TÜRKOLOGİYA · dəlikləri 2, ağız 1), habelə planetlərin hərəkət etdiyi dairənin...

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

N Ə S İ M İ a d ı n a D İ L Ç İ L İ K İ N S T İ T U T U

TÜRKOLOGİYA

B E Y N Ə L X A L Q E L M İ J U R N A L

1970-ci İLDƏN NƏŞR OLUNUR

İ ld ə 4 d ə fə ç ı x ı r

№ 1

YANVAR – MART

Bakı – 2011

2

BAŞ REDAKTOR A. AXUNDOV

REDAKSİYA HEYƏTİ

K. ABDULLAYEV, N. CƏFƏROV, T. HACIYEV, N. XUDİYEV, A. MƏMMƏDOV, A. NƏBİYEV,

B. NƏBİYEV, S. SÜLEYMANOVA (baş redaktorun müavini), F. VEYSƏLOV

BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR

Ş. H. AKALIN ( Türkiyə), ÇONQ JİN OH (Cənubi Koreya), HAYASI TOORU (Yaponiya), K. KONAKBAYEV (Qırğızıstan),

İ. KORMUŞİN (Rusiya), F. QƏNİYEV (Rusiya), V. QƏRƏNFİL (Moldova), T. MƏLIKOV (Rusiya),

M. MUSAOĞLU (Türkiyə), M. SOYEQOV (Türkmənistan)

JURNALIN TƏSİSÇİSİ AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ

NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTUDUR

Ünvan: Az-1143, Bakı-143, Hüseyn Cavid prospekti, 31. Dilçilik İnstitutu. «Türkologiya». Tel.: 5372081, 5372083. E-mail: [email protected]

[email protected]

Адрес: Az-1143. Баку-143, пр. Гусейна Джавида, 31. Институт языкознания. «Тюркология». Тел.: (+99412) 5372081, 5372083. E-mail: [email protected]

[email protected]

Adress: Az-1143. Baku-143, Hussein Javid avenue, 31. The İnstitute of Linguistics. «Turkologia». Tel.: (+99412) 5372081, 5372083. E-mail: [email protected]

[email protected]

3

№ 1 2011

AFİNA ƏLİZADƏ

NƏSİMİ ƏSƏRLƏRİNDƏ SAYLARLA BAĞLI HÜRUFİZM MƏSƏLƏLƏRİ

X ü l a s ə. Məqalədə Nəsimi əsərlərində saylarla bağlı hürufizm

məsələləri zəngin faktlarla təhlil olunmuşdur. Xüsusilə müqəddəs hesab edilən bəzi yeddi, dörd, doqquz sayların qədim inkişaf tarixi izlənilmişdir.

Açar sözlər: hürufizm, Nəsimi, miqdar saylar, dörd ünsür, işarə,

simvol, semantika Saylar Nəsiminin əsərlərində həm konkret miqdar, çoxluq, həm də dini-

fəlsəfi mənalarda işlənmişdir, məs.:

Ayəti-səbülməsanidir üzün Dörd kitabi-asimanidir üzün [1. S. 178].

Ol nədir kim, hayü-huyi altıdır Kim görübdür bir sədəfdə altı dür? [1. S. 167] Burada dörd (4) konkret olaraq məlum dini kitabların sayını bildirir.

İkinci misaldakı altı (6) sayı ilə coğrafi cəhətlər nəzərdə tutulmuş və bir sədəf birləşməsilə altı cəhətin bir dünyada yerləşməsi bədii şəkildə təsvir edilmişdir.

Nəsimi onluq, yüzlük və minlik saylarından da yerli-yerində istifadə etmişdir. Onun şeirlərində maraqlı say tərkiblərinə təsadüf olunur. Böyük mütəfəkkir dərin məzmunlu fikirlərini bəzən adi qayda üzrə, bəzən də dolayı şəkildə vurma və toplama üsulu ilə mürəkkəb say tərkəbləri vasitəsilə ifadə edir, məs.:

Bu qəmər dövründə hərgiz görməsün şahim zəval,

Üç otuz on yaşı olsun, on iki yaşındadır [2. I. S. 192].

Üç yüz altmış gündürür dövranımız

ТЦРКОЛОЭИЙА

4

Altı göz altmış olur ey canımız [2. II. S. 400]. Bir əllidir, iki yüz beş ki, qırq on yeddi hərf oldu Bu ismi zikr edən bil kim, yanılmadı cavabından [1. S. 183]. Birinci misalda üç otuz on (3 x 30 + 10 = 100) rəqəmlərinin cəmi

yüzdür. Yəni 12 yaşında olan şaha 100 yaş arzu olunur. Şair həm adi qayda üzrə üç yüz altmış (360) kimi, həm də adi vurma qaydası üzrə altı göz altmış (6 x 60 = 360) kimi bir ilin günlərinin sayını bildirir [3. S. 229].

Qeyd olunmalıdır ki, rəqəmləri insan bədəninin üzvləri ilə bağlayan Nəsimi bir ilin günlərinin hesabı olan 360 sayını da insan həyatı ilə əlaqələndirir. Belə ki, insan həyatı ilin dörd fəslini xatırladır: yaz uşaqlıq, yay gənclik, payız yetkinlik və qış qocalıq illəri.

Üçüncü misalda əlli, iki yüz beş, qırq birləşməsinin say tərkibində on yeddi (17) hərf olması bədii şəkildə ifadə edilir.

Klassik şərq ədəbiyyatında dini, fantastik fikirlər, əfsanəvi təsəvvürlər xalqın qədim tarixi ilə əlaqədar olaraq yaranan ifadələrdə saylardan geniş istifadə olunmuşdur. Azərbaycan dilinin yazılı abidələrində, o cümlədən Nəsiminin əsərlərində bəzi saylar iki, üç, dörd, yeddi, doqquz sayları müqəddəs hesab edilmişdir. Yəni iki (gecə və gündüz), dörd (od, su, torpaq, hava), altı cəhət (şərq, qərb, şimal, cənub, yer və göy) [4. S. 179] mənalarında olub, həyatın, varlığın əsasını təşkil etdiyinə görə müqəddəs sayılır. İstedadlı şair Nəsimi də bu saylardan məharətlə istifadə etmişdir. Aşağıdakı misallara diqqət edək:

Doqquz ata, yeddi ana, dörd dayədan ver xəbər, Dü çaharü pəncü şeşin saqi bünyasi nədir? [2. II. S. 278] Yaxud:

Yeddi dayə, dörd ana, doqquz atadan bərü Həm dü çaharü pəncəm uş genə şeş cəhatəm [2. I. S. 533]. Hər iki misalda doqquz, yeddi, dörd sayları eyni mənalarda işlənmişdir.

Burada yeddi səma cisimlərini yeddi dayə, yeddi ana, astronomiyada göylərin yeddi qat olmasına, doqquz ata isə yeddi səyyarəyə ərş (ən uca göy) və kürsi (ərşin altındakı göy təbəqəsi) əlavə etməklə alınan doqquz sayına işarə olunur.

5

Hər iki misalda fars dilinə məxsus dü (‘iki’), çahar (‘dörd’), pənc (‘beş’) və şeş (‘altı’) sayları da rəmzi mənalarda işlənmişdir. Yəni dü çahar (‘iki dörd’) insan bədənindəki iki göz və iki qaş; pənc (‘beş’) hisslər görmə, eşitmə, iy bilmə, dad bilmə, lamisə; şeş (‘altı’) altı cəhətə (şərq, qərb, şimal, cənub, yer və göy) işarə olunmuşdur.

Bəzən də şair bu və ya digər mənaca yaxın olan bir neçə məfhumun cəmini saylarla ümumiləşdirməklə ifadə etmişdir, məs.:

Qələndər ilə təcrid, fəna üçü birdir

Nə qəm, bu üçünə aləm olursa zirü-zəbər [1. S. 205]. Səni sevənlərin halı, bu dörd işdən degil xali, Gəhi qovğa, gəhi sevda, gəhi divan, gəhi yarğu [1. S. 299]. Şair məzmun etibarilə bir-birinə çox yaxın olan qələndər (dünyadan əl

çəkmək), təcrid (həyatdan ayrılma), fəna (həyatdan yox olma) sözlərinin üç, ikinci misalda qovğa, sevda, divan və yarğu sözlərini isə dörd sayları ilə ümumiləşdirmişdir.

Yaxud da:

Yeddi yerdir, yeddi göydür, yeddi dərya, yeddi xətt Yeddi müshəf, yeddi ayət yədi-beyzasi nədir? [1. S. 463] Bu beytdə şair sual şəklində yer, göy və dəryanın (fəzanın), həmçinin

quranın surələrindəki cümlələrin və b. yeddi olduğunu yaradan allahın qüdrətinə bağlayır.

Nəsimi insanın üzündə mövcud olan üzvlərin (göz 2, qulaq 2, burun dəlikləri 2, ağız 1), habelə planetlərin hərəkət etdiyi dairənin miqdarını bildirən yeddi və digər saylarla bağlı olan ictimai-siyasi və fəlcəfi fikirlərini bütün yaradıcılığı boyu əsas götürmüşdür [3. S. 144].

Dini mənada olsa da, dünyanın 7 gündə yaranması güman edilir [5. S. 22]. Şübhəsiz, yeddi sayının xalq arasında məşhur olub, müqəddəs hesab edilməsi qismən də bununla bağlıdır. Xalq arasında geniş yayılmış yeddi ev, yeddi qəbir, yeddi rəng və b. kimi ifadələrdə özünü saxlayan yeddi sayında bunu görmək olar.

Tədqiqatlardan məlumdur ki, əvvəlcə göyün yeddi qatdan ibarət və dünyanın yeddi gündə yaradıldığı barədə olan dini əqidələr vardır. Sonra xalq içərisində yaşayan bəzi adətlərdə də yeddinin müəyyən mövqeyi və rolu

6

vardır. Məsələn, göz dəymiş uşağa yeddi qapıdan pay yığılması, yaxud yeddi qapının cəftəsini suya çəkərək uşağa içirilməsi, ölünün və yeni anadan olmuş uşağın yeddisi və b.

Dörd sayının müqəddəs hesab edilməsinin müəyyən əsası vardır. Orta əsrlər şərq fəlsəfəsinə görə, varlığın dörd ünsürdən (hava, od, torpaq, su) ibarət olması ilə əlaqədar dörd rəqəmi müqəddəsləşmişdir. Orta əsr şərq ədəbiyyatında, o cümlədən Azərbaycan klassik ədəbiyyatında bədii və fəlsəfi anlayışların təsvirində dörd sayının müqəddəs mənasından tez-tez istifadə edilir. Nəsiminin əsərlərində də hürufiliyin əsasını təşkil edən hərflərin ümumi sayının [6. S. 32] alınmasında dörd (4) sayından istifadə edilmişdir, məs.:

Əqli-küll ərşu kürsi, lövhü qələm

Çar ünsür nəh asimandır söz [2. I. S. 369].

Səkkiz oldi qapusi uçmağın Yenə dörd oldu suyu irmağın [2. I. S. 10].

Dörd gərək, dörd dörd gərək, bir dörd gərək Birisi istiva, üç dörd gərək.

Seyyidi çoqlar sökər dəhri deyü Kəndiyü bilənlərə beş dörd gərək [2. II. S. 409]. Bu misallardakı çar ünsür (dörd ünsür), cənnət suyunun, yəni həyat

suyunun dörd olması və kainatın, mövcudiyyətin əsasını təşkil edən dörd maddi ünsürə (hava, od, torpaq, su) işarədir. Üçüncü misalda həmin mənada (dörd ünsür) götürülən dörd sayından həm bədii, həm də fəlsəfi anlayışda istifadə edilmişdir. Burada Dörd gərək (4), dörd dörd gərək (4 x 4 = 16), bir dörd gərək (4) beytində (4 + 16 + 4 = 24) 24 rəqəmi və Birisi istiva, üç dörd gərək, yəni birini ( 4) çıxmaqla, üç dörd (3 x 4 = 12) 12-nin əlavəsindən riyazi hesablama ilə (24 + 12 4 = 32) 32 rəqəmi alınır.

İkinci beytin Kəndiyü bilənlərə beş dörd gərək misrasında kəndi (özü insan surəti göz 2, qaş 2, qulaq 2, burun deşikləri 2) = 8 və beş dörd gərək (5 x 4 = 20) birləşməsində isə riyazi hesablama ilə cəmisi (8 + 20 = 28) 28 rəqəmi alınır ki, bunlar da (28 və 32) hürufiliyin əsasını təşkil edir.

Nəsiminin əsərlərində də dövrünün ictimai-fəlsəfi fikirləri, o sıradan hü-rufiliyin ictimai-siyasi mahiyyəti çox vaxt hərflərlə, hərflərin sayı ilə (28 ərəb əlifbasında, 32 fars əlifbasında) ifadə edilmişdir. Bütün hərflərin insan su-rətində mövcudluğu ideyasına əsaslanan şair insanın müxtəlif hisslərini

7

oxşayan keyfiyyətləri hərflərlə təsvir etmişdir. Hərflərin sayını bildirən 32 və 28 rəqəmlərinin işlənməsi də bu baxımdan rəmzi xarakter daşıyır.

Hürufilər hərfləri və rəqəmləri müqəddəsləşdirmişlər. Onların fikrincə, varlığın əsasını səslər təşkil edir. Səslərdən söz əmələ gəlir, söz isə hərflərdən təşkil olunur. Ona görə ərəb əlifbasının 32 hərfi müqəddəsdir, bütün varlıqların rəmzi və ifadəsidir.

Hürufiliyə görə, insan fəal, yaradıcı qüvvəyə malik olub, ağlı və kamalı ilə allaha bərabər hesab edilir. 28–32 hərf insan surətində və bədən üzvlərində təcəssüm edir. Azərbaycanın böyük alim və filosofu, hürufiliyin banisi Fəzlullah Nəimi özünün «Məhəbbətnamə» əsərində bu rəqəmlərin (28, 32) sirli xarakterini belə izah etmişdir. 28 və 32 ilahi rəqəmləri vahid allahın ilkin, əbədi sirli əlamətidir («həzrəti-vəhdət» «vahid allah») və onlar insanla birlikdə gəlmişlər, insanın siması, insanın bədəni isə onların məzmununu təşkil edir [7. S. 14].

M. İbrahimov mahiyyət etibarilə hürufizmi demokratik və materialist panteizm adlandırıb yazır ki, hürufilik ərəbcə hüruf sözü olub, ‘əlifba’, ‘hərf’ deməkdir. Formaca bu nəzəriyyə ərəb və fars əlifbalarını ilahiləşdirib təsdiq edir ki, bunlarsız nə allah, nə insan, nə də əşya dərk olunmaz. Lakin hürufiliyin müqayisə olunmaz daha geniş və əhəmiyyətli dərəcədə fəlsəfi, həm də ictimai mənası vardır. Bunlar məcmu etibarilə materialist panteizm və demokratik mənalar ifadə edir [8. S. 14].

Hürufi şair Nəsimi də 28 və 32 saylarından daha geniş və aydın şəkildə məhz bu mənalarda istifadə etmişdir:

Vəchində yazmiş idi anın iyirmi səkkiz hərf Xəttü bəyani-hərfü kəlam olmadan hənuz [1. S. 71].

Arifi-laməkan otuz ikidir Sahibi-cismü can otuz ikidir [2. I. S. 114].

Evi bir (1), bacası yeddi (7), babı üç (3) Əhli beyt ilə özü on yeddidir (17) [2. III. S. 169]. Misallardan aydın olur ki, şair otuz iki və iyirmi səkkiz saylarını ya tam,

ya da müəmmalı şəkildə işlətmişdir. Məsələn, evi 1, bacası 7, babı 3 və əhli beyt ilə özünü 17 götürüb toplamaqla (1 + 7 + 3 = 11 + 17 = 28) 28 müqəddəs sayı alınır. Saylardan müxtəlif hesablama işlərində istifadə edildiyi məlumdur. Azərbaycan dilinin tarixində sayların göstəricisi olan ideoqrafik rəqəmlər olmadığından ərəb əlifbasından istifadə edilmişdir. Bu hərflərdən əlifba sırası

8

ilə deyil, qədim dövrdə ərəblərin qəbul edib işlətdiyi şəkildə istifadə olunurdu. Sayların ərəb hərfləri ilə əvəz edilib işlənməsi əbcəd hesabı adlanır. Klassik şərq ədəbiyyatında, o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatında görkəmli şəxslərin təvəllüdü, ölüm tarixi, əsərlərin yazılma və qurtarma tarixini göstərmək üçün əbcəd hesabından, xüsusilə şeir janrında istifadə edilmişdir.

M. Sultanov belə maddeyi-tarixlərin tərtibi və əhəmiyyəti haqqında ya-zır ki, klassik şərq ədəbiyyatında müəyyən ictimai və təbii hadisələrə, gör-kəmli şəxslərin təvəllüd və vəfatına, qalaların, tarixi abidələrin tikilişinə və s. dair yazılan məddeyi-tarixlər (xronoqramma) elmi baxımdan son dərəcə böyük əhəmiyyətə malikdir. Çünki bu məddeyi-tarixləri yazan şair və alimlər hadisələrin bilavasitə şahidi olmuş və onların tarixini qeyd etməyi lazım bilmişlər. Deməli, bu məddeyi-tarixlər ən inandırıcı və orijinal bir sənəd mahiyyəti daşıyır [9. S. 13].

Ey qaşınla kirpigin, zülfün yeddi,

Ol yeddi kim, şeytan anı bilmədi.

Həq bu sirri Əhmədə kəşa eylədi, Anın üçün adını ümmi dedi [1. S. 609]. Nəsimi qaşinla kirpigin, zülfün yeddi misrasında (qaş 2, kirpik 4,

zülf 1, cəmisi 7) yeddi sözünün əbcəd hesabı ilə 28 olduğunu deməklə özünün hürufi ideyalarını poetik şəkildə ifadə etmişdir.

Yaxud:

Gər kəlam allah eylər sənin nəzər Əlli olur hərfü nöqtə (50) yeddimiz [2. II. S. 399]. Bu misalda nöqtə sözünün birinci səsi ن əbcəd hesabına görə 50 (əlli)

sayını bildirir. Yeddimiz sözü ilə şair özünə işarə edir. Hürufizmə görə, yeddi sö-zünün əbcəd hesabı ilə 28 olması məlumdur. Fars dilində 28 hərf, 22 nöqtə olur. Şair yeddimiz (yəni şair özü) dedikdə 28 + 22 = 50 hesabı ilə özünün 50 (əlli) yaşı olduğunu yazır. Bununla da, bu şeiri yazanda şairin 50 (əlli) yaşı olduğu aydınlaşır.

Nəsimi, semantikasında cəmlik, topluluq olan bir sıra sözlərdən də geniş istifadə etmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, türk dilləri üçün ilk zamanlar çoxluğu bildirmək üçün cəmlik deyil (əşyaların toplusunu bildirən) topluluq xarakterik olmuşdur [10. S. 336]. Azərbaycan dilində leksik mənasında

9

kəmiyyətcə topluluq məzmunu olan bir sıra sözlər vardır ki, bunlardan Nəsiminin dilində aşağıdakılara təsadüf edilir:

1. Ümumi olan insan toplusunu bildirən sözlər: xalq, aləm, cümlə:

Dilbəra, eşqində aləm sərbəsər qovğa çəkər [1. S. 244].

Dişlərin nəzminə dürdaneyi-gövhər dedilər Göricək yüzini xəlq, ayəti-əkbər dedilər [2. I. S. 229].

Qəflət yuxusundan oyandı könül, Xəlqi incitməkdən utandı könül [2. II. S. 43].

Ləlinin adını aşiqlərə sordum ki, nədir Eşidən cümlə nə kafir, nə müsəlman dedilər [2. I. S. 223]. Misallardakı xalq, aləm, cümlə sözləri qrammatik cəhətdən tək formada

olub, kəmiyyətcə qeyri-müəyyən miqdarda fərdlərin (ayrıcaların) bütöv halda toplusunu bildirir.

2. Bir qədər az ümumi olan insan toplusunu bildirən sözlər: el, hamı:

Günəş dutuldu dedilər nəzər qıldım cəmalına Üzünə zülfüdür dutmuş bu el yanlış xəyal eylər [1. S. 216]. Keç qamudan Nəsimi tək, baxma anın bəqasına [2. II. S. 165]. El, qamu sözlərinin məzmunu kəmiyyətcə xalq sözünə nisbətən

məhdudluğu ilə fərqlənir, çünki hamı, el sözlərində bütün insan kollektivi deyil, danışanın daxil olduğu məkanda məlum əhali nəzərdə tutulur.

3. Bir qədər konkret olan insan və s. toplusu mənasında olan sözlər:

çəri: Qəmdən əgərçi firqətin min çəri çəkdi üstümə [2. I. S. 446].

Çəkmə aşiq üstünə qəmdən çəri [1. S. 610]. Rüxun xəttilə xalindən çəri çəkmişdir ey dilbər [2. I. S. 440].

10

‘Qoşun’ mənasında olan çəri sözünə əvvəlki dövr yazılı abidələrdə tez-tez təsadüf edilir. Bu söz Azərbaycan dilində XVIII yüzilliyin sonlarına qədər işlənmişdir.

Maraqlıdır ki, Nəsiminin dilində kəmiyyət etibarilə topluluq bildirən xalq, cümlə sözləri cəm halda götürülmüş və cümlədə mübtəda vəzifəsində çıxış edərkən xəbər onun məzmunu ilə kəmiyyətə görə uzlaşdırılmışdır, məs.:

Ləbinə əhli-nəzər çeşmeyi-heyvan dedilər,

Gərçi uçmaq hurisi cümlə ana can dedilər [2. I. S. 223].

Dişlərin nəzminə dürdaneyi-gövhər dedilər Göricək yüzini xəlq ayəti-əkbər dedilər [2. I. S. 229].

Aliməm dedin və lakin cəhlin oldi aşikar, Çünki gördilər xəlayiq mənzili-əlamızı [2. III. S. 248]. Cümlə dedilər, xəlayiq gördilər, xəlq dedilər cümlələrində mübtəda tək

halda, xəbər isə cəm şəkilçisi (-lər) ilə işlənir və mübtədanın toplu məzmunu ilə uzlaşır.

Azərbaycan dilinin əvvəlki dövrlərində sayla işlənən təyini söz birləş-mələrinin ikinci tərəfi bəzən müasir dövrdən fərqli olaraq cəm şəkilçisi (-lar, -lər) ilə işlənirdi. Nəsimi əsərlərindən verilən aşağıdakı misallara diqqət edək:

Ol səndin, şəhideyn ol iki şahzadələr

İxtiyari aləməynü müqbileyn kibriya [2. I. S. 39]. Bu misalda iki şahzadələr birləşməsindəki -lər cəm şəkilçisi ‘hörmət’

mənasında işlənmişdir. Yəni iki şahzadələr dedikdə islam dini tarixində çox məşhur olan imamlardan Şah Həsən və Şah Hüseyn nəzərdə tutulur.

Bəzən də miqdar bildirən çox qeyri-müəyyən sayı ilə düzələn birləşmələrdə də -lar, -lər şəkilçisinin işlənməsi müşahidə olunur:

Çox könüllər yəğmalandı sən üzü mehparədən [2. II. S. 46].

Çox dualar qılmışam mən xaliqin dərgahinə [2. I. S. 549]. Azərbaycan dili yazılı abidələrində, o cümlədən Nəsiminin əsərlərində

işlənən say birləşmələrindəki bu xüsusiyyəti təsadüfi hesab etmək olmaz. Belə ki, müasir Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində də sayla birləşmə yaradan söz bəzən -lar, bəzən də -lər cəm şəkilçisi qəbul etmiş halda işlənir, məs.:

11

Mariyənin iki qızdarı da oxir. Dörd dadıxları (ayaqları) olanlara diyillər kürsü (Nuxa dial.) [7. S. 205].

Göründüyü kimi, əvvəlki dövrlərdə işlənmiş say birləşmələrindəki bu vəziyyət sonralar dilimizdən çixmiş, yalnız dialekt və şivələrdə az da olsa, qalmaqdadır. Lakin bir şeyi nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, dialektlərdə belə say birləşmələri mübtəda kimi çıxış edərsə, cümlənin xəbəri tək halda olur. Bu isə onu göstərir ki, ədəbi dilimizdə kəmiyyətə görə normalaşma qaydası dialektlərdə də nisbətən özünü göstərir. Ehtimal ki, dilimizin gələcək inkişaf prosesində dialektlərdə də say birləşmələrindəki cəm şəkilçisinin işlənməsi zəifləməyə doğru getsin və tamam düşsün. Qeyd olunmalıdır ki, Nəsimi dilində və dialektlərimizdə işlənən belə say birləşmələrini bir də ona görə təsadüfi hesab etmək olmaz ki, bu xüsusiyyət bəzi türk dillərində indi də ədəbi dil norması kimi özünü göstərir. Məsələn, Tuva dilində беш аьттар ‘beş atlar’, сес тевелер ‘8 dəvələr’, үжен чеди кижилер ‘37 kişilər’ [11. S. 207].

Buna baxmayaraq, bir qayda olaraq, azərbaycanşünaslığın dilçilik ədəbiyyatında göstərilir ki, saydan sonra gələn söz (isim) cəm şəkilçisi qəbul etmir, yəni isim sayla kəmiyyətə görə uzlaşmır. Lakin bəzi hallarda miqdar sayından sonra gələn ismin cəm şəkilçisi qəbul etməsinə təsadüf olunur. Bu isə bütövün ayrı-ayrı hissələrini nəzərə çarpdırmaq məqsədini daşıyır.

Ümumiyyətlə, say birləşmələrində -lar, -lər cəm şəkilçisinin işlənməsini iki şəkildə izah etmək olar: 1) əşyanın miqdar çoxluğunu daha qabarıq vermək məqsədi ilə cəmlik təkrar edilir; 2) konkret miqdarın keyfiyyətlərinə görə fərdlər ayrı-ayrı nəzərə çarpdırılır.

Nəsimi əsərlərində müasir dilimizdən fərqli olaraq kəmiyyət bildirən bir sıra leksik vahidlərə də təsadüf edilir, məs.:

Xəlqin əməli azdı könül yaxıcı öküş

Bir kəsdə könül yapıcı memar bulunmaz [1. S. 323].

Məhbub qəmər yüzlü boyun sidrə öküşdür [2. I. S. 336].

İnkar əhlin söylədirsən birə yüz der, yüzə min, Əhli-iqrarın qatında varı birdir, var bir [2. III. S. 26].

Ey könül, gəl bir nəzər qıl kainatın varına [2. III. S. 238].

Aya kim qulların çoxdur, Nəsimi qamudan kəmtər Bəsi türki, bəsi qıpçaq, bəsi zəngin, bəsi hindu [1. S. 299].

12

Bu misallarda ‘hamı’, ‘çox’, ‘bütün’ sözlərinin mənasında işlənən öküş, varı, bəsi sözləri Azərbaycan dilinin digər yazılı abidələrində XVIII yüzilliyə qədər işlənmiş, sonrakı dövrlərdə istifadədən çıxmış və çox, bütün, hamı sözləri dildə sabitləşmişdir.

Konkret miqdar bildirən say ilə sadalanan əşya və hadisələrin adları arasında işlənən numerativlərin dilimizdə çox qədim tarixi vardır. Orxon-Yenisey abidələrində, «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında, Mahmud Kaşğari «Divan»ında və başqa əsərlərdə bir çox numerativlərə rast gəlinir. Nəsimi dilində aşağıdakı numerativlər işlənmişdir:

Bir bölük fəxr əhli gördüm yar idi [2. III. S. 198].

Ol jalə ki, düşdi gül rüxsarımız üzrə Bir qətrə yağış damdımı min lalə tər oldi [2. II. S. 279].

Saqiya, mən sərxoşam, yarım götür, Bir qədəh çün dərkeşəm yarım götür [2. III. S. 169]. Burada qədəh, qətrə müxtəlif mayələri, bölük insan toplusunu bildirmək

üçün ölçü vahidi kimi işlədilmişdir. Yol, göz, görə sözləri dəfə sözünün sinonimi kimi çıxış edir və hərəkətin

icrasını kəmiyyətcə konkretləşdirir, məs.:

Hər bibəsər səni neçə yol bula görməgə Həq əhlini görməyə əhli-nəzər gərək [2. I. S. 434].

İgirmi səkkiz hərf kim, həqqin kitabıdır üzü Oxugil dörd göz yenidən sirri ma-övhayi gör [1. S. 453].

Cəhd et məcalın əldə ikən yarə-yarə kim, Bir göz əcəl irər dəxi verməz məcalını [2. III. S. 144].

Şol rəqibi görə idim cah içində bir kərə Gilliyəydim başına ol səd həzəran daş yenə [2. III. S. 128].

Kim ki istər dilbərinin xəlvətinə yol bula, Can fəda qılmaq gərəkdir min kərə dər payi eşq [2. I. S. 428].

13

Yeddi qat yer, yeddi dəxi gögdür, Anla bu yeddini ki, ülfətdir [2. I. S. 131] və b. Bu numerativlərdən göz sözü çağdaş Azərbaycan dilində işlənmir, yol,

kərə numerativləri dialekt və şivələrdə, həmçinin canlı danışıq dilində istemal olunur.

Kəmiyyətin ifadə edilməsində morfoloji əlamətlərdən də istifadə edilir. Azərbaycan dilinin qədim dövrlərindən bu günə qədər geniş işlənən kəmiyyət şəkilçisi -lar / -lər Nəsimi əsərlərində də öz geniş əksini tapır. Yəni -lar / -lər şəkilçisinin müxtəlif nitq hissələri ilə işləndiyi müşahidə edilir:

Əgərçi qaşlarındır fitnə başı

Hərami gözlərin əyyarə bənzər [1. S. 431]. Şol bəstə dəhanın xəbərin verdi Nəsimi, Şirinlərə şol, ləl şəkərdən xəbər eylə. Əhli aləm ildə bir qurban edərlər eyd üçün Man sana qurban, yövm ey cümlə qurban sizlərə [2. II. S. 1].

Həqdən irağ imiş, gör anlar kimi [2. II. S. 108].

Dodağının qəndinə şəkər dedilər Cani-şirinə gör nələr dedilər [2. I. S. 227].

Bir günəşdir Nəsimi kim anın Neçələr zərrəsinə həsrətdir [2. I. S. 133].

Şəhrimizdən keçdi əskilər irişdi tazələr Qönçə ləblərin edüb çəkərlər tazələr [2. III. S. 243].

Qamətini bəlasına bəla dedilər Bizləri ana mübtəla dedilər [2. III. S. 166] və b. Bu misallarda şirin, tazə, əski sifəti və neçə, nə sual əvəzlikləri -lar / -lər

şəkilçisi ilə substantivləşmiş və demək olar ki, mənsub olduqları kateqoriyadan çıxmışlar. Həmin cəm şəkilçili sözlər (şirinlər, neçələr) qeyri-müəyyən olan adamları ümumi şəkildə bildirmək məqsədi ilə işlədilmişdir. Bizlər əvəzliyi biz əvəzliyindən fərqli olaraq xüsusi məna kəsb etmişdir. Yəni danışanın yalnız cəm deyil, həm də başqalarından fərqlənən müəyyən qrup və

14

ya müəyyən kollektivə malik olduğunu bildirir. Lakin biz və bizlər əvəzliklərində çoxluq, cəmlik kəmiyyəti ifadə olunur.

II şəxs dinləyənin çoxluğunu bildirən sizlər əvəzliyində isə, eyni zamanda hörmət mənası da ifadə olunur. Sizlər əvəzliyində iki cəmlik formantı -z və -lər olması siz əvəzliyinin ifadə etdiyi kəmiyyəti nisbətən məhdudlaşdırır. Bizlər, sizlər əvəzliklərini biz, siz əvəzliyindən fərqləndirən əsas cəhət ondan ibarətdir ki, birincilərdə danışan və dinləyən xüsusi qrupa mənsub olur, ikincilərdə isə danışan və dinləyənin təxmini cəmliyə malik olduğu aydınlaşır. Bunu əsasən kontekstdə müəyyənləşdirmək mümkündür. Bizlər, sizlər əvəzliklərindən bədii dildə ifadəni qüvvətləndirmək məqsədi ilə istifadə edilir.

Beləliklə, Nəsiminin dilində işlənən saylar habelə kəmiyyətin leksik-sintaktik və morfoloji ifadəsi dilimizin inkişafı baxımından öz maraqlı cəhətləri ilə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Vaxtilə müqəddəs hesab edilən bəzi saylar (yeddi, dörd, doqquz və s.) çağdaş Azərbaycan ədəbi dilində çox geniş də deyil, yalnız qədim dövrlərdən bəhs olunan məqamlarda istifadə edilir. Lakin xalq danışıq dilində bəzi sabit söz birləşmələrində özünü saxlayır.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Məqalədə ilk dəfə

Nəsiminin əsərlərində hürufizm məsələləri zəngin faktlar əsasında təhlil olunmuşdur. Dörd (4), yeddi (7), iyirmi səkkiz (28), otuz iki (32) rəqəmləri müqəddəs saylar kimi işlənilməsi hürufizm ideyalarının tətbiqində istifadə olunması əsaslandırılmışdır.

Ali məktəb dərsliklərində, tərtib edilən lüğətlərdə istifadə oluna bilər.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Nəsimi. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1973. 2. Nəsimi əsərləri. Bakı, 1973. C. 1–3. 3. Кулизаде З. Хуруфизм и его представители в Азербайджане.

Баку, 1970. 4. Aslanov V. Nəsiminin dili haqqında bəzi qeydlər // Nəsimi:

(Məqalələr məcmuəsi). Bakı, 1973. 5. Azərbaycan nağılları. Bakı, 1939. 6. Xəlilov R. Azərbaycan dilində bir sözü və onun törəmələri haqqında

// Azərb. SSR EA Xəbərləri. Bakı, 1961. № 6. 7. İslamov M. Nuxa dialekti: Nam. dis. Bakı, 1960.

15

8. Ибрагимов М. Насими и его время // Nəsimi: (Məqalələr məcmuəsi). Bakı, 1973.

9. Sultanov M. Maddeyi-tarix və tərtibi haqqında // Əlyazmalar xəzinəsində. Bakı, 1972. H. 3.

10. Котвич В. Исследование по алтайским языкам / Пер. с польск. М., 1962.

11. Исхаков Ф. Г., Пальмбах А. А. Грамматика тувинского языка. М., 1961.

АФИНА АЛИЗАДЕ

ВОПРОСЫ ХУРУФИЗМА, СВЯЗАННЫЕ

С ЧИСЛИТЕЛЬНЫМИ, В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ НАСИМИ

Р е з ю м е

В статье на основе большого фактического материала из

произведений Насими в связи с вопросами хуруфизма исследуются количественные числительные. Особо прослеживается развитие таких числительных, как четыре, семь, девять.

Ключевые слова: хуруфизм, Насими, количественные числи- тельные, четыре стихии, знак, символ, семантика

AFINA ALIZADEH

THE HURUFISM ISSUES IN NASIMI’S WORKS RELATED WITH THE NUMERALS

S u m m a r y

The hurufism issues in Nasimi’s works related with the numerals are

analyzed with the rich facts in this article. Especially the ancient history of the development of some numerals like seven, four and nine considered as a sac-red figure was investigated.

16

Key words: hurufism, Nasimi, volume numbers, four-element, charac- ter, symbol, semantic Ünvan: 1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 31. AMEA Nəsimi adına Dilçilik Institutu E-mail: [email protected]

Çapa təqdim edən S. Süleymanova –

«Türkologiya» jurnalı baş redaktorunun müavini

Çapa tövsiyə edən AMEA Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun elmi şurası (5.XII.2010, protokol № 16)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

24.IX.2010

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

17.XI.2010

Çapa göndərilmə tarixi 21.XII.2010

17

№ 1 2011

MƏHƏRRƏM QASIMLI

BAXŞI VƏ OZAN-AŞIQ QARŞILIQLI MÜNASİBƏTLƏRİNİN TARİXİ SPESİFİKASI

X ü l a s ə. Ozan və baxşı sənətlərinin genetik yaxınlığı, bundan əlavə

onların yayıldığı bölgələrdəki türk etnoslarının bir-biri ilə fəal əlaqə və münasibətdə olması bu iki sənət sahəsinin geniş mənada qarşılıqlı təsiri üçün münbit tarixi zəmin yaratmışdır. Məqalədə həmin əlaqə və münasibətlərin Türküstan, Qafqaz, Uralboyu, İran, Anadolu və Balkanlardakı tarixi mənzərəsi və inkişaf dinamikası araşdırılmışdır. Ozan-aşıq və baxşı akın yırçı xətlərinin paralel və çarpazlaşan tərəflərinin qarşılıqlı faydagötürmə və təkamül prosesi də tarixi inkişaf müstəvisində dəyərləndirilmişdir.

Açar sözlər: baxşı, ozan, aşıq, akın, saz, dutar, dombra Qam-şaman sisteminə bağlı olan və bu sistemin digər daşıyıcılarına

nisbətən daha uzunmüddətli zaman hüdudlarında fəaliyyət göstərən baxşıların da türk etnik mədəni sisteminin gəlişməsində, o sıradan da aşıq sənətinin təşəkkülündə əhəmiyyətli yeri vardır. Türküstan, Çin-Uyğur və Uralboyu kimi irimiqyaslı coğrafi-etnik türk bölgələrində qam-şamanın ənənəvi funksiyasını regional özünəməxsusluqlar və tarixi yeniləşmələrlə davam etdirən baxşılar qədim türk mədəniyyətinin əsas daşıyıcısı və qoruyucularından biridir. Dərin mifoloji köklərə malik əski mərasim və ayinlərin, eləcə də söz, musiqi və rəqs sənətlərinin göstərilən coğrafi ərazilərdəki yaranış və inkişafında onların çoxəsrlik fəaliyyəti aparıcı mərkəzi damar rolu oynamışdır. «Baxşılar ən əski dövrlərdə musiqi ilə sehr yapan, şeirlər tərənnüm eləyən, qaibdən xəbər verən, həkimlik edən qamlar idi» [1. S. 68]. Baxşı adı altında cəmləşən bu çoxyönlü fəaliyyətin nəticəsidir ki, orta yüzilliklərə qədər Türküstan xaqanları öz salnaməçi və katiblərinə də baxşı deyə müraciət edirdələr [2. S. 99]. Uyğurlarda savadlı, məlumatlı adama baxşı adı verilirdi [3. S. 52]. Müxtəlif tarixi qaynaqları və türk dillərinin leksik fondunu araşdıraraq görkəmli şərqşünas V. V. Bartold baxşı sözünün ‘katib’, ‘cərrah’, ‘dövlət məmuru’, ‘ruhani xadim’, ‘cadugər’, ‘sehrbaz-təbib’, ‘xalq nəğməkarı-musiqiçi’, ‘tayfa ağsaqqalı’, ‘hər

2 «Тцрколоэийа», № 1


18

şeydən xəbərdar olan məlumatlı, savadlı adam’ və s. mənalarını müəyyənləş-dirmişdir ki, bu da baxşının qamla ekvivalent təşkil etdiyini açıq şəkildə göstərir [2. S. 501]. Baxşı ad-titulu türk dillərində baksı, baksa, faksa, faksı və başqa bu kimi variantlarda işlədilmişdir. Bu ada qədim türk arealının qonşuluğunda olan Mərkəzi Asiya xalqlarının bəzilərində də təsadüf olunur. Belə ki, Koreya və Tayvanda da paksi, baksi adları kor qam-şaman məzmunu əks etdirir [4. S. 27]. Təkcə addakı oxşarlığa görə yox, mərasim icrasındakı uyğunluqlara görə də sözü gedən əraziyə tarixən güclü türk təsirinin adladığını güman etmək mümkündür. Paksi sözünün kor qam-şaman anlamı verməsinə gəldikdə isə deməliyik ki, bu, ilkin təxəyyülün doğurduğu müəyyən tarixi-tipoloji təsəvvürə söykənir: çünki, ibtidai təsəvvür o biri dünyanı qaranlıq aləm kimi qəbul edir və qam-şamanı da o biri dünyadakı – qaranlıq aləmdəki ruhlarla əlaqədə olan magik bir varlıq sayırdı. Bu mənada qam-şamanın korluğu onun ruhlar dünyası ilə əlaqəsinin mifoloji-semantik atributu kimi çıxış edir. Orasını da qeyd etməliyik ki, «korluğun» ruhlar aləmi ilə əlaqəlilik keyfiyyəti kimi mifik qavramı dünya xalqlarının əksəriyyətinin mif sistemində mövcuddur.

B. B. Bartold baxşı adının sanskritcədəki ‘müəllim’, ‘bilikli, məlumatlı adam’ məzmunu əks etdirən bxikşu sözündən törəndiyini güman eləyir [4. S. 501]. Türk dillərinin söz ehtiyatına yaxşı bələd olan görkəmli tədqiqatçının bu qənaəti o qədər də ağlabatan deyildir. Baxşının qaibdən soraq gətirmək, görücülük-baxıcılıq edərək gələcəkdən xəbər verə bilmək qabiliyyətinə malik olduğu barədə elmi təsəvvürdə olan alim əslində bu sözün türkcədəki ‘baxıcı’ kəlməsinə bağlandığını diqqət önünə gətirməliydi. Nədənsə türk dil və folklor sisteminə lazımi səviyyədə bələdliyi olan X. Koroğlu da baxşı adının sanskritcədən gəldiyini və türk kontekstinə budda təsiriylə daxil olduğunu məqbul sayaraq B. B. Bartoldun mövqeyinə tərəf çıxır [5. S. 69]. Halbuki bir çox türk dillərində, o cümlədən də Azərbaycan, qırğız, özbək, qaqauz, Anadolu türkcələrində falçı sözünə qarşılıq olaraq baxıcı kəlməsinin də işlənməsi baxşının ilkin təşəkküldə həm leksik, həm də mifoloji-semantik baxımdan baxıcı olduğuna təkzibolunmaz sübutdur. Baxşıda baxıcılıq-görücülük funksiyasının, yəni qam-şaman keyfiyyətinin aparıcı olması tarix və folklor qaynaqlarında qabarıqdır.

Tarixi təkamül nəticəsində baxşılar qama məxsus digər keyfiyyətlərə nisbətən musiqiçi-nəğməkar funksiyasını daha çox qorumuş və inkişaf etdirmişdir. Öz mədəni-tarixi funksiyasının əsas hissəsini etnoqrafik mərasimdə – toy-düyün və şadlıq yığıncaqlarında çalıb-çağırmaqla icra eləyən baxşıların etnos daxilindəki hörmət və nüfuzunun səviyyəsi bütün Türküstanda məşhur olan bir el məsələsində də bərqərardır:

19

2*

Hər işin öz vaxtı yaxşıdır.

Toyun gəlişqi (bəzəyi. – M. Q.) baxşıdır [6. S. 126]. İslam dünyagörüşünün şamançılığı sıxışdırmağa başladığı erkən orta

əsrlərdən etibarən baxşılar bir çox əski mərasim və ayinlərin icrasından tədriclə uzaqlaşmağa məcbur olsalar da islama qədərki türk mədəniyyət və mənəviyyatını Qafqaz-İran və Anadoludakı daşıyıcılarla (ozan və aşıqla) müqayisədə xeyli dərəcədə artıq mühafizə edə bilmişlər [7. S. 131]. Buna görə də baxşılar yarımüsəlman-yarışaman sənətkarlardır. Baxşıların özünü mühafizəsinin belə güclü alınması əsasən onunla bağlıdır ki, Qafqaz, İran və Anadoluya nisbətən Türküstan və Uralboyunda islam dini bir qədər zəif yayılmışdı. Bu səbəbdən də etnik-mənəvi həyat demək olar ki, tarixi-ənənəvi axarında davam edirdi. İslam təsirinin lazımi səviyyədə şiddətlənə bilməməsinə görədir ki, baxşı sənəti müəyyən məzmun yenilikləri (islam dünyagörüşündən gələn motivlər) qəbul etsə də köklü keyfiyyət dəyişikliklərinə uğramadı. Halbuki tarixi mahiyyət baxımından onunla eyniyyət təşkil edən ozan sənəti Qafqaz, İran və Anadoluda duruş gətirə bilməyərək islam mədəniyyətinin güclü təsiri altında aşıq sənətinə çevrildi.

İslam təsirinin nəticəsi kimi baxşı sənətində gedən dəyişikliklər sırasında bəzi bölgələrdə baxşı adının başqa adlarla əvəz olunmasına meyilin yaranmasını qeyd etmək lazım gəlir. Belə ki, baxşılıq islamaqədərki inanış və tapınmalarla bağlı bir dünyagörüş toplusu olduğu üçün onun müsəlman zehniyyəti tərəfindən sıxışdırılması və imkan daxilində sıradan çıxarılması təbii bir proses kimi baş verməliydi. Atlı həyat tərzi keçirən Türküstanda bu proses başqa islam bölgələrinə nisbətən bir qədər ləng getsə də hər halda müəyyən səviyyədə öz təsirini göstərirdi. Orta yüzilliklərin sonlarına doğru türkmən və özbək baxşılarının bir qisminin özlərini şayır, şaqır adlandırmaları, qazaxlarda, qismən də qırğızlarda isə bu qəbildən olan sənətkarların akın adı ilə çağrılması bilavasitə həmin təsirin nəticəsidir. Akın adının ruhani, din xadimi məzmunu əks etdirən axund sözünün xəlqiləşmiş variantı ilə bağlı olduğunu F. Köprülü, B. Ögəl, A. Samoyloviç kimi görkəmli araşdırıcılar öz tədqiqatlarında məntiqli şəkildə sübuta yetirmişlər. Akın sənətkar ad-titulu kimi qazax və qırğızlar arasında XIII yüzilliyin ikinci yarısından formalaşmış və milli-etnik həyatda din xadimi, ruhani mənasında deyil, savadlı, bilikli, məlumatlı, müdrik, dünyagörmüş adam anlamında qavranılmışdır. O, musiqi aləmindən – qopuzdan və qopuzun variantı olan dombradan (yaxud da dombrakdan) istifadə eləyən musiqiçi-söyləyici olduğu üçün etnosun digər folklor söyləyicisini – jıraunu üstələyə bilmişdir. Daha doğrusu, jıraular – bahadırlıq hekayətləri, bəylərin, ulus başçılarının şərəfinə

20

söyləmələr düzüb-qoşan el sənətkarları da tədricən akına çevrilmişlər. Jırauların akına çevrilməyənləri isə qissəxanlıq funksiyası yerinə yetirmişlər [8. S. 128–133]. Akının folklor sənətkarı statusu almasından sonra qazax və qırğızlarda, baxşı – bakşı – baksı adı daha çox falçı – baxıcı, serbaz – təbib anlamı daşımağa başlamışdır.

Baxşı əsasən qıpçaq, uyğur və karluq türklərinin sənətidir. Oğuz tayfasından olan Türküstan türklərinin türkmənlərin və Xorəzm oğuzlarının bu sənəti qəbul etməsi çox ehtimal ki, sonrakı hadisədir. Çünki, Türküstan oğuzları da Qafqaz-İran və Anadoludakı həmtayfaları kimi ozan sənətinə bağlı idilər. Oğuzlara məxsus ozan sənətinin Türküstanda baxşı sənəti ilə əvəzlənməsi bir sıra sosial-siyasi proseslərin gedişatında tarixi-estetik hadisə kimi ortaya çıxmışdır [9].

Sözü gedən prosesin baş verməsi, yəni baxşı sənətinin türkmənlər və digər Türküstan oğuzları arasına nüfuz etməsi və orada hegemon sənətə çevrilməsi əsasən aşağıdakı səbəblərlə əlaqədardır:

1. İslam dininin təsiri altında erkən orta çağlardan başlayaraq Qafqaz,

İran və Anadoluda ozan sənəti yavaş-yavaş sıxışdırılıb gözdən salınmış və onun yerində aşıq sənəti inkişaf tapmağa başlamışdı. Adı çəkilən əsas oğuz bölgələrində ozana yuxarıdan aşağı baxıldığı, ozan adının əsasən həqarətlə çəkildiyi bir zaman həmin ərazilərdəki həmtayfalarıyla sıx əlaqə olan Türküstan oğuzlarının onu qoruyub yaşatmaları imkan daxilində deyildi [1. S. 141].

2. Orta yüzilliklərdə bütövlükdə Türküstanda cığatay-özbək təsirinin

güclü olduğunu nəzərə alsaq, başqa mənəviyyat axarları (məsələn klassik poeziya, memarlıq, rəssamlıq və s.) kimi baxşı sənətinin də Türküstan oğuzları arasına yayılması təbii hal sayılmalıdır. Türküstan oğuzlarının əhatələndiyi çevrədə baxşı sənətinin əsas yer tutması səbəbindən bu təsir həm də qazax və qırğız bölgələrindən gələ bilərdi.

3. Baxşı və ozan sənətləri arasındakı ifaçılıq və repertuar yaxınlığı da

əvəzlənmə prosesinin asan və sürətli getməsində müəyyən rol oynamışdır. Çünki, əslində baxşı və ozan sənətləri arasında elə böyük bir fərq nəzərə çarpmır. Musiqi alətinin (qopuz və tanburun) eyniliyi, repertuardakı motivlərin (bahadırlıq, qəhrəmanlıq təbliğ-tərənnüm eləyən söyləmə, hekayət və dastanların) yaxınlığı bu sənətlərdən birinin digərini əvəz etməsi üçün ciddi maneə ola bilməzdi [10].

21

Türkmən və Xorəzm baxşılarının ənənəvi epik repertuarı və oradakı sənətin çağdaş mənzərəsi göstərir ki, ozan sənəti, türkmən oğuzlarında sadəcə olaraq baxşı sənəti ilə əvəzlənmiş, əslində onların özünəməxsus tarixi-estetik qovuşuğu baş vermişdir. Türkmən baxşı sənətində ozan-aşıq ənənəsinə uyğun gələn elə keyfiyyətlər müşahidə edilir ki, həmin cəhətlərə qazax, qırğız və özbək baxşılarının nə söz və musiqi repertuarında, nə də ifaçılıq prinsiplərində təsadüf olunmur [11. S. 44-49]. Buraya çalğı və oxu manerasının oxşarlığı, yardımçı melodik vasitələrin bənzərliyi, «Aşıq Qərib», «Səyyad və Həmra», «Tahir və Zöhrə», «Qul Mahmud» və s. bu kimi epik mətnlərin repertuar müştərəkliyi daxildir [12. S. 175]. Çox ehtimal ki, baxşı və ozan sənətləri türkmən oğuzları arasında bir müddət yanaşı işlənmişdir. Ozan və baxşıların müştərək qaydada mərasim keçirməsi, şadlıq yığnağında iştirak etməsi bir qədim türkmən ata sözündə də iz qoyub:

Haysı yerə dövlət gəlsə, Baxşı bilən ozan gələr [7. S. 144]. Maraqlıdır ki, Türküstan ərazisindəki başqa bir oğüz bölgəsində – Xo-

rəzmdə də baxşı sənətinin ozan-aşıq ənənəsiylə geniş tarixi-estetik əlaqələrə malik olması qabarıq şəkildə nəzərə çarpır. Digər özbək baxşılarından ciddi şəkildə fərqlənən Xorəzm baxşılarının söz və musiqi repertuarıyla türkmən baxşı sənətinin və Qafqaz-İran aşıq sənətinin uyğunluqları çoxdur. Məsələn, aşıq yaradıcılığına məxsus ənənəvi məhəbbət dastanlarının bir qisminə («Nəcəboğlan», «Qul Əlbənd», «Tahir və Zöhrə», «Aşıq Qərib», «Aşıq Aydın», «Səyyad və Həmra») Xorəzm baxşılarının epik repertuarında da rast gəlinir. Bundan əlavə, onların musiqi repertuarının a) «Şirvan havaları» və b) «İran havaları», deyə iki qismə ayrılması və həmin havalar sırasında «Zarıncı», «Dübeyti», «Gözəlləmə», «Müxəmməs», «Şahköçdü», «Təbrizi», «Şirvani» və s. kimi saz melodiyalarının mühüm yer tutması şübhəsiz ki, oğuz və ozan-aşıq faktorundan irəli gəlir [13. S. 14]. Türkmənlərin Qorqud Ata və Baba Qambarla yanaşı Aşıq Aydını da musiqi və söz sənətinin piri, üstadı, hamısı hesab etmələri və şimali Türkmənistanda, o cümlədən də Xorəzmdə (Özbəkistan) məşhur olan «Aşıq Aydın ocağı»nı (Aşıq Aydının məzarı Xorəzm ərazisindədir) ziyarətgaha çevirmələri, ona qurban və sadağalar, nəzir-niyazlar ayırmaları da aşıqlığın bu coğrafi-etnik çevrədə müəyyən mövqe qazandığını göstərir [14. S. 63]. Türkmən və Xorəzm baxşılarıyla Azərbaycan aşıqlarının repertuarında müştərək yer almış «Yetim Aydın» dastanının qəhrəmanı olan Aşıq Aydının Yəsəvi təriqətinə mənsub aşıq-dərvişlərdən biri olduğu və

22

yəsəviliyin yayılıb-yaşadılmasında böyük xidmətlər və kəramətlər göstərdiyi mənbələrdə çoxvariantlı rəvayətlər şəklində xatırlanır. Maraqlıdır ki, türkmən və Xorəzm baxşılarının çağdaş repertuarında həm Əhməd Yəsəvinin hikmətləri, həm də Aşıq Aydının fəlsəfi-ürfani şeirləri yaşamaqdadır.

Bütün bunlar göstərir ki, türkmən və Xorəzm oğuzlarının yaşadıqları böl-gələrdə də ozan sənətinin aşıq sənətiylə əvəzlənməsinə müəyyən tarixi meyil olmuşdur. Sadəcə olaraq, yuxarıda qeyd olunan tarixi-siyasi hadisələr və qonşu ərazilərdən gələn sosial-mədəni təsirlər bu əvəzlənmənin axıradək başa çatmasına imkan verməmişdir. Beləliklə, Türküstan oğuzlarının aşıq sənəti yoluna doğru gedən ozanları prosesin müəyyən mərhələsində güclü təsir altına düşərək başqa bir sənətə yönəlməli və baxşıya çevrilməli olmuşlar. Buna görə də Türküstan baxşıları içərisində əlahidə hal kimi türkmən və Xorəzm baxşılarının həm yaradıcılıq, həm də ifaçılıq istiqamətlərində baxşı ənənəsiylə aşıq sənəti keyfiyyətləri bir qovuşuq halında təzahür edir [15].

Əslində ozan və baxşı sənətlərinin genetik yaxınlığı, bundan əlavə onların yayıldığı bölgələrdəki türk etnoslarının bir-biri ilə fəal əlaqə və münasibətdə olması bu iki sənət sahəsinin geniş mənada qarşılıqlı təsiri üçün münbit tarixi zəmindir. Ona görə də diqqətli şəkildə yanaşdıqda eyni bahadırın bədii obraz və igidliklərinin həm ozan, həm də baxşı yaradıcılığında tərənnüm olunduğunu, mifik qəhrəmanların müştərək qaydada eposda təcəssüm etdiyini asanlıqla görmək mümkündür. Qorqud obrazının istər ozanlar, istərsə də baxşılar tərəfindən sənətin piri, ustadı, bir sözlə, mifoloji hamisi kimi qəbul olunması, məşhur Bamsı Beyrək süjetinin ozan dastanı «Kitabi-Dədə Qorqud»la yanaşı baxşı yaradıcılığı nümunəsi olan «Alpamış» eposunda da müşahidə edilməsi heç də təsa-düyi deyildir [16. S. 154-170]. «Oğuznamə»lərlə «Manas», «Yedigey», «Alpamış» arasındakı çoxsaylı süjet və motiv oxşarlıqlarını, «Koroğlu» epik sisteminin mifoloji-semantik və genetik müştərəkliyini də buraya əlavə etsək baxşı və ozan-aşıq qarşılıqlı təsirlərinin geniş miqyaslı mənzərəsi xeyli dərəcədə aydınlaşmış olar.

Ozan-baxşı qarşılıqlı təsiri Türküstan və Uralboyunda olduğu kimi Qaf-

qaz-İran və Anadoluda da öz tarixi izlərini saxlamaqdadır. Türküstan və Uralboyu ilə mədəni-tarixi və genetik əlaqələrlə yanaşı Qafqaz-İran və Ana-doluya tarix boyunca müxtəlif qıpçaq tayfalarının yerləşməsi də qarşılıqlı təsir üçün çoxyönlü imkanlar açmışdır. Olsun ki, Azərbaycan, İran və Türkiyə ərazilərində məskunlaşan qıpçaq tayfalarının baxşı sənəti aşıq sənəti ilə əvəzlənmişdir. Türküstan oğuzlarında ozan sənətinin baxşı sənətiylə əvəzlənməsi hansı mədəni-tarixi şəraitlə bağlıdırsa Qafqaz, İran və Anadoludakı qıpçaq tayfalarının ozan-aşıq sənətinə bağlanması da demək olar ki, eyni səbəb vəz əmin üzərində etmişdir. Qafqaz ərazisində – Dağıstanda yaşayan qıpçaq

23

kökənli noqay və qumuqların ozan-aşıq sənətinə yiyələnməmələrinin səbəbi isə onların kompakt halda və ayrıca coğrafi bölgədə məskunlaşmaları ilə əlaqədardır [17].

Baxşının Qafqaz, İran və Anadoluda yaşamaqda davam edən izləri onun adı çəkilən ərazilərin etnik-mənəvi həyatında bir müddət müəyyən nüfuza malik olduğunu göstərir. Adam adı (Baxşı, Baxşəli) və soyad (Baxşıyev, Baxşəliyev) şəklində işləkliyini hələ də saxlayan baxşı kəlməsinin Cənubi Azərbaycanda kənd (Baxşılı kəndi) və dağ (Baxşıdağ) adları kimi hal-hazırda yaşaması həmin səbəbdəndir. Baxşıya söz sənətkarı kimi hörmət və ehtiramın əlamətidir ki, XVI yüzilliyin sərkərdə şairlərindən biri olan osmanlı hökmdarı I Sultan Səlim öz şeirlərini Baxşı təxəllüsü ilə qələmə almışdır [18. S. 88]. Bütün bunlar baxşı sənətinin və ümumilikdə baxşılığın Qafqaz, İran və Anadolu türklüyünün mədəni-tarixi gerçəkliyində tutduğu yerin cüzi bir qismini əks etdirir.

Ozan-baxşı qarşılıqlı təsiri nəticəsində sənətdə və etnik-mənəvi həyatda baş verən yeniləşmələr heç şübhəsiz ki, sonralar aşıq sənətinin təşəkkül və inkişafında dəyərli genetik qaynaqlardan birinə çevrilmişdir.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Təqdim olunan məqalə

ozan sənətinin genetikası və baxşı sənəti ilə müqayisəli tədqiqi baxımından nə-zəri əhəmiyyət kəsb edir. Ozan-aşiq və baxşı-akın sənətlərinin çağdaş əlaqə im-kanları və bu əlaqələrin möhkəmləndirilməsi baxımından məqalədəki elmi qə-naətlər tətbiqi əhəmiyyətə malikdir.


1. Köprülü F. Edebiyat araştırmaları. Ankara, 1966. 2. Бартольд Б. Б. Сочинения. М., 1963. Т. 1; 1968. Т. 5. 3. Валиханов Ч. Собрание сочинений. Алма-Ата, 1984. Т. 4. 4. Символика культов и ритуалов народов зарубежной Азии. М., 1980. 5. Короглы Х. Туркменская литература. М., 1972. 6. Каррыев Б. Эпические сказания о Короглы у тюркоязычных народов.

М., 1968. 7. Самойлович А. Н. Очерки по истории туркменской литературы //

Туркмения. Л., 1929. Т. 1. 8. Магауин М. Кобыз и копьё. Алма-Ата, 1970. 9. Qasımlı M. Ozan-aşıq sənəti. Bakı: Uğur, 2007.

24

10. Durbilmez B. Kayseri âşık sanatı. Ankara, 2009. 11. Mirzoev T. Özbək baxşılarının epik repertuarı. Toşkent, 1979. 12. Каррыев С. Туркменский эпос, дастаны и эпическое творчество

народов Востока. Ашхабад, 1982. 13. Рузимбаев С. Специфика, типология и поэтика хорезмских дастанов:

Автореф. дис. …д-ра филол. наук. Ташкент, 1990. 14. Басилов Б. Н. Культ святых в исламе. М., 1970. 15. Mirzoev T. Özbek bahşı sunqatı. Toşkent, 2010. 16. İnan Abdulnadır. Türk dastanlarına kenael bir baxış. Ankara, 1954. 17. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı: Elm, 2004. C. 1. 18. Гордлевский Б. А. Избранные сочинения. М., 1960. Т. 1.

МАГЕРРАМ ГАСЫМЛЫ

ИСТОРИЧЕСКАЯ СПЕЦИФИКА ВЗАИМООТНОШЕНИЙ БАХШИ И ОЗАН-АШУГА

Р е з ю м е

Взаимоотношения бахши и озан-ашуга представляют

определённую ценность как для Туркестана и Приуралья, так и для Анадолу, Кавказа и Ирана. Но не только культурно-историческая и генетическая общность бахши и озан-ашуга способствовала развитию кыпчакского рода. Видимо, благоприятные условия, существовавшие в то время в Азербайджане, Иране и Турции, подтолкнули кыпчаков к замене своего труда творческим трудом бахши. Смена трудовой деятельности туркестанских огузов на кыпчакскую по неизвестным причинам привела к изменению профессии озан-ашуга на Кавказе, в Иране и Анадолу.

Овладение озан-ашугским искусством кыпчаками, ногайцами и кумыками, живущими на Кавказе, и в частности в Дагестане, было обус-ловлено компактным заселением ими этих территорий.

Ключевые слова: бахши, озан, ашуг, акын, саз, дутар, домбра

25

MAHARRAM KASYMLY

HICTORICAL SPECIFICATION OF MUTUAL RELATIONS BAXSHI AND OZAN-ASHIG

S u m m a r y

Relating gam-shaman systems and comparing with other members of

this system Bakhshis have important role in the development of Turkic ethnic cultural system, especially ashig art. Bakhshis are the main carriers and guardins of ancient Turkic culture in such large-scale areas Turkistan and China-Uigur. Their centuries-old activity played very important, central role in creating and developing of ancient ceremonies, word literature, music and dances. As a result of bakhshis, 1 multidirectional activity in the middle-centuries Turkistan khaqans called their annalists and secretaries «Bakhshi».

All above mentioned facts together with other details concerning Bakhshis necessary role in ashig art, Turkic culture and its influence on nowadays ozan-ashig art are analyzed widely, professionally in the present article.

Key words: bakhshi, ozan, ashiq, saz, dutar, akin, dombra Ünvan: 1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 31. AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu E-mail: [email protected] Çapa təqdim edən B. Nəbiyev –

«Türkologiya» jurnalı redaksiya heyətinin üzvü




3.XI.2010


13.XII.2010


26

№ 1 2011

SAYALI SADIQOVA

TERMİNOLOGİYANIN NİZAMA SALINMASI YOLLARI

X ü l a s ə. Məqalədə terminologiyanın nizama salınması prosesi

tədqiqata cəlb edilmişdir. Tədqiqatdan aydın olur ki, terminologiyanın nizama salınması müvafiq sahə anlayışlarının dəqiq müəyyənləşdirilməsi və müəyyən sistemə gətirilməsini əhatə edir. Ona görə də terminologiyada dublet və omonim terminlərinin yaranma səbəbləri və onun aradan qaldırılması yolları dəqiqləşdirilmişdir.

Açar sözlər: definitiv, təyinetmə, sözalma, işarə, sinonim, terminologiya

Dilin leksik tərkibinin mühüm bir hissəsini təşkil edən terminologiya-

nın sürətli inkişafı, dilçiliyin müstəqil bir sahəsi kimi formalaşması və onunla bağlı problemlərin ekstralinqvistik xarakter daşıması, məntiqlə, fəlsəfə ilə, eləcə də digər elm sahələri ilə qarşılıqlı əlaqəsi problemə kompleks şəkildə yanaşmağa tələb edir. Dilçilikdə terminlərə leksik-semantik və qrammatik ba-xımdan verilən tələblər, onların genealoji tərkibi, struktur-semantik, leksik-qrammatik xüsusiyyətləri, geniş şəkildə təhlil olunsa da, terminologiyanın nizama salınması öz həllini gözləyən problemlərdəndir.

Milli dillərin terminologiyasına bir qayda olaraq dildə işlənən bütün terminlərin (sahə terminləri də bura daxildir) məcmusu kimi baxılır. Terminlər elmi-texniki kommunikasiya, müxtəlif elmi-texniki kəşflər prosesində yaranır. Cəmiyyət inkişaf etdikcə ictimai-siyasi dəyişikliklərlə bağlı dilin leksik sistemində terminlərin sayının artmasını zəruriləşdirir. Məhz buna görə də terminoloji leksikanın inkişaf sürəti ümumi leksikanın inkişafını hazırda qabaqlayır. Çünki, terminoloji qatda ayrı-ayrı sahələrdə müxtəlif anlayışları adlandırmaq ehtiyacı ümumi lüğət tərkibində yeni leksik vahidlərin yaranmasına nisbətən çoxluq təşkil edir. Təbii ki, terminoloji qatda anlayışları sahə mütəxəssisləri terminoloji baxımdan adlandırır və bu sözlər də termin kimi dilin terminoloji leksik qatına daxil olur. Bu zaman terminin dil qanunlarına uyğun şəkildə yaranmasına nəzarət, nəzəri qaydaların hazırlanması dilçilik problemidir. Yəni, dildə yeni yaranan anlayış və


27

məfhumların terminlərlə adlandırılması xüsusi məntiqi və linqvistik fəaliyyət sahəsidir. Buna görə də hər hansı anlayış və məfhumlara onların mahiyyətinə uyğun terminlərin seçilməsi mürəkkəb bir prosesidir. Bu prosesdə terminlərlə adlandırılan, işarələnən anlayış və məfhumların özlərinin sistemləşdirilməsi və qaydaya salınması zəruridir. Çünki, ayrı-ayrı elmi-texniki sahələrlə balı anla-yış və məfhumları sistemləşdirmədən onların dil işarələrinin müəyyənləşdiril-məsi, uyğun terminlərlə adlandırılması mümkün deyil. Buna görə də müxtəlif sahə terminoloji vahidlərinin yaradılması üçün ilk növbədə elmi-texniki anla-yışların mahiyyəti aydınlaşdırılmalı, onların vahid anlayışlar sistemində yeri, anlayışlara məxsus xüsusiyyətlər və onlara müvafiq anlayışı dəqiq ifadə edən terminoloji vahidlər müəyyənləşdirilməlidir. Bu prosesdə terminlərin məzmun və ifadə formasının nəzərə alınması zəruri xarakter daşıyır. Xarici forması vasitəsilə daxili mənası dərk olunan sözlərdən fərqli olaraq, terminlərdə onun ifadə etdiyi məna əsasdır. Terminlərin mənasında iki xüsusiyyət onun predmetlə əlaqəsi və adlandırma ilə yanaşı həmin anlayışla bağlı müəyyən əlamət və xüsusiyyəti özündə ehtiva etməlidir. Dilçilik tədqiqatlarında da nəzərdə tutulan obyektdən daha çox söz-anlayış əlaqəsinin nəzərə alınmasının vacibliyi əsas götürülür. Ona görə də terminlərin xarici forması (fonetik qabığı) onların yarandığı ilk mərhələdə dəyişə bilər, dəqiqləşdirmə prosesi davam etdikcə onun əsas əlamətləri nəzərə alınaraq müəyyən müddətdə sabit-ləşərək sonda vahid bir formada dilin terminoloji lüğət tərkibinə daxil olur. Termində bu xüsusiyyətlər nəzərə alınmadıqda eyni sahə terminologiyasına daxil olan müəyyən bir anlayış əksər hallarda müxtəlif sahələrdə bəzən eyni terminlərlə, bəzən də müxtəlif dillərdə fərqli terminlərlə işarələnir. Məsələn, dislokasiya geologiyada ‘süxurların ilk yatım formalarının pozulması’, hər-bidə ‘dinc şəraitdə quru qoşunlarının hissə, birləşmə və hərbi idarələrinin ölkənin müəyyən ərazisində yerləşdirilməsi’ mənasında işlənir.

Bu baxımdan terminologiyanın nizama salınması müvafiq sahə anlayış-larının müəyyənləşdirilməsi və müəyyən sistemə gətirilməsini əhatə edir. Hər bir sahənin inkişafı onun anlayışlarının sistemə salınması ilə birbaşa əlaqədar-dır. Anlayışların qruplaşdırılması prosesində terminin müəyyənləşdirilməsi prosesi nəzərə alınır. D. S. Lotte elmi-texniki terminologiyanın nizama salın-masını terminologiyanın ümumi məsələlərinin ardıcıl şəkildə nəzərdən keçi-rilməsi və öyrənilməsi, termin anlayışının dəqiq təyini, anlayışlar sisteminin qurulması, terminlər sisteminin yaradılması, terminə qoyulan tələblərin dəqiq-ləşdirilməsi, termin yaradıcılığının tədqiqi ilə sıx əlaqədə olmasını göstərmiş-dir [1].

Deməli, terminologiyanın nizama salınması üçün bazis rolunu dildə işlə-

nən terminlər təşkil edir. Xüsusilə sahə terminləri ilkin məqamda səpələnmiş

28

olurlar. Çünki, ayrı-ayrı elmi məqalələr, tədqiqat işlərinin müxtəlif müəlliflər tərəfindən yerinə yetirildiyinə görə subyektiv münasibət özünü göstərir. Buna görə də eyni mətndə eyni anlayışları bildirən müxtəlif terminlərə rast gəlindiyi kimi, bir terminin bir neçə anlayışı ifadə etməsi halları qeydə alınır. Məsələn, say dilçilikdə ‘əsas nitq hissələrindən biri’, dənizçilikdə – ‘su hövzələrində gəmilər üçün təhlükəli olan dayaz yer’; tender – ‘parovozun su, yanacaq saxlanılan dal hissəsi’, iqtisadiyyatda təkliflər müsabiqəsi mənasında; əqrəb biologiyada ‘zəhərli həşərat’, astronomiyada – ‘12 bürc-lərdən birinin adı’, riyaziyyatda – ‘cəbri ifadədə ədədi cəmlənmə’, fizikada – ‘fiziki cismin hər hansı bir xüsusiyyətini təyin edən kəmiyyət’, iqtisadiyyatda – ‘əmək haqqına artırılan pul’ mənalarında işlənir [2].

Terminologiyada termin müxtəlifliyinin dublet və omonim terminlərin yaranmasına səbəb olur. Eyni zamanda bir sıra terminlərin anlayışa uyğun gəlməsi onların yeni terminlə əvəz olunmasını tələb edir. Terminlə anlayış arasındakı uyğunluqlar nəzərə alınmalıdır. Terminologiyadakı qanunauyğunluqlar da əksər hallarda dilin ümumi qanunlarına tabe olur. Ayrı-ayrı milli dillərdə müxtəlif elmi-texniki anlayışlar sisteminin terminlərdə əks olunması, onların dəqiq şəkildə bir-birindən fərqləndirilməsi və anlaşıqlı şəkildə adlandırılması hər bir dilin daxili imkanlarına uyğundur. Bu qanunauyğunluqlara görə anlayışların adları dünya dillərində bir-birindən fərqlənir. Çünki, hər bir dilin özünəməxsus leksik modellər sisteminin qrammatik kateqoriya və formaları mövcuddur. Ayrı-ayrı dillərdə həyat həqiqətləri dərk edilir, anlayışlar sisteminin milli dil vahidləri ilə ifadə edilərək dərketmə prosesi reallaşdırılır. Ona görə də obyektiv həyat reallıqları hər bir dildə eyni şəkildə dərk edilsə də müxtəlif dil vahidləri ilə ifadə olunur. Bəzən eyni anlayışın dil vahidləri ilə adlandırılması zamanı ayrı-ayrı terminlərin məna tutumu və anlayışı ifadə etmə imkanları bir-birindən fərqlənir. Çünki, hər bir anlayış hər bir dilin ifadə imkanlarına uyğun şəkildə özünü göstərir. Milli dillərin leksik vahidlərində eyni səs cildinə malik sözlərin müxtəlif mənalar ifadə edə bilməsi ümumi leksikada təbii inkişaf prosesinin nəticəsi hesab edilsə də, terminologiyada bu qüsur hesab edilməlidir. Çünki, terminləri kontekst müəyyənləşdirmədiyindən belə halda elmi dildə dolaşıqlıq yaradır. Bu isə terminin ifadə etdiyi məna definitiv səviyyəsi ilə xüsusi funksiya daşıyır və ümumi mənaya qarşı qoyulur. Lakin bütün milli dillərdə termin müxtəlifliyi, dubletlər, omonimlər, bir sıra terminlərin anlayışa uyğun gəlməməsi mürəkkəb termin birləşmələrində özünü biruzə verir. Bütün bu cəhətlər terminologiyanı ağırlaşdırır. Belə nöqsanların aradan qaldırılması terminologiyanın nizama salınmasının əsas məqsədlərindəndir. A. M. Terpiqorev texniki terminologiyanın nizama salınması məsələsini araşdırarkən, bu halların yaranma səbəblərini

29

müəyyənləşdirərək yazır ki, terminologiyanı qaydaya salmaqda əsas məqsəd mövcud nöqsanların aradan qaldırılmasıdır. Bu isə nəzərdə tutulan bilik sahəsinin anlayışları sisteminə müvafiq olan dəqiq terminlər sisteminin yaradılması ilə nəticələnməlidir [3. S. 73].

Məlumdur ki, hər bir sahənin müəyyən anlayışlar sistemi var və bu sahə inkişaf etdikcə anlayışların miqdarı, qarşılıqlı əlaqəsi dəyişir. Yəni elm inkişaf etdikcə, baza anlayışları formalaşır, sahə terminologiyası yaranır və sahənin özü onun terminologiyası da dinamikada olur. Bu inkişaf prosesində müəyyən nöqsanların olması təbii hesab olunmalıdır. Çünki, anlayış adı ifadə edilənə kimi ehtiyac ödənilməsi üçün terminlər yaradıldıqda ilk dövrlərdə omonimlik, dubletlik müşahidə edilir. Bu baxımdan terminologiyanın nizama salınması müvafiq sahə anlayışlarının müəyyənləşdirilməsi və müəyyən sistemə gətirilməsini əhatə edir. R. N. Denisov yazır: «Terminoloji fəaliyyətin zəruriliyi yeni elmi-tədqiqat işlərində, yeni tapılan, yaxud yenicə dərk edilən anlayışların adlandırılmasında özünü kəskin şəkildə göstərir. Müəyyən müddət keçdikdən sonra bu kəskin ehtiyac aradan çıxır. Çünki, anlayış adını alır, termin dildə özünə yer tutur» [4. S. 50].

Xüsusilə, anlayışların qruplaşdırılması, terminin müəyyənləşdirilməsi prosesində bu nöqsanlar yaranır. Buna görə də hər bir sahənin inkişafı onun anlayışlarının sistemə salınması ilə əlaqədardır. Sistemə salınma zamanı anlayışlar qruplaşdırılır. Anlayışların qruplaşdırılması prosesində bütün sahə terminologiyalarında nöqsanlar aydın şəkildə özünü göstərir. Bu çox vaxt anlayış ifadə edilərkən onun əsas fərqləndirici əlamətlərinin nəzərə alınmaması ilə bağlıdır. Çünki, termin aid olduğu anlayışı həmin anlayışın fərqləndirici əlamətləri əsasında təyin edir. Terminlərdə birmənalılıq tələbi də bu baxımdan ödənilir. Lakin çox vaxt bu tələblər gözlənilmir. Məsələn, konduktor maşınqayırmada ‘metal kəsən dəzgahlarda kəsiçi alətə sərtlik və dayanıqlıq verən, onu istiqamətləndirən və emal olunan məmulata nəzərən onun fəzadakı nisbi vəziyyətinin düzgünlüyünü təmin edən köməkçi quruluş’, hərbidə – ‘orduda mühəndis idarələrində çalışan çertyojçu və rəssamlara, do-nanmada mütəxəssislərə verilən əsgəri rütbə’ [5. S. 485], kontakt diplomati-yada, rabitə ‘qarşılıqlı əlaqə’, iqtisadiyyatda – ‘ayrı-ayrı şəxslər, qruplar, təş-kilatlar’, dövlətlərarasında ‘razılaşdırma, əməkdaşlıq yekdil fəaliyyət’, fizika-da – ‘elektrik dövrlərinin tərkib hissələrindən birini və ya bir neçəsinin döv-rələrinin açılıb-bağlanmasına və onlardan cərəyan keçməsinə imkan verən, toxunma (birləşmə) səthi’ [5. S. 495], ideal riyaziyyatda ‘əsas cəbr anlayışlarından biri’, tarixdə – ‘insanın və ya ictimai sinifin təfəkkürünün, fəaliyyətinin xarakteri və üsullarını müəyyənləşdirən təsəvvürlərin obrazı’ mənalarında işlənir.

30

Deməli, bir termin müxtəlif sahələrdə, müxtəlif anlayışları ifadə edir.

Çox vaxt belə terminlər çoxmənalı termin kimi tədqiq edilir. Çünki, belə terminlərin ifadə etdiyi mənaları da, onların ifadə etdiyi definisiyaların sayı da çoxdur. Bəzən bir terminin beş-altı definisiyası olur və müxtəlif sahələrdə müxtəlif məna ifadə edir. Ancaq hər bir sahədə götürdükdə bir məna ifadə edir. Belə isə bu terminləri çoxmənalı hesab etmək olarmı? Dilin lüğət tərki-bində ümumişlək söz kimi işlənsə çoxmənalı adlandırmaq olar. Çünki, eyni bir sahədə işlənir və onların mənası kontekstlə müəyyənləşir. Ancaq tutaq ki, kompozisiya deyəndə ədəbiyyatda ‘bədii əsərin quruluşu, müxtəlif bədii forma komponentlərinin düzülüşü, təşkili və əlaqəsi’ mənasını, memarlıqda – ‘bina-nın ümumi görünüşü və planının işlənib hazırlanması’, musiqidə – ‘musiqi forması növü’, riyaziyyatda isə ‘a və b elementində üçüncü c = a ∙ b elementini doğuran operasiyanın ümumi adı’ mənası mətn olmadan dərk olunur. Bu an-layışlar bir-birindən müəyyən əlamətə görə fərqlənir. Həmin əlamətlər həll-edici amil rolunu oynayır və müəyyən terminoloji məzmun daşıyır. Lakin elə halar olur ki, eyni sahədə eyni termin müxtəlif mənalar ifadə edir. Bu halda bunlar polisemiya, omonimlik hesab edilməli və unifikasiya aparılmalıdır. Məsələn, dilçilikdə terminologiya termini iki mənada işlənir: 1 terminlərin toplusu və onun nəzəri problemlərinin tədqiqi ilə məşğul olan dilçilik sahəsi; 2 ayrı-ayrı sahələrin terminlərin toplusu mənasında. Bunlardan biri ayrı-ayrı sahələrin terminlərin toplusu terminoloji sistem termini ilə, terminologiya termini isə bir mənada terminoloji leksikanı öyrənən dilçilik bölməsi mənasın-da işlədilməsi məqsədəuyğundur.

Anlayışların ilkin adlandırılması zamanı onlara verilən adlar çox vaxt bir neçə terminlə, müxtəlif dil vahidlər ilə ifadə olunan adlarla yarana bilir. Çünki, yeni yaranan anlayışların əsas əlamətlərini bəzən müəyyənləşdirmək çətinlik törədir, verilən ad yeni və dəqiq adlar yaradılana kimi işlək xarakter daşıyır. Yəni, anlayışın müəyyən əlaməti əsasında verilən ad həmin anlayışın elmi şəkildə dərk olunmasına qədər davam edir (əvvəlki adlar yeni və dəqiq adlar yaranana kimi işlənsə də) və elmi-sistemdə yeni dəqiq ad formalaşdıqda əvvəlki ad bəzən paralel işlənir, bəzən də həmin sahədə işləkliyini itirir. Məsələn fizikada: Kelvin şkalası temperatur şkalası, kvant mexanikası dalğa mexanikası, Kompton hadisəsi Kompton effekti terminləri paralel şəkildə işlənirdi. Hazırda Kelvin şkalası, kvant mexanikası, Kompton hadisəsi terminləri işləkdir.

Deməli, mövcud anlayışı ifadə edən termini müəyyənləşdirən zaman onun definitiv əlaməti əsas götürülməlidir.

Terminologiyada ağırlıq yaradan məsələlərdən biri də terminin tərkibi-nə daxil olan sözlərin çoxluğudur. Anlayışa ad verilərkən onun işləkliyi nəzə-

31

rə alınaraq sözçülüyə yol vermək olmaz. Məsələn, sahə terminologiyalarında valyutasız əsasda həyata keçirilən əmtəə mübadiləsi və kompensasiya sövdələşmələri, xüsusi borc hesabları üzrə borcun tənzimlənməsi, ixrac sövdələşmələrini həyata keçirmək üçün zəruri olan sənədlər [6] tipli birləşmələr işlənir. Bu problem terminologiyanın nizama salınması prosesində həll edilməlidir. D. Y. Şarle yazır: «Terminologiya nizama salınması zamanı tərkibində üçdən artıq söz olan terminlərin qısa variantla əvəz etmək lazımdır. Onun fikrinə görə, terminoloji birləşmənin maksimal uzunluğu üçə bərabər olmalıdır» [7. S. 162].

Çoxsözlü terminlərin yaranmasının başlıca səbəbi anlayışın məntiqi təyininin düzgün aparılmamasıdır. Buna görə də termnlərin sistemləşdirilmə-si zamanı dörd, beş, altı, yeddi komponentli terminlərin məntiqi təyinini dəqiq se-çib anlayışı ifadə edən qısa variantlı terminlər müəyyənləşdirilməlidir. Termi-nologiyada alınma və milli terminlərin paralel işlənməsi də diqqəti cəlb edir. Məsələn, kommunikativlik yerdəyişmə qanunu, metateza yerdəyişmə, kontrakt müqavilə, refleksoterapiya iynələmə müalicəsi və s. Terminalma dilin terminoloji bazasının zənginləşdirilməsi yollarından biri olsa da, termini ifadə edə bilən bu üsuldan imkan daxilində az istifadə edilməsinə şərait yaradır. Buna görə də dilin daxili imkanları hesabına yaranan terminlərə üs-tünlük verilməlidir. Terminologiyanın nizama salınması səbəblərindən birini təşkil edən alınmaların izafiliyi alınma terminlərin seçilməsinə, işlənməsinə xüsusi diqqət yetirməyi tələb edir.

Terminologiyada sistemlilik həm ekstralinqvistik, həm də linqvistik xü-susiyyətlərinə görə təşkil olunmalı, dilin quruluşu və qrammatik xüsusiyyətlə-ri nəzərə alınmalıdır. Ekstralinqvistik cəhət özünü anlayışların təsnifat sistemi-nin quruluşunda göstərirsə, linqvistik baxımdan morfoloji quruluş, termin ele-mentlərin düzülüşü və terminlərin məna yaxınlıqlarının tənzimlənməsi əsas götürülür. Buna görə də termin terminoloji sistemin tələblərindən irəli gələn prinsip və şərtlər zəminində yaradılmalıdır.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Terminologiyanın

nəzəri əsaslarının hazırlanması, terminoloji vahidlərin yaradılma qanunauy-ğunluqlarının müəyyənləşdirilməsi və sistemləşdirilməsi baxımından əhəmiy-yətlidir.

Terminologiyanın inkişaf və zənginləşməsi üçün ümumi metodların və terminoloji lüğətlərin hazırlanmasında istifadə etmək olar.

32


1. Лотте Д. С. Основы построения научно-технической терминоло-гии. М.: Изд-во АН СССР, 1961.

2. Axundov A. A. Azərbayçan dilinin izahlı lüğəti. Bakı: Elm, 2005. 3. Терпигорев А. М. Об упорядочении технической терминологии.

Иркутск, 1953. 4. Денисов Р. Н. Ещё о некоторых аспектах изучения языков науки.

М.: Наука, 1970. 5. Azərbaycan sovet ensiklopediyası. Bakı, 1981. C. 5. 6. İzahlı iqtisadiyyat terminləri lüğəti. Bakı, 2005. C. 1. 7. Шарле Д. У. Не стандартизировать многословные термины. Омск, 1985.

САЯЛЫ САДЫХОВА

ПУТИ УПОРЯДОЧЕНИЯ ТЕРМИНОЛОГИИ

Р е з ю м е

В статье анализируется процесс упорядочения терминологии. Исследования показали, что упорядочение терминологии возможно путём уточнения отраслевых понятий и их систематизации. С этой целью определяются процессы образования и пути пересечения дублетов и омонимов в терминологии.

Ключевые слова: дефинитивный, дефиниция, заимствование, знак, синонимы, терминология

SAYALI SADIKHOVA

THE WAYS OF DEFINING TERMINOLOGY

S u m m a r y The article deals with ways of defining the terminology. Having

researched the article, it becomes clear that the process of defining the terminolo-gy needs to find the suitable field of research and it also helps to bring them to the certain system. In the conclusion, the author proves that this process tends

33

to form doublet and homonymous terms and the cause of their formation. It also helps to define them.

Key words: definitive, definition, borrowinq, sign, synonims, terminology Ünvan: 1143. Bakı-143. Hüseyn Cavid pr., 31. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu E-mail: [email protected] Çapa təqdim edən S. Süleymanova –

«Türkologiya» jurnalı baş redaktorunun müavini




24.XI.2010


1.XII.2010


________


34

№ 1 2011

BABA MƏHƏRRƏMLİ

TÜRK DİLLƏRİNDƏ ‘HEYVAN’ SEMANTİKALI NOSTRATİK *ka KÖK MORFEMİNİN MORFONOLOGİYASI

X ü l a s ə. Məqalə *ka kök morfeminin türk dillərində morfonoloji in-

kişafına həsr olunmuşdur. Burada sübut olunur ki, heyvan adlarının əksəriy-yəti *ka kök morfemindən törənmişdir. Tədqiqatın nəticəsi göstərir ki, həmin kök morfem nostratik mənşəlidir.

Açar sözlər: kök, morfem, praforma, türk dili, nostratik

Təhlillər göstərir ki, qədim mifoloji anlayışlar müasir dövrdəki bir çox

sözün kökünü təşkil edir. Təsadüfi deyil ki, dünya dillərinin eyni kökdən yaranmasını sübut edən, məşhur Yafəs nəzəriyyəsinin banisi N. Marr da göstərirdi ki, qədim dövrlərdə məhz totem adlarını ehtiva edən tayfa adlarından çoxlu sözlər törənmişdir [1. S. 20]. İbtidai insanın mifik təfəkküründə heyvan anlayışı varlığın bir təcəssümü idi. ‘Tanrı’ ‘ruh’ ‘insan’ ‘heyvan’ semantik xətti üzrə inkişaf insan təxəyyülünün universaliyalarına aiddir. Qohum olmayan fərqli dil ailələrində analoji dil faktları həmin semantik prosesin bütün dillərdə eyni baş verdiyini sübut edir. İ. Cəfərsoylu haqlı olaraq yazır ki, türk dillərində etnik adların böyük hissəsi zoonimlər əsasında meydana gəlmişdir. Türk dillərində etnonimlərin bir hissəsi tanrı adları əsasında yaranmışdır. Türk inamına görə, tanrılar insanların gözlərinə heyvan və quş şəkillərində görünürdülər [2. S. 81–82].

Beləliklə, məlum olur ki, qədim etnonimlərin əksəriyyəti totem mənşəli olmuşdur. Məhz buna görə də türk onomastik sistemində zoonim mənşəli tayfa adları əksəriyyət təşkil edir. Bu da səbəbsiz deyil. İlk insanın ibtidai mifoloji dünyagörüşündə heyvan – yaradanın, tanrının simvollarından biri idi. Bu səbəbdən etnonimlərin böyük qismi heyvan semantikası ilə bağlıdır.

Ulu dilin zoonim mənşəli kök morfemlərindən biri də nostratik *ka arxetipli ‘canlı varlıq’ prasemantikalı morfem olmuşdur. Bu qədim morfem çağdaş dillərdə insan və heyvan semantikalı bir çox etimoloji baxımdan düzəltmə olan sözlərin əsasında durur. Proto*ka (‘canlı varlıq’) kök morfemi iki əsas xətt üzrə müxtəlif dillərdə morfonoloji inkişaf keçmişdir. Bu inkişaf


35

fonetik dəyişmələrlə müşahidə olunaraq ‘yaradan, tanrı’ ‘ruh’ ‘canlı varlıq’ ‘insan’ ‘heyvan’ semantik xətti üzrə baş vermişdir.

Proto*ka ‘canlı varlıq’ ‘heyvan’ ‘insan’

Bizim məqsədimiz proto*ka ‘canlı varlıq’ kök morfeminin ‘heyvan’

semantikası üzrə dəyişmələrini, inkişafını, morfonoloji şaxələnməsini izləməkdir. Altay və digər dil ailələrində bu qədim kökün təkamülündə anlautda (söz əvvəlində) k ~ q ~ g ~ x əvəzlənmələri ilə müşahidə olunan morfonoloji modifikasiyaları müşahidə etmək mümkündür.

Biz bu məqalədə məhz *ka kök morfeminin ‘heyvan’ semantikası üzrə inkişafını tədqiq edəcəyik. İlkin ehtimalımız odur ki, bu söz çox güman ki, səs təqlidi əsasında yaranmışdır. Əslində, bir çox qədim kök sözlərin mənşəyi məhz səs təqlidi ilə bağlıdır.

Ural-Altay dillərinin və onlarla qohum olmayan digər dillərin paralel materiallarını müqayisə etdikdə *ka ‘canlı varlıq’ kök morfeminin tarixi inkişafın nəticəsi olaraq morfosemantik modifikasiyaya (dəyişməyə) məruz qaldığını müşahidə etmiş oluruq. Altay dilləri və digər dil ailələrinin mövcud faktları sübut edir ki, tarixi fonomorfoloji və fonosemantik təkamül nəticəsində *ka kök morfemi əsasən iki semantik istiqamətdə şaxələnmişdir: 1) insan; 2) heyvan adları istiqamətində. Bu kökün ‘insan’ semantikası üzrə inkişafını biz əvvəlki məqaləmizdə tədqiq etmişik [3].

Proto*ka kök morfemindəki morfonoloji və morfosemantik keçidləri Ural-Altay, hind-Avropa, kartvel, Dağıstan, slavyan və digər dil ailələrində analoji törəmə kökləri müxtəlif paradiqmalar üzrə müqayisə etməklə izləmək mümkündür: proto*ka (‘heyvan’) morfeminin törəmələrindən biri Ural-Altay və digər dillərdə pişik adını bildirən *kət // kat // kəd // ked // kedi // kan fonovariantlarında olan morfemdir. Heç də təsadüfi deyil ki, qədim türk abidələrində kat ‘mifoloji bir heyvan’ mənasında da olmuşdur [4. S. 64].

Müqayisə edək: çağdaş türk və qaqauz dillərində: kedi ‘pişik’ [5. S. 261]: Derin bir hayranlıkla gözlerini kıza kaptırmış, kedi ciğere bakar gibi süzüp duruyordu [6. S. 1126]. E. Kuriloviçin iddiasına görə, hind-Avropa dillərində işlənən kət (‘pişik’) sözü kelt mənşəlidir. Tədqiqatçı bu sözü *katto şəklində

3*

36

rekonstruksiya edir [7. S. 380]. Digər tədqiqatçılar da bu sözün mənşəyini hind-Avropa dilləri ilə bağlayırlar. Əslində isə, həmin söz nostratik mənşəlidir. Bu kök dünyanın əksər dillərində qədim dövrlərdən işlənmişdir. Türk yazılı qaynaqlarında kədi ‘pişik’ anlamındadır: Kədi sıçanı tanrıyçun tutmaz [8. S. 161]. Bu söz «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında da işlənmişdir. Ancaq həmin sözü türk və ya hind-Avropa mənşəli hesab etmək düzgün deyil. Çünki dünyanın əksər dillərində bu söz işlənir: bask katu ‘pişik’, gürcü kata ‘pişik’, bolqar kotka ‘pişik’, rus kotik ‘dəniz pişiyi’, kot ‘erkək pişik’, çex kot, ispan gato, italyan gatto ‘pişik’, erməni katu, komi-permyak kan ‘pişik’, latın catto (katto) ‘pişik’, alman kater ‘pişik’, katze ‘erkək pişik’, norveç katt ‘pişik’, fin kissa ‘pişik’, eston kass, isveç katt, solon kaka // keke ‘pişik’, mancur kesike ‘pişik’ [9. S. 32], latın kattus ‘vəhşi pişik’, fransız chat (şa) ‘pişik’, polyak kot, holland kat ‘pişik’, arçin, tabasaran qatu ‘pişik’, avar qetu // // keto // kito ‘pişik’, ləzgi qaç // kaç ‘pişik’, aqul qetan // qitan, buduq qaç, rutul kkat, qrız qaç, darqin kkata // qata ‘pişik’ [10. S. 23], pruss catto (katto), Litva kate, latış kake, irland katt ‘pişik’, ərəb kitt, laz katu, kabardin gedu ‘pişik’ [11. II. S. 484, 496, 599–600], fin katti ‘pişik’ [12. S. 207], talış kıtı ‘pişik’, uels cath (kat) ‘pişik’, kelt katto ‘pişik’, Altay dilinin tuba-kiji dialekti kizek ‘pişik’, komi-permyak kan ‘pişik’ [13. S. 116]. Müqayisə edək: ingilis kitty (kiti) ‘pişik balası’, rus kotik ‘pişik balası’, Azərbaycan dialektlərində qıdı ‘keçi balası’, qıdıx ‘keçi balası’, uyğur qidik ‘körpə, bala’, qaraqalpaq dialektlərində kidik ‘maral balası’. Yəni bu paralellər təsadüfi ola bilməz.

Həmin sözlərin eyni kökdən olduğunu paralel dil faktları bir daha sübut edir. Çuvaş dilində ketu ‘sürü’ [14. S. 175], Azərbaycan dilinin qərb qrupu şivələrində kədi // kə:di ‘faraş buzov’, Tovuz şivələrində ‘quyruqsuz qoyun, buynuzsuz qaramal’ mənasındadır [15. S. 17–18; 16. S. 246]. Fin dilində kettu ‘tülkü’ [12. S. 221], kuttu ‘dişi keçi’ [12. S. 281], çin dilində kat ‘təkbuynuzlu heyvan’, tunqus-mancur kater ‘maral’, dialektlərimizdə kitə ‘pişik balası’ [16. S. 256].

Göründüyü kimi, eyni kökün fonosemantik şaxələnməsi nəticəsində ‘pişik’ ‘keçi’ ‘tülkü’ – ‘buzov’ ‘qoyun’ ‘maral’ semantik keçidləri yaranmışdır. Qədim türk dillərində keyik // kedik ‘heyvan, maral’ [17. S. 294]. Heç də səbəbsiz deyil ki, bu sözün qədim mənalarından biri də ‘mifik canlı, vəhşi’ olmuşdur. Bu köklə homogen kejlig ‘meymun’ [17. S. 294], kelər ‘kərtənkələ’ [17. S. 296], kölük ‘yuk heyvanı’ [17. S. 314] sözləri qədim abidələrdə işlənmişdir. Fikrimizcə, bu qədim sözlərin etimoloji əsasında məhz *ke // ka praforması durur.

37

Proto*ka (‘heyvan’) nostratik kökünün tarixi təkamülündə müxtəlif səs keçidləri müşahidə olunur:

k ~ g: protoslavyan gad ‘ilan’ [18. I. S. 381], sanskrit g ̀aya ‘fil’, fars

gəllə ‘sürü’, sanskrit gaul ‘at, yabı’, gauch ‘qu quşu’, go ‘öküz, inək’ [19. S. 27], fars gav ‘öküz, inək’, gəvəzn ‘maral’, gavmiş ‘camuş’, gur ‘çöl eşşəyi’, gəllə ‘sürü’ (müqayisə edək: türk kəl), kürd gol ‘it, köpək’ [20. S. 283], ga ‘öküz’ [20. S. 268], erməni gaul ‘canavar’, qədim skif yazılarında gau ‘inək’, alman gelß ‘keçi’, geier ‘çalağan’, gelt ‘qısır mal’, çin gao ‘quzu’ [21. S. 151].

k ~ x: baoan: xone // xoni ‘qoyun’ [22. S. 149], erməni xon ‘qoyun’.

Halbuki türk dillərində kon // koy formasındadır. Tunqus korei // korai, buryat kure, yakut xorai ‘cavan maral’ (k ~ x) [23. I. S. 3507], xaxoi (k ~ x) ‘şir, bəbir, qartal, dəvə’ [23. I. S. 3414], xotonox ‘dovşan’, xotoi (k ~ x) ‘qartal’ [23. I. S. 3530].

k ~ q: moldav qans ‘porsuq balası’, osetin qal ‘öküz’. Müxtəlif dil ailələrində *ka anlautlu heyvan adlarını nəzərdən keçirək: İber-Qafqaz dilləri: Dağıstan: saxur kon ‘təkə’, kəde ‘toyuq’, ləzgi

karu ‘kəklik’ [10. S. 16], avar qaqu ‘hop-hop quşu’, saxur kaz ‘durna’ [10. S. 16], xınalıq qalam ‘qoyun’ [10. S. 21], rutul karq ‘iki yaşdan böyük qoyun’ [10. S. 22], darqin qaza ‘madyan’, lak qaza // qada ‘keçi balası’ [10. S. 23], arçin kon ‘erkək keçi’ [10. S. 22], ləzgi kun ‘erkək keçi’, kal ‘inək’ [10. S. 29], qrız kal, ləzgi kel ‘quzu’ [10. S. 25], buduq qabaç ‘buynuzsuz erkək keçi’ [24. S. 35]. Nax: çeçen qala ‘maral’ [10. S. 13]. Kartvel: gürcü kakabi ‘kəklik’, kalmaxi ‘qızılbalıq’, kameki ‘kəl, camış’, kankari ‘vəhşi eşşək’, karkxani ‘dabanbalığı’, katami ‘toyuq’.

Slavyan dilləri: rus kosaç ‘meşə xoruzu’, korşun ‘çalağan’, korsak

‘tülkü növü’, kaçka ‘ördək’, koza (kaza) ‘dişi keçi’, kaban ‘qaban’, kosyak ‘ilxı, sürü’, kosoy ‘dovşan’, kozlik ‘çəpiş’, korova ‘inək’, kobel’ ‘erkək it, erkək ayı, qurd, tülkü’, kobıla ‘madyan’, koşka ‘pişik’, kura ‘toyuq’, kunisa ‘dələ’, Ukrayna qava ‘qarğa’.

Altay dilləri: monqol: daqur qaqa // qaixa ‘donuz’ [9. S. 53], tunqus-

mancur (neqidal, solon, evenk) qurqu ‘yırtıcı heyvan’, quske ‘canavar’, qus ‘qartal’, kahi ‘dələ’, kayir ‘keçi’ [25. I. S. 167, 173, 175, 361, 395], kölöne ‘ayı’, kuver ‘maral’, kuyuki ‘qaz’, kulin ‘ilan’, kunku ‘ayı’, kureyka ‘maral’, kurkan ‘quzu’, kure ‘balıq növü’, kuça ‘qoyun’, keki ‘ayı’, kende ‘maral’,

38

kenze ‘quzu’, keuke ‘quzğun’, kauka ‘balina’, kaçimas ‘balıq’, keta ‘balıq növü’, korbe ‘erkək maral, öküz’, kori ‘quş, qartal’, korko ‘ayı’, kotoy ‘qartal’, kuver ‘maral’ [25. I. S. 415], küsgü ‘siçan’ [25. I. S. 249], kayla ‘tısbağa’ (nanay dili), kalzanu ‘porsuq’, kalir ‘maral’ [25. I. S. 11].

Ural dilləri: macar kala ‘balıq’, kecske ‘dişi keçi’ [26. S. 353], kopo ‘tula’

[26. S. 413], fin kaarne ‘quzğun’ [12. S. 182], kəərme ‘ilan’ [12. S. 302], kotka ‘qartal’ [12. S. 265], kaarne ‘quzğun’, karhu ‘ayı’ [12. S. 200], koiras ‘erkək’, konin ‘qoyun’ (qədim türkdə də kon variantı var), komi-permyak kır ‘erkək’.

Sami dilləri: ərəb kəlb ‘it’, kəbş ‘erkək qoyun, qoç’, kəlağ ‘ala qarğa’,

kəşəf ‘tısbağa’. Hind-Avropa dilləri: german: alman kalb ‘inək balası’, ingilis calver

(kalvə) ‘boğaz inək’, calf (kaf) ‘buzov’, ‘heyvan balası’, kid ‘oğlaq, çəpiş’, coq (koq) ‘xoruz’, calfish (kəlfiş) ‘dana’ (müqayisə edək: Azərbaycan kəlçə ‘camış balası’), cub (kab) ‘heyvan balası’, qədim pruss kole ‘quş növünün adı’ [18. I. S. 387], qədim german dilləri *kaso ‘dovşan’ [27. S. 145], qədim alman gans (qans) ‘qaz’ [27. S. 144], toxar ko ‘öküz’, kov ‘inək’, qədim alman chuo (kuo) ‘inək’ [11. I. S. 86]. İran: fars kəbk ‘kəklik’, kəbutər ‘göyərçin’, kalp ‘arı’, kapi // kəpi ‘meymun’, kəbk ‘kəklik’, osetin kır ‘erkək’, kalm ‘ilan’ [28. S. 220], kark ‘dələ’ [28. S. 500], kürd kar // karik ‘keçi balası’ [20. S. 420], quş ‘iri, yırtıcı quş’ [20. S. 491], kur ‘dəvə, uzunqulaq’, tat qo ‘heyvan, inək’, talış qomış ‘camış’, küləng ‘durna quşu’, gusfənd ‘qoyun’. Roman: rumın karlan ‘ikiyaşlı dayça, quzu’ [29. S. 136], korb ‘quzğun’ [29. S. 205], fransız kerf ‘maral’, kolt ‘qulan, dəvə balası’. Bu analoji dil faktları sübut edir ki, praforma *ka şəklində olmuşdur və bu sözlərin mənşəyi eynidir.

Digər törəmə kökləri nəzərdən keçirək: Azərbaycan dilinin Dərbənd dialektində quqana ‘bayquş’, qutsil ‘küçük’, quray ‘dayça’, qomiş // komiş // // qomoş ‘kəl’, qozalax ‘çöl quşu’ [30. S. 335–336, 332, 338, 341–342, 345], Altay dilinin tuba-kiji dialekti kiyik ‘ov’, kazır ‘yırtıcı heyvan’ (müqayisə edək: rus kozyol ‘erkək keçi’) [31. S. 217, 121–122, 127], Azərbaycan kəlçə ‘camış balası’, talış kəsi ‘tısbağa’, kiyiğ ‘meşə quşu növü’, kıtə ‘uzunqulaq’, kirinq ‘durna’, ingilis cob (kob) ‘erkək qu quşu’, ‘qısa boylu at’, ‘qağayı’, coot (kut) ‘qaşqaldaq’ (müqayisə edək: türk ku // qu ‘qu quşu’), rus kit ‘balina’, yunan kitos ‘dəniz yırtıcısı’, ingilis cow (kau) ‘inək’, gürcü və erməni dillərində kamiç ‘camış’ [2. S. 141], osetin kambes ‘camış’. Əslində, camış sözü ilə bu sözlərin mənşəyinin eyni olması heç bir şübhə doğurmur. Həmin söz talış dilində qomiş və buduq dilində qomuş variantındadır.

39

Nostratik mənşəli proto*ka kök morfeminin semantik inkişafı müxtəlif semantik paradiqmalar üzrə yayılmışdır. Onların bəzisini nəzərdən keçirək:

‘öküz, inək, qaramal’ semantikalı köklər: alban ka ‘öküz’, Litva

karvas ‘öküz’, rus korova ‘inək’, moldav qunj ‘üçillik dana’ [32. S. 126], toxar kaurus, osetin kuır ‘öküz’, Azərbaycan, talış kəl ‘öküz’, tat qov ‘inək’, bask kupel ‘öküz’, başqırd keble ‘inək balası’, macar, osetin qal ‘öküz’, skif gau ‘inək’, kartvel dillərində *qan ‘öküz’ [33. S. 264], hind-Avropa və german dillərində gou // koo ‘buynuzlu qaramal’, qədim hind gauh ‘qaramal’ [27. S. 94], çin qun ‘sürü’ [21. S. 370], fin karja ‘qaramal’ [12. S. 200];

‘canavar, qurd’ semantikalı köklər: tatar dialektlərində kort ‘qurd,

canavar’ [34. S. 209], çuvaş kaşkar ‘canavar’, erməni qayl ‘canavar’. Tunqus-mancur dillərində quske ‘canavar’ [25. I. S. 167, 172–173]. Müqayisə edək: türk dillərində qurd // kurt ‘canavar, böcək’. Təsadüfi deyil ki, N. Marr qeyd edir ki, qədim iberlərdə qor // qur ‘canavar’ mənasında işlənmişdir [1. S. 22]. Deməli, qurd sözünün kökü *qor formasında olmuşdur. Müqayisə edək: tunqus-mancur dillərində qurqu ‘yırtıcı heyvan’ [21. S. 370];

‘maral’ semantikalı köklər: moldav qur ‘erkək cüyür’ [32. S. 126],

yakut kul ‘heyvan, vəhşi maral’ [35. S. 215], tunqus-mancur kalir ‘sığın’ [25. I. S. 367], nanay, neqidal komako ‘vəhşi maral’, evenk kelen ‘maral’, komi köp ‘maral’;

‘donuz, qaban’ semantikalı köklər: buryat gakoi, monqol qaxoi ‘do-

nuz’, macar kan ‘qaban’ [26. S. 347], soyot kanqai ‘vəhşi donuz, qaban’, qaqauz qoçi ‘donuz’, tunqus-mancur kavan // kaban ‘vəhşi donuz’ [25. I. S. 357], uyğur dilinin bir qolu olan şira-yuqur dilində koγaĭ ‘donuz’ [36. S. 52–53], fransız keiler ‘vəhşi donuz, qaban’;

‘qoyun, quzu, keçi’ semantikalı köklər: sarı uyğur kona ‘qoyun’, gürcü

kraw, meqrel kərib ‘quzu’ [33. S. 115], rus kozyol ‘erkək keçi’, koza ‘dişi keçi’, fin kili ‘keçi balası’ [12. S. 230], polyak koza ‘dişi keçi’ [3. S. 351], noqay koşanay ‘quzu’, inquş ken ‘qoyun’, rumın kapra ‘dişi keçi’ [7. S. 132], tatar käjä, başqırd käzä ‘dişi keçi’ [37. S. 302], şira-yuqur kona ‘qoyun’, qazax kuy ‘quzu’, başqırd koralay ‘vəhşi keçi’ [37. S. 338], moldav kapre ‘dişi keçi’ [32. S. 276], evenk kavur ‘vəhşi keçi’, kaldyar ‘qoyun’, fransız cabri (kabri) ‘keçi balası’, osetin kinçe ‘quzu’, Azərbaycan dilinin Dərbənd dialektində kurə ‘qoyun’, qad ‘iri və ya zərif quyruqlu qoyun’, qaday ‘çəpiş’ [30. S. 335], inquş qaza ‘dişi keçi’, talış qusal ‘zəif qoyun’, ingilis goat (qoat)

40

‘keçi’, tunqus-mancur kayir ‘keçi’, konin ‘qoyun’, koray ‘erkək keçi’ [25. I. S. 362, 414], moldav kapre ‘keçi’ [5. S. 267]. Təsadüfi deyil ki, qədim şumer dilində də qu ‘qoyun’ mənasındadır. V. M. İlliç-Svitıç haqlı olaraq Altay dillərindəki kuri // kori ‘quzu’ kökünü dravid dillərindəki kori // kuri ‘qoyun’ köküylə bağlılığını qeyd edir [38. I. S. XIII]. Qədim türk dillərində qoç // koç ümumiy-yətlə ‘qoyun’ mənasında olmuşdur. Müasir türk dillərində isə ‘erkək qoyun’ anlamında semantikası daralmışdır. Nəzərə alaq ki, quzu sözü qədim türk ya-zılı abidələrində kuzı // kozi variantında da işlənmişdir [4. S. 69]. Orta əsrlər-dəki türk yazılı qaynaqlarında, təfsirlərində kazik ‘vəhşi keçi’ mənasında ol-muşdur [39. VI. S. 21]. Qədim türk dillərində qoi ‘qoyun’ [40. S. 413], inquş ka ‘qoyun’, çeçen ka ‘erkək qoyun’ [41. S. 206];

‘balıq’ semantikalı köklər: Saxalində yaşayan evenklərin dilində kalim

‘kit, balina, morj’, keta ‘balıq’ [42. S. 95], talış kalim ‘balıq’, osetin kəf ‘balıq’ [28. S. 499], tat kara ‘balıq’, fin kala ‘balıq’ [12. S. 189], çin kalim ‘balıq’, tunqus-mancur koyo ‘balıq’ [25. I. S. 403], macar karken ‘balıq’ (k ~ q), qədim şumer ku ‘balıq’ [43. S. 106], skif kapa ‘balıq’;

‘quş’ semantikalı köklər: Saxalin evenklərinin dilində kuyun ‘cücə’ [42.

S. 97], talış kaq ‘toyuq’, kartvel dillərində: gürcü katam, meqrel kotom, svan katal, çan kotume ‘toyuq’ [33. S. 195], çin que ‘sərçə, quş’, qín ‘quş, ov, heyvan’ [21. S. 359], maya koş ‘quş növü’, moldav qeine ‘toyuq’, talış qer ‘vəhşi ördək’, kaqə ‘vəhşi toyuq’, macar kacsa ‘ördək’ [26. S. 345], çuvaş kavakal ‘ördək’ [14. S. 156], kaykar ‘qızılquş’ [14. S. 157], fransız kaille ‘bildirçin’, coq (koq) ‘xoruz’, polyak kur ‘xoruz’, inquş kotam ‘toyuq’, komi kutş ‘qartal’, Tuva kas ‘qaz’, tofalar qusqun ‘qarğa’, türk karga ‘qarğa’, macar karak, osetin kark ‘toyuq’, oroç qasa ‘quş’, yapon qan ‘vəhşi qaz’ [44. S. 94], qayte ‘ziyanverici quş’ [44. S. 91], tunqus-mancur kav ‘quş növü’ [25. I. S. 357], koli ‘ördək növü’, koliçi ‘qırğı’, kori ‘quş’, kotoy ‘qartal’ [25. I. S. 418], solon kakara ‘toyuq’, rus kurisa ‘toyuq’, karaim qaqa ‘qaz’, tunqus-mancur qus ‘qartal’;

‘at’ semantikalı köklər: moldav kal ‘at’ [32. S. 270], tat kuri, talış kıra

‘at balası’, rus kon’ ‘at’, inquş qovr ‘at’, çeçen qovr ‘at’ [41. S. 104], başqırd konan ‘iki-üç yaşlı dayça’ [37. S. 338], yapon kaqe ‘at’ [44. S. 297];

‘it’ semantikalı köklər: skif yazılarında kuti ‘it’, yaqnob kut // kud ‘it’,

rumın kopoi ‘tazı, it’ [29. S. 204], başqırd kaşkar ‘it’ [37. S. 333], kürd qola ‘quyruğukəsik it’ [20. S. 483], inquş klaza ‘qancıq it’, fin koira ‘it’ [12. S. 246],

41

macar kutya ‘it’ [26. S. 436], Koreya ke // kai ‘it’, türk qancıq // kancuk ‘dişi it’. Q. Ramstedt «Koreya dilinin qrammatikası» əsərində Koreya dilindəki ke // // kai ‘it’ sözünü türk qancuq, qilyan kan ‘it’ sözləri ilə müqayisə edir [45. S. 29]. Ərəb dilindəki kəlb ‘it’ sözü türk yazılı abidələrində də işlənmişdir: Kəlbi andıqca ağacı yanına qo [8. S. 167]. Digər dillərdə: avar qoy ‘it’ [46. S. 115], kalmık qölq ‘it balası’ [47. S. 146], urum kurçuk ‘it’ [48. S. 183], Ukrayna qaçok ‘it’, çin quan ‘it’ [21. S. 368], tunqus-mancur kaçikan // kaça // kaçi ‘it balası’, sarı uyğur qeş ‘dişi it’, moldav kın ‘it’ [32. S. 333], osetin kuz ‘it’, xorəzm kut, hind-prakrit kutta // kuti, benqal kutta, pəncab kuti ‘it’ [49. I. S. 17], skif kuti ‘it’, fransız cabot (kabot) ‘it’, köter ‘həyət iti’ (müqayisə edək: türk köpək ‘it’), Azərbaycan dilinin Dərbənd dialektində qaç ‘dişi it’ [30. S. 338]. Heç də səbəbsiz deyildir ki, qazax etimoloqu A. T. Kaydarov da qazax dilindəki kanşık ‘dişi it, dişi canavar’ sözünün kökünü *kan formasında rekonstruksiya edir [50. S. 238]. Yəni göründüyü kimi, bu tipli rekonstruksiyalarda prafor-malar CVC [samit + sait + samit] şəklində bərpa edilir. Ancaq mahiyyət açıl-mır. Yəni, əslində, daha dərin təhlillərə ehtiyac düyülür. Çünki müqayisəyə, etimoloji tədqiqata qohum olmayan dillərin paralel faktları da cəlb olunma-lıdır. Yalnız bu zaman bu köklərin haradan qaynaqlandığı məlum olur.

Əlbəttə, bəziləri üçün bu faktlar bəlkə də təsadüfi səs uyğunluqları kimi

görünə bilər. Ancaq tipoloji cəhətdən fərqlənən, qohum olmayan dillərin analoji sözlərin morfonoloji xüsusiyyətlərini sistemli analiz etdikdə əminliklə söyləyirik ki, həmin sözlərin mənşəyi, genezisi eynidir.

Doğrudur, Ural-Altay dil ailəsinə aid olan dillər arasındakı paralel faktların olması genetik bağlılıqla izah oluna bilər. Ancaq digər qeyri-Ural-Altay dillərindəki faktlar da bu dillərin yaranmasına qədərki dövrdə olan tarixi bağlılığın sübutu, homogenliyin dəlili ola bilər. Yəni kök dilin (pradilin) leksik elementləri çağdaş dillərdə rudiment formasında qalmışdır. Belə kök elementlərdən biri də bizim təhlilə cəlb etdiyimiz proto*ka ‘canlı varlıq’ morfemidir. Həmin kök morfemdən müxtəlif dillərdə ‘heyvan’ semantikalı çoxlu sözlər yaranmışdır.

Azərbaycan dialektlərində kələz (Zaqatala) ‘kərtənkələ’ sözü var. Müqayisə edək: türk kele ‘kərtənkələ’, türk dialektlərində kala və uyğur dialektlərində kele ‘kərtənkələ’ [39. VI. S. 31], başqırd keçərtkə ‘kərtənkələ’ [37. S. 254]. Orxon-Yenisey yazılarında kögmək ‘marala oxşar heyvan’, kənük ‘qu quşu’, koğu ‘qu quşu’, kis ‘samur’ [51. S. 438, 440]. Monqol dillərinə aid olan baoan dilində qa ‘tülkü’ [22. S. 136], bəzi türk dillərində isə qa ‘ayı, ayı balası’ [52. S. 119] mənasındadır. Maraqlıdır ki, Sibir tatarları mişovula kumek deyirlər.

42

A. Starostinin, A. Dıbonun, O. Mudrakın Altay dilləri üçün rekonstruk-

siya etdiyi köklər arasında *ka ‘heyvan’ semantikalı aşağıdakı köklər var: protoaltay *k`eĺú ‘kiçik, vəhşi heyvan növü’. Qeyd olunur ki, l // r metatezası mümkündür və türk dillərində sait uyuşması prosesi də var (*küĺül < *keĺül), eyni zamanda *keru, *kiuĺa, *kiuti, *k`ela formaları da bu köklə oxşardır: türk *kiam, monqol *keme, tunqus-mancur *kum, yapon *kamu-i, protoaltay *kiaamù ‘bəbir, ayı’, türk *kạma, tunqus-mancur *kuma, Koreya *kōm, ya-pon *kùmà [53. S. 88].

Karğa və kuzğun sözləri aşağıdakı kimi bərpa edilir: türk *karga, mon-qol *kerije, tunqus-mancur *kori, Koreya *kaar-, yapon *kara-su [53. S. 41], müqayisə edək: türk dillərində karğa // qarğa , quzğun, ingilis crowo ‘qarğa’, fransız corbeau ‘qarğa’. Saxalin evenklərinin dilində qaki ‘qarğa’, qara ‘qartal’ [13. S. 88], kalmık dilində kerə ‘qarğa’.

Faktlar göstərir ki, homogen kök morfemlərdə səs əvəzlənmələri onları yeni semantikalı köklərə çevirmişdir.

Qədim dövrdən fonosemantik şaxələnmə nəticəsində proto*ka kök morfemindən yeni sözlər yaranmışdır. Bu faktlar da həmin kök morfemin nostratik mənşəli olduğunu sübut edir. «Oğuznamə»də kik ‘yırtıcı heyvan’ [8. S. 106], Altay dilinin tuba-kiji dialekti kazır ‘yırtıcı heyvan’ [31. S. 122, 121, 127], qumuq qiyik ‘canavar’ [54. S. 106], xakas kiik ‘vəhşi dağ keçisi’, başqırd keyek ‘yırtıcı heyvan, ov’ [37. S. 251]. Türk dillərində kədik // keyik // kiyik formaları sonradan şəkilçiləşmə nəticəsində yaranmışdır. Əski türk abidə-lərində də eyni kökün morfonoloji inkişafını, transformasiyalarını, modifikasi-yalarını müşahidə edirik: Yenisey abidələrində kiyik ‘ceyran’ [55. S. 53]. Türk dillərində d ~ y ~ z qanunauyğun əvəzlənmə olduğuna görə, key ~ kəd əvəzlənmələri mümkündür: deməli, eyni kök morfemdən kiy // kiyik // kid // // kidik // kədik // kədi fonovariantları yaranmışdır. Açıq saitin qapalı saitə keçməsi səciyyəvi fonetik əlamətlərdəndir. Bu üsulla türk dillərinin qədim dövrlərindən söz yaradıcılığı mövcud olmuşdur. Bütün bu müqayisə olunan köklərdə göründüyü kimi, sabit, əsas hissə *ka // qa // kə // ko-dur. Bu da onu göstərir ki, sözün praforması *ka // qa morfemidir. Çuvaş kaşkar ‘canavar’, kaçaka ‘keçi’ [56. S. 94], qaraqalpaq kaçkır, özbək kaşkır ‘canavar’, digər türk dillərində qoçkar ‘erkək qoyun’. Türk dillərində kaşka // qaşqa adlı ‘at növü’ adı da var.

Proto*ka kök morfeminin çağdaş türk dillərində aşağıdakı törəmələri də var: kodan // kozan // koyon ‘dovşan’, qurd // kurt // kort ‘canavar, qurd, həşərat’, başqırd kuyan ‘dovşan’ [37. S. 352], kondoz ‘qunduz’ [37. S. 338], kapsak ‘ikihörgüclü dəvə’ [37. S. 322], kis // kiş ‘samur’ (müqayisə edək: çuvaş keç, Azərbaycan keçi), xakas kamçat ‘bəbir’ [57. S. 71], Tuva koyqun

43

‘dovşan’, yakut dilində käi ‘iri, dəhşətli yırtıcı heyvan’ [23. I. S. 1011], käp ‘nəhəng yırtıcı’, käi kīl ‘ikibaşlı mifik yırtıcı heyvan’ [23. I. S. 1011], qırğız kulza ‘vəhşi qoyun’, ‘vəhşi keçi’, türk dial. kolon ‘dayça’ (yəni qulan), qaraqalpaq kuralay ‘vəhşi dişi keçi’, özbək dial. ‘maral balası’, başqırd, tatar dial. kunu ‘bəbir’, tatar dial. ‘vaşaq’ [39. VI. S. 149], karaim kayla ‘tısbağa’. Etimoloqlar bu kök morfemi *kal [53. S. 141] formasında bərpa edirlər. Həmin sözlərin qədim kök morfemi proto*ked // kiy // kəd // kəl olmuşdur (müqayisə edək: Azərbaycan kəl ‘erkək heyvan’, çin kälän // kilän ‘təkbuynuzlu’). Komi-permyak dilində kid ‘vəhşi, insanlardan qaçan heyvan’ [13. S. 123], komi dillərində (komi-permyak, udmurt) kan ‘pişik’ sözü bəzi komi dillərində kasi formasındadır, müqayisə edək: türk kis ‘samur’, fin kissa ‘pişik’. Komi etimoloqları hesab edir ki, bu söz kama bulqarlarının dilindən komi dilinə keçib [13. S. 116].

Bəzi qaynaqlarda türk dillərində işlənən koy // koyun // qoyun sözünün guya erməni dilindəki xoy sözündən alındığı iddia olunur [58. S. 254]. Halbuki bu sözün kon forması qədim türk abidələrində işlənmişdir və çox ehtimal ki, erməni dilindəki xon (‘qoyun’) sözü türk dillərindən keçərək erməni dilinin fonotaktikasına uyuşmuşdur. Çünki yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, k ~ x əvəzlənməsi *ka arxetipinin morfonoloji inkişafında müşahidə olunan səs keçidlərindəndir. Monqol dillərində də indi də xonin // qonin formasındadır. N ~ y keçidi nəticəsində kon // koy // koyun formasına keç-mişdir. Macar dilində kos ‘qoyun’ [26. S. 416] variantındadır. Qoyun // koyun sözü bəzi çağdaş türk dillərində koy şəklində işlənir, qıpçaq qrupu türk dilləri üçün səciyyəvi olan koyan ‘dovşan’ sözünün kökü də *koy formasıdır, burada y, n samitləri sonradan artırılan elementlərdir, deməli,*ka ~ ko ~ koy. A. Şerbak koyun sözünü *koy formasında rekonstruksiya edir [59. S. 194]. Bu sözün qədim variantlarından biri məhz kon formasıdır: y ~ n əvəzlənməsi bu kökün inkişafında olmuşdur [39. VI. S. 23]. Proto*kon forması çağdaş sarı uyğur dillinin bir qolu olan şira-yuqur dilində mühafizə olunmuşdur. Qıpçaq qrupu türk dillərində koyan ‘dovşan’, deməli, qoyun koyan fleksiyası nəticəsində eyni homogen kökdən fərqli anlamlı sözlər yaranmışdır. Türk dillərində koç // qoç sözü də bu kökdəndir.Türk etimoloqları koç // qoç sözünün etimologiyasının aydın olmadığını vurğulayırlar [39. VI. S. 87]. Çünki bu etimologiya yalnız türk dillərinin materialları ilə izah oluna bilməz. Ancaq dünya dillərindəki analoji müqayisələr, paralel leksik faktlar kökün tarixinin haradan gəldiyini müəyyənləşdirir.

Türk dillərində işlənən qancıq // kancık ‘dişi it’ sözünün kan kökündən yarandığı göstərilir. Türk dillərində kanşık // kançık formalarında işlənir. Halbuki yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, kan komi dillərində ‘pişik’, skif yazılarında ken ‘qoyun’, latın dilində canis (kanis) ‘it, köpək’ mənasındadır

44

[58. S. 206]. Deməli, eyni söz formaları morfonoloji keçidlər nəticəsində fərqli dillərdə fərqli semantikalar qazanmışlar. Ümumi ‘heyvan’ semantikası isə bu homogen köklərin nüvə semantikasını təşkil edir.

Təsadüfi deyil ki, bəzi çağdaş Avropa dillərində olan korsak ‘çöl, səhra tülküsü’ sözü qədim türk dillərində qarsaq variantında işlənmişdir [17. S. 429]. Türk, noqay dillərində karsak, başqırd dilində karhak ‘çöl tülküsü’ [58. S. 215]. Qırğız, Tuva dillərində kırza, yakut dilində kırsa (a ~ ı) formaları da var. Həmin söz alman, fransız, monqol, rus dillərində də mövcuddur. Türkiyə türkcəsində kangal ‘it növü’ adı var. Əski türk yazılı abidələrində *ka kök morfemindən yaranan sözlər onlarladır: kiş ‘samur’, kuş ‘quş’, koήız ‘böcək’, kon ‘qoyun’, konquz ‘qurd, böcək’ [4. S. 68], koğu ‘qu quşu’ [4. S. 67] .

Tunqus-mancur dillərində olan kalzanu ‘porsuq’, kandağa ‘sığın’, keveç ‘yarasa’, kalim ‘balina’ [25. I. S. 366], kidak ‘quş növü’ [25. I. S. 391], kilin ‘təkbuynuzlu, at’ [25. I. S. 392], kiran ‘qartal’ sözlərinin də kök morfeminin *ka ‘canlı’ olmasına heç bir şübhə yoxdur. Yuxarıda göstərdiyimiz dil faktları bir daha sübut edir ki, bu formaların hamısı eyni bir kök morfemdən qaynaqlanır.

Sadaladığımız faktlar isbat edir ki, bu sözlərin hamısı ka // ki // ke // ko başlanğıcına malikdir və canlı varlıq anlamını daşıyır. Yəni bunlar arasındakı uyğunluqlar təsadüfi, zahiri oxşayış deyil. Fonetik və leksik paralellikləri bizim hipotezanın həqiqiliyini sübut edir. Fikrimiz semantik analogiyalara, morfonoloji uyğunluqlara əsaslanır. Azərbaycan dilinin çağdaş dialekt və şivələrində bu proto-kök morfemi özündə ehtiva edən çoxlu söz mövcuddur: qoley ‘quyruğu kəsilmiş heyvan’ [16. S. 308], qoci ‘kiçik donuz balası’ [16. S. 306], qidix ‘yeni doğulmuş keçi balası’ [16. S. 304], kələ // kəl ‘buğa’ [16. S. 246], kərə ‘qısaqulaq qoyun’ [16. S. 250], kurix ‘at balası’ [16. S. 264], kevə ‘ayı balası’, kalça // kəlçə ‘erkək camış balası’ [16. S. 240, 246, 248], kölə // kola ‘buynuzsuz keçi’, kivar ‘birillik keçi’, korik ‘keçi balası’ [16. S. 257, 259], qaday ‘körpə keçi’ [16. S. 273], qanda ‘qoca camış’ [16. S. 276], qanğur ‘böyük öküz’ [16. S. 274], köər ‘iki- və ya üçillk dişi keçi’ [16. S. 260], koç ‘dişi it’ [16. S. 256], qayir ‘quzğun’ [16. S. 274], küər ‘bir- və ya ikiillik keçi’, qaçar ‘quzğun’, qazalax ‘əti yeyilən quş’ [60. S. 99, 109, 115]. Dialekt və şivələrimizdə qöle ‘birillik dana’. Həmin söz kürd dilində qölə // qüle [15. S. 18] formalarında işlənir.

Əlbəttə, bütün bu dil faktlarının genezisinin eyni olmasına bizim heç bir şübhəmiz yoxdur. Digər tədqiqatçıların da araşdırmalarında bizim fikrimizlə üst-üstə düşən məqamlar var. Onların bir neçəsini nəzərdən keçirək:

A. Kaydarov qazax və digər türk dillərində *kot kök morfemini ümumiyyətlə ‘heyvan balası’ prasemantikası əsasında bərpa edir. O, quzu, qoduk, kuşik, ködek sözlərinin məhz həmin kök morfemdən yarandığını göstərir [50. S. 249];

45

V. M. İlliç-Svitıç nostratik dilçilik üçün bu kökü kant (‘erkək’) formasında rekonstruksiya edir [38. II. S. 144];

müxtəlif dillərdə heyvan adlarındakı fonosemantik dəyişmələri tədqiq edən E. İnanc da qaz, quş, qoç, quzu, keçi sözlərinin arxetipini *qar, *kar for-malarında bərpa edir. Tədqiqatçı da türk dilləri ilə qohum olmayan dillərdəki heyvan adlarının eyni praformalardan qaynaqlandığını, onların əksəriyyətinin mənşəyinin eyni olmasını zəngin faktlarla əsaslandırır [61. S. 7–8].

Bizim *ka praformasının ‘heyvan’ semantikası üzrə fonosemantik və

morfonoloji inkişafı haqqındakı bu ehtimallarımız rekonstruksiyanın üç əsas prinsipinə semantik, fonetik və morfoloji uyğunluğa əsaslanır. Əslində, biz ka başlanğıclı heyvan adlarının yalnız bir hissəsindən bəhs etdik. Yəni bu analoji, paralel dil faktlarını daha da artırmaq mümkündür. Fikrimizcə, sadaladığımız heyvan adlarının mənşəyinin eyni olması fikri absurddur.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Beləliklə, tədqiqatın

nəticələri sübut edir ki, türk dillərində etimologiyası şərh edilə bilməyən bir çox köklərin əsasında, mahiyyətində məhz kök dildən qaynaqlanan, ulu insanın ilkin sözlərindən biri kimi ehtimal etdiyimiz, nostratik mənşəli *ka kök morfemi durur. Məhz həmin kökdən müxtəlif dillərdə derivasiya, fonosemantik şaxələnmələr, morfonoloji transformasiyalar nəticəsində onlarla ‘heyvan’ semantikalı sözlər yaranmışdır. Məqalədə ilk dəfə olaraq türk dillə-rində bir çox heyvan adlarının mənşəyinin proto*ka kök morfemindən törən-məsi, yaranması müəyyənləşdirilir. Tədqiqatın nəticələrindən etimoloji araş-dırmalarda istifadə oluna bilər.


1. Марр Н. Яфетическая теория. М.: Науч. ассоц. востоковедения,

1924. 2. Cəfərsoylu İ. Türk, Urartu, alban etnolinqvistik uyğunluqları. Bakı:

ADPU nəşriyyatı, 2008. 3. Məhərrəmli Baba. *ka kök morfeminin ‘insan’ semantikası üzrə

inkişafı // AMEA-nın Xəbərləri. Humanitar elm. seriyası. Bakı, 2010. № 2. 4. Qədim türk abidələri sözlüyü. Bakı, 1992. 5. Гагаузско-русско-молдавский словарь. М.: Сов. энцикл., 1973. 6. Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu. Akşam Sanat Okulu

Matbaası, 2005. 7. Курилович Е. Очерки по лингвистике. М.: Изд-во иностр. лит.,

1962. 8. Oğuznamə. Bakı: Yazıçı, 1987.

46

9. Mandjurica. Specimens of the solon and dagur languages / By O. A. Ivanovskiy. Budapest: Akademiai Kuado, 1982.

10. Хайдаков С. М. Сравнительно-сопоставительный словарь дагестанских языков. М.: Наука, 1973.

11. Гамкрелидзе Т., Иванов В. В. Индоевропейский язык и индоевропейцы. Тбилиси, 1984. Т. 1–2.

12. Финско-русский словарь. М.: Рус. яз., 1977. 13. Лыткин В. И., Гуляев Е. С. Краткий этимологический словарь

коми языка. М.: Наука, 1970. 14. Чувашско-русский словарь. М.: Рус. яз., 1982. 15. Xasiyev Z. Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin qərb qrupunda

heyvandarlıq terminləri. Bakı: Nurlan, 2004. 16. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı: Şərq Qərb, 2007. 17. Древнетюркский словарь. Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1969. 18. Фасмер M. Этимологический словарь русского языка. M.:

Прогресc, 1987. Т. 1–4. 19. Санскритско-русский словарь //www/http://scriptures.ru/sanskrit/sr.htm 20. Курдско-русский словарь. М., 1960. 21. Большой китайско-русский словарь. М.: Дом славян. кн., 2009. 22. Тодаева Б. Х. Баоaньский язык. М.: Наука, 1964. 23. Пекарский Э. К. Словарь якутского языка. М.: Изд-во

АН СССР, 1958. Т. 1; 1959. Т. 2; Л., 1959. Т. 3. 24. Мейланова У. А. Будухско-русский словарь. М.: Наука, 1984. 25. Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков. Л.:

Наука. Ленингр. отд-ние, 1975. Т. 1. 26. Венгерско-русский словарь. М.; Будапешт: Рус. яз., 1974. 27. Макаев Э. Структура слова в индоевропейских и германских

языках. М.: Наука, 1970. 28. Осетинско-русский словарь. Орджоникидзе, 1962. 29. Румынско-русский словарь. М., 1953. 30. Azərbaycan dilinin Dərbənd dialekti. Bakı: Elm, 2009. 31. Баскаков Н. А. Диалект черневых татар (туба-кижи) //

Северные диалекты алтайского (ойротского) языка. М.: Наука, 1966. 32. Молдавско-русский словарь. М., 1961. 33. Климов Г. А. Этимологический словарь картвельских языков.

М.: Изд-во АН СССР, 1964. 34. Татар теленен диалектологик сузлеге. Казан: Татарстан китап

нешриййаты, 1969. 35. Якутско-русский словарь. М.: Сов. энцикл., 1972. 36. Тенишев Э. Р., Тодаева Б. X. Язык жёлтых уйгуров. М.: Наука,

1966.

47

37. Башкирско-русский словарь. М., 1958. 38. Иллич-Свитыч В. М. Опыт сравнения ностратических языков:

(семито-хамитский, картвельский, индоевропейский, уральский, драви-дийский, алтайский) // Сравнительный словарь. М.: Наука, 1971. Т. 1; 1976. Т. 2; 1984. Т. 3.

39. Этимологический словарь тюркских языков: (Общетюркские и межтюркские основы на букву "Қ"). М., 2000. T. 6.

40. Малов С. Е. Памятники древнетюркской письменности: Тексты и исследования. М.; Л: Изд-во АН СССР, 1951.

41. Чеченско-русский словарь. М., 1961. 42. Булатова Н. Й. Язык сахалинских эвенков. СПб., 1999. 43. John A. Halloran. Sumerian Lexicon: http://www.sumerian.org/ 44. Большой японско-русский словарь // www.altaika.ru/LİBRARY

/CAPANESE/byars pdf. 45. Рамстедт Г. И. Грамматика корейского языка. М., 1951. 46. Шагиров А. К. Этимологический словарь адыгских

(черкесских) языков. М.: Наука,1977. П–L. 47. Калмыцко-русский словарь. М.: Рус. яз.,1977. 48. Гаркавец О. М. Урумский словник. Алма-Ата: Баур, 2000. 49. Абаев В. И. Историко-этимолoгический словаръ осетинского языка.

Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1958. Т. 1; 1973. Т. 2; 1979. Т. 3; 1989. Т. 4. 50. Кайдаров А. Т. Структура односложных корней и основ в

казахском языке. Алма-Ата, 1986. 51. Tekin Talât. Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım

Evi, 1988. 52. Xalıqov F. Azərbaycan onomalogiyası. Bakı: Müəllim, 2009. 53. Starostin S. A., Dybo A. V., Mudrak O. A. The etymological

dictionary of Altaic languages. Leiden: Brill, 2003. 54. Кумыкско-русский словарь. М.: Сов. энцикл., 1969. 55. Батманов И. Язык енисейских памятников древнетюркской

письменности. Фрунзе, 1959. 56. Егоров В. Этимологический словарь чувашского языка.

Чебоксары: Чуваш. кн. изд-во, 1964. 57. Хакасско-русский словарь. M., 1953. 58. Eren Hasan. Türk dilinin etimolojik sözlüğü. 1. baskı. Ankara:

Bizim Büro Basım Evi, 1999. 59. Щербак А. Сравнительная фонетика тюркских языков. Л.:

Наука. Ленингр. отд-ние, 1970. 60. Behbudov S. Azərbaycan dili şivələrinin omonimlər lüğəti. Bakı:

Nurlan, 2003.

48

61. İnanc E. Zoomorfem arxetiplərinin müxtəlif sistemli dillərdə fonosemantik variantları // Tədqiqlər. Bakı: Nurlan, 2009. № 2.

БАБА МАГЕРРАМЛЫ

МОРФОНОЛОГИЯ НОСТРАТИЧЕСКОЙ КОРНЕВОЙ МОРФЕМЫ *ка С СЕМАНТИКОЙ ‘ЖИВОТНОЕ’

В ТЮРКСКИХ ЯЗЫКАХ

Р е з ю м е

Статья посвящена морфонологическому развитию морфемы *ка в тюркских языках. В ней доказывается, что большинство слов, связанных со значением ‘животное’, произошло от морфемы *ка. Устанавливается, что данная морфема *ка является ностратической морфемой.

Ключевые слова: корень, морфема, праформа, тюркские языки,

BABA MUHARRAMLY

THE MORFONOLOGICAL OF ROOT NOSTRATIC MORPHEME *ka

ON SEMANTICS ‘ANIMAL’ IN THE TURKIC LANGUAGES

S u m m a r y In the article have been investigated the morfonological development of

root morpheme *ka in the Turkic languages. There is given the analysis of root morpheme *ka on semantics ‘animal’ in the Turkic languages. The research of the etimoloqu of this root morpheme shows that the word is nostratic origin.

Key words: root, morphem, praform, Turkic languages, nostratic

Ünvan: 1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 31. AMEA Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutu E-mail: [email protected]

49

Çapa təqdim edən F. Veysəlov – «Türkologiya» jurnalı redaksiya heyətinin üzvü




3.XI.2010


10.XII.2010.



50

№ 1 2011

ГУЛЬБАХОР САИДГАНИЕВА

ТРЁХСТИШИЯ СЕГОДНЯШНЕЙ УЗБЕКСКОЙ ЛИРИКИ

Р е з ю м е. В статье рассматриваются трёхстишия, которые сущест-

вуют в сегодняшней узбекской лирике. Сравниваются трёхстишия народного узбекского поэта Рауфа Парфи и японские хокку. Кроме того, делаются научные выводы относительно трёхстиший, которые появились на основе традиций национальной литературы, представленной узбекской поэзией.

Ключевые слова: современная узбекская лирика, трёхстишия,

мусаллас, поэтика, строфика, поэтический образ, ритмическая композиция

Форма выражения чувств человека, как и сами чувства, весьма

разнообразна. Если стихи будут написаны в одинаковом ритме и стиле, то сила их воздействия на читателя окажется недостаточной. Разнообразие строф обеспечивает достижение цели, поставленной в художественном произведении. Проанализировав и сравнив отдельные виды строф, остановимся на трёхстишиях и на тех их сторонах, которые определяют художественность стихотворения.

В узбекской поэзии этот вид стихотворения не является широко распространённым. В классической лирике он довольно редок и изве-стен под названием мусаллас. Трёхстишия иногда встречаются и в устном народном творчестве. Эту форму можно найти как в лирике наших дней, так и в узбекской поэзии ХХ в. Развилась она под влиянием зарубежной литературы японской, китайской и корейской поэзии.

Сегодняшние поэты используют различные виды трёхстиший.

Произведение народного узбекского поэта Анвара Обиджана «Монолог зайчихи» («Она қуён монологи») законченное стихотворение, написанное трёхстишиями:


51

Опамни, уч акамни

Ғажидингиз, бу камми, Қашқирлар!

Сиз боис, тун – саҳарда, Жоним доим хатарда, Қашқирлар!

Сиз кучлисиз, сиз ажал... Фақат инсоф қилинг сал, Қашқирлар!

Танигунча оламни,

Еб қўйманглар боламни, Қашқирлар! [1. С. 6]

Это стихотворение имеет 2 стопы, написано размером бармак 4 + 3;

строки состоят из 7 слогов. Рефрен «Қашқирлар!», повторяющийся в конце каждой строфы и являющийся третьей строкой этой строфы, служит для усиления воздействия на человека. Если в первой строфе говорится о простом волке (кашкир) – лесном животном, то в следующих строфах этому слову приданы новые значения ‘печаль’, ‘сожаление’, ‘страдание’, ‘недуг’, ‘ярость’ и ‘ненависть’. Из последней строфы нетрудно понять, что поэт имеет в виду определённые слои общества, или «волков» среди людей, т. е. стихи в последней строфе это стихи с социальной направленностью. Начинает казаться, что время репрессий вернувшись снова может отравить сознание детей и парализовать их души.

Рассматриваемая стихотворная форма возникла на почве национальной поэзии. Сегодня ею пользуются и другие поэты. Трёхстишия можно встретить у Шавката Рахмана, Рауфа Парфи и Усмана Азима [2. С. 134; 3. С. 150].

Самой прочной геометрической фигурой является треугольник с

равными сторонами. Равнозначно и трёхстишие связывается с равными строками и рифмами. Каждая его строка «крепко держит» строфу. Трёхстишия прочно закрепляются в нашем сознании, ибо они, подобно пирамидам, дают ощущение грандиозности. Трёхстишие как

4*

52

треугольник с равными сторонами: каждая строка подчинена решению одной и той же задачи. Его строки связаны рифмами. Но, судя по сегод-няшней лирике, в трёхстишиях, которые отошли от традиций национальной лирики, это не так. Например в трёхстишиях Р. Парфи нет рифмы, нет равного количества слогов, не соблюдаются требования традиционного стиха. Приведём пример:

Соат синди, соатлар синди.

Вақтнинг исканжасида Ўлиб кетди соатсоз бевақт [2. C. 84]. ‘Разбился час, разбились часы, В тисках времени Умер часовщик не вовремя’.

В этом стихотворении нет размера, нет рифмы. Но сегодняшнему чи-

тателю интересны и такие стихи. О подобных произведениях поэт П. А. Вяземский в своё время сказал: «Жаль, что хорошие стихи написаны не стихами» [4. C. 155].

В вышеприведённом примере три образа: часы, время, часовщик. Кто или что подразумевается под этими образами? На самом деле все они – производное от одного – от времени. Что такое часы – терпение, выносливость или жизнь? А часовщик – человек ли? Кто он? Будь он кто, – это человек, мучающийся всю жизнь. Разбились часы – это в тисках времени разбилась жизнь. Часовщик суетливо старался склеить её, но, к сожалению, не смог этого сделать, как не смог исправить и недостатки светской жизни. С утра до вечера – в тисках времени текла его жизнь по улицам бытия и жития. Но, когда пришло время осознать содеянное, он ушел из этого мира. Здесь ударение падает на слово исканжа ‘тиски’. С помощью этого слова определяются новые поэтические значения. Если исходить из поэтического синтаксиса, то первостепенное значение слова заключается в том, что оно является подлежащим, т. е. главным. Без него невозможно раскрыть содержание стихотворения, неясными остаются образы часов и часовщика. Это слово находится в среднем ряду, но затрагивает и первую и третью строки. В тисках времени – в промежутке между рождением и смертью проходит жизнь, в тисках времени прожил и часовщик. Время – наивысший судья. Оно всегда выносит нам свой приговор. В стихотворении слова время, не вовремя помещены на разных полюсах. Когда разбиваются часы, когда уходит из жизни часовщик, исчезают и

53

границы между местом и временем. Из стихотворения мы узнаём о судьбе человека, который в поисках смысла жизни, тайны рождения и смерти бродил по дорогам жизни… «Символическая образность творчества Рауфа Парфи, пишет в своей книге литературовед Н. Рахимджанов, главное направление в художественном мышлении» [5. С. 112]. Действительно, кто не дойдёт до мира художественного мышления поэта, тому сложно будет понять смысл его стихотворений, и в том числе трёхстиший.

Трёхстишия Р. Парфи являются отдельным жанром. Поэт не копировал их у других народов. Поэтому сравним их с японскими хокку.

Свой внутренний мир в наиболее тревожные моменты жизни можно

передавать с помощью лаконичных поэтических образов с богатым содержанием только в хокку. Эти образы Исикава Такубоку называет образами-сигналами [6; 7. С. 3; 8. С. 3–12]. Но если традиционные японские хокку ограничены темой, то трёхстишия Р. Парфи отличаются её широтой. Во многих из них поэт обращается к теме свободы и любви к своей нации и Родине [2. С. 120]. В вышеприведённом трёхстишии он выводит ЛИЧНОСТЬ, всю жизнь боровшуюся за свободу и обеспокоенную судьбой своей нации, и желает ей всестороннего развития.

Японские хокку состоят из 17 слогов. Ударение в каждой строке

падает на один и тот же из них. Рауф Парфи этими правилами пренебрегает. Не видно этого и в переводах японских хокку на другие языки. Только в некоторых хокку Д. Б. Лаврова указанные правила соблюдены [9]. Стихотворения в виде сонетов, написанные трёхстишиями, встречаются и в модернистской поэзии [10. С. 4].

Итак, на основании изложенного можно сделать следующие

выводы: во-первых, японские хокку пишутся по определённым нормам, которые устанавливались веками; во-вторых, у них существуют ограничения по темам, тогда как темы трёхстиший Р. Парфи довольно широки; в-третьих, трёхстишия в узбекской поэзии входят в состав стихотворений традиционной национальной лирики; в-четвёртых, они встречаются и в модернистских стихотворениях; в-пятых, они существуют как отдельный жанр сегодняшней лирики, которая развивалась согласно традициям зарубежной поэзии.

54

Л И Т Е Р А Т У Р А

1. Обиджон Анвар. Шеърлар // Ўзбекистон адабиёти ва санъати. Тошкент, 2003. № 21 (3703).

2. Парфи Рауф. Сўнгги видо. Тошкент: Миллий кутубхона, 2006. 3. Азим Усмон. Сайланма. Тошкент: Шарқ, 1995. 4. Гинзбург Л. Я. Литература в поисках реальности: Статьи, эссе,

заметки. Л.: Сов. писатель. Ленингр. отд-ние, 1987. 5. Раҳимжонов Н. Мустақиллик даври ўзбек шеърияти. Тошкент:

Фан, 2007. 6. Марков В. Предисловие: Сокровищница лирической поэзии //

Исикава Такубоку. Лирика. М.: Худож. лит., 1965. 7. Даврон Хуршид. Таржимондан // Денгиз япроқлари. Япон

шеъриятидан. Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1988. 8. Эшонқул Жаббор. Кўнгилдан кўнгилларга // Япон классик

шеърияти: Шабнамдаги ой акси. Тошкент: Зарқалам, 2006. 9. http://www.stihi-ld/com.ru/rubajibase/htm. Рубаи, хокку, танка:

персональный сайт: Лавров Д. Б. 10. Рўзимуҳаммад Баҳром. Шеърлар // Ўзбекистон адабиёти ва

санъати. Тошкент, 2003. № 26 (3706).

GÜLBAXOR SAİDQANİYEVA

MÜASİR ÖZBƏK LİRİKASINDA ÜÇMİSRALI ŞEİR

X ü l a s ə

Məqalədə çağdaş özbək lirikasında üçmisralı şeir növündən bəhs

olunur. Yazıda xalq şairi Rauf Pərfinin yaradıcılığından seçilmiş örnəklərlə yapon hokkuları müqayisə edilir. Bundan başqa, türk poeziyasına aid milli ədəbi ənənələr əsasında yaranmış üçmisralı şeirlər haqqında elmi qənaətlər şərh olunur.

Açar sözlər: müasir özbək lirikası, üçmisra, müsəlləs, poetika, beyt, poetik obraz, ritmik kompozisiya

55

GULBAKHOR SAIDGANIYEVA

TERCET POEM IN THE MODERN UZBEK LYRICS

S u m m a r y

In this article it is pointed out about nowadays Uzbek poetry janre «Three lines». There examples of well known Uzbek poet`s works of Rauf Parfi compared with, Japan haikus. And here given scientific conclusions about «Three lines» on the field of Turkiс literature.

Key words: modern uzbek lyrics, tercet, musallas, poetics, stanzaic, poetic image, rhythmic composition Çapa təqdim edən A. Axundov –

«Türkologiya» jurnalının baş redaktoru




1.XII.2010


–


________

56

№ 1 2011

İSLAM SADIQ

ŞUMER TANRI ADLARININ TÜRK DİLİNDƏ SEMANTİK AÇIMI

X ü l a s ə. Avropa və rus şumeroloqlarının əsərlərində belə bir fikir tez-tez vurğulanır ki, şumer tanrı adlarının mənası heç bir dildə açılmır. Bu məqalədə müəllif həmin tanrı adlarından 20-yə qədərini ilk dəfə türk dilində açmışdır. O, öz araşdırmaları nəticəsində belə nəticəyə gəlmişdir ki, şumer tanrı adları türk sözləridir və öz ilkin mənalarını bu günə qədər saxlamışlar.

Açar sözlər: şumer, tanrı, ad, türk dilləri, məna, açım

İndiyə qədər şumer xalqından danışan alimlərin çoxu bu fikirdə

olmuşlar ki, şumerlər yer üzündəki xalqlardan heç biri ilə qohum deyillər. Onların dilləri də mövcud dillərə oxşamır. Əslində bu alimlər şumer və türk dillərinin qohumluğunu, eyni etnogenetik kökə bağlılığını görmək istəməyiblər. Hazırda bu iki dilin genetik qohumluğunu təsdiqləyən çoxlu arqumentlər var. Onlardan biri də şumer tanrı adlarının türk dilində asanlıqla mənalandırılmasıdır.

Şumer qaynaqlarından bəlli olur ki, tanrılar yerə gəlməzdən qabaq Nabur planetində yaşamışlar. Onların çoxlarının adları da Nabur planetində qoyulmuşdur. Sonra tanrılar yerə gəlmişlər. Burada evlənmiş, uşaqlar doğmuşlar. Yerdə doğulan uşaqlara da burada adlar verilib. Bütün bunlar insanların doğulduğu vaxtdan çox-çox əvvəlki dövrlərə aiddir. Deməli, şumer tanrı adlarının tarixi insanın yaranmasından daha qədimdir. Ona görə də şumer tanrı adlarının semantik təhlili böyük maraq doğurur və şumer-türk dillərinin genetik qohumluğunu təsdiqləyən ən tutarlı arqumentlər kimi böyük elmi əhəmiyyətə malikdir.

Ab şumerə qədərki tanrılardan birinin adıdır. Mənası ‘səma’, ‘göy’

deməkdir. Xəzər dənizinin ilk adı Absu olub [1. S. 124]. Onun da açımı ‘Göy dənizi’, ‘Səma dənizi’ mənalarına uyğun gəlir [2. S. 89]. O zaman çay, göl və s. terminləri olmadığına görə yalnız su sözü işlənmişdir. Bunu Absu adında aydın görürük. Ab(ı) və su sözlərinin hər ikisi türk dilində bu gün də saxlanmışdır. Türk dilində ab kökündən yaranmış çoxlu toponimlər və etnonimlər var. Ab sözü hazırda dilimizdə rəng bildirən abı şəklində


57

mövcuddur. Ab göy mavi rəngin bir çalarıdır. Ata və baba demək olan aba, abba, ada sözləri ab kökündən törəmişdir.

An şumer panteonunda baş tanrıdır, bütün tanrıların atası, panteonun

böyüyüdür. An göyü təmsil edir. Adın mənası da ‘göy’, ‘səma’ deməkdir. Türk dilində də bu söz eyni anlamda işlənmişdir. Göy əvvəlcə ana funksiyasını yerinə yetirmişdir. O zaman yer kişini təmsil etmişdir. Ana sözü An adından onun funksiyasına uyğun olaraq yaranmışdır. Dilimizdə bu gün də yaşayan günəş doğur, ay doğur, ulduz doğur ifadələri Göyün doğduğunu, ana başlanğıc olduğunu göstərən ən yaxşı dəlillərdir. Kişi sözü də Yerin Kinin adından törənmişdir. Sonralar Yerlə Göyün funksiyaları dəyişmiş, birinci ana, ikinci ata olmuşdur.

Enki Anın böyük oğludur. Adının mənası ‘yerin ağası’, ‘böyüyü’

deməkdir: en ‘ağa’, ‘yiyə’, ‘böyük’, ki ‘yer’ [3. S. 199]. ‘Yer’, ‘torpaq’ mənasında işlənən kir, kirli, kirəc kimi sözlər ki-dən törəmişdir. En isə ‘ağa’, ‘böyük’, ‘yiyə’, ‘himayəçi’ anlamlarında qədim türk dilində enzi, ezzi şəkillərində işlənmişdir. En kimi yazılmasına baxmayaraq bu söz şumer dilində də ensi olmuşdur. Ensi, enzi eyni sözün fonetik variantlarıdır.

Ninki Enkinin arvadıdır. Onun da adındakı ki morfemi ‘yer’

deməkdir. ‘Ər-arvad’ hər ikisinin adı eyni mənanı daşıyır. En kişiyə, Nin qadına aiddir. Ninki də ‘yerin qadını’, ‘yerin qadın ağası, yiyəsi’ deməkdir. Nin ‘ağa’, ‘yiyə’, ki ‘yer’ [4. S. 149].

Enlil Anın kiçik oğludur. Əslində onun adı Enyel olmalıdır. Mənası

‘havanın, yelin ağası, yiyəsi’ deməkdir. Özü də hava, yel tanrısıdır. S. N. Kramer Enlilin adındakı lil morfemi ilə camaşırçılıqda işlənən lil maddəsini eyniləşdirib hər ikisinin ‘hava rəngi’ mənasında işləndiyini söyləmişdir. Lil də, yel də türk sözləridir.

Ninlil Enlilin arvadıdır. Onun da adı Enlillə eyni mənalıdır. Fərq bircə

kişiyə və qadına aidlik bildirən en və nin morfemlərindədir. Ninlilin adı da ‘havanın, yelin qadın ağası, qadın yiyəsi’ deməkdir.

Burada bir incə məqama da diqqət yetirməyə dəyər ki, qız-oğlan, ər-arvad adlarının şumer tanrılarında olduğu kimi Enlil Ninlil, Enki Ninki şəklində bir-birinə yaraşdırılmasına hazırda Azərbaycanda geniş rast gəlinir: Rasim Rasimə, Nazim Nazimə, Mahir Mahirə, Tahir Tahirə və s.

58

Araz şumerin tikinti tanrısıdır. Ar / ər və az morfemlərindən əmələ gəlmiş bu ad ‘az igid’, ‘az ər’ mənalarına uyğundur. Azərbaycan adının Azər hissəsi Araz tanrı adıyla bağlıdır.

İnanna şumerin sevgi, məhəbbət, məhsuldarlıq və doğub-törəmə

tanrısıdır [5. S. 162]. Onun adına İrnini və s. şəkillərində də rast gəlinir. Bu adın mənası ‘anaların yiyəsi, hamisi’ anlamına uyğun gəlir: in (en) ‘yiyə’, ‘hami’, ‘anna ana’. Onun sevgi, məhəbbət, uşaq doğumu tanrısı olması da bu fikrin doğruluğuna əsas verir.

İştar. Bəzi alimlər İştar adını şumer mənşəli saymırlar. Lakin onun türk

sözü olduğunu da danmaq mümkün deyil. Adın əsli İştardır. İş kökü işıq deməkdir. 1-ın i-yə cevrilməsi sonra baş vermişdir. Adın ikinci hecası olan tar ‘yaymaq’, ‘dağıtmaq’, ‘səpələmək’ mənalarında şumer dilində işlənmişdir. Dilimizdəki tar mar sözü də həmin mənanı saxlamışdır. Taran sözünün də eyni kökdən yaranıb ‘havadan (an) dağıtmaq (tar)’ mənaları verdiyi şübhə doğurmur.

İşkur işıq kökündən yaranmış ikinci tanrı adıdır. Adın ikinci morfemi

kur şumer dilində çoxmənalı söz olub, ‘dağ’, ‘ölkə’ və ‘yeraltı dünya’ deməkdir. İşkur şimşək, ildırım tanrısı olduğuna görə onun adı ‘dağ işığı’ mənasına uyğun gəlir.

Baba / Bau tanrı Anın Qatumduqdan olan qızıdır. Enlilin böyük oğlu

Ninurta / Ningirsunun arvadıdır. Söz türk dilindədir. Qadına Baba deyilməsi heç bir dolaşıqlıq yaratmamalıdır. Baba bu gün türklərdə kişi adıdır. Kökü də həmin tanrı adından gəlir. Həsən-nənə, Həsən-baba dağ adlarındakı Həsən-nənə də kişi adına nənə sözü qoşulmaqla alınmışdır. Belə hallar türk dillərində olmuşdur.

Xıdır Enkinin böyük oğludur. Daha çox Marduk kimi tanınmışdır.

Bəzi qaynaqlarda isə Asallahı adlandırılmışdır. Xıdır türk folklorunda mifoloji obraz kimi geniş yayılmışdır. Hazırda türklərdə Xıdır şəxs adları da var. Asallahı Xıdırın başqa adıdır. Bu adın mənasını açmaq üçün Xıdırın həyatını yaxşı bilmək lazımdır. Şumer miflərindən bəlli olur ki, Xıdır (Marduk) uzun müddət panteonda tanınmamış, şöhrət qazanmamışdır. Sonralar bütün tanrılara hətta atası Enkiyə də, panteonun rəhbəri Enlilə də ası çıxaraq böyüklüyü zorla öz əlinə keçirmişdir. Bu adın mənası ‘ası allah’ demək olub, Xıdırın həmin hərəkətinə uyğundur.

59

Utu günəş tanrısıdır. Odu, işığı və istini təmsil edir. Adın yazılışı da, mənası da ‘od’ deməkdir. Şumer dilində o hərfi olmadığına görə, ad Utu kimi oxunmuşdur. Türklərdə oda sitayişin kökü günəşlə bağlıdır. Dörd həyat ünsüründən birinin mənbəyi günəşdir. Ona görə günəşin adının Utu ‘od’ olması çox təbiidir.

Ayya Utunun arvadıdır. Sözün ay kökündən yarandığı aydın görünür.

Miflərdə Utu ay tanrısı Nannarın oğludur. Türk mifik düşüncəsində Ayın həm kişi, həm də qadın kimi təsəvvür olunduğunu bilirik. Həmin ikiliyi burada da görmək mümkündür.

Nannar ay tanrısıdır, Enlilin oğludur. Adının mənası ‘işıqlı’, ‘odlu’,

‘isti’ deməkdir. Onun nar morfemi indi də dilimizdə eyni mənada işlənir. Bu sözün fars dilindən türk dilinə keçdiyi haqqında fikirlərin əsassızlığını Nannar tanrı adı aydın göstərir. Deməli, nar şumer-türk sözü olub, sonradan fars dilinə keçmişdir.

Dumuzu / Tammuz Enkinin oğludur. Hətta onunla Xıdırı (Marduk)

eyniləşdirənlər də var. Dumuzu İnanna / İştarın əridir. Məhsuldarlıq, bolluq tanrısıdır. Ləqəbi Çobandır. T. Hacıyev bu adı Tomirislə eyniləşdirmiş, onların eyni kökdən yarandığını, hətta «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı Domrulun da onlarla bağlılığını söyləmişdir [6. S. 130]. P. Xəlilov bu adın Dəmirüz olduğu fikrindədir [7. S. 96].

Dumuzu bolluq, bərəkət tanrısı olduğuna görə, bizə elə gəlir ki, onun adı da vəzifəsinə, funksiyasına uyğun gəlməlidir. Bu hal şumer tanrılarından əksəriyyətinin adında özünü göstərir. Onda Dumuzu adının dumu-uzu kimi iki morfemdən yarandığını, dumu ‘toxum’, ‘nəsil’, uzu (ruzu) ‘artım’, ‘çoxalma’, ‘bolluq’ mənaları verdiyini söyləmək olar.

Uttu Enkinin öz nəvəsindən doğulmuş qızıdır. Toxuculuq tanrısıdır.

Adın kökü odla bağlıdır. Çox güman ki, Uttu ‘odlu’ deməkdir. -lu sözdüzəldici şəkilçisi ut ‘od’ kökünə qoşularkən t samitinin güclülüyü l-nı t-ya çevirmişdir. Bu hala şumer dilində çox rast gəlinir. Həmin xüsusiyyət türk dilində də mövcuddur.

Yerdə doğulmuş tanrıların adlarında yer morfeminin durduğunu görürük, məs.: Erra, Ereşkiqal, Nerqal və s.

Nerqal yeraltı dünyanın tanrısı, Ereşkiqalın əridir. Onun adı əslində

Yerqal kimi oxunmalıdır. Lakin bəzi miflərdə bu ada İrkallı şəklində rast gəlinir. Buradakı lı sözdüzəldici şəkilçisinin türk dilinə məxsusluğu

60

şübhəsizdir. İr də yer sözünün başqa tələffüz formasıdır. Qal sözü də buradan yaranmışdır. Qul sözünün şumer ideoqramlarında Kal şəklində yazılması da bunu təsdiqləyir. Onda Nerqal Yerqal yaxud İrkallı ‘yer oğlu’ deməkdir.

Ereşkiqal İrkallının arvadıdır. Yeraltı dünyanın qadın tanrısı,

İnannanın bacısıdır. Onun da adı funksiyasına və ərinin adına uyğun gəlir. Adın kökü yer sözüdür.

Erra müharibə və taun xəstəliyi törədən tanrıdır. Erra sözünün

mənası ‘dağıdan’, ‘yerlə yeksan edən’ deməkdir. Ninti / Ninmah / Ninqursaq eyni tanrının müxtəlif adlarıdır. Bu tanrı

Nabur planetində Ninqursaq adlanmışdır. Anın qızı, Enlillə Enkinin bacısıdır. Ninqursaq adının mənası bizə qaranlıqdır. Enki ilk insanı yaradandan sonra Ninqursaq Ninti adlanmışdır. Bu adın mənası ‘həyat verən’ deməkdir. Ti şumer dilində ‘diri’ və ‘qabırğa’ mənalarında işlənir. Daha doğrusu, ti dirilik sözünün köküdür. Şumerlər həyat deyəndə yalnız diri olmağı nəzərdə tutmuşlar. Ti sözünə ‘yaşamaq’, ‘həyat’ mənalarında bu gün də türk dillərində rast gəlinir. Bu tanrının üçüncü adının mənası ‘böyük qadın’ deməkdir. Mah / maq şumer dilində ‘böyük’ mənası bildirmişdir. Həmin söz türk dillərində həm ‘böyük’, həm də ‘ay’ mənalarında işlənmişdir.

Nammu Anın arvadı, Enkinin anasıdır. Sözün mənası dəqiq bilinmir.

Namus sözünün ondan yarandığı düşünülə bilər. Şumer tanrı adları çoxdur. Onların hamısının adlarını açıqlamaq üçün

geniş araşdırmalara ehtiyac var. Lakin şumer və türk dillərinin genetik qohumluğu haqqında təsəvvür yaratmaq üçün deyilənlər də kifayətdir.

Bir məsələyə də toxunmaq lazımdır. Şumer dilində ahəng qanununun

əksər hallarda gözləndiyi müşahidə edilir. Tanrı adlarından da bunu izləmək mümkündür. Hətta bir çox tanrı adları eyni saitlərin iştirakı ilə yaranmışdır. Araz, Xıdır, Baba, Utu, Uttu, Ayya, Nannar, Dumuzu, Ninti, Ninlil, Ninki və s. belə adlardır. Tanrı adlarının bir qismində müxtəlif saitlər olsa da, ahəng qanunu gözlənmişdir. Antu, Enlil, Enki, Iştar, Işkur, Asallahı, Tammuz və s. ahəng qanununun gözlənmədiyi tanrı adları da var. Ninqursaq, Ereşkiqal, Nerqal, İrkallı, Erra və s. adlarda bu qanun pozulmuşdur.

Bir çox şumer tanrı adlarının interpretasiya zamanı təhrif olunduğu şübhəsizdir və bu da onların mənalarını açmaqda çətinlik yaradır. Şumer dilinin ən yaxşı biliciləri də bu fikri həmişə vurğulayırdılar ki, interpretasiya olunan mətnlərin orijinalla tamamilə üst-üstə düşdüyünə heç bir zəmanət

61

yoxdur və gələçəkdə bir çox mətnlərin dəyişməyəcəyini düşünmək yanlışdır. Biz də bu fikirdəyik ki, şumer mətnlərini daha dərindən öyrəndikcə bu gün bizə qaranlıq qalan səhifələrin üstünə işıq düşəcək. Bu işıqda digər şumer tanrı adlarının açıqlanması da asanlaşacaq.

Beləliklə, şumer tanrı adları türk dilində asanlıqla açıqlanır. Bizim şu-

mer və türk dillərindən topladığımız 1000-ə yaxın eyni yaxud çox oxşar sözlərin təhlili də şumer və türk dillərinin genetik qohumluğunu təsdiqləyir.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Şumer tanrı adlarının

mənalarını müxtəlif dillərdə açmağa cəhdlər göstərilsə də, heç bir müsbət nəticə alınmamışdır. Bu məqalədəki əsas elmi yenilik ondan ibarətdir ki, şumer tanrı adlarının mənaları ilk dəfə olaraq türk dilində açılmışdır. Eyni zamanda həmin adların türk mənşəli olduğu üzə çıxarılmışdır. Şumer tanrı adlarının mənalarının türk dilində açılması bu iki dilin genetik qohumluğunu təsdiqləyən fakt kimi dəyərləndirilməlidir. Türk dilinin tarixinin öyrənilməsin-də də bu fakt nəzərə alına bilər.


1. Церен Эрих. Лунный бог / Сокр. пер. с нем. Б. Д. Каллистова;

предисл. А. А. Нейхардт. М.: Наука, 1976. 2. Ситчин Захария. Космический код. М., 2007. 3. Sadıq İslam. Şumer tanrılar panteonunda Enkinin yeri // Elmi axtarışlar

/ AMEA Folklor İnstitutu, 2008. № 5. 4. Бертман Стивен. Месопотамия / Пер. с англ. А. А. Помогайбо.

М.: Вече, 2007. 5. Sadıq İslam. Şumer panteonunda sevgi-məhəbbət tanrısı İnanna //

Elmi axtarışlar / AMEA Folklor İnstitutu, 2009. № 5. 6. Hacıyev Tofiq. Azərbaycanın qədim onomastikasına dair // Azərbaycan

filologiyası məsələləri. Bakı: Elm, 1984. Kitab 2. 7. Xəlilov Pənah. Türk xalqlarının və şərqi slavyanların ədəbiyyatı. Bakı:

Maarif, 1994.

62

ИСЛАМ САДЫГ

СЕМАНТИЧЕСКОЕ ОБЪЯСНЕНИЕ ЗНАЧЕНИЙ ИМЁН ШУМЕРСКИХ БОГОВ

ТЮРКСКОГО ПРОИСХОЖДЕНИЯ

Р е з ю м е

В трудах европейских и русских шумерологов утверждается, что значения имён некоторых шумерских богов семантически не объясняются ни в одном языке. В данной статье автор раскрывает семантическое значение около 20-ти имён шумерских богов. На основании своих исследований он делает вывод, что имена этих шумерских богов являются тюркскими по происхождению и что они сохранили своё первоначальное значение до наших дней.

Ключевые слова: шумер, бог, имя, тюркские языки, значение,

объяснение

İSLAM SADIG

SEMANTIC EXPLANATION OF THE MEANINGS THE SHUMER GODS’ NAMES OF TURKIC ORIGIN

S u m m a r y

In the works of European and Russian shumerologists is stated that the

Shumer Gods’ names are not explained in any language. In this article the author, for the first time explain semantic meaning near about 20 Shumer Gods’ names. From investigations, it seems clearly that, names of Shumer Gods are turkic origin and keeps their meanings for todays.

Key words: shumer, gods, name, turkic languages, meaning,

explanation Ünvan: 1001. Bakı-1, Mehdi Hüseyn küç., 61. Azərbaycan Dövlət

Nəşriyyatı E-mail: islam [email protected]

63

Çapa təqdim edən N. Xudiyev – «Türkologiya» jurnalı redaksiya heyətinin üzvü




24.IX.2010


24.XI.2010


__________

64

№ 1 2011

ÉVA CSÁKİ

İRÈNE MÉLİKOFF (7 KASIM 1917 – 8 OCAK 2009) VE KENDİ BEKTAŞİ ARAŞTIRMAMIZDAN

Ö z e t. Ünlü turkolog İ. Mélikoff`un bilimsel faaliyetinin kısaca

incelendiği makalede Bektaşilikle ilgili dikkat çeken önemli konular ele alınmıştı. Araştırmacıya göre, Macar ve Türk halk edebiyatı örneklerinin karşılaştırılması her iki halkın ortak kültür oluşturduğunu ortaya çıkarmakta-dır.

Anahtar kelimeler: Bektaşilik, Alevilik, tasavvuf, Macar, Türk kültürü,

İ. Mélikoff 20ci asırın en büyük Türkologlarının birisi olan Mélikoff’dan

Macaristan’da çok az bahsedilmiştir. Bunun sebebi araştırma alanıymış. Yalnız benim için özel değer taşıyan bu bilim adamının ismini son on beş senede katıldığım kongrelerde Türk meslektaşlarımın büyük bir saygıyla söylediklerine tanık oldum. Her ne kadar şahsî görüşme fırsatımız asla olamadığına rağmen de mektuplaşma şeklini alan ilişkimizin hatıraları kalbimdedir.

Annesi tarafından Rus, babası tarafından ise Türk asıllı dedeleri Bakü’de büyük sanayici idi. Irène Rus İmparatorluğunun başkentinde tarihî olayların meydana geldiğinde doğmuş. Doğum gününe Sankt Petersburg’da Rus devrimin patladığı gün denk gelmişti. Komünistlerin hakimiyetinden biraz sonra aile ülkeyi temellen terk etmişti. Fransa’ya yerleştikten sonra eğitimini Paris’te görmüş, Sorbonne Üniversitesinin İngiliz Filolojisi ve Şarkiyat bölümünden mezun olup 1957’de doktorasını tamamlamıştı. Uzun yıllar boyunca aynı Üniversitenin Türk ve Farsi Enstitüsünün başkanlığını yürütüp «Turcica» dergisinin de başeditörü olmuştu.

En sevdiği araştırma alanı Türkiye’deki Alevilik ile tasavvuf idi. Araştırmaları için birçok yüksek ödüle lâik görülmüştü. Temeli 1919’da atılmış Bakü Devlet Üniversitesinin de fahri doktorü seçilmişti.

Eserlerinden «Umur Pasha Dastani», «Melik Danishmend», «Ebi Muslim Khorasani», «In the Tracks of Turkish Sufism», «Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe» – birer tane klasik olmuştu.

Elde ettiği bütün konular Türk tarihi, türk kültürü bakımından son derece temel oluşturmaktadır. Alevi Bektaşi sorunu, Yunus Emre ile Hacı


65

Bektaş, Türkiye’de aydınlanma ve Bektaşilerin rolü, Osmanlı Devletin oluşumunda Bektaşiliğin rolü, Orta Asya’dan Anadolu’ya göç eden Türklerin eski gelenekleri, gibi bütün konular aslında birer hayatın emeği kadar büyük ve önemlidir.

İlerlenmiş yaşına rağmen davet aldığında Türkiye’deki kongrelere katılmış, hep akıl ve renk katmıştı. Öğrencilerine destek verip elde ettiği tüm konulara şefkatle iyi niyetle bakıp, onları olabildiğince açık bir şekilde anlatmıştı. Ancak bunu yapabilmesi için iki farklı ögeden unutmamamlıyız. Bunların birisinden «çeyrek yüzyılı aşan araştırma» olarak kendisi de şaşkınlık içinde konuşmuştu. «Probleme ilgi duymaya başladığımda, yaşamımın bu kadar büyük bölümünü onunla geçireceğimi elbette düşünemezdim». Diğeri ise «yirmi beş yıldır hep canlı kaynaklarla» çalıştığıdır.

Yazılı kaynaklardan hangisi güvenilir, hangisi ise zorla araya sokulmuş propaganda metinlerle dolu olup olmadığı için uzun bir mesafe katmak gerekir. Bu nedenle bana yazdığında da hep kaynağımı iyi bilmem gerektiğini vurgulamıştı.

Çoğunlukla batılı araştırmacıların malzemeleri ne yazık ki içine siyaset karıştığı için hoşuna gitmemiş. İrène Mélikoff hep bir örnek olmuştu. Kendisi Türk halkına, dinine, kültürüne saygı duyan bir araştırmacı olarak ele aldığı konuya sadık kalmıştı. Yine de demin bahsettiğim konulara bir Avrupalı Türk olarak belli bir mesafeden bakabilmeyi başarmıştı.

Yabancı araştırmacıların sorumluluk taşıdıklarını de hatırlatmıştı: yalnız bize düşen pay inanmak değil, öğrenmek ve anlamaya çalışmaktır. Mümkün ise bunun bir de devamı olsun: öğrencilerimize, gelecek nesillere bunları anlatabilsek, hoşgörünün de bir sağlam temelini oluşturup sağlayacağız.

«Bektaşilik / Kızılbaşlık» adlı makalesinde [1. S. 3–11] tarihsel bölünmelerden yola çıkarak Moğol istilâsından, onların Selcuklulara döküldüğü çağdan, Baba İlyas’in isyanına da sebep olduğu olaylardan konuşmuştur. İran’daki Azeriler arasında da saha çalışmaları gerçekleştirip, Türkiye’de birçok Alevi tarikatlere ziyaret etmişti. Bektaşilerde kalmayıp kalmadığını kesin bilemiyorum, ama onlarla ilgili birkaç yanlış [2] düşüncesinden de haberimiz var.

Van Bruinessen İ. Mélikoff’un Bektaşiler hakkında yazdığı kitabını [3] tanıtmıştı. Orada Mélikoff’un âyini cemi Türklerin toylarına benzetmesini kabul etmişti, çünkü ikisinde de ziyade yemek ve içkinin yanında bay – bayan aynen katılmaktadır. Ancak Van Bruinessen Mélikoff’un Bektaşilik’teki Hristiyan unsurlardan (örneğin son akşam yemeği) konuşmadığına üzülmüştü. Van Bruinessen hem Aleviliğin hem Bektaşiliğin kaynaklarının hem bu


66

yollara girmiş canların unsurunun çetin ve fazla kompleks bir konu olduğunu vurgulamıştı.

Tarihî olayları bir yana, Türklerin ta Orta ve dahası İç Asya’dan

getirdikleri eski inanışlarının yeni yurt tuttukları Anadolu’da da yaşatmışları aynı zamanda oluşturdukları Türk kültürünün önemli bir kısmının anlamına da gelmiştir. Tam bu dönemden kalmış eski gelenekler, görenekler, Türk halk müziğinin en eski tabakalarını oluşturan ağıt ve ninni gibi, Türk halk edebiyatının da en eski tabakalarını oluşturan atasözü, yağmur duası, efsane ve masallarını tarayıp M. S. yedinci dokuzuncu yüzyıllarına kadar ulaşılabilir. O dönem ne İslam Türkler’e ne de Hristiyanlık Macarlar’a tam ulaşmış ve yayılmış değildi.

Ancak o dönem Macarlar’ın de Türkler’le beraber oturdukları, onlarla beraber ortak bir kültür oluşturdukları dönemdir, ve bunun ispatları hala araştırması gereken bugünkü Macarca’daki eski Türkçe alıntı kelimelerin anlattıkları, Macar kültüründeki eski Türk kültürünün izleridir. Her millet için dil eşsiz büyük bir değer taşıyan, kültürün belki de en değerli ve vazgeçilmez bir unsurunu oluşturmaktadır. Onu anlayabilmek için bize düşen pay bundan haber vermek, ilgilenene destek vermektir.

İ. Mélikoff Türkçe bildiği için tasavvufun derinlerine de inebilmiş bir bilim adamı idi. Kaynaklarını okuyabilecek, kaynak kişilerine ulaşabilen, onlarla konuşabilecek kapasitesindeydi, ve bunun ne kadar büyük önem taşıdığına da farkına varmıştı, çünkü aynı konuya tercümanlar, çeviriler belki de farklı bir açıdan bakabilir. Mélikoff’un anladığı ve önem verdiği Alevilikten, Anadolu ve Osmanlı tarihinden, Hacı Bektaş Veli’den Fransa ve Türkiye hudutlarını aşan mesafelere ayrıntılı ve net bilgi vermişti. Bize verdiği ödev ise peşine düşüp elimizden geldiğince devamını sağlamaktır.

N O T L A R

1 Olsson T., Özdalga E., Raudvere C. (eds). Alevi Kimliği. İstanbul:

Tarih Vakfı Yurt Yayınları 70, 1999. 2 «Onlarda semah ile müsahiplik yok», – dediğini kast etmekteyim. 3 Mélikoff İ. Hadji Bektach: un mythe et ses avatars: genèse et évolution

du soufisme populaire en Turquie. Leiden; Boston; Köln, 1998.

67

ЕВА ЧАКИ

ИРЕН МЕЛИКОФФ (7 НОЯБРЯ 1917 8 ЯНВАРЯ 2009) И НАШИ ИССЛЕДОВАНИЯ БЕКТАШИ

Р е з ю м е

В деятельности известного тюрколога Ирен Меликофф наше

внимание привлекают вопросы, связанные с течением бекташи. По мнению автора, сравнение венгерского и турецкого устного народного творчества позволяет говорить о формировании общей культуры.

Ключевые слова: бекташи, алавизм, тасаввуф, венгерская и

турецкая культура, Ирен Меликофф

EVA CHAKI

IRENE MELIKOFF (7 NOVEMBER 1917 8 JANUARY 2009) AND OUR INVESTIGATION OF BEKTASHI

S u m m a r y

The article touches upon the problems of the creative activity of

Bektashi attracted in the works of the prominent turkologist Irene Melikoff. According to the author’s opinion the comparison of Hungarian and Turkish folklore examples gives the base to conclude about their common source of formation.

Key words: bektashi, alevi, tasavvuf, ungarian, Turkish culture, Irene Melikoff

Çapa təqdim edən A. Axundov –

«Türkologiya» jurnalının baş redaktoru



68


25.I.2010



5*

69

№ 1 2011

CƏMİLƏ BABAYEVA

TÜRK DİLLƏRİNDƏ ORTAQ TERMİNOLOGİYANIN

YARADILMASI X ü l a s ə. Məqalədə türk xalqları arasında dil birliyi üçün vacib olan

ortaq terminlərdən bəhs olunur. Bununla yanaşı, termin yaradıcılığında türk dillərinə əsalanaraq ortaq terminologiyanın yaradılması yollarından, həmçinin bu sahədə görüləcək işlər və irəli sürülən təkliflərdən danışılır.

Açar sözlər: türk dünyası, türk dilləri, dil birliyi, ortaq, terminologiya XI–XII əsrlərdən etibarən Azərbaycan dilinə külli miqdarda ərəb və fars

sözləri daxil olmuş və bu proses təxminən XVIII əsrin əvvəllərinə qədər davam etmişdir. XIX əsrdə artıq şərq dillərindən gələn sözlər azalmağa başlamış, rus dilindən və bu dilin vasitəsilə Avropa dillərindən alınan terminlər çoxluq təşkil etmişdir. XX əsrdə Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinə ictimai-siyasi, elmi-texniki tərəqqi ilə bağlı olaraq, yeni-yeni terminlər daxil olmuşdur. Bu terminlərin əsas hissəsini Avropa mənşəli sözlər təşkil edir. Azərbaycan dili ingilis, alman, fransız, italyan, ispan və s. dillərlə birbaşa təmasda olmadığından, həmin terminlər rus dili vasitəsilə dilimizə daxil olmuşdur. Rus dili, Avropa dilləri ilə Azərbaycan dili arasında bir növ vasitəçi rolu oynamışdır. Bu səbəbdən dilimizə rus dilinin özündən də ictimai-siyasi və elmi-texniki tərəqqi anlayışı ilə bağlı olan sözlər keçmişdir.

N. Cəfərov qeyd edir ki, «XX əsrin əvvəllərində, xüsusilə sovet dövrün-də, bir sıra rus alınmalarının milli tələffüzə uyğunlaşması daha əvvəlki dövrlə-rin təcrübəsindən gəlir və vaxtilə rus dilinə keçmiş türk mənşəli sözlər rus dili ilə müxtəlif türk dillərinin leksik kontaktını asanlaşdırır. Bununla belə, xüsusi-lə sovet dövründə, rus dilinin ümumittifaq ünsiyyət vasitəsi səlahiyyətindən sui-istifadə olunmuş, türk ədəbi dillərinə, o cümlədən Azərbaycan türk ədəbi dilinə heç bir tarixi əsası olmadan külli miqdarda rus və Avropa sözləri doldu-rulmuşdur» [1. S. 100].

Bildiyimiz kimi, dil başqa dillərdən alınan sözlərlə zənginləşir. Elm və texnologiya sahələrindəki inkişafla əlaqədar olaraq, bir çox əcnəbi terminlər dilə daxil olur. Amma əcnəbi terminləri qəbul etməzdən əvvəl dilin mövcud imkanlarını araşdırmaq lazımdır.

Məlumdur ki, alınma terminlər dilimizə mənsub olduğu dilin qrammatik qayda-qanunlarını, fonetik xüsusiyyətlərini gətirir. Halbuki əcnəbi


70

dillərdən gələn terminlərin Azərbaycan dilində qarşılıqları vardır, ya da türk dilləri bunları qarşılayacaq yaradıcı imkanlara malikdir.

Hər hansı bir dilin elm dili olması üçün əvvəlcə o dilin beynəlxalq səviyyədə elm və texnologiya sahəsindəki termin və ifadələri qarşılayacaq söz xəzinəsinə sahib olması mütləqdir.

Azərbaycan dilinin quruluşu elmi terminləri qarşılayacaq xüsusiyyətə malikdir. O öz-özünü kökündən yarada bilən, işləndikcə zənginləşən bir dildir. Qrammatik xüsusiyyətlər baxımından Azərbaycan dili qədər düzgün qaydalarla təchiz edilmiş başqa bir dil yoxdur. «Başqa dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də terminologiyanın yaradılması və zənginləşdirilməsi üçün ən əlverişli yol dilin daxili imkanları əsasında terminlərin, termin-söz birləşmələrinin yaradılmasıdır. Ona görə də elm və texnikanın müxtəlif sahələrində meydana gələn yeni anlayışların ifadəsi üçün terminlər yaradılarkən, ən əvvəl ana dilinin lüğət tərkibinə nəzər salmaq, onun daxili imkanlarından səmərəli istifadə etmək lazımdır» [2. S. 64–65].

Müstəqillik illərində termin yaradıcılığında əsas mənbə kimi türk dillərindən istifadə edilməkdədir. Eyni soydan gələn, eyni tarixi, dili və mədəniyyəti paylaşan türk dövlətləri ilə 1990-cı ildən sonra iqtisadi, mədəni, siyasi əlaqələrin inkişafı dilimizə qonşu türk dillərindən, əsasən də Türkiyə türkcəsindən külli miqdarda terminlərin daxil olmasına səbəb olmuşdur. Azərbaycan dilində termin yaradıcılığının əsas istiqamətlərini araşdıran X. Qa-sımova yazır ki, «eyni kökdən olan Azərbaycan və Türkiyə türkcəsi üçün ortaq olan, lakin rus dilinin uzunmüddətli təsiri nəticəsində lüğət tərkibimizdə işlək olmayan bir sıra ortaq türk sözləri alınmaların qarşılığı olaraq işlənməyə başlandı. Terminlərin işlənməsində paralellik meydana gəldi. Hər bir sözün yenicə daxil olduğu dilə uyğunlaşması, adaptasiya prosesi başlandı» [3. S. 28].

Hal-hazırda müstəqil Azərbaycan, türkmən, qazax, özbək və qırğız xalqları ilə Türkiyə arasında əlaqələrin həcmi və intensivliyi durmadan artmaqdadır. Hərtərəfli əməkdaşlığın inkişafı, bu qohum dillərin lüğət tərkibinə də öz təsirini göstərir. Tarixi-mədəni, təhsil, iqtisadi-siyasi, diplomatik, beynəlxalq və s. sahələrlə bağlı söz alıb söz verirlər. Məlumdur ki, Türkiyə türkcəsinə Avropa dillərinin təsiri böyükdür. Bu dilə fransız, ingilis, italyan və s. dillərdən külli miqdarda sözlər keçmişdir. Alınmalar zamanı bu tip sözlərdən mümkün olduqca uzaq olmaq, türk mənşəli sözlərdən istifadə etmək daha məqsədəuyğundur.

Əvvəlki dövrlərdə terminalmada rus dili mühüm rol oynayırdısa, müasir dövrdə Qərbi Avropa, xüsusən ingilis dilinin, həmin funksiyanı yerinə yetirdiyini görürük. Bu proses milli terminlərin yaranmasına mənfi təsir göstərir. Bunun qarşısını almaq üçün türk dillərinin geniş funksional imkanlarından yararlanmaq lazımdır. Dilimizi xarici dillərin təsirindən

71

qorumaq, inkişaf etdirib, zənginləşdirmək üçün onu şüurlu bir şəkildə öz qayda və qanunlarına uyğun olaraq istifadə etməliyik.

Təbii ki, türk dillərinə əsaslanaraq ortaq terminlər yaradarsaq, dilimizə daxil olan əcnəbi söz və ifadələrin qarşısını almaq asanlaşar. Bunlara qarşılıq tapmazsaq Azərbaycan dilində düşünə bilmərik və əcnəbi dillərin türk dilləri üzərindəki hökmranlığı daha da artmış olar. Bu gediş türk dillərinin inkişaf edib zənginləşməsinin qarşısını almaqla yanaşı, türk elminə və mədəniyyətinə də mənfi təsir göstərər.

Müstəqillik qazandıqdan sonra türk dövlətləri arasında ortaq ünsiyyətə xidmət edəcək dilin yaranması zamanın tələbinə çevrilmişdir. Bu istiqamətdə atılacaq ilk addımlardan biri ortaq əlifbaya nail olmaqdırsa, digəri ortaq terminologiyanın yaradılmasıdır.

Uzun müddət bir-birindən ayrı düşmüş türk xalqlarının yaxınlaşması üçün ilk növbədə onların dillərinin yaxınlaşması vacib şərtdir. Türk dillərinin yaxınlaşması üçün bu dillərin lüğət tərkibində ortaqlıq yaratmaq lazımdır. Dil birliyi üçün ortaq terminlərin yaradılması qarşıda duran vacib şərtlərdəndir.

Terminləri türk mənşəli söz köklərindən yaratmaq lazımdır. Türkcənin bir elm dili kimi inkişafı bundan aslıdır.

Türk xalqlarının soykökünə qayıtması və terminologiya sahəsində birlik əldə olunması üçün ortaq termin sözlüklərinin hazırlanması böyük rol oynaya bilər. Bu baxımdan türk dillərindəki terminləri ehtiva edən ortaq türk terminoloji lüğətlərin nəşr edilməsi son dərəcə vacibdir. Bu terminləri istifadə edən türk dünyası ölkələri bu sahədə də yaxınlaşmış olar və beləliklə türk dilləri arasında birlik bir qat daha güclənər.

1993-cü ildən keçirilən türk dövlət və cəmiyyətlərinin dostluq, qardaşlıq və əməkdaşlıq qurultayında türk dünyasını narahat edən məsələlər, onların həlli yolları, ortaq türkcə problemləri əsas mövzuya çevrilmişdir. Keçirilən qurultaylar zamanı türk dillərində ortaq terminologiyanın yaradılması mü-zakirə olunan əsas məsələlər sırasında olmuşdur. Türk dövlət və cəmiyyətləri-nin dostluq, qardaşlıq və əməkdaşlıq qurultayı terminlərlə bağlı bir sıra qə-rarlar qəbul etmişdir.

I qurultayda dil-əlifba komissiyası, türk dillərində terminləri birləşdir-mək məqsədiylə ayrı bir terminoloji iclasın qurulması və terminoloji ko-missiyanın yaradılması fikrini irəli sürmüşdü [4. S. 3].

Türk dövlət və cəmiyyətlərinin IV Dostluq, qardaşlıq və əməkdaşlıq qurultayında hüquq komissiyası türk dövlətləri arasında hüquq sahəsində də termin birliyi yaratmaq üçün «Türk ləhcələri hüquq terminləri lüğəti»nin hazırlanmasını qərara almışdır [4. S. 97].

Bundan başqa qurultay qərarları içərisində təhsil terminologiyasında ortaqlığı təmin etmək məqsədilə ortaq ixtisas komissiyasının qurulması, həmçinin türk dünyasında dil, ədəbiyyat, incəsənət, elm, texnika və idman

72

kimi müxtəlif sahələrə aid mümkün olduqca ortaq terminlərin yaradılması fikri yer almaqdadır [4. S. 35].

Türk dövlət və cəmiyyətlərinin V Dostluq, qardaşlıq və əməkdaşlıq qurultayında mədəniyyət komissiyası türk dünyasında termin birliyi sahəsində aparılan işlərin sürətləndirilməsini, bununla bağlı olaraq türk dövlət və cəmiyyətləri tərəfindən elmi iclaslar keçirilməsini və nəticələrin ictimaiyyətə çatdırılmasını tövsiyə etmişdir [4. S. 115].

Türk dövlət və cəmiyyətlərinin V Dostluq, qardaşlıq və əməkdaşlıq qurultayının yekun sənədində türk dünyasında termin birliyini təmin etmək məqsədilə əlaqədar sahələrdə mütəxəssislərin qatılacağı elmi iclasların keçirilməsi qərarı qəbul edilmişdir [4. S. 131].

2007-ci ildə Bakıda keçirilən türk dövlət və cəmiyyətlərinin XI Dostluq, qardaşlıq və əməkdaşlıq qurultayında təhsil və elm adamları ortaq terminologiyanın yaradılmasına dair tövsiyə və təkliflərini irəli sürmüşlər.

B. Əsgərov «Türk ölkələri birliyi: ortaq hüquq terminləri» ilə bağlı qurultaydakı çıxışında vurğulamışdır ki, «müzakirələrdə iştirak edən hər bir ölkə təmsilçisi istəyəcəkdir ki, onların termini qəbul olunsun. Buna görə də hər bir ölkədən hüquq və dilçilik üzrə elm adamları dəvət olunmalı, işçi qrupu yaradılmalı, bu istiqamətdə müzakirələr aparılmalıdır.

Müzakirə əsnasında mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlər ön plana çıxarılmalı, bu sahədə bir sistem qurulmalıdır. Bunun üçün terminyaratmada və terminologiyada mövcud olan nəzəri və praktiki biliklərə əsaslanmaq lazımdır. Termin üçün xarakterik ünsürlər əsas götürülərək, seçim aparılmalıdır. İlk olaraq terminin milli mənşəli olmasına diqqət yetirilməlidir. Daha çox ölkədə özünə yaşamaq haqqı qazanmış, yəni, türk dövlətlərinin çoxunda işlədilən eyni bir termin seçilməlidir» [5. S. 259]. Sonra о, belə bir təklif irəli sürür: «Anadolu türkcəsi daha çox topluma xidmət edir, Türkiyə kimi qocaman bir dövlətin dövlət dilidir. Eyni zamanda Türkiyənin dövlətçilik ənənəsi daha qədimdir, onun imkanları daha genişdir. Bunlar nəzərə alınaraq, Türkiyə türkcəsindəki hüquq terminləri əsas götürülə, kiçik dəyişiklik, əvəzləmələr aparılmaqla, bütün türk dövlətləri üçün ortaq terminlərə çevrilə bilər» [5. S. 260].

F. Ağasıoğlu XI qurultayda bu məsələyə münasibət bildirərək qeyd edir ki, «ayrı-ayrı elm sahələrinə aid terminoloji lüğətlərin ortaq dildə tərtibi, bir tərəfdən, həmin elmlərin inkişafına xidmət edər, digər tərəfdən, ortaq türk dilinin zənginləşməsinə səbəb olar. Beynəlxalq qurultay, forum, simpozium və sair toplantılarda danışılan dil qarşılıqlı anlaşmaya yardım etməlidir. Bunun üçün ən gözəl vasitə yenə də ortaq dildir. Ona görə müxtəlif sahə uzmanları dilçi alimlərlə birlikdə gecikmədən konkret sahələr üzrə terminlər sözlüyünün tərtibinə başlamalıdırlar» [5. S. 290].

73

Dil birliyi üçün ortaq terminlərin yaradılması haqqında deyilənləri qısaca belə ümumiləşdirmək olar:

ortaq terminlər milli mənşəli olmalıdır; termin yaradıcılığinda əsas mənbə kimi türk dillərindən istifadə

edilməlidir; türk dövlətlərinin çoxunda işlədilən eyni bir termin seçilməlidir; ortaq terminoloji lüğətlər hazırlanmalıdır. Türk dillərində ortaq terminologiyanın yaradılması dil birliyimizin əsas

göstəricisidir. Söz yaradıcılığının bütün uğurlu yollarından faydalanıb, dilimizə yeni ortaq terminlər qatmalıyıq.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Məqalənin elmi

yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, türk dilləri üçün ortaq terminologiyanın yaradılması, türk xalqlarının və onların ədəbi dillərinin birliyini reallaşdırmaq baxımından əhəmiyyətli ola bilər. Həmçinin bu proses türk dillərinə daxil olan əcnəbi terminlərin qarşısını almaqda mühüm praktik əhəmiyyət kəsb edir.


1. Cəfərov Nizami. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Elm, 2007. C. 1. 2. Sadıqova Sayalı. Azərbaycan dili terminologiyasının nəzəri

problemləri. Bakı: Elm, 2002. 3. Qasımova Xanım. Müstəqillik illərində Azərbaycan dilində termin

yaradıcılığının əsas istiqamətləri. Bakı: Elm, 2009. 4. 9. Türk Devlet Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı.

TÜDEV. Ankara, 2006. 5. Türk dövlət və cəmiyyətlərinin XI dostluq, qardaşlıq və əməkdaşlıq

qurultayı. Bakı, 2008.

ДЖАМИЛЯ БАБАЕВА

СОЗДАНИЕ ЕДИНОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ ТЮРКСКИХ ЯЗЫКОВ

Р е з ю м е

В статье говорится о важной для всех тюркских народов проблеме создания единой терминологии, о намеченных в этой области

74

действиях, а также о некоторых путях претворения в жизнь этих действий.

Ключевые слова: тюркский мир, тюркские языки, языковое единство, совместный, терминология

JAMILA BABAYEVA

THE WAYS OF CREATION COMMON TERMINOLOGY

ON TURKIC LANGUAGES

S u m m a r y

In the article is spoken about the common terms which are necessary for language unit among Turkic people. The ways of creation common termino-logy, based on Turkic languages, are shown in term creativity. There is also spoken about the works to be done and the suggestions to be offered in this field.

Key words: Turkic world, Turkic languages, language union, community, terminology

Ünvan: 1014. Bakı-14. Şəmsi Bədalbəyli küç., 98. Üzeyir Hacıbəyli adı- na Bakı Musiqi Akademiyası

E-mail: [email protected]

Çapa təqdim edən N. Cəfərov – «Türkologiya» jurnalı redaksiya heyətinin üzvü

75




1.XII.2010


6.XII.2010


________

76

АЛЕКСАНДР НИКОЛАЕВИЧ САМОЙЛОВИЧ. НАУЧНАЯ ПЕРЕПИСКА. БИОГРАФИЯ

(Сост., авт. статей и биографии Г. Ф. Благова М.: Вост. лит., 2008.

590 с.)

Историография тюркского языкознания относится к числу важных направлений научных ис-следований Г. Ф. Благовой. Работы, посвященные архивному наследию А. Н. Самойловича, его месту и роли в российской тюркологии, занимают особое место среди её историогра-фических трудов.

Обращение Г. Ф. Благовой к творческому наследию учёного, которое она разрабатывает вот уже много лет, также отнюдь не слу-чайно. Её университетскими учи-телями были продолжатели научной школы Самойловича Н. К. Дмит-риев, Э. Н. Наджип, непосред-ственно учившийся у Самойловича, и В. М. Насилов. С А. Н. Самойлови-чем, «главным героем» её нынешних историографических изысканий, Г. Ф. Благова соприкоснулась при подготовке к печати своей мо-нографии «"Бабур-наме": Язык, прагматика текста, стиль» (М., 1994). Выяснилось, что учёный, интересовавшийся творчеством Бабура, проводил сравнительное изучение разных списков «Бабур-

наме» - как хранившихся в Азиатском музее, так и опублико-ванных в 1857 г. в России и в 1905 г. в Англии.

Близость научных интересов Г. Ф. Благовой и А. Н. Самойловича, надо думать, способствовала углублению исследователя в под-робности учёной деятельности, а в итоге - и в малоизвестные в силу ряда обстоятельств подробности жизни и творчества репрессированного академика. В 2008 г. в серии «Очерки по истории тюркского языкознания в России», публикуемой издательской фирмой «Восточная литература», вышла книга «Александр Николаевич Самойлович. Научная переписка. Биография». Непос-редственным поводом для её создания стала печальная дата - 70-летие со дня гибели ученого. Однотомник является логическим продолжением другой кяиги, выпущенной в 2005 г. тем же издательством в серии «Классики отечественного востоковедения», - «Самойлович А. Н. Тюркское язы-кознание. Филология. Руника». Он

77

знаменателен тем, что в нём впервые публикуются достаточно полно (системно) архивные источники - «документы личного проис-хождения», а именно переписка выдающегося российского тюрко-лога с современниками, коллегами-востоковедами, снабженная при-мечаниями и комментариями составителя.

Центральный раздел рецен-зируемой книги - «Научная пере-писка А. Н. Самойловича» - пред-варяется предисловием Г. Ф. Бла-говой и ею же написанной вводной статьёй «Плеяда востоковедов-еди-номышленников в противостоянии новой и старой школ», где разви-вается полузабытый тезис Самой-ловича о двух тюркологических школах - старой и новой, сложив-шихся во второй половине XIX в.

Изложение материала в статье идёт параллельно на двух уровнях. На первом из них рассматриваются становление и развитие новой тюркологической школы (вопреки сопротивлению старой), её истоки и основополагающие признаки. На втором уровне даются краткие, но ёмкие характеристики более чем 20-ти учёных - представителей российского востоковедения «при учёте концепции двух отечест-венных школ» (с. 93). При этом особое внимание уделяется фигу-рантам Переписки, их отношению к новым научным веяниям, их вза-имоотношениям с А. Н. Самой-ловичем.

В статье разработана нова-торская методика, соответствующим образом вооружающая иссле-дователя и читателей и тем облег-чающая восприятие документов личного происхождения (и собст-венно Переписки в целом). Эта ме-тодика представлена как совокуп-ность четырёх приёмов: 1) усиление исследовательской базы путём системного изучения архивных фондов А. Н. Самойловича; помимо переписки сюда включены слу-жебные документы, записные книжки, планы будущих работ (как состоявшихся, так и несосто-явшихся) и т. п.; 2) расширение круга материалов за счёт обращения к фондам фигурантов Переписки; 3) тематическое собирание по архивным фондам учёных тех фактов, которые упомянуты в их письмах и связаны с той или иной обсуждаемой проблемой, а также последующая систематизация и комментирование полученных данных. (В итоге как из мозаики начинают складываться картины научной жизхш позапрошлого - начала прошлого века в динамике её исторического развития); 4) под-тверждение слов очевидцев и уча-стников событий при помощи дру-гих документов и источников (отчёты Самойловича в Академию наук, записные книжки, синхронные публикации на одну тему и, конечно же, научная переписка) (с. 24-25).

Переписка, публикуемая вслед за «Плеядой...», послужила надёжной источниковой базой для

78

решения поставленной в статье науковедческой задачи - освещения «противостояния новой и старой школ». Это позволило максимально достоверно воссоздать и интерпретировать динамично из-меняющуюся научную жизнь вос-токоведения в изменяющейся Рос-сии первой трети XX в., а также ввести читателя в курс жизни вос-токоведного центра страны - фа-культета восточных языков СПб. университета. С использованием вышеописанной методики в статье систематизируются и по-новому интерпретируются как известные, так и полузабытые факты истории отечественного востоковедения, благодаря чему «эта область знания в перспективе обретает статус самостоятельной научной дисцип-лины» (с. 93).

Научная переписка А. Н. Са-мойловича составляет наряд}' с его научной биографией один из глав-ных компонентов рецензируемого однотомника. Переписка и биогра-фия в случае Самойловича связаны особым образом. По его глубокому убеждению, научная переписка учёных являлась родом их научной деятельности, а лично для него она была еще и средством объединения коллег и единомышленников, координации их работы, поскольку «среди своих коллег Самойлович с молодых лет слыл лидером» (с. 13).

Интерес к изучению эписто-лярных архивов автор рассматри-вает как общую тенденцию для ис-

ториографии науки и намечает в освоении эпистолярного наследия учёных несколько фаз: первая - выборочная публикация отдельных писем; вторая - сплошная (хотя бы и односторонняя) публикация писем одного из корреспондентов; третья фаза, представляющая особый интерес, - издание двусторонней переписки учёных. Так, например, переписка Самойловича и Бартольда - его учителя, а впоследствии коллеги и старшего товарища - охватывает почти четверть века - период, на протя-жении которого биограф во многом по письмам может оценить разнообразие интересов и просле-дить развитие научных взглядов корреспондентов и в целом эволю-цию тюркологии как отрасли знания в дореволюционный и после-революционный периоды.

Ценность настоящего изда-ния состоит в том, что впервые корпус эпистолярного наследия А. Н. Самойловича составлен на основе не только его архивов, но и архивов значительного числа вос-токоведов, с которыми перепи-сывался учёный. Большинство из представленных здесь 250 писем целиком публикуется впервые.

В число корреспондентов А. Н. Самойловича, письма которых представлены в этой книге, (отчёты Самойловича в Академию наук, записные книжки, синхронные публикации на одну тему и, конечно же, научная переписка) (с. 24-25).

79

Переписка, публикуемая вслед за «Плеядой...», послужила надёжной источниковой базой для решения поставленной в статье науковедческой задачи - освещения «противостояния новой и старой школ». Это позволило максимально достоверно воссоздать и интерпретировать динамично из-меняющуюся научную жизнь вос-токоведения в изменяющейся Рос-сии первой трети XX в., а также ввести читателя в курс жизни вос-токоведного центра страны - фа-культета восточных языков СПб. университета. С использованием вышеописанной методики в статье систематизируются и по-новому интерпретируются как известные, так и полузабытые факты истории отечественного востоковедения, благодаря чему «эта область знания в перспективе обретает статус самостоятельной научной дисцип-лины» (с. 93).

Научная переписка А. Н. Са-мойловича составляет наряд}' с его научной биографией один из глав-ных компонентов рецензируемого однотомника. Переписка и биогра-фия в случае Самойловича связаны особым образом. По его глубокому убеждению, научная переписка учёных являлась родом их научной деятельности, а лично для него она была еще и средством объединения коллег и единомышленников, координации их работы, поскольку «среди своих коллег Самойлович с молодых лет слыл лидером»(с. 13).

Интерес к изучению эписто-лярных архивов автор рассматри-вает как общую тенденцию для ис-ториографии науки и намечает в освоении эпистолярного наследия учёных несколько фаз: первая - выборочная публикация отдельных писем; вторая - сплошная (хотя бы и односторонняя) публикация писем одного из корреспондентов; третья фаза, представляющая особый интерес, - издание двусторонней переписки учёных. Так, например, переписка Самойловича и Бартольда - его учителя, а впоследствии коллеги и старшего товарища - охватывает почти четверть века - период, на протя-жении которого биограф во многом по письмам может оценить разнообразие интересов и просле-дить развитие научных взглядов корреспондентов и в целом эволю-цию тюркологии как отрасли знания в дореволюционный и после-революционный периоды.

Ценность настоящего изда-ния состоит в том, что впервые корпус эпистолярного наследия А. Н. Самойловича составлен на основе не только его архивов, но и архивов значительного числа вос-токоведов, с которыми перепи-сывался учёный. Большинство из представленных здесь 250 писем целиком публикуется впервые. В число корреспондентов А. Н. Самойловича, письма которых представлены в этой книге, устаревшем бланке посторонней организации, в другом случае - на

80

«жёлтой некачественной бумаге» (о письме № 46,1921 г.) (с. 293). Такие детали создают «эффект погру-жения» в атмосферу того времени.

За примечаниями к корпусу писем следует составленная Г. Ф. Благовой «Научная биография А. Н. Самойловича в аспекте Переписки» - вторая после подготовленной Ф. Д. Анпшным в 1963 г. Принимая во внимание, что после публикации первой биографии прошло 45 лет, а также то, что Г. Ф. Благовой была освоена значительная часть архивов и эпистолярного наследия академика, сос тавление новой, более детализированной его биографии, учитывающей деловые письма, страницы из экспедиционных дневников, представляется актуальным и свое-временным.

Материалами к научной био-графии помимо Переписки послу-жили и другие «документы личного происхождения» из архивов А. П. Самойловича. Особенно важны два из них - собственноручные наброски плана автобиографии учёного и план Хрестоматии по истории среднеазиатско- тюркской литературы; оба документа помогают изменить некоторые сложившиеся стереотипы о творчестве и научном потенциале А. Н. Самойловича.

В упомянутом плане авто-биографии учёным принята сле-дующая периодизация: I - 1880-1900 гг. - от рождения до первой поездки в Турцию; П -1900-1917 гг. - от

первой поездки в Турцию до Октябрьской революции; III - от Октябрьской революции до сегодня (т. е. до 1935 г., которым датирован План). «Научная биография. ..» строится на принципе следования тем периодам научной жизни и деятельности А. Н. Самойловича, которые он наметил в своём Плане.

Первый период биографии охватывает 1880-1900 гг.: рождение в 1880 г., учёба в Нижегородском дворянском институте в 1888-1899 гг., поступление по совету отца на факультет восточных языков СПб. университета в 1889 г., 1900 г. - первая поездка в Турцию с учебными целями.

Второй период биографии Самойловича (1900-1917) охваты-вает годы учёбы на факультете вос-точных языков СПб. университета под руководством проф. П. М. Ме- лиоранского, а затем - В. В. Бар- тольда и других выдающихся вос-токоведов того времени, его ста-новление и развитие как самостоя-тельного учёного и творческой личности - признанного знатока средневековых тюркских литера-турных текстов, лингвиста полевого склада - специалиста в области диалектологии, фольклористики и этнографии (и этнолингвистики) туркменского языка, доцента СПб. университета и профессора Практи-ческой Восточной академии, автора новаторских грамматик тюркских языков, действительного члена Русског о Археологического и Гео-графического обществ.

81

Как и многие ученики П. М. Мелиоранского, в бытность студентом Самойлович в полевых условиях собирал материалы по тюркским языкам и фольклору. К этом периоду относится форми-рование интереса к исследованию туркменской диалектологии и ли-тературы. Итогом первой же его поездки в Туркмению (1902) стала дипломная работа «Опыт лингвистического исследования текинского говора туркменского диатекта», признанная быть удостоенной золотой медали. Магистерская диссертация учёного была посвящена изданию и всестороннему историко-филологическому анализу им же обнаруженной туркменской ис-торической поэмы XIX в. «Книга рассказов о битвах текинцев».

Со времени первых экспеди-ций в Туркмению А. Н. Самойлович всегда проявлял интерес к диалектному материалу и, придер-живаясь современной ему тюрко-логической традиции, воспринимал диалектологию, этнографию и фольклористику в их неразрыв-ности. В процессе исследования туркменских диалектов и наблю-дения над языковым поведением их носителей Самойлович сумел вычленить, с одной стороны, тот вариант «наречия, на котором туркмены говорят между собой», а с другой - вариант, на котором туркмены говорят с «иноязычни- ками» и из которого естественно удалено всё, что может' затруднить

последних (с. 367). (Лишь через 20 с лишним лет В. М. Жирмунский разглядел в немецких диалектах разнотипные признаки, которые он охарактеризовал как «при- марные и секундарные»). Туркменскому языку Самойлович отводил в своих исследованиях особое место и был факгически первым учёным, выделившим туркменское наречие в самостоятельный тюркский язык («особое туркменское наречие») с разнящимися между собой говорами туркменских племён (см. письмо Самойловича к Баргольду № 1, с. 95).

В 1906 г. скоропостижно скончался Г1. М. Мелиоранский, учитель Самойловича, чго изменило расстановку сил на факультете восточных языков не в пользу мо-лодого учёного; в этом году резко осложнились и его семейные обстоятельства (ранняя женитьба без благословения родителей, рож-дение сына). Всё это затормозило научное продвижение Самойлови-ча, так чго диссертация была защи-щена им только в 1915 г. В том же 1906 г. готовность заняться с мо-лодым магистрантом выразил сам В. В. Раддов, а в 1907 г. А. Н. Са-мойлович был утверждён в долж-ности приват-доцента (в ней он числился до декабря 1917 г.).

«Краткая опись среднеази-атских рукописей собрания А. Самойловича» возглавила целую серию его публикаций под общим названием «Материалы по сред-неазиатско-турецкой литературе» (1-

82

IV. 1910-1927). В ходе первой поездки в Западную Европу (1913) Самойлович узнал о существовании в Парижской национальной библиотеке рукописи Дивана императора Бабура, которую он впоследствии смог обработать и издать в 1917 г. Вторую рукопись, обнаруженную им в Парижской библиотеке, - «Хусрау ва Ширин» Кутба - издать при жизни учёного так и не удалось. На заседании Восточного отделения РАО 3 октября 1913 г. он сделал о ней док-лад. Таким образом огкрылось новое направление исследований учёного - чагатайская литература ХУ-ХУ1 вв. Сбор, исследование и введение в научный оборот средневековых тюркских литературных памятников было важнейшим делом научной дея-тельности Самойловича со времени «Книги рассказов о битвах текин-цев». В работе над этой исторической поэмой он сформулировал задачи тюрколога-историка среднеазиатско- тторкских литератур, к решению которых всегда стремился (публикация, перевод и исследование неизданных памятников; обследование памятников уже изданных и переве-дённых; составление сводных исто- рико-литературных, грамматиче-ских и словарных работ на осно-вании накопленною материала).

Научно-исследовательская работа А. Н. Самойловича шла параллельно с преподавательской деятельностью. В процессе

преподавания на восточном факультете СПб. университета, в Практической Восточной академии, на курсах министерства юстиции учёный разрабатывал, составлял и издавал различные учебные пособия: практическую грамматику современного османско-турецкого языка [это пособие было первым этапом в работе над более поздней «Краткой учебной грамматикой современного османско-турецкого языка» (Я, 1925)], газетную хрестоматию, сборник документов. Итогом курсов, прочитанных для крымско-татарских учителей, стал первый в истории тюркологии «Опыт краткой крымскотатарской грамматики» (Пг., 1916). (Не сохранились материалы к также готовившемуся Самойловичем «Пособию для изучения узбекских наречий»). Эти пособия переиздаются и в настоящее время («Краткая учебная грамматика современного османско-турецкого языка» (М, 2000), «Опыт краткой крымско-татарской грамматики: Введение» [Самойлович. Избранные труды о Крыме, с. 95-102; Он же 2005, с. 110-115]), что свидетельствует об их большом не только практическом, но и теоре-тическом значении. К началу Октябрьской революции А. Н. Самойлович уже был сложившимся учёным, плодо-творно развивавшим целый ряд научных направлений в тюрколо-гии, в том числе такие, как история среднеазиатских литератур и ли-

83

тературных языков, фольклор и по-левая диалектология и этнография, преподавание тюркских языков в различных учебных заведениях и многое другое. С революции начи-нается третий период (1917-1938) его жизни [как он сам отмечал в своём Плане - «от Октябрьской ре-волюции до сегодня» (имелось в вид}' - до 1935 г.)]. В эти «трудней-шие дни разрушения прежних норм жизни» (с. 409) неизбежно происхо-дила кардинальная смена задач и установок традиционного востоко-ведения. Первоочередными стали задачи языкового строительства, а также сохранения и подготовки но-вых востоковедных кадров - препо-давания (необходимо было сохра-нить традиции отечественного вос-токоведения). Поэтому Самойлович совмещал работу в петроградских вузах [в университете, во вновь соз-данном в 1920 г. Петроградском институге живых восточных языков (с 1922 г. являлся ректором Г1ИЖВЯ)], Восточном отделе Академии Генштаба и в Лазаревском инстшуте в Москве. В 1918/19 г. в процессе преподавания в Лазаревском институте он впервые в России разрабатывает новаторский курс сравнительной грамматики тюркских языков. Учёный мечтал написать сравни-тельную 1рамматику: «После со-ставления трёх грамматик: крым-ско-татарской, узбекской... и ос-манской мечтаю сосредоточиться на работе по сравнительной грамматике турецких языков...»

(письмо Самойловича к Бартольду № 59 от 4.07.1925, с. 153). Однако этот его замысел остался неосуществлённым.

Относительно вынужденным шагом для Самойловича стало по-ступление на дипломатическую службу в качестве консультанта Наркоминдела РСФСР (с середины 1920 до начала 1922 г.), что вызвало резкую критику со стороны его бли-жайших коллег. Сам же учёный рассматривал эту службу в перспек-тиве как «возможность живой деятельности в Малой Азии» (пись-мо Самойловича к Бартольду № 45 от 22.01.1921, с. 123). Благодаря ей он смог совершить в 1921 г. первую за 4 года поездку в Туркестан, в которой помимо дипломатических стремится осуществить и научные цели.

Самойлович был одним из инициаторов и органи заторов I Всесоюзного съезда тюркологов, который состоялся в 1926 г. в Баку. В 1925 г. он был избран членом-корреспоцденгом АН СССР, а в 1929 - её действительным членом и академиком-секретарём Отделения гуманитарных наук. С 1934 г. и до кошта жизни Самойлович был также директором Института востоковедения АН СССР.

Используя архивные материалы и личные документы, автор «Научной биографии...» доказывает, что научно-организационная (А. Н. Самойлович занимал высокие посты в АН СССР) и преподавательская деятельность, языковое строительство хотя и

84

потеснили лингвистическую и литературоведческую деятель- ность учёного, но отнюдь не заставили отказаться от работы но его ближайшей специальности. Особен-но ярким свидетельством этого яв-ляется обнаруженный в архивах академика план Хрестоматии по ис-тории среднеазиатско-тюркской ли-тературы. Именно в рассматривае-мый период начала воплощаться даёно занимавшая учёного мысль о создании новой классификации тюркских языков (брошюра Неко-торые дополнения к классификации турецких языков. Пг., 1922) [Самой-лова 1922, 1926, 2005, с. 77-91].

С 1924 г. среди изданных ра-бот учёного, посвященных совре-менной тематике (вопросам рефор-мирования востоковедения, новым алфавитам и т. п.), увеличивается число лингвистических публикаций, связанных со среднеазиатско- тюркскими литературами и исто-рией литературных языков, а в конечном счёте - с замыслом Хрес-томатии по истории среднеазиатско-тюркской литературы (с XI по начало XX в.). Этт», к примеру, и история «Со<1ех Сишашсиз», и поправки к изданию «Кутадгу билиг», и трактат по просодии Али- шера Навои, и др. Сам факт по-явления этих работ в период гос-подства марризма свидетельствует о верности Самойловича своим научным устремлениям и о его гражданском мужестве. Конечно, будучи академиком, директором ИВАН СССР и главой новой тюр-

кологии, А. Н. Самойлович не мог не «перевооружиться методоло-гически» (с. 539). Он был обязан пи-сать статьи к советским юбилеям, как и работы «с яфетидической ори-ентированностью». Но даже такие его работы несли печать творческой независимости автора, который отстаивал в них своеобразие тюрко-логии и её особое место среди гума-нитарных наук.

Арест Самойловича по лож-ному доносу 2 октября 1937 г. и ги-бель его 13 февраля 1938 г. нанесли непоправимый урон как отечествен-ной, так и мировой тюркологии. Ав-тор видит долг современного исто-риографа-тюрколога в творческом осмыслении и возвращении науке наследия учёного.

Блок приложений, следую-щий за «Научной биографией...», включает в себя 3 статьи А. Н. Са-мойловича и 3 статьи Г. Ф. Благовой. Приложения 1А-1В представляют собой перепечатку «концептуальной для тюркшопнеской исгорио- ! рафии» (с. 15) статьи А Н. Самойловича «И. Н Березин как турксга», некролога «Памяти проф. В. Д Смирнова» и С1атьи «Турки. Турецкие языки» (печ. по ст. [Машлшет-Позншский 1989]). По словам Ф. Д. Ашнина, наиболее компетентного знатока биографии и научного наследия А. Н. Самойловича, последняя из этих статей является «квинтэссенцией его научных обобщений по вопросу, которому он посвятил десятки лет», - лингвистической классификации

85

тюркских языков и этнографической классификации тюркоязычных на-родов. Приложения 2А-2В содержат статьи Г. Ф. Благовой: «Эдициошю-исследовательская методика в трудах академика А. Н. Са- мойловича» (об исследовательской методике учёного по данным его архивных рукописей), «Новая тюр-кология и, новое учение о языке: А. Н. Самойлович и Н. Я. Марр», «Загадкиархивов АН. Самойлови- ча», где намечены перспективные направления дальнейшей работы над архивным наследием репрессированного академика

Можно не сомневаться в том, ч то составитель книги достигла своих целей - ликвидировать лакуны в историографии отечественного вос-токоведения, ввести в научный обо-рот архивные свидетельства о со-стоянии, научных идеях и направле-ниях развития тюркского языкозна-ния в России конца ХГХ - первой трети XX в. и дополнить конкрет-ными фактами научную биографию его яркого представителя - А. Н. Самойловича.

А. В. ШЕЙМОВИЧ

Çapa təqdim edən S. Süleymanova -

«Türkologiya» jurnalı baş redaktoronun müavini


Dilçilik İnstitutunun elmi şurası (5.ХП.2010, protokol № 16)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi 25.IX.2010 Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi – Çapa göndərilmə tarixi 21.XII.2010

__________

86

X R O N İ K A

KÜTLƏVİ İNFORMASİYA VASİTƏLƏRİNDƏ DİL MƏSƏLƏLƏRİ


№ 1 2011

25 iyun 2010-cu il tarixində AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu və Azərbaycan Mətbuat Şurasının birgə təşkil etdiyi «Kütləvi informasiya vasitələrinin dili» mövzusunda Res-publika elmi konfransı keçirilmişdir. Konfransda respublikanın dil mütə-xəssisləri ilə kütləvi informasiya vasitə-ləri nümayəndələri bir araya gələrək KİV-dəki problemləri müzakirə etmiş və birgə əməkdaşlığın daha da artırıl-masını qərara almışlar.

Tədbiri giriş sözü ilə AMEA-nın Humanitar və ictimai elmlər bölməsinin akademik-katibi, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, akad. Ağamusa Axundov açdı. Konfransın AMEA-nın elmi konfranslar haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfin-dən təsdiq edilmiş planına əsasən keçi-rildiyini qeyd edən, Ağamusa Axundo-vun fikrincə, millətin ruhunun ifadəsi olan fikrini, hissini, dünyagörüşünü ifa-də edən bu dilin qorunması hər bir və-təndaşın borcu və vəzifəsidir. İlk növ-bədə də, əlbəttə, dilçilərin və jurna-listlərin, gündəlik ünsiyyət vasitəsi olan dilin müqəddəratı faktiki olaraq jurnalistlərin əlindədirsə, bunu qiy-mətləndirən, istiqamətləndirən də

dilçilərdir. Cəmiyyətin həyatı ilə bilavasitə bağlı olan dil bəzən, hər gün elə hallar olur ki, hər an yeni hadisələr və onları adlandırma çətinliyi qarşısında olur. Bu çətinliyi dəf edənlər, öhdəsindən gələnlərin də jurnalistlər olduğunu deyən A. Axundov çıxışında KİV-də müşahi-də olunan problemləri də sada-layaraq müzakirələrlə belə problem-lərin həll olunacağını bildirdi.

Azərbaycan dilinin dünyanın ən zəngin dillərindən olmasını diqqətə çatdıran Azərbaycan Mətbuat Şurasının üzvü Umud Rəhimoğlunun sözünə görə, dillə bağlı müasir tendensiyaların sovet dövründə bu sahədəki sürətli inkişaf tempinin aşağı düşməkdə, bir növ durğunluq meyilləri aydın surətdə nəzərə çarpmaqdadır. Hər bir qələm sahibinin əl atıb götürə biləcəyi zəngin söz xəzinəmiz var. Həmkarlarımızın əksəriyyəti yanından biganə keçir, yaxud özünə əziyyət verib götürmək istəmir deyən çıxışçı nəticədə mətbuatın və elektron KİV-lərinin dil təsərrüfatının bərbad vəziyyətdə ol-duğunu qeyd etdi. Şuranın

87

fəaliyyətə başladığı 7 il əvvələ isbətən KİV-lərin sayının 3 dəfə artaraq 4000-i keçdiyini bildirən U. Rəhimoğluna görə, KİV-də ça-lışanların 70 %-nin qeyri-peşə sahib-ləri olması da problemin həllini daha da çətinləşdirir. Cəmi 1000–1500 sözə dayanıqlı mətbuatın şirin, yaxın həm-söhbət funksiyasını yerinə yetirmə-sinin mümkünsüz olduğunu qeyd edən çıxışçıya görə mətbuatın söz bazası sərhədlərinin və oxucu auditoriyasının kiçilməsi bir-biri ilə əlaqəli adekvat sonluqlardır. Bu yaxınlarda 135 yaşını qeyd edəcək mətbuatın bütün ali xüsusiyyətləri kimi dilinin də sənətkarlıq xüsusiy-yətlərinin saf, möhkəm təməllər üzərində qurulduğunu qeyd edən çıxışçı müasir media nüma-yəndələrinin də mətbuatımızın us-tadlarının açdığı bu yolda addımla-yacağını, konfransın da bu istəyin gerçəkləşməsinə xidmət edəcəyini bildirdi.

«Azərbaycan» qəzetinin baş redaktoru B. Sadıqov da «Mətbuat və dil» mövzusunda etdiyi məruzəsində dil məsələsinin həmişə narahatlıq doğurduğunu vurğuladı. Çünki, Azərbaycan milli-mənəvi dəyərlərindən söhbət gedəndə dil məsələsi əsas götürülür. Bugünkü mətbuat bolluğunda qəzetlərin dili bərbad vəziyyətdə olduğunu vurğulayan baş redaktor infor-masiya hazırlayan, yazı yazan adamın dili mükəmməl bilməli,

onun söz ehtiyatı, sözdən yerində istifadə məharətini artırmalı olduğunu söylədi. Məruzəçi dilimizin saflığını pozanların çox vaxt məhz onun keşiyində duranların özləri olduğu, xüsusilə də, bu məsələdə bir sıra televiziya aparıcılarının, qəzet redaktorlarının, müxbirlərin günahının çox olduğunu dinləyicilərin diqqətinə çatdırdı. Natiq, uzun müddətdir, Azərbaycan mədəniyyətində izi olan bəzi insanların, xüsusilə də xalq artisti adına layiq görülmüş sənətçilərin, məşhur rejissorların televiziya verilişlərində rusca danışmalarının, dövlət struk-turlarında vəzifə tutanların bəzilə-rinin də sözləri təhrif etmələrinin mütəxəssisə «mütəhəssis», xəstəyə «həstə», müsabiqəyə «müsabiqə», yaylım atəşinə «yayılan atəş» de-məsinin qəbuledilməz olduğunu nəzərə çatdırdı. Dilə ögey və biabırçı bir münasibət formalaşdığını bildirən B. Sadıqov bunda həm jurnalistləri, həm də dil-çiləri günahlandırdı. Natiq sonuncu «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lü-ğəti»nin 2004-cü ildə çap edildiyini, yeni nəşrin 2 ildir gecikdiyini, lüğətdəki mövcud qüsurların da düzəldilərək yenidən çap olunacağı günü jurnalistlər də səbirsizliklə gözləməkdə olduğunu nəzərə çatdırdı. «Milli mətbuatda söz yaradıcılığının inkişaf istiqamətləri» mövzusunda məruzə

88

edən Nəsimi adına Dilçilik İnsti-tutunun terminologiya şöbəsinin müdiri, filol. elm. d-ru, prof. S. Sa-dıqova ədəbi dilin qorunmasında mətbuatın rolundan danışaraq mətbuatın dilində işlənən söz-lərin, terminlərin ictimai-siyasi durumu, cəmiyyətin inkişaf səviyyəsini, ideologiyasını əks et-dirdiyini nəzərə çatdırdı. Son za-manlar ictimai həyatımızda baş verən mürəkkəb proseslər mətbuatda da izini qoymuşdur. XX yüzilliyin 90-cı illərindən mətbuatda söz yaradıcılığının 3 istiqamətinin müşahidə olunduğunu, ən çox da cəmiyyətdə gedən prosesləri xalqa yığcam, dəqiq çatdırmaq üçün milli mənşəli, milli köklərə söykənən söz-lərə və terminlərə üstünlük verildiyini nəzərə çatdırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, ölkədəki milli özünüdərk prosesi yeni leksik vahidlərin yaranmasına, dilin lüğət tərkibində bu proseslə bağlı anlayışları ifadə edən sözlərin kütləvilik qazanmasına təkan verdi. Natiq çıxışı zamanı onu da qeyd etdi ki, elmi-texniki tərəqqi, ictimai-siyasi həyatın dəyişməsi ilə yaranan terminoloji leksikanın fasiləsiz olaraq inkişafına, dilimizin zəngin-ləşməsinə təsir göstərən amillər mətbuatda nəzərə alınmalıdır. Peşəkar jurnalist, filol. elm. d-ru Qu-lu Məhərrəmli «KİV-də alınma sözlə-rin işlənmə məqamları» adlı məru-zəsində Azərbaycanın müstəqillik qazanmasından sonra mətbuat üzə-

rində dövlət nəzarətinin zəifləməsi, alternativ fikri ifadə edən qəzetlərin yaranması, kəskin ictimai-siyasi mövzuların işıqlandırılması, cəmiy-yətdə plüralizmin bərqərar olması və demokratik proseslərin sürətlənməsi, bütövlükdə dil mənzərəsinə də ciddi təsir etdiyini diqqətə çatdırdı. Məhz bu dövrdə özünü göstərən alınma sözlər dildə gedən dinamik proseslərin əlaməti kimi diqqəti cəlb edir. Alınma sözlərin məqamın-da işlədilməsi, yeri gəldikcə ona ay-dın izahın verilməsi informasiyada-kı fikrin oxucu, tamaşaçı və dinləyi-ciyə çatdırılmasını asanlaşdıra bilər. Çıxışı bu baxımdan qəzet redaktorla-rının müəlliflərin və teleradio aparıcı-larının bunu mütləq nəzərə almalı ol-duğunu vurğuladı. BDU-nun «Azər-baycan dilçiliyi» kafedrasının mü-diri, filol. elm. d-ru S. Abdullaye-va isə «Mətbuat dilində gedən morfoloji proseslər» haqqında məlumat verdi. Dil üçün normaların sabitliyinin məqsədəuyğun hesab edildiyini qeyd edən çıxışçı müasir mətbuatımızın dilində morfoloji də-yişmələri 3 istiqamətdə qruplaşdır-dı: a) ümumxalq danışıq dilinin təsiri; b) dilin qənaət meyili; c) dialekt ün-sürlərinin mətbuat dilində fəallaş-ması. «Kütləvi informasiya vasitə-ləri və ədəbi dil» adlı məruzə ilə çıxış edən filol. elm. nam. Sevinc Məmmədova respublikada fəaliy-yət göstərən bəzi televiziya kanallarında, radio dalğalarında ana

89

dilimizi tanımağın mümkünsüz olduğunu, mətbuat səhifələrində isə dil qüsurları ilə yanaşı, texniki qüsurların da çox olduğunu konfrans iştirakçılarının nəzərinə çatdırdı. Ədəbi dilin inkişafında dil normalarının dəyişkənliyində KİV-in rolu böyükdür. Müşahidə və araşdırmalar göstərir ki, KİV-in dili üzərində lazımi nəzarət olmadıqca dilimiz daha çox regional-dialektal, o cümlədən də başqa dillərin təsiri altına düşür. Bu fikirlər də S. Məmmədovanın məruzəsinin əsas diqqət çəkən məqamlarındandır.

«Mətbuat səhifələrində, Tür-kiyə türkcəsindən alınmalar» adlı məruzəsində filol. elm. nam. E. İsmayılov da mətbuat dilindəki leksik alınmalardan, söz birləşməsi şəklində alınan konstruksiyalardan bəhs etdi. Filol. elm. nam. K. Həbi-bova «Reklamlar və dil norması» adlı məruzəsində müasir dövrdə televiziya ekranlarında, küçələrdə, metropolitendə, geniş lövhələrdə, qəzet, jurnal səhifələrində – hər yerdə rastlaşdığımız reklamlar və onların xarakterik dil xüsusiyyətləri

haqqında məlumat verdi. Jurnalist, idman şərhçisi R. Binnətli «KİV-lərdə idman leksikası» məruzəsində bir mütəxəssis kimi həmkarlarının nitqdəki qüsurları haqqında bəhs edərək müasir şərhçilikdə tək-rarçılığın həddən ziyadə olduğunu, bunun da dili korladığını nəzərə çatdırdı.

Məruzə və çıxışların demək olar ki, hamısında belə bir fikir ifadə olundu ki, Azərbaycan dilini bilməyənlər reklamlar hazırlanma-sında, azərbaycanca nəşr olunan qəzet və jurnalların nəşrində iş-tirakına yol verilməməli, peşəkar-lığın səviyyəsi artırılmalıdır.

Konfrans iştirakçıları belə tədbir-lərin tez-tez keçirilməsini, mətbuat işçiləri və dilçilərin, əməkdaşlığının daimi hal almasını təklif etdilər. Qeyd edildi ki, burada səslənmiş fikir və təkliflər məhz jurnalistlər tərəfindən diqqətdə saxlanacağı, əməli işdə tətbiq olunacağı təqdirdə konfrans da səmərəlilik qazanacaq, yeni birgə müzakirələrə zərurət yaranacaqdır.

ŞƏBNƏM HƏSƏNLİ

Çapa təqdim edən S. Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı baş redaktorunun müavini




27.X.2010


3.XI.2010


P E R S O N A L I А

NƏBİYEV BƏKİR ƏHMƏD OĞLU (Anadan olmasının 80 illiyi)


№ 1 2011

Bəkir Əhməd oğlu Nəbiyev 1930-cu ildə avqustun 21-də Ağdaş bölgəsinin Üçqovaq kəndində anadan olmuşdur. 1947-ci ildə Ağdaş şəhər orta məktəbini bitirmişdir. Yeddiillik mək-təblərdə iki il Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi işləmişdir. 1954-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Tələbəlik çağlarında (1951–1954) həm də Bayıldakı 55 saylı orta məktəbdə ədəbiyyat müəllimi olmuşdur. 1954–1961-ci

illərdə «Azərbaycan gəncləri», «İnşaatçı», «Kommunist» qə-zetlərinin redaksiyalarında məsul

katibin müavini, ədəbi işçi, tər-cüməçi,

mədəniyyət şöbəsinin müdiri vəzifə-lərində çalışmışdır. Yazıçılar Bir-liyinin (1958), Jurnalistlər Birliyinin (1960) üzvüdür. 1960-cı ildə filolo-giya elmləri namizədi alimlik dərə-cəsi almışdır.

1961-ci ildən gənc araşdırıcı öz taleyini Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası ilə bağlamışdır. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda kiçik elmi işçi, elmi katib, baş elmi işçi, şöbə müdiri vəzifələrində işləmişdir. 1970-ci ildə filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almışdır. 1971–1987-ci illərdə Ədəbiyyat Muzeyinin (Nizami Muzeyinin) direktoru olmuşdur. 1982-ci ildə professor elmi adı verilmişdir. 1983-cü ildə Azər-baycan SSR Elmlər Akademiyasına müxbir üzv, 1989-cu ildə isə həqiqi üzv (akademik) seçilmişdir. 1987-ci ildən 2001-ci ilədək akademiyada ədəbiyyat,

91

dil və incəsənət bölməsinin akademik-katibi vəzifəsində çalışmış, «Azərbaycan EA Xəbərləri (ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası)» jurnalının baş redaktoru olmuşdur. 2003-cü ildən AMEA-nın müşaviri və Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktorudur.

B. Nəbiyev altıcildlik «Çoxmillətli sovet ədəbiyyatı tarixi»nin (Moskva) müəlliflərindən, ikicildlik «Azərbaycan sovet ədəbiyyatı tarixi»nin müəlliflərindən və redaktorlarından biri, altıcildlik «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi»nin baş redaktorudur. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası redaksiya heyəti sədrinin müavinidir, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun nəzdində nəşr olunan beynəlxalq elmi «Türkologiya» jurnalının redaksiya heyətinin üzvüdür.

B. Nəbiyev uzun müddət Bakı Dövlət Universitetində, N. Tusi adına Dövlət Pedaqoji Universitetində, Müəl-limləri Təkmilləşdirmə İnstitutunda Azərbaycan ədəbiyyatı tarixindən, ədəbi əlaqələrdən mühazirələr oxumuş, «Tənqid və ədəbi proses» fənni üzrə ixtisas kursu aparmışdır. 1994–2002-ci illərdə «Təfəkkür» Universitetində filologiya kafedrasının müdiri olmuşdur. 1994-cü ildən otuzcildlik «Türk dünyası ədəbiyyatı» ensiklopediyasının (Ankara) Azərbaycan Respublikası üzrə məsul əlaqələndiricisidir.

Əsas işi ilə yanaşı B. Nəbiyev Azərbaycan Mədəniyyət Fondunun (1982–1986), Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun (1987–1991) sədri vəzi-fələrində çalışmışdır. 20 il Sovet Yazıçılar İttifaqının tənqid və ədəbiyyatşünaslıq şurasının üzvü, 1987–1991-ci illərdə isə

SSRİ Elmlər Akademiyasının ictimai elmlər üzrə əlaqələndirmə şurasının üzvü olmuşdur. Hazırda «Ədəbiyyat qə-zeti»nin redaksiya heyətinin (1970-dən), Azərbaycan Milli Dram Teatrının bədii şurasının (1985-dən), Qafqaz Müsəl-manları İdarəsi elmi-dini şurasının (1996-dan) və Azərbaycan Yazıçılar Birliyi ağsaqqallar şurasının (1997-dən) üzvü, Terminologiya Komitəsi sədrinin müavinidir (1998-dən). Elmlər Akade-miyasında filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi verən müdafiə şurasının sədridir.

Akad. B. Nəbiyevin indiyədək 50 kitabı çıxmış, 800-ə yaxın məqalə və resenziyası nəşr edilmişdir. Bu əsərlər klassik irsin, cari ədəbi prosesin, ədəbi tənqidin, poeziyada və nəsrdə sənətkarlıq məsələlərinin, qarşılıqlı ədəbi əlaqələrin, bədii tərcümələrin tədqiqinə həsr edilmişdir. «Ədəbi düşüncələr», «Tənqid və ədəbi proses», «Kamalın təntənəsi», «Roman və müasir qəhrəman», «Özü-müzdən başlayaq», «Əhməd Cavad», «Almas İldırım», «Şəhriyar kəlamının vüsəti», «Çətin yollarda», «İstiqlal şairi», «Xəzan vurmasın», «Hərənin öz yolu var...» və s. kitabları, müştərək hazırlan-mış orta məktəb dərslikləri, o cümlədən XI siniflər üçün «Ədəbiyyat» kitabı elmi-ədəbi ictimaiyyət tərəfindən dönə-dönə təqdir edilmişdir.

B. Nəbiyev Bakıda bədii ədəbiy-yatda realizm (1966), romantizm (1972) məsələlərinə, Moskvada (1978), Kiyevdə (1980), Tbilisidə (1983), Alma-Atada (1986), Düşənbədə (1989) qarşılıqlı ədəbi əlaqələr problemlərinə həsr edilmiş simpoziumlarda məruzəçi olmuşdur. Birinci Millətlərarası

92

Azərbaycan konqresində «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yazılması prinsipləri» (Qayseri, 1990), Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı simpoziumunda «Azərbay-can ədəbiyyatında qürbət lirikası» (Bakı, 1991), Üçüncü Uluslararası türk kültürü konqresində «Əhməd Cavadın yaradıcı-lığında türkçülük idealları» (Ankara, 1993), Beynəlxalq Nizami konqresində «Nizami və Gəncə» (Təbriz, 1993), Bey-nəlxalq Füzuli konqresində «“Hədiqətüs-süəda”nın fikri-bədii vüsəti» (Tehran, 1995), Beynəlxalq Füzuli konqresində «Aşiqanə sözün bənzərsiz ustadı» (Ankara, 1996), Dördüncü Uluslararası türk kültürü konqresində «Azərbaycan dilinin terminoloji lüğətləri» (Ankara, 1997), Birinci Beynəlxalq Nəsimi konfransında «Azərbaycan şeirinin Nəsi-mi möcüzəsi» (Hələb, 2008) möv-zularında və s. məruzələr etmişdir. Çexiya, Slovakiya, Yuqoslaviya, Yu-nanıstan, Danimarka, Türkiyə, İran, İraq, Səudiyyə Ərəbistan, Suriya, ABŞ, Çin və Yaponiyada beynəlxalq ədəbi-elmi və siyasi məclislərdə çıxış etmişdir. Məqalələri türk, rus, fars, ingilis, Çin dillərinə tərcümə edilmiş, «Didərgin şair» monoqrafiyası Ankarada türk dilində buraxılmışdır.

Ədəbiyyatşünaslıq üzrə yüksək ixtisaslı kadrların yetişdirilməsi sahəsində də B. Nəbiyevin xidmətləri vardır. Onun rəhbərliyi altında 38 gənc alim doktorluq

və namizədlik dissertasiyaları hazırlamış, onların əksəriyyəti müvəffəqiyyətlə müdafiə etmişdir.

B. Nəbiyev ədəbi-tənqidi məqalə-ləri üçün tənqidçilər arasında «Qızıl qələm» mükafatını almış (1974) ilk Azərbaycan tənqidçisidir. «Müharibə və ədəbiyyat» mövzusunda tədqiqatı üçün Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatına layiq görülmüşdür (1978). Ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafında xidmətlərinə görə «Xalqlar Dostluğu» ordeni ilə təltif edilmişdir (1986). Əmək-dar elm xadimi (1990), «Hacı Zeynalab-din Tağıyev» (1993) və «Məmməd Araz» (1994) mükafatlarının laureatıdır. 2002-ci ildə «Türk dünyası xalqlarına xidmət üçün» Beynəlxalq TİKA müka-fatına layiq görülmüşdür. Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi rəyasət heyətinin «Ustad» Ali Mükafatını almışdır (1997). 2005-ci ildə ona «Akademik Yusif Məmmədəliyev» medalı verilmişdir. 70 illik yubileyi münasibəti ilə ona «Şöhrət» ordeni verilmişdir. 2005-ci ildə akad. Bə-kir Nəbiyevə «İstiqlal» ordeni təqdim edilmişdir. 2010-cu ildə Azərbaycan Respublikasının Mükafatı Dövlət laureatı adı verilmişdir. Həmin ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fəxri Fər-manı diplomu ilə təltif edilmişdir.

«TÜRKOLOGİYA» JURNALININ

REDAKSİYA HEYƏTİ

Çapa təqdim edən S. Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı

baş redaktorunun müavini

93

ABDULLAYEV KAMAL MEHDİ OĞLU (Anadan olmasının 60 illiyi)

__________

Azərbaycan alimi, yazıçısı, ictimai xadimi, əməkdar elm xadimi, AMEA-nın müxbir üzvü, Bakı Slavyan Universitetinin rektoru, Azərbaycan Yaradıcılıq Fondunun sədri, filologiya elmləri doktoru,

professor Kamal Mehdi oğlu Abdullayev 1950-ci ildə Bakıda ziyalı ailəsində doğulub. 1968-ci ildə Bakıda 190 saylı orta məktəbi bitirib. 1968–1973-cü illərdə Azər-baycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində təhsil alıb. 1973–1976-cı illərdə SSRİ EA-nın Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsinin əyani aspi-rantı olub. 1977-ci ildə Mosk-vada «Sintaktik paralelizm (“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili üzrə)» adlı namizədlik dissertasiyası müdafiə et-mişdir. 1977–1984-cü illərdə Azərbaycan SSR EA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dillərinin müqayisəli tədqiqi şöbəsində ki-çik elmi işçi, baş elmi işçi, şöbə

Çapa tövsiyə edən

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi şurası (5.XII.2010, protokol № 16)


26.XI.2010


2.XII.2010


94

müdiri vəzifələrində çalışmışdır. 1984-cü ildə Bakıda «Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri» adlı doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. 1984–1987-ci illərdə Xarici Dillər İnstitutunun Ümumi və Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının müdiri, professoru ol-muşdur. 1988–1990-cı illərdə Azər-baycan Mədəniyyət Fondunun səd-rinin birinci müavini, 1990-cı ildə Azərbaycan Mədəniyyət Fondunun idarə heyətinin sədri, M. F. Axundov adına Rus Dili və Ədəbiyyatı İnstitutunun ümumi və rus dilçiliyi kafedrasının müdiri seçilmişdir, 1993–2000-ci illərdə Xarici Dillər İnstitutunun ümumi və Azər-baycan dilçiliyi kafedrasının müdiri olmuşdur. 1994–1995-ci illərdə Bursa (Türkiyə Respublikası) Uludağ Universitetinin türk dili və ədəbiyyatı bölümünün professoru olaraq çalışmışdır, 2000-ci ildə Bakı Slavyan Universitetinin rektoru təyin edilmişdir. Azərbaycan Yaradıcılıq Fondunun (keçmiş Azərbaycan Mədəniyyət Fondunun) sədri, Azərbaycan Ya-zıçılar Birliyinin idarə heyətinin, Teatr Xadimləri Cəmiyyətinin, Azərbaycan Mətbuat Şurasının idarə heyətinin üzvüdür. 2007-ci il aprel ayında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçilmişdir. 2010-cu ildə Respublika Elmi Tədqiqatların Təşkili və Əlaqələndirilməsi Şura-sının Dilçilik üzrə Problem şurası-nın sədri təyin edilmişdir.

BSU-nun «Tərcümə problemləri» elmi-tədqiqat laboratoriyasının rəhbəri, «Filoloqun kitabxanası – 100 (“Türkologiya” və “Dünya nəşr”i seriyalarının)» müəllifi və icraçısıdır. «BSU Elmi əsərlərinin (“Dil ədəbiyyat” seriyasının)» baş redaktoru.

K. Abdullayev 200-dən çox məqalə, 20-dən çox dərs vəsaiti və monoqrafiya müəllifidir. Türk xalqlarının qədim epik ədəbiyyatları sahəsində araşdır-malar müəllifidir. Müxtəlif ölkə-lərin universitetlərində (Rusiya, Polşa, Fransa, Almaniya, ABŞ...) «Ümumi dilçilik», «Mətn sintaksisi», «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının kulturolojı aspektlərinə həsr olunmuş mühazirələr və xüsusi kurslar aparmışdır. Elmi və publisistik məqalələri Azərbaycanda və ondan kənarda mütəmadi çap olunub.

Dilçiliyə dair «Проблемы син-таксиса простого предложения в азербайджанском языке» (Баку, 1983), «Azərbaycan dili sintaksisin nəzəri problemləri» (Bakı, 1999), «Azərbaycan dilində mürəkkəb sin-taktik bütövlər», «Azərbaycanda rus dili», «Dilçiliyə səyahət və yaxud dilçi olmayanlar üçün dilçilik» kimi kitab-ları var.

Ədəbiyyatşünaslıq və tənqidə dair «Müəllif əsər oxucu» (Bakı, 1985), «Əvvəl-axır yazılanlar» (Bakı, 1990), «Yolun əvvəli və axırı» (Bakı, 1993), «300 azərbaycanlı» (Bakı, 2007) kitablarında dünya ədəbiyyatı-

95

nın problematik aspektlərindən bəhs edilir, qədim və müasir ədəbi prosesin görünməyən tərəflərini işıqlandırılır. Qorqudşünaslığa dair «Gizli Dədə Qorqud» (1991), «Sirr içində dastan və yaxud Gizli Dədə Qorqud 2» (Bakı, 1999), «Mifdən yazıya Gizli Dədə Qorqud» adlı kitablar yazıb nəşr etdirmişdir. «Gizli Dede Korkut» kitabı Bursada (1995) və İstambulda (1995) ayrı-ayrılıqda türk dilinə tərcümə edilib çap olunmuşdur. «Лекции в Бакинском славянском универ-ситете» (Баку, 2003) adlı kitabı (akad. A. Mirzəcanzadə ilə birlikdə) ədəbiyyat və poetika məsələlərinə həsr edilib. «Русский язык в Азербайджане» (Баку, 2005) adlı kitabı (prof. İ. Həmidovla birlikdə) rus dilinin Azərbaycanda işlənmə tarixindən, müasir vəziyyətindən, perspektivlə-rindən bəhs edir.

Bədii yaradıcılıqla məşğul olur pyesləri, hekayələri, romanları, esseləri və şeirləri Azərbaycanda və xarici ölkələrdə çap olunur. Əsərləri rus, gürcü, ingilis, fransız, alman, ispan, polyak, portuqal və başqa dillərə tərcümə olunub, pyesləri Azərbaycan, Gürcüstan, Estoniya, Türkiyə teatrlarında səhnəyə qoyulub.

K. Abdullayev «Yarımçıq əlyaz-ma», «Sehrbazlar dərəsi», «Gümüş dövrün sirləri» romanlarının, şeirlər və hekayələr, tərcümələr toplularının müəllifidir. Onun dram əsərlərindən ibarət Azərbaycan, rus, türk dillərində

bir neçə kitabı nəşr olunmuşdur: «Unutmağa kimsə yox...» (Bakı, 1995), «Ruh» (Bakı, 1997), «Casus» (Bakı, 2004), «Ruh» (Ankara, 2006), «Все мои печали» (Баку, 2009) və s.

Postmodernizm üslubda yazdığı «Yarımçıq əlyazma» romanı Bakıda 2004-cü ildə çap edilib. Bundan sonra «Le manuscrıt inachevé» adı ilə Fransada (Paris, 2005), «Eksik El Yazması» adı ilə Türkiyədə (İstambul, 2006), Ru-siyada «Неполная рукопись» adı ilə (Moskva, 2006), Braziliyada «O Manuscrito İnacabado» adı ilə (Joäo Pessoa, 2009), Polşada «Zagadkowy rykopis» adı ilə (Torun, 2009) çap edilib. Moskvada rus dilinə tərcümədə «Yolun sahibi» adlı şeirlər və pyeslər toplusu nəşr edilmişdir (Москва, 2004).

Sufi dərvişlərin həyatından bəhs edən «Sehrbazlar dərəsi» romanı Bakıda 2006-cı ildə və «Büyücüler deresi» adı ilə İstambulda, 2010-cu ildə «Долина кудесников» adı ilə Sankt-Peterburqda çap edilmişdir.

2008-ci ildə Parisdə fransız dilində «Gəlin azərbaycanca danışaq» kitabı, 2010-cu ildə rumın dilində Rumıniyada (Buxarest) nəşr edilib. 2009-cu ilin noyabr ayında Fransanın Strasburq, Polşanın Varşava, Almaniyanın Maynts universitetlərində «Mifdən yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud» kita-bının təqdimat mərasimləri keçiril-miş və prof. K. Abdullayev «Kita-bi-Dədə Qorqud» mövzusunda mü-

96

hazirələr oxumuşdur. 2009-cu ildə həyata keçirilməyə başlamış «Kitabi-Dədə Qorqud» və «Nibelunqlar haqqında nəğmə» 10 illik beynəlxalq proyektin (Almaniyanın Maynts Universiteti və Folkenştayn Cəmiyyəti ilə birgə) ideya müəllifi və təşkilatçılarından biridir. K. Abdullayev Türk Dil Qurumu-nun həqiqi fəxri üzvüdür, Ukrayna Beynəlxalq Kadr Akademiyasının həqiqi üzvü (akademiki), Rus PEN-klubunun (Moskva) üzvüdür, MŞPU-nun (Moskva Şəhər Pedaqoji Universitetinin) fəxri doktorudur. 29 noyabr 2007-ci il tarixində Rusiya Prezidenti V. V. Putin tərəfindən Puşkin medalı ilə təltif olunub. Azərbaycanda Humay mükafatını, 525-ci qəzetin «İlin romanı» adlı mükafatını, Mo-nitorinq qrupunun «İlin ədəbiy-yat adamı» adını almışdır.

2009-cu ildə Azərbaycanla Çe-xiya arasında münasibətlərin inkişafında mühüm roluna görə «Karl Kramej» medalı ilə təltif edilmişdir. Polşa Respublikası Prezidenti Lex Kaçinski tərəfindən bu dövlətin «Polşa Respublikası qarşısında xidmət-ləri» ordeni ilə də təltif olunub, bundan əlavə Polşanın müsbət simasının formalaşmasındakı mühüm xidmətlərinə görə Polşa Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinin Xüsusi Diplomuna layiq görülüb. 2010-cu ildə Dədə Qorqud Milli Fondunun «Dədə Qorqud Milli Mükafatı» «Azərbaycan dünyası» beynəlxalq jurnalının «Vətən övladı» qızıl medalı ilə təltif edilmişdir.

«TÜRKOLOGİYA»

JURNALININ REDAKSİYA HEYƏTİ

Çapa təqdim edən S. Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı baş redaktorunun müavini

Çapa tövsiyə edən AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi şurası (5.XII.2010, protokol № 16)


26.XI.2010


4.XII.2010


97

M Ü N D Ə R İ C A T

Afina Əlizadə (Bakı). Nəsimi əsərlərində saylarla bağlı hürufizm məsələləri......................................................................................3 Məhərrəm Qasımlı (Bakı). Baxşı və ozan-aşıq qarşılıqlı müna- sibətlərinin tarixi spesifikası………….....................................17 Sayalı Sadıqova (Bakı). Terminologiyanın nizama salınması yolları…….26 Baba Məhərrəmli (Bakı). Türk dillərində ‘heyvan’ semantikalı nostratik ka kök morfeminin morfonologiyası……….………...34 Гульбахор Саидганиева (Узбекистан). Трёхстишия сегодняшней узбекской лирики ……………………………........................…....50 İslam Sadıq (Bakı). Şumer tanrı adlarının türk dilində semantik açımı…...56 Éva Csáki ( Macarıstan). İrène Mélikoff (7 kasım 1917 – 8 ocak 2009) ve kendi Bektaşi araştırmamızdan…................…......…….64 Cəmilə Babayeva (Bakı). Türk dillərində ortaq terminologiyanın yaradılması…………………..……………...............................…... 69

RESENZİYALAR

А. В. Шеймович (Россия). Александр Николаевич Самойлович. Научная переписка. Биография...............................................76

XRONİKA

Şəbnəm Həsənli (Bakı). Kütləvi informasiya vasitələrində dil məsələləri...................................................................................86

PERSONALIA

«Türkologiya» jurnalının redaksiya heyəti (Bakı). Nəbiyev Bəkir Əhməd oğlu.............................................................91 «Türkologiya» jurnalının redaksiya heyəti (Bakı). Abdullayev Kamal Mehdi oğlu............................................................93


№ 1 2011

98

MƏQALƏ MÜƏLLİFLƏRİNİN NƏZƏRİNƏ

Q A Y D A L A R

1. Jurnalda məqalələr altı (Azərbaycan, türk, rus, ingilis, alman və fransız) dildə çap oluna bilər.

2. Məqalələrin mətnləri Azərbaycan, türk dilində latın əlifbası, rus

dilində kiril əlifbası və ingilis dilində ingilis (ABŞ) əlifbası ilə Times New Roman – 14 şrifti, 1,5 intervalla yığılmalıdır.

3. Elmi məqalələrin sonunda elm sahəsinin və məqalənin xarakteri-

nə uyğun olaraq işin elmi yeniliyi, tətbiqi əhəmiyyəti və s. aydın şəkildə verilməlidir.

4. Mövzu ilə bağlı elmi mənbələrə istinadlar olunmalıdır. Məqalə-

lərin sonundakı ədəbiyyat siyahısında son 5–10 ilin elmi məqalələrinə, monoqrafiyalarına və s. istinadlara üstünlük verilməlidir. Məqalənin so-nunda verilən ədəbiyyat siyahısı əlifba ardıcıllığı ilə deyil, istinad olunan ədəbiyyatların mətndə rast gəlindiyi ardıcıllıqla nömrələnməli və məsə-lən, [1] və ya [1. S. 20] işarə olunmalıdır. Eyni ədəbiyyata mətndə başqa bir yerdə təkrar istinad olunarsa, onda istinad olunan həmin ədəbiyyat əv-vəlki nömrə ilə göstərilməlidir.

5. Hər bir məqalədə UOT indekslər və ya PACS tipli kodlar və

açar sözlər göstərilməlidir. Açar sözlər üç dildə verilməlidir. 6. Məqalələrin müxtəlif dillərdə olan xülasələri bir-birinin eyni ol-

malı və məqalənin məzmununa uyğun olmalıdır. Məqalənin yazıldığı dil-dən əlavə digər iki dildə xülasəsi verilməlidir.

7. Məqalələrdə müəllif(lər)in işlədiyi müəssisə və onun ünvanı,

müəllifin elektron poçt ünvanı göstərilməlidir. 8. Plagiatlıq faktı aşkar edilən məqalələr dərc edilməyəcək.

99

MAKALE YAZARLARININ DİKKATİNE

K U R A L L A R

1. Dergide makaleler altı (Azeri, Türk, Rus, İngiliz, Alman ve Fransız) dilde yayınlanabilir.

2. Makaleler Azeri ve Türk dillerinde Latın, Rusça Kiril ve İngiliz-

ce İngiliz (ABD) alfabeleriyle Times New Roman – 14 punto, 1.5 ara-lıkla yazılmalıdır.

3. Bilimsel makalelerin sonunda bilim dalının ve makalenin niteli-

ğine uygun olarak yazının yeniliğinin, uygulanmasının önemi ve s. açık şekilde verilmesi gerekir.

4. Konuya ilişkin kaynaklara istinat edilmesi zorunludur. Makale-

nin sonundaki edebiyat listesinde son 5–10 sene içinde yayınlanmış ma-kale, monografi ve diger yayınlara üstünlük verilmesi önemlidir. Yazının sonunda kullanılmış edebiyatların listesi alfabe sırasıyla değil, yazıda geçtiği gibi sıralanmalı ve mesela, [1] veya [1. S. 20] şeklinde işaretlen-melidir. Aynı edebiyata başka bir yerde istinat edildiği halde, o edebiyat önce işaretlendiği sıralama numarasıyla verilmelidir.

5. Her bir makalede UOT indeks veya PACS tipli kodlar ve anah-

tar kelimelerin verilmesi gerekir. Anahtar kelimeler üç dilde verilir. 6. Makalelerin değişik dillerde yazılmış özetleri biribirine ve konu-

ya uymalıdır. Makalenin yazıldığı dilin dışında daha iki dilde özeti veril-melidir.

7. Makalede yazar(lar)ın çalışdığı kurumun adı ve adresi, elektron

postasının adresi gösterilmelidir. 8. İntihal edildiği belirlenen yazılar yayınlanmayacaktır. Plagiatlıq

faktı aşkar edilən məqalələr dərc edilməyəcək.

100

К СВЕДЕНИЮ АВТОРОВ

П Р А В И Л А П У Б Л И К А Ц И И 1. Статьи для публикации в журнале принимаются на шести

языках: азербайджанском, турецком, русском, английском, немец-ком и французском.

2. Тексты статей на азербайджанском, турецком, английском,

немецком и французском языках набираются латиницей, а на рус-ском – кириллицей. Шрифт Times New Roman – 14, интервал – 1,5.

3. В конце статьи в доступной форме излагаются её научная

новизна и практическая значимость. 4. В статьях необходимо ссылаться на научные источники, со-

ответствующие их теме. В библиографии предпочтение следует от-давать статьям и монографиям, опубликованным в последние 5– 10 лет. Нумерация источников в библиографии должна даваться не в алфавитном порядке, а по мере ссылки на тот или иной из них. Ссылки оформляются следующим образом: [1] или [1. С. 20]. Если один и тот же источник встречается в тексте несколько раз, то он указывается под прежним номером.

5. Каждая статья должна быть снабжена индексами и кодами

типа УДК или PACS, а также ключевыми словами. 6. Резюме, кроме как на языке оригинала, должно представ-

ляться ещё на двух языках. Резюме должны повторять друг друга и соответствовать содержанию статьи.

7. В статье должны быть указаны место и адрес работы автора

(авторов), а также адрес его (их) электронной почты. 8. Статьи, содержащие плагиат, публиковаться не будут.

101

TO THE AUTHORS’ ATTENTION

R U L E S

1. The articles in the journal can be typed in six languages (Azeri, Tur-

kish, Russian, English, German and French).

2. The articles in the Azerbaijani, Turkish, English, German and French languages must be typed in the Latin alphabet, but the articles in Russian must be typed in the Cyrillic alphabet. With Times New Roman – 14, the articles intervals between lines – 1,5.

3. At the end of the article the scientific novelty and practical signifi-cance of the work must be demonstrated.

4. It is necessary to refer to the scientific sources caresponding the sub-ject. The preference must be given to the scientific articles, monographs published for the recent 5–10 years. The literature list given at the end of the article must not be ordered alphabetically; but it must be numbered by order in the text and for instance marked [1] or [1. P. 20]. In case of repetition of the same literature in different places of the text, the same literature must be marked with the previous number.

5. Codes and key words of the UOT or PACS types must be demon-strated in every article. The key words are to be given in three languages.

6. Addition to the article language, the summary must be in two other languages. The summaries in different languages of the articles must exactly be the same and correspond to the content of the article.

7. It is necessary to note the author’s / authors’ workplace and address also his lor their e-mail address.

8. In case of plagiarism, no articles will be published.

102

Zur Kenntnisnahme der Autoren

Publikationsregeln

1. Die Beiträge zur Publikation in der Zeitschrift werden in 6 Sprachen angenommen: Aserbaidschanisch, Türkisch, Russisch, Englisch, Deutsch und Französisch.

2. Die Texte in Aserbaidschanisch, Türkisch, Englisch, Deutsch und Französisch sind mit lateinischen Buchstaben, auf Russisch mit kyrillischen Buchstaben zu schreiben. Schrifttyp: Times New Roman, Größe 14, Zeilenabstand 1,5.

3. Am Ende des Beitrages wird seine wissenschaftliche Neuheit und praktische Bedeutung dargelegt.

4. In den Beiträgen ist es notwendig, auf wissenschaftliche Quellen, entsprechend den Themen, zu verweisen. In der Bibliographie muss man den Vorzug den Beiträgen und Monographien geben, die in den letzten 5 bis 10 Jahren erschienen sind. Die Nummerierung der Quellen in der Bibliographie muss nicht alphabetisch, sondern gemäß der Bezugnahme angeordnet sein. Verweise werden folgenderweise dargelegt: [1] oder [1. С. 20]. Wenn eine Quelle mehrmals erwähnt wird, so diese wird unter der vorherigen Nummer angegeben.

5. Jeder Beitrag soll Indexe und Kodierung (Typ UDK und PACS) und auch Schlüsselworte enthalten.

6. Die Zusammenfassung soll nicht nur in der Originalsprache, sondern auch in zwei weiteren Sprachen vorgelegt werden. Die Zusammenfassungen müssen identisch sein und dem Inhalt des Beitrages entsprechen.

7. Im Beitrag ist die Arbeitsstelle und -anschrift des Autors und seine E-Mail-Adresse anzugeben.

8. Die Beiträge, die Plagiat beinhalten, werden nicht veröffentlicht. A

103

l’attention des auteurs

Règles de publication

1. Des articles pour publication dans la revue sont acceptés en six langues: en azerbaïdjanais, en turc, en russe, en anglais, en français et en allemand. 2. Le texte des articles en azerbaïdjanais, en turc, en anglais, en français et en allemand sont en caractères latins, mais en russe – en cyrillique. Le font est 14, l’intervalle est 1,5. 3. À la fin du document sous une forme accessible s’expose sa nouveauté scientifique et la portée pratique. 4. Les articles doivent être référés aux sources scientifiques, conformément à leur objet. Les articles et les monographies publiées dans les 5-10 dernières années doivent être préférés dans la bibliographie. La numérotation des sources dans la bibliographie ne doit pas être donné dans l'ordre alphabétique mais dans l'ordre de référence rencontrée dans le texte. Des liens sont établis comme suit: (1) ou (1. P.20) Si la même source se rencontre plusieurs fois dans le texte, elle est indiquée sous le même numéro. 5. Chaque article doit être fourni des index et des codes tels que l'UDC ou la PACS, ainsi que des mots-clés. 6. Le résumé, outre la langue originale, doit être présenté en deux autres langues. Les résumés doivent répéter les uns les autres et respecter le contenu de l'article. 7. Le lieu et l'adresse de l'auteur (s) et l'adresse de son (leur) e-mail doivent être préciser dans l'article. 8. Les articles contenant le plagiat ne seront pas publiés.

104

«Elm və təhsil» nəşriyyatının direktoru: professor Nadir MƏMMƏDLİ

Yığılmağa verilmiş 05.01.2011. Çapa imzalanmış 04.02.2011.

Şərti çap vərəqi 6,2. Sifariş № 30. Kağız formatı 70x100 1/16. Tiraj 200.

Kitab «Elm və təhsil» nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsində səhifələnib çap olunmuşdur.

E-mail: [email protected] Tel: 497-16-32; 050-311-41-89

Ünvan: Bakı, İçərişəhər, 3-cü Maqomayev döngəsi 8/4.

TÜRKOLOGİYA · dəlikləri 2, ağız 1), habelə planetlərin hərəkət etdiyi dairənin...

Documents

Transcript of TÜRKOLOGİYA · dəlikləri 2, ağız 1), habelə planetlərin hərəkət etdiyi dairənin...