Türkiye I - Bir Devletin Yeniden Doğuşu - Arnold Joseph Toynbee

8/7/2019 Trkiye I - Bir Devletin Yeniden Douu - Arnold Joseph Toynbee

1/104


2/104

Trk Devrimi iin Batda ve

Douda pek ok eser yazlmtr.

Ama bunlardan ok az gerei

anlatabilmitir. Bu pek aznarasnda evirisini sunduumuz

Trkiye - Bir Devletin Yeniden

Douu I - adl eser de

bulunmaktadr. Kitabn yazar,

nl ngiliz tarihi Arnold J.

Toynbee'dir.

Eserin stnl, bir tarihinin

bilimsel yntemiyle yazlm

olmasdr. O zaman gen birbilim adam ve iki yl

ncesine kadar Osmanl

devletine en byk dmanl

gsteren bir ulusun insan

olmasna karn; A.J.Tonybee,

gen Trkiye Cumhuriyeti

konusundaki bu bilimsel

aratrmasn yazarken (1926),

pek ok kiinin tersine,

duygulardan venyarglardan'

uzak kalmay, kk baz

yanllar bir yana braklacak

olursa, gerekleri bir bilim

adamnn nesnel gzleriyle

grmeyi bilmitir.

A.J. Tonybee, her zaman, her

lkede ve her konuda geerli

olan bilimsel bir ilkeye bal

kalmtr. Bu, 'Tarihi bilmeyen

bugn anlayamaz' ilkesidir.

Kitap, bu bakmdan, Trkiye'yi

renmek isteyen yabanclar

kadar, Trk Devrimini bilimsel

adan bilmek isteyen bizler iin

de ok yararl bir almadr.


3/104

Trk Devrimi iin Batda veDouda pek ok eser yazlmtr.

Ama bunlardan ok az gerei

anlatabilmitir. Bu pek azn j

arasnda evirisini sunduumuz

Trkiye - Bir Devletin Yeniden yDouu I - adl eser de i

bulunmaktadr. Kitabn yazar, qnl ngiliz tarihi Arnold J.[bynbee'dir. %

I e 11 s 1 1 1 1 l> l. h .

bilimsel yntemiyle yazlm Nolmasdr. O zaman gen birbilim adam ve iki ylncesine kadar Osmanl

devletine en byk dmanl gsteren bir ulusun insan

olmasna karn; A. J.Tonybee, : |gen Trkiye Cumhuriyeti g

konusundaki bu bilimsel ^

aratrmasn yazarken (1926), ,Sj

pek ok kiinin tersine,

duygulardan ve nyarglardan'uzak kalmay, kk bazyanllar bir yana braklacak

olursa, gerekleri bir bilim

adamnn nesnel gzleriyle grmeyi bilmitir.

A.J. Tonybee, her zaman, her

lkede ve her konuda geerliolan bilimsel bir ilkeye balkalmtr. Bu, 'Tarihi bilmeyenbugn anlayamaz' ilkesidir.

Kitap, bu bakmdan, Trkiye'yirenmek isteyen yabanclarkadar, Trk Devrimini bilimseladan bilmek isteyen bizler iinde ok yararl bir almadr.

Trkiye I(Bir Devletin Yeniden Douu)


4/104

T R K Y E

B ir Devle t in Yeniden Do uu

. I


5/104

Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndanhazrlanmtr.

Dizgi - Yaymlayan:Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. tLAralk 1999


6/104

A R N O L D J . T O Y N B E E

T R K Y E

B i r D e v l e t i n Y e n i d e n D o u u

I

eviren: K a s m Y a r g c

C u m h u r i y e t G A Z E T E S I N I N

OKURLARINA ARMAANIDIR.


7/104

NDEKLER

NSZ ...7

Prof. ARNOLD J. TOYNBEE ZERNE 11

YAZARIN NSZ 13

BRNC BLM

Trkiye ve Bat 15

KNC BLM

Eski Osmanl mparatorluu (1299-1774) .27

NC BLM

Batnn Etkisi (1774-1919) 43

DRDNC BLM

1908-1918 Bilanosu ve Mttefiklerin

Bar artlan 73

BENC BLM

Mustafa Kemal 91

5


8/104

NSZ

Birinci Dnya Sava Avrupa'da drt byk imparatorlu

un sonunu getirmitir: Osmanl mparatorluu, Avusturya-

Macaristan mparatorluu, Alman mparatorluu ve Rus m

paratorluu bu 'byk kymet' in kurbanlardr. Yklan bu im

paratorluklarn 'enkaz'mdan modern Batl siyasal dnce

ye uygun yeni devletler domutur. Trkiye, Almanya, Avus

turya ulusal yeknesaklklar kapsamna girmeyen toprak

larm kaybederek birer cumhuriyet olmulardr. Rusya ise

imparatorluunu koruyup topraklarm elden karmamak ba

arsn gstererek bir sosyalist cumhuriyet biimine girmi

tir. Rusya'nm yeni rejiminin ok zel bir durumu olduu iin-buna hi dokunmadan- br imparatorluun ald yeni

kimliin dnyada yaratt tepkiler incelendiinde en ok s

z edilmeye deer lkenin Trkiye olduu grlr.

Dnya iin Almanya ve Avusturya, 'Batl'dr. Batllar

iin de kendilerinden olan lkelerdir. Yzyllar boyunca ayn

inanlar tamlar, ayn kltrle yorulmular, ayn hareket

lere ve benzeri olaylara sahne olmulardr. Aralarnda at

malar meydana gelmise, bu, inan ve kltr ztlamasndandeil karlar yznden olmutur. Birinde oluan yenilik -is

ter teknik, ister ekonomik, ister ideolojik olsun- hemen b-


9/104

rnce renilmi, benimsenmi, derhal uygulanmasa bile, zi

hinlerde yer etmi ve tabii grlmeye balanmtr. Modern an ilk ve en byk siyasal hareketi olan Fransz Devrimi, Ba

t'da heyecan yaratmtr; fakat yadrganmamtr. Fransz Dev-

rimi'ni oluturan dnceler br Bat lkelerinde de ayn za

manda gelimitir. Birinci Dnya Sava sonunda Almanya ve

Avusturya imparatorluklar cumhuriyet rejimine getikleri za

man kimseyi artmamlardr. Yalnz eskinin tantanasn ya

am olanlar bir "Vah vah!" demekle yetinmilerdir.

Trk ulusu ise Osmanl mparatorluu'nun ykntsndan

bir cumhuriyetle knca dnyadaki tepkiler ok deiik ol

mutur. Modern dnyann uyulmas gereken llerini tayin

etme durumuna gelmi Batllar iin Trkler, kendilerinden ol

mayan insanlard. Dilleri onlannkine hi benzemiyordu, din

leri ayryd; ayn kltr iinden yetimemilerdi. Deiik ge

lenekleri vard. Bat llerinin dnda kalm olduklar iin

'barbar' da saylabilirlerdi. Doulu Osmanl mparatorluu'nun iinden Batl bir cumhuriyetin kmas, ite bu yz

den dnyada aknlk uyandrm ve eitli tepkilere yol a

mtr. Tepkiler; takdirden pheye ve kmsemeye, kskan

lktan gptaya kadar derece derece deimitir. Batllarn ki

mi hayret, kimi takdir, kimi phe etmi; Doulular ise, kimi

kendilerinden olann br tarafa gemesine kzm, kimi de

ayn eyi yapamamann zntsn duymutur.

Trk Devrimi iin gerek Bat'da, gerek Dou'da ok mrekkep tketilmitir. Fakat bu konuda yaynlananlarn pek az

gerekeni anlatabilmitir. Bu pek azm arasnda burada eviri

sini sunduumuz eser de bulurmaktadn. Kitabn yazan nl

ngiliz tarihisi Arnold J.Toynbee'dir. Eserin stnl, bir ta-

8


10/104

rihinin bilimsel metodu ile yazlm olmasndan geliyor. O

zaman henz gen bir adam ve iki yl ncesine kadar Os

manl Trklne en byk dmanl gsteren bir ulusa

mensup olmasna ramen, Gen Trkiye Cumhuriyeti hakkn

daki bu aratrmasn yazarken -pek ok kiinin aksine- his

lerden ve nyarglardan uzak kalmay, ufak tefek baz yanl

lar bir yana braklacak olursa, gerekleri bir bilim adamnn

tarafsz gzleri ile grmeyi bilmitir.

Kitab okurken siz de u kanya varacaksnz; Toynbee,her zaman, her lkede ve belki her konu iin geerli olan il

keye sadk kalmtr: Bu, "Tarihi bilmeyen bugn anlaya

maz" ilkesidir. Nitekim, bu aratrmasnn bir blmnde y

le demektedir:

" Siyasal deimenin srmekte olduu lkelerde, artlar,

bir taminin bunlar resmedemeyecei kadar oynaktrlar. Bu

durumda tarihinin yapabilecei en iyi ey btn ile aydn

lanm bir gzlemci olarak ve kendini mmkn olduu kadarher trl balardan syrp tarihin benzer gemi olaylarnn

verdii bilgi ve tecrbelerin projektrn gnn gelien olay

lar zerine tutmaktr."

Kitap, bu bakandan, egzotizmden syrlp gerek Trki

ye'yi renmek isteyen yabanclar kadar, hislerden arnp Trk

Devrimi'ni bilimsel adan grmek isteyen bizler iin de ya

rarldr, sanyoruz.

9


11/104

PROF. ARNOLD J.TOYNBEE ZERNE

DNYA iki kampa ayrlm, drt yl sren bir byk sa-

yatansnra bir taraf yere serilmiti. Fakat ok gemeden, l

d sanlan ve miras paylalanlardan biri, bakaldrm ve

kendisini dpedz soymaya gelenlere kafa tutmutu. Trkls, kurtuluu iin galip tarafla savaa tutumutu. Bu, btn

dnya iin aknlk uyandran bir olayd.

' Nerede bu tr bir olay olursa oraya gazetecilerin akn et

mesi dettendir. Artk Ankara, zmir, stanbul sokaklarnda,

Sakarya kylarnda dnyann drt bucandan gelmi gaze

teciler dolayordu. Bunlar arasnda, yllar sonra adlar dn

yann nl kiileri srasna girecek iki gen gazeteci de var

d: Ernest Hemingway ve Arnold J.Toynbee. Birincisi, Amerikalyd; her Amerikal gazeteci gibi Avrupa 'y hele Avrupa 'nn

br ucunu hi tanmyordu. Olaylar yalnz yzeyden gr

yor, kendini bunlarn heyecanna kaptryor; derinine inemi

yor, romancla 'heveskrlndan ' ate, kan ve gzya ede

biyat yapyordu.

1889 ylnda Londra 'da dnyaya gelen Arnold Toynbee

de bu tip ngiliz genlerindendi. Babas da tarihi olduu iin

herkesten ok tarihle doluydu ve konuya daha kkyandan

itibaren ilgi duymaya balamt. Nitekim tarih renimiyap-

11


12/104

t ve bunda o kadar baarl oldu ki, onu 1919 da Londra ni

versitesine tarih profesr yaptlar. Bu grevde 1924ylna kadar kald ve bu arada -Trk-Yunan Sava da dahil- Avru

pa 'daki ve Yakndou 'daki birok nemli olay yerinde izledi.

Bunlar yaparken tarih ve baka uluslar hakkndaki bilgile

rinden ngiliz Dileri Bakanl 'n yararlandrmaktan da

geri kalmad.

Bizans uygarl uzman olarak yetien Toynbee, daha

sonra kendini tarih felsefesine verdi. zellikle uygarlklarn

evrimini incelemeye koyuldu. Eski Yunan uygarlndan ha

reket ederek yapt aratrmalar onu baz sentezlere ulatr

d ve sonunda ortaya Uygarlklarn Devri teorisi kt. Bu te

oriye gre; uygarlklar da doarlar, geliirler ve yklrlar.

Bunlarn yerini alanlar da ayn devri yaparak yerlerini ba

kalarna brakrlar ve bu byle srp gider.

Toynbee 'nin balca eserleri arasnda unlar bulunmak

tadr: "Tarihsel Yunan Dncesi, Uygarl ve Nitelii"(1924), "Trkiye" (1926), "Snav Geiren Uygarlk" (1948),

"Dnya ve Bat" (1953). En byk eseri ise 1934-1961 ylla

r arasnda tamamlam olduu 12 ciltlik "Tarihin ncelenme

si "dir. Bunlardan baka gazetelerde, dergilerde yaynlanm

yzlerce makale, rportaj ve seri rportaj vardr.

Bunlar arasnda Turanclk Akm zerine yaynlanm

ok nemli yazlar da bulunmaktadr.

Toynbee, Trkiye hakkndaki kitabn yazdktan sonra birka kere daha Trkiye 'yi ziyaret etmi, anlatt deimelerin

son durumlarn gzden geirmitir.

12


13/104

YAZARIN NSZ

Trkiye zerine byle bir kitap yazmam yaynevi 1923 yaznda teklif etmiti. O tarihte Ankara' dan henz dnmtm. Daha nce 1921 ylnn byk bir ksmn, Trk-Yunan Sava'n,bir bu yandan, bir br yandan inceleyerek geirmitim. ngilte

re'de bulunduumda da ou zaman Yakndou tarihini incelemek ve bu konuda dersler vermekle urayordum.

^ Elime kd kalemi alp bu konuyu ilemeye, hatta aklmda plnn yapmaya bile vakit bulamadan, beklenmedik bir andabaka bir grev aldm. Bu durumda yaynevi byk bir anlaygstererek kitab teslim tarihini daha geriye att. Kitaba yenidendndmde aradan epeyi bir sre gemiti ve bu srede Trkiye' de yeniden byk deiiklikler meydana gelmiti. Trkiye' deiken bu deiikliklerin ne kadar byk bir hzla yer almakta ol

duunu grdm iin, ie koyulurken, bu sre iinde uradmbilgi kaybn, Trkiye'de olaylar kendi gzleri ile izleyen birinin yardm ile gidermek zorunluunu duydum.

Byle birini ararken ans karma dostum Kenneth P. Kirk-wood'u kard. Yllarca zmir Koleji'nde tarih dersleri okutmubu dostun bu kitaptaki pay benimkinden az deildir. Bu aradaProf. Earle ve Hulusi Hseyin Bey'e de yardmlarndan dolayteeldcrlerimi bildirmek isterim.

Haziran 1926Arnold J.TOYNBEE

13


14/104

YAZARIN NSZ

Trkiye zerine byle bir kitap yazmam yaynevi 1923 yaznda teklif etmiti. O tarihte Ankara'dan henz dnmtm. Daha nce 1921 ylnn byk bir ksmn, Trk-Yunan Sava'm,bir bu yandan, bir br yandan inceleyerek geirmitim. ngiltere'de bulunduumda da ou zaman Yakndou tarihini incelemek ve bu konuda dersler vermekle urayordum,

v Elime kd kalemi alp bu konuyu ilemeye, hatta aklmda plnn yapmaya bile vakit bulamadan, beklenmedik bir andabaka bir grev aldm. Bu durumda yaynevi byk bir anlaygstererek kitab teslim tarihini daha geriye att. Kitaba yenidendndmde aradan epeyi bir sre gemiti ve bu srede Trkiye ' de yeniden byk deiiklikler meydana gelmiti. Trkiye' deiken bu deiikliklerin ne kadar byk bir hzla yer almakta ol

duunu grdm iin, ie koyulurken, bu sre iinde uradmbilgi kaybm, Trkiye'de olaylar kendi gzleri ile izleyen birinin yardm ile gidermek zorunluunu duydum.

Byle birini ararken ans karma dostum Kenneth P. Kirk-wood'u kard. Yllarca zmir Koleji'nde tarih dersleri okutmubu dostun bu kitaptaki pay benimkinden az deildir. Bu aradaProf. Earle ve Hulusi Hseyin Bey'e de yardmlarndan dolayteeldcrlerimi bildirmek isterim.

Haziran 1926Arnold J.TOYNBEE

13


15/104

BRNC BLM

TRKYE VE BATI

29 Ekim 1923 'te, Ankara'da Byk Millet Meclisi'nin bir

karan ile 'doan' Trkiye Cumhuriyeti, bugnn dnyasnda

Bat uygarlnn stnl iin dikilmi bir anttr. Bat uy

garlmz, baz izgiler zerinde gelimeseydi -ve ilk dar s

nrlan dna taarak batl olmayan zihniyetlerdeki daha de

iik gelime biimlerini etkilemeseydi- 20 Nisan 1924 Ana

yasas ile donatlm ve 1925 ylnda Trk devlet adamlarnn

izledikleri politikayla ynetilen bir Trk Cumhuriyeti'nin

Anadolu'nun iinden kabilecei dnlemezdi.

Nitekim, bugnn Trkiye'sinde bir yabanc gzlemcinin ilgisini eken her eyin temelinin baz Batl etkilere ka

dar izlenebileceini sylemek bir anlk olmayacaktr. Bun

lar Batl etkilerden domam olsalar bile, Batl etkilere kar

bir tepki olarak ortaya kmlardr. Cumhuriyetin kurucu

larna, tespit ettikleri snrlar iinde, Trk bamszln kur-

tarmalan imknn veren Trk Ordusu, Bat (ya da Batlla

m) devletlerin istil tehdidi karsnda yine Batl rneklere

gre donatlm ve rgtlendirilmiimlkenin ana endstrisi olan Trk tanm, balca knn,

15


16/104

rnlerini Bat pazarlarna ihra ederek salamakta ve faali

yetini Batdan ithal ettii tarm aralar ile devam ettirmekte-. dir. Trk devletinin zerine ina edildii siyasal fikir -birbiri

ne kenetlenmi bir millet, merkez bir ynetim, btnyle ege

men bir devlet ve hangi ekilde olursa olsun zerkliklere ta

hammlszlk gr- modern Fransa'da biimlenmi olan

devlet fikrinden alnmtr.

Son birka yl iinde deimekte olan Trkiye'deki b

tn baka deiikliklerden ok daha hzl olumu eitim ve

kadnn haklarna kavumas, genel olarak Batnn ngilizcekonuan toplumlarndaki kadn hareketlerinden esinlenmitir

ve hatta bunun izlerini, bir dereceye kadar stanbul'daki tek

Amerikan eitim kuruluunun dorudan doruya yapt et

kide bulmak mmkndr. Her daldaki Trk eitimi, Trk ede

biyatnn ekli ve muhtevas, hatta dildeki evrim (kadn ile er

kek arasndaki ilikilerden sonra bir toplum iinde nde ge

len en nemli unsur) bugn, Bat dnyasndan gelen akmn

inkr edilmez etkilerini gstermektedir.Batllama yolundaki bugnk Trkiye, bu kitabn ba

lca konusudur. Kitapta, Trk yaamnn deiik ynleri eni

ne boyuna gzlemlenmekte ve eletirilmektedir. Fakat, Tr

kiye'nin Bat dnyasnn yrngesine ekilmesinin anlam

bunun ok derin bir devrim hareketi olduu grlmedike an

lalamaz. yle ki, bir buuk yzyl nce -ister Trk, ister ya

banc olsun- en keskin gzlemci bile byle bir devrimin olu

acan dnemezdi.Osmanl mparatorluu, 1774 ylnda Rusya ile yapt

savalarn en by ve en felketlisinden ktnda Osman

l toplumunda Bat etkisinin en kk izi bile yoktu. Siyasal

ve toplumsal kurulular geleneklerden domu ve Batdaki-

16


17/104

lerden btnyle bamsz olarak gelimiler, hatta baz nem

li noktalarda Batdakilere dman kesilmilerdi. Bu kurulularn o zaman ilk bakta dalmaya yz tutmu grnmeleri,

en keskin gzlemciler tarafndan bile, Osmanl mparatorlu

u'nun ve belki de Trk milletinin lmekte olduu kansna

yol amt.

1774 ylnda, imparatorluun bir yzelli yl daha yaaya

can, parampara olduktan sonra da bu ykntnn iinden,

Bat milletlerine tek basma kar duran, onlarn yaay dze

nini uygulayarak Bat topluluuna kendini eitlik temeline dayanarak kabul ettiren bir Trk milletinin kacan sylemek,

ok an bir 'kehanet' olarak grnrd.

Okuyucuya bu devrimsel deiiklik zerinde baz izle

nimler verebilmek iin -bu izlenimler olmazsa bugnk Tr

kiye, ilginliinin byk bir ksmn yitirir ve hemen hemen

anlalmaz bir duruma gelir- kitabn ilk blmnde Osmanl

mparatorluu'nun geriye doru 1774'e kadar tarihi, 1774 ile

1919 arasnda Bat etkisinin meydana getirdii alkantlar anlatlmaktadr.

Kitabn ana blmnde ise 1919-1922 sava ve devrimi,

soma da 1923 Lozan Antlamas'mn ardndan biimlenmek

te olan Trkiye ele alnmaktadn. Trkiye'yi, gemiteki ve bu

gnk biimi ile ortaya koymadan nce, bir buuk yzyl n

cesinde Batllann gzlerine nasl grndn hatrlatmakta

yarar vardr. Arada pek ok olayn gemi olmasna ramen,

bugn bile lkesi ve halk ile dorudan doruya temas etmemi Batllann ounun kafasndaki 'Trkiye grn' budur.

"Trkiye" deyince, biz Batllann aklna ne gelmektedir?

oumuz iin Trkiye, 'hal, ttn, incir ve lletandan pipo'

demektir. Eer bir i adamysak, Trkiye'yi ngiliz mallan iin

17


18/104

bir pazar olarak grrz. Her iki durumda da Trkiye ile ilgi

li dncemiz ticardir. Fakat hibir zaman, ilk dnce olarak, Trkiye, her yl ngiltere'nin bir mal gnderdii ve bunakarlk da baz egzotik mallar satn ald bir yerdir.

"Trkiye" deyince aklmza gelen ikinci dnce de corafidir. Bize gre, harita zerinde Trkiye nemli ticaret yollarnn getii ve baz stratejik noktalarn bulunduu bir blgedir.

Bat Avrupal bakmndan, Avrupa ile Asya'y birletireniki kara kprs vardr. Gneydeki Trkiye, Kuzeydeki ise

Rusya'dr. Oysa, Rus kprs devamldr. Trk kprs ise Boazlar ve Marmara Denizi ile kesilmitir. Ayn zamanda, budeniz ve boazlar, Bat iin, Gney Rusya'ya, Kafkasya'ya veaa Tuna havzasna ulaan nemli ticar ve stratejik yollar-: : Her iki yol -kuzeybatdan gneydouya uzanan karayolu

gjmeybabdankuzeydouya uzanan deniz yolu- anakkale ve stanbul'da birbirlerini kesmektedirler ve bunun anlamda, bizim iin birka tarih cmle iinde bulunmaktadr: "Bo

azlar Sorunu", "anakkale Savalar", "Hindistan Yolu" ve"Badat Demiryolu".

Bu deiik fikir anmlan zerinde dnrsek Trkiye'nin bizim iin, Avrupa Sistemi'nin byk devletlerinin ticar, ekonomik, siyasal ve asker faaliyetlerinin bir alan, bir"no-man's land" Olduunu grrz. Bu, Bat dnyasnn snrlar dnda yle bir alandr ki, zerinde Batllar zaman zamanbirbirleriyle tehlikeli bir ekilde atmaya dmekte ya da birboluk meydana getirdiinde, komu olduu iin, Avrupa'dakurulmu olan 'nazik kuvvet dengesi'ni bozmaktadr. Bakabir deyimle, Trkiye'ye kendi dnyamz, alveri ve corafya asndan bakmakta, onu kendi asndan ve insanlk ynnden grmemekteyiz. stelik lkeye kendi adlarn vermi olanTrkleri bile zihnimizden tamamen karmaktayz.

18


19/104

Bununla beraber, Trkleri taradmzda da onlarla ilgili

ok ar yarglara varyoruz. Genellikle ngilizin kafasnda

Trke taklan sfat "Konumaya lyk olmayan adam"dr. Buyaygnlam nyargya kanlmaz bir tepki domakta ve ba

z ngilizler iin de Trk, normal ngilizde bulunmayan btn

erdemleri kendinde toplam "mkemmel bir centilmen" ol

maktadr. Tabii, her iki iddia da andr ve bunlar Trkleri ken

dileri gibi insanlar olarak grmeyi baaramayanlardan kmak-

tedm Bu abalar Trkleri olduklan gibi grmek iin deil,

duygularn dearj iin harcanmaktadr. Yaygn "konumaya l

yk olmayan Trk" fikri kendilerini erdemli grmek isteyen

lerin duygularm tatmin ermekte, bunun tersi olan "Centilmen

Trk" fikri de yaygn bir nyargya kar kmak isteyenlerin-

kini okamaktadr. (Her toplumda, genel yarglara kar kmak

arzusunu tatmin etmeyi aramayan bir aznlk vardn.) Fakat her

iki taraf da "kt adam" ya da "kahraman" gerekten kendi

lerinden ayn yaratklar gibi ele almaktadr. nk onlar Tr

k, kendileri gibi etten ve kandan yaplm, ktl de, iyili

i de bilen, mutlu olabilen ya da ac ekebilen yaratklar ola

rak grememekte, ciddiye alamamaktadrlar.

Bu artlar iinde, modern Trk tarihinin eiliminin Bat

da yanl anlalmasnda alacak bir yan yoktur. Bu yzden

de Batl gzlemcilerin Trkiye'nin yakn gelecei zerine

yaptklan 'kehanet'ler hep yanl kmtr. Son bir buuk yz

yl iinde Trk tarihine egemen olan batllama hareketi o ka

dar yeni ve devrimci olmutur ki, en keskin ve en yaknlk du

yan gzlemci tarafndan bile kolayca yanl anlalabilirdi.

Batl gzlemcilerin Trkiye'ye bakmak iin setikleri bu

durum, insanlk d olmasa bile, yanl anlamay ok daha ka

nlmaz hale getirmitir. Bu, belki pek azmzn farknda ol-

19


20/104

duumuz bir durumu aklar. Fakat uras da bir gerektir: Ge

riye doru daha geni bir adan bakacak gelecein kuakla

r bunu olaanst bir 'paradoks' olarak greceklerdir.

Trkiye 'deki, 1914-1918 Byk Sava'ndan beri en yk

sek noktasna ulaan batllama hareketi, modern dnya mil

letleri arasnda Bat uygarlnn gcne tanklk etmektedir.

Buna ramen, bu milletlere ilk hareketi veren Bat, grld

gibi, kendi sa elinin ne yaptnn farknda bile olmamtr.

Trkiye'nin modern tarihinin ana olay udur: Bizimkin

den tamamen deiik bir tarihsel gemi ve sosyal sistemden

hareket eden Trkler, son zamanda insan gcnn izin verdi

i bir hzla bizim alanmza gelmeye balamlardr. Fakat Ba

tl gzlemcilerin ou, Trklerin ilerledikleri ynde yanlm

lar ve onlara bu yne doru yol gsteren yldz grememi

lerdir. Bu krln nedeni, Trklerin bu maceral yola ktk

lar ilk noktaya objektif bir bak atmakta gsterdikleri baa

rszlktr.

Trklerin tarihsel gemileri ile bizimki arasndaki derin

farklar gren Batl gzlemciler, pek ender olarak durup her

iki gemiin de, ayn ekilde, belirli bir insan toplumunun be

lirli bir evreye tabii uyumu ile doduuna bakabilmilerdir.

Batl gzlemciler, kendilerine sbjektif olarak ters grnd

iin Trk gemiinin genellikle 'gayri tabii' olduuna hk

metmilerdir. Hemen hemen dinsel olan bu varsaymn etkisi

altnda, Batl gzlemciler, gzleri nnde geen olaylardan

yanl sonular karmlardr.

Trklerin bizimkinden deiik bir gemii olmas ve son

zamanlarda da bir deime ve dert devresinden gemekte ol

duu ' vaka'larma dayanan Batl gzlemciler, Trkiye'nin bir

evrim geiriini grememiler ve hemen gnahlarnn Allahn

20


21/104

emrettii cezay demekte olduu sonucuna varmlardr. "G

nahn bedeli lmdr" ve "Avrupa'nn Hasta Adam" sfat taklm olan Trk, sonu lm olan bir hastala yakalanmtr.

Trk'etaklan "Hasta Adam" sfatnn garip bir tarihi var

dr. Bu sfat, Batl zihnindeki Trk grntsnn deimesine

yol amtr. 1683 'teki kinci Viyana Kuatmas ile 1774'de im

zalanan bar antlamas sonucu Ruslarn Karadeniz kylarna

yerlemeleri arasmda geen sre iinde Batlya gre asl g

nahkr kendileriydi; Trkler onlar cezalandrmak iin Allah'n

bir gazab olarak zerlerine salnmt. Trkler hakkndaki yeni sfat, 1853'te St. Petersburg'da ar I. Nikola tarafndan, n

giliz bykelisi ile yapt bir konumada kullanlmtr.

ar, "Elimizde hasta bir adam var, ok hasta bir adam...

Her an ellerinizde lebilir..." demiti. O gnden itibaren hasta

adamn her an lmesi, komular -bazlar sevin, bazlar da

endie iinde- ve herkes tarafndan hibir kurtulu midi kal

mad dnlerek beklenmitir. lm 1876'da, 1912'de ve

tam bir gven iinde de 1914 ylnda beklenmitir. Ve Trklersalk ve glerinin yerinde olduunu 'muzaffer' Mttefikle

re Lozan Bar antlamasn imzalatarak ispatlamta Buna

karlk yine de Trkn sinsi bir hastalktan leceine kesin

likle inanlmtir. Kimi Trkiye'nin kuak iinde frengiden

krlp yok olacam, kimi Trkn skn dikmekten, loko

motiflerini iletmekten 'ciz' olduunu ve -yabanc aznlklar

da lkeden atldna gre- ekonomik ehliyetsizlik iinde bo

ulup gideceini ileri srmtr. Bu "Hasta Adam" teorisinde inat edilmesi, Batnn Trkiye karsndaki tutumunun ne

kadar ok nyarglara dayandn, objektif vakalara ne kadar

az nem verildiini -olaylarn da ispatlad gibi- en gl bir

ekilde gstermektedir. Bu kitab yazarken ar Nikola'nn

21


22/104

Trkler iin "Hasta Adam" sfatn kullanmas zerinden aa

yukar 73 yl gemitir (1). Bugn arlk yalnz St. Peters-

burg'dan deil, Rusya'dan da kalkmtr. Ama "Hasta Trk",yatam yorgamm stanbul 'dan toplayp Ankara'ya gitmitir ve

grld gibi bu hava deiimi ona pek yaramaktadr.

Bylece, Trk, Trkn ne olaca konusunda Batmn

kendi zihninde yaratt grntye bir trl uymayarak Bat

ly hep artmtr. ki toplumun kiileri teker teker kar kar

ya geldikleri ender zamanlarda da bu aknlk ok daha b

yk olmutur. Batlya, Trkn Hint-Avrupa dillerinden biri

ni konuacak yerde garip bir Turan dili konutuu, Ltin harf

leri ile soldan saa doru yazacak yerde, Arap harfleri ile sa

dan sola doru yazd ve Hristiyan olmak yerine Mslman

olduu retilmitir. Akl bunlarla doldurulmu bulunan Ba

tl, yass burunlu, kay gibi derili, ekik gzl, nallarnn bas

t yerde ot bitmeyen ata binmi bir yaban adam ya da ba

nda kubbe kadar byk bir sarkla srtnda adr kadar b

yk bir kaftan bulunan; peine takt bir sr peeli kadn ile

sakaln uura uura dolaan bir insan azmam ile karlama

y beklemektedir. Batl hibir zaman, kendi dinlerinden olan

Macarlar ve Finliler gibi uluslarn da Turan dilleri konutuk

larn, Arap yazsnn ok eski ve gl bir yaz olduunu, din

bakmndan Mslmanln tek Tanr tandn, Kalvinistler

gibi kadere inandn, Protestanlar gibi Kur'an'm aynen uy

gulanmasn istediini dnmemektedir. Bunun sonucunda

Batl, Trk diye beyaz tenli, kendi gibi giyinen, Franszcay

ngilizler ve Amerikallardan ok daha iyi konuan, yakkl

grnl bir Avrupa tipi ile karlanca ok geirmektedir.

(1) Toynbee'nin bu kitabnn ilk yaynlan tarihi 1924'dr.

22


23/104

Elbette bu kitab okuyanlarn ou Mustafa Kemal'in fo

toraflarn grmler ve her halde Trkiye Cumhurbakannn grn bakmndan ulusunu temsil edip etmediini d

nmlerdir. Bu sorunun cevab olumludur. Sarn, gri gz

l, ak tenli, dz burunlu "Alpli" ya da "Kuzeyli" tipi belki

de Trkler arasmda esmer "Akdenizli" tipinden daha yaygn

dr ve bugn Trkiye'de pek az olan "Mool" tipinden de

uzaktr. "Mool" tipine Anadolu'nun ok ierlerinde rastlan

maktadr. Trkiye'de kylardan ierlere doru yolculuk eden

ve szgelii, izmir'den Afyonkarahisar' a giden bir yabanc, rkfarklar bakmndan Avrupa'da Riviera'dan Normandiya'ya

ya da Bavyera'ya,giden bir yolcudan daha deiik izlenimler

edinmektedir.

Trkiye'de bir yolcu bat kysndan Anadolu'nun ierle

rine doru ilerledike fizik grn daha ak renklere doru

deimektedir. Yani, yolcu sanki Orta Asya'ya doru deil de

Kuzey Avrupa'ya gidiyormu gibi bir izlenim edinecektir.

Eski Osmanl mparatorluu'nda egemen ynetici snfndaki Trklerde, belki Orta Avrupa'dan, Rusya'dan ve Kaf

kaslardan Slavlarn ithal edilmi olmalarnn etkisi grlebi

lir. Fakat bugnk Trk halknn ounluu dorudan doru

ya ve daha somadan Trklemi olan, eski Anadolu halkla

rndan, Etiler, Frikyallar ve Bizansllardan gelmektedir. Bu

gne kadar elde ettiimiz bilgilere gre, rk deiimi ok de

rin olmamtr. Bugnk Trk ulusunda grlen fizik nitelik

ler Milttan nce onbirinci ve hatta onaltmc yzyllarda daegemen tipleri meydana getirmekteydi. Daha somaki Osman

l toplumunun ekirdeini tekil eden ve Orta Asya steplerin

den kalkp Kuzeybat Anadolu'ya yerleen Trkler de gr

nleri bakrmndan saf Mool tipinde deillerdi.

23


24/104

Orta Asya steplerinin gebeleri yalnz Moollardan de

il, bunlarn etrafnda bulunan her trl tiplerden meydana gelmilerdir ve tarihin balangcnda, dnyann bu blgesinde

"Nordik" (Kuzeyli) tipinin in snrlarna kadar daha hkim

bir tip olduu anlalmaktadr. Nitekim, Trklerin deiik tip-

lerdeki atalarnn bugnk karm Trklerde grlen tipler

den daha deiik olduklarn ortaya koyacak bir delil yoktur

ve phesiz Trkler, ktle olarak "Beyaz Irk"a mensup bu

lunmaktadrlar.

urasm da belirtmek gerekir; fizik grn sorunu, sanldndan daha az nemlidir. Yaygn bir inanca gre "Beyaz

Irk" ve Bat toplumu bhbirinin aymdr. Yani, btn Batllar

beyazdr ve btn beyaz insanlar da Bat uygarlnn ocuk

lardr. Gerekte bu, tam bir yanlmadr. Yeni dnyada, szge

lii, Amerika Birleik Devletleri'nde ngilizce konuan, Pro

testan Kilisesinin Metodist kolundan zenciler; Meksika ve

Brezilya'da, dinleri Katolik, dilleri Ltinceye dayanan renkli

insanlar vardr ve bunlar kltr bakamndan Batldrlar. Buna karlk, eski dnyada, bat kltr dmda olan deiik be

yaz uluslar vardr ve her zaman da olmutur. Bugnn eski

dnyasnda, Rifler, Krtler ve daha iyi bir rnek olarak, Hin

distan'n kuzeybat snrndaki halklar ya da Japonya'nn ku

zeyindeki Ainular gibi toplumsal artlan atalanmzm onsekiz

yzyl ncesinin artlarna benzer beyaz barbarlar bulunduu

gibi, Ruslar ve ranllar gibi Bat uygarlndan olmayan fa

kat uygar beyazlar da vardr.Bunlann yan sra, bir uygarl bir kenara brakp baka

bir uygarla gemeye alan Trkler gibi beyazlar da bulun

maktadr. Kitabmz bunlar ele almaktadr.

Ne kadar gariptir; Trkler beyaz insanlar olmakla beraber,

24


25/104

baka renkteki insanlar eit grmeyi reddeden Bat dnyasnn

Protestan beyazlarndan, zellikle bunlarn ngilizce konuanlarndan aksi bir tutum iindedirler. Bu bakmdan, Trkler Ba

t toplumunun Ltin asll yelerine benzemektedirler. Fransz

ordusunda olduu gibi, Trk ordusunda da renkli bir subayn

beyazlara komuta emini grmek, bir anormallik deildir. Trk

ler arasndaki bu rk hogrs eski bir slm geleneidir ve Ba

tllama dalgasnn bu gelenei ortadan kaldrmas da pekmuh-

temeldir. Fakat Trkler, Bat uygarlm Amerikan biimi ile de

il de, Fransz biimi ile kabul ettiklerinden, bnakmakta olduklar uygarln en stn taraflarndan biri olan bu hogry tam

kaybetmeyecekleri konusunda yine de mit vardr.

Trkiye ve Trkler hakkndaki bugnk Bat inamlarmn

deitirilmesi gerektii zerinde bir hayli sz syledik. imdi

bunun neden byle olduunu anlatalm: Nedeni udu, Batl

gzlemcilerin ou Trkiye'ye dardan, Bat dnyasna yas

lanm bir anormal ikinlik gibi bakmaktadnlar. Bu adan ba

kldnda, Trkiye zmlenmesi imknsz bir snr olarak grnmektedir. Bu kitabn geri kalan ksmnda, kendimizi bu Ba

t asnn dna karmaya alacaz ve ayaklarmza Trk

ayakkablarm (daha dorusu giyip karmas bizim izmeleri

mizden ok daha kolay olan Trk pabularm) giyip, dnyaya

Trklerin gz ile bakacaz. Bunu baarabildiimiz takdirde,

yalnz Trkleri daha iyi anlamakla kalm olmayacaz; kendi

uygarlmz da yeni bir k altnda greceiz. O zaman Bat,

gzlerimizde, Ruslarn, inlilerin, Trklerin, Hindulann grdkleri gibi canlanacaktr. O zaman karmza, bir dev enerji

sine sahip, etkileyici bir yabanc g ve inkr edilemiyecek hat

ta hayret verici bir varlk olarak kacaktr.

Bu arada, "Hasta Adam" olmakla beraber, Trklerin has-

25


26/104

talmn hibir zaman ldrc olmadn da ortaya kara

caz.ar Nikola, tehisinin bu ikinci ve daha heyecan verici

ksmnda ok ileri gitmitir. nk hastaln belirtilerininanlamn kavrayamamtr. Tabiat bilgisi olmayan bir kii, derisini deitiren bir ylan grdnde, hayvann derisini kaybettii iin bir zamansama tekrar eski durumuna geeceineinanmaz. Bu inancna bir gereke olarak da, bir insann ya dabaka bir memeli hayvann, derisi yzlmek talihsizliine u

radnda da yaadnn hi grlmediini syler. Evet, birpanterin postundaki benekleri ve bir Habe'in derisinin rengini deitiremeyecei kans dorudur. Fakat tabiat merakls kii daha derin bir inceleme yapm olsayd, ylann her ikisini de yapmasnn ok tabii bir olay olduunu renirdi. Elbette deri deitirmek ylan iin de g ve rahatsz edici biritir. Bir sre iin d etkilere ak kalmakta, hayat, sadece dmanlarnn merhametine bal kalmak tehlikesine dmektedir. Bu arada, ahinlerin ve kargalarn elinden kurtulabilmi-se; yalnz salna yeniden kavumakla kalmamakta ve ze-hiri daha da glenerek yeni bir genlik elde etmektedir. -

Bunun en yeni rnei Trklerdir ve onlar iin "HastaAdam" yerine "Deri deitiren yaratk" demek, durumlar iinok daha uygun dmektedir.

Bu kitabn amac, yeni derileri altnda Trkleri daha iyianlatabilmektir. Trkleri daha iyi anlayabilmek iin de onungemite ve imdi ne olduunu; ayrca eski derisini nasl atpyenisini yine nasl srtna geirdiini incelememiz gerekmektedir. Kitabn bundan somaki blmlerinde, yeni Trkiye'ninderinliine bir incelemesine gemeden nce eski Osmanl m-paratorluu'nu ve son bir buuk yzyldr sregelen bu derideitirme olaym ele alacaz.

26


27/104

KNC BLM

ESK OSMANLI MPARATORLUU

(1299-1774)

Eski Osmanl mparatorluu'nun kurumlan zellikle iki

kaynaktan gelmektedir: Birincisi, Orta Asya steplerinin hayvan

clkla geinen gebe toplumlan uygarl, ikincisi de slm

uygarldr. Moollar nnden kaan birka yz gebe, Ana

dolu yaylasnn kuzeybat ucunda ve onnc yzylda Osman

l Devleti'nin temellerini atmlardr. Yurtlarndan srlm

olan bu gebeler, Seyhun ve Ceyhun havzasndan kp Ana

dolu'nun kuzeydou kanadndan girerek slm dnyasnn br

ucundaki yeni yurtlarna gidinceye kadar sren uzun gei dneminde, o zamanlarn Marmara denizi kylarnda Bizans uy

garl ile yanyana yaayan slm uygarlnn etkisi altnda

kalmlardr. Osmanllarn kurduklan ve btn Ortadouya yay-

dklan yeni toplumun dayand iki unsurdan biri, Bat iin b

tnyle yabancyd. kinci unsur ile de sadece geici bir sre, o

da daha ok dmanca bir biimde iliki kurmutu.

Orta Asya'nn zel artlannn kurulmasna yol aan ku

rumlar (bunlar Osmanllar tarafndan yeni aama artlanna uydurulmular ve soma sistemlerinin en bata gelen zellikle-

27


28/104

rinden olmulardr) Bat dnyasnda hibir zaman yerleeme-

milerdir. Daha nce Batya gelmi olan Hunlar, Moollar gibi gebeler, Macarlarda olduu gibi, kendi etkilerinin izleri

ni brakmadan yeni evrelerinin artlan iinde erimilerdir. Os

manl toplumunun ikinci unsuru olan slm da -isteyerek- Ba

t Hristiyanlma yabanc kalmta.

slm'n, son aamas olduu eski Ortadou uygarl ile

eski Yunan-Roma uygarlndan doan modern Bat uygarl

arasnda, zaman zaman karlkl etkilenmeler olduu do

rudur. Ortadounun Byk skender tarafmdan fethi, sonunda Yunan-Roma dnyasnn Dou Hristiyanlmca kltr y

nnden fethedilmesine yol amtr. fadesini artk slm'da

bulan Dou da, eski topraklann silh gc ile yemden ele ge

irdiinde Yunan bilim ve felsefesinin manev etkisi altna

girmitir.

Bundan soma bu fethin meyveleri slm kanallarndan

Bat'nn gen toplumuna gemitir. Bukarlkl alveriin b

yk nemi vardr. ki toplum arasndaki dmanlk, bir tara

fn slml, br tarafn Hristiyanl kabul etmesinden son

ra sregelen uzun mcadelelerin tabii bir sonucu olmakla be

raber, bu dmanlkla alveriler, birbirinin iine girmelerden

tr daha da artmtr. Her iki toplumda bulunan ortak un

sur, taraflarn birbirlerini doru yoldan aynlmakla sulama

larna yol amtr.

Eski Osmanl mparatorluu'nun bu iki kltrel kk,Bat toprandan domu yeni toplumlara yabanc kalnmas,

hatta dman olunmas sonucunu vermitir. Osmanl kurum

larnn bu Batl olmayan, hatta Bat dman karakteri, bun

lar incelendike daha iyi bir biimde grlecektir.

28


29/104

Daha nce de belirttiimiz gibi, bu kurumlarda gebe

lik ok daha belirlidir ve bu unsurun anlalmas baz nyarglar yznden g olmaktadr. Yerlemi uluslarda yaygm ve ok

defa yanl olan bir inanca gre, gebe hayat ilkel bir hayat

tr. Bu inancn gerekle hibir ilgisi yoktur. Steplerin hayvan

clkla gemen toplumlar, avclkla geinenlerin ya da tarm

yapanlarn tutunamayacaklan bir fiziksel evre iinde yaama

larm srdrmektedirler ve bunu baarmak iin de ok kark

ve sk bir uygulamay gerekletirmektedirler. Nitekim, insa

nn ilerlemek iin geebilecei yollardan biri olan gebe ya-

ammn zayf noktas, ilkel bir seviyenin stne kamamak de

il; aksine, ok kark bir sosyal rgtlenme ile, belli bir ev

rede tam bir denge salamaktr. Byle bir denge, dengesizlik

unsurunu ortadan kaldrmakta ve daha iyiye ya da ktye do

ru deimelere kapy kapamaktadn. Gerekte, gebeler in

san ailesinin karmcalanyla anlardr. An kovamnda ya da ka

rnca yuvasnda olduu gibi gebe toplumlarda da toplumumeydana getiren deiik tipteki bireyler, btn faaliyetlerinde

sk bir asker disiplinle "koordine" edilmilerdir ve btn ha

reketlerinde stratejik bir plna uymaktadrlar. Steplerde hayat

ancak obanlar, hayvanlar ve kpek, deve, at gibi eitilmi

hayvanlar arasmda kurulan ilikilerin tam ilemesi ile srd

rlebilir. obanlarn hayvanlarm kontrol edebilmeleri iin ei

tilmi hayvanlarn bunlara hizmet etmeleri gerekmektedir. Top

lum, say stnln dorukta tutabilmek iin deiik mevsimlerde, deiik yerlerde otlaklarn gelimelerinin azamisine u-

lamalann izlemek zorundadr. Otlak aramak iin yaplan y-

er deitirmeler ok nceden plnlanmtr ve bunian bulmak

iin nderlerin ok ehliyetli ve tecrbeli olmalan gerekmekte-

29


30/104

dir. Tpk bir ordu komutannn kuwetlerinin hareketini pln

lamas gibi. Hareket, genellikle bazan binlerce kilometre uzun

luunda yllk bir yrngeyi izlemektedir. Bu, babo bir do

lama deil, ritmik bir harekettir. Ayn hareketlere ileri yerle

mi toplumlarda da rastlanmaktadr. Szgelii, talyan iile

rinin gemilere binip Arjantin ve kuzey lkelerine rn kaldr

maya gitmeleri ya da Bat'mn byk ehirlerindeki banliy

lerde oturan ii ve memurlarn her gn ehrin merkezine akn

etmeleri gibi. Gebelik ok gelimi ve ok sk rgtlenmi

bir hayat eklidir. Daha ileri aamalar yapabilmek bakmndansonu karanlk bir yol gibi grnmesine karlk, tabii evresi

iinde en ekonomik yaama biimidir.

klim midir, yoksa baka birey mi, sebebi hl karanlk

olan bu esrarl ve ritmik hareketler, birdenbire allm yllk

yrngesinden kp gebe bir toplumu steplerden yerlemi

bir toplumun topraklarna atnca ortalk karmaktadr. Ge

be, bundan soma fetihlere balamaktadr. Steplerde yaamn

srdrmek iin gelitirmi olduu disiplin ve rgtlk onu,nnde durulmaz bir kuvvet haline getirmitir. lk bata, ken

di artlarna yabanc bir evre iinde tarmc ve tccar toplum

lara sava amakta ve bunlar egemenlii altna almaktadr. Bu

yabanc evre iinde, gebenin enerjisi, daha sonralar sr

leri ynetmekten bir imparatorluu ynetmeye dnmektedir.

Ayrca btn insanlarn yaptklar gibi, karlat bu yeni

problemi gemite edindii tecrbeleri uygulayarak zmeye

almaktadr. Kendisini hl bir oban olarak grmektedir, a-

ma bu defa hayvanlarn deil, insanlarn oban olarak. Ko

yunlarla srlardan daha yumuak bal olan bu insan srle

rini kontrol altnda tutabilmek iin de nceleri kpekleri son-

30


31/104


32/104

paratorluu'nun kmesi balamtr. Buna ramen benzerle

rinden ok daha bilimsel bir biimde kurulmu olmasndan

tr kadere daha uzun bir sre kar koyabilmi, Hun, Avar,Mool ve Hint- Mool imparatorluklarna gre dalmaya

kar daha ok azimle savamtr.

Ksacas, gebe imparatorluklanmn metodu, yerlemi

uyruklarrmn ounluuna "insan srleri" muamelesi yapmak

tr. Bunlar zaman zaman "salr", "krklr" ve en kk bir

itaatsizlik belirtisi gsterdiklerinde de amansz bir bask altma

alnrlar. Bunun dmda kendi hayatlarm yaamaya braklrlar.

Bunlarn kontrol da, gerek sava esirleri arasndan seilmi,

gerek esir tccarlannca salanm ve gerekse sr yetitirmek

iin -bir kuzunun koyundan, bir buzann inekten aynlmas gi

bi- zaman zaman ekilip alnm ocuklardan meydana gelme

bir seme "oban kpekleri" aracl ile yrtlr.

Osmanl sisteminde "oban kpekleri", "insan sr-

s"nden bilerek ve her bakmdan btnyle ayr tutulmular

dr. Bunlar toplumun pasif yeleri deil, devletin gerek gc olmulardr. Ayn zamanda da, zerlerine deni yaptkla

r srece kendi hayatlarn yaamalarna izin verilmesine ra

men, sk ve amaz bir disiplin altnda tutulmu; sorumluluk-

lan arttka da benliklerine daha az sahip olmalar salanm

tr. Mesleklerinin bandan sonuna kadar, paa, vezir olduk

tan soma onlara, kendilerinin, kanlarnn ve ocuklarnn ve

sahip olduklan her eyin devlete ait olduu srekli ve rak

lk devirlerindekinden de daha ok hatrlatlmtr.Gebe imparatorluklanmn ounda devlet demek otok-

ratik bir hkmdar anlamna gelmektedir. Bu yzden lmle

rinden sonra btn mallar efendiye geer. Efendi isterse, ben-

32


33/104

desini mevkiinden uzaklatrarak istedii zaman malna, ml

kne ve hatta hayatma el koyabilir. Bununla beraber, hayvanbenzerinin aksine, "oban kpei" efendisi ile ayn cinsten

olduu iin gebe imparatorluklarnn ounda, hkmdar

ailesi ile bunun gcnn dayanmakta olduu bendelerin bir

birlerine karmas eilimi ortaya kmaktadr. Szgelii, M

sr'da Memlk (Arapada bu szck mlk paralan anlamna

gelmektedir) ad verilen esir bendeler, Selhattin Eyyubi'nin

miraslannm elinden iktidan almlardr. Bylece 1250'den

1811'e kadar Msr, nce esirden efendilerinin yerini alan,soma bunlann esirlerinin efendilerine hkim olarak yeni efen

diler haline gelmelerine dayanan bir sistemle ynetilmitir.

Yine Ortaa Hindistam'nda, Orta Douda olduu gibi

slmln eski gebeler arasnda yaylmas zerine Delhi'de

82 yl" sre ile (1206-1287) bir dizi "esir krallar" gryoruz.

Taht, babadan oula deil, efendiden esire gemitir.

Savalarda esir den ya da esir tccarlanndan satn al

nan ocuklar sk bir eitimden geirilip tahta oturmaya lyk

olduklanm ispat edebildikleri takdirde kral olabilmekteydiler.

Osmanl mparatorluu'nda ise, devlete ve toplumun h

kim unsuruna adn vermi olan kurucunun torunlan, 1922 y

lma kadar taht bakalanna vermemilerdir. Fakat XV yzy

ln balarndan beri Osmanl sultanlan meru evlilikler yap

may brakmlar ve yalnz erkek esirler gibi elde edilmi, se

ilmi ve yetitirilmi " cariye "lerden ocuk sahibi olmulardr. Bylece esirlik messesesinin Sultan Mahmut II. (1808-

1839) tarafndan kldnlmasna kadar Osmanl mparatorlu

u hkmdarlanmn kendileri de birer esir, daha dorusu, ana

tarafndan, babalarnn esirlerinin ocuklar olmulardr.

33


34/104

Bu sistem, Sultan Mehmet Il.'nin neden miraslarna

tahta ktklar zaman erkek kardelerim ldrmelerini salk

vermi olduunu ok iyi anlatmaktadr. Hkmdar ailesi de,esir bendeleri ve onlarn altndaki "insan srs" gibi ehlile-

tirilmi hayvanlar rneine gre muamele grmtr. e ya

ramayanlar -nesli devam ettirecek en shhatli ve gzel kedi yav

rusunun seildikten sonra dierlerinin suya batnlp boulma

lar gibi ortadan kaldrlmalyd.

Osmanl mparatorluu'nun salaml, dzenli alma

s; saray bahvanndan sultann kendisine kadar, Hristiyan

bendelerin eitimine dayanmtr. Savalarda esir dm ya

da bu sistemden gemi, sonra Bat'ya kam Hristiyan o

cuklarndan bu eitim sistemiyle ilgili ilk elden bilgilere sa

hip bulunuyoruz. Bu bilgileri bizlere salayanlardan biri

Schiltberger adndaki bir Alman gencidir. Schiltberger, 1397

ylnda Nibolu savanda esir dm, Enderun'a alnm ve

1402'de Ankara Sava'nda Osmanl ordusu saflarnda Ti

mur'a kar savarken bir kere daha esir dmt. Orta Asya'ya gtrlen Schiltberger fidyesini deyerek bir sre son

ra esaretten kurtulmu ve Almanya'ya dnp bandan geen

leri yazmt.

Sistemin yz yl somaki durumu da Cenoval Menavino

tarafndan anlatlmtr. Eski esirlerin kalemlerinden renil

mi bilgiler, Osmanl mparatorluu'nun, anda, ynetim ve

sava sanatlarnda neden dnyann en gl devleti olduunu

gstermektedir. Bu sistem ve Osmanl kurumlar yzyllar bo

yunca Bat iin btnyle yabanc kalmtr.

Yukarda szn ettiimiz deiik yollardan salanan dev

irme ocuklar ya da genler nce drt yl iin i Anado-

34


35/104

lu'ya gnderilmekte, orada Trke'yi renmekte ve ar i

ler grerek beden salaml kazanmaktaydlar. Soma bu genler bakentteki "depolara" sevkedilmekteydiler. Buralarda i

lerinden bir ayklama yaplmakta, kimi saray bostanclna,

kirni donanmaya, kimi de zel kiilerin yanma verilmektey

di. Bu iki kademenin ardndan en uygun olanlar da Yenieri

ocaklarna atanmaktayd. mparatorluun kmeye yz tutma

sna kadar bu nl piyadelerin says 12.000 olarak snrlan

drlmt.

Yenieriler, Bat'da gerekten lyk olduklar nlerineramen, tam anlamyla sistemin "elitleri" deillerdi.

Devirmeler (Efltun'un dsel Cumhuriyetindeki "oban

kpekleri" gibi) sava ve ynetici olarak ikiye ayrlmaktay

dlar. Ynetici olacak adaylar iin en banda seilmekte, Ana

dolu'ya gnderilecek yerde Edirne, stanbul ve evredeki baz

ehirlerde bulunan yatl okullarda on iki yl sreli bir eitim

den geirilmekteydiler. Adaylar, bu okullarda edebiyat (Trk

e, Arapa ve Farsa), slm dini ve felsefesi, sava sanat ve

ayrca bir meslek renmekteydiler. Okulu bitirdikten sonra da,

pratik eitim olarak sarayda kk grevlere atanyorlard. G

revleri bydke sultan'm ahsna daha ok yaklayorlar, sul

tana yaklatka da grevleri byyordu. 25 yama gelince her

biri sultan ile grtrlyordu. Sultan bunlara birer at ve do

natmn veriyor, bunun ardndan da yeni bir seme yaplyor

du. Yeteneklerine gre; kimi sultann maiyetinde sipahi olarakkalyor, saylan daha az olan kimine de sorumluluu bulunan

grevler veriliyordu. Artk bu sonuncular iin beylerbeyi, vezir

ve hatta sadrazam olma yollan alyordu.

Bu hayret verici eitim sisteminin yrtld ilkeler

35


36/104

hi amayan bir uygulamaya dayamyordu: Bilimsel bir se

me, grevlerin taksimi, amansz bir disiplin ve rekabet. Bu sonucu unsur, eitimin her safhasnda yalnz daha yksek bir

mevkie gelmek imkn deil (son hedef sadrazam olmakt) ay

n zamanda madd kardan da meydana gelmiti. Grev mev

kii ykseldike madd gelir de artyordu. Devirmeler, rak

lk devresinde bile cret alyorlard. Adaylar zorla Mslman

yaplmyorlard. Eitim devresi sresinde evrenin bilinalt

na yapt etkiyle -ve belki de yalan ilerledike karlarnn

nerede olduunu grmelerinin etkisi ile- kendiliklerinden

Mslmanl kabul ediyorlard. Bununla beraber, Osmanl

mparatorluu'nun eski Hristiyan yneticileri, ocukluklarn

da ayrlm olduklan aileleri ile bazan -sultann hizmetinde bu-

lunduklan btn sre boyunca- ilikilerini srdrebiliyorlar-

d. Szgelii, Sultan Sleyman'n saltanatnn ilk yllarnda

nc vezir olan Arnavutluklu Ayaz Paa, Avlona'da bir ma

nastra girmi olan kyl annesine her yl para gndermekteydi. Hayata Srbistan'daki bir kilisede hizmetle atlm olan

Sokollu, Sultan Sleyman'n saltanatnn son"devrinde vezir

olduktan soma Makarios adndaki bir yalnnn yararna Pe'te

bir Srp Patriklii kurdurmutu.

Btn bu sistemin kilit noktasn, sultamn zgr Msl

man tebaasnn bu grevlere alnmamas kural tekil ediyor

du. Saray hizmeti, yalnz Mslman olmayan kimselere ak

t. Bunlann ocuklan ise zgr Mslmanlar snfnda yerlerini alyorlard ama bu kez de, snflarna uygulanan kural ge

reince babalannm mesleini kendi kiiliklerinde srdremi-

yorlard. Bu kural, imparatorluun kaderinin ellerine brakl

d kiilerin yeteneklerine gre seilmelerim; sk bir eitim-

36


37/104

den gemelerini, bu yetenek ve eitimin at iktidarn, ken

dilerini yaratan ve "bende" olarak kalmalarn isteyen hanedana rakip aileler haline gelmemelerini salyordu.

Tabii bu, yine insan tabiatma aykr bir tutumdu. te yan

da da zgr Mslman derebeyleri imparatorluk ordusuna,

bendeler smf kadar ok asker vermekle, hkim dinin men

suplar olmakla ve kendilerim imtiyazl bir snf olarak gr

mekle beraber siyasal ve asker yksek mevkilere gelemiyor-

lard. Bu mevkilere gelen devirmeler de, bu mevkilerini ken

di ailelerinden birine brakamyorlard.1566'dan soma, imparatorluk varoluunun ikinci yzy

ln tamamlarken sisterrin bu kilit noktas gevetilmitir. Ben

deler snf, kendi ocuklarnn da hizmete alnmasna sultan

ikna etmitir. Bunlar zgr Mslmanlarn da devlet hizme

tinde eit haklar elde etmeleri izlemitir. O andan itibaren de

Osmanl devlet sistemi rmeye yz tutmu ve imparatorluk

tedricen, yalnz Batl Hristiyan devletlere kar deil, ayn za

manda Doulu Hristiyan "srleri" ne de g kar koyar du

ruma gelmitir.

imdi, Osmanl rgtleminin dier blmlerine de ksa

bir gz atmamz gerekiyor. Daha nce de belirttiimiz gibi,

bu rgt modern Bat devletlerinden, tepeden trnaa kadar de

iiktir. Bat devletlerinin eilimi, yatay deil, dikeydir. Yani,

bu eilim, lkenin btn vatandalar iin mill bir tekdzeli

e dayanan eit vatandala; vatandalarn kastlara gre deil, yerleme yerlerine gre gruplandnlmasma dorudur. G

ebe toplumlarda ise bu eilim yataydr. Toplumda obanlar,

oban kpekleri ve srler hiyerarisi vardr. Kastlarda oldu

u gibi (birbirine muhta bulunmakla beraber) bunlar arasn-

37


38/104

da da eitlik, tekdzelik anlamsz eylerdir. nk bunlarn

yeleri birbirinden tr olarak deiiktirler. Ayrca mahallgruplama grn de uygulamak imknszdr. nk, bir

Bat ordusunun topusunun, svarisinin, piyadesinin birbirle-

m e m i r a o\ma\arL g&i gebe topvmuann unsurlarnn da

birbirlerine muhta bulunmalarna karlk, ana grevde s

rekli yer deitirme halindedir. Bu bakmdan, Osmanl impa

ratorluu gebelik tohumlarndan meydana gelmitir. Sulta

nn, yukarda tarifini yaptmz ve devletin ekirdei olan

devirme takmnn belli bir yerleme yeri olmam, bunlar imparatorluk topraklarnda enine ve boyuna grev gereince ya

ylmtr. (Sultann karargh bie hareket halindeki bir kamp

manzaras gstermitir.) Bu "oban kpekleri" altndaki "in

san srleri" de baz gruplar halinde devletin topraklarna ya

ylmlardr. Egemenlik altna alman bu yatay rgtlere tek

nik tabiri ile "kavim" ad verilmitir.

Batnn siyasal terminolojisinde bu Arapa szcn kar

l yoktur. nk bir sr siyasal fikri anlatmaktadr. Kav

mi "millet" Olarak evirirsek, belirli ve blnmez bir toprak

paras zerinde tek dili konuan bir toplum anlam kar. Oy

sa, Osmanl kavimleri her yerde bir aznlk olarak bulunmu

lar ve deiik yerlerde deiik mahall diller konumulardr.

Her kavmin banda bir din adamnn bulunmasna bakarak

kavmi "din" olarak evirirsek, ortaya devlet yznden dei

ik bir yzeyde bulunan bir rgt anlam kar. Gerekte kavimler, Osmanl siyasal rgtnn altnda olmakla beraber,

devletin ana paralarm meydana gerilmilerdir. Kavimlerin

banda bulunan din adamlar yalnz yelerinin din ilerini y

rtmekle kalmamlar; aym zamanda bunlarn lmlerim, do-

38


39/104

umlarm, evlenmelerini, miraslarn izlemiler; gereken ka

ytlan yapmlar ve aralanndaki anlamazlklar kurduklar

mahkemelerde zme balamaya almlar, yelerinden

devlete verilmek zere vergi toplamlardr. Batda bu gibi a

balar hkmranlk belirtileri olarak grlr ve devlet, bu g

revleri byk bir kskanlkla kendi zerine alrd. Osmanl

Devleti ise bu gibi ileri, bilerek ve isteyerek ad geen kii

lere vermitir.

mparatorlukta en yksek yeri igal eden kavim, (bu te

rim onlara teknik balamdan hibir zaman uygulanmamtr)

Mslman topluluu olmutur. Fakat bu topluluun dzenlenmesi de, dier kavimlerde olduu gibi yaplmtr. Btn im

paratorluk topraklan zerinde yaayan Mslmanlarn ban

da eyhlislm bulunmaktayd. Mslmanlar "eriata" gre

yaamaktaydlar ve bunun yorumunu mftler, uygulamasn

da kadlar yapmaktayd. Bu slm kavmine zgr derebeyle

ri ile bunlann topraklarndaki kyller dahildi. (Buralarda s

rler Hristiyan deil, Mslmandr.) Sultann somadan ms-

lman olmu bendeleri de bu topluluktadr.(Bunlar, pratikte

eriatn da stne kmlardn.) Daha sonra gelen en nemli

kavim, Rumlar olmutur. Milleti Rum denen bu gruba, konu-

tuklan dil ya da lehe ne olursa olsun Ortodoks Hristiyan ki

lisesine mensup btn Osmanl tebaas girmektedir. Bu kav

min ba ve yeleri ile Osmanl hkmeti arasndaki ba sa

layan kii stanbul Rum Ortodoks Patriidir. Osmanl iktida-

nnm zirveye ulat devirlerde, Bulgarlar bamsz bir kiliseistedikleri zaman Patrik, Bizans mparatoru'nun bir memuru

olduu devirden daha ok, dnya zerinde otorite iddiasn

gerekletirmeye ynelmiti. stanbul Patriklii Rumlann elin-

39


40/104

de olduu iin, Osmanl Rumlar, Bulgarlar, Srplar, Romen-

ler, Arnavutlar gibi br Ortodoks Hristiyanlardan stn birdurumda bulunuyorlard. Bir bakmdan bu durumlar dolay

syla Rumlar sanki Osmanl mparatorluu'nun ortaklan gi

biydiler. Rumlann bu stnl 1557 ylnda Pe'te Srp Pat

rikliinin kurulmas ile krlmt. Fakat 1766 ylnda, stan

bul'daki Rum ileri gelenlerinin etkisi ile bu patriklik kaldinl-

d. O zamanlarda Rumlann Osmanl hkmetindeki nfuzla

r artmakta idi ve hkmet, Batllarla ilikilerinde gittike

Rum memurlarnn araclna bavurmaya balamt. Ancak Babli'nin 1870 ylnda Bulgar Eksharklma hak tan-

masyladr ki bu Rum nfuzu kmlmtr.

Daha az nemde olan da Ermeni milletiydi ve bu grup da

stanbul'daki Gregoryen Patrie bal bulunuyordu. Musevi

ler, Hahamba'nm ynetimindeydiler. Katolik "sr"ye ge

lince, bu da Papa'nm bir temsilcisine balyd.

Osmanl topraklannda, sultann deil fakat Venedik,

Fransa, Hollanda ve ngiltere gibi Batl hkmdarlarn teba

as olan dier Katolikler ve Protestanlar da yayordu. XVIII.

yzyln sonlanna kadar dou limannda toplanm olan bu ya

banc tccarlar kolonilerine kavim ilkesine dayanan toplum

zerklii tannmt, Bunlann ileri eliler ve konsolosluklar-

ca yrtlmekteydi. Yabanclara verilen bu imtiyazlar kapi

tlasyonlara ya da sultann her an geri alabilecei ve tek ta

rafl olarak tand haklann bir ksmyd. Yalnz Fransa ile1535 ylnda ikili bir anlama yaplm ve bu, her iki yan da

balamt. Osmanllar, bu Batl tccar kolonilerine atalan-

nn steplerde vahalann halklanna baktklan gzle bakmaktay

dlar. Bu adamlar, ihtiyalan olan fakat kendilerinin yapama-

40


41/104

dklan baz lks eyalar "temin eden" yabanclard. Sultann

Doulu Hristiyan srleri gibi bu Batl yabanclar da devletin topraklarnda bulunduklarnda, sultann bu hizmetkrlar

nn istedikleri dzenli ya da dzensiz vergileri demek art

ile, kendi meselelerim kendi aralarnda halletmeliydiler.

1774 ylnda Osmanl mparatorluu'nun yaps hl bu

manzaray gstermekteydi. Fakat devrimsel deimelerin ko

kusu da yava yava alnmaya balanmt. mparatorluk, yz

yldan beri Bat'ya kar hep kaybettii bir sava veriyordu ve

imdi de, yz yl nce Doulu Hristiyan uluslarn en geri kalm olan Ruslar tarafndan feci bir yenilgiye uratlmt.

Ruslar, Osmanllarn Batllar karsnda asker baarszlk

lara uramaya baladklar bir srada, gzlerini Batya evir

milerdi. Bu, Osmanllara kar kazandklar baarnn srr

olarak grlm ve buna inanlmt. Bylece 1768-1774

Trk-Rus sava, bunu izleyen Kk Kaynarca bar antla

mas hem Osmanllarn kendileri, hem de Osmanllarn Do

ulu Hristiyan uyruklar zerinde derin bir etki yapmt.

41


42/104

NC BLM

BATININ ETKS

(1774-1919)

Osmanllarin "insan srleri", efendilerinden yz yl ka

dar nce gzlerini Bat'ya evirmilerdir. Bunlarn yeni bir yne dnm olduklar, XVII. yzyln sonlarna doru birden

bire farkedilmitir. (Ayn sralarda Doulu Hristiyan Rusya da

Bat'ya doru deimeye balamt). Bu ynelme, modern

alarn en nemli dnce hareketlerinden biri olmakla kal

mam, aym zamanda devrimsel bir hareket olarak da ortaya

kmtr. nk Hristiyan adm tamalarna ramen, Dou

ve Bat Hristiyanlan o gne kadar birbirlerine yabanc olarak

yaamlard.Karanlk alardan soma Dou ve Bat Hristiyanlan ara

sndaki ilk iliki, Bat'mn yaylma hareketi olan ve Hal Se

ferleri diye tannan gelimeler srasnda gereklemitir. Bu

yaylma hareketi slamlktan ok Dou Hristiyanlannn zara-

nna olmutur. Doulu Hristiyanlar o zaman Batldan yaman

fatihler, Hristiyanlm kendilerine gre biimini ve yinleri

ni yaymaya alan, hibir hogrye sahip olmayan propa

gandaclar, siyasal yneticiler ve hepsinden daha ezici olan,ticar amalar iin politikay smrenler olarak tanmlardr.

43


43/104

Bu arada tarihin en garip olaylarndan biri de Doulu

Hristiyanlar ile Batl Hristiyanlar arasndaki ilikilerin en kt biimine girdii bir devrede, XIII. ve XIV yzyllarda, Os

manllarn yakn akrabalar olan Moollarn ve dier gebe

uluslarn, Orta Asya steplerinde devir devir grlen patlama

lardan birinin sonucu olarak fetihlere ktklar srada, Ltin

Hristiyanlm kabul etmeyi dnmeleri ve Batl Hallarla

aralarnda bulunan slama kar zaman zaman ibirlii yap

m olmalardr. Gebe uluslarn Hristiyanlamas gerekle

memitir. Buna karlk Moollar, zerlerine oturduklar "slm srs"nn dinini kabul etmilerdir. Moollar nnden

kap kuzey-bat Anadolu'ya yerlemi olan Osmanllar da ay

n ekilde Mslmanl kabul etmiler, bir yandan da ge

belik gemilerine zg kurumlarn brakmyarak Orta Do

unun en iyi paralarn ellerine geirmi Fransz baronlarn

dan, spanyol maceraclarndan, Venedikli ve Cenoval tccar

larn elinden slm adna Dou Hristiyanlm almaya koyulmulardr. Orta Dounun Osmanllar tarafndan fethi, (Bunun

byk ve en hayat ksm 1355 ve 1373 yllan arasmda.ger-

ekletirilmitir) bir yandan sultann devirme yneticiler sis

teminin mkemmel ilemesi, bir yandan da Doulu Hristiyan-

larn Batl Hristiyanlara kar duyduklar nefret sayesinde

mmkn olmutur. 1453 ylnda, stanbulun son kuatmas s

rasnda bir Bizansl ileri gelen kiinin "Papann tacna, Pey

gamberin sarm tercih ederiz" demesi bunun en canl delilidir. Dou Hristiyanlar bu tutumlanyla, Ortaa'dan kalma

Batl bir efendiden kurtulup Osmanl bir efendinin emrine gir

mekle kendilerine fayda salamlardr. Bu olay, Osmanl fe

tihlerinin gelimesi iin nemli bir unsur olmakla beraber,

44


44/104

sonras iin olumsuz bir etki de olmutur. Doulu Hristiyan-

lann, Ortaa Bat Hristiyanlma dmanl olmasayd,Trklerin amalan iin ok yeterli olan Osmanl kurumlar

nn, bu kadar byk bir imparatorluun kurulmasna yararl

olmalan beklenemezdi. Bunun aksine, Doulu Hristiyanlarn

Batl Hristiyanlara kar tanmlan XVII. yzyl iinde dei-

meseydi, o sralarda rmeye ynelmi Osmanl kurumlar

nn imparatorluk iin dourduu sonular grdmz kadar

ciddi olmayacakt.

Doulu Hristiyan tebaamn tarihi bu kitabn konusu de

ildir. Fakat bunlarj "Batdlamalan" srasmda Osmanllann

tarihi zerindeki etkilerinden dolay ksaca ele alnacaktr.

Osmanllann, uyruklan olan "srler"e ve ayn zaman

da topraklarnda yaayan Batl yabanclara kar tutumlar, bir

nceki' blmde sz edilen imtiyazlann verilmesine yol a

mtr. Osmanl kurumlan yeterli kald ve Osmanl mpara

torluu, ierde ve darda gl olduu srece bu imtiyazlar,sultam, Osmanl devletinin dnda olan unsurlarn ynetim

klfetinden -saray iin bir tehlike yaratmadan- kurtarmlar

dr. Fakat 1682-1699 savandan soma, verilmi olan imtiyaz

lann iyice yerleip artk geri alnamaz bir hale geldikleri sra

larda, tehlike kendini gstenneye balamta.

Balangta bu imtiyazlann tehlike bakmndan byk bir

nemi yoktu. nk imparatorluun Doulu Hristiyan teba

as ile topraklannda yaayan Batl tccarlar, hem zayftlar vehem de tabiiyetinde yaadktan ve deiik gruplar arasnda ba-

n koruyan Osmanl devletinden ok birbirlerine dmand

lar. Osmanllann ticareti bunlarn ellerine brakm olmalan-

na ramen bu gruplar ekonomik bakmdan da zayftlar. zel-

45


45/104

likle Batl tccarlar, yzyln sonunda Ortaa'daki Batl tc

car devletlerinin birbirleriyle kapmalar, Avrupa ile Asya'nnbirletii yerde Mool Imparatorluu'nun dalmas ve bu

yzden Venedik ve Cenova'mn ticaret hinterland olan Kara

deniz ve Akdeniz limanlarnn kapanmas sonucu eski ekono

mik glerini kaybetmilerdi. Bunlardan baka ilerleyen Os

manllar karsmda uranlan kayplar ve Atlantik kylarn

daki Batl devletlerin, dou ticaretim kaybettikten soma At

lantik tesi ticaret iin birbirleriyle yana girmi olmalan da

Osmanl topraklarnda yaayan Batl Hristiyan tccarlarn etkisiz hale getirmiti. stelikBatl devletlerde, daha nce tal-

yanlarca kurulmu eski ticaret merkezlerini yeniden ele gei

rip iler duruma sokmak iin yeteri kadar enerji de kalmam

t. Bu artlar altnda bat ile dou arasndaki ticaret "asgari"ye

inmi ve mevcut alveriler de sultann Mslman olmayan

tebaasmn -zellikle denizci Rumlann- eline gemiti. By

lece Doulu Hristiyanlar bat ile iliki kuruyor, bat limanla

rn ziyaret ediyor ve hatta bat'nm vaktiyle dou'da kurmu

olduu ticaret merkezlerinin benzerlerini bat'da ayorlard.

Bu ilikilerin balannda, Ortaa'dan kalm dmanlk

hisleri nedeniyle Doulu Hristiyanlar, bat'da ticaret dnda

ki etkiler altnda kalmyorlard. Batya kar Dou Hristiyan-

lannn direnmesine bir rnek olarak u olay ele alabiliriz: Ki

ril Lukaris adndaki bir Ortodoks Rum din adam XVTI. yz

yln ortalanna doru Cenova'ya kadar gitmi, teolojinin Kal-vinist sistemim renmi ve bunu kabul etmi; stanbul'a dn

dkten soma patriklie kadar ykselerek Ortodoks ve Kato

lik kiliselerini bantrmak iin teebbse gemiti. Buna Or

todoks Rumlann tepkisi o kadar iddetli olmutu ki, stan-

46


46/104

likle Batl tccarlar, yzyln sonunda Ortaa'daki Batl tc

car devletlerinin birbirleriyle kapmalar, Avrupa ile Asya'nn

birletii yerde Mool mparatorluu'nun dalmas ve bu

yzden Venedik ve Cenova'nn ticaret hinterland olan Kara

deniz ve Akdeniz limanlarnn kapanmas sonucu eski ekono

mik glerini kaybetmilerdi. Bunlardan baka ilerleyen Os

manllar karsnda uranlan kayplar ve Atlantik kylarn

daki Batl devletlerin, dou ticaretini kaybettikten soma At

lantik tesi ticaret iin birbirleriyle yana girmi olmalan da

Osmanl topraklarnda yaayan Batl Hristiyan tccarlarm etkisiz hale getirmiti. stelik Batl devletlerde, daha nce tal-

yanlarca kurulmu eski ticaret merkezlerim yeniden ele gei

rip iler duruma sokmak iin yeteri kadar enerji de kalmam

t. Bu artlar altnda bat ile dou arasndaki ticaret "asgari"ye

inmi ve mevcut alveriler de sultann Mslman olmayan

tebaasnn -zellikle denizci Rumlann- eline gemiti. By

lece Doulu Hristiyanlar bat ile iliki kuruyor, bat limanla

rn ziyaret ediyor ve hatta bat'nm vaktiyle dou'da kurmuolduu ticaret merkezlerinin benzerlerim bat'da ayorlard.

Bu ilikilerin balannda, Ortaa'dan kalm dmanlk

hisleri nedeniyle Doulu Hristiyanlar, bat'da ticaret dnda

ki etkiler altnda kalmyorlard. Batya kar Dou Hristiyan-

lannm direnmesine bir rnek olarak u olay ele alabiliriz: Ki

ril Lukaris adndaki bir Ortodoks Rum din adam XVTI. yz

yln ortalanna doru Cenova'ya kadar gitmi, teolojinin Kal-

vinist sistemini renmi ve bunu kabul etmi; stanbul'a dn

dkten sonra patriklie kadar ykselerek Ortodoks ve Kato

lik kiliselerini bantrmak iin teebbse gemiti. Buna Or

todoks Rumlann tepkisi o kadar iddetli olmutu ki, stan-

46


47/104

buFdaki Jezuitlerle ibirlii yapmaktan bile kanmamlar ve

Patriklerini sultana tehlikeli bir "ihtillci" olarak ihbar etmiler ve idamm istemilerdi.

Fakat XVII. yzyln sonlarna doru Doulu Hristiyan-

larn batllara kar tutumlan byk bir deiiklie uram

t. Bunun nedeni de, Ortaa'dan kalan dmanlklarn unu

tulmaya yz tutmu olmas ve bir yandan da Bat'mn din sa

valarna son verip mezhepler arasnda hogrl bir davra

na gemesidir. Artk bir Katolik, bir Protestan lkede; bir

protestan da bir Katolik lkede o lkenin dinine girmeye zor

lanmadan yeni teknikleri renebiliyor, diltr ile iliki ku

rabiliyordu. Yzyl sona ermeden nce Batllama yoluna

atlm Doulu Hristiyanlan en nls olan Rus ar Deli

Perro, Hollanda ve ngiltere'de okula gitmi; oralarda ren

diklerini lkesine dndkten soma otokratik gcnden de fay

dalanarak Ruslara zorla kabul ettirmiti. Ayn kuak iinde,

ticaret yoluyla Bat ile iliki kurmu olan baz Rumlar da Bat dillerim renmiler, zihinlerini Bat bilimine, sanatna, si

yasal ve kltrel fikirlerine amlar ve bylece sultann Do-

uluHristiyan "srs" iinde bir Batlama hareketini ba

latmlard. Bu hareket, Rusya'da Deli Petro'nun balatt gi

bi 'sath ve an' deil, daha yava ve daha az hissedilir bir bi

imde olmutur.

Yzyldan ksa bir sre iinde hareket, aknlk uyand

rc sonular dourmutur. 1682-1699 savandan soma, Batl dmanlarna artk iradesini bir 'galip' olarak kabul etti

remeyen fakat grme yolu ile en uygun artlan elde etmek

zorunda kalanOsmnli Devlet; BtTdilleri ve Batl detleri

bilen Doulu Hristiyan tebaasnn yardmna ihtiya duyma-

47


48/104

ya balamtr. Bylece devlet yapsnda, Doulu Hristiyan-

lann igal etmeleri iin yksek ynetim ve diplomatik mevkiler 'ihdas' edilmitir. Sahip olduklar bilgiler dolaysyla

efendilerince kymeti anlalan Doulu Hristiyanlar, nceki

yzyllarda olduu gibi "oban kpekleri" olarak yetitiril

mek zere ocukluklarndan itibaren "esir srleri "ne katla

cak yerde, dinlerini, baty ve doulu kltrlerini korumalar

na da izin verilerek grevlere atanmlardr.

Yz yldan az bir sre iinde, Rusya'nn asker, idar, ma

l rgtlenmesi Bat modeline gre hemen hemen tamamlan

m ve bir zamanlar Doulu Hristiyanlann en geri kalmlar

diye bilinen Ruslar, Osmanllara ve onlarn "fakir akrabala

r" olan Altn Ordu'nun miraslar Tatarlara, Habsburglar ya

da Polonyallar rnei Bat devletlerinin yapm olduklar gi

bi ac bir yenilgi tattrmlardr.

1768-1774 Trk-Rus Sava'ndan sonra imzalanan K

k Kaynarca Antlamas gereince, Babli, Krm Tatarlar ve Karadeniz'in kuzey kylarndaki baz limanlar zerin

deki egemenliini Ruslara devretmi; Rus ticaret gemilerine

Boazlardan serbest gei hakk vermi ve Osmanl toprak

larnda yaayan Rus tebaasma kapitlasyon haklan tanm

tr. En gl devrinde bile Osmanl mparatorluu'na kar

koymay elden brakmayan Bat'ya yenilmek, Osmanllar iin

ac olmakla beraber, doulu, Hristiyan bir ulusa yenilmek, o-

na baz haklar tanyarak Batl devletler seviyesine karmakve temsilcilerine, Osmanllann Doulu Hristiyan tebaas ile

tehlikeli ilikiler imkn salamak kk drcyd. K

k Kaynarca Antlamas'nn yaratt "ok" o kadar byk

olmutur ki, Osmanl devlet adamlan bunun zerine Batl r-

48


49/104

neklere gre reformlar yapmaya girimilerdir. Fakat bu ilk

Osmanl reformcular Deli Petro gibi asker utan harekete

gemiler ve yz yl kadar nce, Petro'nun zamannda, eko

nomik utan hareket etmi Doulu Hristiyan tebaann yolunu izlememilerdir.

Bat ynnde bir reformun asker adan ele alnm ol

mas, Osmanl Trkleri arasnda "Batllama hareketi"ni ve

bu hareketin, 1774 ylnda imzalanan Kk Kaynarca'dan, 30

Ekim 1918'de imzalanan Mondros Mtarekesi'ne kadar ya

ratt durumu anlamaya yarayan nemli bir anahtardr. Trk

lerde, bu hareket, kiisel ilikilerin bir sonucu olarak deil, birpolitika gerei olarak balamtr. Yani Bat 'mn stnl teh

likeli bir noktaya ulatmda Ba'ya kar koyma niteliini ka

zanma endiesiyle balamtr. Bu Trk reformcularnn yap

tklar gibi, Bat'ya ancak Bat'nm silhlaryla kar konabi

lecei sonucuna varmak, salam bir dnce biimiydi. Fakat

te yandan, Bat'nm asker yeterlilii, stnlnn nedeni

deil, bir belirtisiydi.

Batl olmayan bir toplumun bu asker yeterlilik seviyesine ulaabilmesi iin, Bat'nn yalnz asker tekniini deil,

ayn zamanda modern bir Bat ordusunun dayand idar, ma

l, salk tekniiyle ekonomik verimliliini de renmi ol

mas gerekmekteydi. Bu yzden Bat yaamn bir btn ola

rak benimsemeden Bat'nm asker tekniini etkili bir biim

de elde etmek mmkn deildir. nk Bat yaam da br

uygarlklar gibi blnmez bir btndr. Bu byle olduuna g

re, Trklerin "Batllama" sorununu yalnz asker adan al

malar 'yazk' olmutur. Fakat yapabilecekleri en tabii ve ka-

mlmaz ey de buydu; nk yalnz 'cil' asker gerekler y-

49


50/104

znden, baz geleneksel kurumlarn brakp bunlarn yerleri

ne Bat kurumlarm koymak zorundaydlar.Yine "Batllama" iin asker ynn alnmas da "ya

zk" olmutur. nk, Bat yaamnn asker yn, en az ile

rici ve retici olandr. Bu, Trklerin 1774 bar antlamas

n izleyen bir ubuk yzyl sresince Bat kltryle iliki

saladktan balca kanal olmutur. XIX. yzyln ilk yansn

da, Trkiye'de Sultan Selim III. ve Sultan Mahmud JJ.'nin;

Msr'da, o zaman stanbul'daki efendilerinden ok daha b

yk bir devlet adam olduunu ispatlayan Trk asll MehmetAli'nin giritikleri reform abalan her eyden nce Osmanl

ordusunun Battilamasna ynelmiti. Bu reformlar sonucun

da kurulan yeni model asker kurumlardan soma Trk subay-

lan daha ileri atllar iin nde gelen bir rol oynamlardn.

Trk subaylan baka lkelerin aksine, toplumun her snfn

dan daha liberal grl olduklarndan deil, fakat gelecek

yzyl iinde tek rgtl ve kalabalk grup olduklarndan bu

tr etkin bir rol oynayabilmilerdir.

Bu tek rgtn sistemli bir Bat eitimi grmesi ve bu

yzden Bat kltrnn etkilerine ak olmas da Batl olma

yan zihinler iin bir "devrim" olarak grlmtr. Hatta, Sul

tan Abdlhamit Il.'nin (1876-1908) zalim otokratik rejimi s

rasnda Trkiye'ye Bat'da baslm kitaplann ginnesinin ya

sakland zamanlarda bile asker rencilerin Bat sistemine

gre eitilmelerine dokunulmamtr. Abdlhamit, skk birdurumda bulunan imparatorluu pusuda bekleyen komulan-

nm insafna brakmadan subaylarnn Bat rnei sava sana

tn renmelerinden vazgeemezdi.

Bunun yam sna, gen subaylar da Bat dillerini bilmeden,

50


51/104

Bat'nm taktik ve stratejisini renemezlerdi. Yabanc diller

bilgisi de Trk subaylar iin Bat dncesine alan kapnnbir eit anahtar olmutur.

1908 ylnda Abdlhamit'e kar devrim bayran aan

bu subaylardan biri, Enver olmutur. Bir baka subay, Musta

fa Kemal de ulusunun basma geerek Mttefik devletlere kar

km, Anadolu'daki Yunan istilsna kar koymu ve 1920

ylnda "Mill Misak" hazrlamtr. ttihat ve Terakki'nin,

1908-1918 yllan arasndaki abalannmbamszla urama

snn nedenlerinden biri; kendilerinden nceki Batllama ha

reketlerini yrtenler gibi asker ynn ar basmasdr. Bu ka

nlmaz bireydi. Hareketteki asker unsur, Batl eilimin

ngrd liberal ve yapc reformlan gerekletirmeye -mes

lein tabiat dolaysyla- uygun deildi. Fakat unu da kaydet

mek gerek; 1908'deki "Gen Trkler" devriminde asker En

ver'in oynad roln arkasnda, eitimlerini Bat'nm asker

olmayan alanlannda alm olan iki sivil -Selnikli bir telgrafmemuru olan Talt Bey ve Yahud asll maliyeci Cavit Bey-

bulunmaktayd. Hareketi, perde arkasndan bunlar ynetmi

lerdir.

1919 'da balayan devrime gelince; bu, yalnz subaylar ta

rafndan ynetilen bir devrim olarak balamam, Trk ana

vatann yabanc bir istilcdan kurtarmak iin balatlan bir

lm-kalm sava olmutur. stilcya kar zafer kazanlm

olmakla beraber 1925 ylnda, bu devrimin baarsnn askerynn ikinci plna ekilip ekilmemesine bal kald hl

grlmekteydi. Fakat bu kez asker ynn nemini kaybede

cei ihtimali her zamankinden daha oktu. 1908 devrimi, hi

bir basan salamam saylsa bile, Sultan Hamit rejimi sra-

51


52/104

snda gen Trk erkeklerine vekadmlanna kapatlm yksek

renimin kaplar alm ve srekli bir sava halinde bulunmasna karlk aradan geen yllar iinde Bat kltr alm

bir kuak yetimiti. Bylece Bat eitimi grm olan sivil

lerin says artarken asker snfnn oynad rolde de bir geri

leme balamt. Bu gelime, bundan sonraki blmlerin ko

nusu olduundan burada 1774 ile 1918 yllan arasndaki Trk

"Batllama" hareketlerini ksaca gzden geireceiz.

Batllamaya koyulan Trklerin yollanndaki glkler,

kendilerinden nce bu yola km olan Doulu Hristiyan te-

baalannm karlatklarndan sayca daha ok ve daha byk

olmutur. Her eyden nce, "Trk Batllamas" hkmet

tarafndan balatlan suni bir hareket olmu ve baz zel kii

lerin iinden domamtr.

kincisi, ge balamtr. Bu konuda Rum ve Rus hareket

lerinden yz yl ge davramlrmtr. Byle bir harekete giriil

mesini de asker tehlikelerle asker baanszlklar sonucu yokolma tehlikesi zorlamtr. ncs, 1774 tarihli Kk Kay

narca Trk-Rus Ban Antlamas'ndan 1856 Paris Antlama-

s'na kadar sren uzun yllar iinde ve Osmanl mparatorlu-

u'nun varoluunun ayaklanm Hristiyan tebaa ve d dman

larca srekli tehdit edildii bir devre iinde srdrlmtr.

Drdncs, -yukanda belirttiimiz nedenler- harekete

bir asker grn vermitir ve -ne yazk- problem bu kisve

altmda ele alnmtr. Beincisi, Trk reformculan, -Batl ve

Batllam komulanyla Doulu Hristiyan tebaalarnn ya-

rattklan bellar azm gibi- sultann bendelerinden ve slm

toplumundan gelen kuvvetli direnle de baetmek zorunda

kalmlardr.

52


53/104

Rum ve Rus Batllama taraftarlarna Dou Hristiyanl

nn gsterdii diren, hayret verecek biimde zayf olmutur. Nedeni, bu direncin kaynan meydana getirmesi gere

ken Bizans toplumu gelenekleri, nce Hallarn sonra da Os

manllarn kontrol altma girmiti. Batllama hareketi ba

ladnda diren gsterecek bu geleneklerden pek birey kal

mamt. Yine bu durumda bile, Kalvinist Lukaris, XVIII.

yzylda stanbul Patrikhanesini terkedip daha liberal olan

Rus ariesinin topraklarna snmak zorunda kalmt. Mo

dern Yunan dilinin babas saylan Korais ise, zgr dnceli devrimci Paris'te oturduu iin Rum Ortodoks kilisesine ra

hat rahat dil uzatabilmi, fakat daha ileri gidememitir. Trk

"Batllama" hareketinin ncleri ise, sultann esir bendele

rinden ve slm toplumundan ok daha iddetli bir diren gr

mlerdir. Her iki kurum da yklmaya yz tutmu olmakla be

raber, henz canlln kaybetmemilerdi.

Sultann devirmelerinin gsterdii diren, hepsinden da

ha abuk ve daha iddetli olmutur. nk Batc asker re

form dorudan doruya bunlarn karlarm tehdit etmektey

di. Bendeler, artk yabanc devletlere kar savamak ve i

ayaklanmalar bastrmak yeteneini kaybetmilerdi ama, h

l da efendilerini ldrme imknna sahiptiler. Sultan Selim,

1807 ylnda, Napolyon'un stanbul'daki asker ateesi Sebas

tiani'nin tavsiyesi ile yenierileri yeniden rgtlendirmeye gi

rimi fakat bunu -yenierilerin elinde- hayat ile demiti.Mahmut II. felketlerle geen onsekiz yl bekledikten sonra

1826'da stanbul'da yenierileri ortadan kaldrp Sultan Se

lim'in intikamm alm; Msr'da da Mehmet Ali, 1811 'de ye

nierilerin bir benzeri olan Memlklarn direniine son ver-

53


54/104

misti. Her iki devlet adam da yollarna kan bu engelleri kal

drmadan ordularn Bat rneine gre yemden rgtlendirme ve dier Batllama hareketlerine giriemezlerdi. Daha n

ce davranm olan Mehmet Ali, Msr', 1875 ve 1883 ylla

rnda her iki lkenin bana gelen felketlere kadar Trki

ye'den onbe yl ileri gtrmt.

slm toplumundaki diren derhal kendini gstermemek

le beraber daha kk salm olarak ortaya kmtr. Zayf ve

yetersiz bir toplum, birdenbire kendinden daha gl ve ye

terli bir toplum ile temasa geldiinde toplumun yelerinin buyeni durum karsnda gsterecekleri tepki iin iki alternatif,

birbirine kart iki hareket izgisi ortaya kar. Bunlar, ya ken

di gemilerinin kalesi iinde glenmeye ve bylece dar

dan gelen rahatsz edici g ile ilikiyi kesip kendilerim tec

rit etmeye alrlar; ya da yabanc uygarln kendilerininkin

den daha gl olduu ve kalmak zere geldii olgusunu ka

bul ederek kanamayacaklar bir duruma uymak iin karar

larn verirler ve kendi z gelenekleriyle bir frtna gibi top

raklan zerinde esen yeni dzen arasnda bir denge meydana

getirip yeni bir yaama biimine ularlar.

kincisi, izlenecek rasyonel yoldur ve Osmanl reform

cular, asker sistemlerini Batllatrmaya karar verdikleri an

dan itibaren bu yolu semilerdir.

Bu, btn bir yaama biiminin Batllamasna doru

atlm bir adm olmutur. Bununla beraber rasyonel tutum,ktle iinde insanln ve hatta ilerici toplumlarn tarihinde k

sa sreler dnda pek ok nderin zellii deildir. Beklen

medik bunalmlarda insanlar heyecann renklendirdii ig

dyle hareket etmek eilimindedir. Balarn kuma sokup ve

54


55/104

bir mucize bekleyerek bilinmeyenlerden kamaya alrlar.

Bilinmeyen, daha gl bir uygarlk ise atalarnn dinine snrlar ve yine atalarnn Tanrsndan dzenini savunan hiz

metkrlarn kurtarmasn isterler. Hazreti sa'nn zamannda,

ilerleyen Hellenizm'in glgesi altnda yaayan dou toplu

munda rasyonel ve mistik eilimler, "Herodcular" ve "muta

assplar" tarafndan temsil edilmekteydi. slm dnyasnda da

XVIII. yzyln son yllarndan itibaren daima bir "Herodcu

lar" ve "mutaassplar" grlmtr.

XVIII. yzyln son eyrei iinde, Osmanl hkmeti as

kerlerini Bat rneine gre giydirmek, silhlandrmak ve

eitmek iin ilk atlmlarna giriirken, Arabistan'n Necd bl

gesindeki vaha sakinleri ve airetler de Vahablii kabul edi

yorlard. Bu, dinin ilk ilkelerine ve uygulamasna dn is

teyen slm iinde bir 'protestan hareketi' idi. Vahablerin ta

assubu, Osmanl mparatorluu'nun daha uygar blgelerinde

ki Mslman halkn zellikle Osmanl hkmetinin davranlarna ve Frank kfirlerinin kfr saylan metotlarnn benim

senmesine kar ynelmiti.

Vahabler, 1803'te Mekke'yi ve 1804'te Medine'yi ele ge

irmiler ve bu ehirleri "temizlemilerdi". Bu hareket, sul

tandan ald emir zerine, 1810ve 1817 yllan arasnda, Ba

tllamadan yana olan Msrl Mehmet Ali tarafndan uzun ve

yorucu seferler sonunda ezilmitir. Bu mcadelenin ikinci ra

undu Afrika'da gemitir. XIX. yzyln ikinci yansnda S-nusler, Libya'dan Bat Sudan'a kadar uzanan ve dine daya

nan bir imparatorluk kurmulard. 1883'te Mehd taraftarlan

Dou Sudan' Frank taklidi Msr hkmetinin elinden alm

lard. Bu kez de 'mutaassplar' yalnz ilerici ve Batllama ta-

55


56/104

raftan dindalanyla deil, smrgeciliklerini yaymakla me

gul Batl devletlerle de kar karya gelmilerdi.Dou Sudan'da Mehd hareketi 1898 ylnda bir ngiliz

ordusu tarafndan ezilmi ve lke ortak bir Msr-ngiliz y

netimi altna alnmt. Snuslerin askeri gc de 1910 y

lnda Vadai'yi ele geiren Fransz ordusunca knlmt. Bun

larn 1916 'da Msr' a yaptklan saldny da ingilizler durdur

mutu. Bu mcadelenin nc raundu 1914-1918 Dnya

Sava'ndan nce, Vahablerin, Suud ailesinin nderlii altn

da Necd'de yeniden g kazanmalanyla almt. Suud ailesi, Vahableri etrafnda toplamay baarm, bunlan bir "ih

van" kardelik rgt altmda birletirmiti. Dnya Sava'nda

Hindistan'daki ngiliz ynetiminden para ve silh yardm

gren Vahabler, 1924'te Mekke'yi, Londra'da ngiliz Di

leri Bakanlt'nm himayesinde bulunan Haim Kral Hse

yin'in elinden ikinci defa almlar, Irak'a ve rdn'e sefer

ler yapmaya balamlard.

nc raundun yeni gelimeleri daha soma olacakt.

Yz elli yl ncesinden bu kitabn yazld (1926) yla kadar

ortaya kan taassup hareketlerinin tarihsel ortak bir ynn

ortaya koymaktadr. Bu da, bu hareketlerin artk slm dnya

snn kaderinde nemli bir rol oynayamayacann grlme-

sidir. Her harekette de bunlann ancak -ister asker, ister eko

nomik, ister kltrel olsun- Bat yaamnn szamad, gerek

arazi, gerek iklim bakmndan emin olan blgelerde kprbalan kurabilmiler; Yukar Nil vadisi ya da Vadai gibi ula

lmas kolay yerlerde uzun sre tutunamadklan grlm

tr. Bu hareketler, Svey Kanal ve Boazlar gibi uluslarara

s denizyollannm getii halklan yerlemi ve uygar olan M-

56


57/104

sr ve Anadolu'da hi etki yapamamlardr. slm uluslar, Ba

t'ya kar koymak istiyorlarsa; bunu ancak Bat'nn savunma,diplomasi, ynetim, maliye ve ekonomi metodlarm uygula

mak gibi rasyonal bir politika ile baarabilirler. Byle durum

larda, mutaassplarn mistisizmi 'vaka'larm mantna o ka

dar karttr ki, ad geen slm uluslarnn zihinlerinde yer et

mesi ans ok azdr. stelik bu uluslar, llerin ve vahalarn

halkalarndan sayca ve nfusa stn bulunmaktadrlar.

Modern slm Dnyasmda "Herodcular" ile "mutaassp

lar" arasndaki bu atmada -hi olmazsa bu atmann ilksafhalarnda- gze arpan ilgi ekici bir durum da, ulemann

Batllama taraftan devlet adamlanna dostane bir tarafszlk

gstermeleri ve hatta zaman zaman onlan etkin bir biimde

desteklemeleridir. Bu ksmen u ekilde aklanabilir: Batl

lama taraftarlanmn ilk abalan sultann esir bendelerine kar

ynelmitir. Bu snfn yeleri yerli ve Mslman olmayan

kaynaklardan gelmiler, din kurumlannn stne kmlar ve

Mslman halk iinde yetimi din adamlanna yksekten bak

mlardr. Nitekim Franszlar da 1789-1801 yllannda Msr'

igal ettiklerinde ulemay, slm'n ve Msr halknn gerek

temsilcileri olarak gsterip bunlan Osmanllarn esir bende

lerinin bir ei olan Memlklara kar kullanmlardr.

1805 'te Kahire'deki El Ezher medresesinin retim ye

leri, Trklere kar giriilen ayaklanmada kendilerini Msr

halk hareketinin nderleri olarak gstermilerdir. Mehmet Alibunlan akllca kullanm ve sultan tarafndan gnderilmi

olan vali paay attnp yerine kendim geirttirmiti. Ulema bu

nu yaparken Osmanl valisinin toplum szlemesini bozduu

nu ileri srmler; ulema snfnn, deil bir valiyi, gerektii

'57


58/104


59/104

ti. Bu Prusya asker heyetinde nl von Moltke de bulunuyor

ve askerlik mesleinde rakln yapyordu.

Dr. John Browning'in yazd mektuplardan ve 1839 ylnda Msn'la ilgili Lord Palmerston' a verdii bir rapordan as

ker Batllamann her iki lke zerinde yapt etkilerin de

recesini anlayabiliriz. Bu mektuplar ve rapordan, bir Bat bu

luu olan askere alma sisteminin nasl bir ekonomik yk mey

dana getirdiini ve nasl insanlar aclara srklediim reni

yoruz. Batda bu sistem, etkili bir salk sistemi, ksa hizmet

sresi gibi yardmc artlarla birlikte gelitirilmitir. Buna kar

lk iki lkede uygulanmasna balanan yeni asker sistem ka

mu gvenliim artrm, vergi toplamay hzlandrm, Batl

etkilerin baka alanlara da szmasna imkn vermitir. Szge

lii Browning'in bildirdiine gre; skenderiye'deki tersanenin

yannda buna bal bir doumevi almtr. Birbiri ile hibir

iliii olmayan bu iki kurumun yanyana gelmesinin nedeni,

Mehmet Ali'nin tersaneyi rgtlendirmek iin davet ettii Ba

tl uzmanlarn, memurlar ve iiler iin salk kurumlan almasnda srar etmi olmalandr. Bylece Batl doktorlar bir

hastahane amlar ve sivil halkn da buraya hcum etmesi ve

doum hizmetlerinin dier btn tbb hizmetlerden ok iste

nir olmas zerine kurulu, bir doumevi haline getirilmiti. Da

ha 1839'da Mslman kadnlarn 'kafir' Frenk doktorlarnn

nezaretinde doum yapmaya hazr olmalar, Batyla ilgili n

yarglarn ne kadar hzla ykldn gstermektedir.

Batldama iin Mslmanlarn giritikleri bu ilk teebbste en nemli devre, Osmanl mparatorluu'nu korumak iin

Fransa ve ngiltere'nin Rusya'ya atklan savatan soma im

zalanan 1856 antlamasn izleyen yirmi yl olmutur. Osman-

59


60/104

l hkmeti bu sre iinde yabanc basklarndan kurtulmu ve

Batnn en ileri iki lkesi ile yaplan antlama Trk devletadamlarna Batllama hareketini en iyi artlar altnda yrt

mek imknn vermitir. Bu yllar iinde Trkiye, Mithat Paa

gibi yksek yetenekleri olan ve akll bir politika izleyen bir

ynetici yaratmtr. Mithat Paa, nn nce Aa Tuna hav

zasnn gney blgelerinde ve soma da Mezopotamya'daki va

lilikleri srasnda yapmtr. Halklar kark olan ve Trklerin

aznlkta bulunduklar bu blgelerde, Mithat Paa, cemaatle

rin nderleriyle ibirlii yaparak bunlarn imparatorlua sada

katini kazanmaya alm; kamu gv

Türkiye I - Bir Devletin Yeniden Doğuşu - Arnold Joseph Toynbee

Documents

Transcript of Türkiye I - Bir Devletin Yeniden Doğuşu - Arnold Joseph Toynbee