B GIO DC V O TO

VN HC 11

TP MT

PHN VN HC VIT NAM

Sch chnh l hp nht nm 2000(Ti bn ln th su)

3

PHN HAIVN HC VIT NAM T TH K X N HT TH K XIX

(Tip theo chng trnh lp 10)

KIU BINH NI LON

(Trch Hong L nht thng ch)

NG GIA VN PHI

Tiu dn

Hong l nht thng ch l tc phm ch Hn vit theo hnh thc th loi tiu thuyt chng hi nh kiu Tam quc din ngha ca vn hc Trung Quc.

y l tc phm ca mt tp th tc gi thuc dng h Ng Thi Thanh Oai (nay thuc huyn Thanh Tr, H Ni), trong c Ng Thi Ch (? - ?), Ng Thi Du (1772 1840). Ni dung tc phm phn nh thi im lch s 30 nm cui cng ca th k XVIII khi Trnh Sm ln ngi cha nm 1768 n lc Gia Long ln ngi vua nm 1802. Trnh by v miu t nhng s kin lch s qua mt quy m s lng ln lao nhng hnh tng nhn vt lch s, Hong L nht thng ch tuy mang ngha tn ph s nht thng ca nh L, nhng thc t phn nh phong ph, sinh ng din mo thi i: s thi nt v khng hong trin min i n sp ca cc tp on phong kin L Trnh v kh th qut khi quyt lit chng th trong gic ngoi ca phong tro nng dn khi ngha Ty Sn.

on Kiu binh ni lon c trch t Hi th hai ca Hong L nht thng ch ni n s kin ni dy chng li tp on cha Trnh Cn, c bit l chng li i thn qun Huy Hong nh Bo. y l s bin u tin bc l cuc khng hong trong ni b giai cp thng tr ng thi sau khi cha Trnh Sm cht.

4

Li ni v th t c(1), t khi cha mi(2) ln ngi, Th Hu(3) vn mun ngm hi th t, nhng Thy trung hu thng tm li khn kho che ch cho. Th Hu b li l Thy trung hu ging gi, nn khng dm qu quyt hnh ng. bn bt Tng ra ti nh T Xuyn, ri giao cho bn i: Ni khung, Ni dc, Ni nhng, Ni kiu(4) gim st. Mi ngy ch c ba ba cng cha, th t mi c vo ph ng, l xong li v s giam. V vy, th t ngy m lo lng, s rng khng gi c tnh mng.

M th t l thi phi h Dng nh ngi ch l qun phu nhn h Dng ku van vi qun Huy rng:

- Em thip l cung tn Dng th m v con t cha l vng t m xin gi li ly trnh quan ln xt cho: a con t c ti, gt b l phi, khng dm phn nn. Nhng nay n vo cnh ng him nghi, tnh th cp bch, khn xit nguy him s hi. Vy mun vn ln mong mi quan ln hy r lng thng, che ch cho n c ton vn; cng n cu sng ca ngi, m con n xin ghi xng tc d.

Qun Huy va khc va tr li:

- Ti th tin cha, c chu n hu nhiu, ngha tuy l vua ti, nhng tnh l cha con. Th t c cng l con ca cha ti, ti c lng no, th xin tri t tru dit. Phu nhn tr v, cho ti gi li trnh trc mn tang ca vng t v qu cung tn rng, xin c yn lng, ti s ht sc gip , khng c iu g phi lo ngi.

Ri Huy b mt sc cho bn i quan qun, ra lnh phi lng lo bt trong vic giam gi th t. T cc gia thn v cc ngi thn tn c ca th t mi c ra vo d dng, khng ai xt hi.

Th t c ngi u bp tn l D V, vn l ngi c tr, ni nng rnh mch. Mt hm, th t hi bn ngoi lng ngi ra sao, D V p:

- Nh cha b con c lp con t, thin h u cm ght, nht l qun lnh li cng bt bnh lm. Hm n trong khi tn cha ln ngi, theo l c ban tin bc cho cc qun s, nhng trong qun nhao nhao, c k khng chu nhn tin y. Sau, qun Huy phi ra lnh nghim cm, h mi min cng nghe theo, m trong lng vn cn hm hc.

5

Th t mng thm, em chuyn y bn vi mt vin gia thn tn l Gia Th.

Th ngi lng Bt Trng, huyn Gia Lm, cng l k tinh khn; hn ni vi th t:

- Lng ngi nh th, nu ly ngha kh m khch ng, khin cho h mt lng tn ph, th vic ln t thnh.

Th t mng lm, bn sai D V lm cm ru, mi bn bin li trong m thn qun ti nh chn, ri ni vi h rng:

- Th t chng c ti g, nhng b m n b c nghit h ng lm m hoc tin cha vu ti hm hi th t cp ngi. Cn qun Huy vn c ch phn nghch, li dng vng t Cn b di d kim ch, nn hn mi vo ha vi m m gy ra vic b ngi ny lp ngi kia, hn lm ph chnh cho tin ci mu cp nc ca mnh. Nay tn cha b bnh nng, s nguy bin ch trong sm ti. Khng bit ri y c nghip nh cha s do ai lm ch? Ba qun u l ngi t thang mc (5) v l binh lnh ng ngha, lm nanh vut ca nh nc, ai cng sn lng trung ngha. Nu anh em cn ngh n ci n ca nh cha nui nng trong hai trm nm, th hy nn mt lng gip nh cha. Mai y nu tri cho xong vic, tt nhin s c sch son, khon st(6) lu truyn mun i.

Mi ngi u ni:

- Chng ti vn c bng , nhng cha bit vng t ra sao. S n lc y nh c iu g kinh ng, ngi li qu trch chng ti gy vic. Nay vng t ng cho bit nh th, th vic ny chc khng kh g.

Sau , h bn ngm i bo cho nhau, hn ngy t hp cha Khn Sn(7).

Lc qun lnh n hi hp, bn v vic y khng ai l khng hng hi. Nhng h cn s thanh th qun Huy, nn cha bit khi s nh th no cho n tha.

6

Gia lc ang bn bc nh th, th bng mt ngi ng pht ln ni:

- Ch s anh em khng cng mt bng thi. Ch nu ba qun ng lng, th bt qu ch tha dp cng cm sng(8) xong, nh mt hi trng trong ph lm hiu, ri ko a c vo, nm cng hn, vt chng gng xung di thm mt ci l xong thi m!

Mi ngi u reo mng hng ng, v cng nhn v pha k mi ni, th ra l vin bin li ca i Tip bo(9) tn l Bng V.

G Bng V ny l ngi huyn Thanh Chng, x Ngh An, ng cha vn l cng thn i L trung hng. V sau tp m(10) ht, con chu tr nn ngho nn, Bng V c ngi lng thu i lnh thay. G ngi thp b, thanh nh nh dng hc tr. Sau khi vo i Tip bo, nh bit dm ba ch, g c lm chn bin li. kinh, g thng lm mn n kin cho ngi ta, vn lng ting l tay iu toa trong vic xui nguyn gic b.

Lc ny Bng V th xng ra li bn , c bn lin bu ngay g lm ch mu, giao cho g nh trng trc thc gic ba qun.

Bng V mnh bo nhn li. Ri c bn cng nhau ung mu n th. Nhng h khng d nh ngy no, ch hn nhau h nghe theo hiu trng ca Bng V th cng ko n khi s.

Mu toan b mt bn nh xong. Cht li c ngi ni:

- Vic ny ht sc quan h, nn nh quc cu tu vi thnh mu(11), xin lnh ch ca thnh mu m lm. Vn nht qun Huy c bit, mnh cn c mt lnh lm c m ni, t rng mnh vn lm vic minh bch. Nh th mi l k vn ton!

Ngi y l Bi Bt Trc, qun lng An Ton, huyn La Sn, mt tay danh s x Ngh. Bt Trc trc tng lm chc vin ngoi lang(12), hi ny v b mt quan vn nng nh trong nh quc cu Vim qun cng(13). Khi bn bin li hn qun s n t tp cha Khn Sn, Bt Trc cng nghe phong thanh. G lin em mu m ca bn qun s ni nh vi Chiu lnh b, con Vim qun cng, v khuyn nn nhp bn ht ly cng y. Cn bn thn g th ng ra lm ngi manh mi gia Chiu lnh b v bn qun s. V th, nn g mi n d cuc hp ni vi bn h nh vy.

7

Qun s vn khng cn ch ca thnh mu, nhng thy ngi nh quc cu cng c mt trong cuc hi hp, khc t s s l chuyn. V li, li ca Bt Trc nghe cng c l, h bn cng i vi Bt Trc n gp qun Vim.

Lc qun s cha n, Chiu lnh b em chuyn ni trc vi cha. Cha hn ta vn l ngi tm thng nghe thy chuyn th s lm, bn ni:

- L lnh trng ny l th l, khinh sut, nn mi lm vic y; mnh can d vo lm g? Con vua th li lm vua. Ai lm cha ta cng vn khng mt ci chn l quc cu tin triu. Nay li mun cu cng trng; nu vic thnh, ta cng khng th giu sang hn th ny na; m ng nh cng vic v l, hn l cht khng c t chn!

Chiu lnh b p:

- Bn h bn bc, c hn vi nhau u vo y ri. Th no nay mai h cng ra tay, m ra tay l phi xong vic. C tuyt h tc l b ung c hi. V chng s giu sang ca cha du y ri tht, nhng cha cng nn cho chng con nhn dp m lp cng danh. Hn na con trt ha vi h, by gi d c mun thoi thc cng khng th c.

Mt lt, qun s ko n. Qun Vim bt c d phi ra tip.

Sau khi nghe h ni, qun Vim tr li:

- Cc anh em cn c lng v nc, ti y h li dm c bng d no khc. C iu anh em mun xin ch ca thnh mu, th nn n nh chu ti l vin ph tri binh phin Nguyn Kim m bo vin y vo bm vi thnh mu. Vin y gi chc tri lnh s, nn ra vo cung Hunh ngi ta s khng nghi ng. Cn ti, ti cng xin gi li trnh thm vi thnh mu na.

Qun s nghe li, li ko c sang nh Nguyn Kim.

8

Kim vn l hng hn nht, nghe qun s ni th hong ht chi y y. Nhng bn ngi vn c no:

- Vic ny cng bm vi quc cu v ngi dy nh th.

Ri h thc p Kim phi n nh qun Vim nhn li dn m vo tu vi thnh mu.

Nguyn vic b con ln lp con nh, thnh mu vn khng hi lng, v vy khi c nghe mu toan y, thnh mu thy hp ngay. Nhng, du sao cng cha thot khi ch kh n b, thnh mu s nh cng vic bi l, quc cu s b v ly; nn mun hy ngm d dnh qun Huy hn a th t Tng ln quyn ngi cha, cho khi sinh bin. Li ngh trong bn by vin ph chnh, ch c qun Hon va l thy hc ca cha trc va l b v Kim, bng d c th tin c, m li l bc lo nho c nhiu mu tr, c th cng bn mi vic vi ng ta. Thnh mu bn bo Nguyn Kim mt mt bo cho bn qun s hy chm khi s li vi ngy, cn mt mt th ti bn mu vi qun Hon.

Qun Hon ni:

- Nu ba qun lm nh th, tt s gy ra rt nhiu vic li thi. Nay thnh mu quyt on sng sut nh vy, thc l phc cho x tc. Lo thn y cng khng th ngh hn th c. Nhng xin thnh mu hy h ch d qun Huy, cn ti trong s ni thm vo.

Kim em li y tu vi thnh mu. Thnh mu bn sai ngi bo qun Huy rng: Nay tn cha b au, trong nc ang lo lng, nghi ng. Tng qun nu cn coi x tc l trng, th hy nn tm cho vng t Tng ln quyn ngi cha yn lng ngi. i khi no tn cha trng thnh, vng t Tng s li trao tr chnh quyn v lui v gi trn o lm ti. Tng qun nn em by t vi Tuyn phi v vng t Tng nhn Tuyn phi lm m nui, ly tng qun lm a bo(14). Mong rng tng qun hy ht sc gip cho c chu ton!.

Qun Huy p rng: L ti gi ly di ca thnh mu. Thnh mu lo n vic ln ca x tc, ti u dm chng vng mnh.

9

Nhng c iu vic ny khng phi ca tin vng. Ti c tin vng trao gi con b ci, ngi dn d rt cn k. Nay t cung(15) cn qun ti y m thay i mnh ngi, lng ti t thy khng yn. Vy chuyn ny xin hy liu sau. V tin vng cng khng cn ngi con no khc, ch cn tn cha v vng t Tng m thi. Nu tn cha khng gnh vc ni cng vic, th sau tt l phi n vng t Tng. Lc vng t Tng c vic ng hong m thay th, h chng tt p hn sao, cn g m phi vi v hp tp, lm vic tri vi l thng nh vy? Cn nh k lo lng, th lu ri h khc yn lng; k nghi ng, lu ri h khc tin tng. Dm xin thnh mu c yn tm.

S gi cha ra khi ca, qun Huy hn hc:

- Vic ny du c nh cht ta cng chng nghe!

S gi v thut vi thnh mu. Thnh mu bit ch ca Huy khng th lay chuyn, bn em li Huy ni vi Nguyn Kim.

Kim s vic l, v ly, li n bn vi qun Hon.

Qun Hon ni:

- By gi s th nh vy, thi th mc cho ba qun h mun lm g th lm!

Tnh c c mt tn lnh x Vn Lc, huyn ng Sn, em cc cng vic bo vi ngi cng lng l vin Thim tri binh phin Trn Hu Cu. Cu vn tnh hiu s, li gii lm vn, tc th son ngay bi hch Ba qun ph chnh, ri ngm em dn khp cc ng ph. Do , trong kinh k nn nao c ln.

Thy chuyn v l nh vy, bn Bng V cho l th khng th dng c, bn quyt nh ngay ngy hm sau khi s, khng cn phi tu vi thnh mu. Hm y l ngy 24 thng 10 nm Nhm Dn (1782).

By gi qun Huy cng bit tai ha sp xy ra, lin ni toc ra trong triu rng:

10

- Ngy mai c bin, ti s cht. Nhng ti cht cng phi c nm ba mng i theo.

Cc quan ni:

- L no li c chuyn y?

Qun Huy bn a ra mt t khi(16) ni l Huy B t co qun Vim ang m mu lm phn v xin cc quan hy tra xt trng tr.

Gp lc tri sp ti, ngi nh qun Huy c k khuyn hn nn b tn cha i trn, ri gi qun bn ngoi vo bt bn gian; c k khuyn hn nn a ngha s vo trong ph t v Nhng qun Huy u gt i m rng:

- Xa nay thi i vn hay phao nhm, cha chc vic c tht. M d c i na th c thong th ri cng tra ra, chng n trn i ng no c. Nu vic gp qu khng th tr ni bn chng, th ta y vng mnh ca ng tin vng, sng thc cng cam, cn g m phi ht hong!

m y qun Huy ng trong ph, cng ch em theo vi ngi hu nh mi ngy, khng h phng b g ht.

Sng mai, l cng cm ba sng va xong, cc quan ang sp lui tro, Bng V vo trong ph, nh lun ba hi chn ting trng.

Cc quan ng ngc nhn nhau. Qun Huy sai ngi ng cht ca cc, bt tri Bng V em chm. Khi Bng V b tri ri, Thy trung hu bo qun Huy rng:

- Bn chng lp mu ny khng phi ch c mt a, nu chm. Bng V th ng gian s lt li ht. Chi bng hy giam n li, tra xt thm cho tit ht mm lon.

Qun Huy cho l phi, th l Bng V khng b git cht.

Li ni, qun lnh nghe thy ting trng tc th ngi no cng nhy nht hng hi, cng cm binh kh x ln nhau m vo trong ph.

Lc y ca cc ng, qun lnh bn ngoi khng vo c, h c ng h reo qut tho long tri l t.

11

Qun Huy gi qun Chu ra bo:

- Cu gi chc binh phin, lm sao khng bit rn e chng n?

Qun Chu s hi, vng d m ra.

Qun Huy t lm t khi rng:

L ti knh khi nh sau: Ti c tin vng giao cho gip nh cha. Nay m ba qun ni lon, lm cho kinh khuyt no ng. Ti xin vng lnh mnh cha em qun git chng. Nu dp c, y l nh v oai linh ca cha, nhc bng khng dp c, ti cng xin liu cht xung ra mt tin vng di m cung.

Khi lm xong, qun Huy giao cho quan xut np dng trnh, v xin ly thanh bo kim ca cha ra nh gic.

Khi bo kim a ti, qun Huy qu gi lnh nhn, ri lp tc truyn ly voi ra trn.

Lc y qun Chu ang ng pha tri trong ca cc, cch qun lnh mt bc tng, ln ting d h rng:

- Lm lnh phi bit l php. Nay t cung cn qun y, cc ngi khng c lm n o nh vy. Nu c iu g mun ni, c v vit mt t khi em li, ta s trnh by gip.

Qun lnh tht ln:

- Cu cng nh theo qun Huy lm phn ? Nu cu khng m ngay ca ra, chng ti tro tng m vo, th xc cu s nt nh cm!

Qun Chu run s, phi m ca. Qun lnh chen vai xng xo.

Qun Huy chng kim ln voi ci ra gia sn ph, tr ba qun qut:

- B ba qun! Cc ngi phi u v y ngay, khng c lm m , ta s chm u chng my!

Qun lnh vn s Huy, thy hn ci voi, li cng khip m, n ngi sp xung nghe lnh, khng dm ln ting, cng khng dm xng ti.

12

Nhng ch c mt lt, bao nhiu ngi ang ngi li nhao nhao ng dy, ko p vo trc u voi.

Voi vn u ra hc, qun lnh chy quanh chn voi trnh cp ng. Ri h ly kh gii m chm ti bi, c k cy gch ngi ph nm ra ti tp, voi co vi m gm khng dm hc na. Qun Huy ging cung nh bn, chng may cung b t dy; li v ly sng np n, nhng mi la tt khng chy. Qun lnh tha dp dng lun cu lim li vin qun tng xung t m chm. Voi bc li tr li. Qun lnh xm n vy kn di chn voi. Qun Huy ly mi lao phng xung, lm b thng vi ngi. Qun lnh hng mu ko n cng ng. Li c mt ton ca Tuyn V xng vo, ng chn ng sau voi, khin voi phi ng im khng th nhc nhch. H bn dng cu lim mc c qun Huy ko xung, ri nh m ti bi git cht ngay ti ch.

Sau , h phanh bng qun Huy ly gan n ung, cn thy cht th li ra ngoi ca Tuyn V.

Em rut qun Huy l L v hu Hong Lng nghe tin c bin, vi vng chy b vo ph ng. Nhng mi i n ca cha Bo thin th b qun lnh qut ng li, ri h v lun gch trn ng p cho v u v vt xc xung h Thy Qun(17).

Anh em qun Huy cht ri, qun lnh vui mng reo h nh sm. H ko nhau vo nh T Xuyn ph th t Tng ln ph ng. H kiu th t ln vai, ri ng xm chung quanh, go ln vui sng.

- Xin ngi cao thm na thin h u c thy mt rng cho tha lng vui ca mi ngi!

Trong lc gp vi khng c k sp, h phi dng tm chic mm vn by c lc lm gh, t th t ngi ln, ri tm ngi k vai vo khing. Chc chc h li nng bng chic mm ln trn u m i; u mi li h xung vai, ri vai mi li nng ln u. C th ln ln xung xung y nh ngi ta dn qu cu hoc rc pho tng Pht. Mi ln th t c nh ln cao, qun lnh li v tay reo h vang ln mt chp. Nhng k bun bn cc ph phng, ch ba u tranh nhau ko n xem cha, sn ph ng nh hp ch.

13

Qun Chu phi em ngn c ui bo pht gia sn, ri khua ching thu qun, mi n hn mt trng canh mi yn.

My hm trc, ngy no tri cng u m. Hm y t dng bu tri li trong sng, mi ngi u cho l ci im thi bnh, thnh cha. K qua ngi li trn ng u h hng ni: Cha ta lp ri!. Th ri h truyn ming nhau m reo mng, kinh k(18) hm y v th phi ngh phin ch.

Qun lnh t chic sp ng ngoi ph ng, cc quan u du th t(19) ln ngi cha. Cuc l mng xong ri, cc quan mi em o sc ca nh vua v t ch ca thnh mu d ba qun v vic ph lp cha, ti dn ca cc. Nhng t y u l tm thi tho ra, nhng c gi l mnh lnh nh sn.

Hm y, vic bin xy ra, Th Hu khip s v cng, phi thay i qun o, np hu cung. Cc gia thn ca v cha nh cng u chy trn ht c. Ring qun Dim b cha lnh i mt ni khc, t sm n ti khng c ming g vo mm, cha go khc nheo nho. Qun Dim phi da: Khng c khc to, ko qun lnh nghe ting, chng n ko n nh cht!. Cha nh s hi, mi khng khc na.

n m, thnh mu sai ngi i tm Th Hu cng cha nh v cung, cho thay qun o v n ung. Cha nh v qu s hi, khng n ung g, bnh cng thm nguy kch.

Cha mi (Trnh Tng) bn treo gii h ngi no cha khi bnh cho cha nh, th thng mt trm lng vng v phong cho tc hu. Nhng rt cuc khng c ai nhn cha.

Hm sau, cha mi ra lnh cho quan tham tng T Xuyn hu thay cha nh lm mt t khi xin t lui xung lm vng . T khi lm xong, cha mi giao xung cho cc nh thn bn bc. Cc quan xin ging phong cha nh lm Cung quc cng. c t lu sau th Cung quc cng qua i.

14

Li ni, bn qun lnh tuy git cht anh em qun Huy, nhng cn gin vn cha h. Ph lp th t Tng ln ngi cha xong xui, h li ko n qu trc mt cha xin ph tt c dinh c ca qun Huy.

Cha ng li ngay. Ba qun lin reo ln:

- Quan c lnh, lnh c truyn, mau i ph hy dinh qun Huy anh em i!

Ch trong chc lt, nh ca ca qun Huy b ph tan tnh, mt mnh ngi cng khng cn. Ri bn qun lnh cng tha th honh hnh. Phm cc quan vn v, h ai thuc b ng Th Hu v qun Huy, cng nhng ngi d vo vic t gic v n nm Canh T, nhng vin quan hu mi ngy c tnh nghit ng m qun lnh vn ght, lc y cng u b ph nh hng lot v b lung bt em git cht.

Lun trong my ngy, h lm no ng c kinh thnh. Tng phi h ch ngn cm m h vn khng thi.

Sau, cha phi sai ngi d xt trong kinh k, ln n ch h t hp, ri bt pha ly mt ngi thng dn gn em chm ra oai. T v sau vic ph phch nh ca mi tm ngng, nhng vic lng bt ngi git th vn cha dt

NGUYN C VN v KIU THU HOCH dch

(Hong L nht thng ch, NXB Vn hc, H Ni, 1964, trang 39 n 52).

Ch thch

(1), (2), (3) Trnh Tng, con trai c ca cha Trnh Sm, m l Thi phi Dng Ngc Hoan. ng l Trnh Tng c lm th t ni ngi cha nhng Trnh Sm yu chung Tuyn phi ng Th Hu nn lp Trnh Cn lm th t. Nm 1782 Trnh Sm cht, Trnh Cn ln ngi mi khong 5, 6 tui. Triu nh chia lm hai phe: phe Trnh Cn do ng Th Hu v qun Huy Hong nh Bo cm u, cn Trnh Tng c Thy trung hu v mt s i thn quan li che ch. Trnh Tng da vo mt s gia thn mu vic ni ln chng phe Trnh Cn, cp li ngi cha. (4) Bn i qun trong cung vua ph cha. Ni khung, Ni dc: hai i ph t (khung, dc c ngha l ph t). Ni nhng: i u binh trong cung ph; Ni kiu: i ph trch xe kiu trong cung. (5) Thang mc: ngha en l tm gi. t thang mc l t thin t phong cho cc ch hu lm ni phc dch vic tm gi hoc vic n ng trc khi vo chu thin t.

15

Do , t thang mc cng c ngha l qu hng ca vua cha. y, t thang mc l ch Thanh Ha, qu hng ca vua L. (6) Sch son, khon st: vn th vit bng son, kh c ch bng st vua ban cho by ti c cng t cng hng ph qu lu di vi nh vua. (7) Cha Khn Sn: xa trn ni t (ni t cn li trong vn Bch Tho ngy nay); cha b ph t cui thi Cnh Hng. (8) Theo tang l ngy xa, ngi cht khi cha chn th gia nh mi ngy cng hai ln cn sng, chiu. (9) i Tip bo: i thn binh hu h. (10) Tp m: m: bng mt; tp m: theo nh bng mt. Trong thi i phong kin, con chu nhng ngi lm quan u c hng u i nht nh trong thi c, quan tc gi l tp m. (11) Thnh mu: y l m ca Trnh Sm (gi theo kiu tn xng bc thnh). (12) Vin ngoi lang: chc quan gi vic s sch ti cc b. (13) Quc cu: cu ca quc vng. Qun Vim l cu ca cha. Qun Vim cng nh qun Chu (trong on sau) l h hng bn ngoi ca cha nn c gi l cu. (14) A bo: ngi bo tr, gip hong t hoc vua cha tr tui. (15) T cung: y ch quan ti ca vua cha. (16) Khi: trnh by, thut li. (17) H Thy Qun: h Hon Kim by gi. (18) Kinh k: vng trong (kinh) v vng ngoi (k) ca kinh (gn nh ni, ngoi thnh ca th ). (19) Th t: con trng ca vua hoc cha. y ni ngi cha cng c gi l th t v uy th ca ch Trnh cn ln t c vua L.

HNG DN HC BI

on trch trnh by s kin Kiu binh ni lon c qu trnh din bin nh sau:

a) Th t Trnh Tng chun b cho cng vic cp li quyn bnh (T u n hn ngy t hp cha Khn Sn).

b) Qun s hng ng v chun b khi s. Phn ng khc nhau ca cc phe phi v cc c nhn trong triu nh (T Lc qun lnh n hi hp n khng h phng b g ht).

c) Kiu binh ni lon tn ph Trnh Tng, git qun Huy v phe cnh (on cn li).

1. Qua mt s tnh tit ngh thut (nh vic Trnh Tng mi cm ru, ngn ng ca D V v mt s nhn vt khc, mt s hnh ng ca kiu binh, v.v), hy phn tch l do, mc ch ni dy ca kiu binh.

2. Phn tch sc mnh ca kiu binh v s khng hong ca cc tp on phong kin.

16

- Tm nhng dn chng v vai tr, tc ng ca kiu binh i vi cng vic triu chnh ng thi.

- Qua bt php chn thc trnh by kt cc thm bi ca qun Huy v hnh nh, ngn ng c tnh cht tro phng miu t s kin ln ngi cha ca Trnh Tng, hy phn tch s khng hong ca giai cp phong kin ng thi (ch y l hai phe phe tht bi v phe thng th).

BI CA NGT NGNG

NGUYN CNG TR

Tiu dn

Nguyn Cng Tr (1778 1858) ngi lng Uy Vin, huyn Nghi Xun, tnh H Tnh. ng xut thn trong mt gia nh quan li quen n np nho phong. Cha l tri ph Nguyn Cng Tn tng xng ngha ph vua L chng li phong tro Ty Sn. Nguyn Cng Tr hc hnh cn c, say m v mc d thi c ln n, nhiu ln b nh hng, ng vn theo ui khoa c n tn nm 42 tui mi c gii nguyn. Sau , Nguyn Cng Tr l mt by ti trung thnh ca nh Nguyn. Cuc i lm quan ln xung o in: khi lm n th lang b Hnh v i tng, lc b cch tut lm lnh th bin thy, nhng bao gi Nguyn Cng Tr cng nng n thi hnh chc trch, nhiu ln tham gia nh dp nng dn khi ngha.

Mt khc, Nguyn Cng Tr tip thu c nhng yu t tch cc ca nh nho chn chnh: yu nc, thng dn. Nguyn Cng Tr ni ting thanh lim khi lm quan. Trong vic khai khn rung t, chiu m dn lu vong n nh, cng c trt t phong kin ng thi, Nguyn Cng Tr cng em li li ch cho nhn dn cc vng Kim Sn, Tin Hi. Ngy nay, nhng ni vn cn nhiu n th khng nh cng n ca Nguyn Cng Tr. Nm 1858, Nguyn Cng Tr 80 tui, khi ting sng xm lc ca thc dn Php bng n, ng vn dng s xin cm qun nh gic (nhng khng c chp nhn v qu gi yu). Cng nm , ng mt.

Nguyn Cng Tr cn li khong trn 50 bi th, trn 60 bi ca tr v mt bi ph ni ting Hn nho phong v ph, u vit bng ch Nm. Ngoi ra, cn c mt s bi th ch Hn, mt s cu i Nm. Nguyn Cng Tr v Cao B Qut l hai thi s ni ting ca na u th k XIX.

17

Bi ca ngt ngng l tc phm kit xut ca Nguyn Cng Tr, c lm vo sau nm 1848 l nm ng co quan v hu. Bi th lm theo th ca tr, mt th th vn lut tng i t do, phng khong kt hp song tht lc bt, lc bt vi kiu ni li ca ht cho.

V tr ni mc phi phn s(1),

ng Hi Vn(2) ti b(3) vo lng(4).

Khi Th khoa, khi Tham tn, khi Tng c ng(5),

Gm thao lc(6) nn tay ngt ngng.

Lc bnh Ty(7), c i tng,

C khi v Ph don Tha Thin.

mn gii t chi nin(8),

c nga b vng eo ngt ngng(9).

Ka ni n(10) phau phau my trng,

Tay kim cung m nn dng t bi.

Gt tin theo ng nh mt i d(11),

Bt cng nc ci ng ngt ngng.

c mt dng dng ngi ti thng(12),

Khen ch phi phi ngn ng phong(13).

Khi ca, khi tu, khi cc, khi tng,

Khng Pht, khng tin, khng vng tc.

Chng Tri, Nhc cng vo phng Hn, Ph(14),

Ngha vua ti cho vn o s chung(15).

Trong triu ai ngt ngng nh ng!

(Th vn Nguyn Cng Tr, NXB Vn hc, H Ni, 1983).

18

Ch thch

(1) Mi vic trong tri t chng c vic no khng phi l phn s ca ta. (2) Hi Vn: bit hiu ca Nguyn Cng Tr. (3) Ti b: ti nng ln ( bc lc thnh phong cch, b dng). (4) Vo lng: ni ra lm quan l b b buc nh b giam hm trong lng. (5) Vic t v cc chc quan Nguyn Cng Tr lm. (6) Thao lc: ti dng binh (Tam lc v Lc thao l hai b sch v binh php xa kia). (7) Bnh Ty: bnh nh Trn Ty, min bin gii ty nam nc ta. (8) mn: kinh . Gii t chi nin: nm ci o m, c ngha l nm co quan v hu. (9) Lc v hu ng thng ci b vng c eo nhc nga (thin h ci nga, ring Nguyn Cng Tr ci b). ng cn em mt mo cau buc ch ui b v ni l che ming th gian. (10) Ni n: ni i Ni gn th x H Tnh. (11) i chi cha nhng Nguyn Cng Tr li em c u i theo. (12) Ngi ti thng: ngi trn ca i. in Ti ng tht m: mt ng gi bin i mt nga. Hng xm n chia bun. n ni: Bit u mt nga khng phi l iu may ?. t lu sau, qu nhin nga v li dn thm mt con nga khc tt hn cng v. Hng xm n chia vui. ng ni: Bit u c nga li khng phi l iu ri?. Qu nhin, sau con trai ng gi ci nga mi b ng qu chn. Hng xm li n chia bun. ng gi li ni: Qu bit u khng phi l iu may?. Qu nhin, t lu sau gic n cp, mi ngi phi ra trn. Ring con ng gi b qu nn c min. Ngi xa thng dng in Ti ng tht m ni: i s may ri, c mt l nh nhau. (13) c cu: ai khen ai ch cng mc, c vui phi phi nh ngn gi xun (ng phong: gi t phng ng ti). (14) Nhng danh tng i Hn v i Tng ca Trung Quc: Tri Tun, Nhc Phi, Hn K, Ph Bt.

(15) o s chung (s: bt u; cung: kt thc): ngha thy chung, trc sau nh mt.

HNG DN HC BI

1. Nhn xt v cch dng t ngt ngng trong bi th (s lng, v tr ca t trong bi th v cu th). Hy gii thch ni dung, ngha ca t ngt ngng y.

2. Phn tch cch dng t, cch ngt nhp ca Nguyn Cng Tr qua su cu th v by cu th cui cng chng minh nh th l ngi c thc v ti nng v phm cht gi tr ca bn thn, t i n thi ngt ngng.

3. Tnh cht ngt ngng ca Nguyn Cng Tr biu hin qua nhng chi tit ni v phong cch sng. Hy ch ra nhng chi tit .

19

DNG PH HNH

(Bi hnh v ngi thiu ph phng Ty)

CAO B QUT

Tiu dn

Cao B Qut (1809 1854) ngi lng Ph Th, huyn Gia Lm, tnh Bc Ninh (nay l ngoi thnh H Ni). Thn sinh Cao B Qut khng t g, nhng l mt nh nho danh ting.

Cao B Qut l mt ngi c ti nng, c v ln ln trong nhng mi quan h tt p vi gia nh, b bn, qu hng, nhn dn v t nc.

L ngi c ti nhng b s k ca quan trng, Cao B Qut ch c nhn. C nhn cch cng ci v phng khong, nn sau mt thi gian ra lm quan vi triu Nguyn, Cao B Qut b y ra khi kinh nhn chc gio th ph Quc Oai, Sn Ty.

Bt bnh vi triu nh v nhiu mt, nm 1854, Cao B Qut tham gia lnh o phong tro nng dn khi ngha do L Duy C lm minh ch ni dy M Lng(1). Cuc khi ngha b tht bi. Cao B Qut hi sinh trong khi khi ngha chng triu nh. Triu nh nh Nguyn thc hin lnh tru di tam tc ht sc tn bo, khc nghit vi dng hc Cao.

Cao B Qut l mt nh th ln. Ring v s lng, d th vn ng b cm on v th tiu mt phn, nhng di sn cn li vn rt ln: v ch Hn c 1353 bi th, 21 bi vn(2). Th Cao B Qut phong ph trong ni dung cm hng: tnh cm thit tha gn b vi qu hng x s, vi ngi thn, s ng cm nhn i vi nhng con ngi lao kh, nim t ho vi qu kh lch s dn tc v thi ph phn mnh m i vi triu nh ng thi. c bit qua th vn, Cao B Qut cn bc l mt tm hn phng khong v mt tr tu sng sut tip nhn nhng hng v, nhng mu sc xa l vi ci nhn truyn thng.

Dng ph hnh c sng tc trong dp Cao B Qut i theo mt phi on ca triu Nguyn sang Innxia. Trn hi trnh cng cn, Cao B Qut c dp tip xc vi nhng ngi chu u, vi mt nn vn minh xa l, t m rng tm mt v tm hn.

20

Phin m:

Ty dng thiu ph y nh tuyt,

c bng lang kin ta thanh nguyt.

Khc vng Nam thuyn ng ha minh,

B du nm nm hng lang thuyt.

Nht uyn h th ln tr,

D hn v n hi phong xuy.

Phin thn cnh snh lang ph khi,

Khi thc Nam nhn hu bit li.

Dch ngha:

Ngi thiu ph Ty dng o trng nh tuyt,

Da vai chng di bng trng thanh.

Nhn thuyn ngi Nam thy n la sng,

Ko o ni r rm vi chng.

Mt cc sa hng h trn tay,

Gi b thi hi lnh ban m khng chu ni.

Nghing mnh i chng nng dy,

H c bit ngi Nam ang cnh bit li.

Dch th:

Thiu phu Ty dng o trng phau,

Ta vai chng di bng trng thu.

Ng thuyn Nam thy n le li,

Ko o rm r ni vi nhau.

Hng h cc sa bing cm tay,

Gi b, m sng thi lnh thay!

Un o i chng nng dy,

Bit u ni khch bit li ny!

L T THC dch(Hp tuyn th vn Vit Nam, tp III, NXB Vn ha, H Ni, 1963).

21

Ch thch

(1) M Lng: nay thuc huyn Chng M, tnh H Ty. (2) Nhiu tc gi. Th ch Hn Cao B Qut, NXB Vn hc, H Ni, 1970.

HNG DN HC BI

1. Qua bi th, tc gi v nn nhng nt c sc g trong hnh nh ngi n b xa l (trang phc, c ch, iu b, ngn ng). Nhng nt khc ha hnh nh ngi thiu ph phng Ty y c kh nng biu hin nhng cm xc no ca mt con ngi phng ng v ca mt nh th?

2. Qua ton b bi th v c bit qua cu th cui cng, hy nhn xt v i sng tm hn, tnh cm ca Cao B Qut.

C THM

MNG VONG N(Chim bao thy con gi cht)

CAO B QUT

Phin m:

Thn vin, ng ng bnh,

T nhi mi tit ai.

Ht nhin trung d mng,

Su kin l nh thi.

Y phc hn nhng ph,

Dung nhan thm bt khai.

Thi dim bn v khuyt,

Tn kh nh quy lai!

Dch ngha:

Cha xa v cha li ang m,

Mi ln nh con m c phi nn au thng.

Bng nhin na m nm m,

Nhc thy con m nc mt gin gia.

22

o qun khng m li rch,

Nt mt con bun b khng ti.

Nh ta ngho nhng da mui khng thiu u,

D cay ng my, con cng c tr v, con nh!

Dch th:

Nh xa bnh li giy v,

Nh con hng nn xt au nghn ngo.

m qua bng thy chim bao,

Gp con, git l tun do nh ma.

o n lnh lo xc x,

nt mt, b ph hnh dung.

Tuy ngho da mui dng,

ng cay con hy v cng vi cha.

NGUYN VN BCH dch(Th ch Hn Cao B Qut, NXB Vn hc, H Ni, 1970).

HNG DN C THM

1. Hnh nh ngi con gi mt c gi ln trong bi th nh th no?

2. Qua hnh nh v cng qua nhng li th ca tc gi ni vi con, ta thy tnh cm ca tc gi i vi con nh th no?

NGUYN NH CHIU(1822 1888)

I TIU S

Nhn dn Lc tnh quen gi Nguyn nh Chiu mt cch thn mt l Chiu. Chiu sinh ngy 1-7-1822, ti lng Tn Khnh, ph Tn Bnh, tnh Gia nh (thuc Thnh ph H Ch Minh ngy nay). C Nguyn nh Huy ngi Tha Thin, vo lm th li trong dinh L Vn Duyt Gia nh, ly b Trng Th Thit ngi lng Tn Thi (gn Si Gn) sinh ra Nguyn nh Chiu.

(Hnh c Nguyn nh Chiu)

23

Nm 1833, sau cuc khi ngha ca L Vn Khi, Nguyn nh Huy a Nguyn nh Chiu v gi mt ngi bn Hu n hc. Khong 1840, Nguyn nh Chiu tr v Nam v n 1843 thi t ti. Nm 1846, ng li ra Hu chun b thi tip(1). Nhng nm 1849, sp thi th c tin m mt. ng b thi v Nam chu tang m. Dc ng vt v, li thng m khc nhiu, ng b au nng v b m c hai mt. Sau ng va dy hc, va bc thuc, va lm th, sng gia tnh thng v lng hm m ca b con, c bc. Hi ng mi u t ti, c nh ph h ha g con gi cho. Nay ng b m la, gia nh kia bi c. V sau, c ngi hc tr cm ngha thy g em gi cho.

Nm 1859, thc dn Php nh chim Gia nh, Nguyn nh Chiu b m, khng trc tip cm gm git gic c. Nhng ng vn cng vi cc lnh t ngha qun nh Trng nh, c binh L bn mu nh k. Gic nh vo qu ng, ng lui v qu v. Gic cp ba tnh min ng, ng lnh v Ba Tri. Gic chim ht c Lc Tnh, ng sc yu li bnh tt, nh li trong t gic chim. Bit ng l ngi c uy tn ln, gic Php tm mi cch mua chuc, nhng ng vn nu cao kh tit, khng chu khut phc. Nm 1888, ng t trn. Cnh ng Ba Tri rp khn tang khc thng Chiu.

24

Cuc i Chiu l mt tm gng sng ngi v ngh lc v o c, c bit l v thi sut i gn b v chin u khng mt mi cho l phi, cho quyn li ca nhn dn, t nc. Trong mt Chiu c ba con ngi ng qu: mt nh gio mu mc, t vic dy ngi cao hn dy ch, mt thy lang ly vic chm lo sc khe ca nhn dn lm y c, mt nh vn coi trng chc nng gio hun ca vn hc trn c s sng to ngh thut v l ngn c tiu biu ca nn vn hc yu nc chng ngoi xm u thi Php thuc.

II S NGHIP VN CHNG

1. Nguyn nh Chiu li nhiu tc phm vn hc qu bu. C ba tc phm di: Lc Vn Tin, Dng T - H Mu, Ng Tiu y thut vn p. C mt s bi vn t ni ting nh: Vn t ngha s Cn Giuc, Vn t Trng nh, Vn t ngha s trn vong Lc tnh v nhiu bi th ng lut.

Vn chng ca Chiu khng c loi thun ty gii su. Vn chng ca ng nhm mc ch chin u, bo v o c ca nhn dn v quyn li ca T quc:

Hc theo ngi bt ch cng,

Trong th c ng tm lng Xun Thu(2).

Hay:

Ch bao nhiu o thuyn khng khm(3),

m my thng gian bt chng t(4).

Chiu cn vit:

Vn chng ai chng mun nghe,

Phun chu nh ngc bu khoe tinh thn

ngha l vn chng va phi c p, va phi c li hay.

2. Tc phm Lc Vn Tin vit trc khi thc dn Php xm lc, xng ng l khc ca chin thng ca nhng ngi kin quyt v chnh ngha m chin u. Ngi c xa nay yu qu Lc Vn Tin v chng l ngi con rt mc hiu tho, ngi thanh nin c l tng cao c sn sng qun ht mi li ch ring t, dng cm nh cp Phong Lai cu dn, nh gic Qua bo v t nc;

25

yu qu Kiu Nguyt Nga v nng c tm lng chung thy son st; yu qu Hn Minh v Hn Minh bt chp quyn uy, trng tr thng tay hng ngi th lm cn; yu qu ng Qun v ng Qun bit yu ght rch ri theo li ch ca nhn dn:

Qun rng: Ght vic tm pho,

Ght cay, ght ng, ght vo tn tm,

Ght i Kit, Tr m dm,

dn n ni sa hm sy hang.

Ght i U, L a oan,

Khin dn lung chu lm than mun phn.

(Lc Vn Tin)

Tc phm Lc Vn Tin cng l bn n kt ti nhng k bt nhn, phi ngha: gia nh V Cng lt lng n tn bo, vin Thi s him c, Trnh Hm phn trc, Bi Kim mu d

3. Gic nh chim qu hng t nc, th vn Chiu chuyn t ti o c sang ti nh gic cu nc. Ngn bt ca ng cng hng hi ch o v m gian. Trong th vn, ng phi by tt c thm ha ca t nc:

Cc bc s nng cng c, lin mang tai vi sng song tm(5);

My ni tng l x thn, u mc hi cng c ba sc(6).

(Vn t ngha s trn vong Lc tnh)

t co ti c ca gic ngoi xm:

Pht cho n ngi hn k kh, thu ca quay treo. Ti chng tha con nt n b, t nh bt vt.

K mi my nm tri khn kh, b kho, b t, b y, b git, tr gi nghe no xit m tn;

em ba tc hi mn b lin, hoc sng, hoc bin, hoc ni, hoc rng, quen l thy u ri nc mt.

(Vn t ngha s trn vong Lc tnh)

nguyn ra bn ngi:

26

theo qun t o, qung va hng, x bn c, thy li thm bun;

lnh m t, chia ru lt, gm bnh m, nghe cng thm h.

(Vn t ngha s Cn Giuc)

nhit lit biu dng nhng bc anh hng hi sinh chin u bo v T quc:

Lm ngi trung ngha ng bia son,

ng gia cn khn ting chng mn.

Cm o n bi n t nc,

Ru my gi vn phn ti con.

Tinh thn hai ch phau sng tuyt,

Kh phch ngn thu r ni non

(Th iu Phan Tng)

c bit ca ngi nhng ngi nng dn vn cui ct lm n; toan lo ngho kh, nhng khi c gic th xng ln:

K m ngang, ngi chm ngc, lm cho m t ma n hn kinh; bn h trc, l sau, tri k tu thic, tu ng sng n.

(Vn t ngha s Cn Giuc)

v ku gi quyt tm nh gic n cng:

Sng nh gic, thc cng nh gic, linh hn theo gip c binh, mun kip nguyn c tr th kia

(Vn t ngha s Cn Giuc)

Sau ngy Nam K mt trn, phi sng trong vng vy ca gic, ngn bt ca Chiu vn sng ngi ch ngha yu nc. Trong Ng Tiu y thut vn p, ni ln hnh nh p ca Nhn S chng khng s Liu, xng hai con mt b liu cho ui, bi:

Th cho trc mt m m,

Chng th ngi thy k th qun thn.

(Ng Tiu y thut vn p)

27

Trong nhng ngy cui i, hon cnh t nc, qu hng cng gp nhiu au thng, Chiu bun v th Chiu t nhiu cng bun theo. Nhng trong ni bun ny nh ln nhng hi vng ln:

Chng no thnh n soi thu,

Mt trn ma nhun ra ni sng.

(Xc cnh)

4. Th vn Nguyn nh Chiu, mi thong c, tng nh ngh thut khng cao. Nhng thc ra n l mt loi v sao c nh sng khc thng con mt ca chng ta phi chm ch nhn th mi thy v cng nhn cng thy sng(7). Vn chng Chiu khng ng mt, nn n m chn cht, phc thc, c ch tng nh th kch. N khng phi l v p ca nhng cy la xanh un mnh trong gi nh. N p v p ca ng thc my vng. N khng phi l qu vi thiu ca Hi Dng ai n cng thy ngon ming. N l tri su ring ca Nam B, vi mt s ngi khng d g quen, nhng chnh l bc vng gi trong th gii tri cy y. Ngn ng v hnh tng nhn vt ca Chiu c sc thi min Nam c o. Nhng nhn vt tch cc y trng ngha khinh ti, cng trc, dt khot n nh nng ny, nhng li rt su nng n tnh. Nguyn nh Chiu lm th vn gio hun o c, m c s rung ng cc ca cm xc. Do , th vn Chiu, ci cht tr tnh o c tr thnh mt nt phong cch him c. Nht l n phn th vn yu nc, cht tr tnh o c gn vi cht tr tnh yu nc, kt hp nhun nhuyn vi cht hin thc nng hi, to ra mt sc mnh ngh thut b th, vng vng.

Trong th vn Chiu, khng phi khng c t nhiu hn ch. Nhng vi nhng gi tr t tng v ngh thut nh trn, th vn Chiu xng ng l ngi sao sng trong vn ngh ca dn tc(8), l ngn c tiu biu ca th vn chng thc dn Php thi k na sau th k XIX. Ngy nay, c th vn Chiu, khng ch thy tm huyt v ti ngh ca nh th m cn thy li c mt thi i lch s, thy li c dn tc ta trong mt thi k au thng nhng v i. Th vn ca Chiu mi mi vn l mn n tinh thn qu bu ca ngi Vit Nam.

28

Ch thch

(1) Nhiu ti liu ni l thi hi. Nhng c l khng ng, m vn l thi hng. (2) Khng T san nh (sa li khng cho gn hn) kinh Xun thu vi thc ph i. (3) Khm: y. (4) T: xin xo, khng ng thng. (5) Sng song tm: sng hai nng. (6) C ba sc: c ca nc Php c ba vch mu xanh, trng, . (7), (8): Phm Vn ng, Nguyn nh Chiu, ngi sao sng trong vn ngh ca dn tc, Tp ch Vn hc, 7 1963.

HNG DN HC BI

1. Nhng im chnh trong cuc i ca Nguyn nh Chiu vi nhng bi hc qu bu rt ra t cuc i l g?

2. Ti sao ni Nguyn nh Chiu l ngi sao sng trong vn ngh ca dn tc ? tr li cu hi ny, hy:

a) Phn tch o c nhn ngha v lng yu nc thit tha, cao c trong th vn Nguyn nh Chiu.

b) Nu nhng nt c o trong gi tr ngh thut ca th vn Nguyn nh Chiu.

c) Nhn xt v tc dng ca th vn Nguyn nh Chiu trong i sng tinh thn ca ngi Vit Nam t trc n nay.

L GHT THNG(Trch Lc Vn Tin)

Nguyn nh Chiu

Tiu dn

Trong lch s vn hc Vit Nam, v th loi truyn th, Lc Vn Tin ca Nguyn nh Chiu xng ng ng hng th hai sau Truyn Kiu ca Nguyn Du. Vi ngi dn Nam B, Lc Vn Tin c nh hng su rng, ta nh Truyn Kiu i vi c nc. Lc Vn Tin ni chuyn trung hiu tit ngha c ngun gc t hc thuyt nhn ngha ca Nho gio, nhng thc cht l bi ca ca ngi o c ca nhn dn, trong iu ct li l kht vng xy dng mi quan h b bn gia ngi vi ngi. Trong h thng nhn vt l tng ca tc phm, ng Qun l mt nhn vt hp dn.

29

Ni l ng Qun (ngi bn qun), nhng thc cht l mt nho s n. on th c trch y l li ng ni v l ght thng sau khi chng kin cnh Lc Vn Tin, Vng T Trc, Bi Kim v Trnh Hm cng thi ti xng ha ti qun ca mnh cnh trng thi. Nhan on trch l do ngi bin son.

Qun rng: ght vic tm pho(1),

Ght cay, ght ng, ght vo tn tm.

Ght i Kit, Tr(2) m dm,

dn n ni sa hm sy hang.

Ght i U, l a oan(3),

Khin dn lung chu lm than mun phn.

Ght i Ng B(4) phn vn,

Chung b di tr lm dn nhc nhn.

Ght i Thc Qu phn bng(5),

Sm u(6) ti nh, lng nhng ri dn.

Thng l thng c thnh nhn(7),

Khi ni Tng, V, lc Trn, lc Khung(8).

Thng thy Nhan T(9) d dang,

Ba mi mt tui, tch ng cng danh.

Thng ng Gia Ct(10) ti lanh,

Gp cn Hn mt(11) nh phi pha.

Thng thy ng T(12) cao xa,

Ch c ch, ngi m khng ngi.

Thng ngi Nguyn Lng(13) ngi ngi,

L b gip nc li lui v cy.

Thng ng Hn D(14) chng may,

Sm dng li biu ti y i xa.

Thng thy Lim, Lc(15) ra,

B li xua ui v nh gio dn(16).

Xem qua kinh s my ln,

Na phn li ght, na phn li thng.

(Th vn Nguyn nh Chiu, NXB Vn hc, H Ni, 1971)

30

Ch thch

(1) Tm pho : vu v khng c ngha l g(ting thng dng min nam)

(2) Kit, Tr : vua Kit i H, vua Tr i Thng, hai vua tn c c ting, b dn on ght m mt ngi.

(3) U, L : U Vng v L Vng i nh Chu lm nhiu vic bo ngc. a oan : nhiu mi, lm chuyn khng hay.

(4) Ng B: nm vua ch hu cui i nh Chu, ko b ko cnh, xui nc ny nh nc kia gy chin tranh hi dn.

(5) Thc Qu : i suy lon cui nh ng. Phn bng : chia r, nt.

(6) u : u hng.

(7) Thnh nhn: Khng T (554 - 479 trc Cng Nguyn) ngi nh Chu, nc L, tn l Khu (cng c l Khu), t Trng Ni, l ng t ca Nho Gio, c hn ba nghn hc tr.

(8) Tng, V, Trn, Khung : nhng nc thi Xun thu Chin Quc m Khng T n, hnh o khng c m cn gp hon nn.

(9) Nhan T : tc Nhan Uyn, hc tr thng minh, hiu hc v c hnh bc nht ca Khng T nhng cht sm.

(10) Gia Ct : tc Gia Ct Lng, tn t l Khng Minh, lm qun s cho Lu B, hng khi phc c nghip nh Hn, nhng khi cht nc vn b chia ba.

(11) Hn mt : cui i Hn, y ch c thi k tam quc ( Ngy, Thc, Ng ba nc phn tranh).

(12) ng T : ng Trng Th, mt nh i nho i Hn c ti c hn ngi, c vua Hn c lm quan, nhng ri b ging chc, c ln b giam, cui cng phi co quan v.

(13) Nguyn Lng : o Uyn Minh (cn gi l o Tim), tn t l Nguyn Lng, mt ngi ni ting v thi ti v kh tit. ang lm quan, v khng chu qy ly quan trn, ng b quan v n. ng c bi Quy Kh Lai t (V i thi) t r mnh.

(14) Hn D : nh vn ni ting thi ng, v lm biu can vua ng m tn o Pht nn b ging chc v y i xa.

(15) Lim, Lc : Chu n Di Lim Kh v hc tr l hai anh em Trnh Hiu, Trnh Di Lc Dng, c ba l trit gia ni ting i Tng c ra lm quan, nhng khng c c dng, li quay v dy hc.

(16) Gio dn : dy dn.

31

HNG DN C BI

1. Hy c k ni dung ch thch t hiu r ng Qun thng ai, ght ai, thng ci g v ght ci g? Tnh cht nhn dn th hin trong l ght thng nh th no?

2. Hy nhn xt v gi tr tu t ca hin tng ip t ght v thng trong bi th.

3. Hy bnh ging hai cu th :

Qun rng : ght vic tm pho,

Ght cay, ght ng, ght vo tn tm.

VN T NGHA S(1) CN GIC(2)

Nguyn nh Chiu

Tiu dn

1. Nm 1858, gic Php nh vo Nng, bt u xm lc nc ta. Nm 1859, chng tn cng Gia nh. Nhn dn Nam B ng ln chng gic. Nm 1861, vo m 14-12, ngha quan tn cng n gic Cn Giuc trn t Gia nh (tnh Long An ngy nay), gy tn tht cho gic, nhng cui cng li tht bi, 21 ngha qun (c ch ni 15) hi sinh. Theo yu cu ca tun ph Gia nh l Quang, Nguyn nh Chiu vit bi vn t ny. Vua T c ra lnh ph bin bi vn t trong nhiu a phng khc. Nh th Min Thm Tng Thin Vng v Mai Am n s c th ca ngi bi Vn t ngha s Cn Giuc. Vi bi vn t ny, ln u tin trong lch s vn hc dn tc c mt tng i ngh thut sng sng v ngi nng dn tng xng vi phm cht vn c ngoi i ca h. y, ngi nng dn ngha qun chng gic cu nc.

2. Bi Vn t ngha s Cn Giuc c vit theo th ph lut ng trong c cch hip vn c vn( mt vn) hoc lin vn (nhiu vn), cch t cu (gm cc kiu cu : t t, bt t, song quan, cch c v gi hc) v lut bng trc. Mt khc, n c b cc gm cc on : a) Lung khi (m u : thng ni ni au ban u v nu n tng khi qut v ngi cht); b) Thch thc (hi tng cng c ngi cht);c) Ai vn (than tic ngi cht); d) Kt (va tip tc than tic va nu ln ngha ca ngi ng t).

Hi i!

1. Sng gic t rn, lng dn tri t.

2. Mi nm cng v rung, cha chc cn danh ni t phao; mt trn ngha nh Ty, tuy l mt ting vang nh m.

Nh linh xa :

3. Cui ct(3) lm n; lo toan ngho kh.

4. Cha quen cung nga, u ti ng nhung(4); ch bit rung tru, trong lng b(5).

32

5. Vic cuc, vic cy, vic cy, tay vn quen lm; tp khin(6), tp sng, tp mc, tp c, mt cha tng ng.

6. Ting phong hc(7) php phng hn mi thng; trng tin quan nh tri hn trng ma, mi tinh chin(8) vy v(9) ba nm, ght thi mi nh nh nng ght c.

7. Ba thy bng bong(10) che trng lp, mun ti n gan; ngy xem ng khi chy en s, mun ra cn c.

8. Mt mi xa th(11) s, h ai chm rn ui hu(12); hai vng nht nguyt chi la, u dung l treo d, bn ch.

9. No i ai i, ai bt, phen ny xin ra sc on knh(13); chng thm trn ngc trn xui, chuyn ny dc ra tay b h(14).

Kh thng thay:

10. Vn chng phi qun c(15), qun v(16), theo dng(17) lnh din binh(18); chng qua l dn p, dn ln, mn ngha lm qun chiu m(19).

11. Mi tm ban v ngh, no i tp rn; chn chc trn binh th, khng ch by b.

12. Ngoi ct c mt manh o vi, no i mang bao tu(20) bu ngi(21); trong tay cm ngn tm vng, chi ni sn dao tu(22), nn g(23).

13. Ha mai(24) nh bng rm con ci, cng t xong nh dy o kia; gng eo dng bng li dao phay, cng chm rt u quan hai n.

14. Chi nhc qun ging trng k, trng gic, p ro lt ti, coi gic cng nh khng; no s thng Ty bn n nh, n to, x ca xng vo, liu mnh nh chng c.

15. K m ngang, ngi chm ngc, lm cho m t(25) ma n(26) hn kinh; bn h trc(27), l (28) sau, tri k tu thic, tu ng sng n.

i!

16. Nhng lm dng ngha lu dng; u bit xc phm(29) vi b.

33

17. Mt gic sa trng rng ch hnh(30), no hay da nga bc thy; trm nm m ph y ch quy, no i gm hm treo m(31).

18. oi sng Cn Giuc c cy my dm su ging; nhn ch Trng Bnh(32), gi tr hai hng ly(33) nh.

19. Chng phi n cp, n gian y ti, m vi binh(34) nh gic cho cam tm; vn khng gi thnh, gi ly b i, m hiu lc(35) theo qun cho ng s.

Nhng ngh rng :

20. Tc t ngn rau n Cha, ti bi(36) cho nc nh ta; bt cm manh o i, mc m chi ng cha n.

21. V ai khin quan qun kh nhc, n tuyt nm sng; v ai xui n ly tan tanh, xiu ma ng gi.

22. Sng lm chi theo qun t o(37), qung va hng(38) x bn c(39), thy li thm bun; sng lm chi lnh m t, chia ru lt, gm bnh m, nghe cng thm h.

23. Th thc m ng cu ch khi(40), v theo t ph(41) cng vinh; hn cn chu ch u Ty, vi man di(42) rt kh.

i thi thi!

24. Cha Tng Thnh(43) nm canh ng(44) ng lnh, tm lng son gi li bng trng rm; n Lang sa(45) mt khc ng tr hn, ti phn bc(46) tri theo dng nc .

25. au n by, m gi ngi khc tr, ngn n khuya leo lt trong lu; no nng thay v yu chy tm chng, cn bng x dt d(47) trc ng.

i!

26. Mt trn khi tan, nghn nm tit r.

27. Binh tng n hy ng sng Bn Ngh, ai lm nn bn pha my en; ng cha ta cn t ng Nai, ai cu ng mt phng con (48).

3428. Thc m tr nc non ri n, danh thm n su tnh chng u khen; thc m ng(49) nh miu th, ting ngay tri mun i ai cng m.

29. Sng nh gic, thc cng nh gic, linh hn theo gip c binh, mun kip nguyn c tr th kia; sng th vua, thc cng th vua, li d dy rnh rnh, mt ch m(50) n cng .

30. Nc mt anh hng(51) lau chng ro, thng v hai ch thin dn(52); cy hng ngha s thp thm thm, cm bi mt cu vng th(53).

Hi i thng thay!

C linh xin hng!

(Th vn Nguyn nh Chiu, NXB Vn Hc Gii Phng, Thnh ph H Ch Minh, 1976).

Ch thch:

(1) Ngha s : ngi c ch kh, khng qun ngi hi sinh lm vic ngha nh cu ngi, cu nc.

(2) Cn Giuc : qun Cn Giuc, nay thuc tnh Long An.

(3) Cui ct lm n : c ngha l lm n l loi, thm lng mt cch ti nghip.

(4) Trng nhung : ch nh nhau

(5) Lng b : lng xm ( c bn chp : lng h)

(6) Khin : th mc hnh trn an bng my dng mi gio ca i phng lc xung trn.

(7) Phong hc : ly cu Phong thanh hc l, tho mc giai binh. Ngha gc l ni s hi hp lo lng, nghe ting gi thi hc ku, thy cy c cng tng l gic ui nh. y ting phong hc c ngha l tin k ch n.

(8) Tinh chin : tanh hi, y ch bn Php.

(9) Vy v : dy dnh by b.

(10) Bng bong : ging cy leo c nhiu ru (tay leo); y ch nhng lu v bum vi c nhiu dy ca qun Php.

(11) Xa th : c xe v ch vit, do ch xa ng qu, th ng vn, ngha l xe c cng mt ng (qu: du xe i), sch vit cng mt th ch, ni s thng nht hon ton.

(12) Chm rn ui hu (ly tch Lu Bang cp ngi nh Tn) : n chim cp; c v Mt mi xa th chm rn ui hu c ngha: t nc ta l mt khi thng nht v i khng th k no n chim cp.

(13) on knh : chm c knh.

(14) B h : bt h.

(15) C, v : cc loi n v qun i thi phong kin.

(17) Dng : dng di cha ng (c bn chp l vng).

(18) Din binh : luyn tp vic binh.

(19) Chiu m : chiu: vi, mi; m: tm, cu. y l tuyn trn c s t nguyn.

(20) Bao tu : bao ng kim.

(21) Bu ngi : bu ng ngi thuc n.

(22) Dao tu : dao di li

(23) Nn g : nn ca lnh ngy xa.

35

(24) Ha mai : mi la bn sng (ngy xa).

(25) M t : theo ting Malaixia l cnh st.

(26) Ma n : lnh ca Ty Ban Nha m Philipin.

(27), (28) Bn, l : ngy trc ch c ngha l nhiu ngi, t c ngha l coi thng. y ch cc ngha qun.

(29) Xc phm : xc ca con ngi trn tc.

(30) Ch hnh : hnh l may, ni may c sng ( c bn chp Mt chc sa trng). Quy : v, y l cht.

(31) Gng hm treo m : mt ngha s thi Chin quc ( Trung Quc) khng tha c ch mnh, trc khi cht, dn con treo gm trn m t ch kh.

(32) Trng Bnh : thuc Cn Giuc.

(33) Ly : l (nc mt).

(34) Vi binh : lm lnh.

(35) Hiu lc : (hiu: ht sc) lm ht sc chuc ti, hoc c ti phi i lm nhng vic nguy him chuc ti.

(36) Ti bi : ti : trng cy; bi : vun thm, vun p (c bn chp : vun trng).

(37) T o : o bt chnh; y ch o Gia T. By gi bn cp nc li dng o Gia T chia r nhn dn ta v mun c i truyn o do thm. Cc ch s ca ta cha nhn r u l k theo ch, u l ngi theo o nn ch trng bi o ni chung ( c bn chp : t o).

(38) Va hng : bnh hng.

(39) Bn c : bn th t tin.

(40) ch khi : tinh thn chng li k mnh cm gin.

(41) T ph : ng ni, ngi sinh ra cha. y ch t tin, ng cha ni chung.

(42) Man di : mi r. dy ch bn gic Php.

(43) Cha Tng Thnh : mt ngi cha Ch Ln (c bn chp: Tn Thnh hoc Tn Hnh).

(44) ng : phi chu.

(45) n Lang sa : n Php.

(46) Phn bc : s phn mng manh (bc : mng)

(47) Dt d : vt v vt vng

(48) Con : ch Hn l xch t, tc tr con mi cn hn. Ngha bng l nhn dn (cn c chm sc nh tr con mi ).

(49) ng : c, mun c

(50) Ch m : xem ch thch (10) bi Kiu binh ni lon

(51) Phi hiu l nc mt khc ngi anh hng.

(52) Thin dn, vng th : dn ca tri, t ca vua.

HNG DN HC BI

1. Hnh tng ngi ngha s Cn Giuc hin ln trong bi vn ny nh th no? (Ch n cuc sng ca h trc khi thc dn Php n cp nc, v thi , tinh thn, hnh ng ca h khi c gic xm lng). Hy nh gi hnh tng .

2. Lng thng tic ca tc gi i vi nhng ngha s Cn Giuc biu hin nh th no? (Ch n s thng cm i vi cuc i Cui ct lm n, toan lo ngho kh trc ngy gic n v s nhit tnh biu dng tm lng mn ngha lm qun chiu m). Tnh cm ca tc gi cn m rng ra i vi gia nh ngha s, i vi nhn dn nh th no ? Hy nh gi nhng tnh cm .

36

3. c im ngh thut ca bi Vn t ngha s Cn Giuc ny l g? (Ch n kt cu ca bi vn; n tnh cht tr tnh ca n th hin trc ht ging iu, cm xc; n kh nng t s v to hnh trong c ngh thut tng phn : tng phn gia iu kin chin u vi tinh thn, kh th chin u ca ngi ngha s, tng phn gia hnh nh ngi ngha s tay khng chng gic vi l gic c tu thic, tu ng sng n; n vic s dng ngn ng c tnh cht nhn dn v s thay i phn no phong cch ngn ng gia phn thch thc v phn ai vn).

XC CNH(Trch Ng tiu y thut vn p)

Nguyn nh Chiu

Tiu dn

Ng Tiu y thut vn p (ng Ng, ng Tiu hi p v thut lm thuc) l mt truyn th va c tnh cht y hc va c tnh cht vn hc do Nguyn nh Chiu vit trong thi gian cui i, lc Nam B mt vo tay gic Php. Tc phm vit theo th lc bt nhng c xen vo mt s bi th tht ngn bt c ng lut do cc nhn vt xng ha. Bi th Xc Cnh (c ch gi l Ngng Gi ng) l mt trng hp. N l bi th do nhn vt ng Nhp Mn c ln trong tc phm. Bi th ni kh r tm lng yu nc ca tc gi trong hon cnh qu hng Nam B b gic chia cch v chim ng.

Hoa c ngi ngi ngng gi ng(1),

Cha xun(2) u hi c hay khng?

My ging i bc(3) trng tin nhn.

Ngy x non nam bt ting hng(4).

37

B ci xa chia t khc,

Nng sng nay h i tri chung.

Chng no Thnh (5) n soi thu,

Mt trn ma nhun ra ni sng.

(Th vn Nguyn nh Chiu, Sch dn)

Ch thch

(1) Gi ng (ng phong) : gi t phng ng ti, tc gi ma xun.

(2) Cha xun : ma xun a li sc sng cho mun loi, cho con ngi. Do , n c gi l cha xun. y ni t quc c lp (v T quc c lp th mi ngi dn u c hnh phc).

(3) i bc : i vn c ngha l ch t him tr, cht hp, qunh hiu. i cng c ngha l ch gip gii vi hai nc. y, i bc c ngha l phng bc xa xi.

(4) Non nam : ni non phng nam. y, non nam l phng nam (cng c th ni l Nam B lc ny b chim ng hon ton). Nhn : chim nhn. Hng : chim hng (chim nhn to). Trong vn hc, hng nhn l loi chim a tin.

(5) Thnh : v vua ng tn knh. Trong iu kin thc h phong kin cn thng tr, Nguyn nh Chiu khng th khng ni n thnh nhng l v vua l tng m ng m c.

HNG DN C BI

1. Phn tch bin php ngh thutv ngha ca hai cu th u : Hoa c ngi ngi ngng gi ng. Cha xun u hi c hay khng? Cc t ngi ngi, ngng gi cm ngh g? C bn chp i hi ch khng phi u hi. Nn chn t no? L do?

2. Cm nhn v hai cu th cui : Chng no Thnh n soi thu, Mt trn ma nhun ra ni sng nh th no?

3. Bi th c my lp ngha, l nhng lp ngha no? Ring lp ngha yu nc c ni dung nh th no?

38

C THM

TH UI M GI O NH(Trch Ng Tiu y thut vn p)

NGUYN NH CHIU

Tiu dn

Trong Ng Tiu y thut vn p , ni ln v p ca nhn vt K Nhn S, mt thy thuc rt gii, vn ngi U Yn, khi x s ca mnh b nh Tn ct nhng cho r Liu cu ha, kin quyt khng hp tc vi gic, i n v chc mt cho m va khi phi chng kin nhng iu au xt, va lm cho k th khng th li dng c na. Nu nhn vt Lc Vn Tin l bng dng ca Chiu thi tr th nhn vt K Nhn S l bng dng ca ng lc cui i - sau khi gic Php chim ng Nam b. on th c trch hc y l li t bch (t ni v mnh) ca K Nhn S. Nhan on trch l do ngi bin son t.

Th cho trc mt t m,

Chng th ngi thy k th qun thn(1).

Th cho trc mt v nhn(2),

Chng th ngi ng sinh dn nghing ngho(3).

Th cho trc mt vng hiu,

Chng th thy cnh tri chiu phn xm(4).

Th cho trc mt ti hm,

Chng th thy t lc trm can qua(5).

D ui m gi o nh,

Cn hn c mt ng cha khng th.

D ui m khi danh nh,

Cn hn c mt n d tanh rnh.

D ui m ng trn mnh,

Cn hn c mt i hnh tc ru.

39

Sng chi theo thi chin cu(6),

Dc ngang chng oi trn u c ai.

Sng chi m sc tham ti,

Lung lng nhn dc (7), chuc tai ha tri.

Sng chi ua nnh theo i,

Nay vinh mai nhc mang li th phi(8).

Sng chi nhn ngha b i,

Tho ngay chng bit , li ngh thin lun(9).

Thy ri mun vic phong trn(10),

Xin cn hai ch tm thn(11) ta.

(Th vn Nguyn nh Chiu, Sch dn)

Ch thch :

(1) Th : chu. Chng th : khng chu. Qun thn: qun l nh vua, thn l cha m, k th qun thn l k th ca nc, ca nh.

(2) V nhn : khng (nhn thy) ngi.

(3) Sinh dn : nhn dn. Nghing ngho : lm than, c cc.

(4) Phn xm : chia ct (phn) v chim ng (xm).

(5) Lc trm : cht ui trn cn. Can qua : can l ci mc, qua l ci mc. Can qua l binh kh, chin tranh.

(6) Chin cu : o bng da con chin (cu). ni n mc trang sc theo li nc ngoi mt cch lai cng, mt gc.

(7) Lung : y ry. Nhn dc : nhng ham mun (bt chnh) ca con ngi.

(8) Th phi : ng sai, phi tri. Li th phi : li khen ch phi tri.

(9) Li ngh thin lun : li: tri vi, ngh : ngha (ting c); thin lun (php tc ca tri nh ) tri vi o l ca tri nh.

(10) Trn : ci i.

(11) Tm thn : tinh thn chn chnh trong ci lng.

HNG DN C THM

1. Trong on th ny ni bt ln v p ca mt thi cng dn trc vn nc him ngho (b k th ngai xm chim ng). Hy phn tch lm sng t v p .

2. Li th s dng bin php ip t : th cho, chng th, d ui, cn hn, sng chi. Hy phn tch tc dng ca bin php ip t ny trong vic din t thi cng dn rt p ny.

3. Trong bi gii thiu chung v vn th Ngun nh Chiu c ni : th vn Chiu, ci cht tr tnh o c tr thnh mt nt phong cch. Hy chng minh nhn nh qua on th trn y.

40

NGUYN KHUYN(1835-1909)

(Hnh Nguyn Khuyn)

I Tiu s :

Nguyn Khuyn lc nh tn l Thng, sinh nm t Mi (1835) qu m, lng Hong X, hun Yn, tnh Nam nh; nhng ng ln ln v sng ch yu qu cha, lng Yn , huyn Bnh Lc, tnh H Nam. Tha nh chm hc. Nm 17 tui, ng i thi cng mt kha vi cha nhng b hng. Sau cha mt, nh ngho, Nguyn Khuyn phi di dy hc kim sng v nui m. ng ngh V Vn L, hc tr c ca ng bc Nguyn Khuyn thng tnh cnh ca Nguyn Khuyn, em v nui cho n hc tip. Nm 1864, Nguyn Khuyn thi hng u gii nguyn (u u); nm sau thi hi b hng, ng vo kinh theo hc trng Quc T Gim. Nm 1871, ng thi li ln na v lin c Hi nguyn, nh nguyn. Nguyn Khuyn u u c ba k nn ngi ta gi ng l Tam Nguyn hay Tam nguyn Yn . ng Tam nguyn Yn tng lm vic ni cc Hu, ri lm c hc Thanh Ha, n st Ngh An, ri Bin l b H Thi gian Nguyn Khuyn ra lm quan, thc dn Php nh chim su tnh Nam K v ang nh ra min Bc. Cui nm 1883, Nguyn Khuyn c ca lm quyn Tng c Sn Ty thay cho Tng c NGuyn nh Nhun b Sn Ty ln Hng Ha chng thc dn Php, nhng Nguyn Khuyn t chi.

41

Sau , Hong Cao Khi kinh lc s Bc K mi ng n nh dy hc, ri L Hoan Tun ph Hng Yn t chc thi vnh Kiu cng mi ng lm gim kho. Hong Cao Khi, L Hoan l nhng k cng tc vi thc dn Php. T chi li mi ca h, ng bit s sinh chuyn li thi nn nh min cng nhn li. Nguyn Khuyn lm quan tt c hn 10 nm, ri t quan v nh. Phn ln cuc i ca Nguyn Khuyn l thn qu. ng mt nm 1909, th 75 tui.

II S nghip th ca :

Sng tc ca Nguyn Khuyn hu ht c lm sau lc t quan, hin cn khong trn 400 bi, gm th, vn, cu i bng ch Hn v ch Nm. C bi ng vit bng ch Hn ri t dch ra ch Nm, c hai u rt iu luyn. Sng tc ca ng ch yu xoay quanh ba ni dung :

- Bc bch v tm s ca mnh;

- Vit v con ngi, cnh vt v cuc sng qu hng mt vng ng chim ngho Bc B.

- Ch giu, kch nhng k tham lam, ch k, ty thi, c hi lc by gi.

1. Nguyn Khuyn l mt nh th c o to theo khun mu o c ca Nho gio. i vi ng, con ngi sinh ra i sau khi hc hnh, t th phi ra lm quan th vua gip nc, thc hin ngha v tr qun trch dn (va gip vua va lm cho dn c nh) m o l nh nho quy nh. Trong thi bui bnh thng chc Nguyn Khuyn s tr thnh mt ng quan thanh lim, mu mc. Nhng thi Nguyn Khuyn sng, thc dn Php ang nh chim nc ta, triu nh v bc nhc nn ln lt u hng gic. Trong bi cnh nh th, nu Nguyn Khuyn c lm quan th khng khc no tip tay cho gic, l iu cc nh nho chn chnh rt s. Nguyn Khuyn lng tng trong thi ng x. Nn tip tc lm quan hay b quan v nh? Cui cng ng quyt nh t quan. Trong th ng c rt nhiu bi th hin ci tm trng y. Lc u ng do d mnh b nc v nhng bn b u phi khng c ngi li.

42

V v nh th chc g con chu khen. V sau ng mi dt khot cho rng lui v l phi, v ng tic l mt s bn b khng hnh ng nh ng. C iu thi cuc th mi ngy mt xu. Thc dn Php ngy mt ln ti, bn c hi, ty thi lc u cn rt r, v sau th cng khai ra cng tc vi gic. Nguyn khuyn cm thy bun v hn. ng vit v ting con cuc ku v cng l ting lng ca ng i vi non sng t nc:

Nm canh mu chy m h vng,

Su khc hn tan bng nguyt m.

C phi tic xun m ng gi,

Hay l nh nc vn nm m.

V cho n lc ngh l mnh sp gi t ci i, trong bi Di chc, ng vn ni:

n vua cha cht bo n,

Ci trng h t, nga ln thn tri!

2. Phn ln cuc i Nguyn Khuyn l nng thn. Qu ng l mt vng ng chim ngho trng nc. Nguyn khuyn sng qu v quan h thn tnh vi mi ngi. ng lm th tng bn b, tng anh v, tng ng hng tht lm cu i ving ngi lng, ving ngi th rn, mng m ci, mng nh mi Nguyn Khuyn vit nhiu v con ngi, v thin nhin, cnh vt nng thn. Trc Nguyn Khuyn, trong vn chng Vit Nam thnh thong c tc phm vit v nng thn, nhng hnh nh nng thn trong vn hc ni chung cn m nht. C th ni, vi Nguyn Khuyn, ln u tin nng thn Vit Nam mi thc s i vo vn hc.

Nguyn Khuyn xng ng c gi l nh th ca nng thn. Di ngi bt ca ng, cuc sng nng thn dng nh lc no cng kh khn, tng thiu :

Sm tra da mui cho qua ba,

Ch ba tru cau(1) chng dm mua.

(Chn qu)

43

Ni m nh thng xuyn ca ngi nng dn l lo mt ma, lt li:

Nm nay cy cy vn chn thua,

Chim mt ng chim, ma mt ma.

(Chn qu)

Hay :

Quai M Thanh Lim(2) v ri,

Vng ta thi cng lt m thi.

(Nc lt H Nam)

Ngy Tt n, nu l nm c ma th cn c cht vui :

Trong nh rn rp gi bnh chng,

Ngoi ca bi b r chung tht.

(Cnh tt)

nhng chng may gp nm mt ma th tt nht li cng th thm :

D tri ma bi cn hi rt,

Nm ru tng n(3) c my ng?

Hng qun ngi v nghe xo xc,

N nn nm ht hi lung tung.

(Ch ng)

Trong th Nguyn Khuyn, thin nhin c miu t cng l mt thin nhin nng thn rt r. Cnh ma thu trong th ca ng khng phi l ma thu min no, thi no, m l ma thu qu ng, vng ng chim Bc B lc by gi. Ta c th nhn thy iu y qua ci mu xanh ngt ca bu tri, n ci nc trong veo ca ao c; hay t ci Lng giu pht ph mu khi nht, Ln ao lng lnh bng trng loe. V cng phi n Nguyn Khuyn, trong th Vit Nam mi c nhng bui tra c bit nng thn nh :

Chung tra vng ting ngi khng bit,

Tru th sn non ng gc cy.

(Nh cnh cha i)

44

Vit v nng thn vi mt tnh cm m thm nh th, khng phi trc m sau Nguyn Khuyn cng him c ngi no vit c nh ng.

3. Mt mng sng tc khc cng rt c gi tr ca Nguyn Khuyn l mng th tro phng, kch. Nguyn Khuyn thy kh r ci xu ca x hi ng thi. L mt nh nho tng lm quan, ng ch trc ht n ci xu ca m nho s, ca bn quan li. i thi, lm quan trong thi bui nc mt nh tan th c g l thc cht, th lm c vic g? ng gi h l tin s giy, l phng , l anh h cho. ng vch trn bn quan li ch lo cho ti mnh y p v bt chp tt c mi s khen ch ca d lun. ng kch thi rm i, l lng, th con ca x hi thc dn. Ngi bt kch ca Nguyn Khuyn tr nn chua xt, cay ng khi ng thy chnh nhn an b bn thc dn la gt tham gia mt cch v thc vo nhng tr chi lm h phm gi ca mnh. ng t cnh ngy Hi Ty lc by gi v kt lun :

Khen ai kho v tr vui th,

Vui th bao nhiu, nhc by nhiu.

Th tro phng ca Nguyn Khuyn ngoi b phn hng vo cc xu ca x hi kch, ng cn dnh mt s bi t ch giu ci bt lc, ci bt nhc ca bn thn mnh. Trong nhng bi th ny, ci ci ca ng thng tr nn chua cht, ti nghip.

4. Th Nguyn Khuyn khng nhng c ni dung thm thy m ngh thut cng rt c sc. ng l ngi a cht tro phng vo th ch Hn, v dng c in c ly t ca dao.

Trong th Nm ca Nguyn Khuyn, ngn ng dn tc c nh th s dng l th ngn ng hng ngy gin d, nhng rt sinh ng tinh t. Nh th khai thc c gi tr to hnh ca nhiu t lp ly. Bt php ca Nguyn Khuyn trong th v c bn l hin thc tr tnh, thnh thong c im xuyt nhng yu t tro phng. Ci ci trong th Nguyn Khuyn khng vang ln thnh ting, m thng l ci ci kn o, thm trm. ng s dng hu ht cc th loi th ca c m th lai no cng rt thnh cng.

45

Ch thch :

(1) C bn chp l tru ch (ch: tr)

(2) Con quai lng M Trng thuc huyn Thanh Lim, tnh H Nam.

(3) Tng n : ch ng hp ngay bn cnh mt ngi n ba gian lp ngi. Xung quanh n p tng t dy bao bc, gi l tng n.

HNG DN C BI.

1. Cc i v con ngi Nguyn Khuyn c nhng im no ng ch ? Tm s ca nh th trc thi cuc lc by gi? Nguyn Khuyn sng tc ch yu vo giai on no trong cuc i ng?

2. Nguyn Khuyn vit nhng g v cuc sng nng thn? Do nhng yu t no m Nguyn Khuyn thnh cng trong nhng bi th vit v nng thn?

3. Phong cch th Nguyn Khuyn c g c sc? Ngn ng dn tc trong th Nm ca Nguyn Khuyn c g c bit?

4. c im ngh thut tro phng trong th Nguyn Khuyn. Hy phn tch mt bi th tro phng ca Nguyn Khuyn thy c im ny.

KHC DNG KHU

NGUYN KHUYN

Tiu dn

Dng Khu (1839 - 1902) l ngi lng Vn nh, huyn ng Ha, tnh H ng, nay thuc tnh H Ty. u c nhn cng khoa vi Nguyn Khuyn, v l bn thn ca Nguyn Khuyn, sau khi u tin s, lm tham t nha Kinh lc Bc K, ri lm Tng c Nam nh. Dng Khu cng l nh th c tn tui cui th k XIX. ng mt nm 1902. Bi Khc Dng Khu, Nguyn Khuyn vit bng ch Hn, sau ng dch ra ch Nm; bi th Nm ca ng nhiu ngi cho c phn hay hn bi th ch Hn.

46

Bc Dng thi thi ri,

Nc my man mc ngm ngi lng ta.

Nh t th ng khoa(1) ngy trc,

Vn sm hm ti bc cng nhau.

Knh yu t trc n sau,

Trong khi gp g khc u duyn tri(2).

Cng c lc chi ni dm khch,

Ting sui nghe rc rch lng o;

C khi tng gc cheo leo,

Th vui con ht la chiu cm xoang(3);

Cng c lc ru ngon cng nhp,

Chn qunh tng(4) m p bu xun;

C khi bn son cu vn,

Bit bao ng bch, in phn(5) trc sau.

Bui dng cu(6) cng nhau hon nn,

Phn u thng(7) chng dm tham tri;

Bc gi ti cng gi ri,

Bit thi thi th th thi mi l!

Mun i li tui gi thm nhc(8),

Trc ba nm gp bc mt ln;

Cm tay hi ht xa gn,

Mng rng bc hy tinh thn cha can(9).

K tui ti cn hn tui bc,

Ti li au trc bc my ngy;

Lm sao bc vi v(10) ngay,

Cht nghe, ti bng tay chn rng ri.

Ai chng bit chn i l phi,

Vi vng chi mi ln tin;

Ru ngon khng c bn hin,

Khng mua khng phi khng tin khng mua.

Cu th ngh n o khng vit,

Vit a ai, ai bit m a;

47

Ging kia treo(11) cng hng h,

n kia gy cng ngn ng ting n(12)

Bc chng du van chng ,

Ti tuy thng ly nh lm thng;

Tui gi ht l nh sng,

Hi u p ly hai hng cha chan!

(Th vn Nguyn Khuyn, NXB Vn Hc, H Ni, 1979)

Ch thch :

Tc gi t dch bi Vn ng nin Vn nh tin s Dng thng th. Bi ny c bn dch l Khc bn nhng lu nay quen gi l khc Dng Khu.

(1) ng khoa : thi

(2) Cu ny ni : s gp g t nhin chng khc g duyn tri xui khin vy

(3) Cm xoang : cung n v iu ht

(4) Qunh tng : ru ngon. Cu ny ni : rt y chn ru ngon cng ung vi nhau.

(5) ng bch : do cu ng Bch th, Ty vin hn mc, ngha l Vch bn ng sch b, vn bn ty bt mc. ch ni sch v v ngi c sch. in phn: tc Tam phn ng in. Khng An Quc i Hn ni : Sch ca Phc Hi, Thn Nng, Hong gi l tam phn; sch ca Thiu Hiu, Chuyn Hc, Cao Tn, ng, Ngu gi l ng in. Ch sch v xa. c cu : khi bn son cu vn c nhiu sch v xa tra cu.

(6) Bui Dng Cu: lc lon lc. Theo Lut lch ch th trong mt nguyn c 4.617 nm; 106 nm u l hi dng cu trong c 9 nm b hn ti nn cng gi l ch hi (vn hi tai ch).

(7) u thng : ci u, ci thng, n v ong thc go ngy xa, ch lng bng ca quan li. Phn u thng chng dm tham tri : lm quan l c bng lc nhng khng dm qu tham bng lc.

(8) Nhc : li bing

(9) Cha can : cha h g, cn khe mnh.

(10) V : y ngha l cht, do quan nim sng l tm (sinh k), cht l v (t quy).

(11) Ging kia treo : Trn Phn i Hu Hn c mt ngi bn rt thn l T Tr. Trn Phn dnh cho bn mt ci ging bn ngi, lc bn v th treo ging ln, khng cho ngi khc ngi

(12) Cu ny nhc chuyn B Nha v Chung T K l hai ngi bn thn, mt ngi chi n v mt ngi hiu su sc ting n ca ngi kia. Khi T K mt, B Nha cho khng ai hiu c ting n ca mnh nn p n i khng chi na.

HNG DN HC BI

1. Trong bi th c mt on di t cu 3 n cu 22 nh th k li nhng k nim ca mnh vi bn. Cch k chuyn ca tc gi c nhng im g ng ch v anh (ch) c nhn xt g v tnh bn ca hai ngi?

48

2. Ci tin bn qua i i vi nh th tht l t ngt. Nh th trnh by iu nh th no? Ti sao ni v s qua i ca bn m nh th li trnh dng nhng t ng ni thng v s qua i y?

3. Nim au xt ca nh th v s qua i ca bn c th hin tp trung on no? Nhng cu th no c yu t trng ip? Nh th s dng nhiu kt cu trng ip vi mc ch g? So snh on u ni v k nim p ca hai ngi vi on cui ni v s qua i ca bn, nhp iu cu th c g khc nhau?

CHM TH THU :THU VNH, THU IU, THU M

NGUYN KHUYN

Tiu dn

Ma thu l bn mun i ca thi nhn. Ni ring, trong lch s th ca Vit Nam xa nay, c khng bit bao nhiu bi th vit v ma thu v tu trung chm th gm ba bi th : Thu Vnh, Thu iu, Thu m ca Nguyn Khuyn c l l ni ting nht. Nh th Xun Diu tng vit: Nguyn Khuyn ni ting nht trong vn hc Vit Nam l v th Nm. M trong th Nm ca Nguyn Khuyn, nc danh nht l ba bi th ma thu : Thu Vnh, Thu iu, Thu m (Xem : Th Nguyn Khuyn - Tiu lun, in trong Th vn Nguyn Khuyn, NXB Vn Hc, H Ni,1972)

49

THU VNH(1)

Tri thu xanh ngt my tng cao,

Cn trc(2) l ph gi ht hiu.

Nc bic trng nh tng khi ph,

Song tha mc bng trng vo.

My chm trc giu hoa nm ngoi(3),

Mt ting trn khng ngng nc no(4)?

Nhn hng cng va toan ct bt,

Ngh ra li thn vi ng o(5).

THU IU

Ao thu lnh lo nc trong veo,

Mt chic thuyn cu b to teo.

Sng bic theo ln hi gi t,

L vng trc gi kh a(6) vo.

Tng my l lng tri xanh ngt,

Ng trc quanh co khch vng teo.

Ta gi, m cn lu chng c,

C u p ng di chn bo.

THU M

Nm gian nh c(7) thp le te,

Ng ti m su m lp le.

Lng giu pht ph mu khi nht,

Ln ao lng lnh bng trng loe.

Da tri ai nhum m xanh ngt?

Mt lo khng vy(8) cng hoe.

Ru ting rng hay, hay ch my.

nm ba chn say nh.

(Th vn Nguyn Khuyn, sch dn)

50

Ch thch:

(1) Thu Vnh : thng c dch l Th vnh ma thu, nhng trong mt chm ba bi ca tc gi l Thu vnh, Thu iu, Thu m th ngha ca n phi l Ma thu lm th, Ma thu cu c, v Ma thu ung ru mi ng.

(2) Cn trc : cy trc thanh mnh ging cn cu nn gi l cn trc.

(3) Giu : hng ro. Hoa nm ngoi : hoa ging nh hoa nm ngoi. y l cnh t thc. C ngi cho rng cu ny Nguyn Khuyn ly t cu th Xun lai hon pht cu thi hoa (Xun v li n nhng bng hoa thi trc) trong bi nhng Sn phng xun s ca Sm Tham.

(4) Ngng nc no : loi ngng tri khng bit x s no thng bay thnh tng n t cc vng lnh n nhng vng kh hu m p trnh rt.

(5) ng o : o Tim (365 - 427), cn gi l o Uyn Minh, mt nh th ni ting ca Trung Quc thi Lc Triu (xem ch thch 13 bi L ght thng). Nguyn Khuyn vit Ngh ra li thn vi ng o c th v Nguyn Khuyn thy thi t quan v nh ca ng khng c dt khot nh o Tim nn ng thy thn vi o Tim. Cng c th do khim tn ngh th mnh vit v thin nhin khng hay bng th o Tim, nn ng va mun vi t va thn vi o Tim.

(6) Kh a : a nh, a kh. C bn chp :s

(7) Nh c : nh lp bng c tranh

(8) Vy (ting c) : gii, xt.

HNG DN C BI

1. Vi bi Thu Vnh, kho st k t cu 1 n cu 6 thy cch cm nhn thin nhin tinh t ca nh th. Cnh y ng hay tnh? Do nhng yu t no? Tit tu ca cu th nhanh hay chm? Tm trng ca nh th khi nhn cnh.

2. Nhn xt g v vn eo trong bi Thu iu? Trong cu L vng trc gi kh a vo th a vo gi nn cm gic nhanh hay chm? Cu kt ca bi th C u p ng di chn bo c ngha g, v gi vai tr nh th no trong kt cu chung ca ton bi?

3. Nhng t ng no trong bi Thu m c cht tng hnh cao?

c bi th c cm gic bun, nht l bn cu cui c n tng nh th nhn cnh vt qua cm gic ca mt ngi say. Anh (ch) c cm thy th khng? Do nhng yu t no m c cm gic y?

51

C THM

CUC KU CM HNG

NGUYN KHUYN

Khc khoi su a ging lng l,

y hn Thc (1) thc(2) bao gi?

Nm canh mu chy m h vng,

Su khc hn tan bng nguyt m.

C phi tic xun m ng gi,

Hay l nh nc vn nm m.

Thu m rng r ku ai ,

Gic khch giang h d ngn ng.

(Th vn Nguyn Khuyn, sch dn)

Ch thch:

(1) Thc : vua nc Thc, c tn V. Tng truyn sau khi mt nc, vua Thc cht, hn ha thnh con chim quyn (cn gi l chim cuc), ngy m ku cuc, cuc, ting ku nghe rt ai on. Ch : ting chim cuc, cuc ng m vi t Hn quc ngha l nc, T Quc, nn ting chim cuc ku gi ngi ta nh n nc l v vy.

(2) Thc : cht

HNG DN C THM

bi ny, nh th nhn ting chim cuc ku ban m ni ln tnh cm thng nc, thng nh ca mnh khi nc nh ri vo tay gic Php. Cc cu 3, 4 vi nhng hnh nh Nm canh mu chy v Su khc hn tan gy n tng mnh. Chim cuc thng ku vo ma h, nn nh th mi hi c phi n ku v tic ma xun qua, hay l ku v nh nc mt. Ting cuc ku thu m rng r lm nh th xao xuyn, khng yn, nhng ng cng chng bit lm g hay tm con ng no cu nc.

Hy c k bi th v nghim li nhng iu va ni trn y.

52

HI THM QUAN TUN MT CP(1)

NGUYN KHUYN

Ti nghe k cp n ln ng,

N li li ng n gia ng.

Ly ca nh ngi qun t nh!

Xng gi da cc c au khng?

By gi trt sy da trn,

Ngy trc i u mt my lng.

Thi cng ng nn Ki cp na,

Ko mang ting di vi phng ngng!

(Th vn Nguyn Khuyn, sch dn)

Ch thch

(1) Bi ny nh th gi cho ng tun ph ch l bn hc, ngi lng Thin Khon huyn Bnh Lc, tnh H nam. ng ch vn c tnh keo kit bn xn, nn thng b nh th giu ct kch. V sau ng ch c b lm ng s Kinh, lc v hu, ch lo ch th lm giu, ri b mt cp. Nhn nh th gi bi ny hi thm.

HNG DN C THM

y l mt trong nhng bi th th hin r nt phong cch tro phng ca Nguyn Khuyn : khng ao to ba ln m kn o, c v nh a m thm trm, su sc. Nh th khng ni l ch giu, kch m ni hi thm. ngha tro phng ca bi th tot ln ch nh th hi thm, ni nhng iu l ra theo php lch s thng thng th khng nn hi, khng nn ni, hay c hi, c ni th phi hi, ni mt cch t nh, ng ny ng li hi thng, ni thng. Nhng cu th ging nh nhng mi dao nhn c ngoy mi vo mt vt thng, nn cng ngoy li cng au. Bn cu th u nh th cn ni m ch giu, nhng n bn cu cui th ng kch tht s. Ch hai cu kt biu hin thi ca nh th rt gay gt.

Hy c k bi th m nghim li nhng iu c ni trn y.

53

MNG HAI TT VING C K

TRN T XNG

Tiu dn

1. Trn T Xng (1870-1907) thng gi l T Xng, qu lng V Xuyn, huyn M Lc, tnh Nam nh (khi Ty chim thnh m tnh, qu ng lng xoay ra ph, thnh ra ph Hng Nu ca thnh ph Nam nh t ). T Xng c c tnh sc so, phng tng, kh g vo khun so trng quy, nn d c ti, d tm ln thi, m ch t ti. T Xng sng vo giai on giao thi v : x hi phong kin g nua ang chuyn thnh x hi lai cng thc dn na phong kin. Thnh Nam qu ng li l ni din ra cuc sng y sm v kh tp trung. Hng ngy, hin thc y p vo mt ng, gy phn ng trong tm trng, t phn nh vo sng tc ca ng, ta ra hai t cht, lm nn hai phng din th T Xng : tr tnh v tro phng- tng khc nhau m tht nht qun vi nhau. T Xng ch yu lm th, gn 150 bi cn li n nay u c vit bng ting Vit (ch Nm).

Cuc sng th thnh bui giao thi x thuc a, nht l b mt tinh thn ca n, vi bao tri tai gai mt c phn nh vo th T Xng, chn thc su sc him c. Trong con ngi nh th ca T Xng xng hin ln rt r, t dng v n tm hn, t c tnh n tm s, c ni au ln v p, va rt ring, va tiu biu cho c mt lp ngi, mt loi tm trng T Xng xut hin nh mt phong cch tro phng c sc nhiu cung bc. Nhng c o hn c vn l ting ci d di v quyt lit; khc vi ting ci hm nh - lng hoc thm trm ca Nguyn Khuyn, mt phong cch tro phng c sc khc, cng thi, tuy c hai cng tm huyt vi nc vi dn, cng ci ra nc mt. T Xng c cng pht trin i mi ting Vit vn hc v Vit ha th th ng Lut thm mt bc di, gp phn chun b hin i ha ngh thut th dn tc. T Xng, cng vi Nguyn Khuyn, tiu biu cho khuynh hng vn hc t co hin thc cui th k XIX u th k XX, v l i biu xut sc cui cng ca vn hc trung i Vit Nam.

2. Nam nh by gi c ngi va lm K lc s Ty va m ca hng cho thu xe tay. Ca hng phi di quyn mt vin cnh st Ty (Cm Ty). Thy K ci thm c v b tr p, v thng cho i li giao thip vi vin cm. Nh vy, m ca hng pht t. Bng c t ngt ln ra cht ng vo mng hai tt. Hng ph lo tt nht nn chng tm nh, m ngay c thy K ng chng cng khng oi hoi nt. Cm cho cnh y, T Xng c bi th Mng hai tt ving c K ny. T mt ca c v nh c bit, mt thy K, mt c K c th, bi th vn ln tm khi qut, lt t c bn cht ca c mt loi ngi trong thi i x hi y.

54

C K sao m cht ngay(1)?

hay, tri chng n ng Ty!

Gi t i ly lm hai h(2),

Nm mi va sang c mt ngy.

Hng ph khc bng cu i (3),

ng chng thng n ci xe tay(4).

Gm gh cho nhng c con gi,

M vn ua nhau ly cc thy(5).

(Th vn Trn T Xng, NXB Gio Dc, H Ni, 1984)

Ch thch :

(1) K : tc K lc, ngi ghi chp giy t s sch trong cc s Ty, thng gi l thy K, v anh ta c gi l c K. K, phn l loi ngi sn phm c trng ca thi Php thuc

(2) Gi t : gi mi ln, cha chng (gi hi hc, ma mai). Lm hai h: lm v hai (v b) cho ngi ta (h : ngi ta, ch thy K).

(3) Cu i : cu i vit trn giy , tc l cu i n mng. y l cu i mng tt, khc cu i phng ving m ma vit trn giy (hoc vi) trng.

(4) Xe tay : xe hai bnh do ngi ko ch khch, cng dng nh xch l thi Php thuc mi c.

(5) Cc thy : nh loi thy K ny. y l lp cng chc thuc a, nng tnh cht th dn c hi, dm li mt cch v s.

HNG DN C BI

1. Bi th c nhn vt tro phng v nhn vt tr tnh, l nhng nhn vt no?

2. Cc g l l do keo b ba nhn vt (ng Ty, thy K, c K) xch li v gn b vi nhau?

3. ng sau vt mi gii ci xe tay, v bao trm ln mi quan h trong bi th, ch thc l g?

55

THNG V

TRN T XNG

Tiu dn

Cc nh th nho s t vit v cuc sng tnh cm i t ca mnh, cng him khi vit v v. C chng, khi v cht i ri, h mi vit vn t, lm i trng m thng m khc. V nh vy, kh trnh t nhiu s lm vn trong T Xng th khc. Vit v v, ng c khng ch mt hai bi. ng cng lm vn t v, nhng l t sng! Khng khc thng m ci thng, a! C iu, ting ci v ging a vui lot bi ny vn khng che lp tm lng yu thng, qu mn v qu trng ca T Xng i vi v. y l nt phong cch (ngh thut) m cng l nhn cch ca hn th T Xng.

Trong lot bi T Xng vit v v, Thng v ng coi l tiu biu. B T l Phm Th Mn, qu Hi Dng, l ngi v hin thc to tn, rt mc yu chng thng con, bit trng ti nng, c tnh ca ng. Bi th th hin c c hai mt ca th T Xng : n tnh v hm hnh.

Quanh nm bun bn mom sng(1),

Nui nm con vi mt chng(2).

Ln li thn c khi qung vng(3).

Eo so mt nc bui ng(4).

Mt duyn hai n u nh phn(5).

Nm nng mi ma dm qun cng.

Cha m thi i n bc(6),

C chng h hng cng nh khng.

(Th vn Trn T Xng, Sch dn)

Ch thch :

(1) Mom sng : doi t nh ra sng. y l doi t ch sng V Hong (lc cha b lp) gp sng Nam nh, pha Bc thnh ph. Xa l bn sng bun bn tp np bc nht Nam nh, b T thng ra y bun go.

(2) Nm con : ng b c c thy tm ngi con, nhng lc ny mi c nm (bn trai, mt gi).

(3) Thn c : ca dao thng ly con c lm biu tng v ngi ph n Vit Nam truyn thng : vt v, to tn, chu thng chu kh (Con c ln li b sng; Con c m i n m).

56

Cu ny cn c bn chp Ln li thn c ni qung vng.

(4) Eo so : li ting k ko, cu bn, c khi ci c (ni bn sng bi ch ng ngi)

(5) Duyn n : (cn) duyn l khi nim ca nh Pht, ch quan h nhn (kip trc) qu (kip sau) ca i ngi. Xa cho rng v chng ly nhau l do cn nguyn v hnh no t trc, nu tt p l duyn (may mn), tri li l n (n nn). Ch cch ni trong cu th : duyn c mt m n n nhng hai. u nh : thi nh (ting c). u nh phn : thi nh cam chu s phn.

(6) Bc : mng, bc bo. V chng hoc trai gi yu nhau m x t vi nhau th gi l bc.

HNG DN HC BI

1. c li Tiu dn trn y hiu v nm nhng nt chnh ca cuc i v th T Xng. Hon cnh sng ca T Xng (sng trong x hi th thnh vo bui giao thi, ch t ti, li ng con) c nh hng g n sng tc ca ng?

2. Hy phn tch ci lam l vt v, m cng l s tn to m ang, chu thng chu kh ca nhn vt ba T trong bi th. Ni lng nh th thng v c th hin trong bi th nh th no?

3. Cch m trong cu Nui nm con vi mt chng c g c bit so vi cch ni thng thng? ngha ca iu ? Hai cu kt r ra li chi. Ai chi? Chi ai? Chi ci g? Hy bnh lun v li chi .

4. Hy so snh v nhn xt s gn gi gia hnh nh nhn vt b T trong bi th vi hnh nh biu tng con c trong ca dao.

C THM

T V HONG

TRN T XNG

Tiu dn

V Hong l tn c ca lng qu T Xng, cng l tn con sng o chy qua lng. Sng V trc 1894 c v tr c bit i vi Nam nh v c vng ng bng Bc B. Khi cha c cng bin Hi Phng th Nam nh l u mi giao thng ln nht nh min Bc, khng th no thiu con sng V

57

V vy, t V Hong va ch lng qu T Xng va ch c thnh Nam, tnh Nam. Qua s i thay lng qu ca mnh, T Xng nh cm nhn ra s phn chung ca c min, c nc.

C t no nh t y khng?

Ph phng tip gip vi b sng(1)

Nh kia li php con khinh b,

M n chanh chua v chi chng.

Keo c ngi u nh ct st(2),

Tham lam chuyn th rt hi ng(3).

Bc Nam hi khp ngi bao tnh,

C t no nh t y khng?

(Th vn Trn T Xng, sch dn)

Ch thch

(1) Chim Nam nh, thc dn Php m rng ph c, lp ph mi. Con sng V b ln dn ri lp hn. Lng T Xng bng xoay ra ph, ko theo bao v v o l, np sng v bn cht con ngi.

(2) Ct st : tp cht thi ra khi nung st. Ngha bng : ch s keo kit, bn xn

(3) Hi ng : hi hm ca ng tin c bng ng ngy trc. Ngha bng : hi hng, sc mnh ca ng tin, va lnh gi va tanh ti.

HNG DN C THM

1. Bi th cho thy nhng g din ra t V Hong? Nhng iu c lin quan g n thi th chung ca t nc, x hi?

2. Tm trng T Xng trc nhng thay i in o v ang din ra t V Hong?

3. Trong bi th, cu 1 (u) v cu 8 (cui) ging nhau. Ngi xa gi l hnh thc th (u) v (ui) ngm. y hnh thc th v li c vit di dng va tn thn va nghi vn. Hnh thc th v ngm v tn thn nghi vn c gi tr g trong vic gi cm xc, tm trng nh th?

4. Lut i c thc hin hai cp cu thc (3 - 4) v lun (5 - 6) c tc dng g trong vic din t ni dung?

58

O BNG CHE BN

TRN T XNG

Tiu dn

C mt cu chuyn y l th din ra vi bi th o bng che bn. Sau v lt ln 1926, mt ti Tn v Nguyn Cng Hoan i chi mt bng xe tay thu theo gi. Ngi trn xe, Tn khen ti th T Xng v c bi th ny. Tn c n cu khn u ai kh t nhin ngi phu xe ng dng li v lc Tn c xong cu cui th quay li khen : hay qu! Hi ra mi bit ngi phu xe l mt ng , sau trn lt, i qu phi ra H Ni tm ko xe. Tn v Nguyn Cng Hoan khng dm ngi xe na. C ba cng i b, ni chuyn th ri cng v ta bo ph hng Lng. Tn mi ngi phu xe vo nh chi, cng ung ru v ru xong, biu ng mt ng bc. Chuyn ny do Nguyn Cng Hoan k li. ng cn k : khi nghe bn ting khn u ai kh chnh ng cng thy nh c ci g n b b trong gy lm ti tht ln.

Ai i c nh ai khng?(1)

Tri ma mt mnh o bng che u.

No ai c tic ai u,

o bng ai t khn u ai kh.

Ngi i Tam o, Ng H(2),

K v khc trc than Ng mt mnh(3).

Non non, nc nc, tnh tnh,

V ai ln n cho mnh ngn ng.

(Th vn Trn T Xng, Sch dn)

59

Ch thch

(1) Bi th ny c nhiu d bn : cu 1 : Hi ai ai c nh khng? hoc Ai i, ai c nh khng?. Cu 2 : m mache u. Cu 3 : V ai ai c bit u. Cu 8 : V ai ti thm. Ghi ch : S khc bit v cn bn c lin quan ti cch hiu khc nhau v ni dung bi th: vit cho bn hay vit cho ngi tnh c. Thm ch c ngi cn ni l vit cho Phan Bi Chu. y tm theo cch hiu ph bin l vit cho bn v vi vn bn nh trn.

(2) Tam o, Ng H : ch nhng vng thng cnh Trung Quc. y c ngha l cnh p. c cu : i xa ti nhng ni p mt.

(3) K v khc trc than Ng mt mnh : theo in : Vua Thun cht t Thng Ng, hai b v thng khc v nhy xung sng t vn. Nc mt hai b vy vo cy trc thnh m khng phai.

HNG DN C THM

Theo nh th Xun Diu th Tm cu th lc bt o bng che bn ny y mt hn vn tr tnh v T Xng vit vi mt ging vn kn o hai ngha : tnh bn gi v tnh non nc. Hy lm sng t nhng nhn nh trn bng cch phn tch gi tr ca hnh nh th : Tri ma mt mnh o bng che u; ca cch dng t ai v cc ip t : ai, non, nc, tnh, non non, nc nc, tnh tnh; ca cch dng t va sng i va nghch chiu : ngi i, k v; ca cch dng t cho : khc trc than Ng; ca cch tiu i trong mt cu : o bng ai t, khn u ai kh; V ai ln n, cho mnh ngn ng; ca th lc bt c ging iu nh nhng, m i.

HNG SN PHONG CNH CA

CHU MNH TRINH

Tiu dn

1. Chu Mnh Trinh (1862 - 1905) t Cn Thn, hiu Trc Vn, qu lng Ph Th, tng M S, huyn ng Yn, ph Khoi Chu (nay l x M S, huyn Vn Giang), tnh Hng Yn, tin s khoa Nhm Thn 1892, lm quan n n st ( Thi Nguyn, ri Hng Yn) th ngh. ng l ngi ti hoa, tho cm k thi ha, li gii c ngh thut kin trc, v c bit say m cnh p. Chu Mnh Trinh ni ting v th sau khi ot gii nht th Nm trong cuc thi vnh Kiu Hng Yn thng 3 1905. Tc phm ca ng c Trc vn thi tp (tp th ch Hn), Thanh Tm Ti Nhn thi tp (tp th Nm ot gii) v mt s bi th l. ng gp ni bt ca Chu Mnh Trinh l pht hin rt tinh v din t rt hay mt s cnh p ca t nc.

60

Mt khc, cng vi my tc gi gn gi khc, ng cn c cng pht trin kh nng din t nn th ca ting Vit v ca cc th th dn tc

2. Hng Sn phong cnh ca l mt trong ba bi th Chu Mnh Trinh vit v Hng Sn vo dp ng ng trng coi trng tu tn to qun th danh thng ny (trong c Cha Ngoi, cn gi l Thin Tr bp ca tri, do chnh ng v kiu, cng nh ng tng v kiu v ng trng tu n Ch ng T - Tin Dung qu nh). Hai bi kia theo th lc bt, bi ny theo th ht ni. Ngoi phn ht ni quen thuc di y, cn c cu mu u : n thng phch sui vang lng. C khe lng k, chim rng nghe kinh (C bn chp n bn cu, cng gi l mu u nhng khc hn : Ln cha chn bc khoan khoan, Khi Nam v pht, khi tang tang tnh, Thuyn lan mt l xinh xinh, Non non, nc nc, mnh mnh, ta ta).

Hng Sn, cn c tn l Cha Hng, l mt qun th gn 20 di tch, gm nhng sui, cha, am, ng ln nh khc nhau, thuc x Hng Sn, huyn M c, tnh H Ty, cch H Ni khong 60km ng b v pha ty nam. y c cha Hng Tch (cn gi l ng Hng Tch) th Pht B Quan Th m. Hng Sn va l danh lam (cha ni ting) va l thng cnh (cnh p) bc nht nc ta. Hng nm l hi Cha Hng m t u thng Ging n thng Ba m lch.

Bu tri cnh bt (1),

Th Hng Sn ao c by lu nay.

Ka non non, nc nc, my my

nht ng, hi rng y c phi(2)?

Th th rng mai chim cng tri(3),

Lng l khe Yn c nghe kinh(4).

Thong bn tai mt ting chy knh(5),

Khch tang hi git mnh trong gic mng(6).

Ny sui Gii Oan, ny cha Ca Vng(7),

Ny am Pht Tch, ny ng Tuyt Quynh(8).

Nhc trng ln ai kho ha hnh,

ng sc long lanh nh gm dt(9).

Thm thm mt hang lng bng nguyt(10),

Gp ghnh my li un thang my(11).

Chng giang sn cn i ai y,

Hay to ha kho tay xp t(12)?

Ln trng ht, nim Nam M Pht,(13)

Ca t bi cng c xit l bao(14).

Cng trng phong cnh cng yu

(Tuyn tp th ca tr, NXB Vn Hc, H Ni, 1987, c tham kho cc bn khc)

61

Ch thch

(1) Bt : t ng ngha vi Pht. y l cch gi ring ca ngi Vit c, do ch Bouddha (but-da) c phin m thng t ting Phn, ting gc ca o Pht, sang Ting Vit, ch cha phin qua m Hn vit (c l Pht) nh sau ny.

(2) nht ng : trn ca ng Hng Tch (ng ln nht trong qun th) cn my ch khc vo vch : Nam thin nht ng (ng p nht tri Nam), tng truyn do Tnh vng (cha Trnh Sm, 1767 - 1782) tng Hng Sn.

(3) Th th : ting tr th hc ni, y l ting chim ku, chim g. Rng mai : mt c sn ca Hng Sn l rt nhiu cy mai n tri (cng gi l m), xa c ch cy mai mc khng ch thnh vn m thnh rng. Chim cng tri : cht liu thc ca cu th ny l hnh nh nhng con chim gt g m n tri cy, tng u n cng ang va tng kinh (g) va cng pht (gt)

(4) Khe Yn : cng gi l khe Yn V, tc sui Yn, nay thuc x Yn V. Vo Hng Sn phi i dc theo khe (sui) ny, t Bn c vo khong 6km. Kinh : sch dy gio l tn gio; y l kinh Pht (Cu ny c sch chp : Lng l khe Yn c nghe kinh).

(5) Chy Kinh : chy (hoc v ) nn chung cha, thng lm bng g, o hnh con c Knh (c voi). Ting chy knh : ting chung cha.

(6) Tang hi : rt t thnh ng Hn Vit Thng hi bin vi tang in (bin xanh bin thnh rung du) ni v s i thay ca cuc ; cng l ci i trn tc bin i v thng. Cu ny c bn chp l Khch tang hi git mnh cn c mng.

(7) Sui Gii Oan : sui trn ng ln ng, truyn rng ung nc sui ny s gii c mi oan khin. Cha Ca Vng (c bn chp n Ca Vng) : cha trn ng ln ng.

(8) Am Pht Tch (c bn chp hang Pht Tch): ni lu vt tch ca Pht; tng truyn b Cha Ba tu v chuyn kip thnh Pht ni ny. ng Tuyt Quynh (cng gi l cha Tuyt) : mt s ng nh gn ng Hng Tch.

(9) Ng sc : nm mu ( xanh, vng, , trng v en).

(10) Bng Nguyt : bng trng.

(11) Thang my (my tri) : t li ln Hng Sn, va qu cao (nh ln n tn my) va qu gp ghnh (nh un tc bng my)

(12) To ha : ng to ra v tr, xp t ni non tri t (theo ngi xa quan nim).

(13) Trng ht : vng chui ht gm nhng mu en hoc nu m ngi tu Pht thng mang, khi tng nim th tay ln ln theo m tng ht. Nim : c nh, c thm. Nam v Pht : ngi tn ngng o Pht (nht l tng phi Tnh hoc Tnh Th) c li ca ming l Nam v A Di Pht A Di l tn hiu ca mt c Pht.

(14) T bi : hin lnh v thng xt con ngi. Ca t bi : ca nh pht. Cng c : cng lao v c hnh tch ly li cho i.

HNG DN C BI

1. Hy n li Bi ca ngt ngng ca Nguyn Cng Tr hiu c ht ni l th no?

2. Phn tch nhng yu t din t ci hm h nh l ting reo gp g bn cu u. Cnh c miu t su cu tip theo c nt g chung? Th hnh dung t th ca nh th trc cnh Hng Sn. Phn tch suy ngh ca tc gi nm cu cui, nht l hai cu: Chng giang sn cn i ai y v Cng trng phong cnh cng yu lin h vi han cnh mt nc by gi.

62

3. c sc y l nh th pht hin ra ci c o ca v p Hng Sn. Phn tch ci p c o y (Gi : a) y l c mt qun th nhiu tng, thin to ln nhn to; b) y cn l ci p trong bu khng kh thn tin thot tc).

HNG DN N TP

(Vn hc Vit Nam thi trung i ch yu l phn thuc chng trnh lp 11)

1. Vn hc trung i (gi tt thi k vn hc Vit Nam t th k X n ht th k XIX) tn ti v pht trin trong hon cnh x hi lch s nh th no? N c my giai on chnh, t u n u? (Yu cu nh li nhng nt ln trong bi khi qut hc SGK vn hc 10, tp mt - phn Vn hc Vit Nam ).

2. Nhng c im ln v ni dung v hnh thc ca vn hc trung i l g? (Yu cu nh li nhng nt ln nu trong bi khi qut khng cn nhiu chi tit c th).

3. Cc tc phm ca Ng gia vn phi, Cao B Qut, Nguyn Cng Tr, Nguyn nh Chiu, Nguyn Khuyn, T Xng, Chu Mnh Trinh (trong chng trnh Vn hc lp 11) th hin cm hng nhn o v yu nc nh th no?

4. Anh (ch) hy chn mt tc phm cho l hay nht trong s cc tc phm c hc theo chng trnh vn hc lp 11 (phn trung i) v vit vi trang bnh ging lm r gi tr t tng thm m ca n.

5. Anh (ch) hy kim tra li xem thuc lng c nhng cu th hay, nhng on th hay, nhng bi th hay no trong phn vn hc trung i thuc lp 11 ny? Nu cn qu t th hy tm cch hc thm. ng thi ghi tip danh mc tc phm vo bng thng k tc phm ghi cui nm hc lp 10 (phn vn hc trung i).

63

PHN BA

VN HC VIT NAM T U TH K XX N CCH MNG THNG TM 1945

KHI QUT V VN HC VIT NAM T U TH K XX N CCH MNG THNG TM 1945

Thi k vn hc ny tuy ch din ra khng y na th k, nhng c mt v tr quan trng trong tin trnh pht trin ca lch s vn hc Vit Nam . thi k ny, x hi Vit Nam c nhiu thay i ln dn n nhng bin i su sc trong thc v tm l con ngi. Mt khc, nn vn ha v tm hn ngi Vit, n thi k ny, c iu kin vt ra ngoi gii hn ca khu vc nh hng vn ha Trung Hoa tip xc vi th gii hin i.

Nhng iu kin y gii thch nhng c im v thnh tu mi ca thi k vn hc ny.

I NHNG C IM C BN CA VN HC VIT NAM T U TH K XX N CCH MNG THNG TM 1945

1. Nn vn hc c hin i ha :

Nm 1858, gic Php n sng vo Nng, m u cuc xm lc nc ta. T 1858 n ht th k XIX, thc dn Php ch yu hot ng v qun s. n u th k XX chng mi thc s tin hnh khai thc thuc a v mt kinh t. Sau hai cuc khai thc ln th nht v ln th hai (trc v sau chin tranh th gii ln th nht 1914 1918), c cu x hi Vit Nam c nhng bin i su sc.

T Nam ch Bc, nhiu th, th trn mc ln nh nhng trung tm kinh t, vn ha, hnh chnh ca x hi thc dn. y, ra i nhiu tng lp x hi mi : t sn, tiu t sn (vin chc, hc sinh, dn ngho thnh th), cng nhn

64

Nhng tng lp ny c nhu cu vn ha, thm m mi. H to thnh mt cng chng vn hc ngy cng ng o v i hi mt th vn chng mi. Nhn chung vn hc thi k ny l vn hc cc th.

Nhn vt trung tm trong i sng vn ha thi k ny l tng lp tr thc Ty hc. Ch yu thng qua tng lp ny, nh hng ca cc tro lu t tng, vn ha, vn hc ca th gii phng Ty hin i (c bit l ca Php) ngy cng thm su vo thc ngi lm vn, c sch.

Trong x hi thng mi, nhu cu vn ha tt dn n nhng hot ng kinh doanh vn ha. V th, ngh in, ngh xut bn, ngh lm bo theo k thut hin i pht trin kh mnh. Vit vn cng tr thnh mt ngh kim sng tuy rt cht vt. Nh vn v cng chng c quan h gn b hn. Ph bnh vn hc ra i v pht trin trn bo ch. Cc quan im, cc th hiu c iu kin c xt vi nhau. i sng vn hc tr nn si ni hn, khn trng hn.

Tt c nhng iu kin k trn gii thch v sao nn vn hc Vit Nam phi nhanh chng hin i ha. y l mt i hi tt yu khch quan ca lch s vn hc dn tc ta trong thi i mi.

y khi nim hin i ha c hiu theo ngha : vn hc thi k ny thot ra khi h thng thi php ca vn hc thi phong kin trung i(1).

Qu trnh hin i ha nn vn hc, k t u th k XX n Cch mng thng Tm 1945, v i th, din ra qua ba bc:

- T u th k XX n khong 1920;

- T u nhng nm 20 n khong 1930;

- T u nhng nm 30 n 1945;

a) Bc th nht : t u th k n khong 1920

Qu trnh hin i ha nn vn hc nc ta bt u bng s hnh thnh cc th vn xui quc ng. Ch quc ng do mt s gio s ngi phng Ty v Vit Nam sng to ra t th k XVII.

65

Mt thi gian di th vn t ny ch yu dng phin dch cc kinh bn lu hnh trong gio dn. n na cui th k XIX, t lnh vc tn gio, n bc dn sang lnh vc vn ha, vn hc. n u th k XX, nhn thy y l th vn t d hc, thun tin cho vic truyn b t tng cch mng v nng cao dn tr, cc s phu trong Duy tn hi v ng Kinh ngha thc bn ra sc h ho hc ch quc ng :

Trc ht phi hc ngay ch quc ng,

Khi i ng ting, ch khc nhau;

Ch ta, ta thuc lu,

Ni ra nn ting, vit cu nn bi.

Sn c s khai tm tr

(Th ng Kinh Ngha Thc)

S truyn b rng ri ch quc ng c tc ng quan trng ti s hnh thnh tng lp cng chng vn hc mi v c nh hng tch cc ti s ra i v pht trin nn vn xui nc ta.

Nhng iu kin quan trng hn phi k n l s xut hin ca bo ch v phong tro dch thut u th k XX (ch yu dch tiu thuyt c in Trung Hoa, tiu thuyt v kch Php).

T vn thng tin bo ch, vn dch thut, cu vn xui ngh thut ting Vit ra i, trng thnh v pht trin.

Khong cui th k XIX, ngi ta thy xut hin min Nam mt s sng tc vn xui quc ng. Chng hn bi k Chuyn i thm Bc K nm t Hi ca Trng Vnh K (1876) hay truyn Thy Lazaro Phin ca Nguyn Trng Qun (2) (1887). Nhng n u th k XX mi c hn mt phong tro vit truyn k vn xui quc ng, c bit l Si Gn. Nm 1910 xut hin cun tiu thuyt vit theo li mi kh chng chc ca Trn Thin Trung : Hong T Anh hm oan (3).

Tuy nhin, nhng sng tc ni trn ch mi l nhng th nghim bc u, cht lng ngh thut cha cao.

66

Mt khc, do iu kin giao thng cch tr, nh hng ca n mi ch thu hp trong mt s th min Nam.

Nhn ton b nn vn hc t nc, th dng chnh vn gn vi tn tui ca nhng cy bt trong phong tro Duy Tn, ng Du, ng Kinh ngha thc, tiu biu l Phan Bi Chu, Phan Chu Trinh, Nguyn Thng Hin, Ng c K, Hunh Thc Khng, L i y l lp tr thc c t tng canh tn, nng lng mun y nhanh bnh xe lch s ca dn tc tin ln cho kp vi thi bui ma u gi M. H ku gi nng cao dn tr, khai thng dn kh, h ho thc nghip, b h vn(4), hc khoa hc, ph bin ch quc ng, m bo ch, pht trin cng thng nghip, khuyn ct tc ngn, v.v.v H to ra c mt phong tro sng tc th vn tuyn truyn c ng cch mng c ni dung chnh tr mi m, mang hi th v kh phch ca thi i.

Nhng b phn vn chng yu nc ny ch i mi r rt v t tng chnh tr, x hi v phn no t tng hc thut (Vn minh tn hc sch) ch cha c s i mi tht s v t tng thm m. Vn xut thn Hn hc, tm hn c o luyn v nui dng bng vn chng c, cc nh ch s cha d g thot khi quan nim m hc thi phong kin. V th, khi sng tc ngh thut, tc phm ca h khng khc g lm (xt v mt thi php) vi vn th ca nhng th k qua. l cha ni, h ch yu vn vit bng ch Hn.

b) Bc th hai : t u nhng nm 20 n khong 1930

Qu trnh hin i ha nn vn hc n thi k ny t c nhiu thnh tu. Chng nhng ra i nhiu tc phm c gi tr m cn xut hin mt s tc gi t khng nh c chc chn ti nng v sc sng to di do ca mnh.

Trong vn xui, phi k n nh tiu thuyt H Biu Chnh trong Nam vi hng chc tc phm dy dn ra i t 1913 n 1930(5). Ngoi Bc th c Hong Ngc Phch vi tiu thuyt T Tm ni ting v Trng Khim vi cun Kim Anh l s(6). V truyn ngn th tri hn c l tc phm ca Phm Duy Tn, Nguyn B Hc, Nht Linh(7).

67

V th bt k, ty bt th c sng tc ca Tng Ph, ng H, Phm Qunh(8).

Nhng cy bt trn phn ln thuc lp tr thc Ty hc u tin nc ta. Tc phm ca h thng chu