Türkiye III - Bir Devletin Yeniden Doğuşu - Arnold Joseph Toynbee

8/7/2019 Trkiye III - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee

1/96

nl ngiliz tarihi Arnold J.

Toybec, Trk Devrimi'ni n

gelecei konusundaki

dncelerini Trkiye III - Bir

Devletin Yeniden Douu- adl

bilimsel almasnda yle dile

getirmitir:

"Byk olaylar, byk adamlar

ortaya karr. Fakat bar iinde

geen sosyal hayatn ar ak

iinde bir ulusun i ekimelere

ve rekabetlere dt ve bu

yzden ilerlemenin durduuok grlmtr. leride

Trkiye'yi bekleyen en byk

tehlike de budur. Bugnk

nderler; eserlerini kendileri

kadar heyecanla ve etkiyle yeni

nderler yetitirmedikleri

takdirde, reformlar,

hareketsizlik yznden

reformcularla beraber lmek

tehlikesinde bulunmaktadrlar.

Modern Trkiye'de harekette

olan tarihsel gler bu soruya

bir 'istisna' tanmayacaklardr.

Bu sorunun cevabn da yalnz

zaman verecektir. Ayn zamanda

Trkiye'de bilinli ve hesapl bir

gericilik tehlikesi kalmamtr.

Ulus azimle Bat'mn ilerleme

yoluna koyulmutur. Bu yoldangeri dnmesi iin pek az ihtimal

vardr."

nl ngiliz tarihi, bu

deerlendirmesini 1926 ylnda

yapmtr. Bugn iin

Trkye'de tarihinin bu

szlerine katlmak ve onu hakl

bulmak biraz olanakszdr.


2/96


3/96

- nl ngiliz tarihi Arno ld J.

Tonybee, Trk Devrimi'nin

gelecei konusundakidncelerini Trkiye III - Bir

Devletin Yeniden Douu- adl

bilimsel almasnda yle dile

getirmitir:

"Byk olaylar, byk adamlar

ortaya karr. Fakat bar iinde

geen sosyal hayatn ar ak

iinde bir ulusun i ekimelere

ve rekabetlere dt ve bu

yzden ilerlemenin durduu

ok grlmtr. leride

Trkiye'yi bekleyen en byk

tehlike de budur. Bugnk

nderler; eserlerim kendileri

kadar heyecanla ve etkiyle yeni

nderler yetitirmedikleri

takdirde, reformlar,

hareketsizlik yznden

reformcularla beraber lmektehlikesinde bulunmaktadrlar.

Mod ern Trkiye'de harekette

olan tarihsel gler bu soruya

bir 'istisna' tanmayacaklardr.

Bu sorunun cevabn da yalnz

zaman verecektir. Ayn zamanda

Trkiye'de bilinli ve hesapl bir

gericilik tehlikesi kalmamtr.

Ulus azimle Bat'nm ilerleme

yoluna koyulmutur. Bu yoldan

geri dnmesi iin pek az ihtimal

vardr."

nl ngiliz tarihi, bu

deerlendirmesini 1926 ylnda

yapmtr. Bugn iin

Trkye'de tarihinin bu

szlerine katlmak ve onu hakl

bulmak biraz olanakszdr.


4/96

T R K Y E

B ir Devle t in Yeniden Do uu

I I I


5/96

Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndanhazrlanmtr.

Dizgi - Yaymlayan:Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.Ocak 2000


6/96

A R N O L D J . T O Y N B E E

T R K Y E

B i r D e v l e t i n Y e n i d e n D o u u

I I I

eviren: K a s m Y a r g c

C u m h u r i y e t G A Z E T E S I N I N

OKURLARI NA ARMAANIDIR.


7/96

O N NC B LM

NFUS, TARIM, DEMRYOLLARI

Byk savatan beri yaptmz Trkiye incelemesi bizi

yenilgi, yeniden canlanma, devrim ve siyasal rgtlenmeden

ibaret olan gei dneminde dolatrd. Bu arada bu iddetli

deiim dnemi iindeki balca olaylar da grm olduk. Ar

tk btnyle cumhuriyeti bir devlet ile kar karya bulu

nuyoruz.

Bir Anayasa ile rgtlenmi, halkn desteini kazanm

ve yeterli bir nderin ynetiminde bir devlet gryoruz. Yeni

Trkiye, daha nce phecilerin ileri srdkleri gibi bir "de

kor" deil, gerek bir olutur. lkenin bar iinde kalknmadnemine girdii bu sralarda artk dikkatlerimizi asker ve si

yasal bunalmlardan alp Trkiye'nin ekonomik gelimesine

evirmeliyiz.

Politika, amaca ulamak iin kullanlan bir aratr. Ama

da ulusun, hkmet tarafndan salanm bir gvenlik iinde

bar ve refaha ulamasdr.

Profesr E.F. Nickoley'n Trkiye iin syledii gibi

"Yalnz hkmet eklinin deimesi lkenin ekonomisinde birdevrim yaratmaya yeterli deildir. Fakat kiilerin teebbsle-

5


8/96

rine yol aacak artlar yaratabilir ve yaratmaldr. Her eyden

nce gvenlik ve huzur artlarnn getirilmesi gerekir. Bununilk gerei de istikrarl bir hkmettir. Byle bir hkmetin y

netiminde toprak sahipleri, iftiler, sermaye sahipleri bask

ve adaletsizlie kar korunmaldr. Byle bir hkmet halka

gven alamak, gvensizlik ve ktmserlik yerine inan

uyandracak bir yola gtrmelidir."

Bir ynetimin geirecei son snav lkenin bu ynetimin

den doan ekonomik durumudur. Bunu gznnde tutarak

yeni rejimin, yeni Cumhuriyetin ekonomik alanda Trkiye'ye

ne getirdiini grelim:

nce unu belirtelim; lkenin bugnk ekonomik duru

mu karsnda byk ve ok yaygn bir ktmserlik bulunmak

tadr. Gerek Tk, gerek yabanc i aamian mitsiziik iin

dedirler. Bu durum karsnda Trkler ya aldrmamakta ya da

byk bir endieye dmektedirler. Fakat unu da iaret etme

liyiz; gnn artlarna bakarak ya da daha iyi durumda bulunan lkelerdeki artlarla bir kyaslama yaparak durum hakkn

da tam ve drst bir gre ulamak mmkn deildir. By

le bir gre ancak bugnk ekonomik durum ile dnn art

larn kyaslayarak varabiliriz. Ayrca bugnn glklerini ve

yakn gemite karlalm olan engelleri de gznnde tut

mak gerekir. Trkiye, byk felketler ye frtnalar geirmi

tirve ancak normal duruma dnmeye ve evine bir eki dzen

vermeye balamtr ve bu iler de ulusal yaamn anormalartlan iinde yaplmaktadr (1).

Trk ulusunun Ulusal Devrimi yapmas ve Cumhuriyeti

(1) Kitabn yaynlanma tarihinin 1926 olduu yeniden hatrlanmaldr

6


9/96

kurmasnn Osmanl tarihinin hibir devrinde grlmemi

olan bir ekonomik knt iinde gereklemesi bir talihsiz

liktir. Geri Cumhuriyet i bana gelir gelmez, Dolmabahe

ve Yldz saraylar gibi saltanatn zenginlik ve lks sembol

olan saraylarn masraflarndan kurtulmutur; fakat maliye ken

dini daha byk basklar altnda bulmutur.

Maliye yalnz devlet borlarnn yk altnda deildi, ay

n zamanda devlet gelirleri Dyunu Umumiye idaresinin de

ynetimi altndayd. lke on yl aralksz sren savalardan bitap ve yknt halinde kmt. lkenin emek gc gerek ni

telik, gerek nicelik bakmndan eksilmiti. On yl sren sava

lar beden yeterlii olan erkeklerin saym azaltm, savalar

dan sa dnenler de enerjilerini ve salklarm yitirmilerdi.

Savalar tarlalar fakirletirmi, yk hayvanlarnn -zellikle

i Anadolu'nun cins atlan asker gayeler iin kullanlm ol-

duklanndan- pek azmi geride brakmt.

Tanm, hl ilkel bir durumdayd. Ne yeterli insan, ne yeterli hayvan, ne yeterli ara bulunduundan lke tarm acna

cak bir seviyeye dmt. Ordudan terhis edilenlerin paras,

giyecei, yiyecei yoktu. Bir km dalarda babo dolar

olmu, bir ksm obanlk, bir ksm ekyalk, bir ksm da e

tecilik yapmaya koyulmutu. Trkiye'nin baka kaynaklan da

gelimemiti. Ticaret, Trk olmayanlann elindeydi. Bunlann

ou da lkeden karlm; Trkiye'nin kalknmas iin ok

ihtiya duyulan bilgi, sermaye ve tecrbe de bunlarla beraber

gitmiti.

Yeni hkmet ilk yllarda hata stne hatayla lkeyi eko

nomik uurumun iine her zamankinden daha ok drm

t. Gelirler sistemi o kadar kt uygulanyordu ki; ticaret ve

7


10/96

nakliyecilik adeta cezalandrlyor ve cesaretleri knlyordu.

stanbul, tam bir ekonomik knt iine dmeye braklmt. Yabanc yardm, yabanc bilgisi, yabanc uzmanlar, hatt

yabanc lkelerde yetimi Trklerle ibirlii yapmama; ya

banc mallann, yabanc sermayesini, yabanc kredilerini red

detme politikas; Cumhuriyeti nderlerin lkenin kontrol

n ele aldklar zaman gstermi olduklan ksa grllkten

baka birey deildi. Fakat urasn da unutmamak gerekir; bu

nderlerin ou hkmet sorumluluklanna almam, devlet

ynetme mesleinde eitim grmemi askerlerdi. Ekonomikve siyasal bilimlerdeki eitimleri, denemeler ve hatalar ile

mek yolu ile olmutur. Aynca giritikleri ilerde karlarna b

yk engeller de kmtr. Sava alanlannda n kazanm bu

generaller ve kurmay subaylardan sivil devlet adamlan olma

lar ve lkenin ekonomik refahn salamalan bekleniyordu.

Bu, onlar iin ancak Herkl'e yarar byk bir iti. Bu asker

lerin frtnalardan ktktan sonra devlet gemisini esas rotas

na sokmay baanp baaramadklann, devlet ynetiminde de,sava alanlannda olduu gibi, baanya ulap ulaamadkla

rn anlayabilmek iin karlanna kan balca ekonomik

problemleri zp zemediklerine bakmak gerekir. nce, en

nemli sorun olan nfus durumuna bir gz atalm.

Hatrlanaca zere, Lozan'daki ban grmeleri srasn

da Trkiye ile Yunanistan arasnda -30 Ocak 1923'te- iki lke

deki ulusal ve din aznlklarn mbadelesi iin bir konvansiyonimzalanmt. Byle bir anlamann amac, her iki lkeye daha

yeknesak bir ulusal topluluk kazandrmak ve ayn zamanda i

lerinde kalan dikenleri temizlemekti. Dr. Nansen tarafndan bu

mbadele en iyi zm yolu olarak tavsiye edildikten sonra,

8


11/96

konferansa katlan lkeler de bu fikri uygun bulmular ve by

le bir anlamann imzalanmasn onaylamlard.in dnda olanlar bunu gereksiz ve ok sert bir tedbir

olarak grmlerdir. Fakat ok daha nceleri Venizelos tara

fndan ortaya atlm olan bu tedbiri (Venizelos byle bir m

badele fikrini 1914 ylnda ne srmt). Trkler kabul et

mekle birdenbire olaanst bir sorun ile kar karya kal

mlardr. Bu sorun; honutsuzluklar ve srtmelerle doluy

du: nsanlarn bir lkeden brne aktarlmas, mallarn kar

lkl tazmini iin bir Karma Komisyon kurulmutur. Trkiye'deki Rum aznlnn byk bir ksm zaten 30 Ocak

1923 'ten nce ya lkeyi terketmi ya da zorla karlmt. Bu

na karlk, Yunanistan'daki Trklerin Trkiye'ye g henz

balyordu.

Trkiye bu ie derhal drt elle sarlmtr. Zaman zaman

ktmserlerin endielerinin yersiz olmad grlmtr. Ye

rinden olan herkes strap ekmi, ilerin kt ynetildii ol

mutur. Trkiye ve Yunanistan'da bulunan Batl gzlemciler

anlamay izleyen iki yl iinde insanlarn evlerinden kopar

lp yabanc bir evreye hatt dillerini bilmedikleri bir lkeye

zorla gtrlmelerinden doan traj ediyi byk bir znt iin

de izlemilerdir (1).

Gmenlerin ou a ve plakt. Yanlarnda tayabi

ldikleri kadar eya getirmilerdir. Bazlar gn glkleri

ne dayanamayp lmtr. Bir ksma kamplara, bir ksm bo-

(1) I Anadolu'da yaayan ve kendilerini Rum zanneden pek ok OrtodoksHristiyan, Trkeden baka dil bilmemektedir. Bunun gibi Girit ve Makedonya'dan Trkiye'ye g eden Mslmanlarn ou da Rumcadan baka bir dil ko-nuamamaktayd.

9


12/96

salan evlere yerletirilmilerdir/Hkmetin dikkatsizce giri

tii bir nfus datm yznden da kylleri ovalara, ova

kylleri dalara yerletirilmitir. Trkiye'den kaan ya da

karlan Rumlarn geride braktklar evler, Yunanistan'dan ge

len gmenlerin hakk olduu halde hakk olmayan ellere,

yerli Trklere gemi, bunlar da bu evleri gmenlere kirala

mlar ya da kendileri geerek eski evlerini gmenlere brak

mlardr. Bu byk mbadele srasnda bir sr kanlmaz

yolsuzluk olmutur.

Fakat bir btn olarak bu mbadele ii, Amerikan Yakndou Yardm Misyonu, Karma Komisyon ve dier ilgili kuru

lularn almalar sayesinde basan ile sona erdirilebilmitir,

denilebilir. Gmenler iin geici oturma kamplan kurulmu,

a ocaklan ve yetimhaneler almtr. Rumlar mmkn olan

hzla Trkiye'den kanlm, Yunanistan'dan gelen gmen

ler de mmkn olan hzla yerletirilmiler, kendilerini kurta

rr duruma getirilmilerdir. Bu ilere aynlan para yeterli de

ildi. Bir ksm ile memurlarn maalan karlanmtr. Gerikalan 400.000 gmenin yerletirilmesine yetmemitir. Yu

nanistan da ayn sorun ile kar karya kalmtr. Fakat btn

bu glkler ve hatalara ramen i, olduka baanl bir ekil

de bitirilmitir. stelik Trkiye, Milletler Cemiyeti'nin yesi

olmadndan Yunanistan gibi bu rgtn mal ve idar yard

mna da bavuramamtr.

Bu mbadelenin sonulan ilgi ekicidir. Her eyden n

ce Trkiye, siyasal bir ykten; artk lke iinde din ve siya

sal imtiyazlar ve millet sisteminin salad dier kartan is

teyen rahatsz edici bir Trk olmayan aznlklar sorunundan

kurtulmutur. Trkiye artk rk bakmndan bir btn ve an-

10


13/96

cak baka Avrupa ve Asya lkelerinde grld oranda ya

banc aznlklar bulunan bir ulusal devlet haline gelmitir.Trkiye iin artk ierden engellenmeyecek bir ulusal kalkn

ma yolu almtr.

Ekonomik bakmdan, Trkiye'nin en kymetli ticaret un

surlarn kaybetmekle byk zararlara urayaca kehanetin

de bulunulmutur. Batllarn elinde bulunmayan btn iler

Rum ve Ermenilerin tekelindeydi. Bunlarn Trkiye'den git-

meleriyle lkenin byk bir ekonomik darbe yiyecei sylen

mitir. Bu inan hl yabanc gzlemciler ve i adamlar arasnda yaygndr. Ticaret konularnda pek az tecrbeleri olan

Trklerin Rum ve Ermenilerden boalan yerleri doldurup dol

duramayacaklar konusunda bir tahmin yapmak iin zaman da

ha ok erkendir.

Buna karlk, Yunanistan'dan gelen gmenler bir bak

ma ticaret ve i konularnda olduka tecrbe sahibidirler ve

teebbs enerjileri vardr. Elbette, bunlar yeni lkelerine yer

letikten sonra ksa zamanda bu yeterliliklerini hissettirecekler, Rumlar ve Ermenilerden bo kalan yerleri dolduracaklar

dr. ou Trke bilmemekle beraber, ulus olarak ayn duy

gular ve ayn din inanlar tamaktadrlar ve bu yzden l

kenin kalknmas ve zenginlemesinde kymetli bir ibirlii

salayacaklardr.

1912-1913, 1914-1918 ve 1919-1922 savalarndan ve

birok eski Osmanl vilayetinin Trkiye'den kopmasndansonra lkenin nfus sorununu incelerken Cumhuriyetin kar

lat birok sorundan biri daha gzmze arpmaktadr.

Bugn ingiliz dominyonlarnn ya da yarm yzyl nce Ame

rika Birleik Devletleri'nin karlatklar bir durum ile yz-

11


14/96


15/96


16/96

Kullandklar tarm metodlan tarihin afandakilerden

deiik deildir. Bir mandann ya da kzn ektii karasa

ban hl en gzde tarm aracdr. Derin srme, gbreleme ve

deiik ekim, bilmedikleri eylerdir. Modern ekme ve bime

makineleri grlmeye deer garip eylerdir. Bunlarn yapt

ileri eller grmektedir. Her ky meydannda baaklar, altla

rna akmak talan aklm ve kzler tarafndan ekilen d

venlerle harman edilmektedir. Sap, samandan harman rzg

ra kar savurmak suretiyle aynlmaktadr. Deirmen olmayan

yerlerde taneler, talar arasnda ezilerek un yaplmaktadr. Bat Anadolu'da deirmenler savata yanm, harabeye dnm

tr. Yolculuk eden bir kii bu harabelerin deirmen oldukla-

nn uraya buraya yuvarlanm eski deirmen talanndan an

lamaktadr. 1911 ylndan beri sava, lkeyi durmadan ziya

ret ettii iin imdi kylnn i grdrebilecei en gl hay

van ancak yandaki bir kzdr. Bu gen hayvanlar derin

sren sabanlan ekemezler. Onlarla topra alt st etmek im

knszdr. Boyundurua alk olmadklan iin kullanmak dazahmetlidir. Anadolu'da toprak srmede atlan kullanmak al

kanl olmad, gerekte mevcut atlann byk bir ksm da

savalarda telef edileceinden ok defa gen ve zayf kzle

re kyn kadnlan yardm etmektedirler.

Trkiye'deki tarm problemi, son zamanlarda Hindis

tan'da uzmanlann dikkatini eken duruma benzemektedir ve

ayn dzeltme metodlanm gerektirmektedir. Bunu en ok Trk

nderleri ngrmektedirler. Onun iin Trkiye Cumhuriyeti

Hkmeti giritii reformlarda tanmn gereklerine ncelik

vermitir.

Bu atlmda Bat'mn etkisi aka grlmektedir. Bat'da

14


17/96

bu alanda elde edilmi ilerlemeler lkede uygulanmaktadr.

Hkmet byk bir uzak grrllkle lkenin sekiz yerinde tarm okullar amtr. Bu okullarda hem iftilere Bat'nn bi

limsel metodlar retilecek, hem de lkenin tarm sorunlar in

celenip bunlarn zmlenmesi iin aratrmalar yaplacaktr.

Cumhurbakan, vatandalarna rnek tekil etmek iin

kendisi de bir centilmen ifti olmutur. Ankara yaknndaki ift

lii yalnz Trkiye'nin iftileri iin deil, kurulacak baka ift

likler iin de bir rnek olacaktr. yi bir arazi zerinde, bir su

kaynann ve demiryolunun yannda kurulmu olan iftlikte gzel binalar, on sekiz traktr, alt ngiliz yaps harman makine

si, iki otomobil, drt kamyonet ve daha baka makineler bulun

maktadr. Burada karma tarm yaplmaktadr. Kk bir fabri

ka yemi aalarnn rrerini, sebzeyi konserve haline getir

mektedir. Tahl ekilmekte, st rnleri elde edilmekte, damz

lk ve kasaplk hayvan yetitirilmektedir. iftlikte yetmi inek,

birka svire boas, be bin koyun, tiftik keileri, tavuk ve an

vardr. Bunun kadar geni apta olmamakla beraber lkenin

baka yerlerinde de okul-iftlikler almtr. Yabanc lkelerde

yetimi uzmanlarn ynettii bu iftliklerde hem yeni uzman

lar eitilmekte, hem de blgenin iftilerine bilgi verilmektedir.

Hkmetin gsterdii bu ilgiden dolay Trkiye'nin bir

ok yerinde artlar dzelmektedir. zellikle, lkenin Bat et

kilerine en ak olan blgesi bat Anadolu'da iki, yl iin

de tanm artlan hzla dzelmi, bunlar gittike yaygn bir ekilde kullanlr olmu, yeni deirmenler ve un fabrikalan ya

plmtr. Tabiat da savatan ykk km bu lkenin yzne

glm; hava artlan retimin artmasna, refahn geri gelme

sine yardm edecek ekilde uygun gemitir.

15


18/96

Tanmda en byk dnem deiiklii modern tarm ma

kinelerinin kullanlmas ve modern tarm metotlarnn uygulanmasdr. Byk Sava'tan az nce modern tarm aralar ilk

defa Adana ve zmir vilayetlerinde grlmtr. Adana bl

gesinde daha ok Alman yaps buharl otomobiller, harman

makineleri, demir pulluklar grlmt. Tzmir blgesine ise

daha ok Amerikan aralar ithal edilmiti.

Savatan beri, buharl Alman traktrlerinin yerini motor

lu hafif talyan, Fransz ve Amerikan traktrleri almaktadr.

Trkiye topra, pek ok yerde ar olduundan gl traktrlerin kullanlmas gerekmektedir. Mevcut traktrler hem

pulluk ekme, hem de bier-dverleri ve harman makineleri

ni altrmakta kullamlmaktadr. Bunun iin ou kasnak ter

tibatldr.

1924 yazmda yzden fazla Fordson traktr yalnz pa

muk ambar Adana'da satlmtr. Bir yl nce bu blgede sa

tlan traktrlerin says sadece yirmi be, 1922'de ise t. Sa

vatan nce hi satlmazken, 1924 ylnda otuz kadar byk

Alman motorlu pulluu alc bulmutur. Bu aralarn oun

da farlar bulunduu iin tarlalarda geceli gndzl alld

grlmektedir. imdiye kedar Trk kylsnn bilmedii

diskarov da lkeye girmeye balamtr. Yakn zamanlara ka

dar bu, nemli bir ara saylmazd. ok defa bu i, bir kzn

ektii ve zerine arlk olsun diye kadnlarn ya da ocuk

larn oturduklar bir kt srklemekle yaplrd. imdi isebirok yerde atlarn ektii trmklar ya da traktrlerin ekti

i diskarovlar kullanlmaktadr.

Tarm bakmndan Adana ve zmir'den sonra Trkiye'nin

en zengin blgesi olan Bursa'da makineli tarm gittike yay-

16


19/96

gmlamaktadr. Tahta sabanlarn yerini elik pulluklar almak

ta, motorlu traktrlere birok yerde rastlanmaktadr.Savam sonunda koum hayvanlarnn ve insan gcnn

azl yznden gerekten makineli tarma byk bir ihtiya

vard. Bu boluk olduka giderilmitir ve tam olarak gideril

mesine devam edilmektedir. 1925 ylnda Trkiye'de alt yz

Fordson traktr vard. teki markalardan da her halde yz ya

da yz elli tane bulunuyordu. Traktr saysnn artmas, baka

makineli tarm aralarm da gerektirmitir. Traktrle, sabanla

elde ettiinden kat kat stn rn alan ifti, bu rn kaldr

mak iin bier-dverlere, harman makinelerine, hatt rnn

en yakn liman ya da istasyona tamak iin daha byk, daha

gl, daha modern tat aralarna ihtiya duymutur.

Ky blgelerinde makineli tarm hzla gelimekle bera

ber, lkenin i ksmlannda hl ilkel metotlarla yaplmakta

dr. lkede bine yakn traktr bulunmasna ramen, stan

bul 'dan Adana'ya giderken yol boyunda bir tek traktr bile grmek mmkn deildir. Henz yaplacaklarn yannda ok az

ey yaplmtr.

Trkiye 'de tarmn baz kollan ok nemli bir yer tutmak

tadr. Bu kollarda byk ilerlemeler elde edilmitir. zmir in

cirleri dnyann en iyi incirleri olarak tannmaktadr. 1925 y

lnda ngiliz basnnda kopanlan bir kyamet, zmir'deki incir

paketleme atlyelerinde -zellikle salk artlanm dzeltmek

iin- tedbirler alnmasna yol amtr. 1925 ylnda Samsun'dattn ekimi byk ilerlemeler gstermi ve alt yabanc ttn

alcs firma orada ubeler amlardr.

Trkiye'nin btn tanm blgelerinde ekim faaliyetleri

hzla artmtr. 1924'te ttn rn bir nceki yla kyasla bir

17


20/96

misli olmutur. Pamuk ekimi de Adana blgesinde hayret ve

recek ekilde artmtr. 1923 ylnda ekime uygun alan 80.000

dnm iken 1924'te 1.500.000 dnm srlm tarlaya ka

rlm ve bunun 900.000 dnmne ekim yaplmtr. 1925'te

bu rn Lancashire tekstilcilerinin dikkatini ekmeye bala

m ve yaplan incelemeler bunun kalitesinin Msr pamuu-

nunkine yakn olduunu gstermitir. 1925 ylnda pamuk

ekimine gittike artan bir dikkat gsterilmi, yerinde toplanan

bir konferansta bu pamuun yetitirilmesi ve retilmesi ile il

gili sorunlar tartlm; incelenmi, hkmet de konuya byk bir ilgi gstererek pamuk reticilerine yardm vaadinde

bulunmu ve bankalar makine alm iin krediler vermiler

dir. Bir Manchester firmas da Adana'da bir nn fabrikas a

mtr. Mersin'deki demiryolu ve liman tesisleri slah edilmi,

bylece Adana'mn pamuk rnne daha rahat bir ihracat ka

ps salanmtr. Bursa gibi baka blgelerde de pirin, bu

day, arpa rnleri her geen yl artm, son iki yl iinde zey

tin rn gze batar bir art gstermitir.Bu zel tarm alanlar dnda, Trk tarm genel olarak

henz pek yksek bir seviyede deildir. Bilgisizliin ve ilkel

metodlarm yaratt handikap, tutuculuk ve reforma kar di

reni, savalarn etkisi ile "genel olarak" tarann durumu pek

parlak deildir. Trk iftisi uzun sre enerjisini tam olarak

kullanamamtr ya da kullanmak istememitir. Buna da her

an karlamas mmkn tehlikelerin yaratt gvensizlik se

bep olmutur. Her an haydutlarn, etelerin, istilclarn ky

n basmasm; rnn alp gtrmesini beklemi, bunun kor

kusu iinde yaamtr. Vergiler, zellikle aar altmda ezilmi

tir. Vergiyi toplayan aalar herkese ayn adaleti gstermemi-

18


21/96

ler, bunu bir bask, antaj ve kiisel kinleri tatmin arac olarak

kullanmlardr. Ulatrma, tanma imknszlklar da kyly kendi ihtiyac olandan fazlasn retme klfetine katlanma-

maya zorlamtr. Kyl, rnn ancak komu pazarda sata

bilmi, daha fazlasn yetitirmeye gerek duymamtr.

Cumhuriyet bu sorunu da olduka halletmitir. Yeniden

rgtlenaUrifmi olan jandarma ile haydutlar ve eteleri sin

dirmitir. Maliyenin zararna olmakla beraber aar kaldrlm

tr. Bu tedbir, hem kyly rahatlatmak ve hem de siyasal bir

yatrm olarak alnmtr. Hkmet ulatrmay gelitirmek

iin yollara, demiryollarna, limanlara mmkn olduu kadar

ok para ayrmaktadr. Bunun sonucu olarak kylnn daha

fazla retmekte gsterdii cesaretsizlik gittike ortadan kalk

makta, tarmla ilgili ekonomik glkler azalmaktadr.

En cidd sorun, bu ilere para bulmaktr. Ekim alanlarn

geniletmek ve bunlarn rnlerini pazarlara ulatrmak iin

para gerekmektedir. Kyller fakir dmlerdir ve bir kenarda sermayeleri yoktur. Kasabalardaki tccarlar imknlar el

verdii oranda kyllere kredi amaktadrlar. Fakat para dar

l vardr; krediler snrldr ve ticar gven yabanc lkeler

den sermaye ekecek kadar yerlememitir.

Burada, demiryollar kumpanyalarnn bu boluu dol

durmaktaki baarlarndan sz etmeden geemeyeceiz. Bir

yandan kyllere yardm etmiler, bir yandan da kendi i ha

cimlerini artrmlardr. Baz kumpanyalar demiryolu boyundaki tarlalar gelitirmek, ekmek, ilemek isteyen kyllere

kredi ile tohumluk teklif etmilerdir. Tohumluklarn bedelinin,

ilk rn satldktan sonra denmesi istenmitir. Kyllerin sa

tn aldklar tarm aralar trenlerde yan crete tanmtr.

19


22/96

Kyllere, hibir cret karl olmadan tarm uzmanlar gn

derilmitir. Tarm aralarnda kullanlan akaryakt ucuz tarife

ile nakledilmitir. Fakat kylere en byk yardm, aar gibi

bir gelirden yoksun kalmasma, daha yapaca pek ok mas

rafl i bulunmasna ramen hkmet salamtr. Yalnz ky

lnn yararna kanunlar karmakla kalmam, bedava tohum

luk datm, tarm makineleri iin kredi am; kooperatifler

kurulmasn tevik etmi ve bankalar, bugnn tarmc Av

rupa lkelerindeki rneklere gre, yeniden dzene koymu

tur. Tarmm gelitirilmesi gibi byk bir ite Cumhuriyet rejimi byk bir cesaret ve iyi niyet gstermektedir. Son yllar

da elde edilmi baarlar da rejimin abalarnn bir sonucudur.

Ayrca bunlara, salanan siyasal denge, verimli bir toprak ve

uygun bir iklimin salad faydalan da eklemek gerekir. Bu

konu ile ilgili olarak hkmetin demiryollann gelitirme po

litikasn da incelemeliyiz.

Trkiye gibi geni bir alana yaylm, blgeler arasnda

ki coraf yapnn ok deiik olduu ve dk saydaki nfusunun ounluunu ilkel kalm kyllerin tekil ettii bir

lkenin zengin tabii kaynaklarndan, tanmndan, sanayimden

ve ticaretinden faydalanabilmesi iin nce her eyin stnde

ulatrma kolaylklarna nem vermesi gerekmektedir. Bir l

kenin ekonomisi ancak bu damarlarla beslenebilir. Dnyann

retici blgeleri ile uluslararas ticaret arasndaki en nemli

ba, i ulatrmadr. Bir lkenin yatan zenginliklerini en krl bir ekilde iletebilmek bu ban yeterli olmasna dayanmak

tadr.

Kemalist hkmetin demiryolu yapmna hzla girimi

olmas, Trk nderlerinin bu gerei ok iyi anlam olduk-

20


23/96


24/96

laysyla demiryolu yapmnn finansmann Trk maliyesi

yklenmektedir. Kemalist hkmetin, lkenin ulatrmasna

bu kadar nem vermesi, karayollar ile demiryollar gibi modern ulatrmann gereklerine byk bir heyecanla el atm ol

mas takdirle karlanmaldr. Anadolu'nun baz blgelerinde,

Kanada benzeri nfusu az youn lkelerde olduu gibi al

mas g, ekonomik yaran bulunmayan bo yerlerden gemek

zorunluu olmakla beraber, Trkiye demiryolu yapmn ak

satmadan ve hzla srdrmektedir. Bir Batl yolcu iin mev

cut demiryollannn pek ok kusuru vardr: Ar yolculuk, ak

sayan tarifeler, ok dolaan yollar ve konforsuz trenler gibi.

Fakat lkenin refah ve tecrbesi arttka btn bunlar orta

dan kaybolacaktr.

Hkmetin byle bir programa girimi olmasnn poli

tik nedenleri de vardr. Buna ramen demiryolu yapm yine

de ekonomiye yararl olmaktadr. Bir lkenin asker gc,

kuvvetlerinin hareket kabiliyetine ve asker arlk merkezle

rinden snrlara kolaylkla ulaabilmeye baldr. Nasl, birzincirin dayankli en zayf halkasnn dayankll kadar ise,

bir lkenin savunma gc de ulatrma kolaylklarnn yeter

lilii ile llmektedir. Demiryollannn nemi, Basra Krfe-

zi'ne ulamak isteyen Almanya tarafndan ok iyi anlalm

tr. "Drag nach Osten"in tarihi muhakkak Yakn ve Ortado

u'daki demiryollan yapmnn altnda yazlmaldr. Ana

dolu ve Badat demiryollar yapmnda asker amalar n

plnda, ekonomik amalar ikinci plnda tutulmutur.

Osmanl mparatorluu'nun dalmas srasnda bu Al

man sistemi de paralanmtr. Fakat Trkiye, Anadolu demir

yollannn tamamn ve Badat demiryolunun da, Halep do-

22


25/96


26/96

blgelerde asker ynak yapmann ne kadar g olduu bu

rneklerle ok iyi anlalmtr. Ulusal snrlar iinde kan bu

tehlikeli ayaklanmay bastrmak iin ay gerekmitir.

Bu mutlak ihtiyatan tr yeni rejim, kurulduu gnden

beri demiryolu ebekesini geniletmeye koyulmu ve imdi

ye kadar lkenin ulalmaz olan blgelerine gidilmitir.

24


27/96


28/96

timi, tarm retiminden daha abuk zenginlik salamaktadr.

Kylerdeki insan gc eksiklii problemi uzun bir sre devametmedii, mal imknlar bugnk gibi zayf kald takdirde

btn abalarn tarmda toplanmasnn lkeyi bilim ve uygar

lk yolunda geciktireceine Trkler inanmaktadrlar.

Trk hkmeti bu inan iinde, dikkatlerini ekonomik

ilerlemenin baka alanlarna da yneltmitir. Tarm iin gs

terilen abalann benzerleri, yine ayn ruh iinde, ticarete de

gsterilmeye balanmtr. Bu alanda, Ankara, Rumlarn, Er

menilerin ve dier yabanc i adamlarnn lkeden ayrlmalar ile meydana gelen byk bir problemle karlamtr. Bu

unsurlar, eski Osmanl tezghnn zgs iinde ticaretin at

klarn tekil.edip ekonomik dokuyu gerekletiriyorlard.

lkenin balca i unsurlar gitmilerdi. Zengin tccarlar ser

mayelerini ya gtrmler, ya kaybetmilerdi. Fabrikalar ha

rabeye dnm, kalifiye iilik yok olmutu. Bu alanda Tr

kiye 'de byk bir kmmserlik hkm srmekteydi. Sanayinin

yeniden ayaa kaldrlmas ve nekahat devresinde zararl etkilere kar korunmas gerekiyordu. Kaynaklan olmayan h

kmet tarafndan beslenmesi ve i adam deil fakat asker olan

yneticiler tarafndan altnlmas gerekiyordu. Bu ynetici

ler, yabanc sermayeye srt evirerek kendilerini daha g bir

duruma da sokmulard. Kapitlasyonlarn zararlanm bildik

leri iin bu sistemi ortadan kaldrmlar, Batl imtiyaz ve his

se sahiplerine uzun sre ba emi olduklann hatrlayarak,

ileri srdkleri sert artlarla Trkiye'ye yatnm yapmak niyetinde olan yabanc sermaye sahiplerini rktmler ve bunla

rn cesaretini krmlard. Ankara hkmeti, mill fakirlie, ye

ni kazand ekonomik ve mal bamszl kurban vermeyi

tercih etmektedir.

26


29/96

Bu politika Trkiye'nin ekonomik gelimesini geciktirmi

olmakla beraber, cumhuriyetin ilk yllarnda hi de aklszcabir hareket olmamtr. Bu politika yalnz ulusu yabanclara

bal olmaktan darya kar sorumluluklardan ve borlardan,

yabanc hisse sataplerinin mdahalesinden kurtarmakla kalma

m; ayn zamanda ulusal bir kendine gvenme, kendi kendi

ne yeterli olma, kendi kendine yardm etme hissi de uyandr

mtr. Baarl olunduu takdirde, baka uluslarn saygsmm

kazanlaca hesaplanmtr. Bir sr handikap karsnda Tr

kiye kendini, iinde bulunduu mal glklerden kendi aba

lan ile kurtulabilirse bu onun gcn ispatlayacaktr.

ngiltere'nin mal kontrol altodaki Msr, Amerika'nn

mal kontrol altodaki ran; Milletler Cemiyeti'nin mal kont

rol altndaki baz Avrupa lkeleri ve gemite Dyunu Umu

miye daresi'rin kontrol altodaki Trkiye rnekleri gzler

nndedir. Bu kontroller madd sonular vermilerdir fakat ay

n zamanda ulusal gururu zedelemi ve -muhtemelen- ulusalmorali yitirmilerdir.

Yeni Trkiye Hkmeti birok sanayi kuruluunu tekel sis

teminde devletletirmitir. Tuz, oktandr bir devlet tekelidir.

Fakat bu tekelin gelirleri 1881 ylnda Dyunu Umumiye da

resine braklmt. Daha nce Osmanl Ttn Rejisi olan ve

Dyunu Umumiye tarafmdan kontrol edilen ttn sanayii ge

enlerde bir devlet tekeli haline getirilmitir. Kibrit ve sigara

kd retimi de bu tekele verilmitir. 'Hkmet, Uak' ta dabir eker fabrikasnn kurulmasna mali yardmda bulunmu

tur. Bundan da gelecekte eker sanayini tekeli altna almak ni

yetinde olduu anlalmaktadr. Hkmet, 1925 ylnda alkol

ile alkoll ikilerin yapm ve satn da kontrol altna almtr.

27


30/96


31/96

sistemi art olmutur. Yeni sistem Bat'daki rneklere gre ha

zrlanmtr ve devlete ylda 60 milyon Trk liras kadar fazla bir gelir salayacaktr. Meslek vergisi yerine, modern bi

imde kademeli bir gelir vergisi bu reformlar arasnda bulun

maktadr. Ayrca mkelleflerden beyanname vermeleri bilan

olarn gstermeleri istenecektir. Bylece biri maliye mfet

tileri, biri de gizli zel hesaplar iin olmak zere iki defter

tutma yolu da kapatlm olacaktr.

Dnlen dier vergiler arasnda elence rsumlar, is

tihlk vergisi, hayvan vergisi, yakt vergisi gibi tedbirler de bulunmaktadr. Halk daha fakir dmezse ve zel teebbs ku

rulular vergiler altmda fazla ezilmezlerse, yukarda belirti

len tedbirler devlet gelirlerini bir hayli artracaktr.

Bakentin Ankara'ya tanmas ile ticaret ve sanayi ma

l deil, psikolojik zararlara da uramtr. Londra ngiliz ti

careti iin neyse, stanbul da Trk ticareti iin oydu. Fakat s

tanbul, corafi durumu dolaysyla Londra'dan ok daha

nemlidir. ki denizin ve iki ktann bulutuu mkemmel bir

liman zerinde gerek ok eski gemite, gerek modern a

larda byk bir ticaret merkezi olmutur. Geri Romallarn

yapt yollar ebekesi kaybolmutur, fakat bunlarn yerini

son zamanlarda derniryollan almtr. Hatta Asya ile Avrupa'y

bir kpr ya da bir tnelle balamak da dnlmektedir. s

tanbul, ticarette olduu kadar din, kltr, sanat gibi baka

alanlarda da byk bir ehir kimliindedir.stanbul'un Trkiye iin olan nemi inkr edilemez. Dn

yann baka hibir yerinde byle bir ehir bulmak mmkn de

ildir. Onun iin de birok ulusun itahm kabartmtr. Trki

ye, Birinci Dnya Sava'ndan sonra ehri kaybetmi, fakat son-

29


32/96

ra tekrar eline geirmitir. Anadolu Sava'mn ve Lozan'n en

byk zaferlerinden biri de budur. inde gerici ve padiahceilimleri saklad iin Cumhuriyetiler stanbul'a pheyle

bakmlardr ve bakmaktadrlar. Fakat tarih kymeti ve ticar

neminden dolay onu geri istemekten de vazgememilerdir.

Daha nceki blmlerde anlattmz siyasal nedenlerden

tr Milliyeti hkmet, Hali kylan yerine Ankara'nn

sessizliini tercih etmitir. nce bir stratej ik tedbir olan bu An

kara'ya ekilme daha soma lkenin gelecei iin byk bir

siyasal anlam kazanmtr. Ankara'nn milliyetiler ve Anadolu halk zerindeki etkisinden daha nce sz etmitik. Eko

nomik durumu gzden geirirken tekrar Ankara'ya dnmek

faydal olacaktr.

Bakentin i Anadolu'nun byle sessiz bir ehrine tan

mas siyasal bakmdan hakl olsa bile, ekonomik bakmdan

phe ile karlanmak gerekir. Bir devletin siyasal bakenti

nin lkenin ekonomik hayatndan bu kadar kopmu olmas tarihte pek az grlmtr. Cumhuriyetin ilmndan iki yldan

fazla bir sre gemi olmasna ramen cumhurbakan daha -

lkenin beyni deilse bile, kalbi olan- stanbul'u ziyaret et

memitir. Bu ilgisizliin sonucu ok iyi grlmektedir.

Cumhurbakan tarafndan yz evrilen, hkmet tarafn

dan ihmal edilen ve ardarda deitirilen yneticilerin iyi i gr

memeleri sonucu, stanbul gze batar bir gerileme gstermek

tedir. nce saray ve buna bal olanlar ortadan kaybolmutur.Arkadan halife ve etrafndaki din kurumlan yok olmutur. Fe

ner Patrikhanesi kabuuna ekilmitir. Elilikler brolann-

dan bir ksmn Ankara'ya tamlardr. stanbul'un eski par

lakl yerine garip bir donukluk kmtr. Daha kts s-

30


33/96

tanbul, Meric'in batsndaki Avrupa topraklan, kaybedildii,

ksmen de Rusya ile al veri durduu iin ticaretinden olmaya balamtr.

"Anadolu'nun ortasnda plak ve ssz bir ehir olan An

kara'ya drt elle sanlm bulunan hkmet, Boazii kyla-

nndaki zenginliin fakirlie dnmesini endiesiz gzlerle

izlemektedir. stanbul'un belediye hizmetleri olduka iyi.

Tramvaylar temiz ve tarifeye gre alyorlar. Boazn iki k

ysndaki kyler arasnda ileyen vapurlar da yle. Dilenciler

sokaklarda banndnlmyorlar. Bu bakmdan, asker igalinehre zarardan ok fayda salad sylenebilir. Bir yabanc

ziyareti ehirdeki dzenli hayat karsmda gerekten ar-

maktachr.

Fakat daha derinlemesine bir inceleme insan daha dei

ik bir sonuca ulatrmaktadr. nsanlarn kt giyimleri, ifa

desiz yzleri bunlann gerekten ne durumda olduklarn gs

termektedir. flsa srklenmek istemeyen hkmet bu insan

larn kazanlanna el atmtr. Toplumun her kat, varoluunu

srdrebilmek iin etin bir mcadele iindedir. Bunun bede

lini de namuslu vatandalar demektedir. Vergiler dayanlma

yacak kadar ardr ve her vatanda da nasl vergi kanlaca-

n bilmemektedir. kntnn baka belirtileri de vardr.

Kimse yeni ev yaptrmamaktadr. Liman byk gemiler dol

durmakta, bankerler yeni mterilere kredi amaktan kork

maktadrlar" (1).stanbul'un kn anlatan byle haberler hem yerliler

den, hem de ehri ziyaret eden yabanclardan son iki yldr s-

(1) Yarbay P.G. Elgood'un' "The Bgyptian Gazette' 'te rkan bir yazsndan.

31


34/96

rekli olarak alnmaktadr. Pek ok gzlemci iin eski bakent

te durum byledir ve bu durum, byk savatan sonra Viya-na'nn kne benzetilmektedir. Son iki yl iinde stanbul'un

pek mutsuz bir durumda bulunduunun sylenmesine ramen

-az da olsa- toparlanma belirtileri grlmeye balanmtr.

te yandan ise Ankara'nm artan zenginlii ve canll,

her yandan grlmektedir. ki yl gibi ksa bir sre iindeki

gelime insan iyimserlie yneltmektedir. Bu sre iinde bi

na yapm hzla artmtr. Ekmek fabrikalar, bir un deirme

ni, bir elektrik santral, kanalizasyon ve su ebekesi yaplmtr. Stma savandan olumlu sonular alnmtr. Yeni elen

ce yerleri almaktadr. Birok elilik Ankara'ya tanmtr.

Ankara hl emekleme anda bir ehir manzaras gstermek

tedir. Fakat byme yanda olduu da gerektir. Urad de

iimde samalklar da gze arpmaktadr. Eski ile yeni bir

birlerine garip bir biimde karmaktadr. Dounun eski etki

leri ile modern Avrupa rnlerinin bir arada olduklar hemen

her yerde grlmektedir. Fakat btn bunlar bir gei kabul

etmek gerekmektedir. Her ne ise, deime ok hzldr ve ye

ni bakent her geen gn modern ekline biraz daha brn

mektedir.

Ulusal hayatn arlk merkezinin stanbul'dan Ankara'ya

kaymasnn anlam nemlidir ve belki de modern Trkiye'nin

yakn tarihinin pek ok olaym aklamaktadr. Anadolu yay

lasna ekilen nderler, stanbul'un ekonomik hayatmdan uzakkalmlar ve uzaklk iinde ok defa bilmeden uyguladklar

politika yznden lkenin ekonomik gelimesini aksatmlar

dr. Anadolu'nun iinde Avrupa'nn kulaktan kulaa fsldanan

dedikodularndan ok uzak kalmlardr. stanbul'daki elilik-

32


35/96


36/96


37/96


38/96


39/96


40/96

bteye fazla bir yk olmadan, Osmanl devletinden miras ka

lan borlarn denmesini mmkn klacaktr. Gerekten Os

manl borlar Cumhuriyet iin ar bir yktr. Fakat bu yk

de, itibar yitirmeden silkeleyip atmak mmkn deildir.

Bu blm sona erdirmeden nce biraz da Osmanl T

tn Rejisinden sz edelim. Osmanl hkmeti, 1884 ylnda

Dyunu Umumiye ile vard bir anlama gereince, Trki

ye'deki btn ttn sanayiini bir tekel halinde bu Rejiye ver

miti. Rejinin, zel ttn yetitiricileri zerindeki basks ho

nutsuzluk uyandrmt, fakat sistemin gerek Rej iye gerek Dyunu Umumiyeye ve gerekse Osmanl hazinesine faydas o ka

dar byk olmutu ki, imtiyaz 1913'ten 1925'e kadar uzatl

mt. Bu arada ttn yetitirici kylnn Cumhuriyet hk

meti zerindeki etkisi, Osmanl hkmeti zerindeki etkisin

den daha gldr. Kyllerin Rejiden nefreti, Milliyeti po

litikaclarn yabanc mdahalesine duyduklar nefretle birle

ince 1 Mart 1925'te sona eren imtiyaz yenilenmemi ve te

kelin iletilmesi bir hkmet rgtne braklmtr. Bu imtiyazn geri alnmasnn tek sebebi, Rejinin nefret edilen eski

rejimin bir kurumu olmasndan, iinde zel yabanc parma

bulunmasndan, kylleri ezmesinden ve kaldrlan kapit

lasyonlar tarafndan artk korunmamasmdan ibaret deildir.

Cumhuriyet hkmeti, ttn tekelinin gelirlerinin mill hazi

neye aktarlacan ve uzun bir sredir glk iinde bulunan

maliyenin belini dorultmasna yardm edeceini de hesaplamtr.

Bat lkelerinde, zenginlik, sanayi ve ticaretten domak

tadr. Bu, uygun bir iklim, iyi bir toprak ve yeterli gda iste

yen bir bitki gibidir. Trkiye'nin zenginlii de bir bar ve g-

38


41/96


42/96

olduka iyi bir ekilde saland takdirde yabanc yatrmla

rna cesaret verecektir. Nitekim son yl iinde bu ynde bir

hareket balamtr. Yabanc sermayeye uygulanan kstlama

lar yava yava kaldrlmakta, Ankara hkmeti kendine g

venir bir duruma geldike yatrm yapmak isteyenlere daha

ok kolaylk gstermekte ve garanti vermektedir.

Yakn zamanlara kadar Rumlarn ve Ermenilerin tekelin

de olan i bilgisini Trklerin edinmeleri iin daha uzun bir s

reye ihtiya vardr. Fakat Trklerin, gerekli teknik eitim ve

ekonomik frsat saland takdirde, gerek fizyolojik, gerekse psikolojik bakmdan, meydana gelen boluu doldurmama-

lan iin hibir sebep yoktur. lkenin her tarafnda almakta

olan tarm ve sanat okullar her geen gn Trk genlerine bu

alanlara atlmalar iin daha ok frsat yaratmaktadr. Yaban

c unsurlarn lkeden ayrlmalar ile Trklere ticaret, teknik

ve tarm alanlarnda yeni frsatlar kmtr ve bu frsatlardan

faydalanmaya da hemen koyulmulardr. Ayn teebbs kabi

liyetini ve enerjiyi gsterip gsteremeyeceklerini henz bilemiyoruz. imdilik yeni Milliyetiliin atei ile hareket etmek

tedirler. Bundan sonras, devaml savalarn ve devrimlerin ya

ratt anormal gerilimin yerine geici bir uyuukluun gelip

gelmemesine baldr.

40


43/96

O N B E N C B L M

SOSYAL VE KLTREL SORUNLAR

Trkiye'de 1919-1922 devrimi yalnz siyasal bir deii

me ve ekonomik ilerlemeye yol amakla kalmam, hzl bir

sosyal evrimi de harekete geirmitir. Bu sosyal evrim o kadar hzla ilerlemektedir ki, bunun sonularnn ne olacan

imdiden kestirmek mmkn deildir. Sosyal deime, hi

phesiz 1908-1909 "Gen Trkler" devriminden beri bala

m olan bir kaynama dneminin uzun gelimelerinin bir so

nucudur. Bu dnem iinde Bat detleri ve fikirleri Trkiye'ye

karmakark bir biimde girmitir. O sralarda lke derin bir

uykudan henz uyanmaktayd. Yeni fikirlerin Trkiye'ye gir

meleri o kadar hzl olmutur ki bunlar sindirmeye yeteri ka

dar zaman bulunamamtr. Fakat bu fikirlerle, entelektel

mayalanma da balamtr. Bu mayalanma uzun srmekle be

raber Batya kar bir savan ateim tututurmaya da yetmi

tir. Savatan sonra sosyal deimeler yzeye vurmu ve bun

larn gelimesi ok hzlanmtr.

Sosyal deimenin, devrim gereinin gerek belirtisi

olduu sylenebilir. Hkmdarlar devrilebilir, hkmetler gelip gidebilir; politika bir frtna gibi esebilir, fakat halk gn-

41


44/96


45/96

lara tannm olan imtiyazlar hi derecesine indirilmitir. Ka

dnlar yzlerinden peelerini atmlar; tramvaylarda, tiyatrolarda, sinemalarda kendileriyle erkekleri ayran perdeler kal

drlmtr. Kadnlarn peesi gibi erkekler iin de ulusal bir

serpu olan fes atlm, Douya zg selamlama detleri b

raklmtr. Trk dili Farsa ve Arapa kelimelerden temizlen

meye balanm, Osmanl ad kullanlmaz olmutur.

Devrim atei o kadar kzgnd ki, bunun alevleri arasn

da harem, ok kadnla evlenme, harem aalar sistemi gibi ger

ekten slm detleri olan eski kurumlar yok olmutu. Kutsalemanetler mzelere kaldrlm, saraylar ulusun mal yaplm

tr. Mslmanlarn tatil gn olan cuma yerine Hristiyanlann

tatili pazar kabul edilmi, Batl takvim kullanlr olmutur.

Ankara hkmetinin bu eskiyi ykc politikas Mustafa Ke

mal Paann devrim ateinin etkisi altmda devam etmektedir.

Eski rejimi hatrlatan her ey yok olmaldr. Yeni Cumhuriye

ti, Osmanl mparatorluunun geleneklerine balayan en in

ce iplik dahi kopanlmaldr. Boleviklerin Rusya'da arl ha

trlatan her grn sprp atmalar gibi, Trkiye'de de es

kiden ne kalmsa temizlenmelidir.

Fakat bir ulus yalmz ykc bir politika ile yaayamaz.

Mustafa Kemal bunun farkndadr. Onun iin de abalarnn

bir ksmm da yeni tedbirler, yeni detler getirmek faaliyetle

ri zerinde toplamtr. nce kadnn zgrl salanmtr.

Hem de badndrc bir hzla. Alkoll ikiler yasak edilmi,fakat bu deneme bir yldan fazla srdrlememi ve yasak kal-

dnlmtr. Devlet tekelleri ve devlet saniyisi zel teebbsn

yerini almaktadr. Yabanc yardm ve sermayesi reddedilmek

te, bylece yerli teebbs ve abalar -henz yeterli olmamak-

43


46/96


47/96


48/96


49/96


50/96


51/96

vard ve bunlara yirmi be bin renci devam ediyordu. Bu

kurumlarn ou bugn Trkiye Cumhuriyeti snrlar dnda kalmlardr.

Bu yabanc okullarn yaylmas ve etkisi Trkiye'de el

bette baz pheler uyandrmtr. Kapitlasyonlar sistemi bu

okullarn programlarna her trl Trk mdahale ve kontro

ln nlediinden Osmanl hkmeti bunlarn etkisini azalt

mak iin benzeri Trk okullar amak zorunda kalmt. Trk

hkmeti 1914'te kapitlasyonlar kaldrd zaman btn

Fransz okullarm da kapatm, bylece Fransz etkisi azalma

ya yz tutmutu. 1918'de Mttefiklerin zaferi kazanmalar

zerine aym akbete Alman okullar uramtr. Fakat Alman

etkisi tam kaybolmamta. Bugn Trkiye'nin teknik okulla

rnn ounda Alman uzmanlar ders vermektedirler. ou

Trkiye'deki Rum ve Ermeni aznlklarna hizmet eden Ame

rikan misyoner okullar, Hristiyan unsurlarn lkeden kma

lar ve karlmalar zerine faaliyetlerini tatil etmek zorundakalmlardr. Geride kalan Amerikan okullar da yalnz lik

eitim yapmak zorunda braklrmlarckr.

Yabanc eitim kurumlarnn Trkiye'de faaliyetlerini de

vam ettirmeleri ortaya nemli bir sorun karmtr ve resm

makamlar bu sorunu zmlemenin ok g olduunu kabul

etmektedirler. Amerikan ve Avrupa kurumlannm salad

eitimin kymeti takdir edilmektedir ve pek ok yksek dere

celi devlet memuru oullarn ve kzlarn bu okullara gndermilerdir. Valilerin ou yabanc okullar himayeleri altna al

mlardr. Enver Paa yeenini, smet Paa kardeini stanbul,

ve znir'deki Amerikan kolejlerine gndermilerdir. Lozan

Antlamas'nda bu yabanc eitim kuramlarndan hi sz edil-

49


52/96


53/96

nimle yeni bir atilim yapmlardr. Milliyetiler eitime byk

bir nem vermektedirler. Bunun sebebi de eitimi yalnz ulusu birletirici deil, fakat aym zamanda ulusun kalknmasnda

da nemli bir etken olarak grmeleridir. Bunun sonucu olarak,

hkmet en byk dikkatim eitim konusuna yneltmitir.

Mustafa Kemal ve arkadalar, bu alanda, Trkiye'yi bir an n

ce Bat Avrupa ve Amerika'nn ileri lkeleri seviyesine yk

seltmeye almakta, bunun yolunu hazrlamaktadrlar.

Yeni Trkiye'nin eitim sistemi incelenirken ister istemez

kadnn durumu konusu da ortaya kmaktadr. Kadnn durumu, sosyal ilerlemenin en iyi lsdr. "Bir ulusun karakte

ri, kadnlarnn durumu ile llr" denmitir. Baka Msl

man lkelerle beraber Trkiye de kadn kk grmekle de

vaml olarak sulandrlmtr. Genel olarak, bu hcumlar mak

satl olmakla beraber, Batl gz ile az ok hakldr. Bu konu

hibir zaman tarafsz bir biimde incelenmemitir ve Bat l

lerinin, Batl olmayan toplumlara uygulanamayaca d

nlmemitir (1).

Kadnn durumu bakmndan bir ulusu Bat lleri ile

tartacaksak, diyebiliriz ki Trkiye, Bat llerine hzla yak

lamaktadr. ok kadnla evlenmek yeni yasaklanmtr. Fa

kat iyi yetimi Trkler arasnda ok kadnla evlenmek ok

tan braklm bir dettir. Kylerde ise kadn en iyi yardmc

dr. Trk kyl erkei, birden fazla kadn ald zaman onla

r daima erefli bir durumda tutmu, nikh kydrm, ekono-

(1) Batl gzlemcilerin ou, evli bir Mslman radnn, Batdaki hemcinslerinden daha ok hakka sahip olduundan habersizdir. slm, kadna mallar zerinde tam hak tanmtr. Batl kadn bu haklan ancak yakn bir gemiteelde edebilmitir.

51


54/96


55/96

zlay'da grev almlar, cepheye giden erkeklerden boalan yer

leri doldurmulard. Hatta aralarnda sava alanlarnda grev yapanlar da bulunmutur. Sosyal hizmetlerin bir ksm yeni tip bir

Trk kadm tarafndan grlr olmutu. Bunun sonucunda er-

kek-kadm ilikileri hzla deimeye balam, kadnlar geir

dikleri denemelerde kabiliyetlerini ortaya koymulard. Bu sa

va artlan altnda, kadnn kapal ve emir altnda yaama du

rumu, hi deilse st ve orta snflarda, ortadan kalkmtr. Ky

lerde ise kadn tarlalarda her zaman erkein yardmcs olmu

tur ve oralarda durumda bir deiiklik sz konusu deildir.Gen kzlar okumaya can atmaktadr ve yerli ya da ya

banc btn kz okullan doludur. niversite, Trk kadnna ka-

plann amtr ve ilk defa erkekler ve kzlar bir arada oku

maktadrlar. Her yl yeni retmenler, doktorlar ve hukuku

lar kmaktadr. Kadnlar artk yazarak, konferanslar vererek,

siyasi mitingler dzenleyerek seslerim duyurmaktadrlar. ni

versite mezunu ilk Trk kadn olan Halide Hanm (Halide

Edip Advar) bir yazar olarak, konumalan ve siyasal faali

yetleri ile etkisini btn Trkiye'de hissettirmi, hatta Musta

fa Kemal Paann yardmcs olmutur. Halide Hanm' rnek

alan Trk kadmlan durumlanm dzeltmek, etkilerini hisset

tirmek ve kendilerine yeni imknlar hazrlamak iin faaliye

te koyulmulardr.

Sosyal bakmdan Trk kadmlan Batllama yolunda iler

lemektedirler. Peeyi atmlardr. Arada bir grlen araf daher halde fesin akbetine urayacak, tamamen kaybolacaktr.

Artk kadmlann tiyatrolarda, sinemalarda, topluluklarda er

keklerle beraber oturmalanna izin verilmektedir. Hatta, Hris-

tiyan yabanclarla deilse bile, Trk erkekleriyle dans etme-

53


56/96


57/96


58/96


59/96

ON AL TIN CI BL M

TRKYE'NN ULUSLARARASI DURUMU

24 Temuz 1923 'te Lozan Antlamas'nm imzalanmas ile

birlikte Trkiye'nin d ilikiler tarihinde 21 Temmuz 1774 y

lnda yaplan Kk Kaynarca Antlamas ile alm olan dnem kapanmtr. Bu iki tarih arasnda geen bir buuk yzyl

lk sre iinde Yakndounun haritas tannmayacak biimde

deimitir. Bir zamanlar, birok ulusu iinde barndran b

yk bir imparatorluun bulunduu yeri artk bir dzine kadar

irili ufakl devlet doldurmutur. Bu devletlerin bir ksm bam

sz olmakla beraber halklar Yakndou'ya zg ortak tarafla

ra sahiptirler. Siyasal haritadaki bu byk deiiklik, Yakndo

u uluslar arasndaki corafya dalmlanyla kyaslandnda, iin iyz grlmektedir. Bu uluslar, 1774'e kadar yalnz

ayn blgelerde, ayn ehirlerde ve aym kylerde oturmam

lar, ayn mahalleleri aym sokaklar paylamlardr. Bu iice gir-

milik hepsinin yararna olmutur. Bu dnem iinde milliyet

ler topraklara, siyasal topluluklara gre deil, zel ekonomik

meguliyetlere ve sosyal faaliyetlere gre belirlenmiti.

Ekonomik ve sosyal bakmdan bu uluslar birbirlerinemuhta durumda bulunuyorlard. 1774 ile 1923 yllan arasn-

57


60/96

da yine bu uluslar kendilerini teker teker Bat'nn milliyeti

lik anlayna kaptrmlar ve bu fikirlerin etkisi altmda belirli topraklar zerinde birleen yeknesak topluluklar haline gel

miler ve siyasal faaliyetler bloklar olmulardr. Bu deime

iddetle, sava stne savala, katliam stne katliamla, g

stne gle olmu; her snr izgisinin deimesinde sarsn

tlar yine birbirini kovalamtr. Snrlarn durumu da kronik

bir ekilde istikrarl olmadndan Yakndou be ya da alt

kuak boyu bir barbarlk ve dehet dnemi yaamtr.

Yakndou uluslarnn srasyla giritikleri ve kurban olduklar barbarlk hareketleri Batl gzlerde bu blgenin dam

gas haline gelmitir. Bu barbarlklar o kadar irkindir ki, bun

lardan burada daha ok sz etmek bouna olur. Fakat unu da

eklemek gerekir; Bat'nn Yakndouyu bir barbarlar lkesi

olarak grmesi ve buna gre bir tutum taknmas btnyle

hissidir. Belki daha az barbarlk yapm olan Batl atalarmz,

Yakndou uluslarnn son yz elli yl boyunca iinde bulun

duklar artlarn benzerleri ile karlasalard, daha m iyi ha

reket edeceklerdi? 1923 ylnda sona eren on yl iinde Beli

ka'da, rlanda'da, Almanya'da olanlar; Trklerin, Rumlarn ve

Bulgarlarn yaptklarndan daha m hafiftir? Yakndou ulus

larnn karsna kan glklerle bat uygarl karlam

olsayd, bizler imdiye kadar oktan yklm bulunacaktk.

Siyasal haritann deimesiyle ekonomik alanda uranlan

kayplar ise, yaplan barbarlklar kadar gze arpmamak ve hislere hitap etmemekle beraber, ok daha ciddi bir sorun idi. Da

ha nceki blmlerde bu sorunlardan sz ettiimiz iin imdi

Trkiye'nin, 1923'te Lozan Antlamas'nn imzalanmasmdan

soma uluslararas alanda kendisini nasl bulduuna gz atalm.

58


61/96


62/96

rlebilirdi? Problem, tam bir kesinlikle zmlenemeyecek

kadar karkt. Bu blmede bazlar hisselerine dendenfazlasn almlar (Srplar ve Romenler), bazlar da az ile ye

tinmek zorunda kalmlardr (Bulgarlar ve Ermeniler). Fakat

nemli olan, u ya da bu parann, hakl ya da haksz olarak

una ya da buna verilmi olmas deil, aldatlm olduklarna

inanan uluslarn durumu deitirmeyi artk dnmez olma

lardr. Bulglarlar, 1918 'de ikinci kere kaybettikten soma Ma

kedonya'dan mitlerini kesmilerdir. 16 Mart 1921 'de Sovyet

hkmetinin, Trkiye'nin Kars'taki egemenliini tanmasn

dan sonra Ermeniler, Erzurum ve Van' elde etme mitlerini

yitirmilerdir. Yunanllar, 1922 frtnasndan soma zmir ve s

tanbul zerindeki emellerinden vazgemilerdir. Bu tutum

yalnz yenilen devletlerin deil, herkesin yararna olmutur.

Gemie bu ekilde srt evirmek, son yz elli yldan beri s

ren mcadelenin ve bunun sebep olduu ekonomik kaypla

rn giderilmesi ve 'herkesin kendi evine bir ekidzen verebilmesi' iin gerekli enerjileri serbest brakmtr. Bunlarn

hepsinden nemlisi, Trklerin Yunanllara kar kazandklar

byk askeri zaferden soma, Milli Misak'm dnda brakl

m olan topraklan yeniden ele geirmek hevesine kaplma

m olmalandr.

Mustafa Kemal Paa ve arkadalan, Milli Misak'ta, 30

Ekim 1918 Mtarekesi ile tespit edilmi olan hattn gneyin

de bulunan, halknn ounluu Arap olan eski Osmanl Asya vilayetleri ve Avrupa'da Meri nelrinin batsmda kalan es

ki Avrupa topraklan zerindeki Trk iddialanndan vazgemi

lerdir. Bylece Trkiye, yakn gemite ilerlemesine ayak ba

olan ve stelik kendisini felaketten felakete srkleyen iki

60


63/96

ykten kurtulmutur. Buna karlk, Milli Misak' hazrlayan

lar Arap olmayan Mslmanlarn oturduu btn eski Osmanl topraklan zerinde hak iddiasmda bulunmaya devam et

milerdir. Bu formlle balangta Krtlerin oturduklan b

tn blgeler de Trkiye snrlan iinde tutulmak istenmitir.

"Gen Trkler"in 1908-1918 yllan arasnda Arnavutlan ve

Araplan Trkletirmek teebbslerinin kt sonu vermesin

den soma daha etin bir rk olan Krtlere ayn politikay uy

gulamak baard olacak mdr? 1925 Krt isyanndan ve n

giltere ile olan, Krtlere dayanan Musul sorunundan yeni Tr-kiye'nin nderleri, gemiin olaylarna da bakarak, ders ala

cak mdr?

Krtlerin yaadklar blge dnda, Lozan Konferan

smda tespit edilmi olan Trkiye snrlan bir devamllk ve

eski Osmanl snrlan ile kyaslandnda istikrar gstermek

tedir. Bununla beraber Trkiye'nin uluslararas ilikilerinde

toprak iddialan basite indirgenemeyecek kadar gelecek iin

nemli olan iki sorun vardr. Bunlarn birincisi henz zm

lenmemi Boazlar sorunudur ve Trkiye ile Rusya'nn gele

cekteki ilikileri buna baldr. kinci sorun, halifeliin kald-

nlmasmm slam dnyasnda yaratm olduu tepkidir. Bu iki

soruna daha soma deinmek zere Krt sorununa dnelim.

Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde kalan Trk olmayan

unsurlar arasnda en nemli grubu Krtler tekil etmektedir.

Bunlar bir milyon dolaylanndadr. lkedeki Krt unsurunokumas yoktur ve hibir Mltre sahip deildir. Saylan pek

az olan okumular ise ehirlerde oturmaktadr. Krtler Trk

yneticilerinin dilini konumamaktaydlar. Dilleri Farsa'nn

bir lehesini andrmaktadr. Aralarnda kuvvetli rzgrlar es-

61


64/96

tii zaman, Rumlar, Ermeniler, Araplar gibi, Osmanl mpa

ratorluumun Krt unsurlar da bu rzgrlardan esinlenmilerdir. Fakat onlarnki dank bir milliyetilik olmutur. Bir

lik ve rgtlenme olmay, okumu nderlerin yalnz mahal

li eyhlerden ibaret olmas; dalarn topluluklar birbirlerin

den tamamen ayrm bulunmas Krtlerin airetleri dna ta

p, baka blgelerde grlen milliyetilik akmlarnn idde

tinde bir akma kendilerini kaptrmalarn nlemitir. Byk

Sava'tan soma Krtler belirli olmayan bir milliyetilik his

sine kaplmlardr.Bunun kkleri belki de 1834 ymda Krtler arasndaki

kprdanmalarn Reit Paa tarafndan iddetle bastrlmasna,

daha soma sultanlarn izledikleri politikaya kadar gitmekte

dir. Bu politikann sonradan Sultan Hamit tarafmdan deiti

rilmesine ve Ermenilere kar kullanlmak zere Krtlerle

dostluk kurmasna ramen, Krtlerin tutumunda byk dei

iklik meydana gelmemitir. 1920 tarihindeki Sevr Antlama

snda Krtlerin bu hislerine cevap verilmek istenmi ve on

lara ulusal zerklik ve bamszlk vaat edilmitir. Fakat ant

lamann yrrle konmamas, Krtlerin emellerini gerek

letirmelerini nlemi ve yaplan vaatler de Lozan Antlama

s'nda tekrarlanmamtr.

Krtler her ilkel ulus gibi anlamn derinliine renme

den girdikleri ve tam uygulamadklar bir din uruna kolayca

fanatik hale gelebilmektedirler. Halife mevcut olduu sreceKrtler rahat durmulardr. Fakat Trkiye hkmeti halifeli

i kaldrp da dine dayanmayan bir rejim getirdii zaman, din

ciler, Krtleri hkmete kar glk ekmeden kkrtabil-

milerdir.

62


65/96


66/96

rilmiti. ok sayda asker douya sevkedilmi ve hkmet

kuvvetleri karlar iinde isyam bastrmaya uramlardr. Hibir zaman demiryolu yokluu bu kadar ok hissedilmemitir.

Trk hkmeti Suriye'deki Fransz ynetiminden, Badat de

miryolunun Suriye'de kalan ksmndan asker sevkedilmesine

izin verilmesini istemitir. Fakat Franszlar, muhtemelen pek

ok Trk askerinin Musul blgesinde birikmesinden ekinen

ngilizlerin istei zerine, bu izni vermemitir. Kuvvetlerin is

yan blgesine sevkedilmesindeki glk, yolsuzluk, dik da

lar seferin ay uzamasna yol amtr.

syann balangcnda Krtler hemen her eyi ellerine ge

irmilerdi. Harput'u ele geirmiler, ok gemeden Elaz'

drmlerdi. Bunlar Dersim, Ergani, Palu, apakur izle

miti. 7 Martta Ergani ve Osmaniye tamamen yama edilmi

ti. Bundan soma da Diyarbakr'a kar bir saldrya giriilmi

ti. Diyarbakr, blgenin en nemli merkeziydi. Etraf Krtler

le evrili olmakla beraber, ehir halk Trkt ve kolordu karargh ehirde bulunuyordu. Dicle nehri kysnda bulundu

u iin Diyarbakr btn tarih boyunca nemli rol oynamt.

Dounun balca kervan yollan zerindeydi. Bunun iin eyh

Sait bir an nce ehri ele geirmek istiyordu. 7 Martta ehir

nnde etin bir arpma olmu ve isyanclar ehre girmeye

balamlard. Fakat Mardin'den yola kan bir svari birlii

nin zamannda gelmesi zerine asiler ehirden dan atlm

ve panik iinde dalmlard. Bu arpma isyan hareketinindnm noktasm tekil etmitir. Krtlerin ar kayplara u-

ramalan, nemli nderlerinin arpmalarda lmeleri ve bl

geye daha ok hkmet kuwetlerinin gnderilmesi sonunda

asilerin elinde bulunan vilyetler teker teker kurtanlmt.

64


67/96

Bu gelimelerden soma, Krtlerin teslim olmaktan ba

ka yapacak bireyleri kalmamt. nderlerinin bir ksm yakalanm ve cezalandrlmt. En son yakalanan da eyh Sa

it olmutur. Dalara kam olan eyh Sait ele geirildikten

soma Ankara'ya gtrlm ve yaplan yarglamas sonunda

vatana ihanet suundan aslmtr. Nisan aymda tam olarak

bastrlm olan Krt isyan lkede derin ve nemli etkiler

yapmtr.

Her eyden nce vatanseverlik hisleri yeniden kabarm

ve herkes cumhuriyeti korumak iin birlemitir. Bir i savakarsnda, devletin tehlikede olduunu gren btn milliyet

iler hkmetin etrafnda toplanmlar, yabanc istils gnle

rinde yapm olduklar gibi onu desteklemilerdir. Zamamn

babakan isyan bastrmaktaki abalarnda herkesin destei

ni grmtr. Hatta muhalefet partisinin lideri olan Kzm Ka-

rabekir Paa, babakana gvenini aka bildirmitir. Bu olay,

Trkiye Cumhuriyetine yeni bir g ve gven kazandrmtr.syann ikinci bir sonucu da gsterilen honutlua ra

men Ankara hkmetinin yeniden kurulmas olmutur. Ba

bakan Fethi Bey ayaklanmaya byk nem vermi ve bastr

mak iin ok etkili tedbirler almt. 23 ubatta Mecliste yap

t uzun bir konumada ayaklanmann nedenlerini aklam,

nasl gelitiini anlatm ve hkmetinin ald tedbirleri s

ralamt. smet Paa ve Kzm Karabekir Paa tarafndan des

teklenen konumasnn sonuna doru Fethi Bey bir kanun teklifinde de bulunmutu. Buna gre, "din siyasete alet edilme

yecek, din kullanlarak, gerek yaz, gerekse szle halkn his

leri tahrik edilmeyecek" ve bunlar yapanlar en ar cezalara

arptrlacaklard. Kanun teklifi Meclisin byk bir ounlu-

65


68/96

unca kabul edilmiti. Fakat birka gn soma beklenmedik bir-

ey olmutu. Halk Partisinin btn gece sren bir toplants

nda sinirler son derece gerilmi, tabancalar ekilmi (neyse ki,

atelenmemitir) ve 60'a kar 94 oyla belirtilen gvensizlik

zerine Fethi Bey sabahn saat nde istifasm vermiti. G

vensizliin nedeni de, Krt isyanm bastrmak iin yeterli ted

birler almamasyd. Fethi Beyden daha iddetli tedbirler iste

yenler arasnda aslen Krt olanlar da vard ve bunlar Musta

fa Kemal'e son derece balydlar. Fethi Beyden soma baba

kanla tekrar smet Paa getirilmi ve hkmette genel bir deiiklik yaplmtr.

Bu an deiiklik, Ankara'y daha sk bir asker kontrol al

tna sokmutur. Derhal tedbirlerin alnmasna giriilmi, Dou

ya seksen bin kadar asker gnderilerek dalm olan isyanc

lar tamamen ezilmilerdir. lkedeki honutsuzluu tahrik eden

lerin bamda bulunduu ileri srlen stanbul basm bask alt

na alnm, stanbul'da ve baka yerlerde ondan fazla gazete ka

patlmtr. Camilerde cumhuriyete sadakati sarsacak vaazlaryasaklanm, byk ehirlerde stikll Mahkemeleri yemden

kurulmutur. Krt isyamnm bastrlmasndan birka ay soma, -

haziranda,- stikll Mahkemeleri Dou vilyetlerindeki btn

tekkelerin kapatlmasn emretmitir. Bu tekkeler entrikaclk ve

hurafelere yataklk etmekle sulandmlmlardr. Btn eyhler

yerlerinden atlm, btn din unvanlar kaldrlm ve bylece

Trkiye'deki bir din kurum daha ortadan kalkmtr.Krt isyanmm nemi, hemen sebep olduu siyasal sonu

larda deil, fakat Trkiye'de hl honut olmayan bir zmre

nin bulunduunu gstermesindedir. Byle bir patlama, ister

yzeyde, ister derinde olsun, kronik bir durumun belirtisidir.

66


69/96

Bu, ok hzl giriilmi bir siyasal devrimin tepkisidir. G

ven iinde, olmas isteniyorsa, ilerleme, yava olmaldr. ok

hzl bir gelime ise hemen kar gleri harekete geirmektedir. Bir biyoloji uzman fazla bymenin lm olduunu sy

lemitir. Mhendis, hz ne kadar artarsa direncin de o kadar ok

olacan aklamtr. Siyaset felsefesi de ok hzl bir evri

min devrim demek olduunu anlatmtr. Yzyllar boyunca

yerlemi bir rejimi devirip bunun yerine geen her yeni rejim,

meydana gelen oku karlamak iin harekete geen glerin

siyasal dzeni kantrmasma muhakkak yol aar. Burada, genTrkiye Cumhuriyetinin tarihinde de kar koyan ya da gerici

olan glerin kanlmaz muhalefetini gryoruz. Bu muhale

fet yalnz sultanla kar rejime deil, ayn zamanda dine kar

olan rejime de kardr. Eski Osmanl dzeninin en tutmu

kurumlarn birbiri pei sra deviren ve paralayan milliyeti

lik fanatizmini affetmeyecek olanlarn er ge protesto sesleri

ni ykseltmelerini, mantk d bir tutuculuun ilerleme hare

ketini durdurmaya teebbs etmesini beklemek gerekir. Bumuhalefet ksmen basmda grlm fakat abuk susturulmu

tur. Yemden yana grnp de gnllerinde eskiye bal olan

larn muhalefeti de bastrlmtr. Fakat muhalefet, zeri klle

rtlm, bir kvlcm gibi iin iin yanmaktadr.

Bunlar arasnda balarn ilk kaldranlar Krt aristokra

sisi olmutur.

Tutumun ikinci bir bedeli 1925 Aralk ayndaki bir ma

hall ayaklanma ile denmitir. Grnte bu ayaklanmann

sebebi giyimde yaplan reformdur. Allm kyafetin, zel

likle fesin deitirilmesi o kadar an olmutur ki, buna kar

bir muhalefet kendini gstermekte gecikmemitin Erzurum

67


70/96

dolaylannda ve Kuzeydou Anadolu'da ayaklananlar duvar

lara "Hristiyan apkas" aleyhinde bildiriler asarak, kendilerine bir yarar olmadn sandklar reformlar protesto etmi

lerdir. Ayaklanma olur olmaz, eski isyan hatrlayan hkmet

zaman kaybetmeden harekete gemi; Sivas, Erzurum, ve Ma-

ra'ta asker mahkemeler hemen faaliyete koyulmutur. Ha-

midiye kruvazr Rize nlerine gnderilmi, yzlerce kii tu

tuklanmtr.

Trkiye Byk Millet Meclisinin bir yesi, Byk Savaile 1919-1922 Trk-Yunan Sava'mnnlkumandanlanndan

olan Nurettin Paa, apka reformuna kar koyduu iin ayak

lanma gnlerinde Mecliste iddetli saldrlara uram; apka

aleyhinde syledii szler bir kar devrimi tahrik olarak ni

telendirilmi ve bir tarikat ile ilikisi olduu da hatrlanarak

parlamentodan atlmtr.

68


71/96

O N Y E D t N C B L M

MUSUL SORUNU

Halknn ou Krt olan eski Osmanl vilyeti Musul, B

yk Sava srasnda ingiliz Ordusu tarafndan igal edilmi ve

daha soma da ngiliz mandas altma giren Irak Krallna balanmtr.

Mustafa Kemal Paa ve devrimci arkadalar Cumhuri

yeti Fransz devrimcilerinin gz ile grmektedirler: Cumhu

riyet bir btndr ve blnemez. Bunun iin 1925 ylnda Do

u vilyetlerinde patlak veren Krt isyan karsndaki tutum-

lan, 1793 ylnda Fransa'nn La Vende vilyetinde kan ayak

lanma karsmda Fransz Cumhuriyetilerinin gsterdikleri

tepkinin aym olmutur. Krt isyam, Bat biimi bir birletirme ve standardizasyon politikasna kar giriilmi baarsz

bir protesto hareketi olmutur. syandan soma, blgenin Trk-

letirilmesi iine daha drt elle sannlmtr. Ankara yneti

cilerinin politikas kuzey Krtlerini Trkletirmektir ve bunun

iin de her trl araca bavurmaya kararldrlar. Bu politika

nn sonuca ulamasnn son derece g olduuna da inanmak

tadrlar. Bunun nedeni de komu lkelerde baka bir bayrak

altmda, baka bir rejim iinde yaayan, milliyetilik konusun-

69


72/96

da bask altnda tutulan deil de cesaretlendirilen Krtlerin bu

lunmasdr. ngilizler Musul'u igal ettikleri andan itibaren

Krt milliyetiliim tevike koyulmulardr, ingilizlerin bu politikas, Badat'ta ngiliz mandas altnda kurulmu olan I-

rak'm Arap hkmeti tarafndan da kabul edilmitir. Irak

Araplar, Musul Krtlerini Araplatrmaya giriecek kadar

gl deillerdir; olsalar bile manda ynetimi byle bir hare

kete izin vermeyecektir. ngilizlerin Gney Krtleri iin izle

dikleri politika, onlara, geni bir siyasal bnye iinde ulusal

zerklik vermektir. Trkler, mgiltere'nin Musul'u kendi ya

ran iin deil, fakat Trk topraklarna kar bir hareket ss

olarak kullanmak amac ile Irak'a balamay istediine ken

dilerini inandrmlardr. Trklere gre, ngilizlerin Gney

Krtlerine zerklik vermeleri Krtlere olan sevgilerinden de

il, fakat Kuzey Krtlerinin yam banda bir rnek bulundu

rup onlan Trk hkmetine kar kkrtmak iindir.

Buna karlk, ngilizler de kendi ynlerinden yanl bir

anlamann iine dmlerdir. Pek ok ngiliz gzlemcisi,Trkiye'nin Musul politikasnn bir saldn amac deil, fakat

i refah amac tadn grememilerdir. ngiltere'de yaygm

olan bir kamya gre, Trkiye Musul'u, Badat ve Basra'y ele

geirmek iin bir srama tahtas olarak kullanmak zere is

temektedir. Musul'un, Mezopotamya'nn geri kalan ksmla-

nna hkim durumda olmas bu gr kuvvetlendirmektedir.

ngilizlerin, Musul'un politik durumundan faydalanarak Tr

kiye Cunmuriyetinin Dou vilyetlerini kontrol altna almak

istedikleri yolundaki Trk iddialan ne kadar tartma gtrr

se, Trkler iin ngilizlerin ileri srdkleri iddialar da o kadar

temelsizdir. Trklerin Musul sorunu karsndaki tutumlan

70


73/96

daha ok bir savunma tutumudur. Fakat bu, Krtlere kar uy

gulanan politikann savunmas olduundan, ngilterenin Trkisteklerini karlamas, daha g bir hale gelmitir.

Trklerle ngilizlerin Krtler karsmda uyguladklar po

litikalar arasndaki eliki Musul sorununun esasm tekil etmek

tedir. Fakat bu sorunda baka unsurlar da rol oynamaktadr.

Trkler, Musul ehrinin ngiliz kuvvetleri tarafndan 30

Ekim 1918 Mondros Mtarekesi'nden soma igal edilmi ol

duunu ve bundan tr Trkiye'den gayri meru bir ekilde

koparldn iddia etmektedirler. Bu iddia, vilyetin bir ks

m iin doru deildir. Mtareke anlamasnda tesbit edilen

snrn, daha soma bir bar antlamas ile tesbit edilecek s

nrn ayn olmas ve ngilizlerin buna uymas konusunda bir

hkm yoktur. ngilizler ayrca, Musul ehri halknn btny

le Arap, ehir dndaki halkn da Krt olduunu, bu bakm

dan Trkiye ile bir ilgisi bulunmadn ileri srmektedirler.

Trklerin, Musul vilyeti zerindeki hak iddialarnn temeli olarak gsterilen baka bir unsur da, vilyetin Mill Mi-

sak'ta Trkiye snrlan iine alnm olmasdr. Mill Misak'ta

bu blgede yaayanlann Arap olmayan eski Osmanl msl-

man tebaas olduklan ileri srlmtr. ehrin karakteri Arap

olmakla beraber, vilyetin geri kalan blgelerinde halkn o

unluunu, Krtlerin tekil etmesi bu iddiaya dayanak olmak

tadr. imdi, Mill Misak'm her maddesi Kemalistlerin gzn

de kutsallamtr. Mill Misak'ta belirtilmi her istei yerinegetirmek, bir mucize gibi kazanlan zaferin sembol olarak g

rlmektedir. Bu istekleri yerine getirmek, ayrca Kemalistler

iin bir politika slogan olmutur. nk 1919 'da ie baladk

lar zaman ortaya attklan program madde madde uygulama-

71


74/96


75/96

lannda petrol kuyularnn bulunmas, iki tarafn politikasn,

ok defa sanld gibi, fazla etkilememitir. Blgede petroln bulunduu bir gerektir, fakat bu zenginlik derecesi o ta

rihte kesin olarak bilinmemektedir. Gney ran'daki zengin

petrol kaynaklar bir ngiliz irketi olan Anglo-Persian tara

fndan iletildiinden ve ngiliz donanmas da buradan ikmal

yaptndan, Musul gibi denizlerden ok ierlerde bulunan

zengin olmayan bir petrol blgesi ngiltere'nin Ortadou po

litikasn etkileyen en nemli etkenlerden biri deildir (1).

Lozan Bar Konferans'nda, Musul sorunu konusundakiTrk ve ngiliz grlerinin uzlaamayaca ksa srede ortaya

kmt. Bunun zerine, iki tarafn da rzas alnarak, Lozan Ba

r Anlamas'mn nc maddesine u fkra eklenmiti:

"Trkiye ile Irak arasndaki smr, (antlamann yrrl

e girmesinden soma) dokuz ay iinde Trkiye ve ngiltere

arasnda varlacak dostane bir anlama ile tesbit edilecektir.

ki hkmetin bu konuda belirtilen sre iinde, bir anlamaya varmamalar halinde konu Milletler Cemiyeti Konseyi

ne gtrlecektir.

Trk ve ngiliz hkmetleri, smr konusunda bir anla

maya vanlmcaya kadar, bugnk toprak durumlannda bir de

iiklik iin asker harekta girimemeyi taahht ederler."

Anlamazln bundan somaki akm bu metnin ve smet

Paa ile Lord Curzon arasndaki grmelerin tutanaklarnn

ne ekilde yorumlandna bal kalmtr. Bu grmelerdeayrca, sorunu zmek iin ikili grmelerin usul de tesbit

edilmiti.

(1) Ortadounun bu kitap yazldktan sonraki tarihi, Musul petrollerinin aslnda sz konusu olan en byk kan temsil ettiini fazlasyla ortaya koyacaktr.

73


76/96

Bu grmelerin ilki 19 Mays ile 9 Haziran 1924 tarihle

ri arasnda stanbul'da yaplmtr. Bu grmelerde de iki ta

rafn grlerinin hl Lozan'daki kadar birbirlerinden uzak bu

lunduklar ortaya kmtr. Dokuz aylk sre dolduktan soma

da konu kararlatrld gibi Milletler Cemiyetine gtrlm

tr. Milletler Cemiyeti Konseyi, bir karar vermeden nce, ta

raflarn asker bir harekt ile bozmamay taahht ettikleri sta

tkonun ne olduunu renme iine girimitir. Dicle ile ran

arasndaki blgenin etin coraf durumu ve aradan bir hayli

zaman gemi olmasndan tr, yeler statkonun ne olduuhakknda ayr ayr grlere saplanmlar ve aralarnda anlaa

mamlard. ki taraf arasndaki fiil snr iin her kafadan bir s-

es kmaktayd. ngiliz ileri mevzilerinin tesinde bir "no man's

land" bulunuyordu ve ingilizler bu blgeyi igal etmek niyetin

de olmadklarn iln ederken, Trklerin de bu topraklara gir

meye haklan olmadm ileri sryorlard. Bir rastlant eseri bu

blge baz Hristiyan topluluklarnn yaad yer olmutu. Bu

Hristiyan topluluklar Byk Sava srasmda Trkiye'den kapIrak' a snmlar, ortalk yatmca da buralara gelip yerlemi

lerdi. Trklerin bu blgeye tekrar dayanmalan zerine Hristi-

yanlar yine Irak'a doru kamlar, bu sefer de ngilizler araya

girmilerdi. Musul snrndaki durum, 1922'de anakkale'deki

durumdan farkszd. ngiliz ve Trk kuvvetleri bir atmanm

eiine gelmilerdi. Durumun gerginlii ancak Milletler Cemi-

yeti'nin mdahalesi ile giderilmi ve 29 Ekim 1924'te alman

bir kararla fiil snr durumu, ilerde vanlacak bir anlamaya za

rar vermeyecek bir ekilde tesbit edilmitir. Milletler Cemiye

ti Konseyi bu karan Brksel'de toplanarak vermi olduu iin,

o gnk fiil smra da "Brksel Hatt" ad verilmitir.

74


77/96

Konsey bundan sonra yerinde bir inceleme yapacak ve ra

por hazrlayp tavsiyelerde bulunacak bir komisyon tayin et

mitir. Komisyon biri Macar (nl corafyac Kont Teleki), bi

ri Belikal ve biri de sveli yeden meydana gelmiti. Bun

lar, Byk Sava'ta biri Trkiye'nin, br ngiltere'nin mt

tefiki olmu; ncs de tarafsz kalm ve kk lkeyi

temsilediyorlard. Tarafsz sve'in temsilcisi Wirsen, komis

yonun bakanyd.

Komisyon, yerinde yapt uzun bir incelemeden soma1925 Temmuzunda raporunu Konseye vermiti. Tavsiye edil

diine gre, Musul iin Trkiye'ye ya da Irak'a balanmak

gibi sadece iki k dnlyorsa, Trkiye'ye balanmas

ok daha iyi olacakt. nk Trkiye'de daha istikrarl ve g

l bir hkmet bulunuyordu ve yabanc unsurlarla meskn bu

uzak blgeyi Irak hkmetinden daha iyi ynetebilecekti.

Komisyonun bu tavsiyeye gre karar vermesi gerekiyordu.

nk 1922 Ekiminde imzalanm olan ngiliz-Irak Antlamasna gre, manda ynetimi en ge 1928 ylnda sona ere

cekti. Bamsz Trkiye'nin, bamsz bir Irak'tan daha iyi

bir ynetici olaca dnlyordu. Fakat manda altndaki bir

Irak, manda anlamas yirmi be yl daha uzatld takdirde,

Musul iin ok daha uygun olacakt. Komisyon, nc bir

k olarak da blgenin Trkiye ve Irak arasnda taksimini tav

siye etmiti.

ngiliz hkmeti Konseyin kararlarna uymaya sz ver

miti. ngiltere'nin manday uzatmaya karar verdii ortaya

knca; Trkiye Milletler Cemiyeti Konseyinin kararlarnn,

Lozan antlamasna gre, balayc olamayacan, sadece

tavsiye olarak kalacam ileri srmtr. Bu arada iki taraf bir-

75


78/96

birlerini, Brksel Hatt 'nm kuzeyinde ve gneyindeki halka

gzda vermekle sulamaya koyulmulard. Bu artlar altnda, Konsey, iki tedbir almak zorunda kalmtr. Lozan Antla-

mas'nda belirtildii gibi, kesin bir karar iin konu, Uluslara

ras Adalet Divan'na havale edilmi ve karlkl ngiliz ve

Trk sulamalarn yerinde soruturmak iin de nl Eston-

yal General Laidoner'i Musul'a gndermitir.

General Laidoner'in Brksel Hatt'mn kuzeyinde soru

turma yapmasna izin vermeyen Trkler, Adalet Divannn

kararn tanmayacaklarn bildirmiler, Trk grnn sa

vunmas iin bir temsilci gndermemilerdir. Adalet Divan,

1925 Kasm aynda ngiltere'nin grn dinledikten soma

-tavsiye mahiyetinde olarak- Milletler Meclisi Konseyinin,

Lozan Antlamas'mn nc maddesinin ikinci paragrafna

gre verecei kararn balayc bir karar olduuna hkmetmi

tir. Konseyin, Trkiye ile Irak arasndaki snr iin oy birlii

ile karar vermesi de art koulmutur. Trkiye ve ngiltere deoylamaya katlacaklar, fakat saymda bunlarn oylan dikkate

alnmayacakt.

Konsey kesin kararn vermek iin yeniden toplanmt.

Bu karar verilirken, yerinde inceleme yapm olan l komis

yonun tavsiyesinden birine uyulacak ya da bir drdnc

zm ekli bulunacakt. Tam bu srada Konsey, General Laido-

ner'den bir rapor almt. Bu rapordaki iddiaya gre, Trkler

Brksel Hatt boyundaki Hristiyan topluluklan rahatsz edipkartmaya koyulmulard. Bu rapor zerine terazinin kefesi

bir tarafa doru ar basmtr. General Laidoner raporu kar

snda, Konsey yelerinin akllarmdaki zm ekli ne olur

sa olsun, Musul'u Trkiye'ye brakmamak bir manevi sorun

76


79/96


80/96

kabul edilmekle beraber, ngiltere'nin byk bir devlet Hris-

tiyan lke Byk Savan galiplerinden biri, Trkiye'nin de

kk ve Byk Savan maluplar arasnda bulunan Ms

lman bir lke olmasnn, kararda bir pay bulunduu da ile

ri srlmektedir (1).

(1) ngiltere ve Trkiye daha sonra grme yolu ile Musul sorunu konusunda, Milletler Cemiyeti Konseyi kararma uygun bir anlamaya varmlardr.

78


81/96


82/96

"Karadeniz'in ve Boazlarn uluslararas statsne son

eklini verip bunu Karadeniz'de kys bulunan lkelerin delegelerinin katlacaklar zel bir konferansa sunarken, bu kon

feransn verecei kararlarn Trkiye'nin egemenliini ya da

Trkiye'nin ve bakenti stanbul'un gvenliim zedeleme

mesi arttr."

Sovyet Rusya, Trkiye'yi Yunanistan ve Batl devletle

re kar verdii savata -yukarda belirtilen amaca ulamak

iin- btn kalbi ile desteklemitir. ierin de Lozan'da Sov

yet heyetine bakanlk ederken byle bir hedef gdyordu.

Bu arada Trk asker zaferlerinin siyasal meyveleri Trk

milliyetilerinin grlerini deitirmelerine sebep olmutu.

Trkler, Lozan Konferansna giderlerken, Dou Trakya'nn

Gelibolu yarmadasnn ve stanbul'un tekrar tamamen Trk

egemenlii altna gireceinden emin bulunuyorlard. Bu da

Boazlarn kontrolnn de onlara braklaca ve bu kontro

l paylamak iin antlamaya bir madde konmas iin d glgelerin yapacaklar mdahalelere rahata kar koyabilecek

leri anlamna gelmekteydi.

Yeni Trkiye, eski Trkiye'nin de yapt gibi bu kont

rol sorununu gl komularn br mdahalecilerin kar

sna karan bir oyunla kendi lehine zebilecekti. Trkiye es

kiden, Boazlarn kontroln Ruslara brakmamak iin Rus

larn karsna Batl mttefiklerini karmt. Daha soma daBoazlan geici olarak ele geirmi bulunan Batllarn kar

sna Ruslan dikmiti. imdi hangi taraf devaml orta ola

rak kabul edecekti?

Boazlar sorunu ile ilgili son gelimeler ve Trklerin

80


83/96

duyduklar kran hislerinden tr terazinin kefesinin yeni

dostlarn tarafna doru ar basmas beklenebilirdi. Fakat yeni dostlar ok eski dmanlard ve aradaki dmanlk, Rusya

eve, Trkiye de evin giri holne sahip olduklar srece, her

an yeniden alevlenebilirdi. Rusya, yine o Rusya'yd. Ortodoks

Hristiyan arl elbisesini karp Sosyalist Sovyet Cumhu

riyeti kisvesine brnmt ama; yine de en yakn, en byk

ve en yabanc komuydu.

Trkler her iki biimde de Rus kltrn ekici bulma

mlardr. Kendilerini slama balayan malar zen Trk

ler iin manev liman Paris'ti; Moskova ya da Petersburg de

ildi. izdikleri rotadan da dnmeye hi niyetleri yoktu. Trk

ler, Batl devletlerle politik ve ekonomik bamszlklar iin

die di, trnaa trnak dvrlerken bile kurumlarm tama

men Bat rneklerine gre yeniden dzenliyorlard. Yahudi Si-

yonistleri gibi, Trk milliyetileri de bakalarnn dnda in

sanlar olmaktan bkmlard. Onlar da Batllara benzeyen,Bat dnyasnda yerleri olan normal bir ulus durumuna gel

mek istiyorlard ve bunu kendilerine hedef edinmilerdi. Fa

kat Trk delegasyonu Lozan'a gidip grmelere balar ba

lamaz oportnizmin yine eskisi gibi ilediini grmlerdi.

ngiliz delegeleri Lozan'a "Boazlarn hrriyeti"ne ben

zer bir eyler elde etmek azmi iinde gitmilerdi ve gerisi on

lar iin nemli deildi. Boazlarn hrriyetinden maksat, ba

ns zamannda btn devletlerin ticaret ve sava gemilerinin,sava zamannda da tarafsz lkelerin her cins gemilerinin Bo

azlardan serbeste gemeleri idi. Ban zamannda btn l

kelerin ticaret genmerimn Boazlardan serbeste gemeleri ise

1774'ten beri uygulanan bir alkanlk haline gelmiti. ngil-

81


84/96

tere, Boazlarn sava gemilerine almasn istemekle yz el

li yldan beri izledii bir politikay tersine eviriyordu. ngi

lizler, Ruslar Karadeniz'den darya brakmaktansa, Boaz

lardan geii kendi sava gemilerine de yasak etmeyi uygun

grmler ve bu politikaya drt elle sarlmlard. 1815 ile

1907 arasmda ve soma tekrar 1917'de Rusya, mgiltere'nin

dman haline geldii zaman ngilizler iin en akll politika

Ruslar Boazlardan dar karmamak, kendisi de Karade

niz'e gememekti. ngiltere'nin Karadeniz'de Rus sularnda

savamaktan elde edecei bir kazan yoktu. Fakat Rusya'mnHindistan'a giden ngiliz deniz yollarm yandan tehdit etme

si byk bir zarar olacakt. ngiliz devlet adanlan Lozan'da

politikalarm deitirirken normal gemiten ve muhtemel ge

lecekten deil, 1907-1922 yllan arasndaki anormal ve gei

ci artlardan etkilenmilerdir. Bu dnem iinde ngiltere ve

Rusya dost ve hatta mttefiktiler. Byk Avrupa Savamda bir

birlerine el uzatmak istedikleri zaman Trkiye araya girmi,

buna engel olmutu. ngiltere, Boazlan yanp gemek teebbsnde yenilgiye uramt. 1817 ile 1920 arasmda ngilte

re'nin Rusya'da "beyaz" dostlan vard. 1918 ylnda Boaz-

lann kontroln ele geirmekle bu "beyaz" dostlarn devril

mesini, nleyememise de, geciktirebilmiti.

te btn bu dnceler Lozan'da ngiliz heyetinin ge

leneksel politikaya tamamen ters bir tutuma girmelerine yol

amtr. Boazlarn her trl geminin geiine serbest olma

s iin binlerce ngiliz, Avustralya ve Yeni Zelanda askeri kan

larn dkmlerdi. Bu bedelin karl zarar olmamalyd.

Trk delegeleri ise kk bir hayal taviz vererek byk bir

kazan elde edebileceklerini fark etmekte gecikmemilerdir.

82


85/96

Bylece Trkler, toprak isteklerini elde ettikten sonra Batl

devletlerle ayr olarak bir Boazlar Konvansiyonunun mza

keresini yapmlardr.

Bu konvansiyona gre Boazlar, sava gemilerine baz

artlarla ak olacak, Boazlarn iki kysndaki blgeler as

kerden armacakt. Fakat

Türkiye III - Bir Devletin Yeniden Doğuşu - Arnold Joseph Toynbee

Documents

Transcript of Türkiye III - Bir Devletin Yeniden Doğuşu - Arnold Joseph Toynbee