VIIVII. BÖLÜM. BÖLÜM DERS NOTLARI:DERS NOTLARI: YENİ ULUSLARARASI TİCARET YENİ ULUSLARARASI TİCARET

TEORİLERİTEORİLERİ

Öğr. Gör. Elşen BAĞIRZADEÖğr. Gör. Elşen BAĞIRZADE

Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi

Türk Dünyası İşletme FakültesiTürk Dünyası İşletme Fakültesi

Bakü - 20Bakü - 201111

Ders: Uluslararası Ders: Uluslararası

İktisat ve Dış Ticaret İktisat ve Dış Ticaret

Politikası Politikası

Sunumlarda Sunumlarda Paul R. Paul R.

Krugman Krugman veve Maurice Maurice

ObstfeldObstfeld tarafından tarafından

yazılmış “yazılmış “International International

Economics: Theory and Economics: Theory and

PolicyPolicy”” ve Halil Seyidoğlu ve Halil Seyidoğlu

tarafından yazılmış tarafından yazılmış

““Uluslararası İktisat: Teori, Uluslararası İktisat: Teori,

Politika ve UygulamaPolitika ve Uygulama” ”

isimli ders kitabları temel isimli ders kitabları temel

alınmıştır.alınmıştır.

Slide 4-2 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Giriş ................................................................................................ 3 Varlık teoremi ................................................................................ 4 Nitelikli işgücü teoremi................................................................... 5 Teknoloji açığı teoremi .................................................................. 6 Ürün dönemleri teoremi ................................................................. 7 Tercihlerde benzerlik teoremi ...................................................... 14 Ölçek ekonomileri teoremi ........................................................... 15 Monopollü rekabet teoremi .......................................................... 17 Taşıma giderleri ve dış ticaret teorisi ........................................... 23 Çevre standartları ve uluslararası ticaret teorisi ........................... 25 Porterin uluslararası rekabet üstünlüğü teorisi ............................. 26 Modern bakış ................................................................................ 34 Kaynaklar ..................................................................................... 36

İçindekiler

Slide 4-3 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Giriş

Önceki bölümlerde, çeşitli ekonomistlerin ülkeler arasındaki dış ticaretin neden yapıldığını açıklamaya yönelik fikirlerini gördük. Klasik ekonomist Adam Smith’ten, E. Heckscher ve B. Ohlin’e kadar uzanan zincir içinde yapılan açıklamalara, özellikle faktör oranları teorisinin W. Leontief tarafından test edilmesi sonucu ortaya çıkan çelişkili durumdan sonra, 1960’lı yıllardan sonra yeni görüşler eklenmiştir.

1. Varlık teoremi 2. Nitelikli işgücü teoremi 3. Teknoloji açığı teoremi 4. Ürün dönemleri teoremi 5. Tercihlerde benzerlik teoremi 6. Ölçek ekonomileri teoremi 7. Monopolcü rekabet teoremi

Slide 4-4 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Varlık teoremi

Irving Kravis tarafından ortaya atılan varlık (availability) modeline göre dış ticaretin sebebi, bir malın bir ekonomide bulunmamasıdır.

Ülkeler, kendilerinin üretemedikleri veya çok pahalıya ürettikleri malları dış ticaret yoluyla elde edeceklerdir.

Ekonomiler arasında üretimin çeşitli olmasının sebepleri ise, ülkeler arasında doğal kaynak zenginliğinin farklı olması, teknolojide meydana gelen yenilikler ile geçici olarak tekel yaratan ürün farklılaştırmalarıdır.

Bir ülkenin ithalatı, o ülkede arzın esnek olmadığını ve yetersiz olduğunu gösterir. Buna karşılık ihracat , ülke üretiminin fazla olduğuna işarettir.

Dolayısıyla, ülke ihracat sanayileri, ekonominin diğer sektörlerine göre daha üstün teknoloji kullanır ve bu sektörde teknolojik gelişme daha fazla olur.

Slide 4-5 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Nitelikli işgücü teoremi

Belirli türdeki mesleki veya nitelikli işgücü bakımından zengin ülkeler, üretimi büyük ölçüde bu faktörlere bağlı olan mallarda uzmanlaşırlar. Öte yandan niteliksiz emeğe bol olarak sahip bulunan ülkeler ise, yoğun biçimde niteliksiz emeği içeren malların üretiminde üstünlüğe sahiptir.

Slide 4-6 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Teknoloji açığı teoremi M. V. Posner tarafından 1961 yılında ileri sürülmüştür. Sanayileşmiş ülkeler arasındaki ticaretin büyük bir bölümü yeni mal

ve üretim süreçlerine dayalıdır. Bunlar çoğunluğu ileri sanayileşmiş ülkelerde kurulu bulunan yenilikçi firmalar tarafından geliştirilir. Yenilikler, patent ve fikri mülkiyet hakları yasaları ile korunur. Yeniliği ilk kez bulan firma onun monopolcüsü olur.

Bu hipoteze göre, yeni bir mal veya üretim süreci bulan sanayileşmiş ülkeler, bu malların ilk ihracatçıları olurlar.

Ancak zamanla teknoloji taklit yoluyla, ya da zamanla serbest bir mal durumuna gelerek öteki ülkelerin ellerine geçtikten sonra, o ülkeler emeğin ucuzluğu veya doğal kaynak üstünlükleri nedeniyle söz konusu malı ilk icat eden ülkelerden daha ucuza üretirler.

Böylece adı geçen mal, daha az gelişmiş durumdaki bu ülkeler tarafından ihraç olunmaya başlar. Malı ilk icat edenler bu ülkelerle rekabet edemedikleri için onu şimdi dışarıdan ithal ederler.

Slide 4-7 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Ürün dönemleri teoremi

R. Vernon tarafından 1966 yılında geliştirilmiştir. Bu hipotez, teknoloji açığı hipotezinin

genelleştirilmiş ve geliştirilmiş şeklidir. Buna göre, teknolojik yenilikler ve yeni malların geliştirilmesi ileri sanayileşmiş ülkelerde oluşur. Bu durum yüksek derecede eğitilmiş işgücünün ve AR GE ye yapılan yüksek yatırımın bir sonucudur.

Slide 4-8 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Ürün dönemleri teoremi

Zaman

Miktar

O

Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları

Aşama I Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V

İthalat

İhracat İthalat

İhracat

Tüketim

Üretim

Tüketim

Üretim

Yenilikçi

Ülke

Taklitçi

Ülke

Bu hipoteze göre 1. aşamada yeni malın üretimi ufak çaptadır ve iç piyasaya yöneliktir.

Slide 4-9 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Ürün dönemleri teoremi

Zaman

Miktar

O

Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları

Aşama I Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V

İthalat

İhracat İthalat

İhracat

Tüketim

Üretim

Tüketim

Üretim

Yenilikçi

Ülke

Taklitçi

Ülke

2. aşamada ürün hemen hemen tam olarak olgunlaşmıştır. Satışlar önce iç piyasaya yöneliktir sonra ihracata başlanır.

Slide 4-10 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Ürün dönemleri teoremi

Zaman

Miktar

O

Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları

Aşama I Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V

İthalat

İhracat İthalat

İhracat

Tüketim

Üretim

Tüketim

Üretim

Yenilikçi

Ülke

Taklitçi

Ülke

3. aşamada üretim teknolojisi standartlaşır. Yenilikçi firma içte ve dışta teknoloji lisansı vermeyi karlı bulmaya başlar. Standart üretimin maliyetini düşürmek için üretim öteki ülkelere kaydırılır. Bu aşamada yenilikçi ülke hala bir miktar mal üretir.

Slide 4-11 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Ürün dönemleri teoremi

Zaman

Miktar

O

Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları

Aşama I Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V

İthalat

İhracat İthalat

İhracat

Tüketim

Üretim

Tüketim

Üretim

Yenilikçi

Ülke

Taklitçi

Ülke

4. aşamada malın lisansını alan düşük maliyetli yeni üreticilerin ihracat piyasalarını ele geçirmeleri ile yenilikçi ülkenin ihracat hızı kesilir.

Slide 4-12 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Ürün dönemleri teoremi

Zaman

Miktar

O

Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları

Aşama I Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V

İthalat

İhracat İthalat

İhracat

Tüketim

Üretim

Tüketim

Üretim

Yenilikçi

Ülke

Taklitçi

Ülke

Yenilikçi ülkenin iç piyasası yerli üretim yerine ithalatla karşılanmaya başlanınca 5. aşamaya geçilmiş olur. Artık teknoloji dünya ülkelerinde tümüyle yayılmış ve üretimi sınırlandıran lisanslar sona ermiştir. Yerli endüstri iç ve dış piyasaları kaybettikçe yurtiçi üretim hızla düşer.

Slide 4-13 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Ürün dönemleri teoremi

Zaman

Miktar

O

Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları

Aşama I Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V

İthalat

İhracat İthalat

İhracat

Tüketim

Üretim

Tüketim

Üretim

Yenilikçi

Ülke

Taklitçi

Ülke

Nihayet yenilikçi ülke kendi iç piyasasında da tamamen devre dışı bırakılınca ürün dönemleri tamamlanmış olur.

Slide 4-14 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Tercihlerde benzerlik teoremi

İsveçlıi ekonomist Staffan Linder tarafından öne sürülmüştür. Staffan Burenstam Linder (1961), “Ticaret ve transformasyon

üzerine esse” ( “An essay on trade and transformation”)• Talep ticaretin önemli sebebidir.• İç talep ülke üretiminde mal çeşitliklerini belirliyor. • Bu çeşitlikler benzer taleble çeşitli ülkelerde satıla bilir.• Talep gelir düzeyine bağlıdır.• Benzer ülkeler arasında daha fazla ticaret olmaktadır.

Bu teorem homojen olmayan sanayi ürünleri ticaretini konu alır. Bu malların ticareti üretim maliyetlerinden çok, ülkeler arasındaki zevk ve tercihlerin benzerliğine yani talep koşullarına bağlıdır. Zevk ve tercihleri belirleyen temel etken de göreceli gelir düzeyleridir.

Slide 4-15 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Ölçek ekonomileri teoremi

İçsel ölçek ekonomileri:• Firmanın üretimi arttıkça, her çıktı biriminin ortalama

maliyeti düşmektedir.

Dışsal ölçek ekonomileri:• Firmanın sektördeki üretim payı arttıkça, her çıktı

biriminin ortalama maliyeti de düşmektedir.

• Firmaların büyük çoğunluğu fikirleri ve işçileri kendi aralarında mübadele etmektedirler(e.g. Silikon Vadisi).

Slide 4-16 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Ölçek ekonomileri teoremi

Ölçek ekonomileri için içsel ve dışsal tasarrufların olması ülkelerin bu tür endüstrilerde uzmanlaşmaları için daha güçlü bir teşvik sağlar.

Ülke, iç piyasada tüketicilerin satın alacakları çok sayıdaki maldan az miktarda üretmek yerine, ölçek ekonomilerine sahip birkaç endüstri üzerinde uzmanlaşmaya gider ve ihtiyacı olan diğer malları dışarıdan ithal eder.

Böylece ölçek ekonomileri maliyetleri düşürerek, üretim ve zevkler yönünden birbirine benzer ülkeler arasında bile karlı dış ticaret yapma imkanı sağlar.

Slide 4-17 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Monopollü rekabet teoremi

Günümüzde ticaret homojen değil farklılaştırılmış malların alım satımını kapsar.

Oysa faktör donatımı teorisi malların homojen olduğunu kabul eder. Homojenlik varsayımı tam rekabet varsayımının bir sonucudur. Bu durumda ülkenin aynı malı hem ihraç hem de ithal etmesi mümkün değildir.

Ancak gerçek hayatta özellikle sanayi mallarının büyük çoğunluğu homojen değildir.

Slide 4-18 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Monopollü rekabet teoremi

Dünya ticareti geleneksel anlamda endüstriler arası ticaret biçiminde düşünülmesine rağmen, günümüzde asıl endüstri içi ticaret ağırlık taşımaktadır. Endüstri içi ticaret iki yönlü ticaret olarak da bilinir.

Monopollü rekabet teoremi, sanayi malları üzerindeki iki yönlü ticaret olayını ölçek ekonomileri ile açıklar.

Slide 4-19 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Monopollü rekabet teoremi

Buna göre sanayi kesiminde firmalar çoğunlukla ölçeğe göre artan verim koşullarına çalışırlar. Bunun doğal sonucu monopollü rekabet piyasalarının ortaya çıkmasıdır. Sanayi kesiminde az çok birbirinden farklılaştırılmış mallar üreten çok sayıda firma bulunması bunun göstergesidir.

Ölçek ekonomilerinden yararlanma düşüncesi her firma veya üretim tesisini çok sayıda farklı tür veya tipte mal üretmek yerine yalnız bir ya da birkaç tür üzerinde üretim yapmaya zorlar.

Slide 4-20 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Monopollü rekabet teoremi

Üretim az sayıdaki tür veya stil üzerinde toplanınca uzmanlaşmaya gidilir, daha etkin makineler kullanılır ve ölçek ekonomilerinden yararlanılır.

Böylece ülke söz konusu türün ihracatçısı durumuna gelirken diğer tipleri de dışarıdan ithal eder.

Slide 4-21 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Monopollü rekabet teoremi

H-O teoremi uluslar arası ticareti karşılaştırmalı üstünlüklere, ya da faktör donatımındaki farklılıklara dayandırır.

Oysa Monopolcü Rekabet hipotezinde, endüstri içi ticaret mal faklılaştırması ve ölçek ekonomileri ile açıklanmaktadır.

Buna göre, ülkeler arasındaki faktör donatımları ne derece farklı ise, karşılaştırmalı üstünlüklere bağlı endüstriler arası ticaret de o derece büyük olur.

Slide 4-22 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Monopollü rekabet teoremi

Bu ise faktör donatımı teorisi ya da karşılaştırmalı üstünlüklerin daha çok sanayileşmiş ülkelerle az gelişmiş ülkeler arasındaki ticareti açıklamakta başarılı olacağı anlamına gelir.

Tersine, monopolcü rekabet hipotezi de aynı faktör donatımına sahip sanayileşmiş ülkelerin kendi aralarında yoğun olarak gerçekleştirdikleri iki yönlü ticareti açıklamada kullanılabilecek bir teoridir.

Slide 4-23 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Taşıma giderleri ve dış ticaret teorisi

Taşıma giderlerinin analize katılması durumunda dış ticaretin yapılabilmesi ticaret öncesi iki ülke arasındaki fiyat farkının taşıma masraflarından büyük olmasına bağlıdır. Bu koşula uyan mallara ticari mallar, uymayanlara da ticaret dışı mallar denir.

Slide 4-24 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Taşıma giderleri ve dış ticaret teorisi

Taşıma masrafları ticaretin hacmini etkiler Kuruluş yerlerinin seçiminde etkili olur

• Kaynağa yönelimli

• Piyasaya yönelimli

• Serbest endüstriler.

Sınır ticaretinin nedeni de taşıma masraflarıdır.

Slide 4-25 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Çevre standartları ve uluslararası ticaret teorisi

Çevre standartları kirlilik yapan sanayilerin az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelere kaydırılması ile sonuçlanmıştır.

Slide 4-26 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Porterin uluslararası rekabet üstünlüğü teorisi

Harvard Business School, 1990Harvard Business School, 1990

Slide 4-27 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

ULUSLARARASI REKABET ÜSTÜNLÜĞÜULUSLARARASI REKABET ÜSTÜNLÜĞÜ

(10 ülkede 100 sektörün araştırılması)(10 ülkede 100 sektörün araştırılması)Portere göre ülkenin her hangi bir sektörünün uluslararası rekabet Portere göre ülkenin her hangi bir sektörünün uluslararası rekabet

üstünlüğü o sektörün innovasyon ve yenilenme potensiyeline bağlıdır. üstünlüğü o sektörün innovasyon ve yenilenme potensiyeline bağlıdır. Bu isə aşağıdaki faktörlere dayanır: Bu isə aşağıdaki faktörlere dayanır:

(buraya hükümet ve şans da eklenmektedir)

Portere göre ülkenin her hangi bir sektörünün uluslararası rekabet Portere göre ülkenin her hangi bir sektörünün uluslararası rekabet üstünlüğü o sektörün innovasyon ve yenilenme potensiyeline bağlıdır. üstünlüğü o sektörün innovasyon ve yenilenme potensiyeline bağlıdır.

Bu isə aşağıdaki faktörlere dayanır: Bu isə aşağıdaki faktörlere dayanır: (buraya hükümet ve şans da eklenmektedir)

Faktör şartlarıFaktör şartlarıFaktör şartlarıFaktör şartları

Talep şartlarıTalep şartlarıTalep şartlarıTalep şartları

FiFirma stratejileri, yapı ve rekabet rma stratejileri, yapı ve rekabet FiFirma stratejileri, yapı ve rekabet rma stratejileri, yapı ve rekabet

Dış ve ilgili sektörlerDış ve ilgili sektörlerDış ve ilgili sektörlerDış ve ilgili sektörler

Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

I. ULUSLARARASI REKABET ÜSTÜNLÜĞÜNÜN I. ULUSLARARASI REKABET ÜSTÜNLÜĞÜNÜN BELİRLEYİCİLERİBELİRLEYİCİLERİ

(Porter, 1990)(Porter, 1990)

Slide 4-29 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Hökumət Şans

II. ULUSLARARASI REKABET ÜSTÜNLÜĞÜNÜN II. ULUSLARARASI REKABET ÜSTÜNLÜĞÜNÜN BELİRLEYİCİLERİBELİRLEYİCİLERİ

(Porter, 1990)(Porter, 1990)

Slide 4-30 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

FAKTOR ŞARTLARIFAKTOR ŞARTLARI

Temel faktörlerTemel faktörler

Ülke kaynaklarıÜlke kaynakları

((bol emek kaynakları, doğal bol emek kaynakları, doğal kaynaklar,kaynaklar, iklimiklim veve arazi arazi

özellikleriözellikleri))

Ülke kaynaklarıÜlke kaynakları

((bol emek kaynakları, doğal bol emek kaynakları, doğal kaynaklar,kaynaklar, iklimiklim veve arazi arazi

özellikleriözellikleri))

Eğitim ve innovasyona Eğitim ve innovasyona yatırımların sonucuyatırımların sonucu

((emek kesimlerinin uzmanlığıemek kesimlerinin uzmanlığı, , tteknolojik altyapıeknolojik altyapı))

Temel faktörler ilkin üretimi, fakat kazanılmış faktörler rekabet üstünlüğünü temin etmektedir.

Kazanılmış Kazanılmış

faktörlerfaktörler

Slide 4-31 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

TALEP ŞARTLARITALEP ŞARTLARI

Ev-piyasa alıcılarının gelişim Ev-piyasa alıcılarının gelişim düzeyi firmaları mevcut mal ve düzeyi firmaları mevcut mal ve

teknolojilerini geliştirmeğe teknolojilerini geliştirmeğe zorlamaktadır. zorlamaktadır.

Bu piyasada tüm grup firmaların rekabet üstünlüğünü

artırır.

Slide 4-32 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

İLGİLİ VE YARDIMCI SEKTÖRLERİLGİLİ VE YARDIMCI SEKTÖRLER

Firmalar uluslararası rekabet üstünlüklü Firmalar uluslararası rekabet üstünlüklü sektörlerde izolasyonda olmamaktadırlar.sektörlerde izolasyonda olmamaktadırlar.

Yardımcı sektörler coğrafi alanda ekonomik Yardımcı sektörler coğrafi alanda ekonomik faaliyetin “küme”lerini oluşturmaktadır.faaliyetin “küme”lerini oluşturmaktadır.

Her sektör kümedeki diğer her bir sektörün rekabet Her sektör kümedeki diğer her bir sektörün rekabet üstünlüğünü güçlendirir.üstünlüğünü güçlendirir.

Slide 4-33 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

FFİRMA STRATEJİSİİRMA STRATEJİSİ, , YAPI VE YAPI VE REKABETREKABET

Yüksək vasıflı menejerler Yüksək vasıflı menejerler önemli şarttır. Çünkü firma önemli şarttır. Çünkü firma stratejileri firmanın rekabet stratejileri firmanın rekabet üstünlüğünde baçlıca üstünlüğünde baçlıca faktörlerdendir.faktörlerdendir.

Yerel sektörün yapısı ve Yerel sektörün yapısı ve rekabet özelliği onun rekabet özelliği onun uluslararası rekabet uluslararası rekabet üstünlüğünün güçlenmesine üstünlüğünün güçlenmesine etki yapmaktadır.etki yapmaktadır.

Slide 4-34 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Modern bakış

Bu gün milli ekonomi ticaret piyasaları aracılığıyla diğer ülkelerle derin entegrasyon yoluna girmiştir.

Bu gün hiç bir tek, periferik ticaret sektörü yoktur. Ticaret sektörleri milli ekonominin diğer sektörlerile

sıkı entegrasyon içerisindedir. Pazarlar artık milli değil, küreseldir.

Slide 4-35 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Paul Krugman

Krugman modern Krugman modern dış ticaret teorisinin dış ticaret teorisinin liderlerindendir. Aynı liderlerindendir. Aynı zamanda o bu zamanda o bu alanın liberal alanın liberal kanadında liderdir.kanadında liderdir.

Modern bakış

Slide 4-36 Copyright © 2003 Pearson Education, Inc.

Kaynaklar

P. Krugman and M. Obstfeld, International Economics: Theory and Policy, Seventh Edition Pearson – Addison Weasley.

James Gerber, International Economics, Third Edition, Pearson Education , 2005.

H. Seyidoğlu, Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, XV. Baskı, İstanbul, 2003.

R. Karluk, Uluslararası Ekonomi: Teori ve Politika, IX. Baskı, İstanbul, 2009.