Veshje Popullore Shqiptare
-
Upload
artan-myderizi -
Category
Documents
-
view
436 -
download
12
Transcript of Veshje Popullore Shqiptare
-
8/16/2019 Veshje Popullore Shqiptare
1/12
Veshje Popullore Shqiptare
Bashkë me zhvillimin e banesës popullore u zhvillua dhe u pasurua edhe mënyra e mobilimit
të mjedisit të saj.
Në kuzhinat shqiptare zakonisht përdoreshin enë balte, prej druri dhe prej bakri për gatimin eushqimit, pjekjen e bukës dhe ruajtjen e bylmeteve. Përdorimi më shumë i njërit grup apo
tjetrit varej nga forca ekonomike e familjes dhe nga mjedisi gjeografik i vendosjes së objektit.
Në familjet e varfëra fshatare mbizotëronin enët prej druri dhe ato prej balte. Raporti i tyre
ndryshonte varësisht nga vendodhja e fshatrave. Në zonat malore mbizotëronin enët prej druri
si në ato të ngrenies, të bylmetit apo ato të ruajtjes së zahireve (ushqimet e konservuara). Në
zonat fushore mbizotëronin ënët prej balte si ato që përdoreshin për ngrënie dhe për ruajtjen e
ushqimit, ato për mbajtjen e bulmetit dhe enët e ujit. Rrallë ndonjë enë mund të ishte prej
druri apo prej bakri. Në familjet me të ardhura mesatare dhe për më shumë në familjet e
pasura, mbizotëronin enët prej bakri dhe ato prej porcelani.
Edhe mobilimi i mjediseve të përdorura për fjetje ndryshonte sipas pozicionit gjeografik dhe
forcës ekonomike të familjes. Zakonisht këto mjedise ishin mjaft të thjeshta. Në zonat malore
me klimë të ftohtë antarët e familjes flinin në shtretër prej druri mjaft të thjeshte të shtruar me
fier të thatë ose me kashtë, të mbuluara me plafe prej leshi. Në zonat fushore të Shqipërisë së
mesme dhe sidomos në Myzeqe flinin në shtroje të vendosura mbi dysheme. Në qytete këtyre
mjediseve u kushtohej më shumë vëmendje, duke i paisur me shtretër, me dyshek dhe çarçafë
të endur në avlëmend shtëpish. Njëkohësisht me këto mjedise zinin vend dhe baule të
madhësive të ndryshme, ku ruheshin rrobat e çiftit dhe të fëmijve të tyre.
Kujdes më i veçantë u kushtohej dhomave të caktuara për pritjen e miqve. Në disa raste ato
ambjente u ngjanin ekspozitave të vogla etnografike në të cilat mund të admiroje llojet e
shtrojeve më të mira, si qilima, sexhade, velenca, jastekë etj; gdhendje të ndryshme në dru si
tavanet, kapakët e dollapeve, trapazanët etj, etj. Perveç këtyre në këto dhoma gjithnjë ishin të
pranishme enë të ndryshme prej bakri apo prej balte e porcelani, takëmi i kafesë, instrumentet
popullor të krahinës, armë të varura në mur etj. Veçanërisht në qytete dhomat e miqve
shquheshin për paisjet e shumta e të punuara me mjeshtri, sidomos në familjet e pasura, mund
të shiheshin mobilje e paisje të ardhura nga qendrat e zhvilluara të vendeve evropiane si dhe
nga vendet e Lindjes.
Të gjitha këto mjedise dhe paisje të tjera ishin pjesë e mënyrës së jetesës të krahinave të
ndryshme shqiptare. Ndërkohë edhe veglat e punës të përdorura nga bujqit, blegëtorët apozanatçinjtë e ndryshëm, pasqyrojnë mënyrën e jetesës.
* * *
Një nga aspektet e rëndësishme të mënyrës së jetesës janë veshjet popullore të cilat me
larminë dhë variantet e tyre pasurojnë trashëgimine kulturore shqiptare.
Ashtu si veglat e punës, banesa dhe ushqimi edhe veshjet konsiderohen ndër mjetet kryesore
të jetës së njeriut. Gjurmët e para të përpjekjeve të njeriut për të veshur trupin e tij, vërehen në
paleolitin e vonë (në fillim të rendit gjinor). Ndonse kategori të ndryshme e shpjegojnw
origjinën e veshjeve me arsye estetike, magjike, etj, mendojmë se arsyeja më bindëse ishte
nevoja, për të mbrojtur trupin nga faktorët klimatikë, për t'u ndjerë më ngrohtë e më imbrojtur edhe nga faktorë të tjerë. Gjithmonë duhet ditur se zhvillimi i saj ka ecur paralelisht
me zhvillimin shoqëror, historik e kulturor të njeriut, duke patur si qëllim kryesor mbrojtjen e
komoditetin e trupit dhe pastaj zbukurimin e pjesëve të veçanta.
-
8/16/2019 Veshje Popullore Shqiptare
2/12
Gradualisht në proçesin e zhvillimit të shoqërisë njerzore u krijuan veshje në përshtatje me
stinën, me seksin, me rastin kur përdorej, me moshën, profesionin si dhe shtresën shoqërore.
Të gjitha këto kanë krijuar atë pasuri e larmi të madhe veshjesh. Ashtu si të gjithë popujt e
botës edhe shqiptarët, ndonwse tw vogwl nw numwr, e kanë këtë begati kulturore. Me kohë u
krijuan edhe tipet etnike të veshjeve popullore shqiptare. Shijet estetike të përdorura për
zbukurim, por edhe mënyra e stilimit janë ato që pasqyrojnë veçanti etnike. I gjithë zhvillimi i
veshjeve, është i lidhur ngusht me historinë e zhvillimit te kjo popullsi, për pasojë edhe mehistorinë e popullit shqiptar.
Elemente më të hershëm të veshjeve konsiderohen llojet e shalleve që hidheshin krahëve,
brezat, përparjet, strukat (si kapuçonë), lëkurët e kafshëve të egra etj. Si dëshmi për mënyrën ë
përgaditjes së tyre janë llojet e fibulave, boshtet e përdorura për tjerrje, peshat e avlëmendeve
etj. Me kalimin e kohës pjesët e veshjeve dhe materialet e përdorura për përgaditjen e tyre u
shtuan dhe u pasuruan më tej.
Për veshjet popullore shqiptare mund të flitet pas formimit të kombësisë shqiptare. Siç dihet
formimi i bashkësive ekonomike e kulturore tek shqiptarët filloi në shek. XII me Principatën e
Arbërit. Më pas pasuan të tjera, e kështu gradualisht muarën zhvillim të fuqishëm qendraekonomiko-tregtare, të cilat prodhonin mallra jo vetëm për tregun vendas por edhe për
eksport. Në kohën e formimit të principatave feudale, filluan të marrin pamjen e tyre edhe
veshjet popullore. Siç dihet këto principata ishin të ndara e të mbyllura në vetvehte, çka bëri
të krijohen dallime të ndjeshme edhe në kulturën materiale e shpirtërore. Në këtë kontekst u
krijua edhe ajo larmi e pasurisë së kostumeve popullore, gjurmët e të cilave u ruajtën deri në
shek. XX. Por dallimet janë edhe rezultat i proçeseve kulturore, që ndodhën pas pushtimit
turk. Një kategori popullsie e cila përqafoj fenë muslimane ra më shumë nën ndikimin e kësaj
kulture. Nderkohë dallimet u krijuan edhe nga krijimi i shtresave të ndryshme shoqërore si
dhe nga krijimi i profesioneve të ndryshme. Megjithatë duhet theksuar se pavarsisht nga
ndikimet e kulturave përendimore e lindore (për shkak të pozicionit gjeografik të Shqipërisë
dhe kushteve të zhvillimit historik) apo dallime klasore, tipologjia e hershme e veshjeve
popullore shqiptare nuk ka asgjë të përbashkët me ato të huajat.
Pjesën më të madhë të veshjeve masat e gjera fshatare i përgatisnin brenda ekonomisë
familjare, pra të endura e të qepura me pëlhura liri, leshi, pambuku e më pak prej mëndafshi.
Ndersa në qytet, krahas pjesëve të endura në avlëmend, shpesh një pjesë e mirë e veshjeve
qepeshin e qëndiseshin nga mjeshtrit rrobaqepës e qëndistare të specializuar sipas shijeve e
kerkesave të ndryshme të popullsisë.
Koleksionet muzeale për veshjet popullore shqiptare kanë filluar të krijohen mbas Luftës së
Dytë Botërore. Para kësaj përiudhe kanë ekzistuar koleksione të vogla private, tëgrumbulluara nga priftërinjtë françeskanë (rreth 300 objekte), Aktualisht në fondet muzeale të
Insitutit të Kulturës Popullore ruhen mbi 18 mijë pjesë veshjesh të marra nga krahina të
ndryshme shqiptare brenda dhe jashtw Shqipërisë.
Krahas grumbullimit të tyre në fondet e IKP ekzistojnë edhe mjaft veshje të ruajtura dhe
ekspozuara në disa muze të tjerë në Shqipëri.
Mbas grumbullimit të pjesës më të madhe të veshjeve të krahinave të ndryshme, është bërë
dokumentimi i tyre në regjistra dhe kartela të ndryshme, të cilat pasqyrojnë në mënyrë
shkencore të dhënat e nevojshme për emërtimin e tyre, materialin e përdorur, mënyrën e
zbukurimit e të përpunimit, vendin e prejardhjes, etj, etj. Të gjitha këto të dhëna kanë bërë tëmundur, që ato të përdoren për studimin e botime të ndryshme studimore dhe ilustrative.
Veçanërisht me shumë vlerë janë vëllimet e albumeve që përmbajnë veshjet popullore të
krahinave të ndryshme shqiptare, si dhe ato të minoriteteve. Me shumë vlerë konsiderohen
studimet e bëra për klasifikimin e veshjeve shqiptare, veçanërisht për klasifikimin e veshjeve
popullore shqiptare e hartuar nga Prof. Rrok Zojsi, i cili ka edhe meritën më të madhe për
-
8/16/2019 Veshje Popullore Shqiptare
3/12
grumbullimin e tyre në fondet muzeale, studimi madhor i Prof, Andromaqi Gjergji i titulluar
Veshjet Shqiptare në Shekuj, si dhe një varg studimesh e botimesh të tjerë të kryera nga A.
Dojaka, S. Shkurti, M. Tirta, Ll. Mitrushi, A. Onuzi, Y. Selimi etj.
Klasifikimi i bërë është bazuar në fazën e zhvillimit të kostumeve popullore në fillim të shek.
XX.
Për të dy gjinitë klasifikohet 10 tipe veshjesh: pesë për gra dhe pesë për burra.
Në kostumet e grave dallohen këto tipa, të emërtuar nga pjesë më dalluese të tyre.
1 - Veshja me Xhubletë. E merr këtë emër nga një lloj fundi në formë këmbane të valëzuar, i
qepur me rripa prej shajaku të vendosur njëri pas tjetrit në linjë horizontale, bashkimi i të
cilëve realizohet me gajtana të hollë prej leshi.
Xhubleta shoqërohet edhe me disa pjesë të tjera prej shajaku me ngjyrë të zezë, si të xhubletës
të cilat quhen grykës, mangë, dhe krahol. Pjesë tjetër është edhe brezi i gjerë i zbukuruar me
rruaza dhe gajtana i cili në të folmen vendore quhet kërrdhokëll. Në kokë mbahej një shami e
bardhë, e lëshuar mbi shpatulla. Këmbët mbroheshin me këllçi shajaku ose me çorape të gjata
si dhe me opinga lëkure.
Në këtë veshje bie në sy forma e xhubletës, krejt e veçantë nga çdo veshje tjetër, mënyra e
zbukurimit të pjesëve të saja me motive dhe ngjyra të plota, por shumë të zgjedhura; si ngjyra
e zezë, çiklamin, vjollcë ose blu. Kjo veshje është mbajtur në të gjitha malësitë e Alpeve të
Shqipërisë përfshirë edhe pjesën e alpeve në Malin e Zi. Xhubleta përfaqëson veshjen më të
hershme në Shqipëri dhe në Ballkan. Ajo sjell mesazhet e qytetërimit ilir në kulturën
popullore shqiptare.
2- Veshja më këmishë të gjatë dhe përparje. Pjesë kryesore e kësaj veshje është këmisha e
gjatë, me mëngë të gjata, të gjëra ose të ngushta. Në mes ajo shtërngohej nga një brez leshi me
ngjyra të ndryshmë dhe shoqërohej në pjesën e përparme nga një përparse e leshtë ose e pambuktë me madhësi e zbukurime që ndryshonin nga njëra krahinë në tjetrën.
Në stinën e verës, në pjesën e sipë rme gruaja e veshur me këtë këmishë mbante një jelek,
kurse në dimër sipër tij shtohej edhe një mintan me mëngë të gjata si dhe një xhoke prej
shajaku. Gjatësia, ngjyra dhe zbukurimi i xhokes ndryshonte veçanërisht nga pozita
-
8/16/2019 Veshje Popullore Shqiptare
4/12
gjeografike apo zhvillimi i krahinave ku mbahej kjo veshje, duke krijuar kështu veçori të
shumta lokale. Kjo veshje qe e përhapur në Mirditë, Dibër, Mat, Shpat, çermenikë, Dumre,
Myzeqe, Berat, Korçë, Kolonjë, Gjirokastër, Sarandë. etj.
3- Veshja me dy futa. Edhe kjo veshje përbëhej nga një këmishë e gjatë, jelekun apo
mitanin, brezi disa ngjyrësh, porse shoqërohej edhe me dy futa të gjata (përparje), njëra e
ngjeshur në pjesën e përparme dhe tjetra pak më e vogël vendosej prapa. Në këtë variant (të
gjata) ishin përparjet (futat) që mbanin gratë e Postrripës (Shkodër) ato të fshatrave Baz,
Vinjoll, Karricë etj, të rretjhit të Matit. Në një variant tjetër futat kishin formë trapezi dhe ajo
që vihej përpara ishte më e madhe dhe quhej paranik, ndersa e pasmja kishte përmasa më të
vogla dhe quhej mbrapanik. Ky variant ishte i përhapur në disa fshatra të rrethit të Pukës, në
Malësinë e Gjakovës (rrethi Tropojë), në disa fshatra të rrethit të Hasit, si dhe në disa fshatra
të Rrafshit të Dukagjinit (Kosovë). Futat kishin formë katërkëndëshi, gjithashtu edhe në këto
krahina ajo që vihej përpara ishte më e madhe se e pasmja. Si në variantin e dytë edhe në të
tretin, ato prej leshi pelqeheshin në ngjyra të errëta (të zezë, kafe ose vishnjë).
-
8/16/2019 Veshje Popullore Shqiptare
5/12
4- Veshje me mbështjellëse. Pjesë kryesore në këtë tip vëshje është një lloj fundi i gjërë, me
pala të vogla. Nën të vishej një këmishë e ngushtë, kurse në pjesën e siperme vishej jeleku dhe
-
8/16/2019 Veshje Popullore Shqiptare
6/12
një si fanellë me mëngë të ngushta. Në fshatrat e krahinës së Zadrimës mbahej një variant
mbështjellsje palat e së cilës vendoseshin vëtëm në pjesën e pasme të trupit. Zakonisht ajo
kishte ngjyrë të zezë. Në disa fshatra të Pukës dhe të Malësisë së Gjakovës, mbëshjellsa, e cila
zakonisht kishte ngjyrë vishnje ose të gjelbër dhe më rrallë ngjyrë vjollce, kishte një pamje
mjaft elegante dhe shoqërohej me çorape të leshta të zbukuruar me disa motive disa
ngjyrëshe.
Ndersa varianti i mbajtur në disa fshatra të krahinës së Lumës (Kukës) dhe ai i mbajtur në
Shishtavec (Kukës) shoqërohej me mbathje të gjata, këmbëzat e të cilave bëheshin të gjëra
dhe prej leshi me ngjyra të ndryshme.
5- Veshja me brekesha. Emërtimi i këtij tipi përcaktohet nga një lloj pantallonash shumë të
gjëra dhe më ngjyrë të zezë. Në pjesën e sipërme të trupit gratë e veshura me brekesha vishnin
këmishë të shkurtër, jelek ose mitan. Në këmbë mbathnin çorape leshi me shumë ngjyra.
Gjithnjë mbi brekesha në pjesën e përparme vishej edhe një përparje prej leshi e zbukuruar me
kuadrate disa ngjyrëshe. Ndersa në kokë mbanin shamia shumë ngjyrëshe të lidhura nën
gushë, pa i palosur në formë trëkëndëshi. Në fakt kjo veshje është futur në përdorim ngafillimi i shek. XX dhe pati përdorim të kufizuar, kryesisht në disa fshatra të Malësisë së
Tiranës, në Martanesh, në Polis, Berzeshtë, Gur i Bardhë etj.
Pavarsisht nga përcaktimi i zonave ku janë mbajtur këto tipe veshjesh, ka raste ku në të
njëjtën krahinë apo zonë janë mbajtur disa tipe, gjë që lidhet me lëvizjet e popullsisë,
marrdhwniet e krushqive etj, etj.
Siç përmendëm më lart edhe veshjet e burrave klasifikohen në pesë tipa kryesore.
-
8/16/2019 Veshje Popullore Shqiptare
7/12
1- Veshja me fustanellë. Edhe kjo veshje burrash këtë emërtim e merr nga një lloj fundi i bardhë, i bërë me pëlhurë pambuku dhe me shumë rrudha. Nën këtë fund mbatheshin të
mbathura të gjata, mbi të cilat nga nyjë e këmbës e deri tek gjuri visheshin kallçi prej shajaku.
Në disa raste këto zgjateshin deri në rrëzë të kofshëve, prandaj dhe quhen kofshare. Në pjesën
e sipërme vishej një këmishë e shkurtw me mëngë të gjëra, jeleku dhe mëngorja (në mënyrë
të varura pas). Në bel vinin një brez të gjërë leshi, mbi të dhe një tjetër prej lëkure të
zbukuruar mbi të cilin futeshin e vareshin armët e brezit. Në stinën e ftohtë pjesë e kësaj
veshje ishte edhe flokata e leshit. Ndonse në kokë vihej një festë e bardhë me një thumb në
mes. Deri në fillim të shek. XX kjo veshje është mbajtur në të gjitha trevat shqiptare, që nga
Kosova e deri në çamëri. Më pas ajo u kufizua vetëm në fshatrat e Shqipërisë së Jugut.
-
8/16/2019 Veshje Popullore Shqiptare
8/12
2- Veshja me këmishë të gjatë e dollamë (ose cibun). Pjesët më të rëndësishme të kësaj veshje
për burra janë; këmisha e me ngjyrë të bardhë si dhe dollama ose cibuni i gjatë prej shajaku.
Në stinën e verës në vend të dollamës vishej një lloj xhamadani prej shajaku. Nën këmishë
visheshin mbathje të gjata të shoqëruara me këllçinjë. Dollama apo cibuni paraqitet me disa
ndryshime në zona të ndryshme. Diku ishte e gjatë deri mbi gju, diku tjetër deri në pulpët e
këmbës. Diku me ngjyrë të bardhë dhe e zbukuruar me gajtana të zi, e diku me ngjyrë të zezë.
Kjo veshje është përdorur në Mirditë, Mat, në Dibër, në Malësi të Madhe, në Korçë,
Kolonjë,Gjirokastër etj. Mbas Luftës II Botërore ky tip veshje u zëvendësua me veshjen me
tirç. Dollama vazhdoi të mbahet si veshje ceremoniale e veshur mbi tirç ose perdoret në raste
kuvendesh.
-
8/16/2019 Veshje Popullore Shqiptare
9/12
3- Veshja me tirq. Elementi më tipik i kësaj veshje janë tirqit të cilët kanë formën e
pantollonave të ngushta prej shajaku (më të shumtën e rasteve të bardhë dhe më rrallë të zi
ose të murmë). Përgjithësishtë ato lidhen poshtë belit (në kërdhokëll) shoqëruar edhe me një
brez të lesht me vija disangjyrëshe. Në pjesën e sipërrme vishej një këmishë me mëngë të
gjata, jelek pa mëngë dhe xhamadan me mëngë të gjata, të dy prej shajaku. Në stinë të ftohta
mbi xhamadan vishej edhe një xhaketë me mëngë të shkurta dhe me jakë marinari (prejshajaku me ngjyrë të zezë) e quajtur diku xhurdi, diku tjetër kaporane ose herkë . Tirqit
zakonisht janë mbajtur në Shqipërinë Veriore, në Kosovë dhe në Shqipërinë Verilindore,
duke arritur deri në rrethin e Beratit.
-
8/16/2019 Veshje Popullore Shqiptare
10/12
4- Veshja me Brekesha. Edhe në këtë tip veshjesh emërtimi lidhet me pjesën e poshtme të
veshjes, e cila ka formën e pantollonave të gjëra, të bëra me pëlhur leshi ose pambuku të
endura në avlëmend shtëpiak. Gjithmonë ato ishin të gjata deri në nyjën e këmbës si dhe
shoqëroheshin me një brez të gjërë leshi me ngjyrë të kuqe në vishnje. Në pjesën e sipërme
të trupit vishej këmishë me mëngë të gjata dhe të ngushta. Në stinët e ftohta perveç jelekut e
xhamadanit prej shajaku, vishej edhe jakucja me xhufka (një lloj xhakete me mëngë tëshumta). Kjo veshje është përdorur në fshatrat e Zadrimës (në stinë të ngrohta) në Shqipërin e
Mesme dhe disa fshatra të Matit, Martaneshit, Mirditës, Librazhdit, çermenikës etj.
-
8/16/2019 Veshje Popullore Shqiptare
11/12
5- Veshje me poture. Poturet kanë formën e pantollonave të gjëra e të gjata deri në gju.
Ndryshe nga veshjet e tjera këto lloj pantollonash kanë mjaft ndikim (në formën e prerjes) nga
e njëjta veshje e përdorur në vendet orientale. Në pjesën e poshtme të kë mbëve (poshtë gjurit)
visheshin kalce prej shajaku. Ndersa në pjesën e siperme vishej këmisha me mëngë të gjata e
shoqëruar me një jelek prej shajaku, i cili mbërthehej në pjesën anësore të gjoksit. Në stinë të
ftohtë vishej dhe një xhamadan me mëngë që i vareshin në pjesën e pasme të trupit. Kjo
veshje kishte edhe një pjesë tjetër që dallonte nga krahinat e tjera, është pikërisht qeleshja e
lartë ose takija gjysmë sferike.
Kjo veshje ka patur përhapje të kufizuar, kryesisht në Labëri, Mallakastër, Myzeqe etj. Poturet
kanë zëvendësuar veshjen me fustanellë aty nga fundi i shek. XIX.
Klasifikimi i veshjeve popullore është bërë duke u mbështetur në pjesët e veshjeve që vishen
në pjesën e poshtme të trupit. Ndërsa pjesët e veshura sipër belit janë më të ngjashme me
pjesën tjetër, sideomos ato të burrave.
Përsa i përket larmisë dhe pasurisë së veshjeve të ndryshme, ato janë krijuar si rezultat i
dallimeve të grupmoshave, gjinisë, rasteve kur përdoren, shtresave shoqërore të ndryshme,
profesioneve, stinëve të ndryshme etj, etj
-
8/16/2019 Veshje Popullore Shqiptare
12/12
Jo të gjitha elementet e veshjeve i përkonin të njëjtës përiudhë lindje dhe zhvillimi. Midis tyre
ndër më të vjetrat konsiderohen këmishët e gjata, përparjet e zbukuruara me theka, xhubleta,
fustanella e burrave, llabania (mbuloje koke për burra dhe për gra, e cila përdoret në kohë të
ftohta, pelerinat, këllçijt, opingat etj. Në përgjithësi veshjet popullore shqiptare trashëgojnë
mjaft elemente që vijnë nga përiudhat më të hershme të kulturës ilire, gjë që percakton
përkatësinë etnike të tyre.
Studimi dhe ruajtja e veshjeve popullore ka rëndësi jo vetëm për të njohur këtë pasuri të
madhe kulturore, por edhe për zhvillimin e aktiviteteve të ndryshme etno-kulturore,
veçanërisht për zhvillimin e turizmit kulturor në Shqipëri.
--------- --- ---
Literatura:A, Gjergji: Veshjet Shqiptare në Shekuj, Tiranë 1988.
Rr. Zojsi: Guna në traditën e populli shqiptar e të popujve të tjerë të Ballkanit, -Etnografija Shqiptare, III,
Tiranë 1966.
A. Onuzi: Poçerija popullore në Shqipëri, Tiranë 1988, f. 3-44.
A. Onuzi: Tekstile të leshta të krahinës së Lumës, -Kultura Popullore, Tiranë 1989, nr 2, f. 117v.