USTAVNO PRAVO

1 pravo kao grana (pojam, predmet, naziv i mjesto u pravnom sistemu)

PREDMET (ono što jedna nauka izučava) I POJAM Pravo je skup pravnih normi. Sve norme uređuju nešto, pravila ponašanja, odnose u društvu,...

Norme UP regulišu političke i društvene odnose, ali ne samo te odnose i ne sve političke odnose. Vlast se vezuje za političke društvene odnose. UP čini granu unutrašnjeg prava (riječ je o političkim odnosima unutar države). Norme UP regulišu: *organizaciju vlasti, *procese vršenja vlasti, te *odnos između vlasti i građana (pojedinaca). Ali ni sve ovo nije dovoljno precizno (država ima svoje državne oblike - federacija, konfederacija...), tako da norme UP regulišu:- Oblik vladavine (određuje se prema šefu države: republika, monarhija...);- Oblike državnog uređenja - opredjeljeno je odnosom između centralnih i necentralnih (lokalnih)

organa: unitarna, složena (federacija, konfederacija, unija) država;- Oblik sistema vlasti (određuje se na osnovu toga koji organ, u kojoj mjeri i na koji način učestvuje

u vršenju državne vlasti: predsjednički sistem, parlamentarni sistem, sistem jedinstva vlasti);- Proklamuju ljudska prava i slobode, npr. poredak i odnose vlasti i naroda..., a samim tim regulišu

oblik političkog uređenja.- Izvore prava i pravni sistem koji postoji u jednoj zemlji.

NAZIVustav znači zaustaviti, ograničiti. Norme UP su one norme koje predstavljaju granicu vršenja

vlasti, svaka norma je istovremeno i ograničavajuća u vršenju vlasti.Kroz istoriju, još u starom vijeku države su imale, određena pravila koja liče na današnje,

savremene ustave: grčki statuti, rimske konstitucije, srednjovjekovne povelje (Magna charta). Naziv nastaje u XIX vijeku.

Ne koristi se naziv UP kod svih zemalja. Kod nekih je zadržan naziv državno pravo (u Njemačkoj, Austriji, Rusiji), koje je, po nekim teoretičarima, proizašlo iz Hegelove teorije o državi gdje je smatrao da je država otjelotvorenje sušastvenog duha, da je država najviša vlast na zemlji (mada je i sam Hegel češće koristio izraz ustav, kojim je označavao ustavno pravo), iz čega proizilazi da je ustav djelo države.

Naziv UP je više "demokratskog" duha, za razliku od "državnog prava", ali Njemačka ne odstupa od svoga stava.

Ipak naziv "državno pravo" treba odbaciti. Razlog leži u tome što je s jedne strane preuzak (ne obuhvata ljudska prava i slobode), a s druge strane je preširok (tu ne spadaju sve norme koje se odnose na državu i organizaciju vlasti, neke spadaju npr. u upravno pravo).

MJESTO USTAVNOG PRAVA U PRAVNOM SISTEMUKojim pravnim oblastima pripada jedna grana određeno je mjesto u pravnom sistemu. Ustavno

pravo spada u unutrašnje pravo, dio je javnog prava. I 1. međunarodno pravo 2. unutrašnje pravoII 1. javno pravo 2. privatno pravo Podjela na javno i privatno pravo je i danas predmet spora. Javno-pravni odnosi su oni odnosi gdje se pojavljuju odnosi vlasti.

ODNOS SA DRUGIM GRANAMA PRAVA

1

*UPRAVNO PRAVO je vrlo blisko ustavnom pravu pošto su obavezana za državu i njene vitalne organe, s tim što upravno pravo proučava organizaciju i funkcije izvršne vlasti (administrativno-upravne), dok ustav izučava najopštije i najviše pravne norme i pravni sistem jedne zemlje. Norme UP su najviše pravne snage. Mogu se koristiti za označavanje pravne nauke koja proučava pravo kao društveni fenomen.*RADNO PRAVO kao grana prava reguliše društvene odnose vezane za rad: uslovi rada, socijalno i zdravstveno osiguranje, radno vrijeme i sl. Radno pravo ima svoje ishodište u ustavu i ustavnom pravu, samim tim što glavne odredbe vezane za radni odnos i zaštitu ljudi, proističu iz ustava. *KRIVIČNO PRAVO je vezano za ustavno pravo izričitim normama koje se naročito odnose na kaznenu politiku i gonjenje (ustav SRJ iz 1992. u čl. 21, zabranjuje smrtnu kaznu). Krivično zakonodavstvo, a time i krivično pravo, omeđeno je i uslovljeno ustavnim odredbama, odnosno načelima ustavnog prava. *Odnos sa granama PRIVREDNOG PRAVA, pa i građanskog prava je nešto posredniji, ali ustav i ustavno pravo su izvor mnogih grana prava. Privredno pravo, pa i građansko pravo vezani su za UP i teško je razgraničiti ove tri naučne discipline u odnosu na oblast društveno-ekonomskih odnosa. U razgraničavanju treba se držati načela da su ustavne norme rukovodeće i najviše, a sve drugo iz društveno-ekonomskih odnosa spada u područje privrednog i građanskog prava.*JAVNO PRAVO – uključujući unutrašnje i međunarodno vrlo je blisko ustavnom pravu. UP ima bitnu ulogu u domenu unutrašnjeg javnog prava, naročito u dijelu koji se odnosi na državne institucije, tj. političke i javne institucije uređene pravom.*TEORIJA PRAVA i UP su čvrsto povezani, tim više što je teorija prava nastala kada i država, a UP je vezano za državu. Teorija prava izučava pravne norme kao posebnu kategoriju društvenih normi.

ODNOS VANPRAVNIH NAUČNIH DISCIPLINA I USTAVNOG PRAVA UP i ustav u materijalnom smislu vezani su za neke vanpravne discipline, prije svega za:

*POLITIČKE NAUKE – s obzirom da je u UP ugrađeno veliko područje političkih i opštedruštvenih odnosa i normi, opravdano se utvrđuje snažna povezanost političke i pravne nauke u okviru ustavnog prava. *POLITIČKI SISTEMI – UP i ustav obuhvataju temeljne norme političkog sistema, a politički sistemi obuhvataju mnogo šire područje koje nije predmet ustavnog prava, tako da politički sistemi ne mogu biti izvan sfere konkretnog ustava i ustavnog prava.*SOCIOLOGIJU – kao nauka proučava strukturu ljudskog društva i zakone njenog razvitka. Ona pored ostalog proučava pravo, moral, običaje i dr. Dugo se sociologija razvijala u okviru filozofije pa u tom kontektstu nije mogla zaobići ni UP. Običajna i moralna načela su u nekim zemljama izvor ustavnog prava.

2 Predmet i metod nauke ustavnog prava

METOD je planski način rada kojim se dolazi do određenog cilja. Tumačenje (egzegeza – tumačenje pravnih normi) je utvrđivanje suštine pravne norme tj. smisla. Uvijek se kod tumačenja pravnih normi polazi od jezičkog tumačenja, potom slijedi logičko (od većeg ka manjem i od manjeg ka većem, argumentum a contrario), sistematsko, ciljno (teleološko), usko i široko, analogija,...

Osnovni metod pravne nauke je dogmatsko-pravni metod – ovo je pravno logička metoda i odvaja pravo od politike i društvenih i ekonomskih zbivanja. Bez obzira na svoju krutost i normativnost, ova metoda je primjenjiva u pravu, a samim tim i u UP.

Komparativna (uporedna) metoda, kao jedna među dominantnim metodama, koristi se i u nauci ustavnog i drugih pravnih nauka. Primjenjuje se u svim oblastima gdje se ne može izvoditi eksperiment, zato se kaže da je komparativna metoda u društvenim naukama zamjena za eksperiment. Potiče još iz antičke Grčke. Da bi uporedna metoda dala željene rezultate bitno je da postoji uporedivost pojava koje se upoređuju. Ustavno pravo i sistemi mogu se ovom metodom posmatrati na

2

dva načina: sinhrono, kada se upoređuju dva ili više istih ili sličnih ustavnih sistema, ili dijahrono, kada se načelno upoređuju dva različita ustavna uređenja po vremenu i sadržaju.

Istorijski metod - jedan od najstarijih metoda i polazi od nizanja činjenica različitog značaja i sadržaja, a zatim razvrstavanjem dolazimo do zaključka o činjenicama primarnog i sekundarnog karaktera. Ova metoda je značajna za proučavanje savremenih, a pogotovo minulih ustavnih sistema.

Sociološki metod - istražuje društveni sistem i društvene promjene. Ona je u izvjesnom smislu integralna, jer u sebe uključuje probleme analize, sinteze, indukcije, dedukcije itd. Induktivni metod - osnovni dijelovi logičkog tumačenja – ovom metodom se polazi od pojedinačnih činjenica koji se ređaju u sistem i tako se dolazi do zaključka. U ustavnom pravu se koristi kao komparativna metoda.

Deduktivni metod - ova metoda nije primarna u ustavnom pravu. Polazi se od pretpostavke da ono što vrijedi uopšte, vrijedi i pojedinačno. Ovom metodom se zaključuje logički, a ne obavezno i činjenički.

Nauka ustavnog prava nastaje u XIX vijeku.

TEHNIKEPored navedenih metoda, UP koristi i određene tehnike koje služe kao pomoćno sredstvo, ne

samo u ustavnom pravu nego i u drugim društvenim, pa i prirodnim naukama.- Intervju – koristi se u istraživanju ustavnog prava, pogotovo kada se želi istražiti efekat određenih

načela, pravila i odredbi. Moraju se osposobiti istraživači koji će znati unaprijed pripremiti pitanja, odabrati osobe za intervju, te znati pravilno primjeniti rezultate intervjua; treba razlikovati obični novinarski od istraživačkog intervjua.

- Test – se u pravilu priprema u naučnoistraživačkoj ustanovi koja vodi projekat istraživanja. Ova tehnika sadrži niz pitanja koja će eksplicitno pružiti odgovor na temu odnosno istraživački zadatak. Test mora biti standardizovan i imati mjerne karakteristike.

- Anketa – utvrđuje mišljenje, stavove itd... veće grupe ljudi o nekom pitanju i provodi se pomoću upitnika. Garantuje tajnost (anonimnost). Rezultate treba prihvatiti s rezervom, pošto su odgovori najčešće odraz subjektivnih svhatanja i momentalnog raspoloženja ispitanika

3 Izvori ustavnog prava

U doba socijalizma pravo se posmatralo u materijalnom i formalnom smislu, tako da izvori prava mogu biti:- materijalni (društvene činjenice koje stvaraju pravo) i- formalni (pravni akti u kojima su sadržane pravne norme koje spadaju u tu granu prava).

Pravni sistemi (prema kriterijumu šta može biti izvor prava) se dijele na:a) evropski pravni sistem (opšti pravni akti su izvor prava)o Pravni akti (izraz volje-voljni čin) sadrže svoj materijalni (sadržinu) i formalni dio (donosilac,

nadležnost, postupak, forma u užem smislu). Mogu biti opšti i pojedinačni. o Izvori ustavnog prava su opšti pravni akti koji sadrže one pravne norme koje regulišu ljudska prava

i slobode, pravni sistem i državne oblike. b) aglosaksonski pravni sistem (izvor prava može biti i sudski precedent) PRECEDENT - prva presuda u jednoj vrsti sporova koja je obavezujuća za ostale sudove,

nije isto što i sudska presuda.Izvori UP se mogu podijeliti po različitim kriterijumima. 1) Da li predstavljaju samo izvor UP ili i nekih drugih grana prava:

- Isključivi – regulišu norme koje se tiču samo ustavnog prava- Mješoviti – regulišu i druge grane prava

2) Da li se ti akti javljaju kao izvor prava u svim zemljama ili samo nekim:I Standardni su oni koji postoje u većem broju država:

- ustav- međunarodni ugovori

3

- evropski akti- ustavni zakoni- organski zakoni- obični zakoni- podzakonski opšti pravni akti- poslovnici

II Osobeni su oni izvori koji postoje u specifičnim, pojedinim državama:- običaji- odluke ustavnih sudova- sudske presude (običnih sudova)

I*USTAV - je izvor svih grana prava. Ne mora uvijek da nosi taj naziv npr. Ustavni zakon ili u nekim zemljama Ustavna povelja (nekad u SFRJ), Osnovni zakon (u Njemačkoj). On je najviši akt koji reguliše čitav pravni sistem jedne zemlje i svi drugi opšti i pojedinačni akti moraju biti u skladu sa njim. To je osnovni i glavni izvor UP. Tu spadaju i ustavni amandmani – dopune ustava.

U zemljama sa složenim državnim uređenjem ne postoji samo jedan ustav, ima ih više, tako da u izvore ne spada samo ustav države nego i dr. državica, federacija, entiteta koji imaju pravo ustavnog samoorganizovanja.

*MEĐUNARODNI UGOVORI – ugovori su uglavnom nacionalni, ali postoje i međunarodni. Često imaju nadzakonsku snagu, a u nekim zemljama imaju moć kao i sam ustav (npr. Holandija). Rijeđe se i organizacija čitave zemlje reguliše međunarodnim ugovorom.

Samo oni međunarodni ugovori koji se odnose na ljudska prava su izvor UP!Prava iz međunarodnih ugovora u Ustavu BiH su:-- - - - * EVROPSKI AKTI - izvor su prava kod zemalja članica EU ukoliko regulišu materiju UP

*USTAVNI ZAKON – ima tri značenja:1) sinonimno, da su ustav = ustavni zakon;2) da je on zakon za promjenu ustava (npr. Ustav iz 1946. godine u Jugoslaviji promjenjen je

Ustavnim zakonom iz 195. godine);3) zakon koji se donosi nakon novog ustava i služi za sprovođenje novog ustava; utvrđuje se rok za

sprovođenje novog ustava, utvrđuje se rok za koji se stari zakoni trebaju uskladiti sa novim ustavom.

*ORGANSKI ZAKONI - mogu označiti dvije stvari koje se nekad spajaju, a nekad su razdvojene:1) zakoni koji regulišu djelatnost, sastav, funkcionisanje, rad pojedinih državnih organa (npr. Zakon o

sudovima ili preciznije Zakon o Vladi, Zakon o Ustavnom sudu,...)2) negdje znače da je riječ o zakonu koji se usvaja po težoj proceduri od ostalih zakona, a lakšoj od

procedure za usvajanje ustava. KVORUM - većina koja je potrebna za pravilan rad npr. parlamenta.

*OBIČNI ZAKONI – usvajaju se po običnoj proceduri. →Da li su svi zakoni izvor UP? Samo određeni zakoni, samo onda kada sadrže ustavne norme (koje regulišu npr. organizaciju vlasti...). To su oni zakoni koji regulišu političke i društvene odnose u države, npr. Zakon o grbu, Zakon o izboru skupštinskih poslanika, Izborni zakon, Zakon o političkim strankama, Zakon o lokalnoj samoupravi,

4

itd... Zakoni mogu biti izvori ustavnog prava bez obzira da li su donešeni na nivou državne ili entitetske vlasti.

(Nema Zakona o ljudskom pravima → ZAKON - je volja većine u parlamentu, a ljudska prava i slobode su proklamovana ustavom, garantuju se ustavom, ali se njihovo ostvarivanje reguliše zakonom!)

*PODZAKONSKI OPŠTI PRAVNI AKTI – obično se dijele prema njihovom donosiocu. Ali, postoji i jedna kategorija koja ima različite donosioce, a ne mora uvijek da bude podzakonski opšti akt. To su *POSLOVNICI tj. oni akti koji regulišu unutrašnju organizaciju i način rada nekog organa. Za UP je veoma bitan Poslovnik Skupštine (koji ne mora uvijek da bude podzakonski opšti akt). Generalno poslovnici su podzakonski opšti akti (poslovnik o radu Vlade).- Podjela podzakonskih opštih akata prema donosiocu (donose ih izvršni organi, organi državne uprave i političko-teritorijalnih jedinica):a) uredbe (najbitniji podzakonski akt - donosilac je izvršna vlast), b) statut c) pravilnicid) naredbe i e) opšta rješenja.

II*OBIČAJI - su ustaljena pravila ponašanja, odn. jednoobrazno dugotrajno ponašanje o kojem postoji svijest o njegovoj obaveznosti. Postoje dva načina priznavanja običaja:

1. ustavni organi upućuju na običaj;2. ustavni organi uvrsti običaj u svoju praksu.

Običaj ne može biti u sukobu sa ustavom ili protivustavan.

*U Ujedinjenom Kraljevstvu (u Engleskoj) postoje USTAVNE KONVENCIJE - ustaljena pravila ponašanja, ali ih ne prati svijest o obaveznosti, bez državno-pravne sankcije su, mada ih zbog ustaljenosti, godinama niko ne krši (one su u svijesti o lijepom ponašanju i da bi se čitav sistem raspao da nema takvog ponašanja). Primjer: novoizabrana vlada se ne "dira" prvih 100 dana. Pred sudom se ne može pozivati na ustavnu konvenciju, npr. ustavna konvencija da šef države ne prisustvuje sjednicama vlade.

*ODLUKE USTAVNIH SUDOVA - izvor su samo u onim zemljama gdje postoje ustavni sudovi. Ustavni sudovi vrše kontrolu ustavnosti i zakonitosti, tumače ustav vršenjem kontrole ustavnosti i zakonitosti, a samim tim donose odluke koje su izvor UP →Kako? →Odluke ustavnih sudova su opšte obavezne. Hans Kenzel: "Ustavni sudovi djeluju kao negativni zakonodavci."

*SUDSKE PRESUDE tj. odluke redovnih sudova - nisu izvor ustavnog prava u kontinetalnom pravu, ali jesu u anglo-saksonskom u SAD-u, i u Ujedinjemom Kraljevstvu ali na drugačiji način. Postoji razlika između američkog i engleskog sistema po kome odluke redovnih sudova mogu biti izvor prava.

U SAD-u postoji pisani ustav, nema Ustavnog suda, postoji Vrhovni sud koji ima pravo da ocijeni ustavnost i zakonitost, ali to radi povodom konkretnog spora (kod ustavnih sudova nije tako - tu se spor vodi po "apstraktnom sporu", neovisno od konkretnog slučaja). Tako sudske odluke Vrhovnog suda SAD-a i federalnih država postaju izvori ustavnog prava. Iako su odluke navedenih sudova pojedinačne, one su izvor ustavnog prava jer se njima stvara ustavno pravilo, odnosno piše se ustav – imaju snagu precedenta, odn. obavezujuće su za ostale sudove.

U UK je stanje nešto drugačije, iz razloga što UK nema Ustavnog suda, niti pisanog ustava. U Britaniji svi sudovi mogu riješavati pitanja koja zadiru u ustavnu oblast i ta su opštevažeća, iako su u pitanju konkretne pojedinačne odluke, iako u pravilu to treba da rade viši sudovi, kao što je Vrhovni

5

sud pravosuđa. Dakle, ukoliko se rješava spor po pitanju ustavne materije onda su odluke redovnih sudova u Engleskoj izvor UP.

4 Nastanak i pojam ustava

NASTANAK USTAVA

Da bismo došli do saznanja o nastanku ustava prvo trebamo utvrditi pojam, uslove i vrijeme nastanka ustavne materije, treba pratiti evoluciju samog naziva (termina) ustav, i treba posmatrati nastanak savremenih pisanih ustava.

Ustavna materija – bila je prvo nepisana, a zatim i pisana. Stara je koliko i država. Prvo su bile odluke rodovskog i plemenskog starješine, a kasnije se javljaju i pisani akti čije sadržina ima elemente ustavne materije. Tu spadaju pojava ustava Atine i Sparte, pa rimskih konstitucija, srednjevjekovnih povelja, a ustavna materija (što predstavlja ustav u materijalnom smislu) naročito se umnožava pojavom savremenog političkog predstavništva (parlamenta), posebno u Velikoj Britaniji. Još u staroj Grčkoj mnoge države su imale svoje statute, Aristotel ih je proučavao... Ali tada posmatranje ustava nije bilo u današnjoj koncepciji tj. pogledu.

Evolucija naziva ustava – datira još iz antičkog doba. Nije baš sigurno da su ustavi Atine i Sparte, kao i drugi grčki ustavi baš tako nazivani u svom originalu. Poznati rimski folozof Ciceron, u prvom stoljeću prije nove ere, prvi je izrekao i upotrijebio riječ ustav, čije se značenje zadržavalo sve do današnjeg dana.

Prvi moderni pisani ustavi – nastali su u drugoj polovini 18. vijeka u Švajcarskoj i Engleskoj. Tad se uspostavlja moderni parlamentarni sistem, počinje se afirmisati pravna država i javna vlast se stavlja pod kontrolu. Tako postaju aktuelna pisana pravila koja se javljaju u formi jedinstvenog ustavnog akta (američki ustavi, francuski ustav itd...). Nakon Bečkog kongresa 1815. na kome je zaključeno da sve zemlje svjeta treba da imaju ustav, počeli su se donositi ustavi u svim evropskim, a zatim i ostalim zemljama. Jedan od prvih ustava je Cromvelov ustav.

♦Prof. Đurić - ustav nastaje i proučava se od 17. vijeka pa do današnjeg dana! POJAM USTAVA

Ustav je akt koji nastaje u ograničavanju vlasti buržoazije. Nerijetko nastaje i u borbi za nezavisnost. Ustav je najviši pravni akt jedne države, ali to nije dovoljna definicija jer je to složen sistem koji se može definisati u pravnom, politikološkom i sociološkom smislu.PRAVNI SMISAO USTAVA - Ustav je pravni akt, izraz volje ustavotvorca. *Formalni smisao - kad god se u pravu kaže da je nešto u formalnom smislu podrazumijeva se da ima subjekt, odn. donosioca, ima se u vidu postupak donošenja i formu u užem smislu (može se dodati naziv,...). Iz toga proizilazi da je ustav u formalnom smislu, pravni akt sa najvećom pravnom snagom, donesen od posebnog (nadležnog) organa, ustavotvorca i po posebnom (ustavotvornom) postupku, u pisanoj svečanoj formi. Ustav se donosi posebnim postupkom, da bi se njegove odredbe, koje regulišu najvažnije društvene odnose, zaštitile i omogućila njihova što duža vremenska primjena. Postupak donošenja i donosilac ustava donose, odn. određuju snagu ustava → pravni akt sa najvećom pravnom snagom*Materijalni smisao - ima se u vidu sadržina → Ustav u materijalnom smislu obuhvata sve norme, neovisno od toga gdje su sadržane, kojima se reguliše organizacija vlasti, proces vršenja vlasti, tj. njeno funkcionisanje i kontrola, odnosi između pojedinaca i vlasti,...ali i ljudska prava i slobode.♦Prof. Đurić - Da bi ustav bio i postojao mora da postoji i u formalnom i u materijalnom smislu!POLITIČKI SMISAO USTAVA - ogleda se u uspostavljanju određenog tipa (oblika) javne vlasti i političkih prava i sloboda, ali i u ograničavanju i kontroli te vlasti. Političari kažu da ustav predstavlja konstitucionalizam tj. proces ograničavanja vlasti. Vlast, osim ustava, ograničava još i javno mnjenje, mediji,...- Karl Fridrih: " Ustav je proces djelomičnog ograničavanja vlasti."

6

SOCIOLOŠKI SMISAO USTAVA - ustava ogleda se u realnom odnosu političkih sila u društvu (npr. odnos vlasti u Srbiji poslije 05.10.2000. godine). Svaka država je prije svega zajednica ljudi. Taj faktor zajedništva, društvenosti i povezanosti koji je nezaobilazan u svakom ustavu nesumnjivo je sociološka kategorija i sfera - sociološki aspekt ustava, a obuhvata odnos društva i čovjeka, odnos čovjeka i državnih organa, ljudska prava čovjeka i sloboda kao dominantnog bića.

5 Bitna svojstva ustava

Ustav je sadržajan, složen i značajan dokument, iz čega proizlaze njegova bitna svojstva, koja ga izdvajaju od drugih pravnih i političkih akata i dokumenata. Bizna svojstva ustava su:1. Ustav je odraz postojećeg tipa društva - na društvenoj sceni se stalno nalaze dva tipa društva:

onaj koji je dominantan i onaj koji tek nastaje, pa ustav mora odražavati krucijalne elemente tog tipa društva.

2. Ustav je akt države – ustav mogu imati samo samostalne i suverene države, a sve ostalo je surogat. Postoje primjeri da crkva donosi svoj ustav (za duhovnu sferu).

3. Ustav je najviši opšti pravni akt - on stoji na vrhu hijerarhije pravnih akata i iz njega proističu ostale grane prava. Svojstva ustava kao najvišeg opšteg pravnog akta obavezuju zakonodavne i sve ostale koji imaju pravo donošenja opštih akata da ti akti moraju biti u skladu sa ustavom. ZAŠTO JE USTAV NAJVIŠI PRAVNI AKT? - Zato što je donijet od posebnog organa u posebnom postupku, donosioc i postupak određuju pravnu snagu ustava!

4. Ustav je osnovni zakon – ustav je zakon jer se sastoji od opštih pravnih normi, ali po svim drugim elementima on je iznad zakona. Odredbe ustava se rijetko neposredno primjenjuju pošto se ustav sastoji uglavnom od načela i principa. Zato se na bazi ustavnih odredaba donose provedbeni zakoni, koji ne smiju biti suprotni ustavnim određenjima.

5. Ustav je deklarativni akt – većina ustava ne sadrži isključivo odredbe koje su primjenjive. Ustav ne bi bio ustav kada bi njegove odredbe bile u izvedbenoj formi, već su one najčešće deklarativne. Svi ustavi nastali u uslovima smjene vlasti u osnovi su deklarativni. Njima prethode državnopolitički akti (razne deklaracije i rezolucije) koji u osnovi postaju ustavna materija (Deklaracija o nezavisnosti, Deklaracija o pravima i slobodama čovjeka i građanina, Deklaracija Drugog zasjedanja AVNOJ-a, Deklaracija o proglašenju Republike Srpske itd.).

6. Ustav je ideološko-politički dokument – nema ni jednog ustava koji manje ili više ne sadrži ideološko-političke elemente. Analizom svakog ustava, čak i onog koji se sastoji isključivo od pravnih normi, koji je, spolja sudeći, ideološki maksimalno neutralan, doći će se do zaključka o ideologiji koju on, makar prećutno, zastupa. Uticaji vladajuće ideologije snažno su uticali na ustavna rješenja u svim istorijskim razdobljima (liberalizam, fašizam, komunizam).

7. Ustav je akt stabilizacije i ograničenja vlasti – svi ustavi imaju i imali su dva osnovna zadatka. Prvo, da se ustavom učvrsti poredak (uređenje) koji odgovara nosiocima političke vlasti (stabilizacija) i time ovo svojstvo pomaže vladajućoj klasi. Paralelno sa tim stoji drugi zadatak ili svojstvo ustava, koje je u funciji građana i svih onih koji žele ograničenje postojeće vlasti i ostvarenje svojih prava i sloboda. Svojstvo ustava kao akta stabilizacije i akta ograničenja ima naizgled dva suprotna zadatka. Međutim, njihovim funkcionisanjem ostvaruje se harmoničan poredak.

8. Ustav je akt statike i dinamike – ovo svojstvo ustava, na prvi pogled, vrlo je slično prethodnom (stabilizacija i ograničenje). Ustav je statičan utoliko što utvrđuje neka pravila koja su aktuelna i bitna u času njegovog donošenja, a koja, ako ustav potraje duže, postaju prevaziđena. Osim takvih, postoje i norme koje su od vitalnog interesa i koje se vrlo teško ili nikako ne mogu mijenjati, tj. koje traže zadržavanje nekog stanja ili odnosa onakvih kakvi su. Na drugoj strani, dinamika ustava ogleda se u njegovoj fleksibilnosti i programskom karakteru, pri čemu ustav ima i takve norme kojima se otvara mogućnost stvaranja i prihvatanja novih odnosa, stanja, procesa i sl. To je svojstvo demokratskih i stablinih ustava. To može imati i negativne posljedice jer koristeći programske i dinamičke odredbe ustava odgovarajući subjekti stvaraju sistem u sistemu, tj. nešto

7

drugačije od onoga što je ustavotvorac imao u vidu. Takav programsko-dinamički bio je Ustav SFRJ iz 1974.

9. Ustav je mjerilo nivoa demokratije – osnovna svrha ustava prvobitno je bila zaštita prava i sloboda građana, prije svega od vlastite javne vlasti. I danas se demokratičnost ustava mjeri po tome kolika su i kakava utvrđena prava i slobode građana, kakav je položaj i međusobni odnos najviših državnih organa, odnos privrede i države, razvijenost lokalne samouprave itd. Ustav je, barem normativno, ogledalo demokratičnosti datog državnog poretka.

10. Ustav i praksa pokazuju raskorak - ni jedan Ustav ne može izbjeći raskorak između stvarnog i normativnog, tj. nesklad između ustavnih odredbi i onoga što se u stvari dešava. Tako Ustav SSSR iz 1936. godine propisao čak 34. razna prava i slobode građana koje se u praksi nisu poštovali, Ustav SFRJ iz 1974. itd.

11. Ustav je akt koji donosi poseban organ – 1.) Posebno izabrani organ – Ustavotovorna skupština; 2.) Redovono izabrani parlament i 3.) šef Države.

12. Ustav je akt koji se donosi po posebnom postupku - donošenje ustava vrši se po složenoj i strogo utvrđenoj proceduri. Ustav se ne može donositi po hitnom, a samo izuzetno po skraćenom postupku. Od ideje za stvaranje do donošenja ustava mora biti više faza. Obavezne su u svakom slučaju tri faze: faza inicijative, faza prijedloga i faza usvajanja. Sam čin usvajanja ustava zahtijeva kvalifikovanu većinu (najčešće dvotrećinsku, ako ga usvaja parlament, a može biti nadpolovična većina, ako ga narod donosi na referendumu).

13. Ustav je akt koji se mijenja po posebnom postupku – revizija = promjena ustava u svim državama svijeta sprovodi se po strogo utvrđenom postupku propisanom u samom ustavu. Ustav se ne može promjeniti bilo kako i od strane bilo kog organa. Tačno se zna da ustav može promjeniti samo organ u rangu donosioca, odnosno organ predviđen samim ustavom. Kao i kod donošenja, ustav se mijenja kroz najmanje tri faze (inicijativa za promjenu, prijedlog i usvajanje), a može ih biti znatno više zavisno od krutosti ustava (da li je meki ili tvrdi) i utvrđenog revizionog postupka.

6 Donošenje i promjena ustava (ne treba promjena ustava u SFRJ, SRJ i Srbiji)

STRUKTURA I SISTEMATIKA USTAVADo danas su poznate dvije škole izrade ustava:

- američka (anglosaksonska) – ogleda se tome da je ustavni tekst kratak i napisan esejski, sadrži 7 članova. Pored 50 američkih država ustav se primjenjuje u Australiji, Novom Zelandu, Liberiji i drugim. Ustav BiH je sa 12 članova.

- evropska (evrokontinentalna) – izrada ustava je strogo formalnopravna. Nju je prihvatila većina zemalja svijeta jer predstavlja vrhunsku pravnu tehniku. Ustavne norme su kratke i jasne, dovoljno opšte i sveobuhvatne. Primjenjuje se u Austriji, Njemačkoj i dr.

Svaki ustav mora imati svoju STRUKTURU, svoje dijelove. Dijelovi su: preambula i normativni dio. Neki ustavi imaju tri dijela: preambula, uvodna načela i normativni dio.

*Ustav počinje PREAMBULOM (uvodni dio), koja može, a ne mora biti. Govori o razlozima za donošenje ustava, inače ne sadrži pravne norme, ali bitna je za tumačenje pojedinih ustavnih odredbi. Tekst preambule je kratak i sadrži neke ideje, istorijske kulturne i dr. Većina Ustava imaju kratku preambulu, kao što su SAD, Švajcarska, Ustav SFRJ, BIH, Republike Srpske i drugi. Duge preambule su kod Ustava Kine, Ustav SSSR i dr. Ističu se bitne narodne i nacionalne vrijednosti koje se štite kao i težnje i ciljevi koji se žele ostvariti. Kod svakog ustava preambula se završava sa konstatacijom da se na osnovu iznijetog u preambuli “ donosi sljedeći ustav”. *NORMATIVNI DIO USTAVA sastavljen je od članova. Svaki član je jedna pravna norma, a ako ih je više podijeljene su u stavovima. Članovi nose naziv – rubrum. Normativni dio ustava je ustavna materija bez obzira kao su članovi napisani i koliko ih je. Unutrašnja struktura normativnog dijela ustava sadrži: osnovna načela, zatim odredbe koje su posvećene ljudskim pravima i slobodama, pa

8

onda odredbe o organizaciji državne vlasti, parlamenta, šefa države, vladu, pravosuđe, ustavnost i zakonitost, kao i reviziju ustava.*Dodaci ustava: PRILOZI, ANEKSI... (česti su u anglo-saksonskom pravu).

DONOŠENJE USTAVA može biti iz više razloga i pod uticajem različitih situacija. Donosi se najčešće za vrijeme revolucija ili velikih društvenih promjena.- Donošenje ustava u postojećim državama koje nisu imale ustav – Za svaku državu je značajan

momenat donošenja prvog ustava. Naročito se odnose na države koje su već postojale, a nisu imale svoj ustav. Toje za državu skok iz neustavnog u ustavno stanje, tj. uvođenje u ustavotvorni sistem.

- Donošenje ustava u postojećim državama koje su imale ustav - Situacija da država donosi novi ustav, a već ga ima, najčešća je. Jugoslavija je bila zemlja koja je često mijenjala ustav, dok SAD rijetko mijenja ustav (i sada se nalazi na snazi ustav iz 1787. godine). Bitno je da li se ustav mijenja primjenjujući postupak za donošenje novog ustava prema odredbama prethodnog ili ne. Ako se ne primjenjuje postupak znak je da su nastupile nove okolnosti u zemlji.

- Donošenje ustava u novoformiranim državama - Zavisi od toga u kome se momentu donosi ustav, koji se ustav uzima kao uzor, koje su društvene snage na vlast, koji organ donosi ustav itd. Kada se stvara nova država, najčešće se formiraju privremeni državni organi koji donose osnovna pravila, najčešće zakone na bazi kojih se bira ustavotvorna skupština, koja donosi ustav.

Ustav za razliku od zakona, može donijeti:

1. ustavotvorna skupština - sazvana samo radi donošnja ustava (npr. u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca);

2. parlament (redovni saziv) - po posebnom postupku → otežane su faze postupka donošenja ustava; kod ustava je krucijalna faza odlučivanja (zahtijeva se kvalifikovana većina, najčešće je 2/3, ali može i više da se traži, npr. u Portugaliji je potrebna 4/5);

3. redovni saziv parlamenta ali pod uslovom.... odluka je od prvog saziva parlamenta koji se raspušta i saziva se novi parlament koji odlučuje o promjenama (opet kvalifikovanom većinom); ovo se zove još i "prikriveni referendum" jer pri izboru saziva građani znaju za šta "glasaju";

4. narod može da usvaja ustav na referendumu i5. u autokratskim režimima ustav može donijeti (i ukinuti) šef države.

Postupak donošenja ili promjene ustava:1) INICIJATIVA (inicijativu može podnijeti vlada, šef države i narod -birači)2) ODLUKA O POTREBI PROMJENE (skupština određuje dvotrećinski)3) IZRADA AKTA4) JAVNA RASPRAVA5) DEFINITIVNO ODLUČIVANJE (redovna skupština 2/3, 3/5, 4/5 većinom)

RAZLOZI, VRSTE I NAČIN PROMJENE (REVIZIJE) USTAVA Pod promjenom ustava podrazumijevamo ukidanje pojedinih odredbi ustava, pa i svih odredbi

(ustava u cjelini), eventualno zamjenjivanje ukinutih odredbi novim, kao i dopunjavanje teksta ustava (regulišu se pitanja koja nisu bila regulisana - putem amandmana→kod ustava riječ je o dopuni).

Trajanje svakog ustava prolazi kroz dvije faze: prva - dok je ustav primjenjiv tj. dok je na snazi i druga - ona je istorijska kada ustav prestaje funkcionisati i pređe u istoriju.

Neki ustavi nikada i ne stupe na snagu npr. Francuski ustav iz 1793., Kineski iz 1975. i Karađorđev iz 1808. Drugi ustavi kratko traju npr. Sretenjski ustav u Srbiji 1835 te obrenićev ustav iz 1901. godine. Treća grupa ustava su oni koji traju deset do dvadeset godina i mijenjaju se po redovnom postupku, npr. svi ustavi u bivšoj SFRJ. Četvrta grupa su tzv. dugovijeki ustavi koji ostaju na snazi unatoč značajnim promijenama npr. Ustav SFRJ.

9

Razlozi ustavnih promijena su različiti i ima ih mnogo. Najznačajniji su oni koji su vezani za promijene odnosa društvenih snaga u državi. Mogu postojati tri nivoa promijena: amandmanske, promijene putem ustavnog zakona, te promijene postojećeg ustava i donošenje novog.

Postupak za reviziju ustava u svim državama svijeta propisan je samim ustavom. Slično kao i donošenju, tako i reviziju ustava može da vrši (tj. organi za sprovođenje revizije ustava)1. Redovna zakonodavna skupština;2. Posebno izabrana ustavotvorna skupština;3. Usvajanje ustava putem referenduma; 4. Šef države donosi akt o ukidanju ili donošenju ustava.

ZABRANE PROMJENE USTAVA: 1. Zabrana promjena svih dijelova ustava (ova teorija je neodrživa sa stanovišta prava, jer niko nema

pravo da ograničava ustavotvornu vlast, jer ona posjeduje pravo da mijenja ustav).2. Zabranjena promjena nekih dijelova ustava (npr. u Njemačkoj - zabranjeno mijenjanje državnog

uređenja).3. Trajna zabrana promjene ustava - može se odnositi na ustav u cijelini ili na neke njegove odredbe

na neograničeno vrijeme.4. Privremena zabrana promjene ustava - može biti u cjelini ili samo nekih odredbi.

Ustav je jedini pravni akt koji određuje sopstvenu pravnu snagu i način sopstvene promjene! Ustav je potrebno mijenjati jer se mijenjaju i okolnosti i uslovi života, društvene snage, odnosi....

REVIZIJA USTAVA REPUBLIKE SRPSKE je složen i višefazni revizioni postupak.Ovlašteni predlagači promijena ustava su: Predsjednik republike, Vlada i najmanje trideset narodnih poslanika. O prijedlogu da se pristupi promijenama ustava odlučuje Narodna skupština većinom glasova od ukupnog broja narodnih poslanika. Pripremu nacrta vrši Komisija za ustavna pitanja, a zatim nacrt promijene utvrđuje Narodna Skupština, takođe većinom glasova od ukupnog broja narodnih poslanika. Nakon toga se nacrt promijena upućuje na javnu raspravu. Narodna skupština usvaja prijedlog promijena (amandmana) dvotrećinskom većinom od ukupnog broja narodnih poslanika. Akt o promijeni ustava proglašava Narodna skupština.

PROGLAŠENJE (PROMULGACIJA) USTAVA Kada prijedlog ustava usvoji najviši ustavotvorni organ, a prethodno ga private sva tijela predviđena da učestvuju u donošenju ustava, tada se pristupa proglašenju ustava. Prethodnim ustavom je predviđeno ko proglašava ustav ili njegove izmjene, a to je ustavotvorna ili redovna skupština (parlament). U RS ustavom je predviđeno da novi ustav ili promijene usta proglašava Narodna Skupština, a u BIH Parlamentarna skupština.

Ustavom SFRJ iz 1974. predviđeno je da ustav ili ustavne promijene proglašava Savezno vijeće nakon saglasnosti drugog vijeća. Ustav Savezne republike Jugoslavije iz 1992. godine predviđa da promijene i novi ustav proglašava Savezna skupština.

NUŽNOST I OPRAVDANOST DONOŠENJA USTAVA

Šef države imao je najčešće apsolutnu vlast pa je njegova volja provođena neposredno ili putem naredbi, ukaza, riješenja dekreta, najobičnijih pismena. Narod se morao pridržavati takvih akata. Pojava prvih ustava u SAD-u, u Francuskoj, a zatim i u drugim zemljama označila je pobijedu nad vladarskom samovoljom i uvođenje građanina kao subjekta vlasti posebno preko legalno izabranih narodnih poslanika – parlamenta. Bilo je očigledno da svaka suverena država mora imati jedan najviši pravni akt kojim će se urediti organizacija i sistem upravljanja. Bečki kongres 1815. godine donio je odluku da sve zemlje svijeta treba da imaju ustav. Godine 1653. u Engleskoj je donešen Kromvelov ustav, iako to nije ustav, bio je jedan od prvih akata sa ustavnom materijom.

10

RAZLIKE U NAČINU DONOŠENJA USTAVA I OSTALIH OPŠTIH PRAVNIH AKATA

Opšte i posebne normativne akte donose različiti organi (Skupština, Parlament, Vlada i dr.), s tim što su ustav i zakon najbitniji. Zakon donose zakonodavna tijela – posebno izabrana i privremeno izabrana po različitim postupcima. Ustav, za razliku od zakona može donijeti ustavotvorna skupština, a zatim i redovna skupština po posebnom postupku. Razlika između ustava i zakona je sadržajnog karaktera. Zakonska pravna pravila (norme) su izvedena iz ustava, a ustavna su temeljna, orginalna, jasno se vidi razlika. U jednoj državi ima samo jedan ustav, a veliki broj zakona i druginh normativnih akata.

7 Klasifikacija ustava

Do danas se u ustavno pravnoj literaturi pojavilo mnogo različitih klasifikacija. No bez obzira na brojne klasifikacije ustava u teoriji svi postojeći ustavi mogu se grupisati po dva osnova: na primarnu i sekundarnu klasifikaciju.PRIMARNA KLASIFIKACIJA

Ova klasifikacija obuhvata podjelu ustava po njihovom nastanku – *načinu donošenja i po njihovoj suštini. Vrijeme i okolnosti nastanka jednog ustava bitno utiču na njegov sadržaj. Primarnu klasifikaciju karakteriše cjelovitost i povezanost sadržaja i formu ustava. Vrste ustava po primarnoj klasifikaciji su:1. Oktroisani ustavi ili povelje- nastaje u apsolutnim monarhijama, to je jednostrani akt monarha

(šefa države). Donosi ga dobrovoljno pa je kao takav „podareni“ akt, poklon narodu. Tako darovani ili poklonjeni ustav naziva se poveljom, a teoretičari ustavnog prava smatraju da je ovakav ustav logiöno nazivati poveljom iz dva razloga: prvo takvi ustavi najčešće daju neka ograničena i parcijalna prava, to je bilo karakteristično za srednji vijek; drugo, opšte je pravilo da vladari imaju pravo dodjele povelja, ali rijetko i ustava, pa ako se ustav u širem smislu smatra poveljom, jer on i jeste vrsta svečanog akta, tada se legalizuje pravo monarha na donošenje takvih ustava. Iako se kaže da je oktroisani ustav dobrovoljni akt, ipak njegova pozadina govori da je on uglavnom uvijek iznuđen, jer malo je apsolutnih vladara koji bi donijeli oktroisani ustav, da ga na takav čin nisu primorale određene okolnosti, bilo unutrašnje ili međunarodne političke, ekonomske, vojne, socijalne ili opštedruštvene okolnosti. Međutim život monarha se produžava donošenjem oktroisanog ustava, jer je pitanje kako bi se završilo pod tim pritiscima da nije donijet taj ustav. Obično su to prvi ustavi posliaje revolucija i diktatura. Pošto oktroisani ustav donosi sam monarh postavlja se pitanje kako se vrši revizija tj. promjena tog ustava. Tu postoje dva shvatanja. Prema jednom shvatanju takav ustav se mijenja jednostranim aktom monarha pošto je tako i donijet. Prema drugom shvatanju voljom monarha, pomoću oktroisanog ustava formiran je parlament, što znači da i u promjeni ustava treba da učestvuje parlament i monarh.

2. Ustavni paktovi (kompromisni ustav) - nastaju kao rezultat je rezultat saglasnosti monarha i parlamenta. Nemoguće je da se monarh i parlament saglase sa svim predloženim odredbama ustava. Zato dolazi do popuštanja i ustupanja sa jedne i druge strane u stvari do kompromisnog rješavanja. Ovako donijet ustav propisuje i način njegove eventualne promjene tj. revizije i takvi ustavi sa stanovišta njegove promjene spadaju u meke ustave. Međutim ima slučajeva da takav ustav ne predviđa postupak promjene. Tada narod učestvuje u promjeni ustava preko narodne skupštine – parlamenta.

3. Narodni ustavi ili demokratski ustavi, to su svi ustavi koje je donio narod kao svoj jednostrani akt na bilo koji način (referendumom ili preko predstavničkog organa tj. izabrane skupštine koja se naziva ustavotvorna skupština ili konstituanta.). Veže se za republikanski oblik vladavine (Ress – stvar, poublika- javnost; Republika = javna stvar). Ustavi doneseni od strane parlamenta spadaju u narodne ustave! Ovakvi ustavi su uglavnom dugotrajni, usvajaju se po strogo utvrđenoj formi, a njime je precizno i nedvosmisleno utvrđena revizija – promjena samog ustava, te su kao takvi kruti ustavi, tj. teško se mogu mijenjati, jer je taj postupak dosta „strog“ i teško ga je ostvariti. Jako je bitno naglasiti za narodni ustav da se njime definiše i uspostavlja načelo narodne suverenosti što ostale vrste ustava na čine (kao npr. oktroisani i kompromisni). Mnogi u svijetu ističu da je država

11

ustvari naziv za organizovani narod tj. narod je zajednica ljudi ujedinjenih i organizovanih kao društvena zajednica kroz državu.

SEKUNDARNA KLASIFIKACIJASve ustave prema sekundarnoj klasifikaciji svrstavamo u tri grupe:

a) formalno pravna podjela;b) sociološko pravna ic) političko pravna podjela.

a) Formalno pravna podjela (obuhvata 4 grupe sa po 2 para ustava) u koju spadaju:1. Nepisani i pisani - je jedna od najstarijih podijela i jedna od najpovršnijih podijela jer se ni

najmanje ne bavi suštinom ustava; neutemeljena je i ne smije se izjednačiti sa ustavom u materijalnom smislu; nepisani ustavi su običajni ustavi čije su norme nastale dugim nizom godina, a pisani ustavi su pravni ustavi; danas u svijetu ne postoje nepisani ustavi, osim Velike Britanije koja jedina nema pisani ustav (samo istočnjačke despotije su imale nepisane ustave).

2. Kruti i meki - krutost jednog ustava se mjeri koliko lako i jednostavno ili strogo i komplikovano se može mijenjati jedan ustavni akt. S tim u vezi *kruti ili čvrsti ustavi su svi oni koji se donose ili mijenjaju po posebnom postupku i pravilu koje je složenije nego što je postupak za donošenje zakona. Složenost postupka ogleda se i u tome da donosilac ustava za taj čin mora biti posebno izabran organ ili posebno ovlašten organ, zatim postupak izmjene strogo je preciziran i to samim ustavom.*Meki ustavi su za razliku od krutih oni koji se lako donose i mijenjaju po istom postupku i od istih ogana kao i zakon. To znači da se ovakvi ustavi donose i mijenjaju bez posebno propisanog postupka tj. donose se i mijenjaju po postupku kako se donosi i zakon. U praksi je malo ovakvih ustava te se jedva mogu naći uzorci kao npr. Ustav Narodne Republike Kine iz 1975. i 1978. godine. Neki teoretičari tvrde da meki ustavi i nisu ustavi u suštinskom značenju i ti teoretičari meke ustave svrstavaju u organske zakone.

3. Kodifikovani i nekodifikovani - *Kodifikovani ustav se sastoji od jednog jedinstvenog akta. To znači da je kodifikovani ustav onaj koji je integralno, istovremeno donsen i koji obuhvata skup normi koje čine cjelovit ustav. Takva je većina ustava u svijetu. *Nekodifikovani ustavi se sastoje iz dva ili više ustavnih akata koji su doneseni odvojeno i u različito vrijeme, oni tako odvojeni čine cjelinu te skupa sačinjavaju važeći ustav. Rijetki su ustavi koji se donose na takav način. Za primjer se može uzeti ustav Francuske koji je u toku 1875. godine od februara do jula donesen u tri navrata sa tri odvojena dokumenta. Međutim mnogi ustavi tokom svog postojanja postanu nekodifikovani. Kroz izvjesno vrijeme dođe do ukidanja nekih odredbi i donošenja novih putem amandmana ili ustavnog zakona, pa se u praksi primjenjuje nepromjenjeni dio ustava i amandmani ili ustavni zakon kao novi dio ustava. Takvih primjera ima mnogo od ustava Saveza Sovjetskih Socijalističkih Republika do ustava Sjedinjenih američkih Država.

4. Kratki i dugi - *Kratki su ustavi koji imaju do 100 članova; *srednje dugi su od 100 do 200 članova i dugi preko 200 članova. Najveći broj ustava u svijetu spada u srednju grupu. Kratki ustavi, kao po pravilu donose se u autokratskim režimima tj. to su oktroisani ustavi. Međutim tu postoji i izuzetak kao npr. ustav Sjedinjenih Američkih Država ima sedam članova, a demokratski je ustav. Najkraći ustav je donio Luj XVI u Francuskoj godinu dana prije revolucije 1788. godine. On je saopštio da će napisati ustav. Ugledni pravnici, vojni zapovjednici i drugi došli su da saslušaju svog gospodara i on je izdiktirao ustav: član 1. Francuska postaje ustavna država; član 2.sva vlast pripada monarhu i član 3. ovaj ustav stupa na snagu odmah. *Dugi ustavi su oni koji imaju preko 200 članova.

b) Sociološko - pravna podjelaPo ovoj podjeli ustave grupišemo u više skupina, a to su: nominalni i realni; normativni i

semantički; stabilni i gipki; statički i programski; očiti i prikriveni.1. Nominalni i realni ustavi - Suština ove podjele je u tome da li se ustav u praksi poštuje i

primjenjuje ili društveno socijalna zbilja ima svoja mjerila prema kojima živi, a ustav ostaje po

12

strani. *Nominalni ustavi su oni koji postoje samo po imenu, na papiru, a ne u stvarnosti. To su ustvari fiktivni formalni ustavi. *Realni ustavi su oni čije su odredbe, odn. norme u saglasnosti sa stvarnim i realnim društvenim odnosima.

2. Normantivni i semantički - *Normativni ustavi su oni koji se primjenjuju u društveno – političkoj stvarnosti tj. politička stvarnost je kod normativnih ustava u saglasnosti sa ustavnim normama. *Semantički ustavi su kao i normativni ostvareni i tu je stvarnost u saglasnosti sa ustavnim normama, ali za razliku od normativnih ustava, prališu i spječavaju svaku promjenu postojeće vlasti tj. semantički ustavi su neosporno stvarni, ali suviše snažno štite postojeće stanje vlasti i vrlo su bliski statičkim ustavima.

3. Stabilni i gipki - *Stabilni ustavi su u osnovi postojani i dugotrajni. Oni su opšteprihvaćeni od građana u jednoj državi. Malo je zahtijeva za njihovim promjenama. Ovakav stabilan ustav obezbjeđuje i stabilnost u državi. Primjer stabilnog ustava je Ustav Sjedinjenih Američkih Država iz 1787. gdine i Ustav Švajcarske iz 1874. godine i oba ustava su i danas na snazi. *Gipki ili fleksibilni ustavi lako se mijenjaju. Mnogi teoretičari kritikuju taj oblik i vid ustava.

4. Statički i programski - Ova podjela se zasniva na kriterijumu otvorenosti ili zatvorenosti prema novim idejama, procesima i odnosima u državi. Pa tako *statički ustavi su svi oni koji potvrđuju i zadržavaju postojeće stanje. *Programski su ustavi oni koji su u osnovi fleksibilni. Oni pružaju i daju mogućnosti uvođenja novih, državnih, društvenih, ekonomskih, socijalnih i drugih oblika formi i odnosa, ako su te promjeneu funkciji razvoja i napredka države i društvene zajednice u cjelini. Ovaj programski ustav ima bitne nedostatke i mane. To je relativno brzo stvaranje duplog kolosijeka u državi. Naime u državnim organizacijama i ustanovama, privrednim organizacijama i lokalnoj samoupravi donose se razna opšta i pojedinačna akta. Čestim izmjenama ustava dolazi do toga da odvaja ustav od aktuelne normativne i djelatnosti, a usklađivanje, pa još kada je često je dug posao.

5. Očiti i prikriveni - Osnovni kriterijum za ovu podjelu jeste jasnost, nedvosmislenost i potpunost utvrđivanja osnovnih ustanih i državotvornih poluga sistema kao nosioca političke i javne vlasti. *Ako se iz ustava jasno vidi koji su glavni nosioci vlasti, njihove funkcije, prava i obaveze, precizno utvrđivanje prava i sloboda građana, postojanje političkog pluralizma i dr. onda je takav ustav očit – stvaran. Ti ustavi su uvijek i kodifikovani. *Prikriveni ustavi su oni koji su suviše načelni, neprecizni, nepotpuni, ustvari, oni su suprotnost očitim ustavima. Prikirveni ustavi se najčešće donose u državama sa autokratskim režimom, bilo kao oktroisani, bilo kao ustavni pakt i po pravilu spadaju u kratke ustave.

c) Političko - pravna podjelaU ovu grupu spadaju: monokratski i diarhijski; federalni i unitarni; monarhijski i republikanski;

domaći i strani ustavi.1. Monarhijski i diarhijski ustav - *Monarhijski ustavi su danas sve rijeđi, a tamo gdje postoje njima

se utvrđuje jedan sistem u kome monarh – autokrata (car, kralj, knez, deespot, sultan, halif, šah, pučista, trijumirat, hunta) ima sam vlast. Danas u čistom obliku gotovo i da nema monokratskog državnog sistema. Ipak neke zemlje Južne Afrike i neke arapske zemlje imaju monokratski režim i ustav npr. Saudijska Arabija ima ovakav sistem. *Diarhijski ustavi su oni koji ustanovlajvaju dvovlašće (vlada dvojice), ali ne u klasičnom smislu, već nešto slično podjeli vlasti, na zakonodvanu, izvršnu i sudsku.

2. Federalni i unitarni ustav - to su oblici državnog uređenja. *Federacija je oblik složenog državnog uređenja, a *prosti oblik državnog uređenja je unitarna država. Tako da postoje feeralni i unitarni ustavi.

3. Monarhijski i republikanski ustavi - *Monarhijski oblik vladavine ima monarhijski ustav, a to su carevina, kraljevina, kneževina itd. *Republikanski ustav inauguriše smjenjivog, a ne nasljednog šefa države. Republike imaju predsjednike, koji su izborni, smjenjivi sa ograničenim mandatom.

4. Domaći i strani -* Najbolji ustavi su oni koji nastaju na domaćim iskustvima tj. domaći ustavi koji poštuju domaću tradiciju, kulturu, ekonomske i političke odnose. Ne primjenjuju se tuđa ustavna rješenja. *Strani ili tuđi ustavi su oni koji su nastali preuzimanjem djelimično ili u cjelini ustava iz

13

neke države čije bi društveno uređenje htjeli kopirati, a da se pri tome ne vodi računa o specifičnostima sopstvene države. Takav primjer su neke južno–američke države koje često ustavnim rješenjima kopiraju predsjednički ustavni sistem Sjedinjenih Američkih Država ili parlamentarni sistem Velike Britanije, pa ubrzo takvi ustavi propadaju i donose se novi.

8 Predustavni pisani politički i pravni dokumenti ustavnog karaktera

Prve klice ustavnosti nastale su s pojavom višeg stepena podjele rada, klasnih razlika, s pojavom sloja upravljača i sloja potlačenih, tj. s pojavom države. Ali, formalno, početak početak ustavnosti se, po nekim teorijama, veže za vrijeme pojave Hamurabijevog zakonika (Vavilon, oko 2000 godina p.n.e.), iako je tačnije vezati ga za period uspona robovlasničke države i procvat antičke (grčke) kulture i filozofije uopšte (7-4 vijek p.n.e.).

Period odn. druga faza predustavnog karaktera počinje donošenjem Velike povelje slobode (Magna charta libertatum) 1215. godine i završava se donošenjem prvih pisanih ustava 1653. i 1776. godine. U tom periodu od oko 560 godina doneseni su brojni pojedinačni pisani akti ustavnog karaktera i to mahom u Engleskoj. U tom periodu odvijali su se i snažni društveni procesi koji su doveli do buržoaskih revolucija i smjene sistema. Neki od tih faktora koji su bili glavne pokretačke snage i gurali su točak promjena su:- Ekonomsko-proizvodni faktori (Bili su u stalnom mijenjanju. Prvo je nestao robovlasnički način

proizvodnje, a na scenu stupila sitna robna proizvodnja. Feudalci postaju najviši stalež - gospodari zemlje, a seljaci se kao kmetovi vezuju za zemlju. Trgovina cvjeta i raste jaz između bogatih i siromašnih. Takvo stanje se morlo prevazilaziti pa počinje oslobađanje kmetova od vezanosti za zemlju, traži se ukudanje staleških privilegija, jača robna proizvodnja, odn. nagovještava senovo doba - novi vijek);

- Politički faktori (Javljaju se zahtjevi za boljom i demokratskijom organizacijom države. Despotizam i apsolutizam su već bili iživljeni, iako su i dalje bili prisutne velike imperije - carstva i kraljevstva. Javljaju se snažni pokreti za reorganizaciju i demokratizaciju vlasti i upravljanja. Prije svega traži se ograničenje apsolutne moći (vladara) monarha.

- Teorijsko-filozofska misao (I pored brojnih razlika u stavovima, zajedničke crte svih teoretičara bile su: da građani moraju biti slobodni, afirmisali su se određeni oblici upravljanja, vlade moraju biti pravedne, suverenitet pripada narodu, moć vladara se mora ograničiti,...);

- Veliki kulturni i civilizacijski pokreti (Naročito humanizam i renesansa uticali su na promjene koje su dovele do većih prava građana i njihovog društvenog položaja. Odbacuje se praznovjerje i nasilje, a afirmiše sloboda čovjeka i realizam življenja. Država ne smije biti čudovište, već organizacija po mjeri ljudi.);

- Revolucionarni i borbeni pokreti masa (Najavljuju promjene feudalnog apsolutizma).U takvim ekonomskim, političkim, teorijskim, kulturnim i revolucionarnim okolnostima

pojavili su se prvi pisani dokumenti ustavnog karaktera. Neki od prvih takvi dokumenata su:1. Velika povelja sloboda (Magna carta libertatum) usvojena je 1215. godine u Engleskoj i

predstavlja prvi pisani dokument u istoriji ustavnosti. To je zapravo ustavni sporazum koji su potpisali engleski kralj Džon (Jovan) bez zemlje i predstavnici engleskog plemstva – baroni. Tada se po prvi put ograničila apsolutna vlast monarha. Ova povelja je imala sve karakteristike ustavnog zakona, što se tiče sadržaja i pravne tehnike. Sadrži 63 člana svrstana u pet područja (poglavlja):a. Sloboda i nezavisnost crkve - crkva je postala potpuno slobodna na vjerskom području, zatim

su joj garantovana prava na zemlju i prihode kao i druga dobra;b. Imovinska i svojinska prava - ova prava dobili su slobodni ljudi (plemstvo, sveštenstvo i svi

drugi slobodni), dok ih oni ekonomski zavisni nisu tada dobili. Prava su se ogledala u zaštiti imanja (zemlje, šume, zgrada, stoke...). Utvrđuje se da se dužniku ne smije oduzimati zemlja i plodovi ako dužnikove pokretnosti mogu podnmiriti dug; da se trgovcima garantuje slobodna trgovina; da kraljevski službenici, policija i šerif ne mogu oduzimati imovinu bez naknade....

14

c. Lična prava i slobode - utvrđeno je da kralj i njegova izvršna vlast ne smiju nikome uskratiti pravo ili pravdu.

d. Obrazovanje Opšteg vijeća Kraljevine - ustanovljavanje Opšteg vijeća Kraljevine je nagovještaj stvaranja parlamenta. Vijeće su sačinjavali predstavnici svih struktura plemstva i sveštenstva, tako da su bili zastupljeni svi slobodni staleži iz svih grofovija. Vijeće je imalo osnovni zadatak da utvrđuje vrste i visinu dadžbina za potrebe Kraljevstva.

e. Kontrolni organ za primjenu Povelje - formiran je zvanični organ od 25 istaknutih plemića čiji je osnovni zadatak kontrola primjene Povelje.

2. Dušanov zakonik je donesen 1349. i dopunjen 1354. godine u feudalnoj Srbiji. Predstavlja drugi pisani dokument u svijetu koji ima elemente ustavnog akta, iako formalno nije bio ustavni akt, ali sadržajem veliki dio materijije koja se reguliše je ustavna materija. Njime je obuhvaćeno regulisanje pitanja o crkvi i religiji, državnom uređenju, vladaru i staležima, vojsci i čuvarima reda, sudovima i dr. Nekoliko puta je prepisivan, a najpoznatiji su Struški i Prizrenski prepisi

3. Červinjska i Jedlnjsko-Krakovska privilegija donesena je u Poljskoj 1422 i 1430 godine. To su akti ustavnog karaktera, a odnose se na lična prava i slobode. Donesena su u vrijeme buđenja novih shvatanja u Evropi i vode novom dobu, odn. napuštanju feudalizma i nagovještavaju kapitalističkog društva. Feuladci samim tim što su feudalci nemaju pravo da vlaaju. Ove privilegije počivaju u osnovi na teoriji o jednakosti ljudi. Izričito se naznačava da ne može niko biti zatvoren (utamničen) ako to nije na zakonu osnovano.

4. Peticija o pravima (Petition of Right) usvojena je 1628. godine. Predstavlja dalju razradu Magna carte libertatum. Precizirana su i proširena neka imovinska pitanja (kralju su uskraćena prava da bez Parlamenta može uvoditi nove poreze). Pojačana je zaštita ličnih prava (Peticijom je utvrđeno da niko ne smije biti uhapšen i zadržan u zatvoru bez sudske presude).

5. Sporazum naroda usvojen je 1647. godine u Engleskoj. Bio je dalja potvrda učvršćenja Parlamenta Engleske. Prvi put se pominju domovi parlamenta. Uvodi se kategorija naroda u sistem upravljanja državom (preko Parlamenta)

6. Zakon o nepovredivosti čovjekove ličnosti (Habens corpus act) donesen je 1679. godine. Ovim aktom je pretežno utvrđeno područje krivičnopravne zaštite građanina. Izričito je zabranjeno proizvoljno (nezakonito) hapšenje bez sudskog naloga i zadržavanje u zatvoru bez valjanih dokaza o krivici, zabranjuje se i ustrazi i postupku bilo kakvo maltretiranje građana. U svemu se zahtijeva primjena objektivnog prava.

7. Zakon o ujedinjenju (Act of Union) iz 1707. godine ustavnog je karaktera i odnosi se na stvaranje jednog novog državno-pravnog subjekta Ujedinjenog kraljevstva Velike Britanije od tadašnjih država - Engleske i Škotske. Ovim zakonom je uspostavljen parlamentarni sistem sa tačno utvrđenim položajem i ulogom krune.

Svi navedeni akti, neposredno, su ustavnog karaktera, ali ni jedan, pa ni svi skupa nisu formalnopravno pisani i kodifikovani ustav. Oni su siguran i kvalitetan teorijski osnov za ulazak u ustavnu fazu - donošenje prvih ustava.

9 Prvi pisani ustavi

Prvi pisani ustavi nastaju u 17. vijeku, a prava era nastanka pisanih ustava je 18. vijek, sa novim društvenim promjenama, a samim tim, i nestankom feudalizma. Društveni uslovi, koji su glavni faktor nastajanja prvih ustava su: buržoaskodemokratske revolocuje, industrijske revolucije, promjene u proizvodnji, podizanje kulture i prosvijećenosti kao i uticaj nove buržoaske radničke klase.

Sve do Bečkog kongresa 1815. godine ustavi su donošeni neobavezno, a nakon toga su se države složile da donose ustave, mada ne prisilno, jer niko spolja nije mogao prisiliti državu da donese ustav, ali se od takvih režima dosta zaziralo.

Uobičajno je da se za prvi ustav smatra ustav Virdžinije iz 1776. godine (za vrijeme Tomasa Džefersona donesen), ali ako uzmemo u obzir klasifikaciju nastanka tj. tri bitna elementa – da je ustav

15

pisan, da je kodifikovan, i da ga je donijelo posebno izborno tijelo (parlament), onda je to po većini teoritačara Kromvelov ustav iz 1653. godine, donesen u Engleskoj.

Neposredno nakon američke buržoaske revolucije i u Francuskoj se donosi osnova za prvi francuski ustav, a to je Deklaracija prava čovjeka i građanina iz 1789. godine, formiranjem Ustavotvorne skupštine, za vrijeme revolucionarnih vrenja. Nakon dvije godine 1791. godine donesen je prvi ustav u Francuskoj, koji je u potpunosti, u prvom dijelu, prepisao Deklaraciju prava čovjeka i građanina, a drugi dio je normativni.

* Švedska postoji još od vremena Vikinga i nikada nije bila okupirana. Parlamenat (Riksdag) je prvi puta bio okupljen 1435. godine, a već 1634. godine postoji ustav koji određuje ovlasti državnog tijela.

10 Ustavni ciklusi u zemljama građanske demokratije

RAZVOJ USTAVNOSTI U VELIKOJ BRITANIJI

Postoje različite teorije u ustavu Velike Britanije, ali bez sumnje Ujedinjeno Kralčjevstvo ima pisani ustav, ali on nije kodifikovan, tj. ne nalazi se u jednom aktu.

Početkom XIII vijeka pojavljuju se prvi pisani dokumenti ustavnog karatkera kojima se ograničava vlast monarha i stvara moderniji i humaniji politički i društveni sistem. To su sljedeći akti:- 1215. Magna charta libertatum – Velika povelja slobode- 1628. Petition of Rights – Peticija o pravima- 1679. Habeas Corpus Act – Zakon o nepovredivosti čovjekove ličnosti- 1653. Kromvelov ustav (42. člana), proglašenje republike- 1689. Bill of Rights – Zakon o pravima

Za Englesku se kaže da je majka parlamentarizma, a za Francusku – majka ustavnosti. Pravi razvitak ustavnosti u Velikoj Britaniji počinje nakon buržoaske revolucije u XVIII vijeku, vijeku prosvećenosti, razvoja ljudskih prava i sloboda.

RAZVOJ USTAVNOSTI U SAD-U

Krajem XVIII vijeka dolazi do konstitucionalizacije ljudskih prava i sloboda. XVIII vijek i prva polovina XIX vijeka su period prvih revolucija, sticanja državnih nezavisnosti i period procvata ustavnosti.

Prvi ustav na tlu Sjeverne Amerike donijet je u vrijeme borbe za nezavisnost (godine1781. donesen je prvi Konfederalni ustav). Do sredine XVIII vijeka osnovano je 13 kolonija koje su se počele formirati kao nezavisne države. Zbog sukoba sa Velikom Britanijom i težnje da se potpuno oslobode uticaja Velike Britanije, Kongres donosi Deklarciju o nezavisnosti svih trinaest kolonija. Godine 1787. ustavotvorna skupština usvojila je Ustav SAD, u Filadelfiji, kojim je ustanovljena federacija. Taj ustav je i dan danas na snazi, ima sedam članova, dosta je kratak, ali i krut, jer ima najduže trajanje na svijetu. Ustavom je ustanovljen predsjednički sistem koji je postao dosta stabilan, što se vidi i iz činjenice da su za tako dug period bile male promjene ustava, i svega dvije jače ustavne krize.

11 Razvoj ustavnosti u Francuskoj

Francuska je po svom ustavnom i političkom uređenju dosta specifična. Izvedene su četiri revulicije, tri puta se smjenjivala monarhija i republika, izvršena su dva državna udara i uspostavljeno

16

je pet republika. Za posljednja dva vijeka u Francuskoj je doneseno 16 ustava, i promjenjeno 327 vlada. Francuska je tipičan predstavnik višepartijskog sistema.

Skupština staleža je bila trodomna: plemstvo, građanstvo, sveštenstvo.*1789. gine - prekretnica je bila Francuska buržoaska revolucija; povod te revolucije: III stalež se proglasio za Narodnu skupštinu (predstavnici naroda). U toj revoluciji oboren je srdnjevijekovni apsolutistički sistem.*1791. godine - prvi Francuski ustav, nastao voljom i saglasnošću naroda i monarha, iako je zadržana monarhija, došlo je do velikog ograničenja vlasti monarha; ujedno i smrt kralja Luja XVI i Antonete. Francuska skupština sudila je za veleizdaju i tada nastaje i institut poslaničkog imuniteta.*1792. godine formirana je prva republika; ubijen kraljjer učestvuje u djelu veleizdaje i oziva strane sile da porobe Ferancusku; počinje Jakobinski teror (1793-1794, vođa jakobinaca je Robespjer tzv. "nepotkupljivi").*1793. godine - Montanjarski ustav - drugi ustav Francuske, utvrdio je ekonomska i socijalna prava i slobode, idejna vođa bio Ž.Ž. Ruso; ustavom se uspostavlja skupštiniski sistem vlasti i narodna suverenost; specifičan je akt koji nikada nije primjenjen; konvent je donioodluku o suspenziji ovog ustava 10. oktobra 1793. godine. *1795.godine - Direktorijalni ustav – suština je → sukob između revolucionara jakobinaca i živandinaca (predstavnika krupnoga kapitala); ojačava izvršnu vlast (5 direktora)*1798. godine - Konzulski ustav (Napoleon);*1799. godine - prvi državni udar, kada je general Napoleon Bonaparta suspendovao sve državne organe, a vlast je ojačana stvaranjem konzula (privremeni konzulat)*1802. godine - Napoleon se proglasio za doživotnog konzula*1804. godine - Napoleon je proglašen za cara. *1814. godine - pad Napoleona, počinje restauracija feudalizma, donosi se Ustavna povelja; na presto se vraćaju burboni (Luj XVIII, rođeni brat Luja XVI, a poslije njega Šarl X, treći brat...)*1830. godine - izbija Julska revolucija koja je nastavak Buržoaske revolucije; Šarl X je dva puta za redom raspuštao skupštinu; zbačen je sa vlasti, a na prijesto je doveden Luj Filip - nazvan kraljem građaninom - na vlast ga je dovela buržoazija; ustavnim promjenama se oslabljuje moć vladara da raspusti skupštinu; usostavlja se orleanski parlamentarizam (ministri odgovaraju i pred kraljem i pred parlamentom).*1830-1848. godine - period konstitucionalnosti, jačanja građanske klase, jačaju znakovi parlamentarizma.*1848. godina - izvedena je treća „februarska revolucija“ koja je imala elemante radničke revolucije; ponovo se uvodi republika (počinje režim II republike); na vlast dolazi sinovac Napoleona, Luj; borba za parlamentarni sistem*1852. godine - Luj Napoleon proglašava se za cara i ukida republikansko uređenje; počinje period II Carstva.*1870. godine - počinje rat u Evropi između Francuske i Pruske; pad Napoleona III*1871. godine - Pariska komuna, četvrta revolucija.*1875. godine - donesen je Ustav III francuske republike; većinu u skupštini imali monarhisti; Republika sa dvodomnim parlamentom, vlada odgovarala i prvom i drugom domu; ovaj period traje sve do I svjetskog rata, on je period socijalizacije.*1875-1940. godine - u Francuskoj su česte promjene vlada, promijenila je za taj period 110 vlada*1940. godine - okupacija Francuske od strane Njemačke*1946. godine - Ustav IV Republike, ojačana je pozicija izvršne vlasti*1958. godine - Ustav V Republike koji važi i dan danas; po njemu Francuska je unitarna država, sa kombinacijom predsjedničkog i parlamentarnog sistema.

Razvoj ustavnosti kod drugih država:*1831. godine - Belgijski ustav – uvode tragove parlamentarnog sistema.*1848. godine - Mađarska revolucija - Austrija preživljava teške trenutke jer ne može da riješi nacionalno pitanje sa Mađarima.

17

*1919. godine - Ustav Vajvarske republike (Njemačka).*1931. godine - ustav Španije i 1921. godine - ustav Austrije, uvode instituciju Ustavnog suda - to je period učvršćivanja parlamentarne vlasti.- od 30-ih godina period diktature.*1935. godine - Poljska donosi ustav (sadrži diktaturu da je predsjednik odgovoran pred Bogom i pred istorijom).- u Njemačkoj i Italiji fašizam - uništavanje ljudskih prava.- nakon I svjetskog rata period socijalističkih ustavnosti, ukidanja privatne svojine, ogrinačavanje ljudskih prava i sloboda.*1924. godine - prvi ustav SSSR.*1936. godine - Staljinov ustav.*od 90-tih godina XX vijeka - u Evropi vraćanje na liberalno-demokratsku ustavnost.*1948. godine - ustav Italije.*1949. godine - Ustav u Njemačkoj (prekid sa fašizmom).*1976 Portugalija, 1978. Španija, izlaze iz fašizma.- široka paleta ljudskih prava i sloboda.- vraća se federalni sistem u Njemačkoj.- izvršeno niz riješenja za jačanje izvršne vlasti (pogotovo u Francuskoj gdje su često padale vlade).- kraj 80-tih, talas kraha socijalističkih ustavnosti u Istočnoj Evropi.*1993. godine - Rusija donosi ustav.

II CIKLUSPoslije I svjetskog rata nastaje razvoj ustavnosti socijalističkih zemalja i traje sve do 90-tih

godina 19. vijeka. Socijalistički poredak ubrzo se počeo pretvarati u autokratski režim u kome je jednopartijska državna vlast bila praktično bez javne kontrole. Karakteristike: vlast jedne stranke, radni narod, radnička klasa, društvena svojina, ograničenost ljudskih prava i sloboda, totalitarni poredak.FAŠISTIČKI POREDAK – u zemljama Istočne Evrope. Države su razvile autoritarnu ustavnost (Poljska 30-tih godina 19.vijeka).- Poslije rata – demokratski ustavi; radikalni raskid sa fašizmom i ojačavanja izvršne vlasti.

Razvoj ustavnosti u Francuskoj i ustavni ciklusi u svijetu:

Konstitucionalizacija ljudskih prava i sloboda Razvoj liberalno-demokratske ustavnosti (karakteriše ga razvoj ljudskih prava; "orleanski

parlamentarizam" = ministri odgovaraju i pred Bogom i pred parlamentom- do sredine XiX vijeka traje period konstitucionalizacije i liberalno-demokratske ustavnosti Razvoj parlamentarizma (druga polovina XIX vijeka); to je period postepenog razvoja- između dva svjetska rata dolazi do novog cilklusa - trećeg, a to je razvoj socijalističke ustavnosti i

traje sve do 90-tih godina XX vijeka kada se obnavlja liberalno-demokratska ustavnost; karakterišu ga: društvena svojina, ograničavanje ljudskih prava i sloboda, razvoj totalitarnog sistema...

Racionalizacija Raskid sa fašizmom (nakon II svjetskog rata u kapitalističkim zemljama koje su bile fašističke

dolazi do obnove socijalizma)

12 Ustavni razvitak Jugoslavije prije Drugog svjetskog rata

USTAVNI RAZVOJ ZEMALJA KOJE SU UŠLE U SASTAV DRŽAVE SHS

Bosna i Hercgovina je bila turski pašaluk sve do 1878. g. Te godine održan je Berlinski kongres, kada je odlučeno da BiH pripadne Austrogarskoj. Pred I svjetski rat (1908. godine),

18

Austrougarska anektira BiH. Tako je BiH postala sastavni dio Austrougarske sa približno istim ststusom autonomije koju je imala Hrvatska.

Ustavni razvoj Srbije počinje istovremeno kada je počeo organizovani otpor turskoj vlasti i kada je bilo izvjesno da nastaje država Srbija. Nakon Prvog srpskog ustanka 1804. godine i nakon vidnog uspjeha prišlo se formiranju državnih organa tj. organizacije vlasti. Prvi ustav se donosi tek 1835. godine (zbog načina vladavine Miloša Obrenovića nije donešen prije), zvao se Sretenjski, ali ga nisu prihvatile Austrija, Rusija i Turska sve do 1838. godine, koji je prihvatio Carigrad. Srbija dobija novi ustav 29. juna 1869. godine, donijela ga je Velika narodna skupština, i dobio je naziv Namjesnički ustav. Nakon Namjesničkog Velika narodna skupština je donijela novi demokratski ustav 1888. godine. (nakon njega vraćen je ustav iz 1869. godine, pa 1901. godine je izdat oktroisane od strane Aleksandar Obrenovića, pa je Petar I Karađorđević vratio ustav iz 1888. godine koji je trajao sve do ujedinjenja 1918. godine).

Na samom početku Prvog svijetskog rata Skupština Kraljevine Srbije 7. decembra 1914. godine u Nišu usvaja tzv. Nišku deklaraciju o ciljevima rata, u kojoj izričito stoji da će se Srbija boriti ne samo za očuvanje države Srbije, već da će se boriti i za oslobođenje i ujedinjenje i stvaranje zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca. Stvaranje zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca potrvrđeno je definitivno Krfskom deklaracijom 1917. godine.

Godine 1914. - Prvi svjetski rat → stvoren je jugoslovenski odbor koga čine predstavnici Kraljevine Srbije i Austougarske monarhije. Srbija je imala za cilj oslobađanje i ujedinjenje južnoslovenskih naroda (pretežno Srba, Hrvata i Slovenaca). Po okončanju rata, oktobru 1918. godine stvoreno je predstavničko tijelo južnoslovenskih naroda. Do ujedinjenja je došlo u novembru 1918. godine, prisajedinjenjem Crne Gore i Vojvodine Kraljevini Srbiji. Južnoslovenski poslanici u parlamentu proglasili su državu Slovenaca, Hrvata i Srba (teritorija BiH, Hrvatske i Slovenije).

Ujedinjenje države Slovenaca, Hrvata i Srba i Kraljevine Srbije u jenu državu → u Beogradu 01.12.1918. godine kralju Aleksandru predata je adresa sa željom da se živi skupa. Ali prvi ustav donesen je znatno kasnije zbog pitanja razgraničenja i državnog uređenja. Na vanjskom planu trebalo je utvrditi granice nove države i dobiti međunarodno priznanje, a na unitrašnjem izvršiti teritorijalnu organizaciju države. Pitanje državnog uređenja je i bio ključni razlog raspada ujdinjene države.

Privremeno predstavništvo pripremilo je nekoliko važnih zakonskih i drugih akata, a najznačajniji je bio Zakon o izboru narodnih poslanika za Ustavotvornu skupštinu države SHS. Ovim Zakonom je uvedeno opšte biračko pravo. Izbori za Ustavotvornu skupštinu su održani u novembru 1920. godine. Problem je bio jer se pojavilo dosta stranaka koje su predlagale različita državna uređenja. Kralj je insistirao da ostane monarhija, od poslanika je tražio da polažu zakletvu. Hrvatska seljačka stranka se zalagala za federaciju. U skupštini su najviše mjesta dobile: Jugoslovenska demokratska stranka, Narodna radikalna stranka, komunisti i Hrvatska seljačka stranka, ali niko nije imao apsolutnu većinu (najviše je imala Jugoslovenska demokratska stranka, 92 poslanika).

Ustavotvorna skupština Kraljevine SHS, nakon sedmomjesečnog zasijedanja, donijela je prvi Ustav na Vidovdan 28. juna 1921. godine (ustav su izglasale radikalna stranka i muslimanski živalj iz džemijatskog sastava tj. zajednice).Po Vidovdanskom ustavu:- ideja o jednom troimenom narodu, „jedan narod sa tri plemena“, ustav potvrđuje postojanje

„srpskog-hrvatskog-slovenačkog jezika i narodnosti“;- država je unitarnog uređenja;- orleanski parlamentarizam;- Narodna skupština je bila jednodomni zakonodavni organ;- kralj je postavljao sudije;- ministarski savjet odgovara skupštini i kralju

Ovakvo ueđenje nije prihvatila Hrvatska seljačka stranka te od samog početka počinju trzavice na relaciji Beograd - Zagreb. Period od kraja 1927. do polovine 1928. godine protekao je u oštroj borbi opozicije i Vlade, a naročito sa strankama tzv. Hrvatskog bloka. Sve kulminira i dolazi do atentata u Skupštini (na Stjepana Radića, predstavnika Hrvatske seljačke stranke). Kralj Aleksandar to koristi, raspušta Skupštinu i uvodi diktaturu, koja je trajala dvije godine.

19

Početkom oktobra 1929. godine kralj je donio Zakon o nazivu i podjeli kraljevnine na upravna područja. Država je dobila ime Kraljevina Jugoslavija i podijeljena je na 9 banovina. Banovine dobijaju imena bez etničkog kriterijuma, po rijekama (Vrbaska Banovina).

Ali to nije moglo dugo da traje, te je Aleksandar Karađorđević 3. septembra donio Oktroisani ustav Kraljevine Jugoslavije koji se temelji na istim osnovama kao i ustav iz 1931. godine (država je nasljedna i ustavna monarhija, građansko-demokratskog tipa → ukunut je parlamentarizam, ministri su odgovarali samo kruni, kraljeva ovlaštenja su velika, skupština je bila dvodomna - parlament i senat, a što se tiče ljudskih prava ona su sužena i redukovana).

Nakon pogibije Aleksandra Karađorđevića 1934. godine u Marselju, zemlja je opet u krizi, na presto je stupilo tročlano namjesništvo - predsjedništvo. Zemlja počivala na strahu zbog italijanskih pretenzija na Dalmaciju, Njemačkih na Vojvodinu...

Relacija Beograd-Zagreb se sve više udaljava, pa se 1939. godine donosi i Uredba o Banovini Hrvatskoj koja joj je potvrđivala teritorijalnu autonomiju i zakonodavnu vlast.

Od 1937-1938. godine vode se pregovori o ustavnom redefinisanju. Namjesništvo je 1939. godine donijelo reviziju Septembarskog ustava i Uredbu o Banovini Hrvatskoj (od Savske i Primorske banovine sa nekim srezovima u Bosni). Tom uredbom banovina stiče visok stepen autonomije, dobija svoj Sabor. Uredba predstavlja začetak federalizacije zemlje, ima veliku teritoriju i jedina je bila organizovana etnički.

13 Ustavni razvitak Jugoslavije poslije Drugog svjetskog rata

Godine 1941. raspad države, kapitulirala i okupirana od strane fašističke Njemačke. Za vrijeme rata izdvojio se partizanski pokret i njegova komunistička partija.

Početkom II svjetskog rata, kralj je proglašen punoljetnim i sa vladom napustaju zemlju.... 1942 formiran je AVNOJ kao vrhovni organ revolucionarne vlasti u Jugoslaviji, tijelo za

vršenje zakonodavne funkcije na oslobođenim teritorijama Centralni organi vlasti definitivno su formirani 1943. (AVNOJ), Drugo zasjedanje u Jajcu 29.

novembra 1944. godine - sporazumom Tito – Šubašić (Tito postaje predsjednik Nacionalnog komiteta

Jugoslavije), u Beogradu je odlučeno da se formira zajednička vlada i da kralja Petar II ustavnim aktom imenuje kraljevsko namjesništvo, ali uz dogovor sa predsjednicima obe vlade (kraljevske vlade u izbjeglištvu i nacionalnog komiteta na tlu Jugoslavije)

Godine 1945. obe vlade podnose ostavku (Kraljevska vlada, i nacionalni komitet) i nakon dva dana formirana je zajednička, jedinstvena Privremena narodna vlada, a iste godine formirana je i Ustavotvorna skupština. Došlo je do ukidanja rada stranaka. Demokratska (Srbija) i Seljačka (Hrvatska) nisu ni učestvovale na izborima. To su bili tzv. „ćoravi“ izbori.

1945. godine - izbori za ustavotvornu skupštinu i Prvo zasjedanje Ustavotvorne skupštine koja je donijela Deklaraciju o proglašenju Federativne Narodne Republike Jugoslavije. Tom deklaracijom je i formalno prestala Kraljevina Jugoslavija i Ustav iz 1931. godine. Poslije II svjetskog rata Jugoslavija od unitarne države (republike) postaje federacija. DFJ = do I ustava; FNRJ poslije I ustava, sastoji se od 6 republika i 2 pokrajine...

1946. godine - Ustavotvorna skupština je donijela prvi Ustav nove Jugoslavije u kojem ona postaje FNRJ, koja je obuhvatala šest republika. Ponovo dolazi do problema uspostavljanja državnog uređenja. Komunistička stranka je izbacila sve druge stranke iz Narodnog fronta. Tito postaje doživotni predsjednik, uveden je skupštinski sistem vlasti, a centralni organi vlasti su bili: - Narodna skupština FNRJ- Prezidijum skupštine FNRJ (ukida se 1953. godine)- Vlada FNRJ

1953. godine - Ustavnim zakonom uvedeno socijalističko samoupravljanje

20

Godine 1963. - donesen je novi ustav koji uvodi prvi funkciju predsjednika, Jugoslavija se postepeno konfederalizuje, budi se nacionalizam kako umire socijalizam, uvedena je petodomna skupština, država dobija naziv SFRJ, uveden je Ustavni sud.

1968. godine - amandmani uvode koncept konstitutivnosti 1971. godina - čini prekretnicu - sa saveznog nivoa prelazi se na republički i pretvaranje SFRJ

u konfederaciju, značajan prenos nadležnosti sa saveznog nivoa na republički; koncept nacionalnog ključa; politički sistem: Skupština SFRJ sastavljena je od dva vijeća: Savezno vijeće i Vijeće republika i pokrajina. Savezno vijeće pokriva 220 delegata koje su neposredno birali građani po ključu: 30 delegata iz svake republike i po 20 iz svake pokrajine (paritetna /jednaka/ zastupljenost).

Godine 1974. - ovaj ustav je jedan od najlošijih ustava na svijetu (imao 435. člana), definisao je Jugoslaviju kao SFRJ sa šest republika i dvije autonomne pokrajine. Vlast je apstraktno određena. Svi savezni organi sastavljeni proporcijonalno. Savezna skuptina sastavljena od dva doma (30 poslanika iz svake republike i 20 iz svake pokrajine). Odluke se donosile konsenzusom (društvenim dogovoranjem). Predsjedništvo SFRJ imalo je ulogu kolektivnog šefa države. Brojalo je devet članova, osam predstavnika, svake republike i pokrajine, i deveti član, predstavnik komunističke partije, a do 1980. godine postojao je dualitet, dakle pored Predsjedništva bio i individualni predsjednik Republike.

1986. -1987. g. velika finansijska kriza, razvoj nacionalizma, veliki talas nezadovoljstva Na vlast dolazi Slobodan Milošević Promena ustava Srbije nije bila moguća bez saglasnosti pokrajina. Autonomne pokrajine su

mogle da mijenjaju svoje ustave neovisno od ustava republika, a republike nisu mogle bez saglasnosti autonomnih pokrajina

dopuniti....

14 Jugoslovenski federalizam i raspad SFRJ

Saveznu državu SFRJ činilo je šest republika: BiH, Srbija, Makedonija, Hrvatska, Slovenija Crna Gora i Makedonija i divije pokrajine: Vojvodina i Kosovo. Republike su imale sva obilježja države, sve više su se udaljavale od federacije, stvarajući uslove za potpuno osamostaljenje. I pokrajine su se izdigle na nivo država. Od 1946. - 1990. godine teče razgradnja SFRJ sa prenosom ovlaštenja na republike. Sve republike i pokrajine su 1946. godine donijele svoje ustave.

Kriza 80-tih, i 90-tih dovodi do eksplozije socijalizma. Godine 1987. SFRJ ulazi u tešku finansijsku krizu. 80-ih godina Jugoslavija se bori sa nacionalizmom na Kosovu po Ustavu iz 1974. godine i njegovoj odredbi po kojoj narod ima pravo na samoopredjeljenje. Na vlast dolazi Slobodan Milošević, mijenja se ustav Srbije. Donose se 1989. godine ustavni amandmani na Ustav Srbije i dolazi do smjene vlasti. Ustavna koncepcija SFRJ i položaj republika i pokrajina doveli su do dezintegracije SFRJ koja se konačno raspala 1992. godine*1991.godine u BiH raspisan je referendum na kome više-manje pobjeđuju nacionalne stranke, a u martu 1992. stvoren Ustav RS.

Ideja o otcjepljenju pokrajina, o njihovom suvernitetu uglavnom je razlog raspada SFRJ i krvavih sukoba.

15 Državni suverenitet

Država je zajednica ljudi na određenoj teritoriji sa suverenom vlašću. Ljudi i teritorija su materijalni pojmoni, za razliku od suverenosti koji je pravni pojam. * suverena vlast = najviša vlast (imamo dva pojma, lice i naličje iste stvari):

- državni suverenitet → ako je jedna vlast najviša, najviša je u jednoj državi (postoje i lokalne, i crkvene , i ... vlasti). Državni suverenitet - nezavisnost vlasti tj. nezavisna je od druge vlasti.

- suverenost → pitanje: odakle u državi najviša vlast potiče, tj. ko je suveren u jednoj državi?

21

Termin suverenitet ima svoj korijem u novolatinskoj riječi - supremus, što znači vrhovni, najviši. To predstavlja subjekt koji je najviši, vrhovni u svojoj oblasti dijelovanja i predstavlja najvišu vlast.*Žan Boden 1576. godine u djelu Šest knjiga o republici, prvi put upotrijebio je riječ suverenost, koji veže za feudalni poredak i stalešku monarhiju. "Država je vladavina mnogih porodica sa suverenom vlašću" → kojih porodica? - pa plemstva.*Tomas Hobs (u knjizi Levijatan - čudovište), takođe je spomenuo riječ suverenost.

Međutim, imali su drugačije teorije, Boden je smatrao da onaj koji je suveren mora da poštuje neka pravila, a Hobs suprotno.

Suverenost određuje državu – državna vlast je najviša, nedjeljiva, nezastariva i neprekidna. Najviša državna vlast znači da je nezavisna od drugih sila i najviša u svojoj državi. Država ne smije biti podrvrgnuta ničijoj vlasti sa strane (izvana, od drugih država i organizacija), što znači da je suverena prema vani, na unutrašnjem planu (unutar države). Državna vlast se izdiže iznad bilo koje druge (organizacija, institucija, grupa i pojedinaca), pa je ta vlast suverena i u državi. Država mora biti nezavisna od bilo kakve vanjske vlasti, jer je samo tako ravnopravna sa drugima. Nezavisnost je glavni sadržaj suveriniteta.

Pojam suveriniteta veže se pretežno za državu, zatim za narod, tako da danas, praktično i nema ustava u svijetu koji manje ili više ne usvaja načelo narodne suverenosti. Suverenitet vrši država, njeni organi: skupština, vlada, šef države, a ne narod.

Pitanje državnog suvereniteta je posebno značajno kod složenih država. Osnovno je pitanje ko su subjekti – nosioci suvereniteta: konfederacija ili države članice, federacija ili države članice, odnosno federalne jedinice.

U federacijama se često može desiti da o promjeni ustava odlučuje narod, ali da veliki broj federalnih jedinica mora da se složi sa promjenom. U federalnim državama moguća su različita riješenja: da suverenitet pripada federaciji, zatim državama članicama i da suverenitet dijeli federacija i države članice.

U unitarinim državama suverenitet ima država ili narod. Većina ustava u svijetu reguliše pitanje suvereniteta i najčešće prihvata načelo narodne suverenosti. Primjer za to su: Ustav Republike Francuske, Belgije, Italije, Ruske Federacije, FNRJ, SFRJ i dr.

POJAM - Znači najvišu i neograničenu vlast, što znači da je ona jedinstvena, neodgovorna, stalna i neotuđiva. Druga tvrdnja teoretičara – Suverena vlast je ona koja nema, ne poznaje i ne trpi nad sobom višu vlast. Utemeljena je podijela djelovanja suvereniteta prema vani i prema unutra. Svrstan je u dva bitna pravca: državni i narodni suverenitet. Danas se više prihvata narodni suverenitet koji je prema svome osnivaču Rusou – izražen u opštoj volji naroda. Nedjeljiv je i neprenosiv. Bitno je kakav se to suverenitet primjenjuje. Ko je nosilac suvereniteta: narod ili država, država u ime naroda ili parlament u ime naroda.

SADRŽAJ SUVERENITETA je ono što se njime želi postići kao i njegovi bitni vidovi dijelovanja. Suverenitetom se želi nešto od nekoga zaštititi, odnosno suveren želi biti najviši sudija - nadređen svima i svemu što se nalazi niže na ljestvici. Prema tome nosilac suvereniteta je apsolutni gospodar svega postojećeg, vidi i ne vidi, ima ili nema. Teorija suvereniteta dopušta suverenu (monarhu, državi, narodu) da je iznad drugih, da je nezavisan neograničen i da mu je vlast nedijeljiva.

16 Teorije o suverenitetu - 1871.Istorijska i društvena dimenzija suverenosti-Suverenitet se proučava u okviru ustavnog

(državnog) prava, teorije države i prava i međunarodnog javnog prava. Sve do polovine 16. vijeka odnosno do pojave teorije o suverenitetu Žana Bodena malo i nepotpuno se pisalo o suverenitetu i sve se uglavnom svodilo na terorije od državnoj vlasti i o položaju ulozi i pravima šefa države.

22

Društveni uslovi u svim istorijskim fazama razvoja ljudskog društva uticali su na pojavu i razvoj teorija o suverenitetu, tako se u jednom vremenu sverenitet vezao za nebo i nebeske sile (boga), drugi put se veže za zemlju i božanske predstavnike na zemlji zatim za monarha, pa za državu i na kraju za narod.

2.Najstarija teorija o suverenitetu - suverenitet boga. Potiče još iz vremena stare egipatske države i kulture (4. vijek p.n.e) – suveren je bio onaj ko je najviši, ko je nedodirljivi najači, a to je bog. Na zemlji je bio apsolutni vladar faraon, kao sin boga sunca (boga Ra) i imao je neograničenu vlast, manju samo od boga. Dakle, bog je bio suveren, a u njegovo ime na zemlju (u državi) suveren je bio faroan (kralj, šef države).

3.Starogrčke teorije o suverenitetu – Grčka filozofska i pravna misao obuhvatala je sve važnije oblasti čovjekova življenja. Posebno je posvećena pažnja teorijsko iznalaženju najboljih oblika državnog uređenja i njihovo upoređivanje sa postojećim na čemu su najviše radili filozofi Platon i Aristotel koji su uočili da u apslolutističkom tipu država postoji vrhovna i neograničena vlast pojedinca (teokrata, despota autokrata, monarha), a u u demokratskom tipu država vlast su imali slobodni građani i sam narod. Platon smatra da je suveren vladar i sloj oko njega i zato on utvrđuje da ne može svako biti vladar, već da državom moraju upravljati filozofi (učeni ljudi) jer su oni spoznali uzrok i smisao svega što postoji, pa će oni stoga o svemu što se tiče države najbolje odlučivati. Aristotel polazi od tvrdnje da je čovjek državotvorno biće (zoon politicon) i da može opstati samo u državi, a to znači da mora prihvatiti državu kao svog zaštitnika. Država je autarhična zajednica nezavisna od svih, sa svojom najvišom vlašću. Zato je prema Aristotelovoj teoriji kraljevstvo (monarhija) najbolje državno uređenje u kome postoje zakoni. Aristotel tvrdi da su zakoni suvereni, ali pošto ih uglavnom donosi vladar on je nosilac suvereniteta.

4.Teorije o suverenitetu u starom Rimu - Vlast u starom Rimu (najduži period) imali su rimski magistrati–imperium. Dominat (Domi) se javlja kao diktatura imperatora, a imperator je „gospodar i bog“ (dominus et deus), jer „sve što se njemu sviđa ima snagu zakona“ (quidquid principi placuit habet legis vigorem). Suverenitet pripada u cjelini imperatoru (caru), šefu države.

5.Srednjovjekovne teorije o suverenitetu – U srednjem vijeku od XII-XVI vijeka pojavilo sve više teorija: Prvo su se javili legisti koji razvijaju teoriju o tome da je samo država suverena. Zatim se javljaju teokrati – koji razvijaju teoriju o natprirodnom božanskom pravu, prema kome kraljevska vlast dolazi neposredno od boga, gdje vladara kao svog izaslanika postavlja sam bog i taj je samo bogu odgovoran. Treći su bili kanonisti (crkveni teoretičari) koji razvijaju teološku teoriju, prema kojoj načela vlasti dolaze od boga, ali izvršilac vlasti dolazi od ljudi. Dakle država i njen suverenitet su zemaljskog, a ne božanskog porijekla. Predstavnik ove teorije je sv. Toma Akvinski (XIII vijek). Ova teorija želi da potvrdi da je samo duhovna vlast božja tvorevina. Država je prema ovoj teoriji djelo ljudi (zemaljska tvorevina), a ne božjeg porijekla, zato papa može mijenjati (svrgavati) zemaljske vladare). Četvrti su se javili teoretičari o svetovnoj suverenosti. Bilo ih je više, a među njima su i nosioci teorije o društvenom ugovoru prema kojoj se suverenitet locira na razna subjekte-nosioce (vladar, narod, parlament, država i dr.)

6.Teorija monarhijskog suvereniteta – Javile su se brojne teorije, među njima i terorija o suverenitetu Žana Bodena, koja je do tada najpotpunija, a i do danas u nekim elementima neprevaziđena. Boden je utemeljio modernu teoriju o suverenitetu prema kojoj je suverenitet najviša apsolutna i neograničena vlast (suma potestas), koju najbolje i najpotpunije može vršiti jedna ličnost (car, kralj, knez), tj. monarh. Dakle državna vlast apsolutne monarhije oličena je u monarhu, koji je suveren. I mnogi drugi teoretičari (Makijaveli, Hobs), pa i neki vladari prihvataju monarhijski suverenitet. Ovim teroijama se podiže do neslućenih visina monarhova vlast (monarhijski suverenitet), koja je prema ovim teorijama samo božjom voljom obraničena. Teorija o monarhijskom suverenitetu je jedna od najraširenijih od 15. do 17. vijeka.

7. Teorija o državnom suverenitetu – Jedna od najrasprostranjenijih teorija od 17 do 20. vijeka. Ova teorija obuhvata nekoliko drugih teorija, a to su: teokratska, teološka, legistička, zatim teorija društvenog ugovora, nacionalne suverenosti i teorija parlamentarne suverenosti. Država ne bi bila država ako nije suverena. To je njeno osnovno obilježje. Jedino je državna vlast iznad svake druge vlasti na svojoj teritoriji. Prema prof. Lukiću suverenost države obuhvata tri elementa: spoljni,

23

unutrašnji i sintetički. Spoljni znači da se suverenost države ogleda u njenoj nezavisnosti od drugih, unutrašnji označava supremaciju državne vlasti prema svim drugim subjektima u državi i sintetički znači onaj koji povezuje spoljni i unutrašnji elemenat.Teorije koje se uključuju u teoriju državne suverenosti su:7.1. Teorija društvenog ugovora – postoji više smjerova ove teorije. Prvo je shvatanje T.Hobsa

koji polazi od toga da je u prirodi i društvu „rat svih protiv sviju“ i da čovjek može odbraniti i očuvati svoju slobodu ako prihvati generalno (društveni ugovor) da vlast (suverenitet) u ime svih ima vladar (suveren). Drugo je shvatanje Hugo Grociusa koji smatra da je čovjek po prirodi slobodan i da je monarhova vlast ograničena prirodnim pravom. On traži da se razlikuje apsolutna od neograničene vlasti. Po njemu vladar može biti apsolutni monarh, ali je njegova vlast ne može biti neograničena. Treće je shvatanje Dž. Loka koji putem društvenog ugovora želi ostvariti kolektivnu zaštitu građana tako da građani prenesu svoju prirodnu suverenost na političko predstavništvo (parlament) koji će biti faktor ograničenja vlasti monarha. Četvrto je shvatanje Rusoovo prema kome je suverenitet u opštoj volji naroda (volonte generale) – narodni suverenitet.

7.2. Teorija nacionalne suverenosti je u osnovi varijanta državne suverenosti iako su u nekom elementima približava narodnoj suverenosti. Nacija se u mnogim evropskim jezicima i političkim shvatanjima izjednačava sa državom ili narodom.Narod je zbir pojedinaca – građamna, a nacija je jedan transcedentalni, nedjelljivi entitet kome pripada suverenitet. Izraz nacionalna suverenost ima još jedno posebno značenje ukoliko se veže za naciju u smislu etnosa koji se afirmisao u toku borbe za nacionalnu emancipaciju. Njegovo značenje je u tome da je nacija činilac koji samostalno treba da odlučuje o sopstvenoj sudbini, odnosno o stvaranju sopstvene države ili o ujedinjenju s drugim narodima u okviru jedne države. U tom smislu nacija je nosilac prava na samoopredjeljenje.

7.3. Teorija parlamentarne suverenosti – spada u širi okvir državne suverenosti. Parlament je koliko predstavnik naroda, toliko i organ (nosilac) državne vlasti. Po teoretičaru Blekstonu suverenitet pripada parlamentu organu koji može donositi zakone. Suština suverenosti ogleda se u zakonodavnoj vlasti parlamenta, a to znači da on ima vrhovnu i apsolutnu vlast.

7.4. Teorija o suverenosti države–Njen tvorac je G.Jelinek. Suština ove teorije je u tome da suverenitet pripada državi kao posebnom pravnom subjektu. On time povlači distinkciju između suverenosti države i suverenog organa u državi. Pod suverenošću se ne smije shvatiti apsolutna neograničena vlast. Suverena državna vlast je pravno ograničena sopstvenim pravom.

7.5. Teorija o suverenosti prava – Temelje ove teorije utvrdio austrijski pravni teoretičar H. Kelzen krajem I svjetskog rata. Ova teorija ne odbacuje sam pojam suverenosti već suverenost prenosi sa šefa države ili druge vrhovne vlasti (nosioca suvereniteta) na vrhovnu normu-na ustav i druge norme iz kojih proizilaze sve druge norme. Vladavina prava je osnova njegove terorije.

8. Teorija narodne suverenosti – Nasuprot teoriji o monarhijskom suverenitetu javlja se ideja narodne suverenosti koju su istakli monarhomani (protivnici apsolutne monarhije). Prvi mislilac teorije narodne suverenosti bio je Johan Altuzije koji je 1603 izložio ovu teoriju u kojoj izjednačava narod sa staležima i zahtijeva da staleške skupštine kao narodne skupštine vrše kontrolu nad radom vladara. Najpotpuniju ideju o narodnoj suverenosti izložio je Žan Žak Ruso. Prema koncepciji narodne suverenosti, narod je subjekt suverene vlasti, a ne monarh. Ruso utvrđuje da je suverenitet naroda nedjeljiv, neotuđiv i neprenosiv. Narod ima svoju volju, pa je suverenitet ostvarivanje te volje. Narod može suverenitet prenijeti ugovorom na vladara, ali ako vladar zloupotrijebi narodna suverena prava, narod mu može oduzeti vršenje tih prava i potom ga zbaciti s trona. Ruso je kasnije u svojim radovima odstupio i dopustio mogućnost predstavničke demokratije, tj. da narod može vršenje suvereniteta prenijeti i predstavničkom tijelu koje bira opštim i jednakim pravom glasa i koje ostvaruje volju naroda. Narod kao skup svih građana je suveren i svakom od tih građana pripada dio suverenosti. Nosioci vlastite suverenosti (građani)mogu sami neposredno vršiti suverenu vlast, a mogu je prenositi na svoje izabrane

24

predstavnike. Ovi su dužni da zastupaju i provode interese naroda po sistemu imperativnog mandata.

9. Teorija o negiranju suvereniteta – Prema dosada izloženim teorijama osnovni centri moći i suverenosti su: država i narod. Ni jedna teorija nije razradila i dovela problem do kraja kako bi bilo jasno gdje je suverenitet, ko je nosilac, kako se ostvaruje. Zato se s pravom postavlja pitanje postoji li uopšte suverenitet, i ako postoji da li ga treba odbaciti. Nosilac ove teorije o negaciji suvereniteta bio je francuski teoretičar Leon Digi koji polazi od postavke da suverenost predstavlja obilježje jedne volje, da zapovijeda drugoj volji. Umjesto države (koja nije živo biće) psihološku volju posjeduju službena lica. Međutim, postoji jednakost svih ljudskih volja. Službena lica posjeduju ovlaštenja na osnovu prava, a ne na osnovu superiorne volje. Stoga pojam suverenosti kao metafizički pojam treba odbaciti.

17 Ustavno regulisanje suvereniteta i oblici ostvarivanja suverenosti - 200

Suverenitet je predmet ustavnog regulisanja u svim državama svijeta, s tim što je različit pristup tom pitanju. Većina je ustava u demokratski uređenim zemljama koje proglašavaju načelo naredne suverenosti. U federalnim i konfederalnim državama osnovno je pitanje, ko su nosioci suvereniteta- konfederacija ili države članice ili federacije ili države članice, odnosno federalne jedinice. U konfederalnim državama – države članice su nosioci suvereniteta. U federalnim državama moguća su različita rješenja: prvo, da suverenitet pripada federaciji, drugo, državama članicama i treće da suverenitet dijele federacija i države članice. Tamo gdje se prihvati da je federacija suverena, to onda znači da je takva država prosta i da federalne jedinice nemaju obilježje države članice. Ako rješenje bude obrnuto, onda su članice države sa punim suverenitetom pa federacija dobija oznake konfederacije. Da bi se izbjegle pravne i teorijske teškoće vezane za određenje nosioca suvereniteta u federalnim državama moguća su dva rješenja. Prvo, nastalo u doba stvaranja američke federacije, prema kome u federalnim državama postoji dvojni (paralelni) suverenitet: suverenitet federacije i suverenitet federalnih jedinica – država. Drugo, da je suverenitet nedjelji i neprenosiv, te da je narod suveren, a da se vršenje suverenih prava može ostvarivati u državama članicama i u federaciji. Koliko će ovlašćenja dobiti federacija, a koliko federalne jedinice stvar je dogovora (ustavnih rješenja) političkih i drugih snaga u državi.U unitarinim državama suverenitet ima ili država ili narod, odnosno država i narod zavisi kako je ustavom regulisano. Većina ustava u svijetu reguliše pitanje suvereniteta i najčešće prihvata načelo narodne suverenosti. Primjer za to su: Ustav Republike Francuske, Belgije. Italije, Ruske Federacije, Savezne republike Njemačke, FNRJ, SFRJ, SRJ, Republike Srbije, Ustav BiH i dr.

Ustav reguliše nosioca suverenosti tako što:- u demokratskom uređenju to su građani sa biračkim pravom- u nekim državama su to građani kao pripadnici konstitutivnih nacija- u socijalizmu je to radnička klasa

Utvrđena su dva osnovna načina ostvarivanja narodne suverenosti:- posredni- neposredni

Dakle narod može vršiti vlast sam - neposredno obavljajući funkcije vlasti (sve, ili neke) ili da posredno vrši funkciju vlasti - preko svojih izabranih predstavnika.Posredno ostvarenje suverenosti primjenjuje se u najrazvijenijim građanskim demokratijama. Biračko tijelo koje je u stvari narod - nacija, bira svoje predstavnike u najviša državna predstavnička tijela (parlament) i tako oni zastupaju njihovu opštu volju. Formalno su izvršioci, a ne nosioci suvereniteta. Neposredno vršenje suverenosti od strane naroda značilo je ostvarivanje ideje prema kojoj narod treba da upravlja državom. U građanskim demokratijama primjenjivani su neki oblici neposrednog vršenja vlasti (suverenosti): plebiscit, referendum, pravo peticije, narodna inicijativa, sistem opoziva i ostavke

25

i dr. U samoupravnim sistemima oblici neposredne demokratije bili su sadržajniji. Vlast (suverenitet) trebalo je da vrši narod ne samo klasičnim-građanskim demokratskim oblicima, već i putem delegacija i delegata. Predstavnička tijela su bila delegatska i trebalo je da odlučuju na bazi instrukcija delegacija ili druge izborne baze. Delegati su imali vezani (imperativni) mandat. Međutim i taj sistem se bio sveo na otuđene birokratske forme koje su se i suviše udaljile od građana.Danas se narodni suverenitet sve više pretapa (prelazi) u nacionalni, a nacionalni se svodi na vlast naciokratije (blisko nacionalnoj oligarhiji.

18 Civilno (građansko) društvo -2051. Shvatanje i značenje pojma civilno društvo. Društvo označava cijelo čovječanstvo jedne epohe (npr. antičko društvo), zatim društveno-ekonomsku formaciju (npr. kapitalističko društvo), ukupnost građana i odnosa u jednoj državi (npr. Francuskoj), zatim lokalni ili neki drugi entitet (cjelina),pa čak i najmanje skupine ljudi smatraju društvom. U tom mozaiku shvatanja i značenja pojma društvo javlja se i pojam civilno društvo, s pojavom građanskog društva. Civilno društvo je i građansko društvo. CIVILNO DRUŠTVO je društvo reda, kulturnog odnosa i življenja ljudi, društvo slobodnih pojedinaca – građana. Javlja se izraz civilno društvo kojim se označava novi kvalitet, novi tip društva u kome je pojedinac – građanin slobodan. Civilno društvo je slobodno društvo. Prvi se u teoriji koristio izrazom civilno društvo engleski filozof Džon Lok koji je uočio jasne razlike između građanskog društva (civil society) od građanske vlasti (civil government). Bitno je za civilno društvo da je ono u osnovi građansko ali građansko društvo nije u cjelini i civilno. Po Loku društvo je nezavisno i samostalno političko tijelo koje bira i kontroliše vlast. Zato je vlast ograničena društvom. Građansko društvo je težilo da se državna vlast ograniči i kontroliše od strane institucija društva. Tako se građansko društvo počelo pretvarati u slobodno (civilno) društvo. 2. Teorijske osnove civilnog društva. Džon Lok se prvi koristio terminom civilno društvo. Smisao upotrebe ovog termina bio je da odvoji državne od društvenih funkcija, jer su ove mnogo šire od državnih. One obuhvataju sveukupne odnose, a samo neki su državni. Sloboda čovjeka je mjera civilnog društva, a država sa svojom prinudom mora biti instrument društvaŽAN ŽAK RUSO – je svojom teorijom postavio elemente civilnog društva, posebno teorijom društvenog ugovora. Ruso traži slobodu ljudi okviru građanskog društva, pri čemu polazi od slobode građanina koja je najviše što može imati čovjek. Sloboda je ravna životu.HEGEL – definiše građansko i civilno društvo kao sistem potreba koje se zadovoljavaju posredovanjem rada, nužde i razuma. Smatra da je građansko (civilno) društvo satkano od tri elementa: 1. od sistema opštih pojedinačnih potreba i njihovog zadovoljenja radom2. opšte slobode i zaštite vlasništva pravosuđem3. suzbijanja slučajnosti i briga o posebnom interesu, kao nečem zajedničkom, pomoću policije i korporacije. Međutim, Hegelovo shvatanje je više osnova klasičnog buržoaskog (državnog) nego slobodnog društva, ali je ipak u funkciji zaštite čovjeka, vlasništva, reda i rada, slobode i poretka.FERDINAND TONIS- smatra da treba stvoriti novi tip društva – zajednicu u kojoj će ljudi biti slobodniji. Savremena shvatanja civilnog društva su u suštini zasnovana na ideji slobodnog društva. Civilno društvo nastaje tamo gdje su ljudi slobodni, gdje država ima samo zaštitnu funkciju a ne apsolutnu prisilu. 3. Osnovni faktori civilnog društva. Civilno društvo ne nastaje samo voljom ljudi ili dekretom vlasti i države ili bilo koga društvenog subjekta. Ono nastaje ka se ostvari niz pretpostavki demokratskog karaktera (sadržaja i oblika) koje u osnovi predstavljaju elemente civilnog društva. Ti faktori su:

a. Slobodan građanin pojedinac čija prirodna i građanska prava nisu ničim ograničena osim istim pravima drugih građana;

b. Ljudske i građanske slobode i prava, a prije svih lična, ekonomska, socijalna i politička.c. Ekonomski subjektivitet i sloboda građana na osnovama slobodnog tržišta, razmjene proizvoda

i usluga po tržišnim zakonima;d. Autonomija privrede, kulturnih, obrazovnih, naučnih umjetničkih i drugih institucija.

26

e. Vladavina prava i to u najširem smislu, širem od vladavine pravne države, to znači ograničenost pravom svih i svakoga, kako pojedinaca tako i državnih i dr. organizacija i institucija;

f. Legalnost i legitimnost vlasti, kontrola nad njom i njena ograničena nadležnost. Legitimitet vlasti ogleda se u tome da li je prizna narod, da li je ona izraz volje građana (birača).

g. Ostvarivanje demokratskih formi putem institucija referenduma, plebiscita, peticije, narodne inicijative, zborova, savjeta I dr.

h. Ostvarivanje političke kulture participativnog tima.Navedeni faktori zasnivaju se na jednom univerzalnom, a to je sloboda. Civilno društvo i nastaje i ostvaruje se samo ostvarivanjem prava i sloboda svih vrsta i oblika.

19 Pojam prirodnih i stečenih prava i sloboda - 208I prirodna i stečena prava su vezana za čovjeka. On je mjera svih prava, jer „čovjek je mjera svih stvari, onih koje jesu da jesu, i onih koje nisu da nisu“. (Protagora, V vijek p.n.e.) Razlika između prirodnih i stečenih prava je teorijske prirode, jer se u praksi ne razdvajaju prava i slobode na ova ili ona, već se sve svodi na postojanje ili nepostojanje slobode i prava. Pod prirodnim pravima podrazumijevaju se ona prava koja su imanentna čovjeku, koja su neotuđiva i koja mu pripadaju samim tim što je čovjek (npr. lična prava: pravo na život, pravo na slobodu i dr.) Dok su stečena (građanska) prava ona koja građani stiču – „dobijaju“ od vlasti,od države. Njihova lista se utvrđuje ustavima i negdje su ta prava uža, a negdje šira, što zavisi od tipa društva, političkog i državnog uređenja. Biračko pravo je npr. stečeno (građansko pravo) pa je ono u skoro svakoj državi (ustavo i zakonom) drugačije regulisano. Negdje su cenzusi oštriji, negdje blagi ili ih uopšte i nema. Čovjek je prirodno i društveno biće.Teorija prirodnog prava čovjeka je vrlo stara. Konstituisala se još u doba grčke civilizacije i održala do danas. Osnovni smisao ove teorije je da postoji jedno prirodno, nepisano i vječno pravo koje proizilazi iz prirode ljudi. Ono pripada svakom čovjeku i niko mu ga ne može oduzeti. To pravo je uticalo na formiranje i ostvarivanje građanskog (civilnog) prava koje se mora zasnivati na pravu pravdi i opštem dobru. Poznati borci prirodnog prava su Đžon Lok, Hugo Grocius i Ruso koji traže oslobađanje čovjeka od političkog tutorstva, stega i ropstva. Pozitivistička teorija je suprotna teoriji prirodnog prava. Prema ovoj teoriji čovjek je proizvod društva i države i saglasno tome, država je ta koja mu propisuje koje će i kakva imati prava i slobode. Jedan od nosilaca ove teorije je bio Ogist Kont, osnivač pozitivizma i buržoaske sociologije.Teorija o dezalijenaciji, najvišem stepenu ostvarivanja prava i sloboda čovjeka. Prema ovoj teoriji, čovjek mora biti slobodan u totalitetu i doživjeti svoju punu emancipaciju, a zastupali su je prvo socijal-utopisti, zatim marksistički teoretičari i nekoliko građanskih teoretičara.

20 Značajni dokumenti o pravima i slobodama i ustavno regulisanje prava i sloboda - 210

Borba za priznavanje i poštovanje ljudskih prava i sloboda je trajni proces. Počela je tokom srednjeg vijeka pojavom prvih pisanih povelja i ustavnih akata. U ENGLESKOJ – se 1215. pojavljuje Velika povelja slobode (Magna charta libertatum) u kojoj se prvi put put ozbiljnije daju i najavljuju određena prava i slobode, zatim Peticija o pravima iz 1679. (Habeas Corpus Act) i Prilog o pravima (Bill of Rights) iz 1689. U nizu akata kojima se ograničavaju prava vladara i vlasti, a daju građanima je i Kromvelov ustav (Instrument of Government) iz 1653, zatim 19. vijek donosi nova prava među kojima i biračko pravo, te je donošen Zakon o predstavništvu naroda (1832) koji je dopunjavan nekoliko puta u 19. i 20. vijeku.U SAD – Prvi ustav u državi Virdžiniji 1776. godine u kome se utvrđuje poseban prilog o pravima (Bill of Reguts), zatim Deklaracijom o nezavisnosti SAD utvrđene su bitne odredbe o nepovredivom, prirodnom i neotuđivom pravu čovjeka i zaštita njegovih prava i sloboda. Zatim Ustav SAD iz 1787. tek naznačava neka bitna prava i slobode, da bi 1791 u vidu amandmana bila donesena Povelja o pravima građana. Prava i slobode građana se proširuju amandmanima i 1864.

27

U FRANCUSKOJ –1789. u doba buržoaske revolucije donijet je jedan od najglasovitijih dokumenata o pravima i slobodama čovjeka - Deklaracija o pravima čovjeka i građanina (ima 17 članova kojima se normiraju (utvrđuju) „prirodna, neotuđiva i sveta prava čovjeka“) Deklaracija odražava revolucionarnu ideju zasnovanu na slobodi, jednakosti i bratstvu (liberte, eqalite i fraternite).U RUSIJI – 1917. Nakon Oktobarske revolucije donijeta je Deklaracija o pravima radnog i eksploatisanog naroda. Bitne odrednice iz te Deklaracije unijete su u Ustav Ruske SFSR 1918. g.U NJEMAČKOJ – 1919. godine poznatim Vajmarskim ustavom regulisana su određena prava i slobode građana.Međunarodna zaštita čovjeka postala je aktuelna poslije završetka II svjetskog rata, pošto su se u tom ratu dešavala strašna uništavanja ljudi (genocid). Zato su Ujedinjene nacije svojom Poveljom iz 1945 godina utvrdile bitna prava i slobode čovjeka i građanina. 1948. Ujedinjene nacije donijeli su Opštu deklaraciju o pravima čovjeka, 1966. g. Pakt o građanskim i političkim pravima, Pakt o ekonomskim, kulturnim i socijalnim pravima, 1959. godine Deklaracija o zaštiti djeteta, 1952. i 1967. Konvencija o političkim pravima žena i druge.Ustavno regulisanje prava i sloboda:I – faza konstitucionalizacije (uvrštavanje u ustav) prava i sloboda u svijetu. Ovom fazom počinje veliki razvoj ljudskih sloboda i prava, prvenstveno ličnih, ali u manjoj mjeri i političkih: Deklaracija o nezavisnosti (1791. američki ustav dopunjen amandmanima o ljudskim pravima), u Francuskoj – Deklaracija prava čovjeka i građanina. U XIX vijeku, proširenje političkih prava, građani dobili biračko pravo. Svi ustavi se po načinu sistematizovanja prava i sloboda mogu svrstati u tri grupe:PRVA GRUPA – Ustavi koji ne sadrže odredbe o pravima i slobodama. (Ustav Gane iz 1960. i Ustav Švedske iz 1809) DRUGA – Ustavi koji odmah na početku ili iza osnovnih odredaba o karakteru države situiraju poglavlje o pravima i slobodama. (Ustav SR Jugoslavije iz 1992, Republike Srbije iz 1990., Španije iz 1978, i Portugala iz 1976. i dr.) TREĆA – Ustavi koji poglavlje o pravima i slobodama situiraju negdje dalje u tekstu ustava. (U ovu grupu spadaju svi ustavi u socijalističkoj Jugoslaviji) II – faza socijalizacije, uvrštena socijalna prava i slobode, nakon I svjetskog rata (mada neke odredbe o socijalnim pravima sadržavao je i Montanjanski ustav, ali on je jedini i izuzetak)III – faza internacionalizacije ljudskih prava i sloboda – stvaranje međunarodnih institucija o ljudskim pravima. U zadnje vrijeme se javila i IV faza, a to je pravo na zdravu životnu sredinu, zatim zaštita i prava nacionalnih manjina i sl.

21 Lična prava i slobode - 219Lična prava i slobode spadaju u red fundamentalnih i javljaju se manje-više u svim ustavnim sistemima, pošto se njima štiti osnovni, fizički, moralni i duhovni integritet čovjeka. To su najstarija prava i njima se štiti osnovni fizički, moralni i društveni integritet čovjeka kao ljudsko biće, naročito u odnosu na državu i vlast njenog aparata. TO SU:1. Pravo na život – to je pravo prirodno, trajno, nepromijenjivo i neotuđivo. Nema niko pravo da

raspolaže životom drugoga, da ga može uzeti kad hoće i kako hoće. U nekim sistemima se za teška krivična djela osuđuje na smrt. Međutim, i u tim zemljama se najčešće smrtna kazna zamijeni doživotnim zatvorom ili na vremenski rok. Sve je više zemalja koje ukidaju smrtnu kaznu. Pored mogućnosti da se pravno oduzme život čovjeku (smrtna kazna) postavlja se pitanje i drugih mogućnosti oduzimanja prava na život, kao što su ubistvo iz milosrđa (eutanazija) ili abortus, ili čak pravo upućivanja ljudi u rat pošto se zna da postoji mogućnost pogibije. Sve ove mogućnosti oduzimanja života čovjeku, upućuju na zaključak da pravo na život nije apsolutno.

2. Pravo na jednakost ljudi. Jednakost je kao i pravo na život prirodno i neotuđivo pravo čovjeka. Ostvarivanjem prava na jednakost ljudi se izjednačavaju (naročito pred zakonom, javnom vlašću) bez obzira na boju kože, pol, obrazovanost, naciju, vjeroispovjest, političku ili teritorijalnu pripadnost.

28

3. Sloboda čovjeka. Sloboda je univerzalna vrijednost. Samo je život ispred slobode, ali bez nje i on je bezvrijedan. Većina ustava u svijetu propisuje da je nezakonito lišenje slobode čovjeka strogo kažnjivo.

4. Pravo ličnosti na zaštitu dostojanstva i integriteta. Ovim pravom se štiti nasrtaj i miješanje bilo koga u intimni život čovjeka. U tom smislu su kažnjiva prisluškivanja drugih, neovlašćeno i samovoljno korišćenje raznih podataka o ljudima, itd. Ako ipak dođe od bilo koga do zloupotrebe podataka o ličnosti, ili se na drugi način ugrozi dostojanstvo ličnosti, pravo je svakog čovjeka da zatraži i dobije sudsku zaštitu. Primjenjuju se oštre kazne ko ga narušava.

5. Slobode kretanja i nastanjivanja. Ovo pravo se javlja i koristi na dva načina. Prvi je da se u okviru jedne države, bila ona unitarna, federalna ili konfederalna, dozvoljava neograničeno kretanje i nastanjivanje u svim dijelovima države. Građani se bez svoje volje ne mogu prisiliti da borave u nekom mjestu. Drugi način korišćenja ovog prava je kretanje građana prema inostranstvu (uz pasoš). Postoje ograničenja kretanja i nastanjivanja, ali samo u slučajevima predviđenim ustavom. Mogući su (po ustavu) slučajevi ograničenja kretanja i nastanjivanja, ali samo radi zaštite drugih prava i to: 1) za one protiv kojih se vodi krivični postupak, 2) za one koje boluju od teške zarazne bolesti, 3) za one koji su došli u sukob sa pravilima zaštite društvenog (državnog) poretka. I u takvim slučajevima sloboda se ograničava privremeno.

6. Pravo čovjeka u postupku pred državnim organima. Niko ne može biti suđen, prije no što mu se ne predoči razlog i ne pruži mu se prilika da se brani (audiatur et altera pars). Organ koji vodi postupak mora pružiti mogućnost zaštite prava okrivljenog. Svaki demokratski sistem obezbjeđuje niz mogućnosti te zaštite, od odredbe prema kojoj čovjek ne može biti u pritvoru duže od 24 časa (u nekim slučajevima 3 dana), a da ne zna zbog čega je pritvoren, preko obezbjeđenja prava na žalbu, do obezbjeđenja dvostepenosti suđenja, vođenja posebnog postupka, zaštite od strane pravobranilaca, advokata i sl.

7. Nepovredivost stana. Niko nema pravo povrede stana, pa ni službena lica, osim u nekoliko zakonskih iznimki. Samo uz nalog suda službeno lice može pretresti stan, ali i tada uz prisustvo 2 svjedoka i vlasnika stana. Samo u izuzetnim prilikama službena lica smiju ući u stan i bez naloga i svjedoka (radi hvatanja učinioca krivičnog djela ili radi spasavanja ljudi i imovine)

8. Slobode misli i opredjeljivanja. Sloboda misli je bez sumnje prirodno i neotuđivo lično pravo, pravo čovjeka, dok je sloboda opredjeljenja većim dijelom u sferi prava građana. Međutim, pošto je ustavnopravna teorija prihvatila sintagmu „misli i opredjeljenja“ i pošto je prirodno pravo jače od prava građanina, slobode misli i opredjeljenja smo svrstali u grupu ličnih prava i sloboda. Ustav SRJ, jemči slobodu ubjeđenja, savesti, misli i javnog izražavanja mišljenja. Slično uređuje i Ustav RS, zajamčena je sloboda misli i opredjeljenja, savjesti i uvjerenja, kao i javnog izražavanja mišljenja.

9. Sloboda savjesti i vjeroispovijesti - Veliki broj ustava spajaju slobodu misli i opredjeljenja i slobodu savjesti i vjeroispovjesti. Vjeroispovjest je ipak posebno i autonomno pravo i tako ga treba teorijski odrediti jer niko nema pravo da nameće ljudima koju će vjeri ispovjedati i kojoj će vjerskoj zajednici pripadati. Sloboda vjeroispovjesti obuhvata četiri slobode: 1. slobodu od zabrana ispovjedanja vjere, 2. slobodan izbor vjerskog uvjerenja, što uključuje zabranu ustanovljavanja državne vjere, 3. slobodu od bilo kojeg vjerskog uvjerenja (npr. ateizam), 4. slobodu od otkrivanja vjerskog uvjerenja. Ustav Republike Srbije i Republike Crne Gore utvrđen je princip odvojenosti crkve od države, dok Ustav SRJ o tome ništa ne govori, a Ustavom Republike Srpske se prihvata opšti princip saradnje crkve i države.

10. Nepovredivost tajne pisma –Privatna pisama predstavljaju načine saopštavanja ličnih stavova, zahtijeva, poziva, osjećanja i dr., njima se upućuju lična pitanja koja najčešće zadiru u intimni i privatni život čovjeka, zato se ova pitanja regulišu ustavom. Pisma ne smije niko otvarati ili uništavati osim onoga kome su upućena. Zakonom su mogu predvidjeti izuzeci i to samo u 2 slučaja: 1. radi dokazivanja i vođenja krivičnog postupka, 2. ako je to neophodno radi odbrane zemlje.

11. Pravo na zaštiti podataka o ličnosti. Ustavom i zakonom se reguliše način prikupljanja, obrade, korišćenja i zaštite podatka o ličnosti. Podaci se mogu uzimati samo za određenu namjenu,

29

pri čemu svako lice čiji se podaci prikupljaju ima pravo da bude upoznato sa podacima i svrhom prikupljanja. Ako dođe do zloupotrebe (ili se posumnja na zloupotrebu) podataka, pravo je svakog građanina da zatraži sudsku zaštitu.

12. Sloboda izražavanja nacionalne pripadnosti – Nacionalna pripadnost kao kategorija nastala je s građanskim društvom i mala je čisto praktično i patriotsko obilježje. Međutim s vremenom je postala politička odrednica i oznaka za druge narode, a zatim i osnova za nejednakost u pravima pa i mržnju. Zato su mnogi ustavi predvidjeli: 1. slobodu izjašnjavanja (ili neizjašnjavanja) o nacionalnoj pripadnosti, 2. Zaštitu nacionalne pripadnosti, 3 pravo izražavanja nacionalne kulture, 4. slobodu upotrebe maternjeg jezika.

13. Sloboda nauke u umjetnosti – Naučno, kulturno i umjetničko stvaranje moraju biti slobodni. Ustav mora pružiti punu zaštitu naučnom i umjetničkom stvaralaštvu, zaštitu moralnih i imovinskih prava stvaralaca.

22 Politička prava i slobode - 223Politička prava su građanska prava. Politička prava su restriktivna pošto njihova širina zavisi od niza faktora, a naročito od dostignutog nivoa demokratije, oblika državnog uređenja, tipa društva. Građani su još u antičko doba zahtijevali da dobiju određena politička prava, jer čovjek je političko biće (zoon politicon). Afirmacija političkih prava i sloboda građana imala je cilj ograničenje nosilaca javne vlasti. Omogućavaju učešće građana u političkom životu i u vršenju vlasti a zavise od dostignutog nivoa demokratije, oblika državnog uređenja I dr. TO SU:1. Biračko pravo – Jedno od najstarijih i najvažnijih političkih prava, a omogućava građanima pravo

da učestvuju u političkom životu zemlje, prije svega u izboru svojih predstavnika u državne organe, a najčešće u parlamentu. Biračko pravo ogleda se u pravu građanina da bira i da bude biran u razne državne i druge organe. Može biti aktivno i pasivno biračko pravo. Aktivno biračko pravo je sposobnost građanina da bira svoje predstavnike u razne organe ili da odlučuje o drugim pitanjima (izbori, referendum, plebiscit). To pravo građanin stiče sa najmanje 18, a u nekim sistemima tek sa 24 ili više godina. Pasivno biračko pravo je sposobnost građanina da bude biran u predstavničke i druge organe. Građanin to pravo stiče najranije sa 18 godina, a ima državnih sistema u kojima se pasivno biračko pravo za pojedina tijela stiče tek sa četrdeset i više godina života (npr. izbor u senat). Što je politički sistem konzervativniji donja granica kod aktivnog, a pogotovo kod pasivnog biračkog prava je viša.

2. Sloboda udruživanja – Ustavi na različite načine regulišu pitanje slobode udruživanja. Ustav Republike Srbije naglašava slojevitost ovog prava razlučujući posebno slobodu političkog, a posebno sindikalnog i dr. Udruživanja i djelovanja. Za osnivanje političkih, sindikalnih i drugih organizacija nije potrebno odobrenje već samo upis kod nadležnog organa. Sindikalno organizovanje se vrši radi zaštite prava i unapređivanje profesionalnih i ekonomskih interesa njihovih članova, a političko organizovanje vrši se radi širih političkih interesa i učešća u vlasti ili potpunog preuzimanja vlasti. Zato su ustavom predviđena ograničenja za političko organizovanje, npr. kontrola prihoda političkih strana i niz drugih ograničenja i zabrana.

3. Slobode govora i javnog istupanja- Ova sloboda je bitno politička i različito se ustavno uređuje.4. Sloboda zbora i javnog okupljanja – Mirno okupljanje i zborovanje građana garantovano je

Ustavom Republike Srpske, ali uz prethodnu prijavu nadležnom organu. Ova sloboda se može privremeno ograničiti radi sprečavanja ugrožavanja zdravlja i morala ili radi bezbjednosti ljudi i imovine.

5. Sloboda štampe i drugih vidova javnog izražavanja – Ova sloboda spada u red primarnih i tradicionalnih sloboda. Neki ustavi utvrđuju samo opšte načelne i okvirne odrede (ustavi SAD, Francuske, Švajcarske i dr.) što može imati različite efekte i različito se tumačiti. Prvo, može se shvatiti kada takve opšte odredbe znače da postoje apsolutne i neograničene slobode štampe, i drugo, da su ustavne odredbe samo okvir, a zakon o štampi liberalnije ili restriktivnije treba da reguliše način ostvarivanja ovih sloboda. Druga grupa ustava utvrđuje pored opštih ustavnih odredbi i brojne konkretne norme kojim se najčešće uređuje način ostvarivanja ove slobode, okviri

30

i granice unutar kojih se ona ostvaruje, razloge zbog kojih se može ograničiti njeno korišćenje, i dr. Odredbe kojima se garantuju slobode: 1. građanin ima pravo da u sredstvima obavještenja iznosi svoje mišljenje, 2. građanin ima pravo izdavanja novina (osnivanje novinskih i izdavačkih preduzeća), 3. zakonom se utvrđuje pravo i način osnivanja organizacija, radija i televizije, 4. jemči se pravo na ispravku objavljenog netačnog obavještenja kojim se povređuje nečije pravo ili interes, 5. sredstva javnog informisanja su dužna da blagovremeno i istiniti obavještavaju javnost. Odredbe kojima se vrše ograničenja i zabrane su: 1. zabranjena je cenzura štame i dr. Vidova javnog obavještavanja, 2. niko ne može spriječiti rasturanje štampe i širenje drugih obavještenja (osim suda, u skladu sa ustavom), 3. zabranjeno je putem štampe i dr. Sredstava javnog informisanja i obavještavanja izazivanje i raspirivanje nacionalne, rasne ili vjerske netrepeljivosti i mržnje. Značaj slobode štampe u poretku političke demokratije takav je i toliki da u Francuskoj postoji izreka: „Oduzmite mi sve slobode, a ostavite mi samo slobodu štampe i ja ću ih sve vratiti“. Naročitu važnost slobodi štampe pripisivao je jeda od vođa francuske revolucije, Mirabo koji je izjavio: „oduzmite slobodu štampe Engleskoj pa je dajte Turskoj: Engleska će postati Turska, a Turska Engleska“. Takvo vrednovanje slobode štampe u osnovi je izreka o štampi kao „sedmoj sili“ i o štampi kao „četvrtoj vlasti“ u državi (pored zakonodavne, izvršne i sudske).

6. Pravo na predstavke, peticije i prijedloge – Ovo pravo je tradicionalno i demokratsko, njime su se koristili građani još u doba antičke ere, preko srednjeg vijeka, do danas. Ostvaruje se podnošenjem peticije, predstavke ili prijedloga odgovarajućim državnim organima, organizacijama i funkcionerima, koje su ovi dužni razmatrati i na njih dati odgovor, ako je zatražen.

7. Pravo na javnu kritiku – Ovo pravo su ustavi SRJ, Republike Srbije i Republike Srpske normirali istom normom u kojoj su prava na predstavke, peticije i prijedloge, ali ga ovdje odvajamo zbog njegove originalnosti. Malo je ustava koji predviđaju da građanin ima pravo da javno kritikuje rad državnih i drugih organa. Ustav Crne Gore ne predviđa ovo pravo, a Ustav Republike Srpske je ovo pravo regulisao u nešto mekšoj formi umjesto „pravo da javno kritikuje“ stoji „pravo da javno iznosi mišljenje“.

8. Pravo na državljanstvo – Građanin svake države ima pravo na državljanstvo i to je njegovo ustavno pravo. Građanin RS imaju državljanstvo RS a istovremeno i državljanstvo BIH. Na osnovu Sporazuma o specijalnim i paralelnim vezama i odnosima, državljanin RS može imati i državljanstvo SRJ (Srbije i Crne Gore) kao dvojno državljanstvo.

23 Ekonomska i socijalna prava i slobode - 227Ova prava su mlađa i spadaju u tzv. Drugu generaciju prava i sloboda (prava generacija su lična i politička prava i slobode, a treća su nova i posebna prava i slobode). Afirmacija ovih prava se javlja u doba izlaska iz liberalnog perioda u period tzv. Zrelog građanskog društva, kada država preuzima značajnu ulogu u ekonomsko-socijalnoj sferi. Do danas su se izdiferencirala posebno ekonomska prava, a posebno socijalna prava.Ekonomska prava i slobode su :1. Pravo svojine – Savremeni ustavi jemče pravo svojine. Ustav Republike Srpske jemči svojinu i

svim oblicima svojine jemči istu pravnu zaštitu.2. Pravo nasleđivanja – Ustav Republike Srpske uz garanciju prava nasljeđivanja prepušta da se sve

ostalo reguliše zakonom.3. Pravo na rad- Svi punoljetni građani bez izuzetka imaju pravo na rad, dok se pravo na radno

mjesto ostvaruje natjecanjem prema propozicijama za radno mjesto (po tzv. Merit sistemu) gdje se vrednuju stručne, naučne, intelektualne, fizičke, iskustvene i dr. Sposobnosti. Ustav Republike Srpske utvrđuje da „svako ima pravo na rad i slobodu rada“. Pod pravom na rad podrazumijeva se: 1. da je svako slobodan pri izboru rada i zanimanja, 2. da zaposleni imaju pravo učešće u upravljanju, 3. da je svakom dostupno radno mjesto pod jednakim uslovima, 4. da prestanka radnog odnosa može nastati i protiv volje radnika pod uslovima utvrđenim zakonom, 5. da je zabranjen prinudni rad, 6. da zaposleni imaju pravo na odgovarajuću zaradu, 7. da imaju u skladu sa zakonom materijalno obezbjeđenje za vrijeme privremene nezaposlenosti, 8. da zaposleni imaju pravične i humane uslove rada.

31

4. Pravo na ograničeno radno vrijeme-Ustavi jemče da zaposleni imaju pravo na ograničeno radno vrijeme u skladu sa zakonom i kolektivnim ugovorom, koje podrazumijeva: utvrđenu dužinu radnog dana (broj sati), dnevni odmor (broj sati), nedjeljni odmor (broj dana), plaćeni godišnji odmor (broj dana), plaćeno odsustvo (za koje slučajeve i koliko dana) I dr.

5. Pravo na zaštitu na radu - za sve zaposlene u skladu sa zakonom a neke kategorije imaju posebnu zaštitu, a to su žene i invalidi. Njihovu posebnu zaštitu preciznije utvrđuje zakon a naročito: pravo da ne rade noću, da ne rade teške fizičke poslove, da ne ade u posebnim uslovima.

6. Pravo na osiguranje- Ovo pravo imaju zaposleni i članovi njihove porodice. Zaposlenima ustav jemči pravo na zdravstvenu zaštitu, zaštitu i druga prava za slučaj bolesti, prava za slučaj trudnoće ili porođaja, prava za slučaj smanjenja ili gubitka radne sposobnosti, nezaposlenosti, starosti i druge oblike socijalnog osiguranja. Za članove porodice zaposlenih pravo na osiguranje odnosi se na njihovu zdravstvenu zaštitu, pravo na porodičnu penziju i dr. Prava po osnovu socijalnog osiguranja koja su utvrđena zakonom.

7. Pravo na štrajk- Ustav Republike Srpske daje zaposlenim pravo na štrajk radi zaštite svojih interesa. To pravo imaju i radnici u Federaciji BiH. Ustav SRJ za razliku od ustava svojih federalnih jedinica propisuje i dva ograničenja prava na štrajk: 1. Štrajk se može zabraniti ako to zahtijeva javni interes u skladu sa saveznim zakonom. 2. štrajkovati ne mogu (nemaju pravo) državni službenici zaposleni u državnim organima, profesionalni pripadnici vojske i milicije.

Socijalna prava su:1. Pravo na zaštitu zdravlja – Zdravstvena zaštita je pravo građana koje obezbjeđuje država i

finansira ga iz javnih prihoda ili na drugi način. Društveni je interes da je stanovništvo zdravstveno obezbjeđeno, naročito određene kategorija..

2. Pravo invalida na posebnu zaštitu – odnosi se na materijalnu sigurnost invalida. Ustavi Republike Srbije i Republike Srpske preciziraju da se posebna zaštita odnosi na omladinu, žene i invalide..

3. Pravo na zaštitu majke, djece i porodice – Ovo pravo se brižno utvrđuje u većini zemalja svijeta,jer ostvarivanjem prava na zaštitu majke, djece i porodice istovremeno se ostvaruju ne samo pojedinačni već i nacionalni politički i dr. Ciljevi. Ovo pravo obuhvata: 1. posebnu zaštitu (materijalne prirode-plaćeno porodiljsko odsustvo i dr.), 2. pravo na slobodno odlučivanje ljudi o rađanju djece, 3. ista prava djece rođene u braku i djece van braka, 4. posebnu zaštitu maloljetnika, 5. zaštitu lica koja ne mogu sama da se brinu o sebi, 6. dužnost roditelja da se brinu o podizanju i vaspitanju djece, 7. dužnost djece da se brinu o svojim roditeljima kojima je ta pomoć potrebna, 8. zabrana zloupotrebe djece (zabranjeno je zapošljavanje djece i maloljetnika na poslovima štetnim po njihovo zdravlje i razvoj.

4. Pravo na školovanje – Ustav utvrđuje da „svako ima pravo na školovanje pod jednakim uslovima….Osnovno školovanje je obavezno i besplatno.“ Pored ove zajedničke ustavne odredbe, svaki od naših ustava ima i neke specifičnosti, tako se utvrđuju posebna prava nacionalnih manjina na školovanje na svom jeziku, a u Republici Srpskoj građani mogu osnivati privatne škole i fakultete u skladu sa zakonom.

24 Nova i posebna prava i slobode - 230Prava i slobode koje svrstavamo u ovu grupu su istovremeno dijelom lična, politička i ekonomsko-socijalna. Ta nova i posebna prava su:1. Ekološka prava- Ova prava su nova i pojavljuju se kao ustavna kategorija tek u drugoj polovini

XX vijeka. Mora se prihvatiti stav da je pravo svakog čovjeka da ima zdravu (prirodnu) životnu sredinu. Pojedine države a i međunarodne organizacije, donijele su niz akata (dokumenata) o zaštiti životne okoline, formirani su i posebni ekološki pokreti, stranke, komiteti i dr. Jedan o originalnijih akata je Ustav Republike Crne gore koji utvrđuje da je Crna Gora, demokratska, socijalna i ekološka država (član 1. Ustava);

32

2. Prava u oblasti upravljanja – Ovo pravo se konstituiše po dva osnova: 1. po osnovu prava građanina da bira i da bude biran (biračko pravo) i da preko tako izabranih predstavnika upravlja državom, 2. po osnovu rada. „Zaposleni imaju pravo učešća u upravljanju preduzećem u skladu sa zakonom…. „(član 65 Ustava Republike Srpske)

3. Prava i slobode etničkih grupa i nacionalnih manjina – Ovim pravima i slobodama se obezbjeđuju posebna prava nacionalnih manjina i etničkih grupa. U našoj ustavnopravnoj teoriji u upotrebi su tri termina: 1) „narodnost“, koji je korišten u ustavu iz 1974 i više se ne koristi, 2) „nacionalna manjina“ i 3) „etnička grupa“. Pod nacionalnom manjinom podrazumijeva se dio pripadnika jedne nacije koja ima formalnu matičnu državu, a živi na teritoriji države koju je formirala druga nacija čija je to matična država. Pod etničkom grupom podrazumijeva se dio nacije koji nema formiranu državu, a pri tome posjeduje svijest o etničkom porijeklu, kulturi, jeziku, tradiciji, istoriji, veroispovjesti i običajima. Prava nacionalnih manjina koja su bitna za njihov povoljan demokratski način življenja su: 1) zaštita nacionalnog, etničkog, kulturnog i vjerskog identiteta, 2) pravo na školovanje i informisanje na svome jeziku, 3) slobodna upotreba svog jezika i pisma, 4) pravo na upotrebu i isticanje nacionalnih simbola, 5) pravo na osnivanje prosvjetnih, kulturnih, vjerskih i drugih udruživanja, 6) pravo na izučavanje u školama svoje istorije i kulture, 7) pravo na srazmjernu zastupljenost u javnim službama i organima državne vlasti i lokalne samouprave, 8) pravo na kontakt sa matičnim narodom.

4. Prava i slobode stranaca i lica bez državljanstva – Posebna su prava koja se odnose na strance i lica bez državljanstva i ostvaruju se u skladu sa uslovima utvrđenim ustavom i zakonom, te međunarodnim ugovorom. Stranac u SRJ, BIH, uključujući i RS ostvaruje sljedeća prava i dužnosti: 1) Dužan je da se pridržava ustava i zakona, 2) uživa sva prava u skladu sa međunarodnim ugovorom, 3) može biti izručen drugoj državi samo u slučajevima predviđenim međunarodnim ugovorima koji obavezuju, 4) jemči mu se pravo azila (bilo da ima ili nema državljanstvo)ako je proganjan zbog učešća u pokretima za socijalno i nacionalno oslobođenje, te zbog zalaganja za demokratiju i ljudska prava i slobode, 5) ma pravo sticanja svojine i pravo privređivanja, 6) strano lice bez državljanstva ne može steći pravo svojine na zemljište i nepokretna kulturna dobra.

25 Ustavne dužnosti i odgovornosti - 234Prava i slobode čovjeka i građanina se ostvaruju, a dužnosti izvršavaju. Ljudi su istovremeno nosioci prava i sloboda, dužnosti i odgovornosti. Jedno bez drugog ne može, tj. čovjek ne može imati samo prava, on mora imati i odgovornosti i dužnosti. Ustavi SRJ, Republike Srbije, Crne Gore, RS i Federacije BiH približno isto utvrđuje sledeće dužnosti:1. Dužnost je svih i svakog da se pridržava ustava i zakona – Ovo je jedna od obaveza koja je

predviđena u gotovo svim ustavima u svijetu pa i u našim. Dužnost je građana i javne vlasti (državnih, društvenih i političkih organa) da se pridržavaju ustava, zakona i dr. Propisa i opštih akata. To ujedno znači poštovanje i ostvarivanje vladavine prava.

2. Dužnost je svakoga da poštuje prava i slobode drugih – Samo brižljivim i stalnim poštovanjem prava i sloboda drugih od svih i svakoga obezbijediće se dostojan život građana. U našem ustavu imamo i dodatnu odredbu da ko se ogriješi o ljudska prava i slobode zajamčene ustavom lično je odgovoran za to i ne može se pravdati ničijim naređenjem. (čl. 48. Ustava)

3. Dužnost je i pravo građana da učestvuju u odbrani zemlje – Dužnost odbrane zemlje proizilazi iz opšte odredbe pridržavanja ustava i odredbe o vojsci, gdje se utvrđuje vojna obaveza. Ustav RS utvrđuje da u slučaju rata Narodna skupština ili predsjednik Republike mogu obustaviti pojedine odredbe ustava, pa i neka prava i slobode građana.

4. Dužnost je svakoga da plaća porez. –Ova dužnost se odnosi i na građane, ali i na pravne subjekte. Obaveza plaćanja poreza i drugih dažbina je opšta i utvrđuje se prema ekonomskoj snazi obveznika.

33

5. Dužnost je svakoga da savjesno i odgovorno vrši javnu dužnost. Odnosi se na svakog da časno, odgovorno i savjesno obavlja svoju dužnost.

6. Dužnost čuvanja životne okoline – Svako je u skladu sa zakonom dužan da štiti i unapređuje životnu sredinu. Ustav Crne Gore je utvrdio i posebne dužnosti zaštite životne okoline pošto je Crna Gora proglašena i ekološkom državom.

7. Dužnost pružanja pomoći drugome u nevolji – Ova dužnost često prevazilazi pravnu normu i obavezu i ulazi u sferu moralnih i humanih ljudskih ponašanja..

8. Dužnost i obaveze stranaca – Stranci u BiH, Jugoslaviji i Republici Srpskoj dužni su da se ponašaju u skladu sa ustavom i zakonom i međunarodnim ugovorima.

26 Pojam i oblici demokratije - 237Ovaj izraz potiče još od antičke grčke (demos – narod, cratos – vlast), i u prevodu i najšire označava vladavinu narodi. Filozofi tog vremena (Aristotel, Makijaveli, Veber, Nojs i dr) nisu oduševljeno gledali na demokratiju i smatrali su da je demokratija loš ili beznačajan pojam. Ona je „vlast neorganizovane mase“ i predstavlja loš oblik državnog uređenja po Aristotelu ili po Makijaveli „demokratija nije u korist države“.Pojam demokratije obuhvata: 1. neke bitne elemente koji su opšti i trajni, kao što su narod, sloboda, vlast, država, društvo, uređenje i 2) dodatne elemente koji su promjenljivi i zavisi od vremena u kome se javlja i definiše aktuelni tip demokratije. Ona nije ista u svakom vremenu i prostoru i na tim elementima se utvrđuje njena definicija.Demokratija je oblik državnog i društvenog uređenja u kome vlast pripada većini naroda. Ili Demokratija je državno i društveno uređenje u kome vlast proizilazi iz narod i pripada narodu. Demokratiju treba shvatati i ostvarivati u određenom vremenu i prostoru. Jer ne postoji jedna već mnogo demokratija. To znači da ono što je bilo demokratski za prošli sistem nije za ovaj. Suštinu demokratije predstavlja volja naroda pa ma kakva ona bila. Ako nema volje naroda, nema ni demokratije, ni državne organizacije (aktivnosti) na ostvarivanju te volje i postojanja demokratije. Sadržaj demokratije je u osnovi mjerilo koji je tip demokratije na političkoj sceni. Što je u sadržaju više pozitivnih elemenata koji čine čovjekov život potpunijim, slobodnijim, bogatijim, nezavisnijim i ljepšim – to je demokratija sadržajnija. Nije moguće postići vrhunac sadržaja demokratije, pošto svako današnje saznanje o njenom sadržaju za koje bi se moglo reći da je na najvišem stepenu, već sutra nije takvo.OBLICI DEMOKRATIJEGledano sa stanovišta učešća građana u vlasti, postoje sljedeći oblici demokratije:

1. POSREDNA (PREDSTAVNIČKA) – volja naroda se ostvaruje preko izabranih predstavnika u organima vlasti. Građani slobodno i neposredno biraju svoje predstavnike i na njih prenose ostvarivanje svog suvereniteta. Predstavničko tijelo, koje sačinjavaju izabrani narodni predstavnici, vrši vlast u ime naroda, pa ta vlast ne pripada tom predstavničkom tijelu (ili izabranim predstavnicima) već pripada narodu.

2. NEPOSREDNA – osnovno obilježje ovog oblika demokratije je neposredno učešće građana u vlasti. Ovaj oblik je tehnički teško izvodljiv, a izvoditi ga u potpunosti je nemoguće. Monteskje: „narod nije sposoban da sam vrši vlast ali je savršeno sposoban da izabere svoje predstavnike.“ Postoje neki oblici koji se mogu primjenjivati a to su: masovne skupštine (u Švajcarskoj), plebiscit, referendum, narodna inicijativa i dr. Ali neposredno odlučivanje građana u državnim organima je nemoguće. Ako ustavi utvrđuju da vlast pripada narodu, to ne znači da vlast vrši svaki pojedinac (građanin) već narod u cjelini. Potpuna neposredna demokratija gdje bi svaki pojedinac učestvovao u vlasti neostvariva je. Kada se pojedinci (građani) nađu u vlasti, oni su samo organ naroda, i ne ostvaruju svoju vlast.

3. POLUNEPOSREDNA – najčešći oblik, predstavlja sintezu posredne i neposredne. Suština ovog oblika je u učešću i naroda i narodnih predstavnika u vlasti i odlučivanju. To je u stvari predstavnička demokratija sa nekim institucijama neposredne. Dakle, izabrani predstavnici u parlamentu, vladi i drugim organima donose sve odluke, izuzev nekih koje se smatraju bitnim a donosi ih sam narod referendumom, plebiscitom ili na neki drugi neposredni način. Dakle, ustavno

34

utemeljenje poluneposredne demokratije daje pravo građanima da: vrše vlast neposredno i tako ostvaruju svoj suverenitet i da građani vrše vlast i preko slobodno izabranih predstavnika

TIPOVI (VRSTE) DEMOKRATIJEBrojne definicije i klasifikacije demokratije možemo svrstati u tri grupe:Prvu grupacija odnosi se na shvatanje pojma demokratije blisko sociološkom sistemu podjele demokratija kao oblika društva, kao struktura vlasti, kao političko društvo, kao politički model i demokratija kao oblik političkog sistema.Druga grupacija odnosi se na pridjevnu i prisvojnu demokratiju pa se ističe: kao parlamentarna, konzervativna, industrijska, buržoaska, radnička, protektivna, zatvorena, progresivna, formalna, višepartijska, ustavna i neustavna demokratija.Treća grupacija se odnosi na globalnu ideološku i sistemsku podjelu: liberalna, sovjetska, evrokomunistička, masovna, samoupravna demokratija...Neki teoretičari razvrstavaju demokratiju po tipovima i epohama društva: antičku, srednjovjekovnu, buržoasku i socijalističku.Nova podjela demokratije je na: političku, ekonomsku, masovnu i neposrednu demokratiju.1. Politička demokratijaSadržaj političke demokratije usmjeren je na političku sferu čovjekova života, a naročito se ogleda u opštem biračkom pravu, vladavini većine, političkim pravima i slobodama i višepartijskom sistemu. Građansko društvo je utemeljilo navedene vrijednosti, ali su se one primjenjivale saglasno interesu vladajuće klase. Višepartijski sistem je veoma dobra forma političke demokratije i tekovina buržoaskog tipa društva, ali pod uslovom da za sve postoji objektivni i jednaki uslovi.Buržoaska demokratija je ostvarila tri krupna rezultata: 1) uspostavila i ojačala načela odgovornosti javne vlasti pred društvom, 2) uspostavila i ojačala zakonitost u radu državnih i dr. Organa javne vlasti i 3) konstituisala je i modelovala moderan parlamentarni sistem. To su nesumnjivo tekovine političke demokratije. U bivšim zemljama socijalizma politička demokratija je imala formalni karakter. I u socijalističkoj Jugoslaviji politička demokratija je bila reducirana, i tek od 1990. godine politička demokratija dobija na širini – dozvoljen je ustavnim rješenjem politički pluralizam.2. Ekonomska demokratijaRazvoj ekonomske demokratije može se posmatrati kroz 3 faze:

a) prva faza – period liberalnog kapitalizma i u osnovi niža faza industrijske demokratije. Osnovna karakteristika ovog perioda je krajnji individualizam i stroga zaštita privatne imovine. Sva demokratija je bila u traženju većih nadnica i poboljšanja uslova rada. Tada se još smatralo da radno vrijeme treba da ostane 12 do 16 sati.

b) Druga faza – je najbitnija i obuhvata razdoblje više od dva vijeka. Njene karakteristike su ostvarivanje elementarnih prava najamnih radnika u okviru kapitalističke proizvodnje. Područja koja su predmet industrijske (ekonomske) demokratije su vezana za rad i radno mjesto, visinu naknade za rad, dužinu radnog dana, uslove rada, higijensko-tehničku zaštitu, i neke vidove socijalne i zdravstvene zaštite. Industrijska demokratija se najčešće ostvarivala preko sindikalnih centrala i putem preduzeća. Sva prava koja se ostvaruju u okviru industrijske demokratije spadaju u krug participacije, radi se o tome da se ova demokratija iscrpi na nivou skromnog učešća, a nikako sveobuhvatnog upravljanja.

c) Treća faza - javlja se kao industrijska ili ekonomska demokratija u bivšim zemljama socijalizma. Doktrina socijalizma polazi od toga da mora doći do potpunog ekonomskog oslobođenja i uvođenja vlasti radničke klase, ali to je smo proklamacija pa je u većini zemalja socijalizma radništvo ostvarivalo prava samo na nivou industrijske demokratije i participacije.

3. Masovna (narodna) demokratijaPredstavnici ove demokratije smatraju da svaki čovjek (pojedinačno) treba da na odgovarajući način odlučuje o bitnim pitanjima države i društva. Ovaj vid demokratije zagovarali su neki grčki filozofi, zatim socijalisti-utopisti, anarhisti, i staljinisti. Anarhisti smatraju da je svaka državna vlast suvišna i zato država ljudima nije ni potrebna. I u nekim nižim fazama razvoja socijalizma (kako to naziva soc

35

javlja se masovna demokratija, kao ideal društva. Ovaj tip narodne demokratije formalno je locirao svu vlast u narod, a stvarna vlast bila je u vladajućoj partiji i demokratiji. 4. Neposredna demokratijaPod neposrednom demokratijom podrazumijevamo određene ustavom i zakonom zagarantovane forme odlučivanja građana. Oblici neposredne demokratije javljali su se kroz istoriju od antičke Grčke do danas, a to su: plebiscit, referendum, narodna inicijativa, pravo peticije, zborovi građana, savjeti građana i narodna kontrola

OGRANIČENJA DEMOKRATIJEOgraničavajući faktori koji utiču da se već utvrđene forme i sadržaji ne ostvare su:

- jačanje državne moći, a naročito totalitarne države, partijske države ili ostalih vrsta autokratske države.

- Predstavnička forma demokratije je ograničavajući faktor pošto se vrlo brzo izgubi uticaj građana i utopi se u političko predstavništvo, pri čemu se volja naroda pretvara u običan stav manjine

- Jednopartijski sistem, kao i velike centralizovane partije ili koalicije predstavljaju snažan faktor ograničenja demokratije, posebno se ispoljava u izbornom sistemu, a ono se povećava ako se na izborima primjenjuje tzv. Većinski sistem.

- Stapanje zakonodavne i izvršne vlasti dovodi do krize demokratije prenošenjem (delegiranjem) stvarne vlasti sa parlamenta na vladu.

- Sužavanje biračkog prava je bitan instrument ograničenja demokratskih prava.- Formalna, a ne stvarna odgovornost javne vlasti pred društvom, kao faktor ograničenja ogleda

se u manjkavosti konkretne odgovornosti.

27 Institucije neposredne demokratije – 246

Sa ustavnopravnog stanovišta, institucije neposredne demokratije su smo one koje su i formalno utvrđene (garantovane) ustavima i javljaju se kao: posredne, poluneposredne i neposredne. Institucije posredne demokratije su forma zamjene donošenja odluka predstavničkim formama demokratije, tj. umjesto dotadašnjih donošenja odluka od strane države, odluke donose predstavnici izabrani od naroda. Institucije poluneposredne demokratije javljaju se kao način donošenja odluka od izabranih predstavnika, ali uz neka ograničenje (npr. imperativni mandat, opoziv, kratko trajanje mandata, ograničenje reizbornosti, itd). Institucije neposredne demokratije su forme preko kojih građani bez posrednika donose neke značajnije odluke (referendum, plebiscit i dr.).Veliki broj ustava utvrđuje pojedine oblike neposrednog odlučivanja što zavisi od tipa državnog i društvenog uređenje, tj. nivoa demokratizacije društva, a to su: plebiscit, referendum, narodna inicijativa, narodni veto, peticija i zborovi (skupštine) građana.

1. PLEBISCITNarodna odluka donijeta izjašnjavanjem (glasanjem) lat Plebs-narod, scitum-odlukaPlebiscitom se iskazuje narodna volja o nekom bitnom pitanju putem izjašnjavanja u kome učestvuju svi građani sa biračkim pravom. Građani se izjašnjavaju tajno (a ima slučajeva i javno) o postavljenom pitanju, koje je najčešće iz oblasti unutrašnje politike i međunarodnih odnosaU svojoj dugoj istoriji plebiscit se koristio različitim intenzitetom, pa se uočavaju 3 faze:I FAZA – Period antičkog Rima i trajala je oko četiri vijeka (449. do 20 godine p.n.e.) Nakon te faze nastalo je veoma dugo zatišje.. II FAZA – nastala je nakon uspješno izvedenih buržoaskih revolucija u XVIII vijeku. To je period pojave prvih pisanih ustava i utvrđivanja narodne suverenosti. Plebiscitom su se građani izjašnjavali o važnijim pitanjima (najvažnijim, o manje važnim građani su se izjašnjavali referendumom). Prvi plebiscit u ovoj fazi je održan 1791. g. u Francuskoj, kada su građani odlučili da se papski Avinjon

36

priključi Francuskoj. Ova faza završava početkom II svjetskog rata 1939. g. i nastaje ponovo period zatišja od oko 50 godina. III FAZA – nastala početkom poslednje decenije XX vijeka I još traje. Za samo 5 godina održano je desetak značajnijih plebiscita (prihvatanje Mastrihtskog sporazuma o ujedinjenoj Evropi, ili u jugoslovenskim zemljama pa i u Republici Srpskoj 9. i 10. novembra 1991. godine).Uobičajeno je da se plebiscitom odlučuje o značajnijim pitanjima kao što su teritorijalna pitanja (pripajanja ili odvajanja neke teritorija) i o državnom uređenju ili obliku vladavine, što najčešće predlaže šef države. Sva ostala pitanja iznose se referendumom.U praksi postoje dvije vrste plebiscite i to unutrašnji i vanjski.Unutrašnji plebiscit je onaj koji raspisuje i provodi neka suverena država. Ima raznih vrsta unutrašnjeg plebiscita:

А. S obzirom na širinu teritorije ili pitanje koje se iznosi na plebiscite, može biti: Državni – za cijelu teritoriju države i Lokalni – samo za dio državne teritorije;

Б. S obzirom na sadržaj može biti: Državno-politički, ustavnopravni i ekonomsko – socijalni.В. S obzirom na to ko ga raspisuje može biti: Parlamentarni (raspisuje ga parlament) i Izvršni

(raspisuje šef države ili vlada). Vanjski plebiscit – je onaj plebiscit koji organizuje neka svjetska međunarodna organizacija. Može se pojaviti na dva načina- da plebiscit zahtijeva i organizuje neka svjetska specijalizovna organizacija ili konferencija (npr.

1920. g, plebiscit organizovala Mirovna konferencija u Parizu za Korušku)- da plebiscit organizuje svjetska organizacija (npr. Liga naroda i OUN)

Način provođenja plebiscita je isto kao i referenduma . Prvo se formuliše problem (pitanje) i to tako da glasači mogu odgovoritit na njega sa DA ili NE. Glasačko tijelo su svi punoljetni građani upisani u glasački spisak. Glasačka mjesta su otvorena po pravilu 12 sati, a može se provoditi i 2 uzastopna dana ako to odluči organizator plebiscita. Rezultate glasanja proglašava državna komisija za provođenje plebiscita. Odluka plebiscita je opšteobavezna.

2. REFERENDUM Najrasprostranjenija institucija neposredne demokratije. Pod referendumom se podrazumijeva neposredno glasanje svih građana koji imaju biračko pravo o prihvatanju ili odbacivanju ustavnog, zakonskog ili nekog drugog opšteg akta ili drugog bitnog političkog i ekonomskog pitanja. Potiče od latinske riječi referendum što znači ono o čemu treba da se kaže.Prvi put se pojavio u Švajcarskoj 1501. kada se Švajcarska odvojila od Njemačkog carstva. Referendum je postao ustavna kategorija, pa većina zemalja u svijetu u svojim ustavima utvrđuje institut referenduma s tim što postoje znatne razlike. Sve te zemlje svijeta mogu se svrstati u 3 grupe:

1. Zemlje koje kontinuirano primjenjuju referendum kao što su: Švajcarska i Francuska;2. Zemlje koje s vremena na vrijeme primjenjuju referendum (ogromna većina zemalja) 3. Zemlje koje ne primjenjuju referendum (autokratske zemlje i arhaične monarhije).

VRSTE REFERENDUMA I. USTAVOTVORNI ILI ZAKONODAVNI – nazvan po predmetu na koji se odnosi, riječ je o

referendumu gdje se građani izjašnjavaju o prihvatanju ili ne prihvatanju ustavnog ili zakonskog projekta. Ustavotvornim referendumom građani neposrednim glasanjem sudjeluju u donošenju ustava ili reviziji postojećeg.

II. OBAVEZNI ILI FAKULTATIVNI – određen je prema obaveznosti njihove primjene. Takvi referendumi su:

a) Apsolutno obavezni – koji se mora raspisati i provesti da bi se donijeli neki pravni akti ili usvojilo neko drugo pitanje – odluka. ( Švajcarska, Austrija)

b) Relativno obavezni – onaj koji se mora provesti samo za neke dijelove ustava ili zakona ako to zahtjeva određeni broj građana. (Ustav Švajcarske iz 1874, Italije 1948)

c) Fakultativni referendum – je takav na koji se može, ali i ne mora, iznijeti neko pitanje na potvrdu građanima, što zavisi od toga da li je takav postupak utvrđen ustavom ili zakonom ili zavisi od volje predlagača. (Ustav SFRJ 1963. i 1974)

37

III. PRETHODNI ILI NAKNADNI – se određuje prema vremenu njegove primjene. Prethodni referendum je onaj na kome se građani izjašnjavaju o prijedlogu nekog akta koji će tek stupiti na snagu–ima za cilj da se ispita mišljenje odnosno da se konsultuju građani prije donošenja odluke. Naknadni referendum je onaj koji građani održavaju o nekoj već usvojenoj odluci od strane zakonodavnog ili nekog drugog organa. Odluka građana na naknadnom referendumu ima karakter ratifikacije, ako građani odbiju predloženi akt, predlagač je dužan da ga menja jer ga je narod odbacio.

IV. OBAVEZUJUĆI I SAVJETODAVNI – određuje se prema obaveznosti odluke. Obavezujući je onaj čija se odluka mora provesti. Ona je konačna i obavezujuća. Savjetodavni je onaj čija je odluka samo savjetodavna organu koji donosi pravni ili drugi akt, a ne obavezujuća.

V. KONSTITUTIVNI I ABROGACIONI – odnosi se na potvrdu ili ukidanje nekog akta. Konstitutivni je onaj kojim građani potvrđuju neki pravni ili drugi akt i žele da on ostane na snazi. Abrogacioni je onaj kojim građani ukidaju već doneseni akt i ne žele da se donese drugi.

VI. RADNO – FUNKCIONALNI REFERENDUM – je onaj koji se provodi u preduzećima ili ustanovama o pitanjima utvrđenim zakonom i statutom.

SLIČNOSTI IZMEĐU REFERENDUMA I PLEBISCITA: - Referendum i plebiscit su demokratski oblici učešća građana u odlučivanju i ostvarivanju prava i

sloboda građana; - Pravo učešća građana na referendumu i plebiscitu je isto: izjašnjavaju se svi punoljetni građani s

pravo glasa u skladu sa zakonom.- Postupak provođenja referenduma i plebiscita je isti. Utvrđuju se izborne jedinice, formiraju

glasačke komisije i glasački odbori i dr. I tehnika provođenja je ista. Građani se izjašnjavaju putem listića na kojima piše tekst pitanja o kome se građani izjašnjavaju odgovorom da ili ne, za ili protiv.

- Sistem kontrole provođenja referenduma i plebiscita je isti i temelji se na ustavu i zakonu.

RAZLIKE IZMEĐU REFERENDUMA I PLEBISCITA - Plebiscit se organizuje isključivo za narod i od naroda, a referendum se može organizovati i za narod

ali i za zaposlene građane u radnim organizacijama. Po osnovu učešća ljudi plebiscit je širi od referenduma.

- Plebiscit može raspisati samo državni organ ili međunarodna organizacija, a referendum mogu raspisati državni i lokalni organi, preduzeća, ustanove, mjesne zajednice i dr.

- Plebiscitom se odlučuje o važnim pitanjima kao što su oblik vladavine, pripajanje ili odvajanje teritorije, povjerenje šefu države i sl. Referendumom se odlučuje o mnogobrojnim, čak i sitnim pitanjima u ustanovama i preduzećima.

- Razlika je u učestalosti održavanja referenduma i plebiscita. Referendum se održava često i na više nivoa, a plebiscit rijetko i na svega dva nivoa (državni i međunarodni).

- Odluke plebiscita mogu biti punovažne ako za ili protiv glasa barem natpolovična većina, a ustavom i zakonom se može utvrditi i 2/3 ili još jača većina., dok odluka referenduma može biti punovažna i sa natpolovičnom većinom, pa čak i sa relativnom većinom.

3. NARODNA INICIJATIVA – Ogleda se u pravu (ovlašćenju) određenog broja građana da podnesu prijedlog za promjenu ustava, donošenju ili promijeni zakona ili nekog drugog opšteg akta. Koji je broj građana potreban za donošenje narodne inicijative, utvrđuje se ustavom, a u nekim zemljama zakonom ili se uopšte ne utvrđuje broj građana nego teritorijalna jedinica koja može podneti predlog (npr opština, grad, selo..). Kada određeni broj građana pokrene inicijativu, zakonodavni organ je dužan da primi inicijativu i pokrene postupak donošenja zakona ili dr. Akta koji predlažu građani, kao da je potekao od zakonodavnog tijela ili vlade. Zakonodavno tijelo može u cjelini prihvatiti prijedlog (inicijativu), a može izvršiti određene izmjene i dopuna, ali može inicijativu i odbiti uz obrazloženje.Narodna inicijativa može imati 2 oblika:

38

- prosta ili neformalna inicijativa – njeni podnosioci opštim izrazima označavaju cilj i smisao zakona koji žele, na osnovu kojih će, parlamentarno tijelo sačiniti integralni tekst prijedloga zakona.

- Formulisana inicijativa koja je u stvari po članovima redigovan prijedlog zakona.

4. PETICIJA –Je pravo grupe građana da se obraćaju predstavničkom tijelu sa zahtjevom da to tijelo donese određeni zakon ili drugi akt. Ovim oblikom demokratske komunikacije građani mogu predlagati, zahtijevati i iznositi mišljenje o potrebi i načinu rješavanja nekih pitanja. Peticija je niži oblik neposredne demokratije. Zakonodavno tijelo ili neki drugi organ kome je upućena peticija nije dužno da na nju odgovara. Ipak, najčešće se da odgovor na peticiju iz moralnih razloga i obzira.

5. NARODNI VETO –To je podvrsta zakonskog referenduma putem koga građani ukidaju važenja postojećeg zakona ili nekog drugog opšteg akta. Kada birači smatraju da neki tek doneseni zakon nije u skladu s njihovom voljom, zatražiće u određenom roku da se iznese na narodno glasanje. U slučaju da do narodnog glasanja dođe i na njemu taj zakon bude odbačen, smatraće se kao da nikada nije ni bio donesen. Narodni veto nema cilj popravku ili izmjenu zakona, već da se zakon kasira (poništi), za šta je potrebna apsolutna (natpolovična) većina upisanih glasača.

6. ZBOROVI (SKUPŠTINE) GRAĐANAJedan od najstarijih oblika neposredne demokratije. Postoji razlika između prvobitnih skupština građana i savremenih zborova građana. Još u staroj Grčko postojale su skupštine građana nazvane skupovi ili eklezije. Na njima su građani javno govorili i odlučivali o bitnim političkim i ekonomskim pitanjima. Kad su iščezle male državice (gradovi) skupovi su počeli gubiti na značaju. Zamijenile su ih predstavničke skupštine, koje su sačinjavali predstavnici građana. U srednjem vijeku razvila se jedna vrsta samouprave kada su ponovo javne skupštine postale oblik neposrednog odlučivanja građana. U naše vrijeme, u pojedinim ustavima su predviđeni različiti zborovi i skupštine (kao zbor građana, skupštine stanara, zbor radnika). U okviru ovakve vrste institucija neposredne demokratije spadaju i savjeti građana i narodna kontrola.

28 Pojam, istorijat i značaj političkih stranaka - 253Teško je precizno utvrditi vrijeme nastanka političkih organizacija. Jedni tvrde da su političke organizacije nastale u antičko doba, a drugi da su one proizvod građanskog društva. Najprihvatljivije je shvatanje da su prvi oblici političkog organizovanja postojali još u staroj Grčkoj i Rimu, a da su se moderne partije konstituisale u novije doba. Političke organizacije su nastale zajedno s razvojem države i demokratije. Dinamiku razvoja i sazrijevanja političkih organizacija možemo pratiti kroz 4 duga vremenska perioda i to:1. Period prvobitnog i nižeg stepena političkog obrazovanja – počinje još u antičko doba.

Prvi oblici u vidu okupljanja grupica istomišljenika, a kasnije organizovanih grupa i saveza javili su se u Staroj Grčkoj pet vijekova prije nove ere, a u Rimu u doba republike. I teorijski (pojmovno) pojam politike i političkih organizacija utvrđeni su u četvrtom vijeku p.n.e. Učinio je to veliki grčki filozof Aristotel-on polazi od teze da čovjek nije sam sebi dovoljan i da mora živjeti s drugima i to u 3 nivoa organizovane zajednice: porodici, seoskoj zajednici i državi. U svakoj od tih zajednica čovjek mora politički misliti, što znači da je čovjek političko biće (zoon politikon). Takvi nedovoljno razvijeni oblici političkih organizacija zadržali su se sve do polovine srednjeg vijeka, odnosno do pojave savremene organizovane države i ostvarivanja većih prava i sloboda građana.

2. Period formiranja prvih političkih organizacija – počinje od XIII vijeka od pojave Magne charte libertatum (1215) i traje do polovine XIX vijeka. Taj dug period bio je faza niskog intenziteta političkog organizovanja. Formiranje političkih stranaka teklo je sporo i bojažljivo. Međutim politički život se intenzivnije odvijao tek kada je na scenu stupila buržoaska liberalnog

39

država. S nastankom liberalne države konstituiše se i savremeni parlamentarni sistem u okviru koga se javlja nov oblik demokratije – parlamentarna demokratija. Parlament postaje središte političke, odnosno zakonodavne i uopšte državne vlasti, ali i mjesto političkih borbi i uticaja na način vršenja vlasti. Na primjeru Engleske najbolje se vidi kako je tekla borba za parlament, ustav i biračko pravo i kako su se u toj borbi konstituisale političke partije. Kada se 1240. godine u Engleskoj sastao Magnum konzilijum, tada je označen početak formiranja parlamenta. Međutim, tek u drugoj polovini 17. vijeka došlo je do formiranja dviju političkih partija i to: Vigovske političke stranke (kasnije Laburističke) i Torijevske političke stranke (kasnije konzervativne). Engleska je postala ne samo kolijevka kapitalizma, već i prva zemlja u kojoj su se u okviru parlamentarnih institucija formirale i prve političke partije.

3. Period formiranja i djelovanja modernih političkih partija-Počinje sredinom XIX vijeka (od 1848) i završava se završetkom I svjetskog rata. Javlja se mnogo političkih stranaka, partija, pokreta i saveza građanskog tipa, ali se javljaju i nove, do tada nepoznate – radničke partije. Dotada, je buržoazija bila zanesena i opsjednuta svojim visokim položajem vladajuće klase. Polovinom XIX vijeka nastupa faza jakih socijalnih nemira. Vladajuća klasa prvi put osjeća da postoje i druge društvene snage koje joj mogu ograničiti ili potpuno oduzeti vlast. Pored građanske političke partije javljaju se i partije radničke klase koje su se dobro organizovale u borbi za svoja prava, za vlast i novi tip društva. Nastala je široka skala partija od krajnje desne orijentacije, preko centra do krajnje ljevice. Posebno se isticao revolucionarni karakter jednog krila radničkih partija. One su konstituisale svoju jedinstvenu organizaciju – Prvu internacionalu 1865, Drugu -1880 i Treću -1919.

4. Period savremenog političkog organizovanja počinje završetkom Prvog svjetskog rata i traje do danas. Poslije završetka Prvog svjetskog rada došlo je do neslućenog razvoja političkih partija s veoma različitim programima, orjentacijom i ciljevima. U novoformiranoj državi Kraljevini SHS 1921. bilo je 74 političke stranke i partije od kojih je 45 izašlo na izbore a 23 su dobile određeni broj poslaničkih mjesta u Skupštini.(od 1 mandata do 94 mandata koliko je imala stranka sa najviše glasova). U vremenu između dva svjetska rata nastavila se tendencija porasta broja političkih stranaka, naročito u zemljama Evrope. I poslije Drugog svjetskog rata evidentan je porast broja političkih partija, ali se promijenila njihova struktura. Na vlast su došle komunističke i socijalističke partije u mnogim zemljama Evrope, Azije, Afrike i Južne Amerike. Krajem osamdesetih dolazi do raspada komunističkih partija i obnove građanskih. Slično je i u Jugoslaviji nakon 1990. godine kada je ozakonjen višestranački sistem. Raspadom SFRJ došlo je do formiranja novih političkih tvorevina, tako da je tokom 1994. bilo oko 240 raznih stranaka, pokreta, saveza drugih udruženja.

Političke stranke su udruženja građana koje imaju svoju ideologiju, a čiji je cilj osvajanje i učestvovanje u vlasti. S obzirom na to da su političke stranke (partije) organizovane sa zadatkom da osvoje državnu vlast, te da tu vlast obavljaju i očuvaju, jasno je da tu funkciju mogu obavljati samo dobro organizovane i jake političke partije. Većina političkih partija ima znatno veću popularnost u vrijeme dok se bore za vlast nego kada dođu na vlast. Ima dosta definicija i teško se opredijeliti koja definicija je potpuna:„POLITIČKE PARIJE SU dobrovoljne, relativno trajne političke organizacije čiji cilj je preuzimanje i vršenje državne vlasti ili bar učešće u njoj, ili stalan uticaj na nju radi zaštite i ostvarenja određenih klasnih, odnosno grupnih interesa u okviru jedne ideološke koncepcije o opštoj državnoj politici i zajedničkim interesima društva.“ (N.Pašić).„POLITIČKE PARTIJE su redovito najviši oblik svijesti određene klase... One su društvene organizacije usmjerene prije svega na osvajanje i održavanje državne vlasti, da bi pomoću države kao efikasne sile mogle provesti u život svoje političke ciljeve.“ (S. Pulišelić).„POLITIČKA STRANKA (partija) je politička organizacija koja obuhvata ljude s istom političkom ideologijom koju oni nastoje da što više prošire s osnovnim ciljem potpunog ili djelimičnog vršenja državne vlasti do koje oni teže da dođu prvenstveno legalnim, demokratskim putem – dobijanjem većine na izborima“ (R.Lukić) I druge definicije. Kod većine definicija se pojavljuju isti elementi:

40

dobrovoljnost, borba za vlast, pripadnost klasi ili dijelu klase, borba za masovnost, ista ideologija, vodeća i avangardna uloga i dr. Najpotpunije definicije su dali profesor N.Pašić i R. Lukić.Jedan od osnovnih zadataka svih stranaka (partija) je borba (nadmetanje) sa ostalim, naročito s onim partijama koje imaju suprotnu ideološku orijentaciju, a sve u cilju osvajanja vlasti. Osvajanje vlasti postaje osnovni cilj svake stranke i njene političke borbe, jer se samo putem državne vlasti mogu provesti u život ideje partije. Da bi se ostvarili osnovni zadaci političkih partija, nužno je pored stabilnog programa imati čvrstu, dobro smišljenu organizacionu strukturu partije.

29 Vrste političkih organizacija, stranaka i partijskih sistema – 260

Na bazi određenih kriterijuma (prije svega sličnosti i razlika) dolazimo do određenog grupisanja političkih partija. U koju će grupu biti svrstana neka politička partija zavisiće od ciljeva i zadataka političke partije, od njene uloge u političkim procesima i posebno od toga u kojoj je mjeri politička organizacija ostvarila povezivanje aparata javne vlasti i društva. Teškoće pri klasifikaciji stvara pojava raznih političkih institucija koje su slične političkim partijama. Zato je potrebno povući razliku između: političkih institucija koje su slične političkim parijama i strankama, vrsta partijskih sistema i vrsta političkih partija (stranaka).

1. Političke institucije srodne političkim partijamaJavljaju se kao:

a). Interesne grupe-javljaju se kao relativno kratkotrajne društvene tvorevine i koje nastaju radi rješavanja nekih konkretnih pitanja, naročito zakonodavne (opšte normativne) naravi. Ne bore se za osvajanje i vršenje vlasti već se bore da ta vlast riješi neka konkretna pitanja u njihovu korist.

b). Politički pokreti – su široka natpolitička organizacija koja objedinjuje narod ili neke njegove dijelove s ciljem da se ostvario opštenarodni interes, kao npr. odbrana zemlje, zaštita životne okoline, opismenjavanje stanovništva i dr.

c). Razna udruženja – Imaju najčešće strukovni interes: udruženje pravnika, udruženje boraca, i sl. Ne bore se za vlast, imaju neke sličnosti sa interesnim grupama, ali ne vrše pojedinačni pritisak, već se zalažu za određeni materijalni ili društveni status svojih članova.

2. Vrste partijskih sistema:Postoje različita shvatanja. Preovlađuje shvatanje koje zastupa M.Diverže i prema kojem razlikujemo tri partijska sistema:

a). jednopartijski (monistički)b). dvopartijski (dualistički)c). višepartijski (pluralistički)

Po drugom shvatanju čiji je predstavnik Vjatr, partijski sistemi se mogu svrstati u 5 grupa:a). mnogostranačkib). Dvostranački c). sistem sa premoćnom strankomd). Sistem sa strankom hegemonom ie). Jednostranački sistem.

Po profesoru Lukiću postoje tri partijska sistema: 1. Sistem bez opozicije usljed velike heterogenosti, 2. sistem bez opozicije usljed velike homogenosti i 3. sistem sa opozicijom.Najprihvatljivija je podjela koju je dao M. Diverže.

3. Vrste političkih partija (stranaka)U našoj teoriji najpotpuniju klasifikaciju je dao prof. N. Pašić:

41

a). Po njihovoj klasnoj borbi, klasnom sastavu i ulozi u klasnoj borbi – radničke i buržoazijske partije

b). Po osnovu okupljanja članstva: Osnov okupljanja može biti: politički, nacionalni, konfesionalni i regionalni

c). Po odnosu prema postojećem društvenom sistemu: revolucionarne partije i partije tzv. Društvenog mira (status quo)

d). Po karakteru i ciljevima političke akcije: sljedbeničke, programsko-političke i ideološke.e). Po postanku i ideološkoj strukturi-Partije mogu nastati samostalno i imati jednoobraznu

organizacionu strukturu, ali mogu biti formirane od neke druge organizacije kao njen politički instrument i tada predstavljaju neku vrstu političkog saveza nekoliko organizovanih grupa.

f). Po širini članstva mogu biti: kadrovske i masovne.g). Po disciplini koja povezuje partijsko članstvo i pripadnike rukovodećih organa partije mogu

biti: čvrste i labave.h). Po broju partija: višepartijski, dvopartijski i jednopartijski sistemi.

Ova klasifikacija bi se mogla nadograditi sa još bitnih i novih elemenata pa bi dalja klasifikacija bila:a). S obzirom na to u kojoj se mjeri partije bore za prava najširih narodnih masa mogu biti:

demokratske i autokratske.b). S obzirom na strukturu članstva mogu biti: partije tipa narodnih frontova i partije usko

ideološko, nacionalno, pa čak i sektaški opredjeljenec). S obzirom na religiozna osjećanja mogu biti: partije s potpunim religioznim uticajem na

program i ciljeve partije i one partije koje odbacuju svaki uticaj religije.d). S obzirom na trajnost i perspektivu partija postoje one partije koje u svom programu

najavljuju svoje odumiranje na određenom stepenu razvoja ljudskog društva i one partije koje ne priznaju taj trend razvoja.

Mnoštvo partija koje su danas na političkoj sceni,možemo sve svrstati u 6 velikih grupacija i to:1. Demokratske partije – koje mogu biti raznih profila i orijentacija;2. Radničko – komunističke partije svih varijanti i formi – one žele da se društveni poredak

mijenja;3. Socijalističke partije mnogobrojnih oblika – žele demokratsko društveno uređenje sa

specifičnim i blagim promjenama.4. Liberalne partije – žele samo sekundarne promijene u okviru građanskog drušva;5. Konzervativne partije - koje žele da društvo ostane onakvo kakvo jeste, bez promjena;6. Agresivne partije fašističkog ili profašističkog tipa – koje djeluju destruktivno i rušilački

na demokratske tokove društva.

30 Organizacija, članstvo, ideologija i ustavni položaj političkih stranaka– 263, 268

Od načina organizovanja zavisi u kojoj će mjeri partija uspjeti ostvariti svoje programske ciljeve, tj. da li će i koliko biti sposobna u borbi za vlast, preuzimanje i vršenje vlasti. Organizacija svake partije proizilazi iz njene suštine, iz njenih ciljeva i zadataka. Cjelokupna organizaciona struktura svake političke partije mora imati temeljne elemente, koji bi se mogli označiti kao četiri puta tri faktora, a to su:

1. Statusni osnov: program, statut i organizacija. 2. Partijska baza: pristalice, simpatizeri i kandidati3. Vrsta članstva: članovi, aktivisti i rukovodioci4. Nivo organizacije: lokalni, regionalni i državni

1. Statusni osnov:Program je osnovni dokument partije koji sažeto i jasno utvrđuje osnovne ciljeve i zadatke partije u svim oblastima društvenog života (politici, ekonomiji, državnom uređenju, pravima i slobodama...)

42

Statut je osnovni normativni akt kojim se utvrđuje naziv partije, sjedište, sažeti ciljevi i zadaci, članstvo, organi partije, partijska disciplina, način izbora organa i rukovodilaca, opoziv, međusobni odnosi viših i nižih organa, način finansiranja idr.Organizacija partije obuhvata njihovo konstituisanje od najnižih do najviših organa i organizacionih jedinica, tj. od mjesne i osnovne organizacije, preko opštinskih i regionalnih organa i organizacija do organa na nivou države.

2. Partijska baza:Pristalice su najbrojnija grupa iz koje se regrutuju bilo budući glasači, bilo simpatizeri.Simpatizeri su uža grupa koja je vrlo bliska članstvu neke partije i na izborima i u drugim prilikama i donošenjima odluka stoje uz partijuKandidati se pojavljuju u nekim socijalističkim i komunističkim partijama koje treba da u kratkom vremenu postanu članovi partije. Svi kandidati dobijaju konkretne zadatke da ih izvrše, uspješno izvršenje znači prijem u stranku.

3. Vrste članstvaČlanovi partije su svi građani koji prihvataju program i statut partije i u praktičnom političkom radu izvršavaju i provode stavove orana partije.Aktivisti su članovi partije (stranke) koji se razlikuju od običnih članova samo po većoj angažovanosti na određenim političkim zadacima.Rukovodioci čine najuži krug partijskog članstva od najnižih do najviših organa (mjesnih, opštinskih, regionalnih i na nivou države). U većini partija članstvo bira rukovodeće organe i funkcionere. U autoritarnim (fašističkim, profašističkim) partijama rukovodeće ljude postavla vođa partije. Ipak u svim partijama vođa ima uticaja na kadrovsku politiku u partiji.

4. Nivo organizovanjaNajniže organizacione jedinice (lokalni organi) najčešće se nazivaju mjesna organizacija, ćelija, primarna organizacija. Ovakva organizacija je najdirektnije vezana za mase i konkretan rad s njima.Više organizacione jedinice (regionalni organi) su gradske, rejonske, opštinske, regionalne. Organi takvih organizacija nazivaju se komiteti, odbori, savjeti, udruženja. Biraju se iz reda nižih organa.Najviše organizacione jedinice obuhvataju veću teritoriju, odnosno cijelu teritoriju na kojoj djeluje partija (to se može poklapati sa regijom, oblasti, republikom ili cijelom državom). Organi koji se konstituišu na tom nivou su: komiteti, direkcije, centrale, politbiroi, glavni odbori, savezi, konferencije, i sl.Organizaciona struktura u skoro svim partijama zasniva se na hijerarhiji od najnižih do najviših organa.

IdeologijaPojam ideologije se shvata i tumači na dva načina. Po jednom, ideologija je iskrivljena i služena svijest koju mogu imati pojedinci, grupe, partije, pa i klase. Po drugom, ideologija je oblik društvene svijesti i sistem o spletu društvenih vrijednosti i svemu postojećem.Savremeno društvo je politički organizovano društvo u kome se javlja politička ideologija. Njen glavni stub je politička organizacija, koja od svojih sljedbenika i članova traži prihvatanje određene ideologije. Staviti se u službu partijske ideologije i principa znači podvrći svoje lične i druge interese tim principima. Ideologija partije postepeno ovladava članstvom, a zatim se preko članstva širi na mase. Danas je teško naći ljude koji nisu zahvaćeni ili partijskom ili masovnom društvenom ideologijom uslovljenom načinom proizvodnje i načinom života i rada uopšte. Dakle, ljudi su u osnovi ideologizovani. Ideologija nije ništa drugo do skup logički povezanih ideja koje izviru iz jedne centralne ideje. To je sistem ideja o svijetu kao cjelini i o sebi u njemu.Ustavni položaj političkih strankaVidljiva su dva pristupa u ustavnom regulisanju pitanja političkih stranaka: 1) ustavi koji ne regulišu pitanje političkih organizacija i 2) ustavi koji imaju odredbe o političkim organizacijama

43

Do XX vijeka nijedan ustav u svijetu nije regulisao pitanje političkih organizacija. Od XX vijeka pa do danas političke partije postaju ustavna kategorija. Do danas su se izdiferencirala četiri moguća ustavna pristupa:

1. Ustavi koji političke organizacije regulišu u okviru odredbi o pravima i slobodama građana, takvih je najviše. Prvi ustav koji je regulisao materiju političkih organizacija je njemački ustav (tzv. Vajmarski ustav) iz 1919. godine.

2. Ustavi koji u svojoj preambuli naznačavaju ulogu političkog organizovanja (politički pluralizam) ili samo jedne partije (politički monizam). Takav je Ustav Kine iz 1982.

3. Ustavi koji su regulisali položaj i ulogu političkih partija u osnovnim načelima. Takav je slučaj Ustav SFRJ iz 1974.

4. Ustavi koji u normativnom dijelu izričito utvrđuju mjesto i ulogu političkih organizacija. Među takvima je Ustav SSSR iz 1936 i 1977.

U ustavima sve tri Jugoslavije različito je regulisano pitanje političkih partija:a). Ustav Kraljevine SHS iz 1921. nije posebno regulisao položaj i ulogu političkih partija, već je u

okviru utvrđenih prava i sloboda građana omogućeno političko organizovanje. Kraljevina SHS je imala pluralistički stranački sistem izgrađen po evropskim mjerilima.

b). Period socijalističke Jugoslavije (1945-1992) imao je 3 različite faze ustavnog tretmana političkog organizovanje:- početak nove Jugoslavije 1945 obilježen političkim pluralizmom, a od kraja septembra 1945.

sa političke scene nestale su sve političke partije osim vladajuće (KPJ)- Ustav iz 1946, Ustavni zakon iz 1953 i Ustav iz 1963 regulisali su mogućnost političkog

organizovanja u ustavnim odredbama o pravima i slobodama građana.- Ustav iz 1974 na više načina reguliše pitanje političkog organizovanja. Prvo je u osnovnim

načelima gdje je opširno utvrđena vodeća uloga SKJ, zatim u normativnom dijelu koji se odnosi na prava i slobode građana je utvrđeno da je građanima zajamčena sloboda udruživanja i na kraju kao vrhunac institucionalizacije partije (SKJ) utvrđeno je da je predsjednik SKJ po položaju član Predsjedništva SFRJ

U 1990. godini donesen je na nivou Jugoslavije Zakon o političkom organizovanju kojim se dozvoljava politički pluralizam (višestranački sistem).

c). Ustav SRJ iz 1992 je utvrdio 3 bitne odredbe: - prva, da se jamči građanima sloboda političkog organizovanja i to bez odobrenja za upis kod

nadležnog organa- druga da se prihvati višestranački sistem (politički pluralizam) kao garant demokratskog

političkog poretka- treća da može biti politička organizacija zabranjena ako je njeno djelovanje usmjereno na nasilno

rušenje ustavnog poretka, narušavanje teritorijalne cjelokupnosti.Ustav Republike Srpske i Ustav BiH u katalogu prava i sloboda jemči pravo na pluralno, političko organizovanje i udruživanje.

31 BIRAČKO PRAVO I NJEGOVO OSTVARIVANJE -278Biračko pravo je jedno od osnovnih ličnih političkih prava građana ne može im biti uskraćeno. Biračko pravo je pravo građana da bira i da bude biran u predstavnička tijela. Korišćenjem biračkog prava građani biraju političko predstavništvo (skupštinu) koje vrši zakonodavnu funkciju koja je najvažniji element državne vlasti, a u nekim sistemima i zakonodavnu i izvršnu.S obzirom da svi građani nemaju biračko pravo jer ga stiču punoljetstvom, nekima je to pravo uskraćeno, utvrđen je pojam biračkog tijela. Biračko tijelo jedne države sačinjavaju svi državljani te države koji imaju biračko pravo. Po jednoj teoriji, biračko pravo je prirodno pravo svakog čovjeka kao člana društvene zajednice, država ga nije dala i ne može oduzeti. Po drugoj teoriji biračko pravo je javna obaveza građanina čije ne vršenje povlači sankcije s obzirom da postoji stav da su izbori nacionalni interes a ne interes pojedinca. Po trećoj teoriji, biračko pravo je i lično pravo i javna obaveza.U odnosu na različitost državnog režima, postoje sledeće vrste biračkog prava:

44

1.) Opšte biračko pravo – podrazumijeva posjedovanje prava glasa svih punoljetnih građana jedne zemlje, s tim da posjeduju poslovnu sposobnost. Sudskom odlukom može se građaninu oduzeti privremeno ili trajno biračko pravo.

2.) Ograničeno biračko pravo – ograničen ili isključen određen broj građana u ostvarivanju biračkog prava iako su punoljetni imaju poslovnu sposobnost kako bi se obezbedila podrška postojećem političkom režimu. Tako su izmišljeni razni mehanizmi ograničenja-cenzusi:

a) Imovinski census- građanin ne može biti upisan u birački spisak ne može glasati ako državi ne plaća godišnji porez; Francuska

b) Starosni census – utvrđuje se donja granica starosti kada građanin stiče biračko pravo. Svaka država svojim ustavom i zakonom utvrđuje starosnu granicu.

c) Cenzus po porijeklu- uskraćuje se biračko pravo obojenom stanovništvu.d) Cenzus obrazovnosti – potrebna školska sprema, ie) Census po polu – žene nemaju pravo glasa.

3.) Jednako biračko pravo – podrazumijeva da svaki čovjek ima jedan glas sa jednakom važnošću.4.) Nejednako biračko pravo – Postiže se raznim metodama:a.) Pluralni votum ili umnoženi glas. Pojedinci su dobijali više glasova (imovno stanje, porijeklo)b.) Sistem kurija – po porijeklu, građani „čiste“ kurije 3 glasa, građani „mješane“ kurije- 1 glas.5. ) Aktivno biračko pravo – pripada svim građanima i ogleda se u pravu građana da biraju i predlože predstavnike u organe vlasti i druge institucije. To pravo građani najčešće stiču sa 18 godina ako nema ograničenja 6.) Pasivno biračko pravo – ogleda se u pravu građana da budu birani u predstavnička tijela. 7. Pravo glasa muškarca i žene – Muškarci imaju pravo glasa u svim sistemima za razliku od žena koje su ga stekle u ovom vijeku i ušle u političke sfere života. Prvo u Švedskoj 1867, Australiji a nakon prvog svjetskog rata i u Velikoj Britaniji, SAD a poslije II svjetskog rata u Jugoslaviji, Italiji i Francuskoj. Poslednje Švajcarke 1972.8.) Pravo glasa vojnih lica – Sve do Drugog svjetskog rata većina država nije dala pravo glasa vojnim licima. Danas vojna lica uglavnom imaju biračko pravo ali ne i pravo političkog organizovanja.

32 MANDAT U POLITIČKOM PREDSTAVNIŠTVU (271-273)

Princip ostvarivanja demokratije se ostvaruje kroz predstavnički sistem tako što se volja građana izražava preko njihovih predstavničkih tijela. Ovaj sistem je prihvaćen u svim zemljama iz više razloga. Prvo, zbog velike teritorije i brojnosti, nemoguće je da u vlasti učestvuju svi građani. Drugo, nemoguće je uskladiti sve bitne elemente i imati kvalitetan dokument. Treće, poslovi donošenja odluka bi se odvijali veoma sporo. Očigledno, samo uže predstavništvo može efikasno, blagovremeno i kvalitetno vršiti poslove javne vlasti.Tako građani vrše vlast posredstvom svojih predstavnika kojim daju povjerenje i određene kompetencije.Slobodni mandat imaju predstavnici u predstavnička tjela koji ne predstavljaju svoju izbornu jedinicu već narod u cjelini i nisu dužni primati instrukcije izborne jedinice. Slobodni mandat daje poslaniku mogućnost da glasa za odluku od opšteg interesa makar ona bila u suprotnosti sa mišljenjem izborne jedinice. (odbornički i poslanički sistem).Vezani mandat se bitno razlikuje, izabrani predstavnik je dužan da se drži stavova i instrukcija birača, obavještava ih o svom radu i postoji mogućnost opoziva od strane birača. On je zastupljen u delegatskom sistemu, gdje je svaki delegat dužan da se drži instrukcija.

33 POJAM I VRSTE IZBORA - 281S obzirom da je biračko pravo- pravo građana da bira i da bude biran u predstavnička tijela, građani biraju političko predstavništvo (skupština) preko kojeg ostvaruju svoja politička prava odnosno vrše uticaj na vlast.

45

U okviru izbornog prava ulazi i utvrđivanje karaktera izbora. Mora se tačno znati da li su izbori javni, tajni, posredni ili neposredni.Javni izbori su oni gdje građani slobodno biraju, međutim postavlja se pitanje da li su takvi izbori zaista najviši čin slobode pošto birače izlažu pritisku javnosti. Kod takvih izbora karakteristična je najveća apstinencija.Tajni izbori su najdemokratskiji jer su lišeni pritiska javnosti s obzirom da su tajni.Neposredni izbori su oni gdje građani direktno sami biraju svog političkog predstavnika (izbor šefa države, poslanika)Posredni izbori su takvi da građani prvo biraju određeno biračko tijelo a zatim to tijelo bira predstavnika (izbor senata)

34 SPROVOĐENJE IZBORA (282)

Da bi se sproveli izbori potrebno je izvršiti određene pripreme. Prvi posao je usvajanje određenih izbornih zakona gdje u prvu grupu spadaju zakoni o biračkim spiskovima, izbornim jedinicama, izboru poslanika i odbornika. Drugu grupu zakona čine zakon o političkom organizovanju, zakon o štampi, zakon o državljanstvu.Izborni postupak počinje raspisivanjem izbora a raspisuje ih šef države ili parlament. Od tog momenta pa do glasanja potrebno je srediti biračke spiskove, formirati izborne jedinice, izborne komisije, biračke odbore te sprovesti kampanje i to sve o roku od 30-90 dana.

a) Birački spiskovi se vode kod nadležnih opštinskih organa, dopunjuju se i ažuriraju punoljetnim građanima koji imaju biračko pravo. Zaključuju se 48 sati prije izbora kako bi se izračunala masa biračkog tijela potrebna za utvrđivanje rezultata glasanja.

b) Izborne jedinice se utvrđuju na osnovu zakona o izboru poslanika. Oblik i veličina izborne jedinice zavisi od interesa nosioca aktuelne vlasti. Najprirodnije je da se formiraju male izborne jedinice po lokalnoj i teritorijalnoj podjeli.

c) Izborna kampanja je aktivnost u predstavljanju stranačkog programa i kandidata građanima s ciljem da se pridobiju glasovi. U demokratskim sistemima dolazi do velike utakmice za razliku od autokratskih sistema gdje se favorizuje vladajuća partija. Izborna kampanja obično prestaje 24-48 sati prije izbora-izborna šutnja.

d) Izborne komisije i birački odbori. Izborne komisije su zakonom ovlaštene da sprovode izbore i formiraju se po jedna za svaku izbornu jedinicu i centralna izborna komisija. Birački odbori se formiraju na svakih 1-1,5 hiljada birača u okviru izborne jedinice..

e) Izborna tehnika je stvar dobre organizacije izbora, dobro formiranih biračkih komisija i odbora, brzog prebrojavanja glasova i na kraju finansijskih sredstava. Može biti glasanje na glasačkim listićima sa imenima kandidata, kuglicama, slikovnicama...

f) Zaštita biračkog prava je zaštita povređenih prava birača putem redovnih i ustavnog suda. Najčešće se odnosi na upis u birački spisak gdje građanin koji smatra da je oštećen, traži u roku 24 sata od suda da u vanparničnom postupku donese odluku o upisu na birački spisak. Zaštita biračkih prava se odnosi i na pravo nosilaca izborne liste koji se mogu žaliti centralnoj izbornoj komisiji i sudu. Svaki predstavnik mora dobiti sertifikat da je izabran po svim pravilima postupka. Dakle, izborno pravo ima sudsku, ustavnosudsku i predstavničku zaštitu.

35 RASPODJELA MANDATA NA PARLAMENTARNIM IZBORIMA 285

Koliko će koja stranka imati svojih predstavnika, utvrđuje se primjenom jednog od sljedećih načina raspodjele mandata:

1. sistem većine (sistem apsolutne i sistem relativne većine)2. sistem srazmjernog predstavništva (po sistemu izbornog količnika, i po Dontovom

sistemu)3. mješoviti sistem srazmjernog i većinskog predstavništva

46

Sistem većine – ovaj sistem je prirodan i prikladan jer je logično da bude izabran onaj kanidat koji ima najviše glasova. Međutim, dolazi do problema kada ima više od jednog ili dva kandidata, kada su velike izborne jedinice, i kada učestvuje više stranaka na izborima. Zato se mogu pojaviti tri varijante većinskog sistema.

- Apsolutna većina od svih birača upisanih u birački spisak – izabran je onaj kandidat koji je dobio barem jedan glas preko 50% glasova svih birača.

- Apsolutna većina od izašlih birača na biralište – izabran je onaj kandidat koji dobije barem jedan glas preko polovine od broja izašlih birača, s tim da je na biralište izašlo preko polovine ukupnog broja birača.

- Relativna većina se primjenjuje tamo gdje kandidati idu u drugi krug, prolazi onaj kandidat koji dobije više glasova od drugog, što je često i nepravedno jer prva stranka dobija sva poslanička mjesta makar pobjedila za par glasova više.

Sistem srazmjernog predstavnišva – ovaj sistem javlja se kao reakcija na većinski sistem i smatra se da je demokratičan pošto omogućuje da se srazmjerno podjele mandati na skoro sve stranke učesnice na izborima. Tako se ne ignoriše manjina, već i ona ulazi u parlament. Ovaj sistem prihvata većina demokratskih režima, međutim i njima se prigovara što se u parlamentu javlja mnogo partija pa je vlada uvijek „na ledu“, tj. vlade su nestabilne. Ovaj se sistem uglavnom primjenjuje tamo gdje su velike izborne jedinice i gdje je veći broj kandidata:

- Sistem izbornog količnika – ovaj sistem se u praksi vrlo često primjenjuje, a rezultat se dobije na sljedeći način: ukupan broj izašlih birača na izbore, u izbornoj jedinici podijeli se sa brojem poslanika koji se biraju u toj izbornoj jedinici i tako se dobije količnik. S tim količnikom dijeli se broj dobijenih glasova svake liste. Koliko se puta taj količnik nalazi u broju glasova svake liste, toliko će ona dobiti predstavničkih mjesta.

- D’ontov sistem – ovaj sistem je prvi put primjenjen u Belgiji 1899. godine a primjenio ga je profesor D’ont po čijem se imenu i zove. Po ovom sistemu se izračunava koliko je ko dobio mandata, tako da se prvo utvrdi koliko je koja lista dobila glasova. Zatim se taj broj dijeli sa 1, 2, 3, 4 itd. Sve dotle dok se ne dođe do broja koliko se bira poslanika u toj izbornoj jedinici. Svakoj izbornoj listi daje se toliko mandata (predstavnika) koliko se najvećih iznosa nalazi u broju dobijenih glasova.

- Badenski sistem se rjeđe primjenjuje, sličan D’ontovom samo se preostali brojevi glasova poslije podjele daju najjačoj listi.

- Hareov sistem se još rjeđe primjenjuje, birač se izjašnjava za jednog kandidata a ostale označava brojevima. Prolaze oni sa najviše glasova do broja potrebnih kandidata.

Mješoviti sistem većinskog i srazmjernog predstavništva-zemlja se dijeli na male i velike izborne jedinice, gdje se u malim jedinicama obračunavaju mandati po većinskom a u velikim po proporcionalnom sistemu. Ovaj sistem može dovesti do velikih anomalija.Izabrani predstavnik po bilo kom sistemu odgovoran je izbornom tijelu i partiji koja ga je kandidovala, pa bilo da ima imperativni ili slobodni mandat. U oba slučaja građani mogu zahtijevati opoziv izabranog predstavnika iz svoje izborne jedinice.

36 LEGITIMNOST DRŽAVNE VLASTI -429

Državna ili javna vlast je ona koja je legalno izabrana –ustanovljena i koja može samostalno donositi odluke koje građani moraju primjenjivati iza kojih stoji sila ( mogućnost prinude).Jedno od bitnih svojstava državne vlasti je njena legitimnost koja se iskazuje na bazi povjerenja javnog mnjenja i relevantnih institucija. Svaka vlast obezbjeđuje svoju legitimnost prihvatanjem i pristankom od strane pripadnika državne zajednice, institucija vlasti i njihovih nosilaca. Građani prihvataju legitimitet vlasti ako su ubijeđeni da je ta vlast legalna i po pravilima izabrana, i ako se ta vlast zalaže za opšte dobro ljudi. Legalnost nije isto što i legitimnost. Legalnost se ogleda u tome da su institucije vlasti izabrane legalno te da je njihov rad utvrđen ustavom i zakonom. Legalnost je pravna ispravnost,

47

zakonitost. Legitimnost je mnogo šira te pored legalnosti podrazumijeva povjerenje, više vrijednosti i opšte dobro-dakle, stiče se povjerenjem naroda. Vlast je legitimna ako ima podršku naroda.Veber utvrđuje 3 tipa legalne vlasti:

Racionalna vlast je oblik birokratske vlasti koja počiva na zakonima koji se odnose na sve isto vladajuće i potčinjene

Tradicionalna vlast se zasniva na neograničenom povjerenju u već postojeće norme Harizmatska vlast je koncentrisana u rukama vođe koji se smatra božanstvom, narod je

dužan da vjeruje vođi.O tome gdje je uporište i suština vlasti razvile su se 3 teorije: -teokratska teorija, pravi vladar je Bog a zemaljski vladari su emisari-autokratska teorija, državna vlast je najviša, na nju nema niko uticaja ni Bog ni narod-demokratska teorija, autoritet i legitimitet nalazi u narodu

37 FUNKCIJA DRŽAVNE VLASTI - 427

Državna vlast je potpuna jer se odnosi na sve građane jedne države. Vlast je nametnuta volja i sila, raspolaže čovjekom u cjelini. Državna vlast je vrhovna i suverena vlast iznad koje nema druge. Osobine državne vlasti su: nezavisnost ( spolja i unutra): neprekidnost( ona stalno traje bez obzira na promijene njenih nosilaca) nedjeljivost ( vlast je uvijek jedna) i autoritarnost ( vlast je najviša suverena autoritativna) Elementi koji čine funkciju države: naređivanje koje dolazi od vrha vlasti i izvršavanje koje vrše izvršni organi i svi građani.Funkcije državne vlasti su ujedno i djelatnosti države. Pod funkcijama državne vlasti podrazumijevamo djelatnost države koja je usmjerena ostvarenju nekog cilja. Na pitanje šta su djelatnosti države razvile su se 3 teorije: dualistička, trialistička i kvadrijalistička teorija o funkcijama države.

Dualistička teorija ističe da država ima dvije osnovne funkcije vlasti naredbodavnu i izvršnu vlast

Trialistička teorija pored zakonodavne i izvršne dodaje i sudsku vlast. Kvadrijalistička i najslabija teorija dodaje 4-tu funkciju-funkciju vlade.

Danas većina teoretičara je saglasna, po svim materijalnim i objektivnim kriterijumima da trialistička teorija utvrđuje suštinu državne vlasti. Državne funkcije se mogu odrediti sa dva stanovišta:

1. materijalnog (sadržina)2. formalnog (nadležnost,subjekat, postupak, forma u užem smislu)

ZAKONODAVNA vlast je (mat.) stvaranje opštih pravnih normi ,(form.) od strane zakonodavnog organa, u zakonodavnom postupku, i donose najviše opšte pravne akte (ustav, zakon)IZVRŠNA vlast je (mat.) primjena propisa u pojedinačnim slučajevima, (form.) od strane izvršnih organa u upravno-izvršnom postupku, i donose izvršne norme. SUDSKA vlast je (mat.) primjena prava u spornim situacijama, (form.) od strane sudova, u sudskom postupku, rezultirajući presudom.

38 SISTEMI VLASTI (TEORIJE O PODJELI I JEDINSTVU VLASTI)-433

Pitanje organizacije državne vlasti počelo je zaokupljati pažnju krajem srednjeg vjeka. U vremenu odlazećeg feudalizma i dolazećeg građanskog društva nastaju ustavne monarhije. Paralelno s tim javlja se doktrina o podjeli vlasti. Uviđa se da ne može jedan organ obavljati sve tri funkcije vlasti, zakonodavnu, izvršnu i sudsku.

48

Definicija sistema vlasti ogleda se u činjenici koji državni organ u kojoj mjeri i na koji način učestvuje u vršenju državne vlasti. Načelo podjele vlasti teorijski su čvrsto utemeljili Lok, Monteskje i Medison. Džon Lok je prvi razvio teoriju o ograničenju kraljevske vlasti u svojim radovima „Dvije rasprave o vladi“ i „Pisma o toleranciji“. On je bio monarhist realist i smatrao je monarhiju najboljim oblikom vladavine ali je ona po njegovoj teoriji, morala biti ograničena. Kralj je mogao imati samo izvršnu vlast, parlament zakonodavnu a sudovi sudsku.

Monteskje je izrazio svoju ideju o podjeli vlasti u svom djelu „O duhu zakona“ 1748 god. Izvršio je podjelu na tri vlasti u državi sa obrazloženjem da ako bi sve tri vlasti bile u jednoj ličnosti, sve bi bilo izgubljeno. 1748. god. Monteskje putuje u Englesku i postaje simpatizer parlamentarnog sistema. Monteskjeovu ideologiju o podjeli vlasti su u potpunosti primjenili tvorci ustava SAD-a.Poznati američki ustavnopravni teoretičari Hamilton, Medison i Džej u svojim „Federalističkim spisima“ razrađuju teoriju o podjeli vlasti; gomilanje sve vlast zakonodavne,izvršne i sudske u iste ruke, pojedinca ili mnoštva, može se proglasiti za definiciju tiranije.

Jedinstvo vlasti postoji kada jedan organ vrši sve tri vlasti. (bilo zastupljeno u antičkim državama). Međutim razvilo se i demokratsko jedinstvo vlasti: sva vlast potiče od naroda, on je nosilac suverenosti, i vrši sve tri funkcije vlasti.

Podjela vlasti se javlja kao organizovano načelo i način uređenja odnosa između zakonodavne, izvršne i sudske vlasti. Suština ove teorije je da se odvoje pojedine funkcije vlasti i da ih obavljaju posebni organi koji neće biti zavisni jedni od drugih. Vlast mora biti raspoređena na više organa – više nosilaca tih funkcija. Tako će se obezbjediti da je vlast uravnotežena i da jedna vlast kontroliše drugu. Državna vlast je jedna. Samo se u okviru države raspoređuju funkcije kao vlast. Funkcija legislative – donošenje zakona i drugih opštih akata – označena kao zakonodavna vlast, pripada parlamentu. Funkcija izvršne vlasti (egzekutivna) pripada vladi i šefu države, dok sudska funkcija ( vlast) pripada sudovima. Podjelom vlasti stvaraju se specijalizovani organi za vršenje pojedinih poslova koji su nezavisni jedan od drugog; ne smiju se mješati u postavljanje i smjenjivanje organa druge vlasti; ne smiju se mješati u djelatnost drugog organa, poništavati i donositi akte umjesto njih.Primjenom načela podjele vlasti izdiferencirala su se tri sistema: predsjednički, parlamentarni i mješoviti sistem vlasti.

39 PREDSJEDNIČKI SISTEM - 434

Predsjednički sistem predstavlja najdosljedniju primjenu načela podjele vlasti.

Uspostavljen je u SAD 1787. formiranjem američke federacije i donošenjem američkog ustava. Ustav je uspostavio ravnotežu između zakonodavne, sudske i izvršne vlasti. Jasno su označene 3 osnovne poluge vlasti: Predsjednik, Kongres i Vrhovni sud. Svaka od ovih institucija obavljali su svoje nadležnosti samostalno u skladu sa ustavom. U predsjedničkom sistemu tri funkcije državne vlasti su zasnovani na načelu ravnoteže putem koordinacije. Predsjednik SAD - kao nosilac izvršne vlasti, nije odgovoran Kongresu, već Ustavu i narodu. On bira i smjenjuje svoje ministre, sekretare (u saradnji sa Senatom, koji to odobrava), a ne Kongres. Sekretari su odgovorni predsjedniku i ujedno njegovi lični prijatelji. Predsjednik SAD ima velika ovlaštenja: on je šef države, vrhovni komandant oružanih snaga, šef izvršne vlasti, šef obavještajne službe, predsjednik savjeta za nacionalnu bezbjednost, predsjednik komisije za atomsku energiju, rukovodilac biroa za budžet. Kongres SAD – kao zakonodavna vlast djeluje samostalno. Predsjednik utiče na Kongres SUSPENZIVNIM VETOM. On potpisuje zakon, a prije potpisa može da ga vrati Kongresu, ali ako u roku od 10 dana Kongres izglasa isto, onda taj zakon on mora da potvrdi. Predsjednik koji najviše puta stavio veto je Ruzvelt , čak 631! Postoji još i „džepni veto“, da ako u roko od 10 dana, Kongres ponovo zasjeda, onda zakonski postupak ide iz početka. Kongres ima dva doma: Predstavnički dom i

49

senat. Predstavnički dom – ima 435 poslanika.. Senat ima viša ovlaštenja od predstavničkog doma. Kongresmeni Predstavničkog doma imaju kratak mandat (2 godine), a kongresmeni Senata šest godina. Senat – je značajan dom Kongresa i ima stotinu senatora, po dva iz svake države. Moć senata je velika pa i predsjednik SAD ide sa svojim prijedlozima pred Senat sa više opreza nego pred Predstavnički dom. Kongres zaključuje rat i mir. Ratifikuje međunarodne ugovore 2/3 većinom. Ako predsjednik nema uporište u Kongresu, neće moći zaključiti međunarodni ugovor, ali postoji i izuzetak ovog pravila, a to je ako je tema međunarodnog ugovora vezana za izvršnu vlast. Kongres je ovlašten da sudi predsjedniku ako je kriv, tako da predsjedničkom domu podiže optužnicu, a Senat mu sudi. Vrhovni sud – snažna poluga ustavnog i političkog sistema SAD. On je nadležan za kontrolu ustavnosti, tumačenje Ustava i da rješava u prvom stepenu postupka. Vrhovni sud ocjenjuje i akte predsjednika. Sudstvo u SAD-u:

1. vrhovni sud2. federalni sudovi3. sudovi federalnih jedinica

40 PARLAMENTARNI SISTEM -437

Parlamentarni sistem je jedan od najstabilnijih sistema i pripada umjerenom tipu podjele državne vlasti. Zasniva se na podijeli vlasti ali više na uzajamnoj zavisnosti. Parlamentarni sistem je u Velikoj Britaniji. U V. Britaniji zakonodavnu vlast vrši parlament, izvršnu vlada i kruna a sudsku sudovi. Parlament ima dva doma: Dom komuna (donji dom) i Dom lordova (gornji dom). Rad parlamenta se odvija i kada ostane samo 10 % članova. Materijale za rad pripremaju odbori i to stalni odbori, odbori cijelog parlamenta i ostali odbori koji su ujedno i najbrojniji. Britanski Parlament je zavisan od vlade, jer vlada može raspustiti Parlament ali onda pada i vlada. Vladu bira donji dom parlamenta, stranka koja je dobila najveći broj glasova te njen vođa dobija mandat od kraljice kojim sastavlja listu ministara.

41 SISTEM JEDINSTVA VLASTI -438

Pod jedinstvom vlasti podrazumijevamo jedan od oblika uređenja odnosa između zakonodavne, izvršne i sudske vlasti, gdje se one objedinjuju u jedan organ a jedan je iznad ostalih. Suština jedinstva vlasti je u postizanju nadmoći jednog organa nad druga dva.Sistem jednistva vlasti je nastao prije 200-tinjak godina kao rezultat kritike sistema striktne podjele vlasti čime se jačala izvršne vlast i stvarala put nedemokratskom režimu.Nedemokratski oblik ostvarivanja sistema jedinstva vlasti ogleda se u tome da se sva vlast objedinjava u rukama jedne ličnosti, najčešće izvršne vlasti (kralj, predsjednik) ili u rukama užeg organa. Jedan organ preuzima nadležnost poslova druga dva organa, obavlja ih sam ili imenuje nosioce tih funkcija.Prvi, kruti oblik nedemokratske vladavine je trajao veoma dugo od robovlasništva pa do kasnog feudalizma (imperator, despot) a drugi, mekši oblik nedemokratske vladavine nastaje u doba kapitalizma i traje sve do danas.Demokratski oblik ostvarivanja sistema jedinstva vlasti je primjenjivan u građanskom i socijalističkom tipu države. Osnovna karakteristika je u tome da se načelo vlasti ostvaruje u jednom, od naroda legalno izabranom, predstavničkom tijelu (parlament, skupština). Dakle, razlika je u tome što nedemokratski oblik vlast koncentriše u jednoj ličnosti dok demokratski želi da uvuče što veći broj građana u vršenje vlasti.

42 POJAM I PORJEKLO PARLAMENTA-441

Nastanak političkog predstavništva javlja se kao prirodan proces i tok društvenog razvitka. Kao potreba o odlučivanju o opštim društvenim poslovima. Postoje četiri faze razvoja političkog predstavništva:

50

1. političko predstavništvo antičkog doba gdje se kroz primjer Atine kao demokratskog državnog uređenja sagledava demokratija tog vremena. Narodna skupština je bila vrhovni organ vlasti sastavljen od punoljetnih slobodnih građana na čijim je sastancima vladao duh zajedništva i mudrosti. Izvršni organ je bilo vjeće.

2. staleško političko predstavništvo je nastalo u feudalnom uređenju, gdje su feudalci vremenom tražili ograničenje monarhove vlasti, čime je staleška skupština preuzela u nadležnost važna pitanja. Državni staleži su prvi put sazvani u Francuskoj 1302 i od tada su nezamjenjivi vid političkog predstavljanja.

3. moderno političko predstavništvo i prve političke partija (vigovska i torijevska) su nastale krajem 17 i početkom 18 vjeka kao produkt borbe mlade buržoazije

4. savremeno političko predstavništvo se javlja kao parlament odnosno princip zastupljenosti i jednakosti svih građana i izražava opštu volju preko izabranih predstavnika.

Parlament je savremeno političko predstavništvo, demokratska forma upravljanja nastalo kao protivteža apsolutnoj vlasti monarha. (parlare-govoriti; mjesto gdje se govori). Komplikovan odnos državne vlasti i društva je nametnuo potrebu kontrole javne vlasti. Parlament je nosilac sveukupne vlasti, zakonodavna vlast a upravna i sudska vlast izvršavaju volju parlamenta. Postoje razne teorije o parlamentu:

a. Teorija vladanja najsposobnijih ljudi putem političkog predstavništva, po Platonovoj teoriji državom upravljaju najsposobniji ljudi

b. Teorija ograničavanje vlasti vladara putem političkog predstavništva gdje parlament treba da preuzme poslove javnog karaktera a da šef države ostane formalni reprezentant

c. Teorija opšte volje naroda u parlamentu, gdje se šef države razvlašćuje a vlast daje narodnom parlamentu. Političko predstavništvo je skupština-konvent kao nosilac volje naroda (nosilac ove teorije je Žan Žak Ruso)

d. Teorija o političkom predstavništvu kao tribini mišljenja i kontrole gdje parlamentarna vlast ne dovodi u pitanje samostalnost izvršne vlast već samo vrši kontrolu

e. Teorija o političkom predstavništvu kao parlamentu proizvođača gdje se polazi od stava da sve društvene funkcije preuzmu proizvodni slojevi.

43 Nadležnosti parlamenta - 446

Pored ustavotvorne i zakonodavne nadležnosti,parlamenti imaju političko-usmjeravajuće, plansko-buđžetske, međunarodno-ugovorene,kontrolno-nadzorne ikadrovske nadležnosti.a) Ustavotvorna nadležnost parlamenta ogleda se u pravu da donosi i mijenja najviši pravni akt ustav. Parlament se javlja i kao organ koji mijenja ustav.Cijelokupan revizioni postupak provodi se u parlamentu-skupštini (pokretanje i prihvatanje incijative o promjeni, usvajanje nacrtapromjena i konačno usvajanje promjena.)b) Zakonodavna nadležnost parlamenta je njegova osnovna djelatnost jer samo parlament(skupština)može donijeti i promjeniti zakone. U okvire zakonodavne funkcije parlamenta pored ustava i zakona spadaju i ostali propisi i opšti akti.dakle u svijetu je uglavnom poznato načelo parlametarne supremacije prema kome zakon može donositi jedino parlament. U sistemu donošenja zakona postoje organi (radna tijela) parlamenta koji pripremaju zakone za parlament.v) Političko usmjeravajuća funkcija parlamenta ogleda se u pravu i obavezi parlamenta da raspravlja i pretresa ukupne društveno-ekonomske i političke prilike u zemljii da o tome donosi posebne dokumente:rezolucije, deklaracije,preporuke id.Stavovi parlamenta izraženi u takvim dokumentima su usmjeravajući planski za sve ostale državne i druge organe.g.) Plansko-buđžetska funkcija parlamenta je veoma značajna i najstarija.Parlament(prdstavničko tijelo) je i nastao iz potrbe da ograniči fiskalna i ukupna finansijska prava monarha. Pravo parlamenta da donosi godišnji buđžet za sve državne organe je neprikosnoveno. O obimu buđžetskog sredstva za izvršnu vlast(vlada) i sudsku vlast (pravosuđe) parlament raspravlja i odlučuje (donosi zakon o buđžetu) i snažno utiče i kontroliše rad izvršne vlasti.

51

d) Nadležnost parlamenta u oblasti međunarodnih odnosa ogledaju se u pravu i obavezi da međunarodne ugovore, sporazume i druge akte (bilateralne ili multilateralne) ratifikujeu formi zakona.đ) Kontrolno- nadzorna funkcija parlamenta vrši se nad ostalim sferama državnih poslova, posebno organa izvršne i sudske vlasti.Parlament razmatra izvještaje o radu vlade(ministarstava) i pravosudnih organa barem jedanput godišnje.e) Kadrovske nadležnosti parlamenta su za pravo izbora i postavljanja (i imenovanja) nosilaca izvršne i sudske vlasti (izbor predsjednika države ako nije predviđeno da ga narod bira neposredno, izbor potprdsjednika, predsjednika i članove vlade, predsjednika sudova i dr.)

44 Struktura i organizacija parlamenta 446-447

Parlament može biti: jednodoman, dvodoman, i višedoman. Najčešći je jednodoman i dvodoman, a višedoman je zastupljen u Francuskoj. Jednodoman predstavlja narod i ne može se dijeliti, to je narodna volja. Do podjele je došlo da bi se parlament obuzdao i tada stupa dvodomni. Nakon toga dolazi do stvaranje korekcija u izboru predstavnika (da ne bi nekvalifikovani dolazili u parlament).Bikameralizam - pojam dvodomne strukture parlamenta.Vrste gornjih domova:

1. politički bikameralizam – prvi dom, predstavlja narod, a gornji dom aristokratski sloj, elitu, 1911. godine prvi zakon o reformi parlamenta, a sljedeći su 1949. i 2001. godine;

2. federalni bikameralizam – da u gornjem domu u parlamentu sjedi predstavnik federalnih jedinica, tipa biranja predstavnika vlade naroda;

3. socijalistički bikameralizam – zastupljen u nekim socijalističkim i fašističkim i rijetko u demokratskim zemljama.

Organizacija parlamenta:Rad, zasjedanje i sjednica

1. plenum – svi poslanici2. odbori čine poslanici – pretresaju zakone prije dolaska na sjednicu

Zasjedanje je kada parlament efektivno radi. U okviru zasjedanja može biti više sjednica, vanredno zasjedanje se odvija po unaprijed utvrđenoj proceduri. Poslanici uživaju imunitet inkopatibilitet. Godine 1689. bill of rights, u Engleskoj, poslanici neće biti krivično gonjeni. Time se više bavi krivično procesno i krivično pravo.Spiker (pričao dosta o tome), on mora biti nepristrasan, to je čovjek iako je bio u nekoj stranci, više nije u toj stranci, ako je spiker, on automatski postaje samostalan, mora biti nepristrasan.

45 Šef države - 449Otkad je nastala država kao oblik političkog organizovanja društva, postoji ličnost koja je na čelu države. Takva ličnost se zove šef države. Kroz dugi istorijski razvoj šefu države su davani različito mjesto i različita svojstva. Jedno vrijeme je imao nedodirljiv i nedohvatljiv položaj koji je bio ravan božanstvu. Kasnije je njegova moć slabila i varirala. Ipak u svim vremenima šef države je bio organ koji je predstavljao državu i bio je institucija sa posebnim ovlašćenjima. Parlament i vlada kasnije su nastali, mjenjali se i nestajali dok je šef države kao institucija stalan jer ne postoji država bez svog šefa. Dugo je na čeli države bio samo šef države i držao sve funkcije vlasti u svojim rukama. Pojavom parlamenta a kasnije i vlade došlo je do podjele državnih funkcija. Šef države je vrhovni državni organ koji predstavlja državu i njeno jedinstvo prema inostranstvu, ali i prema unutar države. Šef države kao organ može biti organizovan po dva osnova: prvo po tome koji je oblik vladavine, i drugo da li je organizovan kao monistički ili pluralni.Prema prvom osnovu monistički (oblik vladavine), šef države može biti organizovan kao monarh ili kao predsjednik republike. Monarh dolazi na vlast na tri moguća načina: samoizborom (dovođenjem, naturanjem, putem sile) izborom i nasleđem. U sva tri načina dolaska na vlast monarh ostaje doživotno.

52

Predsjednik republike se bira iz reda uglednih građana. Ako je predsjednički sistem organizacije vlasti, tada se šef države (predsjednik) bira neposredno od građana. Ako je parlamentarni (skupštinski) sistem predsjednika bira parlament, odnosno skupština. I u jednom i u drugom sistemu organizacije vlasti predsjednik se bira na određeno vrijeme obično 4 godine a može i na 5 ili 7 godina.u pravilu može biti ponovo biran samo za još jedan mandat.Prema drugom osnovu monistički ili pluralni šef države može biti jedna ličnost (car, kralj, knez, sultan, despot u monarhijama i predsjednik u republikama), a može biti i više ličnosti kolektivni (hunta, direktorijum, namjesništvo u monarhijama i predsjedništvo, prezidijum u republikama.) U Jugoslaviji uzevši u obzir sve tri Jugoslavije bili su u funkciji svi oblici šefa države: monarh (kralj na vlasti1918-1934). Namjesništvo od 1934 do 1941. Predsjednik republike od 1953 do 1992 do danas monistički i pluralni od 1946 do 1953 kao prezidijum. I od 1974 do 1992 godine kao predsjedništvo. Prema Ustavi Republike Srpske šef entiteta je predsjednik kao inokosni i državni organ koga biraju građani neposredno na period od 5 godina.-Ustavni položaj šefa državePoložaj mjesto i uloga šefa države znatno se razlikuje u periodu do pojave prvih pisanih ustava .već u prvim ustavima a pogotovo u savremenim utvrđuje se mjesto i uloga šefa države.Ustavom se reguliše: način izbora, dužina mandata te nadležnosti i odgovornosti šefa države.način izbora šefa države ustavi najčešće utvrđuju odredbom da li se bira neposredno (od naroda) ili posredno (od parlamenta-skupštine).Bira se na period od 4 godine a može i na 5 ili 7 godina.ustav SAD vrlo detaljno utvrđuje način izbora predsjednika. Predsjednika biraju građani (posredno) u stvari građani biraju izbornike koji su kandidovani u svakoj od 50 država.Svaka država daje onoliki broj izbornika koliko ima u kongresu senatora i poslanika (najmanje 3 a može biti i preko 20 zavisno od veličine države) U svakoj državi pojave se dvije liste za izbor izbornika (lista demokratske stranke i lista republikanske stranke). Lista koja dobije većinu (preko 50%) dobija sve izbornike u toj državi a samim tim se dobija predsjednički kandidat iz one stranke čija je lista pobjedila.Mandat predsjednika SAD-a je 4 godine. Nadležnosti predsjednika SAD su velike (on je u cjelini šef izvršne vlasti) Krivično je odgovoran ali nema političke odgovornosti. U republici Francuskoj uvedeni su neposredni izbori pa predsjednika republike biraju svi punoljetni građani Francuske .predsjednik ima velika ovlaštenja i time znatni uticaj na izvršnu i zakonodavnu vlast.Predsjednik savezne republike jugoslavije kao federalne države bira se posrednim putem.Bira ga savezna skupština tajnim glasanjemza period od 4 godine jer isto lice ne može biti birano za prdsjednika republike dva puta.Ovlaštenja su mu relativno mala.U republici srbiji položaj predsjednika republike je čvršći. biraju ga građani neposredno tajnim glasanjem i to na period od 5 godina. Isto lice za predsjednika može biti izabrano najviše dva puta. ako Narodna skupština ocjeni da predsjednik krši Ustav može pokrenuti postupakza njegov opoziv. za taj predlog tajnim glasanjemmora glasati najmanje dvije trećine od ukupnog broja poslanika.O opozivu se izjašnjavaju građani tajnim glasanjem.Predsjednik je opozvan ako za opoziv glasa većina od ukupnog broja glasača.ustavni položaj predsjednika republike Crne gore je sličan ustavnom položaju predsjednika republike Srbije.Ustav Crne gore predviđa da predsjednika republike Crne gore može razrješiti Skupština samo ako ustavni sud utvrdi da je predsjednik republike povrijedio Ustav.U republici srpskoj položaj predsjednika republike uređen je slično kao u republici srbiji. predsjednika republike biraju građani neposredno tajnim glasanjem na vrijeme od 5 godina.Isto lice se može birati dva puta uzastopno. Predsjednik nije odgovoran narodnoj skupštini već narodu a pred narodnom skupštinom polaže zakletvu. predsjednik uživa imunitet kao i narodni poslanici što znači da je krivično i politički odgovoran.Presjednik republike srpske ima posebna ovlaštenja u slučaju rata ili ratne opasnosti.-Odnos šefa države, zakonodavne i izvršne vlasti.Šef države je zadržao određene ali različite veze i odnose sa zakonodavnom sudskom i izvršnom vlašću što zavisi od oblika vladavine i državnog uređenja.Postoji više mogućih odnosa:

53

Prvo šef države je vezan vrlo slabim vezama i ovlašćenjima za zakonodavnu,izvršnu i sudsku vlast i u takvim odnosima nema bitnog uticaja na njih.Tipičan primjer takvog odnosa je Velika Britanija (kruna-kraljica).Kraljica kao šef države ima simbolična i formalna ovlaštenja. Ona predstavlja državu prema i unutra.ona predlaže mandatara Vlade i to obavezno iz stranke koja ima većinu u parlamentu.Pojavljuje se u parlamentu jedanput u 4 godine i to na prvom zasjedanju kada se obraća novoizabranim parlamentarcima donjeg doma (uz prisustvo poslanika doma lordova koji su doživotno članovi tog doma). Taj njen govor zove se PRESTONA BESJEDA. Prema pravosuđu kraljica gotovo i nema obaveza.Drugo šef države ima uravnotežen odnos prema ostalim vrhovnim organima vlasti.U republici Italiji,Grčkoj,Republici srpskoj šef države ima uticaj na izvršnu vlast (vladu)samo utoliko što predlaže parlamentu mandatara vlade. U odnosu na zakonodavnu vlast šef države ukazom proglašava zakone a može i da zahtjeva da u roku od 7 dana nakon što je zakon usvojen u parlamentu , parlament ponovo razmotri zakon.Treće šef države ima jak utcaj na izvršnu vlast, on je ustvari nosilac izvršne vlasti a ima nešto manji uticaj na zakonodavnu i sudsku vlast.Takav je primjesr SAD. Predsjednik SAD je šef izvršne vlasti.U odnosu na zakonodavnu vlast prdsjednik proglašava ukazom zakone a ima pravo i na dvije vrste veta KLASIČNI ILI SUSPENZIVNI I EVENTUALNI ILI ĐŽEPNI.Četvrto šef države ima ovlašćenja i jak uticaj na sve oblike državne vlasti.To su razni autokratski režimi(neke islamske države-Saudijska Arabija, Jordan).U tim zemljma šef države ima presudan uticaj na zakonodavnu sudsku i izvršnu vlast.

46 Vlada - 455

Vlada je nastala evolutivnim putem uz instituciju šefa države.Prvobitno su uz šefa države bili okupljeni ljudi kao saradnici pomagači i savjetnici za pojedina pitanja.Kao druga faza bila je imonovanje od šefa države nekoliko stalnih savjetnika..Svremenom je monarh počeo uzimati (imenovati) ministre ne samo iz reda stručnjaka nego iz reda parlametaraca čome je pokušavao ublažiti oštricu parlamenta. Nakon poznate revolucije bez krvi 1688 monarh je uz parlament formirao vladu koju je sačinjavala grupa ministara koji su vodili i bili zaduženi za pojedine grane uprave. Na čelu vlade bio je šef vlade(premijer, predsjednik) Od tada u Engleskoj a zatim u Velikoj Britaniji i u drugim zemljama (postepeno) postoje stalni organi izvršne vlasti pa danas gotovo da i nema države u kojoj ne postoji vlada u bolo kom obliku. vlada je najviši kolegijalni organ izvršne vlasti u državi. Postoje različite vrste vlade:a)Vlada u širem i užem smislu-pojam vlade u širem smislu označavajući vlast u cjelini u jednoj državi.A u užem smislu vlada je kolegijalni organ izvršne vlasti u državi.b)Vlada pravno i vlada stvarno-vlada pravno to je svaka vlada koja je u funkciji izvršne vlasti u zemlji i koja je legalno izabrana na osnovu ustava. Stvarna vlada je najčešće ona koja je obrazovana u toku revolucionarnih ratnih ili drugih društvenih potresa i koja stvarno vrši vlast u zemlji bez obzira kako je izabrana i dali postoji ili ne postoji.v) Političke-stranačke vlade –ovakve se vlade javljaju u sistemima političkog pluralizma gdje je parlament sastavljen od više stranaka(partija),postoji više vrsta ovakvih vlada: -Homogena vlada-sastavljena od članova samo jedne partije koja ima više od 50% mjesta u parlamentu. -Koaliciona vlada sastavljena od članova više parlametarnih stranaka.Može postojati vlada velike koalicije gdje se udružuju dvije najjače parlametarne stranke, i vlada male koalicijekad se udruži više malih parlametarnih stranaka. -Koncentaciona vlada- vlada koja se formira najčešće kada propadnu ili se jedva održavaju razne varijante koalicije pojedinih stranaka.g)Vlada narodnog jedinstva-Ovakva vlada se naziva i vlada narodnog spasa .Takva vlada se formira kad je zemlj u dubokoj krizi , kad prijeti opasnost rata .d)Prelazna vlada-nastaje u određenim društvenim prilikama kada treba obaviti neke važne društvene poslove a nisu se stekli uslovi za formiranje redovne vlade.

54

đ) Činovnička vlada-je sastavljena uglavnom od upravnih stručnjaka i formira se u kriznim situacijama i traje do izbijanja krize u parlamentu do novih izbora.e)Ekspertska vlada- nastaje kada političke parlametarne stranke koje formiraju vladu odlučuju da u interesu bržeg razvoja u državi izaberu u vladu stručnjake iz privrede i drgih oblasti.ž)Po pripadnosti parlamentu-vlade mogu biti poslaničke (sastavljena iz reda poslanika) i mješovite (ministri različitih sastava).-Izbor sastav i opoziv vladeIzbor vlade vrši se strogo određenom redu utvrđenim ustavom i zakonom o vladi. Vlada se bira na period za koji je izabrana skupština a to najčešće 4 godine. mandatar kojeg je imenovao šef države koji je kandidat za predsjednika vlade izlaže skupštini program vlade i predlaže njen sastav. Vlada je izabrana ako za njen izbor glasa većina od ukupnog broja poslanika.Vladu sačinjavaju predsjednik, potpredsjednik i ministri.Po broju vlade mogu biti od 7 članova npr.Švajcarska.Vlade sa uobičajnim brojem je od 20 do 30 članova. U Republici srpskoj 16 ministara, u Italiji 28. Po rangu postoje različiti sastavi vlade .Prvo to su ministri sa resorom(resorni ministri) i ministri bez portfelja (bez resora) Takve su većine vlada u RS i Srbiji. Vlada može biti opozvana a može i sama podnijeti ostavku. Predsjednik vlade ima pravo da sam zahtijeva rekonstrukciju vlade, razrješenje i izbor nekih članova vlade. ako predsjednik vlade podnese ostavku pada cijela vlada i parlament mora u cijelosti birati novu.-Nadležnost, rad i odgovornosti vladeAko je u državi u primjeni skupštinski sistem (sistem jedinstva vlasti) nadležnosti vlade su skučene i svode sa na klasičnu izvršnu funkciju. Većina vlada u svijetu imaju ove nadležnosti predlaže parlamentu zakone, druge propise i opšte akte , predlaže plan razvoja. prostorni plan,buđžet,završni račun, donosi uredbe i druge akteza provođenje zakona. Vlada radi u zasjedanju a odluke donosi izjašnjavanjem-glasenjem i to u pravili javno. Vlada je u stalnom zasjedanju. Za svoj rad predsjednik vlade odgovara skupštini a u nekim sistemima odgovaraju i šefu države. Ministri za rad svog ministarstva odgovaraju vladi.

47 Sudska vlast i izbor i razrješenje sudija – 465, 468

Pravosuđe je zajednički pojam koji obuhvata određene institucije organe koji se bave primjenom prava i zaštite građana . To su sudovi, tužilaštva,pravobranilaštva, advokature. Potreba za suđenjem nastalo je u onom vremenu kad su ljudi bili uvjereni da stanje nepravde nije normalno društveno stanje i pojava. Traženo je kako će se neki spor riješiti i ko će to riješiti.u tom smislu stvarani su najrazličitiji olici sudovanja . Bile su to starješine porodica, razni božiji izaslanici,vrači,najmudriji ljudi, najučeniji ljudi-filozofi. Šef države je u nekim istorijskim fazamabio apsolutni gospodar pa i sudija koji je potezom samo jednog prsta(palac gore ili dolje)presuđivao i to o životu ili smrti. Sudska funkcija se sve više usavršavala i prenosila na stručne ljude . Od Francuske revolucije sudovi postaju državni i sudovi sude na osnovu zakona.Savremena praksa pokazuje da pravosuđe nikad nije bilo niti je danas neka posebna vlast.Ima samo autoritet zasnovan na zakonu. Prema ustavu SAD Vrhovni sud ima prvostepenu i apelacionu nadležnost kako u krivičnoj tako i u građanskoj materiji.Vrhovni sud sa ukupnim pravosuđem predstavlja polugu vlasti jer njihove odluke imaju snagu precedenta tj. djeluju kao opštevažeće.-Organizacijai nadležnost sudova , sudije.izbor i razrješenje.Ustavom države utvrđuje se mjesto pravosuđa ,posebno sudova u sistemu vlasti. Ustav RS utvrđuje da sudska vlast pripada sudovima koji su u svome radu samostalni i nezavisni. Oni sude na osnovu ustava i zakona. osnovni zadatak sudova je da štiti ljudska prava i slobodei obezbjeđuje ustavnost i zakonitost. Sudovi se mogu podijeliti:PREMA STALNOSTI1.Redovni sudovi obuhvataju:-Osnovne(opštinske) okružne (više)i vrhovne (savezne) sudove.-Specijalizovane sudove (trgovački, maloljtnički carinski)2.Posebni sudovi obuhvataju :

55

-Sudovi udruženog rada -Vjerski sudovi (crkveni ,šerijatski)PREMA FUNKCIONALNOJ NADLEŽNOSTI-Prvostepeni- oni čije odluke nisu konačne (to su osnovni oštinski)-Drugostepeni-apelaconi koji odlučuju o žalbama (okružni sudovi)-Kasacioni (najviši sud) odlučuje povodom pravnih lijejova u posljednjem stepenu.U RS sudovi se organizuju uglavnom kao redovni sudovi, sudovi opšte nadležnosti i specijalizovani sudovi. Redovni sudovi su osnovni sudovi (koji se osnivaju za područje jedne ili više opština a u RS ima 26 osnovnih sudova za 56 opština), okružni sudovi (koji se osnivaju za područje dva ili više osnovnih sudova a u RS ima 5 okružnih sudova) i Vrhovni sud RS kao najviši sud u RS. U republici Srbiji je isti organizacioni model sudova samo je razlika kod privrednih sudova. Privredni sudovi su posebni specijalizovani izvan sudova opšte nadležnosti. Na nivou Savezne Republike Jugoslavije postoji savezni sud kao sud federacije kome je povjerena uloga da se stara o jedinstvenij primjeni saveznih zakona . Postoje i vojni sudovi kao specijalizovani sudovi.Na nivou BiH postoje dva suda, Ustavni sud i sud Bih (redovni sud) U federaciji Bih postoje sudovi na 3 nivoa i to:opštinski,kantonalni i federalni.Sudska vlast u federaciji je samostalna i nezavisna.-Nadležnost sudovaNadležnosti pravosudnih organa(sudova) utvrđene su ustavom, zakonima ali mogu biti zasnovane i na sudskoj oluci i sporazumu stranaka. Nadležnosti se razlikuju s obzirom na to da li su posrijedi domaći ili inostrani sudovi. Vrste nadležnosti su:1.Relativna nadležnost- ogleda se u raspodjeli nadležnosti između sudova tužilaštva i pravobranilaštva.2.Stvarna nadležnost-ima cilj da razgraniči nadležnosti između sudova iste vrste a različitog ranga.Ona određuje koji će sud suditi u prvom stepenu u nekoj konkretnoj pravnoj strani.3.Funkcionalna nadležnost-određuje se s obzirom na sud koji je u konkretnoj stvari odlučivao u prvom stepenu a ne na sud koji bi prema zakonu bio stvarno i mjsno nadležan da odlučuje u prvom stepenu.4.Mjesna nadležnost-je pravo i dužnost suda da na određenoj teritoriji vrši svoju djelatnost.ustav kao najviši zakon najznačajniji je pravni osnov za nadležnost.Nadležnosti redovnih sudova u RS utvrđene su ustavom i zakonom. Osnovni sud ima samo nadležnost u prvom stepenu i to u predmetima o krivičnim djelima za koji je zakonom predviđena kazna zatvora blaža od 15 godina , provodi istragu za krivična djelai prpremni postupak prema maloljetnicima.U građanskim predmetima sudi građanskopravne sporove zbog ometanja posjeda,Rješava privredne sporove u preduzećima obavlja zemljišno knjižne i dr. poslove.Nadležnosti okružnog suda .Odlučuje o žalbama na odluke osnovnih sudova i sudova za prekršaje u drugom stepenu i sudi u prvom stepenu. Nadležnosti su mu u prvom i u drugom stepenu iz krivičnopravne,građanskopravne, upravnopravne, radnopravne oblasti.Nadležnosti vrhovnog suda. Osnovni zadatak pravo i dužnost vrhovnog suda u republici je da obezbjeđuje jedinstvenu primjenu zakona.-Sudije izbor i razrješenjeSudska funkcija mora biti stalna i da je ne može obavljati bilo ko . Moraju biti obrazovani pravnici sa visokim moralnim kvalitetima i opštim sposobnostima.Sudija mora biti isključivo vezan zakonom. U sudskoj službi u RS je utvrđeno da za sudiju osnovnog suda može biti biran državljanin RS koji ispunjava opšte uslove za rad u državnim organima koji je završio pravni fakultet položio pravosudni ispiti koji je po svojim radnim i ljudskim kvalitetima dostojan ugleda sudijske funkcije. Za sudiju okružnog ili vrhovnog suda lice mora imati 6 odnosno 12 godina iskustva. Visoki sudski savjet dostavlja narodnoj skupštini prijedlog kandidata za izbor sudije a zatim skupština vrši izbor .sudija se bira trajno .Sudija polaže zakletvu pred narodnom skupštinom. Sudija uživa imunitet, ne može biti pritvoren bez odobrenja narodne skupštine. U našem pravosuđu pored profesionalnih sudija u suđenju učestvuju i sudije porotnici. Za sudiju porotnika može biti biran državljanin RS koji je punoljetan i koji je po svojim radnim i ljudskim kvalitetima dostojan ugleda sudijske funkcije. Sudije porotnike bira visoki sudski savjet. Oni polažu zakletvu pred predsjednikom vrhovnog suda. Sudija može biti

56

razrješen sudijske funkcije ako to sam zatraži,ako ispuni uslov za starosnu penziju,ako postane trajno nesposoban, ako je osuđen za krivično djelo. Razrješenje vrši narodna skupština na prijedlog visokog sudskog savjeta.

48 Ustavna načela o sudovima - 473

Bitna načela o sudovima su:1.Načelo zakonitosti- Prema ovom načelu sudovi sude na osnovu ustava i zakona. Ima pravo da odbije primjenu propisa ako smatra da je on neustavan ili nezakonit. O obustavi tog propisa obavještava ustavni sud da on ocijeni i konačno odluči o ustavnosti osporenog propisa.2. Načelo samostalnosti i nezavisnosti- Za njih je najveći i jedini autoritet zakon.3.Načelo stalnosti sudske funkcije- ogleda se u tome što se sudije biraju na neodređeno vrijeme . Sudije bira predstavničko tijelo Narodna skupština (parlament).4. Načelo zbornosti ili suđenja u vijeću- tradicionalno je i demokratsko načelo sudovanja. Sudovi sude u vijeću a zakonom se utvrđuje u kojim slučajevima i stvarima sudi sudija pojedinac. da li će biti vijeće trojice (malo vijeće) ili vijeće petorice (veliko vijeće) i kakav će biti njihov sastav zavisi od predmeta vrijednosti i značaja spora.5. Načelo javnosti raspravljanja pred sudom-jedno je od osnovnih načela pošto se u principu sudi javno a kada će se javnost isključiti iz rasprave utvrđeno je zakonom( kad se sudi o bračnim sporovima, suđenje maloljetnicima)6.Načelo učešća građana u suđenju- ogleda se u tome da u suđenju učestvuju sudije porotnici . Sudije porotnike imenuje visoki sudski savjet iz reda moralnih i dostojnih građana.7. Načelo sudijskog imuniteta-sudija ne može biti –sudija ne može biti pozvan na odgovornost za mišljenje izraženo u toku donošenja sudske odluke. Sudije takođe ne mogu biti pritvoreni zbog učinjenog krivičnog djela bez odobrenja narodne skupštine.8.Načelo inkomtabilnosti-sudijske funkcije sa istovremenim obavljanjem nekih drugih funkcija(npr. ne može biti sudija i poslanik ili sudija i ministar)9. Načelo dvostepenosti suđenja-je tradicionalno , prema njemu se dozvoljva žalba višem sudu na prvostepenu odluku suda. Drugostepeni organ koji može preinačiti ili potvrditi odluku je isključivo sud a ne neki zakonodavni ili izvršni organ.10. Načeloizvršnostisudskih odluka- potvrđuje samostalnost i autoritet sudova njihovu funkciju sudske vlasti.Kad odluka postane konačna i izvršna mora se provesti u dijelo pa makar i putem prinude.11.Načelo upotrebe svoga maternjeg jezika lica u postupku pred sudom-ogleda se u pravu da na svom jeziku bude upoznato sa činjenicama i kvalifikaciji djela.12.Načelo prava na odbranu-svako ko je optužen ili je na drugi način stranka na koju se prevaljuje teret suđenja ima pravo na odbranu. Može to činiti sam ili preko posebnog zastupnika advokata pravobranioca .13.Načelo jednakosti građana pred sudom-je ustavno načelo prema kome su svi građani ravnopravni bez obzira na posebne karakteristike (pol, vjeru, nacionalnost. boji kože.)Svakom se mora pružiti ista sudska zaštita.14.Načelo pružanja pravne pomoći građanima-se u savremenom svijetu organizuje i primjenjuje u radu sudova.Sudovi su dužni saglasno zakonu o sudovima da organizuju pružanje pravne pomoći građanima u određene dane i to uglavnom kod prvostepenih sudova.15.Načelo etike sudskog poziva –ogleda se u kvalitetu, humanom, pravednom i poštenom odnosu prema učesnicima u postupku i suđenju.

49 Javno tužilaštvo - 475

Javno tužilaštvo se nalazi u okviru sistema pravosuđa.Iako se nalazi u tom sistemu ono je samostalna i odvojena državna institucija.Osnovna funkcija javnog tužilaštva je da goni učinioce krivičnih dijela i

57

drugih po zakonu kažnjivih dijela kao i da ulaže pravna sredstva radi zaštite zakonitosti. Prema ustavu iz 1946 godine javno tužilaštvo bilo je organ narodne skupštine.U vrijeme važenja ustava iz 1974 godine (1974-1992) postojala su opštinska javna tužilaštva,republička javna tužilaštva i savezno javno tužilaštvo. U ustavnom sistemu bivše Jugoslavije postojala su i vojna tužilaštva.U RS ustavom je utvrđeno da je javno tužilaštvo samostalan državni organ koji goni počinioce krivičnih dijela koja su prema zakonu kažnjiva .Funkciju javnog tužilaštva vrše: osnovni javni tužilac,okružni javni tužilac i republički javni tužilac.tužioce i zamjenike sva tri nivoa(osnovne,okružne,republičke) na prijedlog visokog tužilačkog savjeta imenuje i razrješava narodna skupština. Funkcija tužioca je stalna, i imenuje se na 4 godine od narodne skupštine i može biti ponovo imenovan. Za javne tužioce i njhove zamjenike mogu biti imenovani samo državljani RS diplpmirani pravnicisa položenim pravosudnim ispitom. Uz to je potrebno da kandidat za okružnog javnog tužioca ima 6 a za republičkog 10 godina radnog iskustva. U RS broj osnovnih javnih tužioca jednak je broju osnovnih sudova , broj okružnih javnih tužioca jednak je broju okružnih sudova a republički javni tužioc je jednak kao što je i vrhovni sud republike.

50 OSTALE INSTITUCIJE PRAVOSUDNOG SISTEMA -477

50.1 Advokatura

Advokatura je samostalna i nezavisna djelatnost i služba koju obavljaju advokati pojedinci ili udruženi u radne zajednice kao svoju profesionalnu dužnost u sklopu pravosudnog sistema.Osnovna funkcija advokature je pružanje pravne pomoći građanima počev od pravnih savjeta i sastavljanje podnesaka i isprava preko zastupanja pred sudovima do odbrane pred sudom. advokatura u engleskoj konstituisana je još u XIII vijeku (a iz reda advokata biraju se sudije.Advokat postaje upisom a advokatski imenik koji se vodi u advokatskoj komori , lice koje je državljanin RS poslovno sposobnoi da ima opštu zdravstvenu sposobnost, diplomirani pravnik sa položenim pravosudnim ispitom, nije osuđivan na kaznu zatvora, da se ne vodi krivično djelo protiv uređenja i bezbjednosti RS. Advokati se udružuju u advokatsku komoru RS.

50.2 Javno pravobranilaštvo

Je organ pravosudnog sistema kome je povjerena funkcija pravne zaštite imovinskih prava države. U saveznoj republici jugoslaviji postoji javno pravobranilaštvo u opštinama , republikama (Srbiji i Crnoj gori) i savezno javni pravobranilaštvo.U RS funkciju javnog pravobranilaštva vrši republičko javno pravobranilaštvo (ne postoje opštinska i okružna pravobranilaštva). Pravobranilaštvo je zakonski zastupnik pred sudovima i drugim državnim organima radi zaštite imovinskih prava i interesa republike , opština o njenih organa . Republičko javno pravobranilaštvo daje mišljenje o postupku donošenja zakona i drugih propisa i opštih akata ako se njima uređuje imovinskopravni odnosi i obaveze prema sredstvima u državnoj svojini. Republičkog javnog pravobranioca imenuje i razrješava Narodna skupština . Imenuje se na period od 4 godine.zamjenike republičkog javnog pravobranilaštva imenuje Narodna skupština bez ograničenja trajanja mandata .Zamjenici republičkog javnog pravobranilaštva mogu vršiti svaku radnju u postupku pred sudom ili drugim organima za koje je ovlašćen republički javni pravobranilac.

50.3 Ombudsman-479

Je specifičan zaštitni organ čiji je zadatak čuvanje i zaštita zakonitosti i prava građana posebno nadzora nad organima uprave i javnim službama. Ombudsmen je funkcioner kojeg imenuje parlament. Ombudsmen je švedskog porjekla i znači zastupnik,predstavnik, povjerenik. Sa zadacima pravima i obavezama u današnjem smislu ombudsmen je prvi put uveden u švedskoj 1809 godine. Ovaj zaštitni

58

organ je uveden i u BiH. Međutim ni ustav BiH i ustav RS ne predviđaju instituciju ombudsman. Značaj i pogodnosti postojanja ombudsmana su u tome što se građani mogu lako i neposredno obraćati njemu bez neke prethodne najave i nekih drugih formalnosti. Sve što ombudsmen radi za građane je besplatno. U BiH je uveden ombudsmen za ljudska prava . On vrši istragu o ugrožrnosti ili kršenjima ljudskih prava , donosi zaključke i prijedloge i dostavlja ih vijeću za ljudska prava , parlamentima oba entiteta te visokom predstavniku međunarodne zajednice u BiH. U RS zakonom je ustanovljen ombudsman 2000 godine koga sačinjavaju tri lica srbi hrvati i bišnjak.

50.4 ARBITRAŽA

Arbitraža je j posebna institucija za rješavanje određenih sporova između dvije ili više strana u unutrašnjim ili međunarodnim sporovima čije odluke imaju obaveznu snagu.Arbitraže i izabrani sudovi rješavaju vrlo različite sporove(privredne,trgovinsketeritorijalne) U svijetu se vrlo često javlja pomorska i spoljnotrgovinska arbitraža. U ovakvim slučajevima jedna strana u arbitražnom sporu je stranac (ovakva arbitraža je u osnovi izabrani sud). Dejtonski sporazum o miru u BiH utvrdio je i postojanje arbitraže sa sporove između RS i federacije BiH.Tako je utvrđena obavezna arbitraža za sporni dio granične linije između dva entiteta u oblasti Brčko.Završena u martu 1998 god.

51 Pojam i vrste oblika državnog uređenja -377Svaka država kao svoj temeljni element mora imati organizovani sistem vlasti, a to znači da

mora imati određen sistem institucija (organa, organizacija, ustanova) koje povezano funkcionišu – obavljaju ustavom i drugim noramama određene zadatke. Kako će državni organi funkcionisati zavisi od mnogo faktora, a prije svega od veličine države, tipa društva, oblika vladavine, dostignutog nivoa ekonomskog razvoja, političke i ideološke orijentacije, složenosti države, nivoa i vrste centralizacije i decentralizacije. Osnovu državnog uređenja određuje sistem organizacije i odnos centralnih i necentralnih državnih organa. Državna vlast djeluje na cijeloj državnoj teritoriji, s tim što se jedni poslovi obavljaju na nivou centralnih, a drugi na nivou necentralnih organa. Centralni organi su oni državni organi čija se vlast prostire na cijelu teritoriju države i na sve ljude u njoj. Necentralni organi su oni državni organi čija se vlast prostire samo na dio države, određen bilo po teritoriji, bilo po licima na koje se prostire. Centralizacija državnog uređenja ogleda se u hijerarhijskom odnosu nižih i viših organa u kome se odlučivanje i regulisanje suštinskih pitanja nalazi na vrhu piramide organizacione strukture. Centralistički organizovana društvena uređenja zasnivaju svoj način upravljanja na jedinstvu i upravljanju iz jednog centra. Centralizam je bitna karakteristika velikog broja savremenih državnih uređenja.Decentralizacija je naličje centralizacije i ogleda se u većoj samostalnosti nižih organa. Nezavisnost nižih organa od viših centralnih manifestuje se u nekoliko stepeni:

- prvi i najniži je kada centralni organ prenosi na niže samo izvršenje svojih odluka- drugi stepen je kada centralni organ prenosi na niže donošenje određenihodluka i njihovo izvršenje- Treći i najviši stepen decentralizacije je kada organi prenose na niže donošenje odluka, njihovo

izvršenje i kontrolu izvršenja.

U ustavnopravnoj teoriji razlikujemo tri oblika državnog uređenja: - Prosta (unitarna) država – najstariji, osnovni i najčešći oblik državnog uređenja, ima jedinstvenu

državnu organizaciju od dna do vrha, jedinstvena je (samo jedna država) sa relativno jedinstvenom strukturom organa (centralni i lokalni). Decentralizovni organi vlasti u unitarnoj državi su na nivou lokalne samouprave, decentralizovana jedinica (opština, regija) ne osjeća se samostalnom da bi mogla biti država, jer ako bi se to desilo, unitarna država bi postala složena. Prema tome, decentralizacija ima prag preko koga se ne može prijeće, jer bi došlo do promjene oblika državnog uređenja.

- Složena država – sastavljena je od dvije ili više država, i pojavljuje se kao federacija, a može biti i kao konfederacija ili unija. U federaciji postoji više država članica koje imaju svoje (necentralne) organe koji vrše određene poslove samo na teritoriji države članice. Ti poslovi i ovlašćenja dostižu

59

stepen koji članici složene države daje obilježja skoro potpune nezavisnosti, tj. članice se mogu smatrati državama. Međutim kod složenih država postoji prag centralizacije (kao kod unitarnih prag decentralizacije) preko kojih se ne može prijeći, jer bi u protivnom nestale države članice odnosno ako bi centrlizacija bila takva da organi složene države (federacije) pruzmu toliko nadležnosti da države članice ostanu sa malim ovlašćenjima, kao npr. što imaju lokalne zajednice, te članice ne bi više bile države, a složena država bi postala unitarna, ili obrnuto ako bi članice složene države prešle prag decentralizacije i samostalnosti u obavljanju poslova onda bi one postale samostalne – unitarne države, a složena bi država nestala. Prema tome, u složenoj državi članice mogu imati manju ili veću samostalnost svojih organa, ali ne veću od saveznih, zajedničkih. Osnovni problem svake složene države je kako raspodjeliti ovlašćenja, kome dati veće prava državama članicama ili složenoj državi. To se posebno odnosi na suverenost i pitanje da li člnice treba da budu suverene ili složena država. Ovi odnosi se uređuju ustavom složene države.

- Državne unije – to su uglavnom prošli oblici državnog uređenja (istorijska kategorija). Unije su se kroz istoriju javljale kao realne (kao savez država) i personalne (neka vrsta konfederacije). Ovakvi državni savezi nisu klasični oblik federacije, ni konfederacije već sui generis savezi (svojevrsni, osobiti). Realne unije su nešto čvršći oblici povezivanja s obzirom na to da se u njima formiraju nei zajednički organi. Personalne unije su vezane samo ličnošću šefa države (monarha) u svemu drugom su države samostalne. Danas se javljaju moderni oblici državnih unija (Evropska unija).

52 Unitarna država -379Od nastanka prve državne organizacije pa do danas najvažniji I najčešći oblik države je prosta ili unitarna država. Sve su države bile proste . Unitarno državno uređenje treba razlikovati od unitarizma. U državnopravnom smislu, unitarna država je ona koja se sastoji od jedne države u kojima centralni organi nemaju sva ovlaštenja. Centralizacija postoji onda ako su niži necentralin organi zavisni od centralni. Unitarizam je politička odrednica I ogleda se u jedinstvu I monopolitnosti jedne ideologije, vjere pokreta, nacije, jednog modela vlasti I dr. Unitarizam je nacionalni unitarizam bilo koga naroda –nacije. Zato unitarna država u ustavopravnom smislu nije oličenje unitarizma , već je to država sa jednostavnim I uglavnom linijskim sistemom upravljanja.REPUBLIKA SRPSKA je unitarna državotvorna jedinica, sa najvišim organima vlasti: Narodnom skupštinom, Vladom, Predsjednikom Republike, I sudovima. Teritorijalna organizacija utvrđuje se zakonom. Utvrđeno je da postoje opštine I gradovi.

53 Pojam i razvoj federalizma – 381, 382

Federacija je novonastala država koja se izdiže iztnad dobrovoljno udruženih državnih kolektiviteta.. Broj članica koje tvore federaciju može biti najmanje dvije a može ih biti I mnogto više. Federaciju mogu da čine samo dvije države koje žele ući (ili su ušle) u federaciju, bitno je da se iznad njih stvara novi subject – federalna država. Države koje form iraju federaciju odriču se određenmih prava u korist federacije I tako se njihov suverenitet znatno smanjuje ili se prenosi na federalnu državu. Konfederacija za razliku od federacije, nije nova država. Nje nema I kada više država sklopi konfederalni savez, tj. Nema jedinstvene države koja se izdiže iznad članica saveza. Federalna država može nastati:o Prelaskom konfederacije u federaciju. Za to je potrebno da odluku donesu najmanje dvije države

iz konfederalnog saveza da obrazuju federaciju. Zatim se donese ustav federacije, kojim se utvrđuje organizacija vlsti u federaciji I odnos federalnih jedinica I novog subjekta – federalne države.

o Federalna država nastaje decentralizacijom unitarne države i osamostaljivanjem decentralizovanih jedinica u državne entitete. Ti novonastali entiteti nemaju pun suverenitet,

60

pošto ga ostvaruje u onoj mijeri koliko je on decentralizovan a sve ostalo ostaje u federalnoj državi.

Federalizam označava savez, udruženje ili neki drugi vid saradnje I povezivanja između samostalnih državotvornih subjekata (entiteta). Federalizam je širok I neprecizan pojam jer u sebe uključuje bilo koji savez samostalnih entiteta (federacija, konfederacija, unija).Federacija nastala na bilo koji način je država, za razliku od konfederacije koja to nije.CILJEVI FEDERACIJE:U NJOJ SVOJE CILJEVE OSTVARUJU DRŽAVE ČLANICE KAO PRAVNI SUBJEKTI ALI I GRAĐANI KAO FIZIČKA LICA SA SVOJIM UDRUŽENJIMA, ORGANIZACIJAMA I DRUGIM ASOCIJACIJAMA. 1.) Ostvarivanje ideje udruživanja I povezivanja. Samo dobrovoljno udruženi dijelovi federacije mogu ostvariti svoje interese. 2.) Očuvanje I dalje razvijanje nekih posebnosti članica federacije. Nacionalnih, kulturnih, istorijskih, ekonomskih I drugih.3.) Jedinstveno obavljanje zajedničkih poslova u federalnoj državi I samostalno obavljanje posebnih poslova specifičnih za federalne jedinice.4.) Uspostavljanje ravnoteže između političke, regionalne I nacionalne različitosti I suprotnosti, ali I unapređenja mira, slobode I opšteg blagostanja u federalnim jedinicama.

54 SVOJSTVA I VRSTE FEDERACIJE - 385

54.1 CILJEVI FEDERACIJE:

Federacija je oblik federalizma. U njoj ostvaruju svoje ciljeve države članice kao pravni subjekti, ali i građani kao fizička lica. Osnovni ciljevi federacije su:

1. Ostvarivanje ideje udruživanja i povezivanja. Samo dobrovoljno udruženi dijelovi federacije mogu ostvariti svoje interese.

2. Očuvanje i dalje razvijanje nekih posebnosti članica federacije. Nacionalnih, kulturnih, istorijskih, ekonomskih i drugih. Federacija se javlja kao jedinstvo – cjelina koja objedinjuje i čuva različitosti, a jedinstvo se ostvaruje u različitosti.

3. Jedinstveno obavljanje zajedničkih poslova u federalnoj državi i samostalno obavljanje posebnih poslova specifičnih za federalne jedinice.

4. Uspostavljanje ravnoteže između političke, regionalne i nacionalne različitosti i suprotnosti, ali i unapređenja mira, slobode i opšteg blagostanja u federalnim jedinicama.

Ciljeve federacije utvrđuje i ističe većina federacija u svojim ustavima, a najčešće u preambuli -Ustav SAD, Švajcarske, bivšeg SSSR-.

54.2 BITNA SVOJSTVA FEDERACIJE:

1. Federacija je poseban tip države. Stabilan oblik složene (savezne) države. Ima Ustav kojim se uređuje njene nadležnosti, kojih se mora pridržavati. Ustav federacije mora biti pisan i čvrst.

2. Federacija je nova država – naddržava – koja je bitno različita od svojih članica – federalnih jedinica. Ima svoje državne organe ( zakonodavnu, sudsku i izvršnu vlast).

3. Federacija je tvorevina državnog prava, a to znači da je zasnovana na ustavnom pravu i ustavu, a ne na međunarodnom pravu i ugovoru kao što je konfederacija.

4. Federacija je suverena država. Sporno je pitanje kome u cjelini pripada suverenitet: Federalnim jedinicama – kao članicama, ili federaciji, ili i jednima i drugima. Postoje dvije teorije:

Prva- teorija o nedeljivosti i neprenosivosti suvereniteta – vrijedi u doba svoga nastanka – XVI vijek - ;

Druga- teorija prema kojoj se suverenitet prenosi sa pravnog na političko područje, pa se suverenitet prenosi, dijeli i slično. U tom slučaju suverene su i federalne jedinice i federacija.

61

54.3 NAČELA JEDINSTVA I SLOBODE CIJELINE I DIJELOVA

Federacija je država koja se sastoji od dobrovoljno udruženih država. Ona je dakle država - naddržava. Ona kao država objedinjuje, ali i apsorbuje, ne umanjuje potpunu državnost članica. Federacija ima moć da stvori jedinstvo cjeline – federalne države , ali i slobodu djelova – federalnih država. Svi imaju dovoljno suverenosti, tj. i cjelina i dijelovi cjelina. Cijeli model federalne države razvijao se na dijalektičkoj kombinaciji tri mjerila, odnosno načela:

1. suprematija federalne države,2. autonomija federalnih jedinica,3. participacija federalnih jedinica

54.4 NAČELO SUPERMACIJE FEDERACIJE –

Označava federaciju kao državu sa svim njenim elementima. Načelo supremacije višestruko potvrđuje da je federacija:

- Politička i pravna državna organizacija;- Naddržava koja ima sve državne elemente stabilne države;- Suverena na spoljnom i unutrašnjem planu, tj. ona je ustavna i međunarodna država;- Država sa elementima unitarne države – ima svoje centralne organe, čije se odluke i vlast,

prostiru na cijeli teritorij federalne države.

54.5 NAČELO AUTONOMIJE FEDERALNIH JEDINICA –

Autonomnost federalnih jedinica ogleda se u pravu da svojim ustavima regulišu organizaciju i nadležnost organa i tijela zakonodavne, izvrsne i sudske vlasti. Federalne jedinice imaju svoje sopstvene (autonomne) nadležnosti. Federacija i federalne jedinice dijele nadležnosti.

54.6 NAČELO PARTICIPACIJE FEDERALNIH JEDINICA –

Učestvovanje federalnih jedinica, bez obzira na veličinu, je podjednako u vršenju nadležnosti federacije.

54.7 VRSTE FEDERACIJE

Federacija je sa:1. ustavnopravnog stanovišta – složena država,2. političkog stanovišta – pluralistička i demokratska tvorevina,3. sociološkog stanovišta – je zajednica ljudi povezanih istim ili sličnim interesima.

Klasifikacija federacije je na:1. Klasična federacija – konstituisana i funkcioniše prema strogo izbalansiranim pravilima položaja

federalnih jedinica i federalne države. Ima najmanji mogući stepen primjese unitarne ili konfederalne države. Ova vrsta federacije ima tacno ustavom utvrđene nadležnosti, ali su utvrđene i nadležnosti federalnih država njihovim ustavom. Takve su američka, meksička i njemačka federacija.

2. Kvazifederacija – je svaka koja se normativno (ustavom), predstavlja kao federacija, a u praksi je sa vise unitarnih ili konfederalnih elemenata. Npr. Ruska federacija, SFR Jugoslavija prema Ustavu iz 1974. god. – formalno bila federacija, a stvarno konfederacija.

3. Prosta ili jednostavna federacija – je takva u kojoj se sve federalne jedinice istog ranga (nadležnosti) bez obzira na njihov broj i veličinu. Npr. Američka federacija, ima 50 članica, a sve imaju isti položaj.

4. složena federacija – u svom sastavu ima različit rang federalnih jedinica. Svaka od njih ima različit rang participacije u federalnim organima i sa različitim su nadležnostima. Npr. SSSR, Ruska federacija i SFRJ.,

5. Višespratna – ima različite nivoe teritorijalnih jedinica, ali i nadležnosti. 6. Asimetrična – u njoj jedna ili vise federalnih jedinica dobija znatno veću samostalnost od ostalih.

(npr. U bivšem SSSR – Ukrajina imala visi rang od ostalih saveznih država),

62

7. Asocijativna i disocijativna – razlikuju se po načinu nastanka. Asocijativnim putem (udruživanje i spajanje) federacije nastaju vrlo često, od prethodnih postojećih država, bilo udruženih u konfederalni savez ili samostalni, koje se prvi put udružuju i stvaraju novu državu – federaciju. Disocijacijom (razdruživanje ili raspadanje) federacije nastaju vrlo rijetko. One nastaju raspadom unitarne države, pa od jednog državnog subjekta nastaju najmanje tri (dvije države članice federacije i nova država - federacija)

8. Čvrsta i fleksibilna federacija – je takva u kojoj se predviđa ili ne predviđa mogućnost promjene njene strukture. Ako federalni ustav predviđa mogućnost uključivanja novih članica, federalnih jedinica, takva federacija je fleksibilna, a ako ne dopusta takvu mogućnost iz bilo kojih razloga, ona je čvrsta.

9. Federacije sa jednonacionalnim ili višenacionalnim stanovništvom - ovo su federacije sa izdvojenim teritorijama (gradovi,distrikti,zone).

55 RAZLOZI OBRAZOVANJA, STRUKTURA I ORGANIZACIJA FEDERALNE DRŽAVE-389

Federacija se obrazuje najčešće agregacijom i devolucijom. Zajednički razlozi formiranja – obrazovanja federalne države su:

1. Pluralan etnički sastav stanovništva – višenacionalnom sastavu stanovništva najbolje odgovara federalna, a vrlo neprikladna unitarna država.

2. različita ekonomska struktura,3. kulturno istorijski osnov,4. tradicija i običaj nekog naroda – bitan su element za prihvatanje federalnog državnog

uređenja,5. međunarodni položaj i okruženje – faktor koji utiče na obrazovanje federacije ( opasnost od

napada, invazije, ekonomske izolacije, i sl.). vise udruženih država u federalnu državu otklanja svaki strah i osjećaj ugroženosti.

55.1 STRUKTURA FEDERACIJE

Sve do kraja prve polovine XX vijeka teoretičari su smatrali da je svaka federacija sastavljena samo od jedne vrste članova – od federalnih jedinica. Federaciju su smatrali korporacijom država, takve teorije su odbačene. Stalo se na stanovište da je svaka federalna država, kao složena država, u pravom smislu sastavljena iz najmanje dva strukturalna elementa: građana – pojedinaca i federalnih jedinica. Federalna država ne bi mogla postojati bez oba strukturalna elementa, građana – pojedinaca i federalnih jedinica, ona bi tada bila unitarna država, ili ako bi članice bile samo federalne jedinice – kao države, bez učešća u vlasti građana, takva država takođe ne bi bila federacija, već konfederacija. Federacija mora biti sastavljena od oba strukturalna elementa, s tim da federalne jedinice koje čine federaciju mogu biti istog ili različitog nivoa, a ustavom se utvrđuje, da li se i kako može mijenjati ta struktura (povećati-smanjiti broj federalnih jedinica, njihovo rangiranje i sl).

55.2 ORGANIZACIJA FEDERALNE DRŽAVE

Organizacija federacije mora da predstavlja logične forme, odgovarajuće za složenu državu. Ustanovljava se na dva nivoa:

na nivou savezne države (savezni organ) na nivou federalnih jedinica (organi članice).

Opšti model organizacije federalne države: 1. Politiko predstavništvo (parlament, skupština) je dvodomno: Dom naroda, koga biraju

građani neposredno i Dom država članica, jednak broj predstavnika svake države članice.

2. Šef države je najčešće inokosni ( predsjednik) a može biti i kolektivni ( predsjedništva.)3. Vlada (savjet ministara, ministarski savjet, savezno vijeće) stalni je organ svake

federalne države.4. Savezni federalni organi uprave;

63

5. Savezni vrhovni sud i savezno tužilaštvo;6. Ustavni sud ili vrhovni sud sa jurisdikcijom ustavnog suda.

56 NADLEŽNOSTI FEDERACIJE I FEDERALNIH JEDINICA-392, 394

Nadležnost federacije predstavlja skup ovlaštenja svih saveznih organa, organizacija i institucija. Način raspodjele nadležnosti utvrđuje se saveznim (federalnim) ustavom. Kakve nadležnosti ce imati federalna država zavisi od toga hoće li ona biti labavija ili čvršća, odnosno da li će se konstituisati i funkcionisati kao prava (klasična), ili kvazi (izvitoperena) federacija. Osnovna načela i kriterijumi za raspodjelu nadležnosti su:

Načelo isključive nadležnosti – po ovom načelu utvrđuju se poslovi koji spadaju isključivo u nadležnost federacije (npr. Odbrana, vanjski poslovi, finansije i dr. ). Postoje poslovi koji spadaju isključivo u nadležnost federalnih jedinica (npr. Komunalna djelatnost, obrazovanje, kultura, socijalna zaštita).

Načelo paralelne nadležnosti – ne zahtjeva kruto odvajanje federalnih poslova i poslova članica, u stvari postoji saradnja u izvođenju poslova federacije i federalnih jedinica.

Načelo ažurne nadležnosti – po ovom načelu se neki poslovi stavljaju u nadležnost federalnih jedinica, ali ako one to u određenom vremenskom roku ne urade, taj posao preuzima i obavlja federalna država, i obrnuto.

Nadležnosti sistema se najčešće utvrđuju i raspoređuju ENUMERACIJOM: za federaciju pozitivnom, a za federalne jedinice negativnom enumeracijom (klauzulom). Pozitivna enumeracija znači tačan spisak (popis) poslova koje obavlja federacija, a negativna enumeracija znači uopšteno i određeno klauzulom (npr. Svi ostali poslovi).

56.1 UČEŠĆE FEDERALNIH JEDINICA U VRŠENJU VLASTI U FEDERACIJI

Status federalnih jedinica u svim federalnim državama bi trebao biti isti. Ustavi federacija štite status federalnih jedinica, u stvari obezbjeđuju im najviši stepen pravne zaštite. Dakle, pravilo je jednakost federalnih jedinica, a ne izuzeci. Ta jednakost se ogleda u povećanim ili smanjenim pravima. Bitne karakteristike statusa federalnih jedinica, gotovo u svim federacijama svijeta, najčešće se ogledaju u:

Postojanju svojstva suverenosti federalnih jedinica – uz značajna ograničenja utvrđena svakim federalnim ustavom,

Mogućnosti i nemogućnosti istupanja federalnih jedinica iz federacije – većina federacija ne predviđa pravo istupanja, dok manji broj federacija prizna to pravo federalnim jedinicama.

Stabilnost njihove teritorije – koja se ne može mijenjati izuzev u slučajevima utvrđenim ustavom federacije.

Pravu na samostalnost (autonomno) normativno regulisanje – svih pitanja iz svoje nadležnosti, bilo da je nadležnost utvrđena pozitivnom ili negativnom klauzulom – enumeracijom.

Pravu saveznih organa da intervenišu na području članica federacije – intervencija federalnih organa javlja se u rijetkim slučajevima, uglavnom u dva – kada se osnovano pojavi spoljni napad na federalnu jedinicu i kada se jave ozbiljni unutrašnji nemiri,

Obavezi federalnih država članica da prihvate isto državno uređenje i oblik vladavine utvrđen saveznim ustavom,

Pravu na različito unutrašnje samoorganizovanje – što se čini ustavom svake federalne jedinice.Federacija počinje da živi tek kada u njoj budu zastupljene sve države članice. Najbitnija forma učešća federalnih jedinica u vršenju vlasti federacije su učešće u vršenju ustavotvorne, zakonodavne, izvršne vlasti i u pravosudnim organima.Učešće država članica u vršenju ustavotvorne i zakonodavne vlasti federacije – predstavlja adekvatnu zastupljenost u saveznom parlamentu – skupštini. Savezni parlament je kod svih federacija u svijetu DVODOMAN. Teorija i praksa se uglavnom slažu u tome da je pored doma građana (donji dom), nužan i drugi dom (gornji dom), koji će sačinjavati predstavnici federalnih jedinica. Kod broja predstavnika (poslanika) federalnih jedinica u parlamentu, postoje dva rješenja:

64

Prvo- po kome sve federalne jedinice učestvuju u gornjem domu sa istim brojem poslanika, Drugo – da federalne jedinice učestvuju sa nejednakim brojem predstavnika. Koliko ce

federalna jedinica imati svojih poslanika u parlamentu zavisi od broja stanovnika, kao osnovnog mjerila njene jačine i veličine (npr. U SR Njemačkoj – federalne jedinice imaju pravo na najmanje tri poslanika).

Federalne jedinice učestvuju u donošenju i reviziji ustava, na dva načina: Prvo – savezni parlament odlučuje o promjeni ustava, ali uz prethodnu potvrdu (ratifikaciju)

parlamenta federalnih jedinica, Drugo – federalne jedinice učestvuju u odlučivanju u saveznom parlamentu putem svog

predstavnika – poslanika.U zakonodavnoj vlasti učešće federalnih jedinica postoji, ali ono je najčešće vrlo suženo i neravnomjerno u većim federacijama. Većina federacija daje veći djelokrug – nadležnosti domu građana, nego domu federalnih jedinica. Drugi način nedovoljnog i neravnomjernog učešća federalnih jedinica u zakonodavnom redu je u onim federacijama u kojima u gornjem domu nije isti broj poslanika iz svake federalne jedinice.Sistem glasanja u domu federalnih jedinica saveznog parlamenta , bitno utiče na status i učešće federalnih jedinica. U praksi se koriste tri mogućnosti:

Sistem konsezusa – prema kome svaka federalna jedinica, bila ona manja ili veća, ima isti broj glasova,

Sistem glasanja dvotrećinskom ili jačom većinom –gdje samo mali broj federalnih jedinica biva preglasan,

Sistem kvalifikovane (natpolovične) većine, prema kome može biti veliki broj preglasanih.Učešće federalnih jedinica u izvršnoj vlasti – obuhvata vladu i šefa države – tj. pitanje egzekutive. Savezna egzekutiva po prirodi svoga posla mora djelovati ravnomjerno, isto, na cijelom području federacije, bez obzira na način izbora i zastupljenosti federalnih jedinica i njihove druge posebnosti. Federacije sa predsjedničkim sistemom imaju organizaciju vlasti po sistemu podjele vlasti, pa je egzekutiva (šef države i vlada) vrlo samostalna, u sustini samostalnija nego u drugim tipovima federacije. Predsjednika federalne države ne bira savezni parlament, niti parlament učestvuje u izboru vlade. Predsjednika neposredno bira narod, a on imenuje vladu. Federalni parlament, nema uticaja na saveznu egzekutivu (šef države i vlada).U federacijama sa parlamentarnim sistemom (Kanada, Indija, SR Njemačka) saveznu vladu bira (obrazuje) donji dom ili narod neposredno, ili je nasljedni monarh (kralj). Uloga šefa države u ovakvom sistemu je neznatna. Vlada se bira po određenom ključu, prema kojem neke članice federacije daju veći broj članova za vladu. U federaciji sa skupštinskim sistemom (Švajcarska, bivša Čehoslovačka, SFRJ, SSSR) vladu i šefa države bira parlament u cjelini (oba doma).

57 KONFEDERACIJA -413

Konfederacija je labavi savez dviju ili više država koje se udružuju radi ostvarivanja određenih ekonomskih, vojnih ili političkih ciljeva. Nastaje na bazi konfederalnog pakta – ugovora koji prihvate i potpišu članice konfederacije. Ovaj akt ima svojstva međunarodnog ugovora, tako da je za njegovu izmjenu neophodna saglasnost svih članica, odnosno njihova jednoglasnost. Članice konfederacije raspolažu pravom: nulifikacije – pravo ne prihvatanja odluka organa konfederacije, s kojim se ne slažu, i pravo secesije – pravo istupanja iz konfederacije, ako im i kada im članstvo konfederacije više ne odgovara. Konfederacija nije oblik države, ona se može raspasti, a da se ništa nije promijenilo u položaju država koje su bile u konfederalnom odnosu. Istorijski konfederacija se pojavljuje u više faza: I FAZA - najstarija faza nastala je još u antičko doba, kada su se javljali razni savezi država. Takav savez nazivao se liga, a pojavio se u staroj Grčkoj.II Faza – je srednjovjekovni savez – triju Švajcarskih kantona

65

III Faza – nastanak državnih saveza u 18. I 19. vijeku – najbolji primjer formiranja konfederalnih država su: SAD, Švajcarske i Njemačke.IV Faza – se javlja posljednjih decenija, pa nastaju konfederacije Egipta i Sirije, zatim Egipta i Libije, te Libije i Alžira. U Evropi se javila posebna forma konfederacije tzv. Evropska zajednica, a zatim Evropska unija, koja ima svoj parlament kao tipično i jedino konfederalno tijelo.

57.1 KARAKTERISTIKE KONFEDERACIJE:

1. Konfederacija nije nova država, već savez samostalnih i suverenih država.2. Članice konfederacije zadržavaju svoj suverenitet pošto samostalno i slobodno odlučuju o

svojim državnopravnim, međunarodnim i drugim pitanjima.3. Članice konfederacije mogu u svako doba bez pravnih i drugih posledica istupiti iz

konfederacije.4. Jedini zajednički organ je konfederalna skupština, koju sačinjava podjednak broj delegata iz

svake članice konfederacije. Sve odluke u pravilu se donose konsenzusom.5. Izvršavanje odluka konfederalne skupštine prepušteno je državnim organima članica, pošto

konfederacija nema svoj sopstveni državni aparat.6. Koja će pitanja biti u nadležnosti konfederalne skupštine, utvrđuje se ugovorom o osnivanju

konfederacije.7. ugovor o konfederaciji ima karakter međunarodnog akta, pa se izmjene i dopune mogu vršiti

samo uz pristanak svih članica.8. Raspad konfederacije ne povlači nikakva pravna ni međunarodna pitanja. Bitna je saglasnost

članica.

58 Unija - 416Jedan od najlabavijih oblika složene države je unija. Ona je istorijska kategorija. Pojam unija u državnom – ustavno i međunarodnom pravu upotrebljava se za razne saveze, koalicije, federacije i konfederacije. Takođe se koristi i za razna ekonomska, servisna udruženja, kao i vjerske i druge unije.U državnom smislu unija se pojavljuje kao personalna, realna i mješovita.

1. PERSONALNA UNIJA- To je savez koji nastaje jednom vezom, a to je zajednički šef države ( car, kralj – monarh) za dvije ili više samostalnih i suverenih država. Do izbora zajedničkog šefa države dolazi na bazi ustava svake države ili slučajnog zajedničkog izbora, a ne na bazi međunarodnog ugovora. Formira se kada dvije ili više država (uglavnom monarhija) na temelju propisanog naslednog reda ili na osnovu slobodnog izbora, dobije zajedničkog šefa države, a raspada se kada u jednom momentu po odredbama tih ustava ista ličnost ne može biti državni poglavar u svim tim državama (npr. Do raspada personalne unije između Engleske i Hanovera došlo je zbog toga što je na engleski prijesto, došla kraljica Viktorija, dakle žena, dok po propisima tadašnjeg hanoverskog Ustava nije bilo moguće) države u personalnoj uniji ostaju u svemu samostalne i odvojene, odnosno svaka je od njih samostalni međunarodni subjekt. Savremeni oblik personalne unije javlja se, ali rijetko u republikanskom obliku vladavine. Personalne unije su državni oblici prošlosti.

2. REALNA UNIJA – To je labavi savez dviju ili više država koje imaju zajedničkog vladara na osnovu međunarodnog ugovora i koji imaju zajedničke vanjske poslove. Razlikuje se od personalne unije zato što ima ugovor o zajedničkom šefu države, a personalna unija nema – šef države, slučajno odabranog. Slična je konfederaciji jer obadve nastaju ugovorom. Nad državama realne unije nema vise vlasti, svako od njih ima svoje samostalno zakonodavstvo, samostalnu upravu i samostalno sudstvo. Međutim, realne unije na međunarodnom planu se javljaju kao jedinstveni subjekt međunarodnog prava. Realna unija nije država, jer nema vlast koja bi se vršila neposredno nad građanima. Većina država koje su stupile u realnu uniju bila je u XIX v. i prvoj polovini XX v. (npr. Švedska i Norveška, Austrija i Ugarska - na čelu Austrougarske unije bio je

66

monarh-vladar, u Austriji se zvao car, a u Ugarskoj – kralj. Takva carsko-kraljevska monarhija bila je jedinstvena (kao jedan subjekat) prema vani). Slična je i federaciji zato što je ujedinjena prema vani. Može imati zajedničke organe kao što su: Ministarstva vojske, vanjskih poslova, finansija. Sve ostalo bilo je odvojeno: parlamenti, vlade, sudovi. Realna unija nije država jer, nema vlast koja bi se vršila neposredno nad građanima.

3. MJEŠOVITE UNIJE – Ovaj tip unije najčešće nastaje dobrovoljno, ali i naturanjem ili iz nužde. U mješovite unije ili atipične unije svrstavamo sve unije koje nisu klasične personalne ili realne. Takve mješovite unije su bile: Komonvelt, Francuska zajednica, Nizozemska – indonežanska unija, a danas Evropska unija pa i Zajednica nezavisnih država (države bivše SSSR).

KOMONVELT ili Britanska zajednica naroda - bila je najjača grupacija entiteta sa različitim stepenom državnosti i samostalnosti. Britanija sa svojom zajednicom (Komonvelt) dugo se nazivala Britansko carstvo. Sve zemlje Komonvelta nisu imale isti status. Neke su imale samo malu i prividnu samostalnost – autonomiju, a sve ostalo je imala centralna vlast u Britaniji. Druge zemlje su imale nešto viši stepen samostalnosti, ali i dalje su bile vezane za Britaniju. Treću grupu država u Komonveltu bile su tzv. Slobodne zemlje u kojim je bio zajednički šef države – monarh (kruna). U Londonu 1926. godine konstituisan je čvršći Komonvelt. Poslije II sv. rata Komonvelt slabi i njegove zemlje članice postaju samostalne (Indija, Šri Lanka, Gana, Malezija, Nigerija, Kipar, i dr. ) i uključuju se u Ujedinjene nacije. Raspadom Komonvelta Britanija prestala biti kolonijalna sila.

Francuska zajednica – je specifična ali i slična Komonveltu. Francuska bila druga kolonijalna sila, njena ekspanzija bila isključivo prema Africi. Tek 1946. g. nakon donošenja Ustava, formirana je Francuska unija sa zadatkom da što čvršće veže kolonijalne zemlje uz maticu Francusku, to je bio pokušaj spasavanja imperijalnog statusa Francuske, pošto su se zemlje kolonije počele osamostaljivati. Francusku uniju su sačinjavali Francuska sa prekomorskim departmanima i teritorijama i pridružene države i teritorije. Donošenjem novog Ustava i dolaskom De Gola na mjesto predsjednika 1958. god. došlo je do raspadanja unije i do formiranja tzv, Francuske zajednice. Članice su imale veliki stepen samostalnosti, nakon 10-ak god. Zajednica postaje puka formalnost, pošto su se mnoge zemlje osamostalile i postale članice Ujedinjenih nacija.

Nizozemsko – indonežanska unija – formirana početkom januara 1948. g. do početka II Sv. rata, Indonezija je bila nizozemska kolonija,. U II Sv. rata Indoneziju je okupirao Japan. Nakon završetka rata 1945 g. Indonezija se proglasila nezavisnom državom. Nije se htjela odreći svog kolonijalnog prava i nastao je međunarodni spor, pa i oružana intervencija Nizozemske. Ujedinjene nacije su rješile spor tako što je 1948. g. sklopljen sporazum (ugovor) o uniji. Bila je to atipična unija, jer je Nizozemska bila kraljevina, a Indonezija republika. Dogovoreno je da Nizozemski monarh (kralja) bude šef unije (obiju država).

EVROPSKA UNIJA – ima sve karakteristike neklasične unije. Razvijala se postepeno. Prvo se pojavila kao Evropska ekonomska zajednica (EEZ), osnovana 1956. a stupila na snagu 1958. Zemlje potpisnice sporazuma bile su: Belgija, Francuska, Holandija, Italija, Luksemburg i SR Njemačka. Od 1973. Velika Britanija, Danska i Irska. Od 1980. EEZ se transformiše u Evropsku zajednicu s ciljem da se zemlje članice čvršće i na više osnova povezuju. Formirani su organi Zajednice: Parlament, Izvršni savjet i druga zajednička tijela. Početkom dvadesetih Evropska zajednica dobija novo ime Evropska unija. O tome je postignut sporazum u Mastrihtu. Članice Evropske unije imaju program povezivanja na ekonomskom, vojnom, monetarnom i drugim poljima. Zajednički organ je Evropski parlament, Savjet Evrope, Sud u Hagu i dr. Sjedište Evropske zajednice je u Briselu i Strasburu. Unija nije država, nema zajedničkog šefa ali preuzima i obavlja niz zajedničkih državnih poslova.

Zajednica nezavisnih država – osnovana 1991. g. u Minsku, nakon raspada SSSR. U zajednicu su ušle države (njih 15) koje su ranije sačinjavale SSSR. Ova zajednica nije čvrsto institualizovana, ona se tek izgrađuje.

67

59 Oblici vladavine -421Pojam vladavine se tumači na dva načina:

Prvo, kao oblik države koji je uređen prema tome kako je organizovana institucija šefa države, i

Drugo, kao period i način vršenja vlasti neke ličnosti. Karakteristično za sve monarhije je da su prava monarha neograničena. Monarh je iznad zakona. Monarh je uvijek u pravu. Ograničenja se vrše ustavom ili revolucionarnim putem.Oblici vladavine: monarhija i republika MONARHIJA - je oblik vladavine u kojoj je šef države fizičko lice (jedan čovjek) i vrši svoju dužnost najčešće doživotno. Monarhija se označava pobliže kao: imperija, kraljevina, carevina, kneževina i dr. Način konstituisanja (izbor) šefa monarhije može biti različit:

1. Naslednim putem –Pravilo je da poslije smrti monarha nasledi ga sin, kći ili brat. (kraljevina Velike Britanije, Austrougarska monarhija, Ruska, Francuska)

2. Izborom monarha – Izbor monarha u jednoj zemlji birali su strateške vođe dok narod nije imao ništa sa izborom ( npr. Milan Obrenović ili Karađorđe)

3. Uvođenjem – samoizborom – Monarh postaje određena ličnost nakon državnog udara, puča ili drugih vrsta nasilnih promjena na vrhu države.

Oblici monarhije su: Staleška, apsolutna, ustavna, neograničena i neparlamentarna. Inače česta podjela monarhija je: neograničena – monarh ima neograničenu vlast i ograničena- ustavna ili parlamentarna. REPUBLIKA – nastaje kao izraz želje većine građana. Bitna karakteristika kao oblik vladavine - je učešće svih građana u javnom poslu. Na čelu republike je predsjednik koji zauzima taj položaj na određeno vrijeme, tj. utvrđuje se Ustavom. On može biti biran neposredno i posredno. Na tom položaju može ostati jedan mandat, dva mandata ili neograničeno. Nema nikakvih privilegija po čemu se razlikuje od monarha. On je odgovoran i pravno i politički. Oblici Republike zavise od toga kakav je položaj izvršnih organa:

1. Skupštinska- ako su upravni organi potčinjeni skupštini.2. Parlamentarna- ako su organi samostalni u odnosu na zakonodavnu i sudsku vlast.3. Predsjednička- ukoliko je upravna vlast potčinjena predsjedniku.

60 OBLICI I SVOJSTVA AUTONOMIJE - 529

Postoje različite klasifikacije autonomije. Najpoznatija i najmanje sporna klasifikacija autonomije je ona prema kojoj se jasno ističu tri oblika: teritorijalna, funkcionalna i personalna autonomija.

Teritorijalna autonomija – je oblik u kome pojedine teritorije sa stanovništvom unutar neke države, imaju poseban status i prava utvrđena ustavom i zakonom. Teritorijalna autonomija mora imati pravo na samoorganizaciju u okviru koje, kao najvažnije, i svoju samostalnu normativnu djelatnost, naravno u skladu sa normama države. Autonomne jedinice imaju svoju skupštinu (predsjedničko tjelo) koja donosi zakone i druge opšte akte, kojima se reguliše određeni društveni odnosi na tom području. Ovi zakoni su slabije pravne snage od zakona države, zakoni autonomnih jedinica, moraju biti u saglasnosti sa zakonom države. U svijetu se javljaju različiti oblici teritorijalnih autonomija: okruzi, regije, pokrajine, oblasti.

Autonomne jedinice imaju svoju regulativu utvrđenu pravnom hijerarhijom, najviši akti su ustav, ustavni zakoni i statuti (dve države dozvolile autonomnim jed. da imaju svoj statut – SFRJ dala ustav– Vojvodina i Kosovo i Čehoslovačka – dala Slovačkoj). Tamo gdje su autonomnim jed. data prava na ustav, te autonomne jedinice su prerasle u federalne jedinici ili samostalne države. Dozvoljavanje ustava autonomnim jedinicama je kako teorijsko neznanje, tako i istorijska greška. Stvarna i prava mjera je da autonomne jedinice imaju svoj statut kao najviši pravni akt, a ostali normativni akti kojima se realizuju funkcije autonomnih jedinica su zakoni, zatim razne uredbe, naredbe, dekreti, ali najčešće odluke – što je opšte prihvaćeno.

68

Funkcionalna autonomija – obuhvata nekoliko različitih funkcionalnih oblasti, gdje se svaka za sebe naziva autonomija. Tako se javlja kulturna autonomija – označava pravo manjine koje se nalaze u državi sa većinskim narodom, na svoju autohtonu kulturu, jezik, pismo, tj. da imaju svoje škole, kulturne ustanove i sl. (ovakvu autonomiju imali Srbi u okviru Austrougarske).

Personalna autonomija – je istorijska kategorija, odnosi se najčešće na stalesku autonomiju. Gdje je bilo više staleža, koji su se borili za svoj autonomni položaj. U ovu grupu spada i vjerska autonomija.

61 POJAM TERITORIJALNE AUTONOMIJE I USTAVNI POLOZAJ AUTONOMNIH JEDINICA-527, 531

Riječ autonomija nastala je od grčkih riječi autos (sam) i nomos (zakon). To u funkcionalnom smislu znači nivo samostalnosti u okviru šire zajednice – države, naročito zakonodavne samostalnosti, a koja je djelimična i izvire iz zakona države. U materijalnom – sadržajnom smislu ne postoji jedinstvena i usaglašena definicija autonomije.Pod autonomijom se podrazumijeva oblik unutrašnjeg državnog uređenja u kome određene teritorije i njihovo stanovništvo – socijalne grupe, zbog svoje posebnosti imaju poseban status i prava utvrđena ustavom i drugim propisima u odnosu na centralnu državnu vlast. Pojam teritorijalna autonomija obuhvata vise bitnih elemenata, zato se može utvrditi da su: zajedničke osnove autonomije postojanje i priznavanje bitnih istorijskih, ekonomskih, kulturnih, a naročito nacionalnih i etničkih razlika u okviru jedne jedinstvene države i priznavanje prava ljudi koji su nosioci ovih osobenosti da ih izraze, ostvaruju i razvijaju u skladu sa tim postojećim i poznatim osobenostima. Autonomija se u nekim zemljana naziva i administrativna autonomija.Pri utvrđivanju, ustanovljavanju, autonomije jednog područja, tj. područja sa posebnim statusom moraju se tacno znati donja i gornja granica autonomnosti. Donja granica je lokalna samouprava, a gornja je federalna jedinica. To znači da se ne smije dati ni manje ni vise ovlašćenja – nadležnosti autonomnoj jedinici, nego što je u teoriji i praksi dozvoljeno. Teritorijalna autonomija mora ostati u strogo omeđenoj sredini. Teritorijalna autonomija u većini država gdje postoje autonomije u osnovi je teritorijalna jedinica u okviru države koja ima izvjesnu zakonodavnu samostalnost, a ne smije biti suprotna državnom zakonodavstvu.Teritorijalna autonomija je jedan teritorijalni kolektivitet koji dobija pravo da sam donosi pravna pravila pod rezervom, da se kreće u okvirima nadležnosti koja mu je dodjeljena i da norme koje donosi ne protivrječe normama države koje važe na cijeloj teritoriji.

Ustavni položaj autonomnih jedinica – Teritorijalna, odnosno političko-teritorijalna autonomija pretežno je zakonska, a manje ustavna kategorija. Ustavom se samo načelno (generalno i okvirno) utvrđuje postojanje autonomnih jedinica i okviri organizacije, a sve ostalo uređuje se zakonom. To što je teritorijalna autonomija zakonska kategorija uglavnom znači da se njen djelokrug utvrđuje u državnom zakonu, a ne u ustavu, dok se samo postojanje teritorijalne autonomije predviđa u ustavu.U federalnim državama autonomna jedinica vezana je za federalnu jedinicu i omeđena je i predviđena njenim zakonima, dok je u unitarnoj državi autonomna jedinica pod neposrednom vlašću države, tj. podređena je i omeđena njenim zakonima.

Danas postoje tri osnovna modela regionalizma i autonomizma: Prvi model - su savremene unitarne države uređene na regionalnom-autonomnom uređenju, manjih kolektiviteta koji se ne zasnivaju isključivo na etničkom principu. Npr. Italija – koja je podjeljena i na više od 20 autonomnih jedinica – regija.Drugi model - predstavlja formiranje autonomnih jedinica u unitarnoj državi koje imaju čisto organizacioni karakter, bez obzira na jako izražene posebnosti regije. Npr. Danska i Portugal.Treći model – je postojanje autonomnih jedinica bilo u unitarnoj, bilo u federalnoj državi, u kojoj nije sva država regionalizovana, već samo neki njen dio, pa zbog etničke posebnosti toga dijela teritorije –

69

dobija autonomiju. Takav sistem je bio u bivšem SSSR i bivšoj SFRJ. Okvir za svaki od navedenih modela dali su ustavi država, a njihova fizionomija, nadležnost i funkcije utvrđeni su zakonom.

62 POJAM I RAZVOJ LOKALNE SAMOUPRAVE-538

Lokalna samouprava – njen pojam se teško može kratko i jednoznačno odrediti. Strukturu pojma lokalne samouprave čini mnogo elemenata: tip društvenog uređenja, oblik unutrašnjeg uređenja države, dostignuti nivo demokratizacije vlasti, raspodjela nadležnosti između organa državne i lokalne vlasti.Nastanak i porijeklo lokalne, samouprave vežu se za srednjovjekovnu feudalnu državu od XI do XIV v. Realnija su prihvatanja, mišljenja, da se samouprava javlja u srednjem vijeku XII i XIII V. To je period velikih imperija, Engleske, Francuske, Rusije, Turske, gdje se postepeno vrši decentralizacija nekih manjih, ali kompletnih teritorija, koje imaju razvijenu manufakturu, poljoprivredu i trgovinu. U to doba, samouprava je predstavljala slobodniji i samostalniji oblik upravljanja. Takve jedinice nazivale su se slobodni gradovi. Uspon lokalne samouprave je dostignut za vrijeme građanskih revolucija. Od tada se samouprava konstituiše kao komunalna i lokalna slobodna vlast, vlast građana koja se vrši u gradovima, selima, okruzima, pokrajinama. Od prve pojave lokalne samouprave postavljalo se pitanje odnosa centralnih i necentralnih državnih organa. Opšte je pravilo da centralni organi državne vlasti ostvaruju svoje funkcije na cijelom području države, dok necentralni organi obavljaju te poslove samo na užoj državnoj teoriji. Pod centralnim državnim organima, podrazumijevaju se organi koji obavljaju zakonodavnu, izvršnu i sudsku funkciju. Necentralni organi su uvijek u većoj ili manjoj mjeri vezani za centralne državne organe.Odnosi centralnih i necentralnih organa ogleda se uglavnom u tome da li necentralni organi dobijaju manje ili više nadležnosti. Taj odnos centralnih i necentralnih organa odvija se sistemom dekocentracije i decentarzalizacije. Unitarne države (nefederalne države i federalne jedinice) uglavnom žele zadržati što više funkcija u centralnim organima ili prenijeti samo neke nadležnosti na niže organe po sistemu dekocentracije. Decentralizacija – je prenošenje ovlašćenja na niže organe sa punim pravom odlučivanja u sferi prenesene nadležnosti. Decentralizacijom se uspostavlja novi odnos između centralnih i necentralnih organa, dok se dekoncentracijom ti odnosi ništa ne mijenjaju, osim što se izvršenje, dislocira sa višeg mjesta na nize.Suštinski (sadržajno) – lokalna samouprava se može na najprikladniji način definisati: Lokalna samouprava je oblik odlučivanja i upravljanja lokalnih zajednica, na užoj teritoriji, neposredno od strane njenih stanovnika, ili putem njihovog predstavništva koje oni neposredno biraju i drugih lokalnih organa.

63 OBLICI I STRUKTURA LOKALNE SAMOUPRAVE-540

Sistem lokalne samouprave izvodi se i klasifikuje uglavnom prema stepenu učešća građana u lokalnoj samoupravi. U okviru mehanizama upravljanja građana u lokalnim zajednicama izdvajaju se dva osnovna oblika:

1. neposredno učešće građana u upravljanju lokalnom zajednicom (neposredna lokalna samouprava)

2. posredno odlučivanje građana u lokalnoj zajednici preko svojih izabranih predstavnika (posredna lokalna samouprava)

Neposredna lokalna samouprava – je po svojoj prirodi demokratski oblik. On se ogleda u neposrednom učešću građana u upravljanju lokalnom zajednicom. Građani to čine na svojim skupovima, odnosno skupštinama naroda, građana. Na njima građani slobodno raspravljaju o svim pitanjima od interesa za lokalnu zajednicu i donose odgovarajuće odluke. Najznačajniju i najširu primjenu neposredna lokalna samouprava doživjela je u Švicarskoj.Posredna lokalna samouprava – je oblik posrednog odlučivanja građana, preko izabranih predstavnika. Građani upravljaju lokalnom zajednicom tako što biraju svoje predstavnike u organe te

70

zajednice, na celu tih organa su predsjednici, menadžeri, izabrani službenici. Izabrani organi lokalne zajednice donose kljucne odluke od interesa za lokalnu zajednicu.Modaliteti posredne lokalne samouprave su:

lokalna samouprava zasnovana na predstavničkom učešću građana u obliku kabinetske vlade lokalna samouprava zasnovana na predstavničkom učešću građana na načelu predsjedničke,

policijske i menadžerske vladavine, lokalna samouprava zasnovana na predstavničkom učešću građana na načelu komitetske,

odnosno kolegijalne vladavine, lokalna samouprava zasnovana na predstavničkom učešću građana na načelu skupštinske

vladavine kao što je bilo u socijalističkim zemljama.Jednostavna lokalna samouprava - ogleda se u postojanju samo jednog tipa jedinice lokalne samouprave, a to je najčešće opština. Jednostavna lokalna samouprava može imati dvije varijante – dva tipa :

1. čista jednostavnost, gdje između opština i centralne vlasti nema više nikakvih jedinica,2. da je opština jedan i jedinstven tip lokalne samouprave, ali između opštine i centralne

vlasti postoji neki organ koji nije drugi stepen lokalne samouprave, već ima ulogu posrednika između centralne vlasti i opštine.

Dvostepena lokalna samouprava - je u onim zemljama gdje pored opštine kao osnovne jedinice lokalne samouprave postoji još jedna jedinica koja je iznad opštine i povezuje se sa centralnom državnom vlašću. U zemljama gdje postoji dvostepena samouprava, opštine su male i slabe.Trostepena lokalna samouprava – javlja se tamo gdje su se između opštine i centralne vlasti formirala još dva stepena lokalne samouprave. Trostepena lokalna samouprava je u Engleskoj.

64 FORMIRANJE REPUBLIKE SRPSKE - 325Neposredan povod za formiranje RS bili su oktobarski događaji 1991. i dokumenti koje je tada donijela Skupština BIH. Skupština BIH je 14. oktobra 1991. bez učešća srpskih poslanika usvojila tri dokumenta: Rezoluciju o suverenitetu BiH, Memorandum – pismo o namjerama i Platformu o položaju BIH u eventualnom budućem ustrojstvu jugoslovenske zajednice.

65 KARAKTERISTIKE USTAVA REPUBLIKE SRPSKE – 335 Garantovanje i zaštita ljudskih prava i sloboda u skladu sa međunarodnim standardima, Osiguranje nacionalnih ravnopravnosti i zaštita vitalnih interesa konstitutivnih naroda, Socijalna pravda, Vladavina prava, Tržišna privreda, Višestranački sistem, Parlamentarna demokratija i podjela vlasti, Slobodni izbori, Lokalna samouprava, Zaštita prava etničkih grupa i drugih manjina.

Karakteristike ustava se zasnivaju na principima i institutima. A oni su:

a). Pravo na mirnu i nenasilnu transformaciju – Neprikosnoveno pravo konstitutivnih naroda je da donese odluku o tome kakvo će imati državno i društveno uređenje, obim promjena i kakav će biti stepen centralizacije i decentralizacije vlasti.

b). Pravo na konstituisanje države – Svaka država organizuje i vrši vlast na određenoj teritoriji sa postojećim stanovništvom. Uloga države je da štiti lična, imovinska i druga prava građana.

c). Suverenitet naroda i države – Suverenitet je prihvaćen kao prirodno i neotuđivo pravo i kao najviša opšta volja naroda.

d). Samoopredjeljenje naroda-

71

e). Samoorganizovanje naroda – Samoorganizovanje traje dok se ne konstituiše javna vlast u vlastitoj državi.

f). Konstitutivnost i ravnopravnost naroda – proističe iz činjenice da taj narod sam ili s nekim drugim narodom formira vlastitu državu. Konstitutivni narodi su u svim pravima i obavezama ravnopravni.

g). Prava i slobode – Svakom čovjeku i narodu mora biti zagarantova određena prava i slobode.h). Vladavina prava – Osnovni princip demokratskog društva je da zaštiti i ostvaruje ustavnost i

zakonitosti). Ustavnost i zakonitost – Da svaka država koja ima i vrši vlast mora imati Ustav, zakone i druga

pravila ponašanja koji se svi moraju pridržavati.j). Socijalna pravda – Težnja većine država da obezbedi građanima što bolje uslove života. k). Zaštita prava etničkih grupa – Moderni Ustav garantuje ravnopravnost građanima bez obzira

na nacionalnost, vjeroispovjest i druge osobine i pripadnosti. l). Tradicija običaji i kultura – Poštovanje i njega tradicije, običaja i kulture.m). Parlamentarna demokratija – uloga građana i demokratije u ukupnom političkom sistemu

jedne zemlje.n). Podjela vlasti – Poluga ukupne podijele vlasti čini zakonodavna, sudska i izvršna vlast.o). Višestranački sistem Predstavlja osnovnu polugu parlamentarnog mehanizma i

demokratije.p). Slobodni izbori – Stub parlamentarne demokratije predstavljaju izbori i vlast koja se konstituiše

na bazi izbornih rezultata. q). Tržišna i slobodna privreda – r). Pluralizam vlasništva –Vlasnički ili svojinski odnos prema kapitalu.s). Lokalna samouprava – vid upravljanja od strane građana i osnovnih teritorijalnih jedinica.

Osnovni konstitutivni akti Republike Srpskea. Odluka o osnivanju Skupštine srpskog naroda BiH. 24. oktobra 1991.b. Odluka o osnivanju srpskog naroda BIH u zajedničkoj državi Jugoslaviji oktobra 1991.c. Dekleracija o proglašenju Republike srpskog naroda BiH. 9. januara 1992. godine.d. Ustav Srpske republike BIH, 28. februara 1992.e. Ustavni zakoni za sprovođenje ustava RS.f. Deklaracija o državnom i političkom uređenju države 12. avgusta 1992. Utvrđuje simbole:

himnu, zastavu i grb.g. Ženevski i Njujorški sporazum o ustavnim principima koji su uvod u Dejtonski sporazum.

66 ORGANIZACIJA CENTRALNE VLASTI REPUBLIKE SRPSKE – 340

Do nas danas su se u svijetu (u teoriji i praksi) pojavili i primjenjuju se različiti oblici sistema vlasti. Oni se mogu svrstati u tri tipa: sistem jedinstva vlasti, sistem podjele vlasti i sistem saradnje vlasti. Koji će tip biti primjenjen u nekoj zemlji zavisi od odabranog mehanizma odnosa zakonodavne, sudske i izvršne vlasti.

Ustavom je utvrđeno da se državna vlast u Republici organizuje na načelu podjele vlasti. Prema tom sistemu

Ustavotvornu i zakonodavnu vlast ostvaruje Narodna skupština. Izvršnu vlast vrši Vlada Sudska vlast pripada Sudovima, U strukturi vrhovne vlasti je i predsjednik Republike – predstavlja Republiku i izražava njeno

jedinstvo. Zaštitu ustavnosti i zakonitosti obezbjeđuje Ustavni sud.

72

1. NARODNA SKUPŠTINA REPUBLIKE SRPSKE

U Republici Srpskoj Narodna skupština se pojavljuje kao najviša ustavotvorna i zakonodavna vlast. Narodna skupština je jednodomna i ima 83 narodna poslanika koji se biraju na period od četiri godine, neposredno i tajnim glasanjem. Narodni poslanici se biraju u izbornim jedinicama sistemom podjele mandata kojima se obezbjeđuje da sve opštine budu na odgovarajući način zastupljene u Narodnoj Skupštini. Ova institucija radi u stalnom zasjedanju U narodnoj skupštini odlučuje se većinom glasova svih poslanika, ako nije predviđena posebna većina. Pravo predlaganja zakona, drugih propisa i opštih akata ili njihove izmene i dopune ima svaki narodni poslanik, predsjednik Republike, Vlada i najmanje 3.000 birača-građana.Ustavom je utvrđeno da se mandat u Narodnoj Skupštini za vrijeme ratnog stanja ili neposredne ratne opasnosti produžava dok to stanje traje. Skupština može skratiti svoj mandat ako to odluče poslanici dvotrećinskom većinom. (to ne može učiniti u doba ratnog stanja). U tom slučaju predsjednik Republike raspisuje izbore koji se moraju održati u roku od 60 dana. Narodni poslanik uživa imunitet i ne može biti pozvan na krivičnu odgovornost, niti može biti pritvoren i kažnjen, ako se pozove na imunitet, bez odobrenja Narodne skupštine. Poslanik može biti pritvoren samo onda ako je zatečen u vršenju krivičnog djela za koje je propisana kazna zatvora u trajanju dužem od pet godina.

Nadležnosti Narodne skupštine su:

1. odlučuje o promijeni Ustava;2. donosi zakone, druge propise i opšte akte;3. donosi plan razvoja, prostorni plan, budžet i završni račun;4. utvrđuje teritorijalnu organizaciju republike;5. raspisuje republički referendum;6. raspisuje rep. javni zajam i odlučuje o zaduženju RS;7. raspisuje izbore za narodne poslanike i za predsjednika Republike;8. bira imenuje i razrješava funkcionere, u sladu sa Ustavom i zakonom;9. vrši kontrolu rada Vlade i drugih organa koji su joj odgovorni, u skladu sa Ustavom i

zakonom;10. daje amnestiju;11. bira delegate iz Republike u Vijeće naroda Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine;12. ratifikuje sporazum koji Republika zaključi sa državama i međunarodnim organizacijama uz

pristanak Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine;13. proglašava ratno stanje u slučaju oružanog napada na Republiku;14. Proglašava neposrednu ratnu opasnost u slučaju postojanja ozbiljne prijetnje od izbijanja rata;15. proglašava vanredno stanje za Republiku ili dio Republike u slučaju ugrožavanja bezbjednosti i

ljudskih prava i sloboda;16. bira dva potpredsjednika Republike;

U sastavu Narodne Skupštine postoji Vijeće naroda, koje bira Narodna skupština. Vijeće naroda ima 28 članova (po osam iz svakog od tri konstitutivna naroda i četiri iz razreda ostalih). Nadležnost Vijeća je da odlučuje da li je nekim zakonom, drugim propisom ili opštim aktom, koje donosi Narodna skupština povrijeđen vitalni interes nekog od konstitutivnih naroda.

2. PREDSJEDNIK REPUBLIKE

Građani biraju predsjednika Republike neposrednim i tajnim glasanjem na period od 4 godine. Na mjesto predsjednika Republike lice može biti birano najviše dva puta uzastopno. U slučaju neposredne ratne opasnosti ili ratnog stanja mandat predsjednik Republike se produžava dok traje takvo stanje i dok se ne steknu uslovi za izbor predsjednika. Predsjednik uživa imunitet. Odgovoran je građanima i oni ga mogu opozvati istim postupkom kako su ga izabrali.

73

Ovlašćena i nadležnosti predsjednika Republike su:

1. predstavlja Republiku;2. predlaže Narodnoj skupštini kandidata za predsjednika Vlade;3. predlaže Narodnoj Skupštini kandidate za predsjednika I sudije Ustavnog suda;4. predlaže Narodnoj Skupštini kandidate za dva potpredsjednika Republike;5. ukazom proglašava zakon u roku od osam dana od dana njihovog usvajanja u Skupštini. U tom

periodu može da traži od NS da ponovo odlučuje o zakonu. Ako NS u ponovljenom postupku usvoji zakon predsjednik je dužan da ga proglasi;

6. daje pomilovanje;7. dodjeljuje odlikovanja i priznanja utvrđenih zakonom;8. u skladu sa Ustavom i zakonom obavlja poslove iz oblasti odbrane i bezbjednosti i odnosa

Republike sa drugim državama i međunarodnim organizacijama;9. ukazom na prijedlog Vlade, postavlja i opoziva šefove i predstavnike Republike u inostranstvu

i predlaže druge međunarodne predstavnike BiH iz RS;10. obrazuje savjetodavna tijela i stručne službe za obavljanje poslova iz svoje nadležnosti.

Predsjednik Republike može donositi uredbe sa zakonskom snagom, te imenovati i razriješiti funkcionere koje bira ili imenuje Narodna skupština. Kasnije te akte donosi na verifikaciju Skupštini. Predsjednik Republike u slučaju rata ili neposredne ratne opasnosti , ako se ne može sastati Narodna skupština, može obustaviti pojedine odredbe Ustava koje se odnose na donošenje zakona, drugih propisa i opštih akata i preduzimanje mjera republičkih organa. Može mijenjati organizaciju i ovlašćenja izvršnih, upravnih i pravosudnih organa i njihov personalni sastav, kao i teritorijalnu organizaciju.

Predsjednik Republike može raspustiti Narodnu skupštinu pošto sasluša mišljenje predsjednika Vlade i predsjednika Narodne skupštine.

3. VLADA REPUBLIKE SRPSKE

Vlada se bira na period od četiri godine, poslije konstituisanja novoizabrane Narodne skupštine. Vladu sačinjavaju predsjednik, potpredsjednik i određeni broj ministara što se utvrđuje zakonom. Predsjednik Republike predlaže Narodnoj skupštini kandidata (mandatara) za predsjednika Vlade. Kandidat za predsjednika vlade podnosi Narodnoj skupštini program vlade i predlaže njen sastav. Sastav Vlade mora održavati strukturu stanovništva sva tri konstitutivna naroda. Vlada je izabrana i program prihvaćen ako je za nju glasala većina od ukupnog broja narodnih poslanika. Članovi Vlade imaju imunitet.

Vladi se može izglasati nepovjerenje. Prijedlog za izglasavanje nepovjerenja može podnijeti 20 poslanika. Predsjednik i članovi Vlade mogu i sami podnijeti ostavke. Predsjednik Republike može da na inicijativu 20 poslanika, pošto sasluša mišljenje predsjednika Narodne skupštine i predsjednika Vlade zatražiti od predsjednika Vlade da podnese ostavku, te ga predsjednik Republike može razriješiti. Ukoliko predsjednik vlade odbije da podnese ostavku, predsjednik Republike može ga razriješiti. Članovi Vlade mogu biti i poslanici, s tim što ne mogu glasati samo onda kada se radi o njima ili o resoru koji predstavljanu kao ministri.

Nadležnosti Vlade:

1. predlaže zakone, druge propise i opšte akte;2. predlaže plan razvoja, prostorni plan, budžet i i završni račun;3. obezbjeđuje provođenje i izvršava zakone, druge propise i opšte akte;4. donosi uredbe, druge odluke i druga akta za izvršavanje zakona;

74

5. daje mišljenje o prijedlozima zakona, drugih propisa i opštih akata koje Narodnoj skupštini podnose drugi predlagači;

6. utvrđuje načela za unutrašnju organizaciju ministarstava i drugih republičkih organa uprave I upravnih organizacija, postavlja i razrješava funkcionere u ministarstvu i drugim organizacijama;

7. usklađuje i usmjerava rad ministarstava i drugih republičkih organa i upravnih organizacija;8. vrši nadzor nad radom ministarstava i drugih republičkih i upravnih organizacija i u ukida ili

poništava njihove akte koji su u suprotnosti sa zakonom ili propisom Vlade;9. odlučuje o obrazovanju predstavništava Republike u inostranstvu;10. obavlja i druge poslove u skladu sa Ustavom i zakonom.

U skladu sa Ustavom povjerava poslove državne uprave ministarstvima i drugim republičkim organima uprave. Ministarstva i drugi republički organi uprave su samostalni u vršenju određenih nadležnosti. Oni provode zakone i druge propise i opšte akte Narodne skupštine, Vlade i predsjednika Republike, rješavaju u upravnim stvarima, vrše upravni nadzor i obavljaju druge upravne poslove utvrđene zakonom.

67 LOKALNA SAMOUPRAVA U REPUBLICI SRPSKOJ – 555

Ustavom je uređeno da se sistem lokalne samouprave uređuje zakonom.

Lokalna samouprava u Republici Srpskoj je monotipska, nije autarhična, već klasičan tip lokalne samouprave u kojoj građani imaju određeni stepen samostalnosti.u obavljanju određenih poslova, prava i dužnosti. Lokalna samouprava se u cjelosti obavlja u opštini (ima ih ukupno 56), iako je data (Ustavom) mogućnost da se zakonom povjeri vršenje poslova lokalne samouprave u gradu. Zakonom o lokalnoj samoupravi iz 1999. godine grad ima karakter teritorijalne jedinice lokalne samouprave.

Grad je nadležan da:

donosi program razvoja grada donosi razvojne, prostorne i urbanističke planove za područje grada; uređuje i obezbjeđuje obavljanje komunalnih djelatnosti za područje grada; donosi budžet i završni račun; usklađuje usklađuje orograme uređenja gradskog građevinskog zemljišta; stara se o izgradnji, održavanju i korišćenju lokalnih i nekategorisanih puteva, ulica i javnih

objekata od značaja za grad; organizuje komunalnu policiju i druge kontrolne organe za područje grada; stara se o zadovoljavanju određenih potreba građana u kulturi , obrazovanju, sportu,

zdravstvenoj i socijalnoj zaštiti, zanatstvu, turizmu i ugostiteljstvu; preduzima mejre zaštite čovjekove okoline; izvršava zakone i propise Republike čije je izvršenje povjereno gradu; obezbjeđuje izvršavanje propisa grada; osniva gradsku upravu organizacije i službe za potrebe grada i uređuje njihovu organizaciju; obavlja i druge poslove utvrđene zakonom i statutom grada;

Skupština Grada je nadležna da:

donosi statut grada; donosi odluke i druge opšte akte i daje njihovo autentično tumačenje; donosi razvojne, prostorne, urbanističke planove i programe i provedbene planove; donosi odluke o porezima i taksama kada je za to ovlašćena zakonom; donosi odluke o zaduženju grada;

75

donosi odluku o proglašenju praznika grada; donosi odluke o raspolaganju gradskom imovinom; donosi odluku o određivanju naziva ulice, trgova i dijelova naseljenih mjesta u gradu; donosi odluku o članstvu grada u savezu opština i gradova i udruživanju grada u druge saveze i

organizacije; donosi plan korišćenja javnih površina; donosi odluku o proglašenju počasnih građana i njihovim pravima i obavezama iz te odluke; bira i razrješava predsjednika i potpredsjedinka skupštine grada, zamjenika gradonačelnika,

sekretara skupštine grada; razmatra izvještaj o radu gradonačelnika gradske uprave; odlučuje o vlastitom imovinom; osniva javna i komunalna preduzeća u ustanove za obavljanje poslova od interesa za grad; raspisuje referendum; raspisuje javni zajam i samodoprinos; daje mišljenje o promjeni granica grada; obavlja i druge poslove u skladu sa zakonom i statutom:

Gradonačelnik je nadležan da:

predlaže statut grada; predlaže odluke skupštini; Obavještava skupštinu o svim pitanjima koja se tiču grada, njegovih prava i obaveza; Provodi politiku i izvršava odluke i druga akta skupštine grada; Izvršava zakone i druge propise Republike i grada čije je izvršenje povjereno gradu; Osniva gradsku upravu i uređuje njenu organizaciju i poslovanje; imenuje i razrješava rukovodeće radnike i druge radnike sa posebnim ovlaščćenjima i prima u

radni odnos i odlučuje o prestanku radnog odnosa radnika gradske uprave; uspostavlja saradnju grada sa drugim opštinama, gradovima i međunarodnim organizacijama; daje saglasnost da statute i druga opšta akta preduzeća i ustanova čiji je osnivač grad; obavještava skupštinu o svom radu i o radu gradske uprave; pokreće inicijativu za obustavljanje od izvršenja propisa skupštine grada, opšteg ili

pojedinačnog akta ako smatra da su protiustavni i protivzakonoti; predlaže budžet grada; obavještava ministra uprave i lokalne samouprave o izvršavanju gradske politike za prethodnu

godinu, o odlukama skupštine, o obustavljanju odluka skupštine grada, o izvršavanju zakona, drugih propisanih i međunarodnih ugovora;

zaključuje ugovore u ime grada; rješava u drugom stetepenu po žalbi na prvostepena rješenja gradske uprave, ukoliko za

rješavanje nisu nadležni republički organi; obavlja i druge poislove utvrđene zakonom, statutom i poslovnikom skupštine grada;

U opštini se vrše poslovi od neposrednog interesa za građane utvrđeni ustavom, zakonom i statutom opštine. Takvi poslovi su izvorni, a republika može zakonom povjeriti izvršenje pojedinih poslova opštini pa su takvi poslovi preneseni.

Položaj opštine kao teritorijalne jedinice i jedinice lokalne samouprave određen je Ustavom i zakonom. Ona ima svoje izvorne i prenesene nadležnosti, te ima svoje organe, skupštine, načelnika opštine i opštinsku upravu.

a) Nadležnosti - poslovi opštine

76

Utvrđeni su Ustavom i zakonom.

Optina je nadležna da:

donosi program razvoja opštine, donosi razvojne, prostorne, urbanističke i provedbene planove; donosi budžet i završeni račun; uređuje i obezbjeđuje korišćenje gradskog i građevinskog zemljišta i poslovnog prostora; organizuje komunalnu policiju i druge kontrolne organe; uređuje i obezbjeđuje obavljenje komunalnih djelatnosti; stara se o izgradnji, održavanju i korišćenju lokalnih puteva, ulica i drugih javnih objekata od

značaja za oopštinu; stara se o zadovoljavanju određenih potreba građana u kulturi, obrazovanju, sportu, zdravstenoj

i socijalnoj zaštiti, civilnoj zaštiti, informisanju, zanatstvu, turizmu i ugostiteljstvu; preduzima mjere zaštite čovjekove okoline; izvršava zakone, druge propise i opšteake Republike i grada čije je izvršavanje povjereno

opštini; obezbjeđuje izvršavanje propisa i opštih akata opštine; obrazuje organe, organizacije islužbe za potrebe opštine i uređuje njihovu organizaciju; obavlja i druge poslove utvrđene Ustavom, zakonom i statutom opštine.

b) Lokalni – opštinski organi su:

1. Skupština opštine je predstavničko jednodomo tijelo koga biraju grašani neposredno. Odabranici se biraju primjenom političkog pluralizma (višestranački sistem). Broj odbornika u skupštinama opština u Republici Srpskoj zavisi od veličine opštine ali ne može biti manje od 11 ni više od 31 odbornika. Skupština ima svog predsjednika i potpredsjednika koga biraju odbornici iz svog sastava. Odluke se donose većinom glasova od ukupnog broja odbornika.

Nadležnosti skupštine opštine su:

donosi statut opštine; donosi odluke i druga opšta akta i daje njihovo autentično tumačenje; donosi ekonomski plan, plan razvoja i investicione programe; donosi budžet i završni računa donosi razvojne, prostorne i urbanističke planove i programe,donosi odluke o komunalnim

taksama i drugim javnim prihodima, kada je ovlašćena zakonom; donosi provedbene planove; donosi odluke o raspolaganju imovinom opštine; donosi program uređenja građevinskog zemljišta; donosi odluku o određivanju naziva ulica, trgova idijelova naseljenih mjesta; donosi odluku o proglašenju praznika opštine; donosi odluku o simbolu; donosi odluku o članstvu opštine u savezu opština i gradova, i udruživanju u druge saveze i

organizacije; donosi plan korišćenja javnih površina;

77

donosi odluku o proglašenju počasnih građana i uređuje prava i obaveze iz te odluke; donosi odluku o nagradam i priznanjima; bira i razrješava predsjednika i potpredsjednika skupštine opštine, zamjenika načelnika

opštine i sekretara skupštine opštine; odlučuje o zaduženju opštine; usvaja godišnji izvještaj o raud načelnika opštine; osniva javna i komunalna preduzeća i ustanove drugih djelatnostiza obavljanje poslova od

ineresa za opštinu; raspisuje javni zajam i samodoprinos; raspisuje referendum; daje mišljenje o promjeni granica opštine;

vrši druge poslove utvrđene Ustavom, zakonom i statutom.

2. Načelnik opštine. Zastupa i predstavlja opštinu, nosilac je izvršne vlasti u opštini i rukovodi opštinskom upravom. Biraju ga građani na opštim i neposrednim izborima na period od četiri godine.

Načelnik opštine je nadležan da:

predlaže statut opštine;

predlaže odluke skupštini; obavještava skupštinu o svim pitanjima koja se tiču opštine, njegovih prava i obaveza; provodi politiku i izvršava odluke i druga akta skupštine; izvršava zakone i druge propise Republike i grada čije je izvršenje povjereno opštini; osniva opštinsku upravu i uređuje njenu organizaciju i poslovanje; imenuje i razrješava rukovodeće radnike i druge radnike sa posebnim ovlaščćenjima i prima u

radni odnos i odlučuje o prestanku radnog odnosa radnika opštinske uprave, u skladu sa kolektivnim ugovorom;

uspostavlja saradnju opštine sa drugim opštinama, gradovima i međunarodnim organizacijama; daje saglasnost da statute i druga opšta akta preduzeća i ustanova čiji je osnivač opština; obavještava skupštinu o svom radu i o radu opštinske uprave; pokreće inicijativu da se do odluke Ustavnog suda obustavi izvršenje propisa skupštine opštine,

opšteg ili pojedinačnog akta ako smatra da su protiustavni i protivzakonoti; obavještava ministra uprave i lokalne samouprave do 31. marta tekuće godine o izvršavanju

opštinske politike za prethodnu godinu, o odlukama skupštine, o obustavljanju odluka skupštine opštine, o izvršavanju zakona, drugih propisanih i međunarodnih ugovora;

podnosi nacrt budžeta opštine na prethodnu saglasnost ministru uprave i lokalne samouprave, ukoliko opština traži dopunska sredstva iz budžeta Republike ;

zaključuje ugovore u ime opštine; rješava u drugom stetepenu po žalbi na prvostepena rješenja opštinske uprave, ukoliko za

rješavanje nisu nadležni republički organi; obavlja i druge poslove utvrđene zakonom, statutom i poslovnikom skupštine opštine.

78

3. Opštinska (lokalna) uprava. Obavlja poslove lokalne uprave, stručne poslove za potrebe skupštine i načelnika kao i poslove republičke uprave koji su zakonom povjereni opštini.

Poslovi opštinske uprave su:

primjenjivanje propisa skupštine opštine i opštinskog načelnika obezbjeđenje primjene zakona, dugih propisa i ostalih povjerenih poslova pripremanje nacrta odluka koje donosi skupština opštine i načelnik; rješavanje u prekršajnom postupku, u skladu sa zakonom; vršenje stručnih i drugih poslova koje joj povjeri skupština i načelnik;

Sekretara imenuje skupština opštine na period od četiri godine. Za svoj rad odgovara: skupštini opštine, predsjedniku skupštine opštine i izvršnom odboru.

4. Oblici učešća građana

U obavljanju poslova lokalne samouprave u opštini građani učestvuju putem referenduma i narodne inicijative., te putem mjesne zajednice. Statutom opštine utvrđeni su ostali oblici učešća građana.

Referendum je oblik odlučivanja građana o pitanjima koja utvrdi Narodna skupština, dkupština opštine ili mjesna zajednica u skladu sa svojim nadležnostima. Isto tako se može i raspisati, referendum za cijelu Republiku, za opštinu, za mjesnu zajednicu. Odluke referenduma su obavezne.

Narodna inicijativa je vid učešća građana, a javlja se u mesnoj zajednici i opštini za niz pitanja, ali i na nivou Republike. Ustavom RS utvrđeno je da građani imaju pravo inicijative predlaganja zakona, drugih propisa i opštih akata. Inicijativu je dužna da razmotri skupština one teritorijalne jedinice kojoj je upućena (koja je nadležna).

Mjesna zajednica nije obavezna institucija, odnosno nije element teritorijalne organizacije RS. Nju opština može obrazovati na prijedlog građana određenog područja ako za to postoji interes i potreba. Obrazuje se na području koje predstavlja teritorijalnu i funkcionalnu cjelinu, na kojoj postoji međusobna povezanost građana imogućnost ostvarivanja zajedničkih interesa. Organizaciju, poslove, način finansiranjai organe mjesne zajednice utvrđujeopština svojim statutom. Mjesna zajednica ima svoje predstavničko tijelo (skupština ili savjet) koje građani biraju neposredno.

68 STVARANJE UNIJE BIH – 298

Prvo pominjanje Bosne javlja se u X vijeku, kada se Bosna pominje kao teritorija i geopolitički pojam u vizantijskim i mletačkim izvorima i takvo stanje preddržavnosti traje do druge polovine dvanaestog vijeka.Druga faza razvoja je uspostavljanje bosanske države koja počinje u drugoj polovini dvanaestog vijeka i traje do druge polovine petnaestog vijeka. Taj period označava postojanje bosanske države na širem teritoriju koji je u jednom periodu (za vrijeme kralja Tvrtka) dosezao do rijeke Drine i Save. Treća faza razvoja Bosne i Hercegovine bila je pod turskom upravom, počinje u drugoj polovini XV vijeka i traje sve do druge polovine XII vijeka.

79

Četvrta faza razvoja BIH pod austrougarskom okupacijom počela je nakon Berlinskog kongresa sredinom druge polovine devetnaestog vijeka i trajala je do druge polovine druge decenije dvadesetog vijeka.Peta faza obuhvata period od 1918. do 1941. godine u kome BiH nije imala nikakva posebna državotvorna obilježja niti ulogu.Šesta faza obuhvata period socijalističke Jugoslavije od 1945. do 1992. godine koja za BiH predstavlja, do tada, najviši domet ostvarenja državnosti. – postaje republika kao federalna jedinica u sastavu nove narodne demokratske Jugoslavije. Ona se konstituiše kao nacionalna zajednica Srba, Hrvata i muslimana sa poznatom formulacijom ZAVNOBiH.Završna faza konstituisanja državnosti BiH obuhvata period od 1991. do 1995. godine, u kome se formirala država Bosna i Hercegovina. To je bio buran period u kome su se sukobile nacionalne koncepcije o tome kakva treba da bude Bosna i Hercegovina. Rukovodstvo muslimanskog naroda nastojalo je da svim silama konstituiše unitarnu državu u kojoj bi pravni red bio ustrojen majorizacijom, odnosno prema volji najbrojnije nacije, Na drugoj strani srpske nacionalne vođe težile su stvaranju srpske države Bosne i Hercegovine (Republike Srpske) na dijelovima teritorije Bosne i Hercegovine, koja je pretežno naseljena srpskim stanovništvom. Vođe hrvatskog naroda su takođe htjele državu Herceg Bosnu sa mogućnošću federalizacije Bosne i Hercegovine.’Faktičko stanje državnog uređenja u Bosni i Hercegovini u periodu od 1992. – 1995. godine bilo je da su egzistirale tri državotvorne cjeline:Republika Bosna i Hercegovina, Republika Srpska i Herceg – Bosna. Sve tri cjeline su imale obilježja nacionalne države, svaka svojom teritorijom, vojskom, policijom, organizacijom vlasti, vlastitom monetom, i drugim državnim obilježjima.Međunarodna zajednica (OUN i EU) nije željela tri odvojene države

U okviru konferencije o Jugoslaviji koja je imala prvo sjedište u Hagu, zatim u Briselu, a na koncu u Ženevi, sačinjen je u prvoj polovini 1992. godine pod vodstvom iskusnog portugalskog diplomate KUTILJERA prvi mirovni plan za BIH, tzv. KUTILJEREV PLAN. Sačinjavao je dva dokumenta :

Principe za ustavno uređenje BIH; i Mapu o podijeli BIH na 3 konstitutivne jedinice. Bošnjačka strana je odbila takav mirovni

plan.

U okviru Ujedinjenih nacija, 1993. godine sačinjen je novi mirovni plan VENS-OVENOV plan za BIH. Ponuđena su dva dokumenta:

mapa o kantonalnoj podjeli BiH; Ustavni principi

Ovaj plan nije prihvaćen od strane predstavnika srpskog naroda, a planom bi BiH imala švajcarski model: federacija sa deset kantona.

Dolaskom Stoltenberga, novog izaslanika UN (na mjesto Sajirusa Vensa) predložena je nova mapa teritorijalne podjele BiH prema kojoj se BiH dijeli na tri republike, i Ustavni sporazum o savezu Republika Bosne i Hercegovine. Ovaj put nije prihvatila bošnjačka strana. U međuvremenu paralelno se pojavio paralelni proces rješavanja krize u BiH čiji je nosilac SAD.

Pod okriljem SAD 1994. godine donošen je Vašingtonski sporazum kojim je djelimično riješena kriza u BiH. Stvorena je Federacija BIH kao država bošnjačkog i hrvatskog naroda, bez srpskog naroda I RS. U okviru Ujedinjenih nacija i Evropske unije, formirana je kontakt grupa 1994. godine. Međunarodna zajednica je bila predstavljena u Kontakt grupi koju su sačinjavale velike sile: SAD, VELIKA BRITANIJA, RUSIJA, FRANCUSKA I NJEMAČKA. Plan Kontakt grupe su činila dva dokumenta: Elementi za Ustav Unije BiH, i Mapa razgraničenja između Federacije BiH i Republike Srpske. Mapa razgraničenja nije bila prihvatljiva za RS, tako da je plan propao.

80

Sastanci Kontakt grupe su održani u Ženevi 8. septembra 1995. godine, zatim 26. septembra u Njujorku, te 21. novembra u Dejtonu. Na sastanku u Ženevi utvrđeni su tzv. Ženevski principi o ustrojstvu BIH, prema kojima je BiH složena država sastavljena od dva entiteta: Republika Srpska sa 49% teritorije BiH i Federacija BiH sa 51 % teritorije BiH.

Peti, i konačan dokument - Mirovni sporazum za BiH, utvrđen u Dejtonu 21. novembra 1995. godine, potpisan u Parizu 14. decembra 1995. godine, potpisali su ovlašćeni predstavnici BiH, Hrvatske i SR Jugoslavije, kao direktno zainteresovani svjedoci, i svjedoci predstavnici Evropske unije, članovi Kontakt grupe Republika Francuska, Republika Njemačka, Ruska Federacija, Velika Britanija i SAD-a. Konačno su u Dejtonu održani završni mirovni pregovori i prihvaćeni dokumenti : Opšti mirovni sporazum za mir u BiH sa jedanaest aneksa.

69 NADLEŽNOSTI INSTITUCIJE UNIJA I ENTITETA – 312

Nadležnosti institucija BIH znači nadležnosti osnovnih institucija ( parlamentarne skupštine, Predsjedništva, Savjeta ministara, Ustavni sud, te druge državne institucija.

1. NADLEŽNOSTI BIH:

USTAVOM su dodjeljene sledeće nadležnosti:

a.) spoljna politika;b.) spoljnotrgovinska politika;c.) carinska politika;d.) monetarna politika;e.) finansiranje ustanova i međunarodnih obaveza BIH;f.) politika i propisi za useljenje, izbjeglice i azil;g.) sprovođenje krivičnih zakona na međunarodnom planu I između entiteta,

uključujući odnose sa i interpolom; h.) uvođenje u rad sredstava za međusobne i međunarodne komunikacije;i.) regulisanje saobraćaja između entiteta;j.) kontrola vazdušnog saobraćaja.

Nadležnosti institucija BiH, a to znači nadležnost osnovnih institucija(Parlamentarna skupština, Predsjedništvo, Savjet ministara, Ustavni sud, te izvršne ustanove), svode se uglavnom na četiri grupe poslova:

1. spoljni poslovi: spoljna politika, spoljno trg. politika i sprovođenje krivičnih zakona na međunarodnom planu uključujući i odnose sa Interpolom;

2. novčani troškovi i carine: carinska politika i monetarna politika, finansiranje ustanova i međunarodnih obaveza BiH;

3. regulisanje komunikacija: regulisanje saobraćaja između entiteta, kontrola vazdušnog saobraćaja, uvođenje i rad sredstava za međusobne i međunarodne komunikacije;

4. kretanje lica: politika i propisi za useljavanje, izbjeglice i azil.

Institucije BiH ne mogu dobiti bilo koje nadležnosti niti obavljati bilo koje poslove koji im nisu izričito dati Ustavom.

2. NADLEŽNOSTI ENTITETA:

Entiteti su države članice ili federalne jedinice nekog državnog saveza.

81

Ustavom su funkcije i ovlašćenja entiteta utvrđena opštom nadležnošću, odnosno generalnom klauzulom. Sve državne funkcije i ovlašćenja, osim onog što je dao BiH, pripadaju entitetima, RS i FBiH.Svaki entitet ima svoju vladu, šefa entiteta, teritoriju, stanovništvo, organizaciju vlasti, ustav, parlament, sudove, ustavni sud, vojsku i policiju državna znamenja (grb, zastavu i himnu). Entiteti donose svoje zakone i druge akte, obezbjeđuju uslove da se svi zakoni, ustav i svi pravni i državni poslovi primjenjuju skladu sa međunarodnim pravima.

Entiteti imaju nadležnosti i na međunarodnom planu:

1. da uspostavljaju specijalne paralelne odnose sa susjednim državama, s tim što takve ugovore(ili druge dokumente) o specijalnim odnosima mora prihvatiti Parlamentarna skupština.

2. da ulaze u sporazume sa drugim državama(međunarodne sporazume) uz potvrdu Parlamentarne skupštine.

3. DODATNE NADLEŽNOSTI

Entiteti mogu prenijeti svoje nadležnosti, tj BiH može dobiti nove nadležnosti, međutim to je osjetljivo ustavno i političko pitanje, jer povećanjem nadležnosti mijenja se i karakter BiH i narušava model njenog ustavnog uređenja.

Dodatne nadležnosti, kao eventualno moguće, Ustav predviđa prioritetno za one poslove koji se odnose na ljudska prava, arbitražu, izbjeglice i raseljena lica, čuvanje nacionalnih spomenika, poslove koji su nužni za očuvanje integriteta i međunarodnog statusa BiH, korišćenje energetskih resursa i privrednim projektima. S tim u vezi mogu se po potrebi, ako dođe do prenošenja funkcija i nadležnosti, formirati nove ustanove (institucije) radi obavljanja tih poslova.

70 INSTITUCIJE BIH – 315 INSTITUCIJA BIH I ENTITETA

PARLAMENTARNA SKUPŠTINA BIH; PREDSJEDNIŠTVO BIH; SAVJET MINISTARA; USTAVNI SUD BIH; SUD BIH, CENTRALNA BANKA

1. PARLAMENTARNA SKUPŠTINA BIH

Najviše predstavničko tijelo, zakonodavni I ustavotvorni u BIH je Parlamentarna skupština. Parlamentarna skupština ima 2 doma:

DOM NARODA- Dom naroda je mali dom koji je po nekim elementima specifičan. On nije dom unije, već je dom konstitutivnih naroda. On ne izražava položaj i ravnopravnost entiteta, već ravnopravnost triju naroda. Sastoji se od 15 delegata od koji su dvije trećine iz Federacije ( pet hrvata i pet bošnjaka) i jedna trećina – pet iz RS. Dvije trećine iz Federacije bira Dom naroda Federacije a delegate iz RS bira Narodna Skupština RS.Da bi Dom naroda mogao raditi - donositi odgovarajuće odluke iz svoje nadležnosti, mora imati kvorum. Taj kvorum je devet članova ( tri hrvata, tri bošnjaka i tri srbina). Dom naroda može raspustiti Predsjedništvo BiH, može se raspustiti i sam Dom naroda svojom odlukom, s tim da se odluka donese dvotrećinskom većinom u kojoj su delegati najmanje dva

82

naroda. Ustavom je utvrđeno da Dom naroda izabran u prvom mandatnom periodu ne može da se raspusti.Dom naroda bira svog predsjednika i dva potpredsjednika (njih tri iz tri naroda), a postupak se utvrđuje Poslovnikom o radu Doma naroda.

PREDSTAVNIČKI DOM –se sastoji od 42 poslanika ( dvije trećine (28) izabranih poslanika na teritoriji Federacije i jedna trećina (14) na teritoriji RS. Poslanike u predstavničkom domu biraju neposredno građani u svom entitetu u skladu sa izbornim zakonom koji donosi Parlamentarna skupština. Dom ima predsjednika i dva potpredsjednika (Srbina, Hrvata i Bošnjaka), koji se rotiraju, tako da za vrijeme svog mandata budu svi predsjednici i potpredsjednici.

NADLEŽNOSTI PARLAMENTARNE SKUPŠTINE

su strogo propisane Ustavom : donošenje zakona potrebnih za sprovođenje odluka Predsjedništva BIH ili za obavljanje

nadležnosti Skupštine prema Ustavu; odlučivanje o izborima I iznosu sredstava za rad institucija BIH I međunarodne obaveze

BIH, Usvajanje budžeta za institucije BIH; odlučivanje o pristanku za ratifikaciju ugovora; i druga pitanja nužna za obavljanje svojih dužnosti koja su joj dodjeljena međusobnim

sporazumom entiteta.

NAČIN ODLUČIVANJA

Način odlučivanja i postupci prilikom donošenja odluka iz nadležnosti Parlamentarne skupštine može biti na: zajedničkim sjednicama oba doma, bilo na odvojenim, utvrđene su Ustavom. U pravilu većina pitanja se rješava na odvojenim sjednicama, s tim što je za neka pitanja nadležan samo jedan od domova. Jedino se svi zakonski akti moraju donijeti u oba doma.Sve dluke u oba doma se donose većinom glasova prisutnih članova koji glasaju. Ta većina bi trebala da sadrži najmanje jednu trećinu glasova delegata, odnosno poslanika sa teritorije svakog entiteta.Da bi odluka bila donesena u Domu naroda potrebno je da za nju glasa najmanje po dva delegata svakog od tri naroda a u Predstavničkom domu po pet delegata iz svakog entiteta. Ukoliko se to ne ostvari predsjednik i zamjenik predsjednika se sastaju u komisiji i pokušavaju da obezbijede saglasnost u roku od tri dana od glasanja. Ako i ti napori ne uspiju, odluka će se donositi većinom prisutnih članova koji glasaju, s tim što glasovi protiv ne smiju da sadrže dvije trećine ili više od dvije trećine delegata izabranih u jednom od entiteta.Predložena odluka bilo kog doma se može proglasiti destruktivnom. Takva predložena odluka zahtijevaće za usvajanje u Domu naroda većinu glasova bošnjačkih, hrvatskih i srpskih delegata koji su prisutni i glasaju. Ako se većina bošnjačkih, hrvatskih ili srpskih delegata protivi proglašenju nekog pitanja kao destruktivnog po interese jednog naroda, predsjednik Doma naroda odmah saziva zajedničku komisiju, koja će se sastojati od tri delegata – po jednog koga izaberu bošnjački, odnosno srpski, odnosno hrvatski delegati, da riješi pitanje. Ukoliko to komisija ne riješi u roku od pet dana, pitanje će se uputiti Ustavnom sudu, koji će brzim postupkom provjeriti proceduralnu ispravnost datog pitanja. Ustavni sud samo provjerava da li je provedena procedura prema predviđenim pravilima.Delegati i poslanici uživaju imunitete i ne mogu biti krivično ni građanski odgovorni za djela koja počine u okviru svoje dužnosti u Parlamentarnoj skupštini.Zapisnici i odluke oba doma su javni, osim u izuzetnim slučajevima, što se utvrđuje Poslovnikom. Odluke Parlamentarne skupštine se moraju prethodno objaviti da bi stupile na snagu.

2. PREDSJEDNIŠTVO BIH

83

Predsjedništvo BIH je kolektivni šef države. Sastoji se od 3 člana: jednog Bošnjaka, jednog Hrvata I jednog Srbina. Članove predsjedništva biraju građani neposredno i to tako što člana predsjedništva iz RS biraju građani u RS, a dva člana iz Federacije biraju građani iz Federacije i to jednog Hrvata i jednog Bošnjaka. Članovi Predsjedništva biraju se na period od 2 godine, s tim da mogu biti birani još jedan mandat od 4 godine.

NADLEŽNOSTI PREDSJEDNIŠTVA u skladu sa Ustavom:

a.) vođenje spoljne politike BIH;b.) naimenovanje ambasadora i drugih međunarodnih predstavnika BIH, od kojih se sa teritorije

Federacije ne može izabrati više od dvije trećine;c.) predstavljanje BIH u međunarodnim evropskim organizacijama i ustanovama i traženje

članstva u organizacijama i ustanovama u kojima BiH nije član;d.) pregovaranje, proglašavanje i uz pristanak Parlamentarne skupštine, ratifikacija ugovora

BIH;e.) izvršavanje odluka Parlamentarne skupštine;f.) predlaganje na preporuku Savjeta ministara, godišnji budžet Parlamentarne skupštine, g.) podnošenje izvještaja ali najmanje jednom godišnje Parlamentarnoj skupštini o izdacima

Predsjedništva;h.) koordinacija, po potrebi, sa međunarodnim i nevladinim organizacijama u BiH;i.) obavljanje i drugih funkcija koje mogu biti nužne za obavljanje njegovih dužnosti, ili koje

može da mu stavi u zadatak Parlamentarna skupština, ili o kojima se slože entiteti.

Predsjedništvo bira i Stalni komitet za vojna pitanja, a članovi Predsjedništva su i civilni šefovi oružanih snaga u svom entitetu što se naročito odnosi na Federaciju gdje, u stvari postoje dvije vojske.

Način rada predsjedništva utvrđen je Ustavom i Poslovnikom o radu. Članovi predsjedništva među sobom biraju predsjednika, koji se rotira u jednakim razmacima. Predsjedništvo sve odluke iz svoje nadležnosti usvaja konsenzusom, s tim ako propadnu pokušaji da se odluka donese konsenzusom, odluku donose dva člana, a ako se jedan član protivi odluci druga dva člana, može da proglasi da je odluka destruktivna po životni interes entiteta na čijoj teritoriji je on izabran, ako Narodna skupština RS i Dom naroda Federacije prihvati prigovor na odluku, i to dvotrećinskom većinom, odluka će u roku od 10 dana biti osporena.

3. SAVJET MINISTARA BIH

Izvršnu vlast pored Predsjedništva čini Savjet ministara kao sui generis Vlada. Način izbora predsjednika, ministara i zamjenika ministara utvrđen je Ustavom.

Predsjedništvo BIH imenuje predsjednika, a on imenuje ministre i zamjenike ministara. Svi oni čine Savjet ministara i stupaju na dužnost kada ih potvrdi Predstavnički dom. Savjet ministara ima šest ministara i šest zamjenika.

Iz Federacije BIH imenuje se dvije trećine a iz RS jedna trećina članova Savjeta ministara, iz konstitutivnih naroda.

NADLEŽNOSTI SAVJETA MINISTARA

Nadležnosti Savjeta ministara su vezane za odgovornost za provođenje politike BIH, a naročito u oblasti: Spoljne politike, spoljnotrgovinske, carinske i monetarne politike, finansiranje ustanova i međunarodnih obaveza BIH , provođenje krivičnih zakona na međunarodnom planu, domaćih i međunarodnih komunikacija, regulisanje saobraćaja između entiteta i kontrola vazdušnog saobraćaja.

4. USTAVNI SUD BIH

84

Kao autoritativna institucija ostvaruje i ocijenjuje ustavnost i zakonitost propisa i drugih opštih akata. Posebno štiti Ustav BIH. Ustavni sud ima devet članova (SUDIJA) od kojih dva člana bira Narodna skupština RS, četiri člana Predstavnički dom Federacije a ostala tri člana bira predsjednik evropskog suda za ljudska prava. Za sudiju Ustavnog suda može biti izabran svaki građanin sa pravom glasa, s tim da je istaknuti pravnik sa visoko moralnim renomeom. Sudije koje bira predsjednik Evropskog suda za ljudska prava ne mogu biti građani BiH niti bilo koje susjedne države.Mandat prvih naimenovanih i izabranih sudija traje pet godina, a poslije isteka prvog mandata sudije će birati trajno, tj. Moći će biti na mjestu sudije Ustavnog suda do 70 godina života. Smjena sudije može biti i ranija ako sam podnese ostavku ili ga ostale sudije smijene konsenzusom. Poslije isteka prvog mandata, Parlamentarna skupština može odlučiti da se umjesto tri sudije koje imenuje predsjednik Evropskog suda za ljudska prava, oni biraju na drugi način, vjerovatno iz entiteta.Sud ima značajne nadležnosti I one se odnose isključivo na rješavanje sporova koji nastaju po ustavu BIH između entiteta ili između BIH I jednog ili oba entiteta, ili između ustanova BIH.

NADLEŽNOSTI USTAVNOG SUDA

Da li je odluka jednog entiteta da uspostavi specijalne paralelne odnose sa susjednom zemljom u skladu sa Ustavom BIH;

Da li je neka odredba ustava ili zakona nekog od entiteta u skladu sa Ustavom BIH;

Ustavni sud je nadležan i za pitanja koja mu uputi bilo koji sud u BiH, kao i nadležnost apelacione jurisdikcije u vezi s pitanjima iz Ustava BiH koja proizađu iz presude bilo koga suda u BiH.

Zahtjev za pokretanje spora pred sudom mogu podnijeti:

1. član Predsjedništva, 2. predsjednik Savjeta ministara,3. predsjednik ili potpredsjednik jednog od domova Parlamentarne skupštine 4. jedna četvrtina jednog doma zakonodavnog tijela entiteta.

Akti suda su odluke rješenja. Rješenje se donosi u prethodnom postupku, u odbacivanju zahtjeva i sl., a odluke su osnovni, glavni akti. Odluke suda su konačne, izvršne i opšteobavezne.

5. SUD BIH

Ustanovljen je zakonom koji je svojom odlukom proglasio visoki predstavnik za BIH, kao najviši autoritet u civilnom dijelu primjene Dejtonskog mirovnog sporazuma. Osnovan je sa ciljem da se osigura efikasno ostvarivanje nadležnosti države BIH I poštovanje ljudskih prava I vladavine zakona. Svuda u svijetu ovo je ustavna kategorija.Sud sačinjava petnaest sudija, i to po pet iz reda svakog konstitutivnog naroda, koji su diplomirani pravnici sa najmanje deset godina iskustva u pravosuđu ili advokaturi ili profesori pravnog fakulteta na pozitivnopravnim predmetima (krivična, privredna, upravna i privredna pravna katedra).Sudije bira Parlamentarna skupština na period do navršenih sedamdeset godina života. Predsjednik se bira na opštoj sjednici na period od pet godina. Struktura Suda se sastoji od tri sudska odjeljenja: krivično, upravno i apelaciono, te ima opštu sjednicu suda.

NADLEŽNOSTI USTAVNOG SUDA

KRIVIČNA NADLEŽNOST:

85

1. Sud je nadležan za krivična dijela utvrđena zakonom države BIH kada je zakonom određena nadležnost Suda za ta krivična dijela.

2. U nadležnosti suda je takođe da: a) zauzima konačan i obavezujući stav vezan za sprovođenje zakona i međunarodnih ugovora na

zahtjev bilo kojeg suda entiteta ili bilo kojeg suda Distrikta Brčko kojem je povjereno sprovođenje zakona države,

b) odlučuje o pitanjima koja se tiču sprovođenja međunarodnih i međuentitetskih krivičnih propisa, uključujući i odnose sa INTERPOL-om i drugim međunarodnim policijskim organima, te uključujući transfer osuđenog lica, izručenje i predaju lica po zahtjevu bilo kojeg organa na području BiH, druge države, odnosno međunarodnog suda ili tribunala.

c) Rješavanje sukoba nadležnosti između sudova federacije BIH i Republike Srpske i sudova entiteta i suda Distrikta Brčko;

d) Odlučivanje o ponavljanju krivičnog postupka za krivična dijela predviđena zakonom države BIH

UPRAVNA NADLEŽNOST:

1. Sud je nadležan da odlučuje o tužbama protiv konačnih upravnih akata, odnosno kada se radi o upravnoj šutnji institucija BIH I njenih tijela, institucija Brčko Distrikt I dr.

2. Sud je naročito nadležan da:a) Ocjenjuje zakonitost pojedinačnih opštih izvršnih upravnih akata na osnovu državnog zakona,

pri vršenju javnih funkcija organa vlasti BiH za koje zakonom nije predviđeno sudsko ispitivanje;

b) Rješava imovinske sporove između države i entiteta, između države i Distrikt Brčko, između entiteta, između entiteta i Distrikt Brčko i između institucija BiH koje su povezane vršenjem javnih ovlašćenja;

c) Rješava sukob nadležnosti između sudova entiteta i sudova Distrikta Brčko;d) Odlučuje o ponavljanju postupka u sporovima.

APELACIONA NADLEŽNOST:

Sud je nadležan da odlučuje o:

1. Odlučuje o žalbama protiv presuda ili odluka koje donose krivično odijeljenje ovog suda;a) žalbama protiv presuda koje donosi upravno odjeljenje ovog suda;b) žalbama protiv presuda sudova posljednje instance Distriktu Brčko;c) vanrednim pravnim lijekovima protiv pravosnažnih odluka koje su donijela odjeljenja

Suda, i koje je donio sud Distrikta Brčko, izuzev o zahtjevima za ponavljanje postupka;d) rješavanje o prigovorima koji se donose na kršenje izbornog zakona i drugim predmetima

kada je to predviđeno zakonom BIH.2. Sud je takođe i nadležan za:

a) Rješavanje o prigovorima koji se odnose na kršenje izbornog zakona;b) Rješavanje o svim drugim predmetima kada je to predviđeno zakonom BiH;

6. CENTRALNA BANKA

Ustanovljena je Ustavom, Zakonom o centralnoj banci BiH. Ona je osnovana s ciljem da vodi monetarnu politiku i održi stabilnost domaće valute i da izdaje domaću valutu – konvertibilnu marku.Organizovana je tako što ima dvije glavne jedinice – Glavnu banku u RS i Glavnu banku u FBiH (u Federaciji može osnovati još jednu glavnu banku). Jedinice su povezane sa Centralnom bankom i

86

nemaju pravni status i ovlašćenje koja su nezavisna od Centralne banke. Svoje odluke izvršavaju prema odluci Upravnog odbora i guvernera.Centralnom bankom upravlja Upravni savjet koji se sastoji od četiri člana (1 iz RS – Srbin, 2 iz FBiH – 1 Hrvat i 1 Bošnjak) i guvernera Banke, koga imenuje MMF. U odlučivanju jedan glas ima predstavnik RS, jedan oba predstavnika FBiH, sa jedan guverner. Upravni savjet i guverner (i tri viceguvernera) imaju mandat 6 godina.

Osnovni zadaci Centralne banke su:a) da definiše, usvoji i kontroliše monetarnu politiku BIH putem izdavanje domaće valute;b) da drži i upravlja službenim deviznim rezervama CB na siguran i profitabilan način;c) da potpomogne ili uspostavi i održava odgovarajuće platne i obračunske sisteme;d) da izdaje propise za ostvarivanje vezanih za monetarnu politiku i izdavanje domaće valute;e) da koordinira aktivnosti agencije koje su nadležne za izdavanje bankarskih licenci vršenje

supervizije banaka u entitetima na način kako to odredi Upravni savjet Centralne banke;f) da stavlja i povlači iz opticaja domaću valutu, uključujući kovanice i novčanice.

71 VLADAVINA PRAVA I PRAVNA DRŽAVA -483

Vladavina prava je prevashodno pravno, a zatim filozofsko, etičko i demokratsko načelo putem koga se stvaraju uslovi da vlast bude ograničena pravom i da društvom vlada pravo u najširem smislu te riječi (objektivno pravo). Vladavina prava podrazumijeva postojanje pravne države, koja je potčinjena pravu, i to u totalitetu, što znači da svi akti koje donosi država (ne samo ustav i zakon) moraju biti pravni, a ne politički i ideološki.U teoriji se javljaju različita mišljenja oko određivanja pojma vladavina prava i pravna država. Jedni smatraju da su to dva različita pojma i po formi i po sadržaju (terminološki i suštinski), dok drugi misle da su ti dva istovjetna pojma. S gledišta ovih pojmova i efekata koje izazivaju prema P. Nikoliću, danas vladavina prava i pravna država imaju praktično, isto pojmovno i demokratsko značenje, pa ih ne treba odvajati jedno od drugog.

Pojam vladavina prava je po nastanku stariji od pojma pravna država. Nastao je u antičkoj Grčkoj i Rimu. U Justinijanovim novelama glasilo: „Neka se svi pokoravaju zakonu”. U savremenom smislu pojam vladavine prava utvrdili su engleski teoretičari. Prvi akt kojim je najavljena supermacija prava – vladavina prava bila je Magna charta libertatum koju je 1215. potpisao kralj Jovan bez Zemlje.

Većina naših i stranih teoretičara slažu se u određenju pojma vladavina prava. Pod vladavinom prava podrazumijeva se ograničenje državne vlasti (u najširem smislu) putem prava, odnosno potčinjavanje svih vlasti pravnom poretku.

Najpotpunije je ušao u suštinu pojma teorije i vladavine prava engleski teoretičar Albert Van Dajsi. On izvodi tri načela vladavine prava:

Prvo, vladavina objektivnog prava, a ne subjektivnog Drugo, potčinjenost i jednakost svih i svakog Treće, postojanje i primjena ustavnog prava

Dakle, vladavina prava prema Dajxiju „neminovno pretpostavlja nezavisno i efikasno sudstvo koje je u stanju da obezbijedi zaštitu prava i slobodu pojedinaca. Ona nužno čini odgovornim sve one koji zloupotrebljavaju vlast, prekoračuju ovlašćenja, koriste se diskrecionom ocjenom i uopšte koje se u vršenju vlasti oglušuju o zakon i ustav i djeluju mimo zakona i ustava”

Pojam pravna država takođe se definiše kao država potčinjena pravu. Pojam pravna država - Rechtsstaat

87

Nastao je mnogo kasnije od pojma vladavina prava i veže se za period poslije Francuske buržoaske revolucije u evrokontinentalnom području, a posebno u vrijeme uspona njemačke pravne škole prošlog vijeka. Teorija pravne države nastala je kao evropska ideja i takva država je u osnovi zakonska država.. Nešto blažiu varijantu pravne države prihvataju i zastupaju predstavnici normativističke pravne škole prema kojoj je pravna država samo ona u kojoj se vlada putem prava. U takvoj državi bile bi sve vlasti (zakonodavna, izvršna i sudska) podređene vladavini zakona.

Pravna država i vladavina prava mogu se ostvariti i postojati samo onda ako se njihova suština, materijalna strana, zasniva na pravu i pravdi, moralnosti i zakonitosti, pravičnosti i pravnoj sigurnosti, te cjelovitosti. Za postojanje pravne države i vladavine prava potrebno je ostvariti i objediniti, međusobno povezati tri bitna elementa (principa):

1. minimum principa prirodnog prava2. osnovne moralne principe3. pravne principe

Vladavina prava i pravna država jedino su mogući u demokratskim sistemima. Pravna država nije ona država koja ima propise, a ne pridržava ih se. Teško se može shvatiti pozitivističko i liberalno demokratsko shvatanje države, već je najpotpunije shvatanje, ono koje uzima elemente i jednih i drugih teorija pa se konstituiše treća: objektivna etničko pravna teorija koja obuhvata minimum prirodnog prava, određene moralne i pravne principe.

Posebni tipovi država mogu postati pravna država ako njihovo pozitivno pravo bude sadržavalo neke institute ili načela kao što su: legitimnost vlasti, podjela vlasti, nezavisnost sudova, ustavnost i zakonitost, ustavne garancije ljudskih i građanskih prava, sloboda privrede i privrednih aktivnosti.

Na osnovu takvih principa država se izgrađuje i transformiše u pravnu državu, koja mora obezbijediti i imati:

1. potpunu garanciju ljudskih prava2. organizaciju vlasti po sistemu podjele vlasti, ali ne potpune podjele, već po sistemu „kočnica i

ravnoteža”3. ostvarenu i potpunu zakonitost u radu uprave ( i izvršne vlasti u cjelini)4. kompetentnu i nezavisnu sudsku vlast5. pravnu sigurnost građana6. ekonomsku stabilnost7. minimum neophodnih dobara svakom čovjeku, uključujući određeni stepen socijalne

sigurnosti.

Vladavina prava i pravna država ne nastaju odmah konstituisanjem države. To je ideal kome teži svako demokratsko društvo.

72 USTAVNOST I ZAKONITOST -487

1. Nastanak i pojam ustavnosti i zakonitosti

Pojavom prvih ustava nametnulo se niz pitanja teorijskog karaktera: kako obezbijediti ostvarivanje prava tj. Primjenu njegovih odredbi. Posebno se izdvaja pitanje odnosa i saglasnosti svih ostalih akata sa ustavom. To teorijsko pitanje označeno je kao ustavni princip ustavnosti i zakonitosti. Dakle od pojave prvih pisanih ustava do danas, ustavnost i zakonitost se izražava kao odnos ustava, zakona i drugih pravnih akata., a u poslednje vrijeme i nekih političkih akata.

88

Ustavnost i zakonitost znače (i traže) saglasnost nižih pravnih akata i normi s višim, a u krajnjoj liniji sa zakonom, odnosno sa ustavom.Da bi se u jednoj zemlji moglo govoriti o ustavnosti, potrebno je prije svega, postojanje ustava kao najvišeg pravnog akta. Isto tako da bi se govorilo o zakonitosti, moraju postojati zakoni.

Ustavnost i zakonitost podrazumijeva da se državna vlast može kretati samo u okviru onog što je objektivnim pravom dozvoljeno( Mikeš – Teorija i praksa pravne države i vladavina prava).

2. Principi i funkcije ustavnosti i zakonitosti

Princip ustavnosti kao pravni princip ostvaruje se saglasnošću sa ustavom svih pravnih akata nižih od njega, a u stvari svi su niži od njega, jer ustav je najviši pravni akt sa najvećom pravnom snagom.Formalna ustavnost kao pravni pojam ogleda se u saglasnosti zakona i drugih akata sa ustavom u pogledu njegove forme, što podrazumijeva da ga je donio organ koji je neposredno (ili posredno) određen ustavom, po utvrđenom postupku i određenoj formi.Materijalna ustavnost Materijalna ustavnost znači sadržinsku usklađenost zakona i drugih pravnih akata sa ustavom. Sama formalna ustavnost nije dovoljna da jedan pravni akt bude ustavan. Ustavnost u formalnom i sadržajnom smislu su neodvojive, pa ako postoji jedna strana neustavnosti – akt je neustavan.Princip ustavnosti kao politički princip znači da se uspostavljaju mehanizmi kojima se ograničava politička vlast, odnosno ograničavaju se dometi nosilaca političke vlasti. Svaki politički akt koji uspostavlja neke odnose u jednoj zemlji, a koji je u suprotnosti sa ustavom – politički je neustavan.

Principi zakonitosti

Princip zakonitosti predstavlja saglasnost pravnog (ili materijalnog) akta sa zakonom, koji je najviši akt osim ustava.Princip zakonitosti kao pravni princip štiti hijerarhijske odnose pravnih akata prema kojima svaki niži akt mora biti u skladu sa višim, a to znači da je u skladu sa zakonom Tako zakoni postaju temelj pravnog poretka i osnova pravne sigurnosti i garancija afirmacije objektivnog prava.Princip zakonitosti obuhvata formalnu i materijalnu zakonitost. Formalna zakonitost ogleda se u zahtjevu da svi niži akti budu po formi u skladu sa zakonom. Ovu zakonitost utvrđuje nadležni organ i ona se uglavnom provodi u praksi. Princip materijalne zakonitosti odnosi se na usklađenost sadržaja i društvenih odnosa nižeg akta sa zakonom.Princip zakonitosti kao politički princip je bez sumnje demokratski. On se stvarao, istorijski gledano, od nastanka moderne građanske države do danas.

Funkcije ustavnosti i zakonitosti

1. Kontrolna funkcija ogleda se u stalnoj kontroli javne vlasti od strane ustavnih organa koji obezbjeđuju zaštitu ustavnosti i zakonitosti i od strane naroda, te u obavezi javne vlasti da polaže račun o svojoj djelatnosti.

2. Ograničavajuća funkcija principa ustavnosti i zakonitosti, ispoljava se u ograničavanju svake, pa i najviše vlasti pravom, a to znači da se mora ponašati u skladu sa ustavom i zakonom

3. Zaštitna funkcija manifestuje se u utvrđivanju i garantovanju objektivnog, ali i na zakonu i ustavu zasnovanog subjektivnog prava.

4. Koheziona funkcija principa ustavnosti i zakonitosti obuhvata izgradnju pravnog sistema i pravnog poretka, a odnosi se pretežno na utvrđivanje i uspostavljanje preciznih odnosa unutar pravnog sistema.

3. Ustavne osnove ustavnosti i zakonitosti

89

Ustavom Republike Srpske utvrđene su načelne odredbe o ustavnosti i zakonitosti, ali i potrebna razrada (konkretizacija) kojom se obezbjeđuje ostvarivanje ove značajne funkcije. Iz opšte (načelne) odredbe da „zakoni, statuti, drugi propisi i opšti akti moraju biti u saglasnosti sa ustavom... propisi i drugi akti moraju biti u saglasnosti sa zakonom” – proizilaze i posebne, konkretne odredbe:

1. Utvrđeno je da zakoni i drugi propisi i opšti akti stupaju na snagu osmog dana objavljivanja. Samo izuzetno, kada se radi o aktima velikog društvenog značaja čije bi mirovanje imalo negativne posljedice u sistemu; može se predvidjeti da akti stupaju na snagu i ranije;

2. Prije stupanja na snagu zakoni i drugi propisi moraju biti objavljeni u posebno određenom službenom glasilu;

3. Izričito je ustavna odredba da zakoni, drugi propisi i opšti akti ne mogu imati povratno dejstvo. Svaki pravni akt kojim se daje retroaktivno dejstvo narušava i ugrožava legalno stečena prava i stvara pravnu destabilizaciju i nesigurnost. Ustav je predvidio samo izuzetno da se zakonom (ali ne i drugim propisima i opštim aktima) može odrediti da pojedine njegove odredbe (samo u opštem interesu) mogu imati povratno dejstvo, naročito ako su te odredbe povoljnije za pravne subjekte i građane;

4. Kada državni organi i organizacije vrše javna ovlašćenja i rješavaju o pojedinačnim pravima i obavezama građana, moraju im pružiti mogućnost da u zakonom propisanom postupku brane svoja prava i interese i da mogu izjaviti žalbu protiv takvog akta;

5. Ustavna je garancija kojom se afirmiše ustavnost i zakonitost da svako u postupku pred sudom ili državnim organom upotrebljava svoj jezik i da se upoznaje sa činjenicama na svom jeziku

6. Ustav utvrđuje da se protiv pojedinačnih akata sudova, upravnih i drugih državnih organa koji vrše javna ovlašćenja meće izjaviti žalba nadležnom sudu;

7. Vladi, kao izvršnoj vlasti, daje se pravo da može obustaviti od izvršenja propis, opšti ili pojedinačni akt ako smatra da je protivustavan ili protivzakonit. Obaveza je Vlade da o obustavljenom aktu odmah zatraži mišljenje (odluku) Ustavnog suda, koji je nadležan za ocjenu ustavnosti i zakonitosti pravnih akata.

Zaštitu ustavnosti i zakonitosti vrši Ustavni sud, ali to, prije svih, moraj činiti redovni sudovi, ostali pravosudni organi ali i izvršni organi (izvršna vlast).

73 ZAŠTITA I KONTROLA USTAVNOSTI I ZAKONITOSTI – 491

Potreba za zaštitom i kontrolom ustavnosti i zakonitosti javlja se otkad se pojavio prvi pisani ustav. Do pojave svi su zakoni po svojoj pravnoj snazi bili isti. Ustav se razlikuje od zakona po svojoj opštosti, načelnosti, sveobuhvatnosti, po načinu donošenja (poseban postupak) po načinu promjene i sl. Da bi pravni i uopšte društveni poredak bio konzistentan, nužna je usklađenost svih pravnih pravila (propisa) sa ustavom. Tu usklađenost svih nižih propisa sa ustavom nazivamo ustavnošću, a onih nižih sa zakonom – zakonitošću. Za kratko vrijeme nakon donošenja prvih ustava dolazi do kršenja ustava. Narušavanje odredaba i principa ustava i ustavnosti dolazi uglavnom, sa dvije strane. Prvo, sam zakonodavac (koji je najčešće i ustavotvorac) narušava ustav time što donosi zakone koji nisu u cjelini ili djelimično saglasni ustavu. Drugo, državni organi (naročito izvršna vlast) donose podzakonske akte koji nisu u skladu sa zakonom i ustavom. Zato se s pravom (punom opravdanošću) prišlo iznalaženju načina i mehanizama kojima će se štiti i kontrolisati ustavnost zakona i nižih pravnih akata.

Oblici kontrole i zaštite ustava i ustavnosti, a posebno ustavnosti zakona :

1. prethodna kontrola ogleda se u tome da odgovarajući organ (najčešće neki organ zakonodavne ili izvršne vlasti) prije donošenja zakona od strane parlamenta, provjeri i uskladi odredbe zakonskog projekta sa ustavom, pa tek onda takav akt donosi parlament. Druga vrsta kontrole

90

je kad odgovarajući organ vrši kontrolu zakona nakon njegovog donošenja u skuštini, ali prije njegovog proglašenja (Ustavni savjet u Francuskoj)

2. Naknadna kontrola, koja je danas uglavnom prihvaćena, ogleda se u kontroli od strane odgovarajućeg organa već donesenih zakona i drugih nižih akata koji su se u primjeni pokazali kao nesaglasni sa ustavom.

3. Unutrašnja kontrola koju vrši sam organ koji je donio zakon ili drugi akt (parlament donosi zakone i on kontroliše njihovu ustavnost)

4. Vanjska kontrola je ona koju vrše za to određeni organi izvan zakonodavnog tijela, tj. Izvan organa koji je donio pravni akt.

5. Prema organu koji vrši kontrolu, kontrola i zaštita može biti: a) sistem kontrole zakonodavca, b) sistem političke kontrole - posebni organi, c) sistem kontrole od strane redovnih sudova i d) sistem ustavnosudske kontrole.

Na samom početku primjene ustava utvrđeno je da je nužno postojanje zaštite i kontrole ustava i ustavnosti. Već tada je povedena rasprava o tome koji je to organ koji bi trebalo da vrši kontrolu i zaštitu ustavnosti i zakonitosti. Pojavila su se dva shvatanja: 1. francusko shvatanje, prema kome skupština vrši kontrolu i 2. angloameričko shvatanje, prema kome kontrolu, vrše redovni sudovi. Tek mnogo kasnije u drugoj polovini XIX vijeka javlja se treće shvatanje – francuska varijanta političke kontrole ustavnosti ( primat skupštinske kontrole preuzela je Švajcarska). I konačno četvrti oblik javlja se kao ustavnosudska kontrola krajem druge decenije XX vijeka.

1. Sistem kontrole zakonodavca je najstariji način kontrole saglasnosti zakona sa ustavom. Ovaj sistem prvo je prihvaćen u Francuskoj, a uspostavljen je pod uticajem ideologije francuske buržoaske revolucije (1789). Prema ovoj koncepciji, kontrolu ustavnosti zakona, odnosno cjelokupne ustavnosti i zakonitosti, vrši skupština (konvent), koja je za to nadležna. Dolaskom Napoleona na vlast u Francuskoj je napušten sistem kontrole ustavnosti i zakonitosti od strane skupštine i prešao je u nadležnost posebnog ustavnopolitičkog organa. Središte skupštinske samokontrole ustavnosti i zakonitosti postaje Švajcarska. Engleska je napustila taj sistem u prošlom vijeku i uspostavila sistem kontrole ustavnosti i zakonitosti od strane redovnih sudova.Sistem parlamentarne kontrole preuzimaju sve zemlje svijeta u kojima je organizovan sistem jedinstva vlasti.

2. Sistem redovne sudske kontrole (redovnih sudova) nastao je u SAD nakon odbacivanja koncepcije francuskih teoretičara da kontrolu ustavnosti vrši parlament. Ustav SAD nije izričito utvrdio ko vrši kontrolu saglasnosti zakona sa ustavom, tj. kontrolu ustavnosti i zakonitosti. Tek od 1803. godine kontrolnu funkciju definitivno su preuzeli svi sudovi, a u tome je posebnu ulogu imao Vrhovni sud SAD. Sudovi SAD mogu ocjenjivati ustavnost zakona samo ako to tokom vođenja spora zatraži neka od strana u sporu. Ako sud ocijeni da je zakon na osnovu koga se sudi neustavan, odbaciće njegovu primjenu i spor će rješavati na osnovu Ustava i prakse. Takav zakon se ne isključuje iz pravnog poretka već ostaje na snazi, i u sledećem sporu se sudi na osnovu njega, zanemarujući što je njegova primjena u prethodnom sporu odbačena. Izuzetak je Vrhovni sud koji ocjenjuje ustavnost i zakonitost saveznih zakona sa Ustavom, ocjenjuje ustavnost zakona država samo u odnosu na Ustav SAD. Ako Vrhovni sud, rješavajući neki spor utvrdi da je odnosni zakon neustavan, toga stava se moraju pridržavati svi niži sudovi. Takav zakon Kongres mora ukinuti i donijeti novi. Ovakav sistem je prihvatila i Švajcarska, Engleska, Kanada, Novi Zeland, Australija, i neke zemlje Južne Amerike.

3. Sistem kontrole od strane ustavnopolitičkih organa nije se značajnije afirmisao i ostao je u sferi eksperimentalne kontrole. Njegova osnovna karakteristika je odvojenost od sudske i zakonodavne vlasti i približavanje izvršnoj vlasti i politici. Mnoge zemlje su probale ovaj sistem kontrole. I Ustav Fracuske iz 1946. godine imao je kontrolni organ političkog karaktera koji se zvao Ustavni komitet.Ustavom iz 1958. godine u Francuskoj se uvodi Ustavni savjet, koji je takođe ustavnopolitički organ ali sa svojstvima ustavnog suda. Sastoji se od 9 članova (tri člana imenuje predsjednik republike, tri člana – predsjednik Nacionalne skupštine i tri člana - predsjednik Senata. Osim ovih

91

9 članova doživotni su članovi svi bivši predsjednici Republike. Članovi Savjeta ne mogu aktivno vršiti funkciju ni u zakonodavnoj ni u izvršnoj vlasti).Ustavni savjet uglavnom ima nadležnost tzv. Prethodne kontrole (pravilnosti izbora, prigovori, proglašenje rezultata glasanja, pravilnosti provođenja referenduma itd.. Može i na zahjev ustavom ovlašćenih organa ocjenjivati ustavnost i drugih zakona. Ako Ustavni savjet proglasi da je zakon ili njegov dio neustavan, zakon ne može biti proglašen i primijenjen

4. Ustavnosudska kontrola – ustavni sudovi – najnovija je vrsta kontrole i zaštite ustavnosti i zakonitosti i predstavlja savremeni tip takve kontrole. Veoma je prihvaćena i primjenjena u svijetu, kao i u svim državama na tlu bivše Jugoslavije.

74 POJAM I RAZVOJ USTAVNOG SUDSTVA –

1. Značaj i razlozi uvođenja ustavnih sudova

Ustavni sudovi se uvode u sistem zaštite i kontrole ustava i ustavnosti tek krajem druge decenije XX vijeka. U mnogim zemljama kontrolu ustavnosti i zakonitosti vrši parlament, u nekim politički organi, a u nekim zakonodavni organi. Vremenom se izgrađivalo mišljenje da treba pronaći efikasnije mehanizme zaštite ustava od zakonodavne, političke i parlamentarne kontrole i kontrole ustavnopolitičkih organa. Nužno je da se stvore uslovi da ustav živi, da se njegove odredbe primjenjuju i da se ne krše.

Ustav kao lex superior (zakon nad zakonima) i kao osnovni zakon teško se može neposredno primjenjivati, u stvari za samo izuzetno i samo za neka pitanja. Na osnovu njega se donose drugi provodivi propisi pa on u osnovi postaje izvor mnoštva zakona koje donosi zakonodavno tijelo – skupština. Svi ti zakoni moraju biti u skladu sa ustavom, tj. oni su omeđeni ustavom po principu stroge hijerarhije. I pored toga zakonodavac često donese zakon čije su odredbe djelimično ili u cjelini suprotne ustavu.Pošto su najozbiljije povrede zakona upravo u zakonima, postavilo se pitanje da li su zaista predviđeni kontrolni organi sposobni da spriječe narušavanje ustavnosti i koji bi to organi bili sposobni da urade. Poznati predstavnici srednjeevropske klasične škole (Kelzen, Jelinek i dr.) su smatrali da je sudska kontrola ustavnosti i zakonitosti relativno dobra, ali da je i nepotpuna jer sama činjenica da tu kontrolu vrše sudovi opšte nadležnosti uz sve ostale nadležnosti, upućuje na to da oni često ne ulaze u meritum problema pa kontrolu treba povjeriti novim organima kojima će to biti isključiva i jedina nadležnost. Tako je došlo do stvaranja posebnog državnog tijela (organa), tj. do uvođenja ustavnog suda. Prva država u svijetu koja je ustanovila ustavni su bila je Austrija. Ona je svojim Ustavom 1920. godine uvela i niz drugih novih rješenja u odnosu na dotadašnje ustave.

2. Osnove na kojima se zasniva djelovanje ustavnog suda

Ustavnim sudom kao samostalnom državnom institucijom se ostvaruje visok stepen kontrole i zaštite ustavnosti i zakonitosti. Ustavni sudovi kvalifikovano i nezavisno od zakonodavne, sudske i izvršne vlasti vrši kontrolu i zaštitu i tako snažno utiču na afirmaciju prava tj, na vladavinu prava i izgradnju pravne države.Ustavni sudovi rješavaju sporove koji nastaju zbog narušavanja pravnog poretka i pravnog sistema (ustava, zakona i utvrđenih odnosa) u konkretnoj državi nezavisno od postojanja, odnosno nepostojanja konkretnog sudskog spora. Oni sporove rješavaju neposredno, na zahtjev ovlašćenih predlagača za pokretanje postupka, i to kao osnovno i glavno pitanje. „To su tzv, apstraktni sporovi o ustavnosti i zakonitosti”

92

Ustavni sud svoju kontrolu i zaštitnu ulogu vrši stalno i njegovo dejstvo odnosi se na sve i svakog ko putem opštih ili određenih pojedinačnih akata narušava norme ustava i zakona.Spor kod ustavnog suda se ne zasniva na sukobu stranaka, već na sukobu akata, gdje je bitan normativni akt koji je suprotan ustavu, odnosno zakonu.Ustavni spor ne teži da zadovolji jednu ili drugu stranku u postupku; traži da svaki akt niži od ustava ( a svi su takvi) mora biti u skladu sa ustavom, a ako nije, on će biti predmet ustavnog spora i biti odstranjen iz pravnog poretka.Dakle, ustavni sud prilikom ocjene ustavnosti uzima kao osnovno mjerilo saglasnost zakona sa ustavom i ostalih akata sa ustavom i zakonom. On ne uvažava ničije lične i druge razloge pri donošenju odluke. Za ustavni sud su ustav i zakon jedino mjerilo.

3. Razvoj (širenje) ustavnog sudstva

Prva i najstarija faza razvoja ustavnog sudstva počinje zaštitom i kontrolom od strane redovnih sudova. Ovakav način nema jedinstvenu osnovu i model po kome se primjenjuje, pa je zato stvoreno dosta varijanata i različitih pristupa.

Druga faza nastala je takođe dosta rano, nakon potpune primjene u SAD, Kanadi i nekim drugim zemljama (N. Zeland, Australiji) i ona je zahvatila Južnu Ameriku. Sjevernoameričke zemlje (osim Kube, Perua i Gvatemale) prihvataju SAD sistem ali znatnoizmijenjen, u stvari prihvaćen je i primijenjen meksički model, koji se naziva „amparo” sistem. Uz ovaj sistem, kao dominantan oblik zaštite ustavnosti i zakonitosti u latinoameričkim državama, javlja se i „habeas corpus” sistem. Sistem „amparo” je prije svega humanitarno pravo zaštićeno ustavom tj. individualno pravo čovjeka. Njime se individualna prava čovjeka štite od „suverenih akata javne vlasti” i učvršćuje ustavna vladavina. „Amparo” znači jedno značjano, prije svega političko, pravo građana, kao sredstvo zaštite čovjeka od samovolje i zloupotrebe prava.

Trešća faza je najpotpunija i javlja se os kraja druge decenije XX vijeka, kad se uvode ustavni sudovi. Prva je ustavni sud uvela Austrija i prva je zemlja u svijetu koja je uvela ustavni sudski organ čiji je osnovni zadatak bio zaštita ikontrola ustavnosti i zakonitosti. Nakon Austrije, iste 1920, i Čehoslovačka je uvela ustavni sud Deceniju kasnije Španija (1931) za razliku od Austrije Španija je pravo pokretanja postupka pred ustavnim sudom dala svakom fizičkom i pravnom licu.

U međuvremenu Evropom su (pretežno) zavladali totalitarni režimi (Italija, Njemačka, Španija, Portugal) pa je proces uvođenja ustavnih sudova u druge države obustavljen, a ukinuta su i postojeća tri ustavna suda (Austrija je pripojena Njemačkoj, Čehoslovačka okupirana, a u Španiji je zavladao fašistički režim – totalitarizam). Poslije drugog svjetskog rata, oživljava potreba za ustavnim sudovima, pa je došlo do brojnog uvođenja ustavnih sudova. Ustanovljen je ustavni sud u Njemačkoj, Austriji, Italiji, a zatim i Šoaniji, Portugalu, Turskoj, Kipru, a potom i u Jugoslaviji, Čehosovačkoj, Poljskoj i nekim drugim zemljama. Širi se u Aziji, Safrici i nekim zemljama Latinske Amerike.

75 FUNKCIJE USTAVNIH SUDOVA –

Iz pojam i razvoj ustavnih sudova

Osnovna funkcija ustavnih sudova je zaštita postojećeg ustava i njegove implementacije.Ustavnim sudom kao samostalnom državnom institucijom se ostvaruje visok stepen kontrole i zaštite ustavnosti i zakonitosti. Ustavni sudovi kvalifikovano i nezavisno od zakonodavne, sudske i izvršne vlasti vrši kontrolu i zaštitu i tako snažno utiču na afirmaciju prava tj, na vladavinu prava i izgradnju pravne države.Ustavni sudovi rješavaju sporove koji nastaju zbog narušavanja pravnog poretka i pravnog sistema (ustava, zakona i utvrđenih odnosa) u konkretnoj državi nezavisno od postojanja, odnosno

93

nepostojanja konkretnog sudskog spora. Oni sporove rješavaju neposredno, na zahtjev ovlašćenih predlagača za pokretanje postupka, i to kao osnovno i glavno pitanje. „To su tzv, apstraktni sporovi o ustavnosti i zakonitosti”Ustavni sud svoju kontrolu i zaštitnu ulogu vrši stalno i njegovo dejstvo odnosi se na sve i svakog ko putem opštih ili određenih pojedinačnih akata narušava norme ustava i zakona.Spor kod ustavnog suda se ne zasniva na sukobu stranaka, već na sukobu akata, gdje je bitan normativni akt koji je suprotan ustavu, odnosno zakonu.Ustavni spor ne teži da zadovolji jednu ili drugu stranku u postupku; traži da svaki akt niži od ustava ( a svi su takvi) mora biti u skladu sa ustavom, a ako nije, on će biti predmet ustavnog spora i biti odstranjen iz pravnog poretka.Dakle, ustavni sud prilikom ocjene ustavnosti uzima kao osnovno mjerilo saglasnost zakona sa ustavom i ostalih akata sa ustavom i zakonom. On ne uvažava ničije lične i druge razloge pri donošenju odluke. Za ustavni sud su ustav i zakon jedino mjerilo.

Iz Ustavni sud Republike Srpske

Nadležnosti i ovlašćenja Ustavnog suda su dvojake: 1. opštenadzorne i usmjeravajuće2. odlučujuće i normativne

Opštenadzorne i usmjeravajuće ogledaju se u pravu i obavezi Ustavnog suda da prati pojave od interesa za ostvarivanje ustavnosti i zakonitosti, obavještava najviše ustavne organe o stanju i problemima u toj oblasti i daje mišljenja i prijedloge za donošenje zakona i preduzimanje drugih mjera radi obezbjeđenja ustavnosti i zakonitosti i zaštite soboda i prava građana organizacija i zajednica.Odlučujuće i normativne nadležnoati su:

1. odlučivanje o saglasnosti zakona, drugih propisa i opštih akata sa Ustavom2. odlučuje o nadležnosti propisa i opštih akata sa zakonom3. razrješava sukob nadležnosti između organa zakonodavne, izvršne i sudske vlasti4. rježava sukob nadležnosti između organa Republke, grada i opštine5. odlučuje o saglasnosti programa statuta i druhih opštih akta političkih organizacija sa Ustavom

i zakonom 6. odlučuje o saglasnosti zakona, drugih propisa i opštih akata

Prema skripti nepoznatog autora

1. Odlučuje o saglasnosti zakona i drugih opštih propisa sa Ustavom2. Odlučuje o saglasnosti propisa i opštih akata sa zakonom3. Odlučuje o sporovima o pravima najviših tijela državne vlasti4. Rješavaju sporove o ustavnim pravima među državama članicama federacije5. Nadziru zakonitost provođenja izbora, referenduma, narodnih inicijativa6. Sude za povredu ustava visokim državnim dužnosnicima7. Povodom ustavne tužbe pružaju zaštitu sloboda i prava čovjeka i građanina.8. Donose tumačenja ustava i zakona, na zahtjev najviših državnih tijela

76 POSTUPAK I ODLUKE USTAVNIH SUDOVA –

IZ Ustavni sud Republike SrpskeOcjenjivanje ustavnosti i zakonitosti vrši se za zakone, druge propise i opšte akte koji su na snazi. Može sud ocjenjivati ustavnost zakona i zakonitosti propisa i drugih opštih akata koji su prestali da važe, pod uslovom da od prestanka važenja do pokretanja postupka pred sudom nije proteklo više od jedne godine.

94

Inicijativu za pokretanje postupka za ocjenjivanje ustavnosti i zakonitosti nekog akta može dati svako. I sud može pokrenuti postupak. Za pokretanje postupka pred sudom ovlašćeni su tačno određeni organi.

Nakon podnošenja inicijative ili prijedloga za pokretanje postupka, Sud prilazi radu. Prvo se vodi prethodni postupak, zatim javna rasprava i odlučivanje.Prethodni postupak ima zadatak da sud utvrdi postoje li osnovne procesne pretpostavke i drugi uslovi za vođenje postupka i za odlučivanje. Sud može od podnosioca prijedloga inicijative ili prijedloga, kao i drugih učesnika u postupku da pruže potrebne dokumente i materijale, te druge vrste dokaza i podataka koji bi mogli biti važni za proces odlučivanja.Sud nakon provedenog prethodnog postupka prihvata ili odbacuje inicijativu ili prijedlog.Redovni postupak počinje sa danom prijema prijedloga Sudu. Kada sud uđe u postupak za ocjenu ustavnosti ili zakonitosti nekog akta, on više nije ograničen zahtjevom predlagača. Ako predlagač u toku postupka odustane od prijedloga, Sud ako nađe za shodno, može nastaviti i okončati postupak.U redovnom postupku najznačajnija faza je javna rasprava. Ona se najčešće provodi, ali ne u svim slučajevima. U javnoj raspravi učestvuju svi članovi(sudije) Ustavnog suda, a raspravu vodi i zakazuje predsjednik Suda ili sudija koji ga zajenjuje. Raspravi prisustvuju svi učesnici u postupku, a mogu biti pozvana i druga lica koja mogu doprinijeti utvrđivanju stanja stvari i davanja mišljenja o pojedinim pitanjima vezanim za predmet odlučivanja.OdlukeSud donosi odluke na sjednici nakon javne rasprave. Sud odlučuje većinom glasova od ukupnog broja sudija. Jedino kada se radi o vitalnom interesu tada odlučuje Vijeće ustavnog suda sastavljeno od sedam sudija (dva Srbina, dva Hrvata, dva Bošnjaka, i jedan Ostali)Ustavni sud ne može donijeti odluku kojom se neustavam ili nezakonit akt ukida ili poništava već donosi odluku da protivustavan ili protivzakonit akt prestaje da važi, a to zanči uklanja se iz pravnog poretka. U pravilu kada Ustavni sud utvrdi da je neki akt u suprotnosti sa ustavom ili zakonom, taj akt prestaje da važi o8 dana po objavljivanju odluke Ustavnog suda. Odluke ustavnog suda su opšteobavezne i izvršneIz Ustavni sud BiHPostupak i dejstvo odluka suda ogleda se u sljedećem:

1. da je sudski postupak javan2. da se odluke Suda donose većinom ukupnog broja članova3. da sud ima poslovnik o radu kojim se reguliše procesni dio vođenja postupka i unutrašnja

organizacija SudaOdluke Ustavnog suda su izvršne i obavezujuće.

U praksi ustavnih sudova u svijetu, ako ustavni sud svojom odlukom pravni akt ili dio pravnog akta proglasi neustavnim ili nezakonitim moguća su četiri rješenja:

1. da sud poništi akt ili dio akta2. da ukine akt ili dio akta3. da odluči o prestanku važenja akta od dana objavljivanja odluke4. da zatraži od donosioca akta da u primjerenom roku uskladi akt sa ustavom, odnosno

zakonom

U svim zemljama svijeta gdje postoje ustavni sudovi izvršenja odluka Ustavnog suda obezbjeđuje vlada.

77 USTAVNI SUD REPUBLIKE SRPSKE – 505Ustanovljen je ustavom, kao samostalna ustavna institucija čiji je osnovni zadataka kontrola i zaštita ustavnosti i zakonitosti.

95

Sud je samostalan i nezavisan, te kao takav nije podložan političkom uticaju, zakonodavnoj, sudskoj i izvršnoj vlasti.Ustavni sud Republike Srpske ima sedam, a od ustavnih promjena 2002. Sud ima devet sudija, koje bira Narodna skupština RS na prijedlog predsjednika Republike. Sudije se biraju iz reda istaknutih pravnih stručnjaka na period od osam godina i ne mogu biti ponovo birani. Predsjednika Suda bira Narodna skupština iz reda sudija na period od četiri godine i ne može isto lice biti ponovo birano na funkciju predsjednika.Predsjednik i sudije prije stupanja na dužnost polažu svečanu zakletvu na sjednici Narodne skupštine i uživaju imunitet kao i narodni poslanici. Za slučaj korišćenja (tumačenja) imuniteta odlučuje Sud.Sudija (i predsjednik Suda) može biti razriješen funkcije prije isteka roka na koji je izabran:

1. kada sam zatraži da mu prestane funkcija2. kada bude osuđen za krivično djelo koje ga čini nedostojnim za obavljanje sudijske funkcije3. kada trajno izgubi sposobnost da obavlja sudijsku funkciju

O svakom slučaju prevremenog pokretanja zahtjeva za prestanak funkcije sudije raspravlja Sud i donosi odluku ili samo konstatuje prestanak sudijske funkcije.

Nadležnosti i ovlašćenja Ustavnog suda su dvojake: 1. opšte nadzorne i usmjeravajuće2. odlučujuće i normativne

Opštenadzorne i usmjeravajuće ogledaju se u pravu i obavezi Ustavnog suda da prati pojave od interesa za ostvarivanje ustavnosti i zakonitosti, obavještava najviše ustavne organe o stanju i problemima u toj oblasti i daje mišljenja i prijedloge za donošenje zakona i preduzimanje drugih mjera radi obezbjeđenja ustavnosti i zakonitosti i zaštite soboda i prava građana organizacija i zajednica.

Odlučujuće i normativne nadležnosti su:

1. odlučivanje o saglasnosti zakona, drugih propisa i opštih akata sa Ustavom2. odlučuje o nadležnosti propisa i opštih akata sa zakonom3. razrješava sukob nadležnosti između organa zakonodavne, izvršne i sudske vlasti4. rježava sukob nadležnosti između organa Republke, grada i opštine5. odlučuje o saglasnosti programa statuta i druhih opštih akta političkih organizacija sa Ustavom

i zakonom 6. odlučuje o saglasnosti zakona, drugih propisa i opštih akata

Ocjenjivanje ustavnosti i zakonitosti vrši se za zakone, druge propise i opšte akte koji su na snazi. Može sud ocjenjivati ustavnost zakona i zakonitosti propisa i drugih opštih akata koji su prestali da važe, pod uslovom da od prestanka važenja do pokretanja postupka pred sudom nije proteklo više od jedne godine.

Inicijativu za pokretanje postupka za ocjenjivanje ustavnosti i zakonitosti nekog akta može dati svako. I sud može pokrenuti postupak. Za pokretanje postupka pred sudom ovlašćeni su tačno određeni organi.Nakon podnošenja inicijative ili prijedloga za pokretanje postupka, Sud prilazi radu. Prvo se vodi prethodni postupak, zatim javna rasprava i odlučivanje.Prethodni postupak ima zadatak da sud utvrdi postoje li osnovne procesne pretpostavke i drugi uslovi za vođenje postupka i za odlučivanje. Sud može od podnosioca prijedloga inicijative ili prijedloga, kao i drugih učesnika u postupku da pruže potrebne dokumente i materijale, te druge vrste dokaza i podataka koji bi mogli biti važni za proces odlučivanja.Sud nakon provedenog prethodnog postupka prihvata ili odbacuje inicijativu ili prijedlog.

96

Redovni postupak počinje sa danom prijema prijedloga Sudu. Kada sud uđe u postupak za ocjenu ustavnosti ili zakonitosti nekog akta, on više nije ograničen zahtjevom predlagača. Ako predlagač u toku postupka odustane od prijedloga, Sud ako nađe za shodno, može nastaviti i okončati postupak.U redovnom postupku najznačajnija faza je javna rasprava. Ona se najčešće provodi, ali ne u svim slučajevima. U javnoj raspravi učestvuju svi članovi(sudije) Ustavnog suda, a raspravu vodi i zakazuje predsjednik Suda ili sudija koji ga zmjenjuje. Raspravi prisustvuju svi učesnici u postupku, a mogu biti pozvana i druga lica koja mogu doprinijeti utvrđivanju stanja stvari i davanja mišljenja o pojedinim pitanjima vezanim za predmet odlučivanja.

OdlukeSud donosi odluke na sjednici nakon javne rasprave. Sud odlučuje većinom glasova od ukupnog broja sudija. Jedino kada se radi o vitalnom interesu tada odlučuje Vijeće ustavnog suda sastavljeno od sedam sudija (dva Srbina, dva Hrvata, dva Bošnjaka, i jedan Ostali)Ustavni sud ne može donijeti odluku kojom se neustavam ili nezakonit akt ukida ili poništava već donosi odluku da protivustavan ili protivzakonit akt prestaje da važi, a to zanči uklanja se iz pravnog poretka. U pravilu kada Ustavni sud utvrdi da je neki akt u suprotnosti sa ustavom ili zakonom, taj akt prestaje da važi o8 dana po objavljivanju odluke Ustavnog suda. Odluke ustavnog suda su opšteobavezne i izvršne

78 USTAVNI SUD BIH – 508Kao autoritativna institucija ostvaruje i ocijenjuje ustavnost i zakonitost propisa i drugih opštih akata. Posebno štiti Ustav BIH. Ustavni sud ima devet članova (SUDIJA) od kojih dva člana bira Narodna skupština RS, četiri člana Predstavnički dom Federacije a ostala tri člana bira predsjednik Evropskog suda za ljudska prava. Za sudiju Ustavnog suda može biti izabran svaki građanin sa pravom glasa, s tim da da je istaknuti pravnik sa visoko moralnim renomeom. Sudije koje bira predsjednik Evropskog suda za ljudska prava ne mogu biti građani BiH niti bilo koje susjedne države.Mandat prvih naimenovanih i izabranih sudija traje pet godina i ne mogu biti ponovo birani, a poslije isteka prvog mandata sudije će birati trajno, tj. Moći će biti na mjestu sudije Ustavnog suda do 70 godina života. Smjena sudije može biti i ranija ako sam podnese ostavku ili ga ostale sudije smijene konsenzusom. Poslije isteka prvog mandata, Parlamentarna skupšina može odlučiti da se umjest tri sudije koje imenuje predsjednik Evropskog suda za ljudska prava, oni biraju na drugi način, vjerovatno iz entiteta.Sud ima značajne nadležnosti I one se odnose isključivo na riješavanje sporova koji nastaju po ustavu BIH između entiteta ili između BIH I jednog ili oba entiteta, ili između ustanova BIH.

NADLEŽNOSTI USTAVNOG SUDA1) Osnovna i isključiva nadležnost Suda je da štiti Ustav tako da odlučuje o sporovima koji po ovom Ustavu nastaju između entiteta ili između institucija BiH. U osnovnu nadležnost ulazi i pravo suda da odlučuje o tome:

Da li je odluka jednog entiteta da uspostavi specijalne paralelne odnose sa susjednom zemljom u skladu sa Ustavom BIH;

Da li je neka odredba ustava ili zakona nekog od entiteta u skladu sa Ustavom BIH;Zahtjev za pokretanje spora pred Sudom mogu podnijeti:

1. član Predsjedništva, 2. predsjednik Savjeta ministara,3. predsjednik ili potpredsjednik jednog od domova Parlamentarne skupštine 4. jedna četvrtina jednog doma zakonodavnog tijela entiteta.

2) Apelaciona nadležnost – koju ima Ustavni sud u vezi s pitanjima koja prema ovom Ustavu proističu iz presude bilo koga suda u BiH.

97

3) Opšta nadležnost - Ustavni sud je nadležan i za pitanja koja mu uputi bilo koji sud u BiH, kao i nadležnost apelacione jurisdikcije. Više o nadležnostima u pitanju br. 70 Institucije BiH

Akti suda su odluke i rješenja. Rješenje se donosi u prethodnom postupku, u odbacivanju zahtjeva i sl., a odluke su osnovni, glavni akti. Odluke suda su konačne, izvršne i opšteobavezne.

Ustav BiH nije regulisao šta se dešava sa pravnim aktima ili dijelovima akata koje Ustavni sud svojom odlukom proglasi neustavnim ili nezakonitim. U praksi ustavnih sudova u svijetu, ako ustavni sud svojom odlukom pravni akt ili dio pravnog akta proglasi neustavnim ili nezakonitim moguća su četiri rješenja:

1. da sud poništi akt ili dio akta2. da ukine akt ili dio akta3. da odluči o prestanku važenja akta od dana objavljivanja odluke4. da zatraži od donosioca akta da u primjerenom roku uskladi akt sa ustavom, odnosno zakonom

Ustavom BiH nije utvrđeno ko će u slučaju potrebe obezbijediti izvršenje odlukeU svim zemljama svijeta gdje postoje ustavni sudovi izvršenja odluka Ustavnog suda obezbjeđuje vlada. U BiH to nije regulisano i ne zna se ko će to učiniti.

98

1 Ustavno pravo kao grana (pojam, predmet, naziv i mjesto u pravnom sistemu).........................................12 Predmet i metod nauke ustavnog prava........................................................................................................23 Izvori ustavnog prava...................................................................................................................................34 Nastanak i pojam ustava...............................................................................................................................65 Bitna svojstva ustava....................................................................................................................................76 Donošenje i promjena ustava (ne treba promjena ustava u SFRJ, SRJ i Srbiji)...........................................87 Klasifikacija ustava....................................................................................................................................118 Predustavni pisani politički i pravni dokumenti ustavnog karaktera..........................................................149 Prvi pisani ustavi........................................................................................................................................1510 Ustavni ciklusi u zemljama građanske demokratije...................................................................................1611 Razvoj ustavnosti u Francuskoj..................................................................................................................1612 Ustavni razvitak Jugoslavije prije Drugog svjetskog rata..........................................................................1813 Ustavni razvitak Jugoslavije poslije Drugog svjetskog rata.......................................................................2014 Jugoslovenski federalizam i raspad SFRJ..................................................................................................2115 Državni suverenitet.....................................................................................................................................2116 Teorije o suverenitetu - 187........................................................................................................................2217 Ustavno regulisanje suvereniteta i oblici ostvarivanja suverenosti - 200...................................................2518 Civilno (građansko) društvo -205...............................................................................................................2619 Pojam prirodnih i stečenih prava i sloboda - 208......................................................................................2720 Značajni dokumenti o pravima i slobodama i ustavno regulisanje prava i sloboda - 210..........................2721 Lična prava i slobode - 219........................................................................................................................2822 Politička prava i slobode - 223...................................................................................................................3023 Ekonomska i socijalna prava i slobode - 227.............................................................................................3124 Nova i posebna prava i slobode - 230........................................................................................................3225 Ustavne dužnosti i odgovornosti - 234.......................................................................................................3326 Pojam i oblici demokratije - 237..............................................................................................................3427 Institucije neposredne demokratije – 246...................................................................................................3628 Pojam, istorijat i značaj političkih stranaka - 253.....................................................................................3929 Vrste političkih organizacija, stranaka i partijskih sistema – 260..............................................................4130 Organizacija, članstvo, ideologija i ustavni položaj političkih stranaka– 263, 268...................................4231 BIRAČKO PRAVO I NJEGOVO OSTVARIVANJE -278......................................................................4432 MANDAT U POLITIČKOM PREDSTAVNIŠTVU (271-273)................................................................4533 POJAM I VRSTE IZBORA - 281..............................................................................................................4534 SPROVOĐENJE IZBORA (282)...............................................................................................................4635 RASPODJELA MANDATA NA PARLAMENTARNIM IZBORIMA 285............................................4636 LEGITIMNOST DRŽAVNE VLASTI -429..............................................................................................4737 FUNKCIJA DRŽAVNE VLASTI - 427....................................................................................................4838 SISTEMI VLASTI (TEORIJE O PODJELI I JEDINSTVU VLASTI)-433..............................................4839 PREDSJEDNIČKI SISTEM - 434.............................................................................................................4940 PARLAMENTARNI SISTEM -437..........................................................................................................5041 SISTEM JEDINSTVA VLASTI -438........................................................................................................5042 POJAM I PORJEKLO PARLAMENTA-441...........................................................................................5043 Nadležnosti parlamenta - 446.....................................................................................................................5144 Struktura i organizacija parlamenta 446-447.............................................................................................5245 Šef države - 449..........................................................................................................................................5246 Vlada - 455.................................................................................................................................................5447 Sudska vlast i izbor i razrješenje sudija – 465, 468....................................................................................5548 Ustavna načela o sudovima - 473...............................................................................................................5749 Javno tužilaštvo - 475.................................................................................................................................5750 OSTALE INSTITUCIJE PRAVOSUDNOG SISTEMA -477...................................................................58

50.1 Advokatura.......................................................................................................................................5850.2 Javno pravobranilaštvo.....................................................................................................................58

99

50.3 Ombudsman-479...............................................................................................................................5850.4 ARBITRAŽA...................................................................................................................................59

51 Pojam i vrste oblika državnog uređenja -377.............................................................................................5952 Unitarna država -379..................................................................................................................................6053 Pojam i razvoj federalizma – 381, 382.......................................................................................................6054 SVOJSTVA I VRSTE FEDERACIJE - 385..............................................................................................61

54.1 CILJEVI FEDERACIJE:..................................................................................................................6154.2 BITNA SVOJSTVA FEDERACIJE:...............................................................................................6154.3 NAČELA JEDINSTVA I SLOBODE CIJELINE I DIJELOVA.....................................................6254.4 NAČELO SUPERMACIJE FEDERACIJE –...................................................................................6254.5 NAČELO AUTONOMIJE FEDERALNIH JEDINICA –...............................................................6254.6 NAČELO PARTICIPACIJE FEDERALNIH JEDINICA –............................................................6254.7 VRSTE FEDERACIJE.....................................................................................................................62

55 RAZLOZI OBRAZOVANJA, STRUKTURA I ORGANIZACIJA FEDERALNE DRŽAVE-389.........6355.1 STRUKTURA FEDERACIJE..........................................................................................................6355.2 ORGANIZACIJA FEDERALNE DRŽAVE...................................................................................63

56 NADLEŽNOSTI FEDERACIJE I FEDERALNIH JEDINICA-392, 394.................................................6456.1 UČEŠĆE FEDERALNIH JEDINICA U VRŠENJU VLASTI U FEDERACIJI.............................64

57 KONFEDERACIJA -413...........................................................................................................................6557.1 KARAKTERISTIKE KONFEDERACIJE:......................................................................................66

58 Unija - 416..................................................................................................................................................6659 Oblici vladavine -421.................................................................................................................................6860 OBLICI I SVOJSTVA AUTONOMIJE - 529...........................................................................................6861 POJAM TERITORIJALNE AUTONOMIJE I USTAVNI POLOZAJ AUTONOMNIH JEDINICA-527, 531......................................................................................................6962 POJAM I RAZVOJ LOKALNE SAMOUPRAVE-538.............................................................................7063 OBLICI I STRUKTURA LOKALNE SAMOUPRAVE-540....................................................................7064 FORMIRANJE REPUBLIKE SRPSKE - 325...........................................................................................7165 KARAKTERISTIKE USTAVA REPUBLIKE SRPSKE – 335................................................................7166 ORGANIZACIJA CENTRALNE VLASTI REPUBLIKE SRPSKE – 340..............................................7267 LOKALNA SAMOUPRAVA U REPUBLICI SRPSKOJ – 555...............................................................7568 STVARANJE UNIJE BIH – 298...............................................................................................................8069 NADLEŽNOSTI INSTITUCIJE UNIJA I ENTITETA – 312...................................................................8170 INSTITUCIJE BIH – 315...........................................................................................................................8271 VLADAVINA PRAVA I PRAVNA DRŽAVA -483................................................................................8772 USTAVNOST I ZAKONITOST -487.......................................................................................................8973 ZAŠTITA I KONTROLA USTAVNOSTI I ZAKONITOSTI – 491........................................................9174 POJAM I RAZVOJ USTAVNOG SUDSTVA –.......................................................................................9275 FUNKCIJE USTAVNIH SUDOVA –.......................................................................................................9476 POSTUPAK I ODLUKE USTAVNIH SUDOVA –..................................................................................9577 USTAVNI SUD REPUBLIKE SRPSKE – 505.........................................................................................9678 USTAVNI SUD BIH – 508........................................................................................................................97

100