun leefwereld. In samenwerking met
veel partijen, waaronder de Nationale DenkTank, is een breed eigentijds en eigenzinnig
gezondheids programma gemaakt met elementen als gaming, live work-out, competities,
virtual fitness en online communities. De voorlopige werktitel is LifeStyle Oost-Groningen.
Een totaal ander project als Gezonde Kantines sluit hier weer prachtig bij aan.
Academische werkplaatsOuderen worden natuurlijk niet vergeten. Zo heeft de Zorggroep Meander samen met het
UMCG, de RuG en de Hanzehogeschool Groningen een voorstel ingediend voor een
Academische Werkplaats Thuiszorg. Hier worden de effecten van leefstijlinterventies onder-
zocht voor de grote groep 50+-ers met overgewicht.
Voorkomen is beterOok met goede preventie kun je de stijgende zorgvraag afremmen. Daarom gaan Lentis,
consultatiebureaus en GGD samenwerken om ontwikkelingsproblemen van kinderen al in
een vroeg stadium te ontdekken. Ook de Hanzehogeschool Groningen heeft dit onderwerp
omarmd. Samen met de RuG, het UMCG en GGD gaan ze onderzoeken hoe het gedrag van
mensen verandert bij preventieve maatregelen.
Lifestyle CentreMet bewegen voorkom je niet alleen ziektes, je geneest er ook sneller door. Het Lifestyle
Centre van de toekomst speelt daarop in. Dit ambitieuze project in Blauwestad wordt door
samenwerking van vele partijen een unieke proeftuin voor de allernieuwste technologieën
op dit gebied, met revolutionaire methoden voor therapie en versnelde revalidatie. Ooster-
lengte, zorgketen voor Groningen, is hiervoor een belangrijke trekker gebleken.
▲ Actielijn verbetering zorgkwaliteit met technologie
Enthousiast over robotica Wat doe je als zorginstelling wanneer het aantal opnames dagelijks toeneemt en het steeds
moeilijker wordt om personeel te vinden? De Ommelander Ziekenhuis Groep (OZG) koos
voor een gewaagde stap en betrad het onbekende terrein van robotica in de zorg. Gefinan-
cierd door Sensor Universe liet het een haalbaarheidsscan uitvoeren door TNO naar
toepassingen en effecten van nieuwe technologieën. De uitkomst was veelbelovend. Een
enerverende studiereis naar Japan gaf het laatste zetje. Een grootschalig roboticaproject
werd opgestart.
Het OZG wil met brede inzet van robots en sensoren een groot aantal processen efficiënter
maken, zodat minder personeel nodig is voor meer handelingen. Tegelijkertijd verbetert de
kwaliteit van de zorg en gaan de kosten omlaag. De winst is bij veel processen te behalen.
Zo kunnen robots chirurgische ingrepen sneller, preciezer en veiliger maken en arbeidsin-
tensieve onderzoeken sterk vereenvoudigen. Ook het exoskelet staat op het verlanglijstje.
Met deze Japanse vinding kunnen revaliderende mensen weer op eigen kracht lopen, en
tillen verpleegsters met het grootste gemak zware patiënten uit bed. Verder voorziet het
plan onder meer in een geautomatiseerd apotheekmagazijn en een systeem voor maaltijd-
verstrekking.
Het ziekenhuis wordt door dit project een unieke proeftuin, waar nuttige ervaringen worden
opgedaan die voor de hele nationale zorgsector van belang zijn.
Knuffelrobots Dat robots ook emotionele waarde hebben, bleek uit een proef met Paro’s. Deze grappige
knuffelrobots zijn aangenaam gezelschap voor patiënten en vervullen bovendien signale-
rings- en waakfuncties. De Ommelander Ziekenhuis Groep en Lentis introduceerden de
Paro’s tijdens een expertmeeting waar ook uitvinder dr. Shibata aanwezig was.
Het Lifestyle Centre van de toekomst,
straks in Blauwestad.
Jong geleerd is oud gedaan is maar al te
waar als het om een gezonde leefstijl gaat.
Het exoskelet (boven) en de knuffelrobot
bewijzen al hun diensten.
Drs. Jan Cooijmans RA
Voorzitter Raad van Bestuur
Ommelander Ziekenhuis Groep
‘Door de inspanningen van het Zorg
Innovatie Forum zijn de problematiek
van Oost-Groningen en de gevolgen
daarvan voor een regionaal ziekenhuis
heel goed voor het voetlicht gebracht.
Op het gebied van zorgproblematiek
loopt Oost-Groningen 10 jaar voor op
andere regio’s. Dat biedt ons de kans
om een voortrekkersrol te spelen bij het
vinden van oplossingen en het ontwikkelen
van innovatieve toepassingen.
En aangezien 95% van Europa op Oost-
Groningen lijkt, zijn er geweldige expansie-
mogelijkheden voor de innovaties die
hier in de regio ontstaan.’
Uitgelich
t
Voorop in Vernieuwing
23
Zorginnovaties in Noord-Nederland
22
▲ Actielijn Zorg op Afstand
Voortbouwen op ervaringenEerdere pilots met Zorg op Afstand (ZoA), zoals Koala, waren veelbelovend, maar leverden
vooral ook wijze lessen op. De belangrijkste is waarschijnlijk dat er niet vanuit de techniek
moet worden gedacht, maar vanuit de patiënten en zorgverleners. Hun wensen, behoeften
en mogelijkheden moeten centraal staan. Dat betekent ook dat het dienstenpakket niet
alleen gericht moet zijn op het feitelijke ziektebeeld en de directe zorgverleners, maar veel
bredere mogelijkheden moet bieden. ZoA moet een integraal onderdeel worden van de
totale ketenzorg.
Voorop lopen in EuropaZorg bij de mensen thuisbrengen, zodat ze zichzelf beter kunnen redden, zich veiliger
voelen en langer zelfstandig kunnen wonen. Dat is het uitgangspunt achter de ZoA-
activiteiten die in deze actielijn zijn gerealiseerd. Juist voor Oost-Groningen is ZoA een
ideale oplossing. Het gebied is groot en dun bevolkt, dus voor zorg aan huis moeten vaak
grote afstanden worden overbrugd. En de zorgvraag wordt steeds complexer. De regionale
zorgverleners werken daarom graag samen om het concept te optimaliseren. Met dit brede
draagvlak, de ruim aanwezige kennis en de ervaringen uit eerdere projecten kan de regio
voorop lopen bij de Europese ontwikkelingen rond ZoA.
In deze showcase is daar een goede aanzet voor gegeven. De uitrol van een nieuw groot-
schalig ZoA-project dat vier groepen chronische patiënten op een duurzame manier
verbindt met de zorgketen past uitstekend in het streven naar zelfstandigheid en zelfred-
zaamheid van patiënten. Ook de pilot van Lentis met beeldcommunicatietechnologie bij
dementerende ouderen is een belangrijke ontwikkeling. Hiermee kunnen psychiaters op
afstand participeren in de huisbezoeken van sociaal-psychiatrisch verpleegkundigen.
De kenniskant van ZoA wordt versterkt via het nieuwe Living Lab Telecare Oldambt waar de
RuG verschillende nieuwe diensten en technologieën voor ZoA ontwikkelt en direct in de
praktijk uittest. Ervaringen worden wetenschappelijk gevolgd en geëvalueerd om kennis te
borgen en breed te kunnen verspreiden.
Noodzaak voor een regelluwe zoneZoA verdient al die aandacht. Het is immers de enige mogelijkheid om in de toekomst
betaalbare kwaliteitszorg thuis aan te bieden. Met ZoA als integraal onderdeel van de
ketenzorg gaat er veel veranderen, zowel voor de eerste als de tweede lijn. Het grijpt in op
de hele zorg. Samenwerking krijgt nieuwe dimensies, taken gaan verschuiven, onderlinge
communicatiestructuren moeten verbeteren. Kortom, zorgprocessen moeten opnieuw
gedefinieerd worden en ook de vergoedingenstructuur moet worden aangepast. Ook op dit
gebied wil de regio innovatief en vooruitstrevend zijn. Alleen regelgeving kan dit belemmeren.
Daarom streeft de regio naar een regelluwe zone om de vernieuwingen in praktijk te brengen.
▲ Actielijn Meten, Weten en Coördineren
Meten is wetenDeze actielijn moet het bewijs leveren dat de ontplooide initiatieven ook werkelijk het
gewenste effect hebben. Daarnaast levert het informatie voor het managen van het master-
plan en biedt het kennis die nodig is om initiatieven te coördineren, op te schalen of te
verplaatsen naar andere regio’s. In dit kader zijn verschillende onderzoeken geïnitieerd.
Uitgevoerd en ondersteund door kennisinstellingen als de RuG, het UMCG, de noordelijke
hogescholen en TNO.
Metingen ondersteund door LifeLinesVanuit het LifeLines-programma van het UMCG worden de huidige gezondheids toestand
en veranderingen gedurende een lange tijd in kaart gebracht. Zowel de risicofactoren als
de gezondheidstoestand en de zorgconsumptie worden gemeten. De aanwezige kennis- en
meetinfrastructuur kan daarvoor direct ingezet worden. Daarnaast is er bij de verschillende
initiatieven veel aandacht voor het meten van de effecten.
Het lespakket Lekker Fit! en het gezondheidsprogramma voor de jeugd moeten leiden tot
meer kennis en een betere gezondheid bij de doelgroepen. Om te bepalen of die doelen be-
reikt zijn, worden onder meer kennis- en fitheidstesten uitgevoerd. Bovendien wil TNO het
beweeggedrag van jongeren monitoren met sensoren om directe feedback te kunnen geven.
Ook bij de uitrol van de ZoA-projecten is gedegen onderzoek en evaluatie noodzakelijk om
de projecten te kunnen managen, bij te sturen en op te schalen. RuG en UMCG adviseren
daarbij en onderzoeken de effecten van ZoA. Daarbij worden aspecten als kwaliteit van leven,
zorgcontactmomenten, gezondheidsontwikkeling, zorgfinanciering en kostenverlaging
meegenomen.
Janny Vlietstra
Oud-burgemeester van Winschoten
Sinds februari 2009 gedeputeerde
provincie Drenthe
‘Toen de heer Cooijmans mij het toekomst-
perspectief van de zorg toonde was het
voor mij direct duidelijk dat innovatieve
maatregelen noodzakelijk waren en dat
we daar als gemeente actief bij betrokken
moesten zijn. Ik ben als burgemeester bij
alle taskforce-bijeenkomsten geweest en
heb die als zeer inspirerend ervaren. Alle
partners zagen het belang van innovatie.
Ik ben dan ook erg content met het proces
en wat er uit gekomen is. Als proeftuin
voor de zorg werkt Winschoten aan een
betere gezondheid én aan betere werk-
gelegenheid voor de regio.’
Uitgelich
t
Door te meten wordt het bewijs geleverd
dat de ontplooide initiatieven ook echt het
gewenste effect hebben.
Voorop in Vernieuwing Zorginnovaties in Noord-Nederland
Showcase Dementie en Veiligheid
Het aantal mensen met dementie ligt in Drenthe ver boven het landelijk gemiddelde. Naar
verwachting zal over tien jaar zelfs 25% van de inwoners boven de 65 jaar een dementieprobleem
hebben. Om die toenemende zorgvraag het hoofd te bieden is een dras tische koerswijziging
noodzakelijk. Zorgpartijen moeten efficiënter gaan samenwerken in sterke zorgketens waar ook
externe partijen strategisch bij betrokken zijn.
Dementerenden zo lang mogelijk in hun vertrouwde thuis situatie laten wonen, met hun eigen
sociale netwerk en mantelzorgers, daar draait het om bij deze showcase. Dat vraagt om innova-
tieve voorzieningen als aangepaste woonvormen, domotica, beeldcommunicatie en webapplicaties.
Maar vooral ook om synergie en samenwerking in de sector. Bij de uitvoering is dan ook nadruk-
kelijk aansluiting gezocht bij bestaande initiatieven, waaronder de verbeter trajecten vanuit het
Landelijk Dementie Programma Drenthe.
Veiligheid Veiligheid is gekozen als centraal thema bij de plannen. De taskforce wil dit gevoel van
veiligheid verhogen met behulp van innovatieve diensten en technologieën. Daardoor
worden ook de autonomie en zelfredzaamheid van de patiënt groter. Een goed voorbeeld
daarvan is het initiatief van het Wilhelmina Ziekenhuis Assen en GGZ Drenthe om samen
met ketenpartners en noordelijke kennisinstellingen een grootschalig project op te zetten
rond het thema Vallen en Dwalen bij Ouderen. Een werkgroep gaat zich buigen over preven-
tiemaatregelen en innovatieve oplossingen met inzet van sensoren en domotica.
Een uitgangspunt bij alle initiatieven was dat bij voor zie nin gen altijd de mogelijkheden en
wensen van de cliënt centraal moeten staan. Het ziektebeeld is progressief, de voorzieningen
moeten even ‘progressief’ zijn.
De VrijheidshofEen project waar dit uitgangspunt perfect in uitgewerkt wordt, is de Vrijheidshof. Bij dit
initiatief hebben Leveste en Woonservice Drenthe hun krachten gebundeld om samen met
domoticaspecialist Avics een kleinschalige, groepsgerichte woonvoorziening op te zetten.
4
Zorginnovaties zijn belangrijk als we willen dat
dementerenden zo lang mogelijk in hun vertrouwde
thuis situatie moeten kunnen blijven wonen,
met hun eigen sociale netwerk en mantelzorgers.
2524
Voorop in Vernieuwing
27
Zorginnovaties in Noord-Nederland
Dementerende cliënten kunnen hier een zelfstandig leven leiden. De Vrijheidshof wordt
een proeftuin voor geavanceerde domotica. Het gebouw wordt volledig aangepast aan de
wensen, behoeften en veiligheid van de cliënten en maakt efficiënte kwaliteitszorg mogelijk.
In de Vrijheidshof wonen cliënten in een huiselijke omgeving in twee groepen van 6 tot 8
personen. Cliënten bepalen zelf hun dagindeling en activiteiten. Voorop staat dat zij ge-
borgenheid, privacy, respect en waardering ervaren en prettig kunnen leven. De zorgvraag
wordt professioneel ingevuld. Medewerkers zijn multifunctioneel inzetbaar op het gebied
van zorg, welzijn, wonen en facilitair. Vrijwilligers en mantelzorgers bieden ondersteuning.
Het project is op 1 januari 2009 van start gegaan.
Participatie en DementieHet project Participatie en Dementie wil de participatie van demen terenden vergroten door
middel van beeldcommunicatie in de thuissituatie. Daarmee kunnen patiënten en hun
mantelzorgers hun sociale netwerk versterken en de veiligheid thuis verbeteren.
Als logische locatie voor dit project is gekozen voor de gemeente Aa en Hunze. In deze
gemeente loopt al een grootschalig project waarbij de dienstverlening aan burgers ge-
professionaliseerd wordt door middel van een breed scala aan zowel publieke als private
breedbanddiensten. Het totale pakket wordt lokaal onder de naam Telebrink aangeboden.
Participatie en Dementie is hierin als deelproject opgenomen en maakt gebruik van de
bestaande infrastructuur.
Belangrijke uitgangspunten binnen de showcase waren een goede samenwerking tussen
lokale stakeholders en een bottom-up aanpak van de nieuwe voorziening, zodat de wensen
en behoeften van de cliënt centraal kwamen te staan. Hier is veel tijd en aandacht aan be-
steed. Verder is bewust gekozen voor een kleinschalige opzet bij de start. Op deze manier
kan ruime aandacht besteed worden aan persoonlijke ondersteuning, zodat de gebruikers
vertrouwd raken met de technologie.
De aanpak werd verwerkt in het projectplan Participatie en Dementie in Aa en Hunze dat in
2009 in vijf fasen wordt uitgevoerd door de Gemeente Aa en Hunze, de Stichting Welzijn
Aa en Hunze en GGZ Drenthe. Het project sluit aan bij het Europese project CIDRE.
Op weg naar betere informatieNaast veiligheid was ook informatievoorziening een belangrijk thema binnen deze show-
case. Goede informatie voor patiënten is tot nu toe slechts versnipperd beschikbaar. Twee
projecten binnen de showcase hebben een aanzet gegeven om daar verbetering in te brengen.
Helpdesk Dementie Drenthe
De webbased Helpdesk Dementie Drenthe (HDD) wil alle beschikbare informatie over het
ziektebeeld dementie en het regionale hulpaanbod bundelen op één overzichtelijke site.
Daarnaast biedt HDD een luisterend oor en ondersteuning bij het kiezen van de juiste
hulpverlening. Ook zorgprofessionals kunnen er terecht voor informatie en ondersteuning.
HDD gaat mogelijkheden bieden voor persoonlijk contact per telefoon of e-mail met regio-
nale hulp verleners. Bij signalering van dementie wordt direct een vangnet geboden. Verdere
uitbreidingen worden onderzocht, zoals dossiervorming via de site of een e-panel voor en
door patiënten en mantelzorgers.
‘Help dement’
Het tweede initiatief ‘Help dement’ richt zich op een nieuwe manier om dementerenden en
de mensen in hun omgeving zo vroeg mogelijk van goede informatie te voorzien. Het gaat
daarbij om vraagstukken die vooral met de kwaliteit van leven te maken hebben en vaak on-
voldoende aan de orde komen in gesprekken met zorgprofessionals. Tijdens de showcase
is een aanzet voor een onderzoek gegeven, dat de basis gaat vormen voor een Nederlandse
module van de Engelse website Healthtalkonline.org. Op deze website vertellen patiënten
en mensen uit hun naaste omgeving persoonlijke verhalen over hun ziekte. Deze worden
geanalyseerd en toegelicht door specialisten. De site wil vooral bezoekers met dezelfde
ziekte ondersteunen, maar ook artsen en andere professionals vinden er nuttige informatie.
Het onderzoek komt tot stand in nauwe samen werking met het Universitair Centrum
Ouderenzorg (UCO) van het UMCG, Lentis, patiëntenverenigingen, Humanitas, het MKB
en nog vele andere betrokkenen. De Oxford DIPEx-groep, initiatiefnemer van Healthtalkon-
line, zorgt voor de kennisborging.
Knuffelrobots hebben een verrassend
heilzame werking bij dementie.
Dwaaldetectie is gebaseerd op ‘state of
the art’ communicatietechnologie.
Uitgelich
t
Sander Gerritsen
Directeur Stichting Welzijn
Aa en Hunze
‘We willen ons richten op participatie
van dementiepatiënten en hun mantel-
zorgers, zolang dat kan. Bij het project
Participatie en Dementie focussen wij
op wat mensen wel kunnen. We weten
al dat deze mensen gelukkiger zijn als ze
meer mee kunnen doen in de samen-
leving. Deze proef moet uitwijzen hoe
beeldverbindingen daaraan kunnen
bijdragen. Straks drinken mensen een
kop koffie met elkaar terwijl ze via de
beeldschermen met elkaar in gesprek
zijn over van alles en nog wat. Beeld-
verbindingen dragen bij aan de sociale
kwaliteit van samenleven. Het duurt
niet lang meer voor dit soort toepas-
singen op brede schaal worden ingezet.’
26
Voorop in Vernieuwing Zorginnovaties in Noord-Nederland
Thuiszorg Het Friese Land (THFL) en SKL Kinderopvang BV in Leeuwarden hebben het initiatief
genomen voor een bijzonder project op het gebied van arbeidsinnovatie. Het uiteindelijke doel:
gecombineerde banen realiseren voor thuiszorg en kinderopvang. Vanwege de duidelijke voor-
beeldfunctie naar andere organisaties is dit project geselecteerd als een van de vier showcases van
het ZIF. Het complete traject van planvorming naar concrete implementatie is begeleid vanuit
een taskforce, die daarnaast een marktverkenning heeft uitgevoerd naar trends en ontwikkelingen
op het gebied van arbeidsinnovatie in de zorg.
Win/win oplossingZowel in de thuiszorg als in de kinderopvang wordt het steeds moeilijker om gekwalificeerd
personeel te vinden, temeer omdat het vaak om kleine deeltijdcontracten gaat waarmee
je geen kostwinner kunt zijn. Het verloop is dan ook groot en het aanbod van personeel
neemt af. Daarom hebben THFL en SKL het initiatief genomen om functies in de thuiszorg
en de kinderopvang te combineren. Dit levert niet alleen extra uren op voor de betrokken
medewerkers, maar ook aansluitende roostertijden en een grotere variatie in taken en
cliënten. Hierdoor wordt het werk aantrekkelijker en de binding met de organisaties groter.
Werkwijze en procesNa een eerste gesprek besloten THFL en SKL om de mogelijkheden van samenwerking
verder te onderzoeken. De nadruk lag daarbij op de optie om thuiszorgwerkers via deta-
chering aanvullende uren te geven in de kinderopvang. Uit een enquête onder verzorgend
personeel bleek dat er veel belangstelling was voor zo’n combifunctie. Ook medewerkers
kinderopvang wilden graag aanvullend in de thuiszorg werken. Maar voor de echte imple-
mentatie moesten er nog veel belemmeringen worden opgelost. De weg die hierbij is
bewandeld, kan als voorbeeld dienen voor andere organisaties.
Workshop managers en plannersBeide organisaties werkten - en werken - heel goed samen, maar er waren ook grote
verschillen. Bijvoorbeeld op het gebied van cultuur, marktontwikkeling, financiële ruimte,
Showcase Arbeidsinnovatie / Kids & Care5 Gecombineerde banen realiseren voor
thuiszorg en kinderopvang, dat was
het uiteindelijke doel.
28 29
Voorop in Vernieuwing
31
Zorginnovaties in Noord-Nederland
30
groeikansen, prioritering, etc. Ook de opleidingseisen, het vacaturebeleid, het belonings-
systeem en de rooster- en planningssystemen verschilden sterk.
In april 2008 is een workshop georganiseerd voor managers en planners. Mogelijkheden en
obstakels bij de realisatie van combifuncties stonden hierin centraal. Deze workshop heeft
een goede impuls gegeven aan het proces. Voor verschillende zaken werden snel praktische
oplossingen gevonden. Gesignaleerde obstakels waren bijvoorbeeld:
• Afspraken en werkwijzen. Door in de experimentele fase alle afspraken (met mede-
werkers en tussen de organisaties) eerst tijdelijk vast te leggen (0,5 - 1 jaar), werd snel
overeenstemming bereikt en bleven juridische aspecten beperkt.
• Werkwijze nieuwe instroom. Bij SKL begint een medewerker meestal als oproepkracht.
Daarom werd ook aan deze vorm gedacht bij de combifuncties. De thuiszorgmedewerkers
wilden echter zekerheid over ureninzet en roosterafspraken. In de workshop werd dit pro-
bleem opgelost door vaste afspraken te maken.
• Roosterknelpunten en planning. De ochtendroute van de thuiszorg kan uitlopen,
maar de tussenschoolse opvang start op een vaste tijd. Voorlopig is dit opgelost door
maatwerk (kortere routes), maar bij opschaling komt dit probleem terug.
• Kwalificaties. Verzorgenden op niveau 3 kunnen volgens de CAO Kinderopvang direct
ingezet worden als pedagogisch medewerker niveau 3. Voor verzorgenden op lagere niveaus
geldt dit niet. Ook de omgekeerde weg is lastig: pedagogisch medewerkers op niveau 3
mogen in de thuiszorg alleen op niveau 2 werken. Daarom zijn bij de eerste fase alleen ver-
zorgenden op niveau 3 betrokken. In een later stadium komen via aanvullende opleidingen
ook andere medewerkers in aanmerking voor combifuncties.
• Beloning. In de aanvangsfase is het aantal medewerkers in combifuncties nog klein
en speelt beloning een geringe rol. Als het aantal combifuncties toeneemt, moet gezocht
worden naar overeenkomende uurlonen.
ImplementatieplanHet implementatieplan voor deze combifuncties was relatief eenvoudig. Na de ideevorming
en voorbereiding door P&O volgde besluitvorming van de directies van beide instellingen.
Daarna werd een projectgroep gevormd, met toevoeging van een externe projectleider.
De implementatie startte met publicaties over de plannen in de bedrijfsmedia en de pers
(Friese Pers en Financieel Dagblad) die zeer positieve reacties losmaakten.
Na deze kick off werden de volgende twaalf implementatiestappen uitgevoerd:
• Organiseren van de workshop voor managers, planners.
• Informeren van leidinggevenden over de mogelijkheden voor hun medewerkers.
• Organiseren van een informatieavond voor medewerkers van beide organisaties.
• Een enquête onder medewerkers om de belangstelling te peilen.
• Interviews met directie en P&O om de verwachtingen goed te kunnen evalueren.
• Uitwerken van het arrangement: inwerkprogramma, detacherings over een komsten en
contracten tussen de organisaties.
• Besluitvorming van de beide directies en ondertekenen van het contract.
• Interne instructie managers en planners.
• Communicatie binnen de organisaties.
• Publicatie en werving voor de combifuncties.
• Aanstellingen in de combifuncties.
• Evalueren en eventueel bijstellen van arrangement en contract.
ResultatenHet belangrijkste resultaat van deze showcase is dat THFL en SKL hun plan daadwerkelijk
hebben uitgevoerd. In juni 2008 ging de eerste medewerker in de combifunctie aan de slag
en er is een aanmeldingslijst van tientallen medewerkers. Daarmee hebben beide organisa-
ties een nieuw instrument om innovatief in te spelen op arbeidsmarktvraagstukken.
Voor THFL en SKL, maar ook voor andere organisaties, heeft dit project veel nuttige infor-
matie opgeleverd. Bijvoorbeeld dat een procesmatige aanpak met maatwerk en afspraken
op hoofdlijnen goed werkt om een project snel te realiseren. Voor de langere termijn
moeten zaken als ziekte- en opleidingskosten, beloning, contractvormen en btw-aspecten
Variatie in taken en cliënten, daardoor wordt
het werk aantrekkelijker en de binding met de
organisaties groter.
Voorop in Vernieuwing
33
Zorginnovaties in Noord-Nederland
32
nog wel verder worden uitgewerkt. Verder is gebleken dat de open communicatie en de
bottom-up uitwerking voor veel draagvlak hebben gezorgd.
Als er meer combifuncties komen (ook in andere organisaties) wordt het opleidingsaspect
belangrijk. Met ROC’s kunnen afspraken worden gemaakt over bij- en nascholing, EVC-
trajecten en veldoverschrijdende opleidingen in zorg en welzijn.
ArbeidsmarktverkenningenNaast deze concrete showcase zijn verschillende algemene aspecten van arbeidsmarkt-
(innovatie) en zorginnovatie verkend. Daarbij kwamen onder meer aan bod: ontwikkelingen
op de noordelijke zorg- en arbeidsmarkt, het marktimago en de wervingskracht, de trends
in zorg- en arbeidsinnovatie, aspecten van opleiding en mobiliteit en het werken aan een
duurzame personeelsvoorziening.
Voor deze verkenningen voerde de projectleider gesprekken met sleutelfiguren uit kinderop-
vang, thuiszorg en vakbeweging. Daarnaast hielden de taskforceleden drie denktankbijeen-
komsten met externe experts, waarin creatieve oplossingsrichtingen werden aangedragen
voor knelpunten in de zorgarbeidsmarkt.
Drastische ingrepenDe conclusie uit deze verkenningen was duidelijk: de toestand op de noordelijke zorgarbeids-
markt vraagt om drastische ingrepen. Het aantal mensen dat een beroep doet op de
Noord-Nederlandse zorg neemt de komende jaren schrikbarend toe, onder meer door de
snelle vergrijzing en de toename van het aantal chronische patiënten. Daar staat tegenover
dat er forse tekorten aan zorgpersoneel gaan ontstaan. Door ontgroening, maar ook door
een verminderd imago van de zorg. De verhouding tussen vraag en aanbod komt dus
enorm onder spanning te staan.
Oplossingen voor dit probleem moeten zowel in zorginnovatie als arbeidsinnovatie worden
gezocht. Die twee hangen vaak nauw samen. Zo vraagt een belangrijke zorginnovatie als
inzet van technologie (zorg op afstand, domotica, robotica) naast procesinnovatie om meer
technisch georiënteerd personeel en nieuwe scholingstrajecten, maar ook om een houdings-
verandering bij medewerkers die digitalisering als een bedreiging zien.
Regionaal arbeidsinnovatienetwerkDe zorg staat de komende jaren dan ook voor grote uitdagingen op het gebied van arbeids-
innovatie, zoals het terugdringen van de vervangingsvraag en uitstroom, het vergroten van
de wervingskracht, het verbeteren van imago en cultuur richting jongeren (ook uit beroeps-
groepen met een technische of ICT-oriëntatie), en het uitbreiden van de onderwijsmogelijk-
heden.
Om dit soort uitdagingen en innovaties sectorbreed te kunnen bespreken heeft de task-
force een aanzet gegeven voor een regionaal arbeidsinnovatienetwerk voor managers uit de
noordelijke cure, care en welzijn. In dit netwerk worden regionale ontwikkelingen, innovaties,
projecten en experimenten gevolgd en worden kennis en praktijkervaringen gedeeld. Op die
manier kunnen managers en HRM-adviseurs hun competenties aanscherpen, nieuwe ideeën
ontwikkelen en samen met anderen duurzame initiatieven opzetten.
Uitgelich
t
Noor van Leeuwen-Seelt
Voorzitter taskforce
Arbeidsinnovatie
‘Voor mij is het belangrijkste resultaat
van dit project de uitwisseling van
kennis en ervaring die in de denktanks
heeft plaats gevonden. De winst van de
taskforce ligt niet alleen in het realiseren
van de combifunctie, maar ook in de
oprichting van een Noordelijk ZIF-
netwerk van zorgmanagers, die samen
gaan werken aan kennisontwikkeling,
projecten en onderzoeken op het gebied
van zorgarbeidsinnovatie. De eerste stap
is al gezet: het netwerk gaat samen met
vier lectoren van de Hanzehogeschool
een breed onderzoeksproject starten,
mogelijk aangevuld met een promotie-
traject.’
Voorop in Vernieuwing Zorginnovaties in Noord-Nederland
In Drenthe neemt het aantal ouderen in snel tempo toe, mede door de aantrekkingskracht
van de provincie op gepensioneerden uit andere regio’s. Veel ouderen willen zo lang mogelijk
zelfstandig thuis blijven wonen, ook als ze niet meer in staat zijn om zelf te koken of boodschappen
te doen. De vraag naar gemaksdiensten neemt dan ook toe. Voor zorgaanbieder Leveste en
maaltijdleverancier Distrivers was dit de aanleiding om samen met het ZIF op zoek te gaan
naar nieuwe vormen van dienstverlening aan huis.
Belang gemaksdienstenVerdere integratie van cure, care en welzijn is voor de toekomst een noodzakelijke voor-
waarde voor goede en betaalbare zorg in de thuissituatie. Ook de verschillende vormen van
service aan huis spelen daarin een rol. Ouderen kunnen lastige taken uit handen geven en
zich daardoor beter en langer zelfstandig redden. De showcase Logistiek en Transsectorale
Samenwerking heeft zich ingezet om nieuwe product-marktcombinaties te identificeren
en te onderzoeken welke procesinnovaties op dit gebied tot stand kunnen komen. Cross-
overs, technische kennis van buiten de sector en transsectorale samenwerking kunnen
voor nieuwe impulsen zorgen en dynamisch ondernemerschap in de zorg aanjagen.
Brede taskforceVoor deze showcase is een brede taskforce samengesteld, met vertegenwoordigers van
kennisinstellingen en organisaties uit de zorg, wonen, welzijn, dienstverlening en werkvoor-
ziening. Voorzitter was prof. dr. J.J. Krabbendam van de Universiteit Twente. Na een eerste
marktverkenning en een voorlopig advies is besloten om in Emmen onder 100 ouderen uit
het klantenbestand van Leveste een persoonlijke enquête te houden. Daarnaast heeft het
ZIF in kaart gebracht welke voorzieningen en diensten in de regio Emmen beschikbaar zijn
die bijdragen aan zelfstandig wonen voor ouderen.
Showcase Logistiek enTranssectorale Samenwerking6
Samen op zoek naar nieuwe vormen van
dienstverlening, dat was de uitdaging.
34 35
Voorop in Vernieuwing
37
Zorginnovaties in Noord-Nederland
36
Resultaten enquêteUit de enquête, uitgevoerd door Distrivers, bleek duidelijk dat er grote belangstelling was
voor meer maatwerk in de maaltijdvoorziening. Bijna 50% van de mensen was bereid om
mee te werken aan een pilot. De standaard warme maaltijd rond het middaguur wordt
daarbij vervangen door koelverse maaltijden met keuzemogelijkheden, die enkele malen
per week worden bezorgd. Distrivers levert daarbij ook een innovatief apparaat om de
maaltijden veilig en met behoud van smaak te verwarmen.
Voor aanvullende diensten, als boodschappenservice, wassen en strijken, medicijnen
bezorgen en klussen/tuinonderhoud was veel minder belangstelling. Veel geënquêteerden
gaven aan dat die taken al door mensen in hun omgeving werden gedaan. Een goedwerkende
invulling van ‘noaberschap’, oftewel burenhulp. Een verrassende uitkomst was verder dat
vrijwel geen van de ondervraagde ouderen op de hoogte was van voorzieningen als WMO,
PGB en ouderenwerkers. Zij worden hierover nader geïnformeerd.
Voorlopige focus op maaltijdverstrekkingOp grond van deze uitkomsten hebben Distrivers en Leveste besloten zich voorlopig te
richten op de maaltijdpilot. In een later stadium kan deze service uitgebreid worden naar
andere diensten in combinatie met andere aanbieders. Distrivers ontwikkelt voor de pilot
een uitgekiend - grotendeels geautomatiseerd - logistiek systeem, waarbij optimaal gebruik
wordt gemaakt van moderne technologieën.
Symposium ‘Gezonde Voeding, Onze Zorg’ In december 2008 is het plan voor de pilot gepresenteerd tijdens workshops op het
symposium ‘Gezonde Voeding, Onze Zorg’. Het werd daar enthousiast ontvangen. Het
symposium, georganiseerd door food-organisatie Innexus in samenwerking met het ZIF,
was bedoeld om de voedingsmiddelenindustrie en zorgsector dichter bij elkaar te brengen
en kansen voor gezondere voeding te identificeren.
Vervolgproject Food CircleTijdens een vervolgproject gaan verschillende marktpartijen samen een hoogwaardig
voedingspakket ontwikkelen voor de noordelijke intramurale zorg. Daarbij wordt ook
veel aandacht geschonken aan de verpakking. Voor veel ouderen blijkt moeilijk te openen
verpakking een struikelblok te zijn. ZIF en Innexus zetten in dit project hun samenwerking
voort. Distrivers is hier intensief bij betrokken. Via het ZIF is verder de koppeling met een
aantal zorgorganisaties gelegd.
Transmuraal ondervoedingsprojectVanuit deze showcase is ook bijgedragen aan een ander aanpalend project in Friesland.
Een netwerk van Friese zorgpartners wil een transmuraal samenwerkingsproject opzetten
rond ondervoeding bij ouderen. Daarvoor is een subsidieaanvraag voorbereid voor het
Nationaal Programma Ouderenzorg van ZonMw. Het doel van dit project is om trans-
murale voedingsteams in het leven te roepen, die risicovolle 75-plussers systematisch
screenen op ondervoeding en vroegtijdig ingrijpen als dat nodig is. De teams bestaan uit
alle mensen die vanuit de zorg (cure, care en welzijn) bij deze risicogroep betrokken zijn,
aangevuld met vrijwilligers.
Programma Voeding en GezondheidNaar aanleiding van de activiteiten in deze showcase participeert het ZIF in een subsidie-
aanvraag die is ingediend bij de Regeling Kennisverspreiding en Innovatie Groen Onderwijs
(KIGO) voor het vervolg van het pilotproject Zorgzame Voeding, dat een aantal cases heeft
opgeleverd. Het doel is om een aantal concrete voorbeelden uit te werken die bijdragen aan
betere voeding voor ouderen in het algemeen en daarmee aan een beter herstel bij ziekte.
Het ZIF participeert als netwerkpartner in het programmaonderdeel Zorgzame Voeding -
Ouderen als Consument.
Maatwerk in maaltijdvoorziening blijkt
in een grote behoefte te voorzien.
Uitgelich
t
Alfred Welink
Directeur Distrivers
‘Ouderen moeten zo lang mogelijk com-
fortabel thuis kunnen wonen. Daar zijn
innovatieve producten voor nodig. Ik vind
dat de verantwoordelijkheid daarvoor bij
ons ligt, de generatie die nu aan het werk
is. Daarom werken wij op verschillende
terreinen aan innovatie. Bij onze voedings-
producten, maar ook op technologisch en
logistiek gebied.
We willen mensen comfort en maatwerk
bieden. Zo doen we op dit moment testen
met intelligente opwarmapparatuur die
koelverse maaltijden met volledig behoud
van smaak verwarmt. Daarnaast willen
we samen met andere leveranciers ook
andere comfortdiensten leveren.’
Voorop in Vernieuwing Zorginnovaties in Noord-Nederland
Spin-off showcases7
Dementie enVeiligheid
Arbeidsinnovatie Zorg voor deToekomst
Logistieken Transsectorale
Samenwerking
Totaal
Aantal taskforces 1 1 1 1 4
Aantal afgeleide projecten
5 2 1 masterplan,uitwerking van 3 deelprojecten
3 11
Budget showcase € 82.500 € 42.000 € 83.000 € 43.000 € 250.000
Totale kosten € 82.312 € 41.964 € 90.235 € 35.837 € 250.348
Financiering gegenereerd voor projecten / uitgelokteinvesteringen
€ 75.000DIPEx/NPO: € 726.800*
RAAK: € 250.000* € 20.000€ 40.000* € 15.000
Masterplan:€ 7.500.000**
NPO: € 953.769*
Food Circle: PM€ 9.580.569
Aantaldeelnemende organisaties
MKB: 4 Kennis: 5 Zorg: 23
Overig: 4
MKB: 3 Kennis: 4 Zorg: 14
Overig: 6
MKB: 26 Kennis: 35
Zorg: 13 Overig: 17
MKB: 7 Kennis: 6
Zorg: 12 Overig: 5
157
Aanpalendeinitiatieven / aanvragen(financiering)
NPO: PM RAAK: € 250.000* DIPEx: PM
DC NOISE: € 125.000 KIGO: € 177.126* € 552.126
* subsidieaanvraag ingediend
** geschatte investering
Overzicht effecten showcases
38 39
Voorop in Vernieuwing
41
Zorginnovaties in Noord-Nederland
40
Showcase Zorg voor de Toekomst
Algemeen4 taskforcebijeenkomsten / 1 masterplan met 3 actielijnen
MKB (26) Zorg (13) Kennis (35) Overig (17)
Budget showcase: € 83.000
Totale kosten: € 90.235
De rol van de taskforce is afgerond. Het directe resultaat van
de showcase is een groot en ambitieus masterplan Zorg voor
de Toekomst Oldambt. Dit plan is de concrete uitwerking van
de kansen en de vier actielijnen die in de showcase zijn geïden-
tificeerd. Hiervoor is een breed draagvlak verworven. Met het
masterplan wordt een omvangrijke subsidieaanvraag onder-
bouwd. Verschillende bronnen worden hiervoor benaderd. De
deelnemende partijen dragen bij in de financiering. De totale
investeringen van het plan worden ingeschat op circa € 7.5 mln.
Actielijn 1: Interventies Leefstijl
• LifeStyle Oost-Groningen: 4 clustersessies / MKB (6) Zorg (10)
Kennis (4) Overig (1)
• Lifestyle Centre Blauwestad: 1 bijeenkomst / MKB (1) Zorg (5)
Kennis (2) Overig (4)
Actielijn 2: Zorg op Afstand
• Mobiele Communicatie: 1 bijeenkomst / Zorg (5) Kennis (1)
Overig (2)
• Werkbezoek Philips: 1 bezoek / MKB (6) Zorg (8) Kennis (4)
Overig (6)
• Zorg op Afstand: 2 bijeenkomsten / MKB (10) Zorg (6) Kennis (5)
Overig (1)
Actielijn 3: Arbeidsbesparende Technologie
• Project Robotica: 2 bijeenkomsten / MKB (6) Zorg (8)
Kennis (4) Overig (6)
• Project Knuffelrobot Paro: 1 werkconferentie / MKB (5)
Zorg (21) Kennis (5) Overig (7)
• Werkbezoek Philips: 1 bezoek / MKB (6) Zorg (8) Kennis (4)
Overig (6)
Financiering• Sensor Universe heeft een procesanalyse t.b.v. de inzet van
robotica in ziekenhuizen gefinancierd. Bedrag: € 20.000
aanvullend.
• Er is € 40.000 gevraagd van de provincie Groningen voor
het opstellen van het Masterplan Zorg voor de Toekomst
Oldambt.
• Het ZIF heeft na afloop van de showcase € 15.o00 geïnves-
teerd in het opstellen van het masterplan.
Aanpalend• Ambient Assisted Living Oost-Groningen
MKB (2) Zorg (2) Kennis (2) Overig (2)
Het ZIF participeert - aanpalend aan de showcase - in het
onderdeel Ambient Assisted Living Oost-Groningen van het
DC NOISE project (Interreg 4b-programma). Dit onderdeel
heeft een subsidie van € 125.000 toegekend gekregen.
Showcase Dementie en Veiligheid
Algemeen3 taskforcebijeenkomsten / 5 deelprojecten
MKB (4) Zorg (23) Kennis (5) Overig (4)
Budget showcase: € 82.500
Totale kosten: € 82.312
Deelproject 1: Helpdesk Dementie Drenthe Zorg (7)
Deelproject 2: Participatie en DementieZorg (6), Overig (2)
Deelproject 3: Domotica De VrijheidshofMKB (1) Zorg (2) Overig (1)
Deelproject 4: Informatievoorziening voor dementerenden3 bijeenkomsten / MKB (2) Zorg (12) Kennis (1)
Deelproject 5: Vallen en DwalenZorg (7) Kennis (5) Overig (1)
Financiering • Het ZIF heeft financiële ondersteuning toegezegd voor
vervolgactiviteiten van het deelproject Participatie en Demen-
tie. Deze toezegging heeft initiërend en katalyserend gewerkt
voor financiële bijdragen door andere partijen. De toegezegde
bijdragen zijn:
- Showcase ministerie VWS via ZIF € 15.000
- GGZ Drenthe € 15.000
- Gemeente Aa en Hunze € 15.000
- Provincie Drenthe € 45.000
• In het kader van het deelproject Informatievoorziening voor
Dementerenden is een subsidieaanvraag ingediend bij het
Nationaal Programma Ouderenzorg van € 726.800.
• Voor het vervolg van het deelproject Vallen en Dwalen wordt
een aanvraag bij het Nationaal Programma Ouderenzorg
voorbereid.
Showcase Arbeidsinnovatie / Kids & Care
Algemeen3 taskforcebijeenkomsten / 2 deelprojecten / 2 aanpalende
initiatieven
MKB (3) Zorg (14) Kennis (4) Overig (6)
Budget showcase: € 42.000
Totale kosten: € 41.964
Deelproject: showcase Kids & Care
MKB (2) Zorg (4) Kennis (2) Overig (1)
• Stappenplan en aanbevelingen gepubliceerd
Deelproject: Kaderactiviteit NoordelijkeZorgarbeidsmarkt3 denktanksessies / MKB (3) Zorg (8) Kennis (3) Overig (3)
• Verkenning van de noordelijke zorgarbeidsmarkt gepubli-
ceerd.
• Verkenning gepubliceerd van de mogelijkheden om via
markt-/imagoactiviteiten de motivatie en inzet van (potentiële
en huidige) zorgwerkers te vergroten.
Voorop in Vernieuwing Zorginnovaties in Noord-Nederland
4342
• Verkenning gepubliceerd van de mogelijkheden voor arbeids-
innovatie en gebruik van technologie in relatie tot leeftijds-
bewust personeelsbeleid, arbeidsdifferentiatie en scholing.
• Aanzet gegeven voor oprichting Regionaal Arbeidsinnovatie
netwerk voor de Zorg.
Financiering• In samenwerking met het Kenniscentrum Arbeid van de
Hanzehogeschool Groningen wordt een RAAK-aanvraag
(Regionale Aandacht en Actie voor Kenniscirculatie) voor-
bereid waarin een aantal cases die vanuit deze showcase zijn
geïdentificeerd concreet worden uitgewerkt via gesubsidi-
eerde onderzoeksprojecten. Het Regionaal Arbeidsinnovatie
netwerk is daarbij het platform waar kennis wordt uitgewis-
seld en passende concepten worden bedacht.
Aanpalend • Oog voor de werkgever
Als gevolg van de bijeenkomsten in het kader van deze show-
case participeert het ZIF in een aanvraagtraject voor het
project Oog voor de werkgever. Dit project heeft een investe-
ringsomvang van € 403.440. Hiervoor is een RAAK-subsidie
van € 250.000 aangevraagd.
• Project DIPEx - Wajong
2 bijeenkomsten / Zorg (5) Kennis (1) Overig (2)
In het kader van dit deelproject wordt een subsidieaanvraag
voor een nader te bepalen bedrag voorbereid.
Showcase Logistiek en Transsectorale Samenwerking
Algemeen 2 taskforcebijeenkomsten / 3 deelprojecten / 1 aanpalend
initiatief
MKB (7) Zorg (12) Kennis (6) Overig (5)
Budget showcase: € 43.000
Totale kosten: € 35.837
Deelproject 1: pilot Maaltijdverstrekking aan huisConcrete pilot / MKB (3) Zorg (3) Kennis (3) Overig (3)
Deelproject 2: Transmuraal VoedingsTeamZorg (5) Kennis (1)
Deelproject 3: Symposium • Symposium / 70 deelnemers
• Het symposium heeft geleid tot het vervolgproject Food Circle
MKB (3) Zorg (6) Kennis (3) Overig (1)
Financiering• In het kader van het deelproject Transmuraal VoedingsTeam
is een subsidieaanvraag van € 953.769 ingediend bij het
Nationaal Programma Ouderenzorg voor de uitvoering van
een transitie-experiment.
• Voor het project Food Circle wordt een subsidieaanvraag
voorbereid.
Aanpalend• Pilotproject Zorgzame Voeding
MKB (2) Zorg (2) Kennis (3) Overig (2)
Als gevolg van activiteiten in deze showcase participeert het
ZIF in een subsidieaanvraag van € 177.126 die is ingediend bij
de Regeling Kennisverspreiding en Innovatie Groen Onderwijs
(KIGO) voor het pilotproject Zorgzame Voeding.
Colofon Voorop in Vernieuwing
is een uitgave van het
Zorg Innovatie Forum
Tekst Sensiq Communicatie
Vormgeving Manisch Creatief
Fotografie AIST Japan, Avics, Cyberdyne,
Dagblad van het Noorden
(Kees van de Veen), Distrivers,
Karin Kalverboer en stock
Druk Wm Veenstra
Het Zorg Innovatie Forum is een stichting
en kent een aantal stakeholders, die het forum
zowel strategisch als financieel ondersteunen.
Het aantal stakeholders breidt zich nog steeds uit.
Inhoudelijk sluit het Zorg Innovatie Forum zich
aan bij het Healthy Ageing Network Northern
Netherlands.
Voorop in Vernieuwing
44
Postbus 424
9700 AK Groningen
Bezoekadres:
Paterswoldseweg 810
T (050) 521 44 84
I www.zorginnovatieforum.nl
onafhankelijk
stimulerend
vernieuwend