1

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

N Ə S İ M İ a d ı n a D İ L Ç İ L İ K İ N S T İ T U T U

TÜRKOLOGİYA

B E Y N Ə L X A L Q E L M İ J U R N A L

1970-ci İLDƏN NƏŞR OLUNUR

Jurnal Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında

Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən rəsmi qeydiyyata alınmışdır (Filologiya elmləri bölməsi, № 18)

Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə

daxil edilmişdir. Reyestr № 3378

İ ldə 4 də f ə ç ı x ı r

№ 3-4

Bakı – 2012

2

BAŞ REDAKTOR A. AXUNDOV

REDAKSİYA HEYƏTİ

K. ABDULLAYEV, G. BAXŞƏLİYEVA, N. CƏFƏROV, T. HACIYEV, N. XUDİYEV, M.İMANOV, T.KƏRİMLİ, Ə.QULİYEV, A. MƏMMƏDOV,

S. SÜLEYMANOVA (baş redaktorun müavini), F. VEYSƏLLİ

BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR

Ş. H. AKALIN ( Türkiyə), ÇONQ JİN OH (Cənubi Koreya), HAYASI TOORU (Yaponiya), K. KONAKBAYEV (Qırğızıstan),

İ. KORMUŞİN (Rusiya), F. QƏNİYEV (Rusiya), V. QƏRƏNFİL (Moldova), T. MƏLİKOV (Rusiya),

M. MUSAOĞLU (Türkiyə), M. SOYEQOV (Türkmənistan)

JURNALIN TƏSİSÇİSİ AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ

NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTUDUR

Ünvan: Az-1143, Bakı-143, Hüseyn Cavid prospekti, 31. Dilçilik İnstitutu. «Türkologiya». Tel.: 5372081, 5372083. E-mail: ilinguistics@lan.ab.az

turkologiya2010@mail.ru

Адрес: Az-1143. Баку-143, пр. Гусейна Джавида, 31. Институт языкознания. «Тюркология». Тел.: (+99412) 5372081, 5372083. E-mail: ilinguistics@lan.ab.az

turkologiya2010@mail.ru

Adress: Az-1143. Baku-143, Hussein Javid avenue, 31. The İnstitute of Linguistics. «Turkologia». Tel.: (+99412) 5372081, 5372083. E-mail: ilinguistics@lan.ab.az

turkologiya2010@mail.ru

3

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 3–4 2012

QƏZƏNFƏR KAZIMOV

AZƏRBAYCAN DİLİNİN TARİXİ HAQQINDA

BƏZİ FİKİRLƏR X ü l a s ə. Məqalədə Azərbaycan dilinin inkişaf tarixi barədə

ensiklopedik məlumat verilmişdir. Ümumxalq Azərbaycan dili eramızın V əsrində formalaşmışdır. VI–VIII əsrlər şifahi ədəbi dilimizin təşəkkülü və inkişafı dövrü hesab olunur. IX–XI əsrlər yazılı ədəbi dilin təşəkkülü dövrüdür.

Azərbaycan dili 1500 illik inkişafı müddətində iki böyük inkişaf mər-hələsi keçirmişdir: əski dövr – XVI əsrə qədər, yeni dövr – XVI əsrdən sonrakı dövr.

Açar sözlər: dil, əlifba, dilin tarixi, ana dili, Azərbaycan dili Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasının dövlət dilidir, dünyanın

geniş yayılmış dillərindən biridir. Bu dildə 50 milyondan artıq adam danı-şır. Azərbaycan Respublikası ilə yanaşı, Cənubi Azərbaycanın da əsas əhalisinin ünsiyyət vasitəsi Azərbaycan dilidir. Dağıstan, Gürcüstan, Tür-kiyə və İraq ərazilərində də azərbaycanlılar öz qədim yurdlarında toplu halda yaşamaqdadırlar. Bunlardan əlavə, Rusiyada, Qərbi Avropa ölkələ-rində (Almaniyada, Fransada, Danimarkada, Norveçdə və s.), ABŞ-da və başqa ölkələrdə də azərbaycanlılar səpəli halda yaşamaqdadırlar.

Azərbaycan dili Ural-Altay dilləri ailəsinin türk dilləri qrupunun oğuz yarımqrupuna daxildir. Cənub-qərb qrupu türk dillərindən Azərbaycan dilinə ən yaxın dillər türk, türkmən, qaqauz dilləridir.

Təşəkkül tarixi. Azərbaycan dili dünyanın ən qədim dillərindəndir.

Azərbaycan dilinin formalaşma tarixi oğuz qrupuna daxil olan digər dil-lərdən qədimdir. Türklərin ilkin vətəni Ön Asiya əraziləri olduğundan hə-lə e. ə. III–II minilliklərdə Azərbaycanın əsas əhalisi kuti, kaspi, lullu, su, turukki kimi güclü türk tayfalarından ibarət idi. Kutilər e. ə. XXVIII əsrdə

4

Aratta dövlətini yaratmış, ətraf aləmlə, xüsusən şumerlərlə geniş əlaqələr saxlamışlar.

E. ə. I minilliyin başlanğıcında Azərbaycan türk tayfaları güclü Manna dövlətini yaratmış, Mannanın süqutundan sonra minilliyin orta-larında Midiya dövləti güclənərək Mannanı da öz içərisinə almışdır. Man-nalılar və midiyalılar qohum tayfalardan ibarət idilər. Midiyalılar ətraf tayfaları da özlərinə tabe etmiş, böyük imperiya yaratmışlar.

E. ə. IV əsrdə respublikamızın indiki ərazisində Albaniya, cənubda Atropatena dövləti yaranmışdır. Uzun müddət – yunan işğalı (e. ə. IV əsr), Parfiya (e. ə. 250 – e. 226) və Sasanilər (224–652) sülalələri dövrlərində şimalın və cənubun əhalisi daim birlikdə olmuş, bir canişinlikdə birləşdirilmişdir. Feodalizmin ilkin inkişaf mərhələsində Azərbaycan tayfalarının konsolidasiyası baş vermiş, nəticədə Azərbaycan xalqı və ümumxalq Azərbaycan dili təşəkkül tapmışdır.

Ümumxalq Azərbaycan dili eramızın V əsrində formalaşmışdır. VI–VIII əsrlər şifahi ədəbi dilimizin təşəkkülü və inkişafı dövrüdür. Bu dövrün ən mükəmməl abidəsi «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarıdır.

Yazılı ədəbi dilimizin təşəkkül tarixi IX–XI əsrləri əhatə edir. Birinci minilliyin ortalarında Azərbaycan dilinin yazısı, əlifbası olmuşdur. Şifahi ədəbi dil nümunəsi sayılsa da, 1500 ildən artıq tarixi olan «Kitabi-Dədə Qorqud»un dili həm də kamil yazı nümunələridir. «Kitabi-Dədə Qor-qud»dan sonra XIII əsrin dil materiallarını əldə etmək mümkün olmuşdur. Aradakı boşluq həmin dövrdə yazı materiallarının olmaması demək deyildir. Bunu böyük Azərbaycan şairi Nizaminin qeydləri, qohum türk xalqlarının əldə edilmiş yazılı abidələri, M. Kaşğarinin «Divan»ı, az sonra meydana çıxan «Dastani-Əhməd Hərami», «Mehri və Vəfa», «Yusif və Züleyxa» kimi kamil məsnəvilər də təsdiq edir.

«Leyli və Məcnun» əfsanəsi əsasında yeni bir əsər yazılmasını arzulayan Şirvanşahın Nizamiyə məktubunda deyilir:

İstəyirəm ki, Məcnunun eşqi xatirinə Sədəfdəki inci kimi bir söz deyəsən. Fars və ərəb dili bəzəyi ilə Bu təzə gəlini bəzəyəsən. Türkcəlik bizə vəfalı olmağın sifəti (əlaməti) deyil, Türkəvara deyilmiş söz bizə layiq deyil [1. S. 35].

Şirvanşah Axsitan açıq-aşkar əsəri ərəb-fars sözləri ilə bəzəməyi

təklif edir, türk dilində yazmamağı məsləhət görür və hətta «türkcəlik bizə vəfalı olmağın sifəti deyil» deyə türk dilinə həqarətlə baxdığını ifadə edir. Lakin bu təklifdən çox aydın şəkildə başa düşülür ki, deməli, şah bu cür təklif etməsə, Nizami əsəri ana dilində yaza bilərmiş və bu də məntiqi şə-

5

kildə dərk olunur ki, Nizami ana dilində – türk-azərbaycan dilində əsərlər yazırmış. Artıq bu sahədə başqa türk xalqlarında böyük təcrübə də var idi: 100 il əvvəl «Qudatğu bilig» kimi şöhrətli əsərlər meydana çıxmışdı. Hə-min məktub türk dilinə şahın həqir münasibətini bildirsə də, tarixi sənəd kimi çox qiymətlidir. Bunun özü tutarlı bir fakt kimi, M. Kaşğarinin dedi-yi «süni ədəbiyyat»ın Azərbaycanda Azərbaycan dilində X–XII əsrlərdə geniş yayılmış olduğunu sübut edir. Mümkün faktlara və əqli dəlillərə əsasən çox görkəmli dil tarixçisi Ə. Dəmirçizadə belə bir nəticəyə gəlmiş-dir ki, artıq XI–XII əsrlərdə Azərbaycan yazılı ədəbi dili tam təşəkkül tap-mışdı: «...bu dövrdə Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin artıq formalaşmış ol-duğunu, bu dildə o zamankı Azərbaycan şairlərinin şeir yazdıqlarını təs-diqedici faktlar mövcuddur» [2. S. 87]. T. Hacıyev də M. Kaşğari və Ni-zamidən aldığı təəssürat əsasında eyni qənaətə gəlmişdir: «...hələ XI–XII əsr-lərdə, yəni XIII əsrdən iki yüz il əvvəl türk-azərbaycan yazılı ədəbi dili mövcud idi» [3. S. 33].

XIII əsrin abidələri olan Həsənoğlunun qəzəlləri, Suli Fəqihin «Yusif və Züleyxa» poeması, «Dastani-Əhməd Hərami» məsnəvisi, köçürülmə tarixi bir qədər sonraya aid olan İsanın «Mehri və Vəfa» əsəri yazılı ədəbi dilimizin təşəkkül nümunələri deyil, bir neçə əsrlik inkişaf yolunda olan bir ədəbi dilin abidələridir. Sonrakı dövrlərdə Qazi Bürhanəddin, Nəsimi, Füzuli, Qurbani, Ş. İ. Xətai, Məsihi, M. P. Vaqif, Q. B. Zakir, M. F. Axun-dov, C. Məmmədquluzadə, Ə. Haqverdiyev, M. Ə. Sabir, C. Cabbarlı, S. Vurğun, S. Rəhimov, M. İbrahimov kimi nəhəng söz ustaları bu dildə yazıb-yaratmış, bu dili cilalamışlar.

Azərbaycanda türk dilinin formalaşması aborigen türklərin dili hesabına olmuş, vaxtaşırı Azərbaycana gələn türk tayfaları onları gücləndirmişdir. XI əsrdə səlcuq oğuzları Azərbaycana gələndə artıq Azərbaycan ədəbi dili uzun inkişaf yolu keçmişdi. Azərbaycan dili xeyli müddət ədəbi dil kimi ətraf aləmə və o cümlədən səlcuqlara da xidmət et-mişdir: «Azərbaycan ədəbi dili XIII əsrin sonlarında və XIV əsrdə Şərqi Anadoluda yetişən bir çox şairlərin şeir dili kimi işlənilmiş və bu dildə yazılan şeirlər osmanlı türk yazılı ədəbi dili üçün, demək olar ki, ilkin örnək olmuşdur» [2. S. 88–89].

Xalqın və onun dilinin təşəkkülü cənublu-şimallı vahid proses kimi birlikdə getmişdir. Azərbaycan dili artıq V əsrdə bütövlükdə ümumxalq dili şəklində formalaşma işini başa çatdırmışdı. Gəlmə türk tayfalarının hamısı yaxın və qohum tayfalar idi, dilləri bir-birindən az fərqlənirdi. Odur ki heç bir tayfanın gəlişi ədəbi ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülü yolunda maneə ola bilməmişdir. Əksinə, fars ənənəsi, ərəb asılılığı sadə xalq dilini yazıda ağırlaşdırırdı. Sonrakı əsrlərdə xalq bu təsirdən, bu ağırlıqdan xilas olmağa çalışmış və buna tədricən müvəffəq olmuşdur.

6

Səlcuq oğuzları Azərbaycanda geniş məskən salmamış, müəyyən müddət yaşasalar da, Kiçik Asiyaya irəliləmişlər. Onların dil-nitq təsiri daha çox Azərbaycanın qərb qrupu şivələrində müşahidə olunur. Anadoluda türk dilinin təşəkkülü ilə Azərbaycanda türk dilinin təşəkkül spesifikası ciddi şəkildə fərqlənir. Azərbaycan başdan-binadan türk yurdu idi. Keçən beş min ilin müddətində Azərbaycandan miqrasiyalar da olmuşdur, Azərbaycana da gəlmişlər, lakin heç vaxt Azərbaycan əhalisi içərisində türk olmayanlar üstünlük təşkil edə bilməmişdir. Anadoluda isə vəziyyət başqa cür idi. Çox qədim dövrlərdə Anadolu da türk yurdu olmuşdur. Lakin sonralar bu ərazilərdə hind-avropalılar üstünlük təşkil etmişlər. XI əsrdən səlcuqların gəlişi ilə vəziyyət tədricən dəyişmiş, Anadolu yenidən türk yurduna çevrilmişdir. Bu cəhəti bir çoxları nəzərə almadığı üçün türk və Azərbaycan dillərini mövcud ərazilərdə paralel inkişaf edən dillər kimi düşü-nürlər. Bu cür düşüncə yanlışdır. Səlcuq oğuzları gələndə artıq ədəbiləşmiş Azərbaycan dilinin min ilə yaxın tarixi vardı və XIV əsrin ortalarına qədər Azərbaycan dili ətraf xalqlara, o cümlədən səlcuqlara da xidmət etmişdir: «Türkiyədə və Azərbaycanda etnik proseslərin fərqli cəhətləri vardır. Türkiyə ərazisində həqiqətən tam türkləşmə prosesi getmişdir və bu proses həm də xristian dininin islamla əvəz olunması prosesi ilə yanaşı getmişdir. Azərbaycanlıların etnoge-nezində türkləşdirmə (assimilyasiya) etnik prosesin xarakterik xüsusiyyəti olmamışdır, çünki burada türk etnosları əvvəldən aparıcı rol oynayırdı» [4. S. 209]. Və yenə: «Oğuzların mənbələrdə qeyd edilmiş 24 tayfasından bəzilərinin (əfşar, bayandur, bəydili, qayı, bayat, çəpni, xələc və b.) ad-larını əks etdirən toponimlər Azərbaycanın hər iki hissəsində vardır. Lakin onlar gəldikdə Azərbaycan xalqı və onun türk dili vardı. Səlcuq oğuzları Azərbaycan xalqının etnogenezində həlledici rol oynamamışdır. Bu rol onlardan qabaqkı yerli türk etnoslarına məxsusdur» [4. S. 205].

Ölkənin əsas əhalisi olan türklərlə yanaşı, Azərbaycanda qədim dövrlərdən tatlar, talışlar, ləzgilər də yaşayırlar. Tatlar və talışlar İran dil qruplarına aid olan xalqlardır. Kürdlərin dili də İran dil qrupuna aiddir. Ləzgilər iber-qafqaz dillərinin şimal-şərq qrupuna aid olan xalqdır. Yalnız bir kənddə – məhdud ərazidə yaşayan xınalıq, buduq, qrız, udi, inqiloy dilləri də iber-qafqaz dil qruplarındandır.

Dilin adı. Birinci minilliyin ortalarından başlayaraq dilimiz həm türk

dili, həm də azəri dili adlanmışdır. Türk adını qədim dövrlərdən yaşadıb gətirən turukki tayfası olmuşdur.

Turukkilər çox güclü birlik yaratmış və öz zamanlarında güclü Assur dövlətini daim qorxu altında saxlamışlar. Turukki sözü ‘güclü, qüvvətli,

7

doğan, törəyən’ mənalarında tur / tör sözündən olub, türük // türk sözünü əmələ gətirmişdir [1. S. 191–192].

Türk sözünün tarixi çox qədim olsa da, Azərbaycanda V əsrdən – Sasanilər dövründən kütləviləşməyə başlamışdır. Sasanilər Çindən İrana qədər böyük bir ərazidə yerləşmiş türk xaqanlığı ilə əlaqə saxlayır, bəzən qohumluq münasibətlərinə girməli olurdular. Onlar təbii olaraq Azər-baycan türklərini də türk adlandırırdılar. Xaqanlığın dövründə xaqanlıq türklərinin Azərbaycana axını davam etməkdə idi. Ərəblər də gəldikdən sonra şimallı-cənublu bu ölkəni (Azərbaycanı) türk ölkəsi bilir və türk yurdu adlandırırdılar. Türk termini yalnız ‘madalı’ və ‘atropatenalı’ deyil, ‘alban’ adını da əvəz edirdi.

Ərəblər cənub ərazilərindən tədricən şimala qalxdıqları və Atropatena sözünü öz şivələrində Azərbaycan şəklinə saldıqları, azərbaycanlıları qısa şəkildə azəri adlandırdıqları üçün türk sözü ilə yanaşı, azəri terminindən də istifadə edirdilər. Bu sözlərin işlənməsi erkən başlamışdı – türk sözü V əsr-dən, azəri sözü isə VII əsrdən işləkliyini genişləndirmişdi.

Ərəb tələffüzü ilə təşəkkül tapan Azərbaycan sözü Antarpatianu sözündən əmələ gəlmişdir. Antarpatianu sözünün birinci hecasındakı An allah adının n samiti düşmüş, söz Atarpatianu, tədricən Atropatena şəklini almışdır. Bir sıra yazılarda Atropatena sözündə irəli çıxan dz qovuşuq səsinin karlaşmış birinci komponenti (t) üstünlük qazanmış, ərəblər isə öz dillərinin xarakterinə uyğun olaraq həmin qovuşuq səsin ikinci kom-ponentinə üstünlük vermiş, sözü Adzirbican – Azirbican – Azərbaycan şəkillərində tələffüz etmişlər, fərqləndirmək üçün Azərbaycan ərazisində işlədilən dili əl-əzəriyə – azəri dili adlandırmışlar. Azəri sözü bu sözdən, bu tələffüzdəndir. Bu söz tayfa adı deyil, Azərbaycan sözündəndir və Azərbaycan sözünün qısaldılmış forması kimi təşəkkül tapmışdır.

Bütün ilkin türk tayfaları Ön Asiyada doğulduğu kimi, türk sözü də Ön Asiyada doğulmuşdur. Lakin sonralar Şərqdə daha çox güclənmiş və güclü bir tufan kimi öz dalğalarını bütün qərbə və o cümlədən Cənubi Qafqaza, daha aşağılara yayan bir dövlətin adı kimi geri qayıtmışdır.

Cəlairilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular dövrlərində olduğu kimi, Səfəvilər dövründə də Azərbaycanda əsas ünsiyyət vasitəsi Azərbaycan türk dili idi. Azərbaycan dilini ilk dəfə rəsmi dövlət dili elan edən Şah İsmayıl, təbii olaraq, türk dili ifadəsinə üstünlük vermişdir. Şah İsmayıl Azərbaycanın həqiqi müstəqilliyinə çalışmış, dövlət dilini və onun adını beynəlxalq aləmə xalqın işlətdiyi kimi türk dili şəklində çatdırmışdır.

Səfəvilər dövründə dövlətin dilə xüsusi nəzarəti yaranmışdır. 1685–1694-cü illərdə Azərbaycanda olmuş alman alimi E. Kempfer yazmışdır: «Səfəvilər sülaləsinin ana dili olan türk danışığı İran sarayında geniş yayılmış dildir. Türk dili saraydan tutmuş yüksək rütbəli və mötəbər şəxslərin evlərinə kimi yayılmış və nəticədə elə olmuşdur ki, şahın

8

hörmətini istəyən hər kəs bu dildə danışır. İndi iş o yerə çatmışdır ki, başı bədəni üçün dəyərli olan hər kəs üçün türk dilini bilməmək suç sayılır. Türk dili bütün şərq dillərindən asandır. Türkcənin danışıq tərzindəki vüqar və səslənmə əzəməti onun sarayda və səltənət qəsrində yeganə danışıq dili olmasına gətirib çıxarmışdır» [5. S. 85].

Beləliklə, dilimizin adı kimi, türk dili ifadəsinin böyük tarixi vardır. 1924-cü ildə Türkiyə Respublikası yaradıldıqdan, türklərin dili türk dili adlandırıldıqdan xeyli sonra da dilimiz türk dili adı ilə tanınmaqda idi və hətta 1936-cı ildə «Türk dili» adlı məktəb dərsliyi də çap olunmuşdur. 1936-cı ilin SSRİ Konstitusiyasında dilimizin adı «Azərbaycan dili» şəklində təsbit edilmişdir. 1992-ci il sənədlərinə əsasən Azərbaycan dili termini bir neçə il yenidən türk dili termini ilə əvəz edilmiş, 1995-ci il ümumxalq referendumu və respublika konstitusiyası ilə «Azərbaycan dili» ifadəsi yenidən sabitləşdirilmişdir.

Bu dil ulu babalarımız arattalılardan üzü bəri yaşamış qədim aborigen Azərbaycan türk tayfalarının dil yadigarıdır və uzun bir yol keçdiyindən inkişaf səviyyəsi ilə başqa türk dillərindən fərqlənir (bax [6. S. 540–580]).

Əlifba. Azərbaycan-alban xalqı qədim yazısı olan xalqlardandır. VII əs-

rin alban tarixçisi Kalankatuklu Moisey yazır: «Yazıya malik olan xalqlar bunlardır: yəhudilər, romalılar (bunların yazısından bizanslılar da istifadə edirlər), ispanlar, yunanlar, midiyalılar, ermənilər və albanlar» [7. S. 18]. Hələ eramızın V əsrində – ümumxalq Azərbaycan dilinin formalaşdığı dövrdə albanların mövcud əlifbası həmin əsrdə bir daha təkmilləşdiril-mişdir: «Mesrobun Albaniya çarı Arsvagenin yanına gəlməsi, burada əlif-banı təkmil etməsi, məktəbləri yenidən açması» [7. S. 36] sözlərindən göründüyü kimi, burada yeni əlifba yaradılmasından, yeni məktəblər açılmasından deyil, əlifbanın yeniləşdirilməsindən, məktəblərin yenidən açılmasından söhbət gedir.

Ərəblər VII əsrin ortalarından başlayaraq Albaniyanı işğal etməklə onun dini ilə yanaşı, əlifbalarını da tədricən dəyişmiş, ölkədə ərəb əlifbasına keçilmiş və alban əlifbası unudulmuşdur.

XIX əsrin ortalarında ilk dəfə M. F. Axundov ərəb əlifbasını dəyişmək ideyasını irəli sürmüşdür. XX əsrin əvvəlində bir sıra ziyalılar bu ideyanı müdafiə etmişdir. 1918-ci ilin mayında Azərbaycanın müstə-qilliyi elan edildikdən sonra yeni əlifba layihəsi hazırlanıb müzakirə olunsa da, vaxt az olduğundan yeni əlifbaya keçmək mümkün olma-mışdır. Yalnız Sovet hakimiyyətinin əvvəlində latın qrafikalı yeni əlifba-ya keçmək mümkün olmuş, Azərbaycan MİK 4-cü sessiyasının 1928-ci il 11 oktyabr tarixli qərarı ilə 1929-cu ilin yanvarından latın qrafikalı əlifbaya keçilmişdir.

9

Mərkəzi hökumətin göstərişi ilə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin 1939-cu il 11 iyulunda qəbul etdiyi qərara əsasən 1940-cı ilin yanvarından kirill qrafikalı yeni əlifbadan istifadəyə başlanmışdır. Bu əlifbada bir neçə dəfə islahat aparılmış, tədricən Azərbaycan dili üçün səciyyəvi olmayan bir sıra hərflər (ю, я, ё, e) çıxarılmışdır.

Müstəqilliyin yenidən bərpasının ilk illərində yenidən latın qrafikalı əlifbaya keçmək zərurəti ortaya çıxmış, Milli Məclis 1991-ci il dekabrın 25-də latın qrafikasına keçilməsi barədə qərar qəbul etmişdir. Latın qrafikalı bu əlifbaya prezident H. Əliyevin 2001-ci il 18 iyun tarixli fərmanı ilə keçilmişdir. Bu əlifba hərflərin bir qədər nahamar düzülüşünə və diakritik işarələrin kar samitlərdə qoyulmasına, nöqtələrin çoxluğuna görə əvvəlki latın qrafikalı əlifbadan fərqlənir.

İnkişaf mərhələləri. Qeyd etdiyimiz 1500 illik inkişaf yolunda

Azərbaycan dili iki inkişaf mərhələsi keçirmişdir: Əski dövr – XVI əsrə qədər; Yeni dövr – XVI əsrdən sonrakı dövr. Əski dövr. Bu dövrün özünü də iki mərhələyə ayırmaq olar: a) yazılı

ədəbi dilin təşəkkül mərhələsi – ən qədim dövrlərdən XII əsrə qədər; b) ümum-xalq dili əsasında yazılı ədəbi dilin intensiv inkişafı dövrü – XIII–XVI əsr-lər.

Əski dövrün ilkin abidəsi «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının dilidir. Nizami Gəncəvinin qeydlərindən, qohum türk dillərinə dair abidələrdən – Mahmud Kaşğarinin «Divan»ından, Balasağunlu Yusifin «Qutadğu bilig» əsərindən və başqa ortaq türk mənbələrindən aydın olur ki, XIII əsrdən əli-mizə gəlib çatan zəngin materiallar – Həsənoğlunun qəzəlləri, «Dastani-Əhməd Hərami» məsnəvisi, Qul Əlinin «Qisseyi-Yusif», Suli Fəqihin «Yusif və Züleyxa», İsanın «Mehr və Vəfa» əsərləri birdən-birə yaranmamış, böyük özül üzərində meydana çıxmışlar.

Bu əsərlərin ən səciyyəvi cəhətləri onların şifahi şeir nümunələrinə yaxınlığı, xalq dilində yazılması, türk dilinə məxsus arxaik elementlərlə zənginliyi, ərəb, fars söz və tərkibləri ilə sonrakı dövrdə (əski dövrün ikinci mərhələsində) olduğu qədər ağırlaşdırılmış olmamasıdır. Bu hal «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində olduğu kimi, Həsənoğlunun qəzəllərində, Qul Əlinin, Suli Fəqihin, İsanın məsnəvilərində, müəllifi naməlum olan «Dastani-Əhməd Hərami»nin dilində özünü göstərir. Sonrakı mərhələdə qəzəl adı ilə genişlənən janr əski dövrün əvvəlində xalq şeiri şəklində – türki adı ilə yayılmaqda idi.

Lakin tədricən – əski dövrün ikinci mərhələsinə keçildikcə Qazi Bürha-nəddinin, Nəsiminin və sonrakı əsrlərdə Kişvəri, Füzuli və başqalarının

10

əsərlərində ərəb və fars dillərindən alınmış sözlər və silsiləli izafət tərkibləri çoxalmaqla klassik şeir üslubunun dilini xeyli ağırlaşdırmışdır.

Əski dövrün sonlarında damu (cəhənnəm), onəlmək (yaxşılaşmaq), əsrük (sərxoş) tipli bir sıra sözlər, qədim dövrlərin yadigarı olan kəndi, şu, şöylə, işbu və s. kimi əvəzliklər arxaik fonda keçmişdir. İlkin mərhələdə dilin sintaktik quruluşunda milli söz birləşməsi və cümlə modelləri əsas yer tutur. Bununla yanaşı, ərəb və fars dillərinə məxsus izafət tərkibləri də nəzəri cəlb edir. İsim hallarının müvazi işlənməsi, birinin digərini əvəz edə bilməsi (məs.: yönlük halın çıxışlıq hal məqamında işlənməsi: Sordu Mehri Vəfaya: Halın nədir? Mehri aydır: Çün bəni sordun bənə («Mehri və Vəfa») – bu sahədə sabitləşmənin başa çatmaması ilə bağlıdır. İlkin mərhələdə feli tərkiblər üstünlük təşkil edir, lakin mərhələnin sonuna doğru analitik budaq cümlələr və tabelilik bağlayıcıları aparıcı mövqe qa-zanır. İsmin təsirlik halında saitlə bitən sözlərdə n bitişdiricisi tədricən y samitini sıxışdırır: atayı – atanı. İntonasiya ilə qurulan mürəkkəb cüm-lələr çox işlənir.

Yeni dövr. Ədəbi dilin inkişafının ikinci mərhələsi XVI əsrdən baş-

layır. Bu əsrin erkən çağında Şah İsmayılın fəaliyyəti ilə ölkədə yaranan ərazi birliyi, iqtisadi və mənəvi həyat birliyi milli inkişaf üçün zəmin yaratmışdır. Lakin bu inkişaf XIX əsrə qədər zəif getmişdir. Xüsusilə XVIII əsrin ortalarında Azərbaycanın xanlıqlara parçalanması bu inkişafı ləngitmişdir. XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın Rusiya və İran tərə-findən bölünməsi xalqımızın tarixinin qara səhifələrindən olsa da, Rusiya ilə əlaqə Şimali Azərbaycanda milli inkişafı sürətləndirmişdir.

Bu dövrü də bir neçə mərhələyə ayırmaq olar: a) milli dil isti-qamətində inkişaf dövrü – XVI–XVIII əsrlər; b) milli dilin təşəkkülü və inkişafı dövrü – XIX əsr və XX əsrin birinci rübü; c) milli dilin intensiv inkişafı və yenidən qurulması dövrü – XX əsrin birinci rübündən sonrakı dövr.

Bu dövrün əvvəlindən başlayaraq yeni realist şeir üslubunun ya-ranması dilimizin xəlqiləşməsinə, milliləşməsinə təkan vermiş, onu milli inkişaf yoluna salmışdır. Yeni realist şeirin banisi M. P. Vaqifdən iki əsr əvvəl yaşamış Qurbanidir. Qurbaninin, Xətainin, Tufarqanlı Abbas, Xəstə Qasım və başqalarının əsərləri dilin milli zəmində inkişafına güclü təsir göstərmişdir. XVI əsrdə Füzuli, XVII əsrdə Məsihi birinci dövrün son zir-və-nümayəndələri olmuş, onlarla paralel Qurbani və Xətai doğulmaqla yeni dövr əski dövrün içərisində inkişafa başlanmışdır.

Yeni dövrün ikinci mərhələsində Azərbaycan dilinin istifadə və işlən-mə dairəsi daha da genişlənmişdir. A. Bakıxanov, Q. B. Zakir, S. Ə. Şirvani və başqalarının yaradıcılığı ilə satirik ədəbiyyat inkişaf etmiş, M. Ə. Sabir, Ə. Haqverdiyev, C. Məmmədquluzadə kimi nəhəng satira ustaları

11

meydana çıxmışdır. M. F. Axundovdan başlayaraq yeni realist nəsr və dram üslubu böyük vüsət qazanmışdır. Fəlsəfi traktatlar, elmi əsərlər, epistolyar üslub nümunələri, mətbuat meydana çıxmış, çoxsaylı qəzet və jurnallar nəşr olunmuşdur. Sovet dövründə mənzum dram janrı, iri romanlar yaranmış, XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq dilə nəzarət güc-lənmiş, dəfələrlə əlifba, orfoqrafiya, terminologiya məsələləri müzakirə edilmiş və nizama salınmışdır.

Azərbaycan dilinin müasir elmi tədqiqinə başlanmışdır. Azərbaycan dili haqqında ilk həcmli elmi qrammatikanı Mirzə Kazım bəy yazmışdır (Türk-tatar dilinin qrammatikası, 1839). Az sonra M. Vəzirovun, L. Bu-daqovun, M. Əfşarın, N. Nərimanovun, S. M. Qənizadənin qrammatika kitabları meydana çıxmışdır. Bunların bir qismi rus dilində olmaqla, həm də bəsit idi, məktəb qrammatikaları həcmində idi. Dilimizin fonetik siste-minin, lüğət tərkibi və qrammatik quruluşunun əsl elmi tədqiqi XX əsrin 50-ci illərindən mümkün olmuşdur. Sovet dövründə görkəmli dilçi alimlər nəsli (B. Çobanzadə, Ə. Dəmirçizadə, M. Şirəliyev, M. Hüseynzadə, Ə.Abdullayev, Z. Budaqova, A. Axundov, T. Hacıyev, Y. Seyidov və b.) yetişmiş, Azərbaycan dilinin tarixinə, müasir vəziyyətinə, dialekt və şivə-lərimizə həsr olunmuş qiymətli monoqrafiyalar, dərslik və dissertasiyalar yaranmışdır. Sovet dövründə dünyanın ən görkəmli alim və yazıçılarının əsərləri Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. Azərbaycan ədəbi dilinin elmi, bədii, publisistik və rəsmi-sənəd üslubları paralel şəkildə inkişaf etmişdir. Rəsmi-sənəd üslubu ilə bağlı çətinliklər müstəqilliyin yenidən bərpası dövründə aradan qaldırılmışdır.

Hələ qədim dövrlərdən Azərbaycan dili xarici alim və səyyahların diqqətini cəlb etmişdir. XIX əsrdə bir sıra xarici alim və yazıçılar (M.Y.Lermontov, A. A. Bestujev-Marlinski, Y. Veydenbaum və b.) bu dilin asanlığı və sadəliyi haqqında fikir söyləmişlər, bu dil ilə bütün Ön Asiyanı gəzmək mümkün olduğunu qeyd etmiş, onu fransız dili ilə müqayisə etmişlər.

Hazırda Azərbaycan dilinin mühüm funksiyalarından biri onun dövlət dili olmasıdır.

Dediyimiz kimi, Albaniyanın dövlət dili türk dili olmuşdur. Vassalı olduqları parfiyalılar da türk idilər. Sasanilər dövründə, yəqin ki, yazış-malar fars və türk dillərində olmuşdur. Ərəb işğalından sonra rəsmi yazılı dil ərəb dili, ümumi ünsiyyət dili Azərbaycan türk dili olmuşdur. Xilafət zəiflədikcə xalqın dili üstünlük qazanmışdır. Cəlairilər, qaraqoyunlular, ağqoyunlular dövründə dövlət idarələrində əsas dil türk dili idi. Səfəvilər dövründə Azərbaycan dili rəsmi şəkildə dövlət dilinə çevrilmişdir. Son-rakı dövrlərdə xanlıqlar öz dillərini saxlamışlar. Rus işğalından sonra rəs-mi yazışmalar dili rus dili, ümumi ünsiyyət dili Azərbaycan dili olmuşdur.

12

XIX əsr sona yaxınlaşdıqca Azərbaycan dilində məktəblər və mətbuat yaranmış, XX əsrin əvvəlində dilin imkanları daha da genişlənmişdir.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə (1918–1920) hökumətin 1918-ci il 27 iyun qərarı ilə türk dili dövlət dili elan edilmişdir.

Sovet dövrünün ilk onilliyində Azərbaycan ədəbi dili tam hüquqlu bir dil kimi fəaliyyət göstərmişdir. Lakin tədricən mərkəz səviyyəsində müşavirələrdə və rəsmi kargüzarlıq işlərində rus dilindən istifadə edilmişdir. Azərbaycan dili ali və orta mək-təblərdə əsas dil olmuş, elmi əsərlər əsasən bu dildə yazılmış, əksər mətbuat orqanları Azərbaycan dilində çap olunmuşdur.

Azərbaycanın görkəmli ziyalılarını daim dövlət idarələrində kargüzarlıq sənədlərinin dili maraqlandırmışdır. 1956-cı il avqustun 21-də Azərbaycan SSR Ali Sovetinin 4-cü çağırış 3-cü sessiyasında Azərbaycan dilinin dövlət idarələrində tətbiqi barədə xüsusi qərar qəbul edilmişdir. Bu qərarın qəbul edilməsində xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun xüsusi xidməti olmuşdur. Lakin mərkəzi hökumət tərə-findən bu qərar tezliklə dayandırılmışdır.

1978-ci ildə qəbul edilmiş yeni Azərbaycan Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili olması barədə ayrıca maddə daxil edilmişdir.

1991-ci ildə SSRİ-nin dağılması və Azərbaycanın yenidən öz müstəqilliyini bərpa etməsi Azərbaycan dili ilə bağlı əngəlləri aradan qaldırmağa imkan verdi. 8 iyun 2001-ci il tarixli «Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında», 9 avqust 2001-ci il tarixli «Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında», 30 sentyabr 2002-ci il tarixli «Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında» adlı qanun, qərar və sənədlər Azərbaycan dilinin tam hüquqlu bir dil kimi fəaliyyətini təmin etməyə əsas verən tarixi sənədlərdir. Bu sənədlər prezident H. Əliyev tərəfindən imzalanmışdır.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Məqalədə Azər-

baycan dilinin qədim tarixə malik olduğu, dilimizin hələ eramızdan çox-çox əvvəllər ölkəmizin ərazilərində yaşamış aborigen türk tayfalarının dili əsasında təşəkkül tapdığı göstərilir. Burada həmçinin dilimizin inkişaf mərhələləri, əlifba tarixi, ana dilinin struktur xüsusiyyətləri barədə də ensiklopedik məlumat verilmişdir.

Məqalə Azərbaycan dili tarixinin tədrisi, öyrənilməsi, dilimizin tari-xinə dair ensiklopedik əsərlərin hazırlanması baxımından faydalıdır.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Gəncəvi N. Leyli və Məcnun / Filoloji tərcümə M. Əlizadənindir. Bakı: Elm, 1981.

2. Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı: Maarif, 1979. C. 1.

13

3. Budaqova Z., Hacıyev T. Azərbaycan dili. Bakı: Elm, 1992. 4. Qeybullayev Q. A. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən.

Bakı: Azərnəşr, 1994. 5. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, 1989. 6. Kalankatuklu Moisey. Albaniya tarixi. Bakı: Avrasiya Press, 2006. 7. Kazımov Q. Azərbaycan dilinin tarixi: (ən qədim dövrlərdən XIII əs-

rə qədər). Bakı: Təhsil, 2003.

ГАЗАНФАР КЯЗИМОВ

НЕКОТОРЫЕ МЫСЛИ ОБ ИСТОРИИ

АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ЯЗЫКА

Р е з ю м е В статье дана энциклопедическая информация об историческом раз-

витии азербайджанского языка. Общенациональный азербайджанский язык сформировался в V в. н. э. VI–VIII вв. считаются периодом развития и формирования устной литературной речи, IX–XI вв. – пись-менного литературного языка.

За 1500 лет азербайджанский язык прошёл в своём развитии два больших этапа: древний период – до XVI в., новый период – после XVI в.

Ключевые слова: язык, алфавит, история языка, родной язык, азербайджанский язык

GAZANFAR KAZIMOV

THOUGHTS ON THE HISTORY OF THE AZERBAIJANI LANGUAGE

S u m m a r y

In this article the encyclopedic information of the development

history of the Azerbaijani language has been given. Azerbaijani national language formed in the 5th century of our era. The 6th–8th centuris are

14

considered the period of the formation and development of our spoken literary language.

The Azerbaijani language passed two great development stages within the period of 1500 years: the Antic period – till the XVI century, the New period – after the period of XVI century.

Key words: language, alphabet, history of language, native language, Azerbaijani language

15

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 3–4 2012

SEVİL MEHDİYEVA

«ƏKİNÇİ» QƏZETİNİN ÜSLUB YENİLİKLƏRİ

(yeni məfkurə, yeni üslub tələb edir)

X ü l a s ə. XIX əsrdə «Əkinçi» qəzetinin nəşrə başlaması ilə Azər-

baycan ədəbi dilinin mətbuat üslubunun inkişafına rəvac verildi. «Əkinçi» qəzetinin əsasını təşkil edən Azərbaycan xalq dili, sadə danışıq üslubu və onun əsasları qəzetin həm savadlı, həm sadə insanların arasında, Azər-baycanda və Azərbaycandan kənarda geniş yayılmasına və xalq arasında populyar olmasına şərait yaratdı.

Açar sözlər: mətbuat, məfkurə, üslub, demokratiya, xəlqi Tarixdən, xalqımızın ictimai-siyasi, eləcə də ədəbiyyat tarixindən

məlumdur ki, XIX yüzillik Azərbaycan xalqının tarixinə möhtəşəm bir dövr kimi daxil olmuşdur. Bu möhtəşəmliyin, rüşeymini yenilik, no-vatorluq təşkil edir. Yenilik, yeni ideyaların ədəbiyyatda realizmin de-mokratik ideyaların tərənnümü ədəbiyyatda yeni mövzuların, yeni ob-razların (müqayisə edən böyük mütəfəkkir M. F. Axundzadənin yara-dıcılığını) görünməsi, yayılması uyğun olaraq yeni dil-nitq vərdişlərinin, xalq içindən gələn insan tiplərinin yeni üslubunun formalaşmasını labüd etdi. Şahidi olduğumuz son 20 ildə olduğu kimi, XIX əsrin sonunda və XX əsrin əvvəllərində də Azərbaycan onun üçün yeni olan Avropanın elmi-texniki tərəqqisinə yön aldı, onun mütərəqqi qanunlarını tətbiq edir, onlardan faydalanır, bu işdə Rusiya xüsusi, bir növ mədəniləşdirici rol oynayır. Elm-təhsilə diqqət nəticəsində Azərbaycanda Avropa mədəniy-yətinə hüsni-rəğbət bəsləyən, xalqın nöqsanlarını görüb, ona çarə ax-tarmağa çalışan ziyalı təbəqə-müəllimlər, həkimlər, siyasi xadimlər, alimlər meydana gəlir ki, bunların da həyat qayəsi ömür kredosu xalqın geri qalmasına səbəb olan məqamları, müxtəlif vasitə və yollarla üzə çıxarmaq, onlara bu işdə çıxış yolları göstərmək, xalqın inkişafına işıq sa-

16

çan vasitələri arayıb-göstərmək idi. Bu xeyirxah işdə Avropada, Rusiyada təhsil alıb vətənə dönən ziyalıların xüsusi rolu təkzib olunmazdır. Bu mənada Azərbaycan xalqının bu dövrlər üçün tipik, işıqlı ziyalılarından biri də Moskva Universitetinin təbiətşünaslıq fakültəsini bitirib vətənə xidmətə dönən Həsən bəy Zərdabi idi. Həsən bəy Zərdabi və onlarla belə xalqın elm, mədəniyyət, ədəbiyyat, ümumən siyasi-ictimai həyatının bütün sahələrində gələcək həyat tərzinin müəyyən edilməsində, demokratik ideyaların ərsəyə gətirilməsində, mədəni həyatın sivil ölkələrə xas olan yeni sahələrinin inkişaf səviyyəsinin yüksəlməsində mühüm rol oynayırdılar. Azərbaycan da ilk mətbuatının yaranması və xalqa məhrəm bir üslubda çatdırılması məhz Həsən bəy Zərdabi kimi böyük bir ziyalının qismətinə düşdü.

Qeyd edək ki, böyük vətənpərvər Həsən bəy Zərdabi, Azərbaycan mətbuatının baş redaktoru kimi, mətbuat tariximizə novator-yenilikçi mühərrir-qəzetçi kimi daxil oldu. Əvvəla, onun Rusiyanın demokratik fikirli ziyalılarının təsiri ilə 1875-ci ildə Azərbaycanda təsis etdiyi «Əkinçi» qəzetinin işə başlaması ümumilikdə Azərbaycan mədəniyyəti tarixi üçün yeni bir hadisə idi. Ondan sonra nəşrə başlamış silsilə qəzet və jurnallar ümumən Azərbaycan ədəbi dilinin mətbuat üslubunun inkişaf etməsində mühüm rol oynasalar da, bu üslubun təşəkkül tapmasında və formalaşmasına «Əkinçi» uğurlu bir başlanğıc oldu. XIX əsrdə forma-laşma prosesinə rəvac verən «Əkinçi» qəzeti nəinki bədii üslubun və onun üzvi hissəsi olan mətbuat üslubunun, eyni zamanda ölkədə ümumi mədəni səviyyənin yüksəlməsinə qüvvətli bir təkan oldu. Ölkədə teatr sənəti, təhsil prosesi, məktəbdarlıq işi və s. «Əkinçi» qəzetinin fəaliyyətindən xeyli bəhrələndi. Çünki, baş redaktorun professionallıqla qeyd etdiyi kimi, mətbuat, qəzet nəinki oxucunu ayıldır, onu dünyanın hər cür yeni xəbər və yeni informasiyalarla təmin edir, eyni zamanda insanları savad-landırır, nəyi necə, hansı orfoqrafik qaydada yazmağı öyrədirdi.

XIX əsrin ortalarından Azərbaycanda yaranmış siyasi-ictimai inkişaf yolu xalqın tarixində yeni istiqamətlər, yeni məfkurənin, yeni ideolo-giyanın yaranmasını təmin etdi.

Zərdabi «Əkinçi» qəzetini nəşr etməklə Azərbaycan mədəniyyəti ta-rixində yeni məfkurəni tərənnüm edən realist ədəbiyyatın, ana dilinin milli ruhda zənginləşməsinə, xalqın özünə məhrəm bir üslubda savad-lanmasına rəvac verdi.

XIX əsrin I yarısında yaranmış mətbuat yeni ideologiyanın tərkib hissəsi ictimai-iqtisadi münasibətlərin təbliğini məqsəd olaraq qəbul et-miş, bu səbəbə də əhaliyə doğru-düzgün informasiyaları sadə, aydın üslubda təbliğ etmək missiyasını qəzet bir ideologiya amalı, özü də yeni məfkurəyə xidmət edən amalı özünün vətəndaşlıq borcu hesab edirdi.

17

«Əkinçi» qəzetində ən böyük yenilik elə qəzetin adından başlayır – bunu vətənin geri qalmış, savadsız kütlələri belə anlayır, dərk edirdilər, çünki bu «Əkinçi» sözü onlara ən yaxın, ən məhrəm söz idi: bu söz xalqın özü ilə sanki həm yaşıd idi.

Müqayisə edək, «Əkinçi» ilə eyni vaxtda, ondan əvvəl, ondan sonra nəşr olunan mətbu orqanlara – qəzet və jurnallara verilən adlara: «Də-bistan» (uşaqlar üçün olsa da), «Kəşkül», «Tərəqqi», «Təkamül», «İqbal», «Sərqi-rus», «Füyuzat», «Zənbur» və s. Göründüyü kimi, bu adlar böyük mənalar kəsb etsə də, bunların bir çatışmazlığı var idi – bunlar geniş xalq kütləsinə aydın deyildi, bunlar bir qrup ziyalı üçün idi. Buna görə də «Əkinçi» qəzetinin xalqın mədəni həyatına gətirdiyi yeni məfkurə və yeni ideologiya elə əkinçi sözündən başladı! Bu ad Azərbaycanın ən ucqar nöqtəsində, ən bisavad adamına belə aydın, anlaşıqlı bir söz idi.

«Əkinçi» qəzetinin yenilik aşılamaq istiqaməti klassik nəşr dililə müqayisədə də özünü göstərirdi. Məlumdur ki, Azərbaycan klassik nəşrində, şeirdə ənənəvi aşiqə məşuqə, gülə, bülbülə, eşq-məhəbbətə həsr olunmuş şeir növləri – qəzəllər, intim münasibətləri tərənnüm edən lirik şeir üslubu əsas, aparıcı olmuşdur. Klassik üslubu təmsil edən belə şeirlərdə rüşeym – qrammatik quruluş ümumxalq dili qrammatik quruluşu olsa da leksik tərkib, ümumən bu şeir nümunələrinin leksikonu ərəb-fars alınma söz və ifadələrilə dolu olurdu. «Əkinçi»nin dilində belə sözlərə yalnız zəruri məqamlarda, məsələn termin yaradıcılığında müraciət edilmişdir. Onu da vurğulamaq lazımdır ki, dövrün ictimai-siyasi səciyyəsi ilə bağlı olaraq – xalqdan gələn obrazlar, qəzetin, əsasən xalq kütləsini savadlandırmaq, gündəmdə duran məsələlərlə tanış etmək məqsədi daşıdığından, xalq dilində işlənən məişət xarakterli söz terminlərə, milli terminlərə üstünlük verilməsi baş redaktorun yenilikçi siyasətilə bağlı idi: arx, alış-veriş, at gücü, axaq yer (məcra), buğ (par), barama, becərmə, barışıq, yağ, süd, yel (xəstəlik), ox, top, əkinçi, əkin, yatalaq, istilik, qızdırma, titrədib-qızdırma, çiçək (xəstəlik), dəmir yol, daş yol, əkin yeri, pud, girvənkə, qəpik, fındıq, qoz, düyü, qara kişmiş, sarı kişmiş, pambığ, balıqqulağı, yağış ölçən, meşə, odun, savayı (başqa), yağış, yağmur, çiy (bişməmiş), şor, çalxamaq, nehrə, çalxalamaq, sağmal mal (inək), süd sərmək, ildırım saxmaq, pendir // penir və s. və i. a. söz və söz birləşməsi oxucu üçün, xüsusən xalq kütləsi üçün tam aydın idi.

Qəzetin yenilikçi istiqamətinin göstəricilərindən biri də rus-avropa mənşəli terminlərin geniş dairədə işlənməsidir. Azərbaycan ədəbi dili tarixində rus-avropa alınmalarına XVIII əsrin sonunda bəzi sənədlərin dilində, eləcə də Q. Zakirin və b. əsərlərində təsadüf olunur, lakin intensivliyə və kütləviliyə gəlincə, bunlar yenə də «Əkinçi» qəzetinin fəaliyyəti ilə bağlıdır: qəzet, jurnal, bank, birja, bunt, bilet, akoşka, anbar və xüsusən onomastik leksika: rus, Rusiya, Peterburq, quberniya, okruq, polkovnik, naçalnik, vedomost, general, «Birja», «Nedelya», Moskva,

2 «Тцрколоэийа», № 3-4

18

Avropa, Firəng, Triest, Bosna, Qerseqovina, Almaniya, Avstriya, Sen-Dizye, Lefort, Stal.

Bəzi hallarda, xüsusən qısa xəbərlərdən sonra, kiçik informasiya rus dilində verilir: «С дозволения цензуры печатано в типографии Бакин-ского Губернского Правления» və s.

«Əkinçi»nin yenilik gətirən vəsaitə olması prosesi termin yaradı-cılığında geniş şəkildə əksini tapır. Qeyd edək ki, «Əkinçi» termin yarat-mada üç mənbəyə əsaslanır: 1 – ana dilinə; 2 – ərəb və fars mənbələrinə; 3 – rus-avropa dillərinə. Xatırladaq ki, bu mənbələrdən ikisi, yəni ana dili və ərəb, fars dili mənbələri ənənəvi xarakter daşıyırdı, Azərbaycan ədəbi dili tarixində bunun qüvvətli bünövrəsi var idi. Üçüncü mənbə isə – rus-avropa mənbələri XIX əsr üçün geniş mənada yeni, özü də mütərəqqi ziyalıları, yazıçılar bu işə perspektiv amil kimi baxır və əsərlərində buna üstünlük verirdilər, məsələn M. F. Axundzadə əsərlərində rus-avropa söz-lərinə kifayət üstünlük vermiş, hətta onlar təbliğ etmişdir.

«Əkinçi» qəzetində yenilik vasitəsi kimi sözlərin eyni hüquqlu sözlər kimi işlədilməsi də geniş yayılmışdır: söz verilir, azərbaycanca, yaxud da xalqın mənimsədiyi ərəb, fars variantlarında gəlir: şəbih – aktyor, təmsil – pyes; nəzm verilir, onun qarşısında isə rus dilində qarşılığı gəlir: poeziya, tələbə – student, karxana – zavod, narazılıq – protest, imtahan – ekzamen və s. yer adları rus dilində verilirdi. «Əkinçi» qəzeti xalq dilinə bağlılığa, ondan necə, nə cür faydalanma yollarına əyani şəkildə işıq saçdı: məlumdur ki, «Əkinçi»nin dili sadə, aydın, bəsit, loru üslubda idi. Lakin bu loruluqda, bəsitlikdə son dərəcə isti bir məhrəmlik var idi, dövrün qələm sahibi olan ziyalıları düşündürən, onu qəliz ərəb, fars dili alın-maları ilə dolu klassik üslub səciyyəli nəsr üzərində götür-qoy etməyə sövq edən qüvvətli görg var idi.

«Əkinçi»nin loru, bəsit yazı nümunələri H. Zərdabinin xalqın geniş təbəqəsinin savad məhdudluğunun mövcudluğunu nəzərə alması ilə əlaqədar idi. Lakin bu bəsitliyin rüşeymi sadəlik, aydınlıq, anlaşıqlı olmaq məqsədini güdürdü, Zərdabi «Əkinçi» qəzetinin həm də savad səviyyəsi aşağı olan insanların alıb-oxumasını nəzərə alsa da, bir çox hallarda ərəb-fars alınmalarını da məqalələrində işlədirdi. Lakin yenə də üstünlüyü xalq dili söz və ifadələrinə verirdi: «Əkinçi» qəzetinin yenilikçi missiyası yeni tipli mədəniyyət növləri – bədii ədəbiyyat, incəsənət, dil, pedaqogika, kitab nəşri, kitabxana və s. kimi, bu vaxta qədər ölkədə görünməmiş məsələlərin yaranmasına və təşkil edilməsilə ünvanlanmışdı. Qəzetdə Azərbaycan klassiklərinin öyrənilməsi, təbliğ olunması təbliğ olunsa da, epiqonculuq, naturalizmi təsvir edən əsərlər isə əksinə millət üçün caiz hesab olunmurdu. Klassik irsdən uyğun məqamlarda istifadə olunması tövsiyə edilirdisə, uşaqlar üçün dərsliklərin yalnız «Leyli və Məcnun», «Min bir gecə» nağılları üzərində aparılması tənqid edilir, bunun əvəzində

19

dünyəvi elmlərin dərsliklərə salınması günün yeniliyi yeni informasiya mənbəyi kimi təqdir edilirdi.

«Əkinçi» qəzetinin milli vətənpərvərliyinin ilkin vasitəsi xalq dili demokratizminə üstünlük verməklə, yeni oxucunu, geniş mənada geniş oxucu kütləsini maraqlandırmaq, ümumən yeni – demokratik məfkurə ilə silahlanmış yeni insan tipini yaratmaq idi. Bu prosesdə ilkin vasitələrdən biri, bəlkə də birincisi ana dilinin milli koloritli söz və frazeoloji ifadələrindən geniş dairədə istifadə etməkdir. «Əkinçi» və onun cəfakeşi – baş redaktoru Həsən bəy Zərdabi bu vasitədən geniş istifadə etməklə öz yeni ideyalarının, qəzetin təbliğ etdiyi yeni məfkurənin oxucusuna anlaşıqlı yolla çatdırılmasını təmin edirdi: şuxm etmək (torpağı belləmək), qələmə salmaq (yazmaq), ağızdan-ağıza düşmək (yayılmaq), başdan eləmək (əhəmiyyətsiz hesab etmək), sümüyə dayanmaq (son həddə çatmaq), mənfəət götürmək (qazanmaq), çapğına getmək, çapğına gəlmək (ev yarmağa getmək), dad etmək (narahatlıq keçirmək), bayatı çağırmaq (oxumaq), korluq çəkmək (ehtiyac içində yaşamaq), çölə tökülməyib (havayı bir şey əldə etmək), tel vurmaq, yad-bud etmək (yoluxmaq), silist etmək, susuzluq çəkmək (sudan korluq çəkmək), habelə xalq məsəlləri: allahdan buyruq – ağzıma quyruq, kim qazana – kim yeyə, keçən günə gün çatmaz, calasan günü-günə, əbləh odur dunya üçün qəm yeyə, at ölüncən otlar, dəmiri qızmışkən döymək gərək, sadə xalq dili, danışıq dilində geniş işlənən, xüsusən kənd təsərrüfatı, əkinçiliklə əlaqədar məişət sözləri – xalq terminologiyası: süd, buxarı, taxta, damcı, şor, penir, çəllək, odun, meşə, çalxalamaq, çalxamaq, nehrə, çiy, çiy süd, əkin, biçin, kül, qum, yumurta, cücə, genə (yenə), gil, çürümüş ot, daş xırda, savayı, çay daşı, buçağacan, qarovulçu bəzən semantik cəhətdən bu gün tamam başqa məzmun daşıyan söz və ifadələr özünü göstərir: «Əkinçi»də imtahan sözü əksər hallarda təcrübə, sınaq, imtahan etmək isə ‘təc-rübədən keçirmək’, ‘sınaqdan keçirmək’ mənasında işlənir:

«Yerin xasiyyətini imtahan etmək və ol yerə lazım olan torpağın qədərini bilmək çətindir, ona binaən məsləhətdir ki, hər əkinçi zikr olan qaydaların birisi ilə öz yerini yaxşılandırandan irəli ol yerin bir hissəsini imtahan üçün yaxşılandırsın və əgər ol hissə torpaq çəkməkdən yasılansa, sonra tamam yerə ol qayda ilə torpaq çəksin. Keçən nömrələrdə əkin yerini necə imtahan etməkdən və onun xasiyyətlərindən danışdıq. Ümidvarıq ki, bu çağacan bizim qəzeti oxuyan əkinçilər öz yerlərini imtahan edib onların xasiyyətlərini biliblər». Eyni fikir xasiyyət sözü haqqında da demək mümkündür.

Sintaktik səviyyədə «Əkinçi»nin novatorluğu, ədəbi dilimizə gətirdiyi yeniliklər, ilk növbədə xalq danışıq dili, canlı danışıq dilinin sintaktik özəlliklərini mətbuatın, qəzet dilinə gətirməkdə idi.

2 *

20

Doğrudur, canlı danışıq sintaksisi orta əsrlər azərbaycandilli nəsr abidələrimizdə, «Kitabi-Dədə Qorqud»dan başlamış «Şəhriyar» dastanına qədər, bütün folklor üslubunda yazıya alınmış dastanlarımızın, eləcə də klassiklərimizin dilinin sintaktik quruluşunun əsasını təşkil edir, hətta demək olar ki, eynidir. Dastanlarımızda bu xüsusən belədir. Lakin XIX əsr-də mətbuat üslubunun yaranması və onun ədəbi dilin nisbətən rəsmi janrı olmasına baxmayaraq, burada nitq danışıq dili sintaksisi ən yüksək səviyyədə gözlənilirdi. Bunun bir neçə səbəbi var idi, ən başlıcası isə oxucu kütləsinin səviyyəsi, onlarla ona yaxın, onlara tez anlaşılan bir sintaksislə danışmaq idi:

«İmtahan ilə bəyan olub ki, bəzi naxoşluq insandan heyvana və ya heyvandan insana düşür. Məsələn, sinə naxoşluğu ki, ona sill deyirlər, heyvanda da olur və onların südünü işlədən insana da düşür. Ona binaən sağlam malın sill naxoşluğu olsa, onun südünü yemək məsləhət deyil. Ondan masəva, onu sürüdə də saxlamaq yaxşı deyil. Ona binaən ki, sürüdə olan dana və buzovlar onu əmib sill naxoşluğuna düşər. Həmçinin onun ətini də yemək yaxşı deyil. Ol səbəbə yəhudilərin adəti ki, malı kəsəndən sonra onun ciyərinə baxıb və əgər yara olsa, onun ətini yemirlər, yaxşı adətdir» [1].

«Əkinçi»nin ədəbi dilə gətirdiyi yeniliklərdən biri də yazıda durğu işarələrindən istifadə, eləcə də sadə cümlənin adlıq cümlə növündən geniş dairədə istifadə etməsində idi. Məlumdur ki, adlıq cümlənin yazıda işlənməsində durğu işarələri, xüsusən nida, nöqtə və s. mühüm rol oynayır: fikir adlandırılır və müvafiq durğu işarəsi tələb olunur: Bakı! Son döyüş! və s.

«Əkinçi»də bu cümlə növündən məqalələrin başlıqlarında mütamadi şəkildə istifadə olunur: Daxiliyyə; Əkin və ziraət xəbərləri; Elmi xəbərlər; Məktub; Təzə xəbərlər.

Həmin cümlə tipindən qəzetin adının sağ və sol tərəfindən istifadə

edilir: «5 oktyabr, Rusiya, Sənə 1875; Bir sənəliyi – 3 manat; Altı aylığı – 1 manat 50 qəpik». Söz sırası sərbəst, canlı dilin düzülüş qəliblərinin çox olduğu tabeli

mürəkkəb növləri daha tez-tez istifadə olunur: «Bizlər onun üstə soyuq su töküb günə qoymaqlıq ilə onun acılığını

alırıq və belə-belə suda çox saxlamaqdan kəvər xarab olur. Ona binaən lazımdır imtahan olsun ki, onu isti suya salmaqlıq ilə və ya qaynatmaqlıq

21

ilə acılığını almaq olurmu ki, az vaxtda onun acılığını alıb zikr olan qayda ilə turşuya qoymaq olsun və əgər bu tövr ilə onun acılığını almaq məqdur olmasa, yaxşıdır ki, Firəngistan kəvərinin toxumlarını gətirib əkəsən» [2].

Bununla belə, «Əkinçi»nin dili üçün xalq dili demokratizminin nə-ticəsi olan sadə, aydın, yığcam, lakonik cümlə növləri yeniliyin təzahürü kimi, eyni zamanda, daha səciyyəvi hal milliliyin göstəricisi hesab oluna bilər:

«Kəvərin budaqları qarpız tağının budaqları kimi yer üzünə yatır. Kəvər yayın əvvəlindən payızın axırınacan gül açır. Firəngistanda onun qönçələrini belə dərib turşuya qoyurlar. Belə saxlanan kəvər bir neçə il xarab olmaz» və s.

Ümumilikdə götürdükdə, «Əkinçi»nin dili Azərbaycan ədəbi dilinin

sonrakı, XX əsrin əvvəllərində görünən təkamülündə milli koloriti, xəlqi yönümü ilə böyük rol oynadı. T. Hacıyevin sözlərilə desək, «Əkinçi»nin dili cilalı, normalı nitq, həm də anlaşıqlı xəlqi dil tələblərinə uyğundur. XIX əsrin ortalarında yaranmış M. F. Axundzadənin xalqın nəfəsi ilə yoğrulmuş milli koloritli nəsr dili «Əkinçi» qəzetinin milli istiqamətdə inkişafı üçün gözəl bünövrə oldu.

«Əkinçi»nin yeniliklərindən biri də bu idi ki, o savadsız, məlumatsız insanlara dünya haqqında, onun müəyyən coğrafi məmləkətlərində yerləşən xalqlar haqqında onların bu vaxta qədər eşidib-bilmədikləri informasiyalar verir və beləliklə, onların dünyagörüşünü genişləndirirdi və bütün bunlar sadə, aydın bir dillə verilir:

«Osmanlı dövlətinin yerləri kürreyi-ərzin 3 qitəsində vaqedir: Asiya

qitəsində – Ərəbistan, Bağdad, Şam, Suriya, Hələb, Diyarbəkr, Antalya, Konya, Ankara, Aydın, Trabzon, Ərzurum, Sivas, Qəstəmon vilayətləri. Afrika qitəsində: Misir məmləkəti, Biladi – nobəcəşi əyaləti, Nəvahiyi – məğrib, Trablisi – qərb əyaləti, Tunis əyaləti. Avropa qitəsində Rumeli deyilən yerdir ki, aşağıda zikr olan vilayətlərə təqsim olunur.

Cənubda vaqe bolan vilayətlər: 1. İstanbul vilayəti – mərkəzi İstanbul şəhəridir; 2. Ədirnə vilayəti – mərkəzi Ədirnə şəhəridir; 3. Səlanik vilayəti – mərkəzi Səlanik şəhəridir; 4. Qaradağ Yaniyə vilayəti – mərkəzi Yaniyə şəhəridir. Vəsət vilayəti, burada vaqe vilayətlər:

22

1. Tunə vilayəti şimalda Əflan və Bağdad əyalətləri, məğribdə Serb əyaləti;

2. Üsküb vilayəti, bura Serb və Qaradağ əyalətləri arasında yerləşir. Burada Təzəbazar qalasını Qaradağla birləşdirmək istəyirlər;

3. İşqurda vilayəti, buna Qaradağ əyaləti də deyirlər. Bunlar müstəqildirlər. Osmanlıya xərac verirlər, mərkəzi Çətənə şəhəridir.

Şimalda vaqe olan vilayətlər: 1. Bosna vilayəti – mərkəzi Bosna şəhəridir. Bunun qərb tərəfi

Avstriya, şərq tərəfi Serbistandır, cənubu Qaradağ və Üsküb vila-yətləridir. Bosna vilayəti 7 livaya (yəni əyalətə) bölünür: bunların biri Qerseqovinadır, bunlar Bosna şəhərinə tabedir.

2. Serb əyaləti, şimali Avstriya vilayətinin Macarıstan əyaləti, şərqi Əflan və Tuna vilayəti. Mərkəzi – Belqrad şəhəridir, hər ildə Osmanlı dövlətinə 4600 kisə vergi verir.

3. Əflan əyaləti (Valaxiya), şimalı – Bağdad, cənubu – Tuna vilayəti, qərbi – Macarıstan və Serb əyalətidir. Mərkəzi Bukreş şəhəridir, müs-təqildir, Osmanlı dövlətinə ildə 5000 kisə vergi verir.

4. Boğdan əyaləti ki, ona ruslar Moldaviya deyirlər. Mərkəzi Yaş şəhəridir, Osmanlı dövlətinə 3 min kisə vergi verir. Bunlardan başqa, keçmişdə Osmanlı dövlətinin ixtiyarında Yunan (Qresiya) vilayəti olub».

Göründüyü kimi, 11 iyul, 1876-ci il tarixli sayında «Əkinçi»

qəzetinin «Təzə xəbərlər» bölümündə verilmiş bu informasiyalar nəinki öz dövrü üçün, hətta bu gün də oxuculara, xalqımıza yeni informasiya verməsi baxımından maraq doğurur.

Həsən bəy Zərdabi «Əkinçi»nin dili üslubu vasitəsilə ədəbi dili milli, düşünülmüş əsaslar üzrə cilaladı, ədəbi norma yaratmağa çalışdı, ədəbi dilə norma sabitliyi gətirdi, oxucusunu buna alışdırdı, ədəbi dili xalqın dil materialı ilə zənginləşdirdi, alınma, xüsusən xalqın qəbul etmədiyi alınmalara qarşı mübarizə apardı və qəzetini bu mübarizənin odlu silahına çevirdi. Və nəticə etibarilə, o, «Əkinçi» qəzetinin özünəməxsus dili, üslubu ilə elə bir yeni üslub yaratdı ki, bunun yaradıcısı və ardıcıl təbliğatçısı da elə onun özü idi. Elə bu səbəbə görə «Əkinçi» qəzetinin üslubu ilə Zərdabi üslubu arasında bərabərlik işarəsini qoymaq mümkündür.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Tədqiqatlar göstərir

ki, M. F. Axundzadənin başdan-başa yeniliklər, novatorluq xəzinəsi olan dram əsərləri milli ruhu, milli mahiyyəti ilə zamanın – XIX əsrin ədəbi-bədii mühiti üçün həm yenilik idi, həm də dövrün ruhuna tam uyğun idi.

23

Belə bir mühitdə zamanın, dövrün tələbi ilə fəaliyyətə başlayan «Əkinçi» qəzeti öz üslubu, yazı manerası ilə M. F. Axundzadənin və deməli dövrün, zamanın tələbinə uyğun olaraq, sözün həqiqi mənasında üslub novatorluğu ilə, əsil mətbuat, qəzet dili kimi özünü doğrultdu, Azərbaycan milli mətbuatının təməl orqanı oldu, onun baş redaktoru (həm də mühərriri, müxbiri, təsiscisi) böyük ziyalı Həsən bəy Zərdabi Azərbaycan milli mətbuatının banisi olmaqla mətbuat tariximizə, ictimai-siyasi tariximizə, ümumən mədəniyyət tariximizə yeni məfkurənin əks-sədası olan yeni mətbuat üslubunun yaradıcısı kimi, ümumən Azərbaycan mətbuat üslubunun təşəkkülündə və Azərbaycan ədəbi dili tarixində özünə əbədi şöhrət tapdı.

Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Əkinçi. 1876. 15 fevral. Elm xəbərləri. 2. Əkinçi. 1875. 20 oktyabr.

СЕВИЛЬ МЕХТИЕВА

НОВАТОРСТВО ГАЗЕТЫ «ЭКИНЧИ»

Р е з ю м е Издание газеты «Экинчи» (XIX в.) положило начало развитию

стиля прессы азербайджанского языка. Стержневым в стиле «Экинчи» являлся живой народный язык, который сыграл большую роль в распространении газеты среди как грамотного, так и неграмотного населения не только в Азербайджане, но и далеко за его пределами.

Ключевые слова: пресса, идеология, стиль, демократия, народный

SEVIL MEHDIYEVA

THE INNOVATION OF «EKINCHI» NEWSPAPER

S u m m a r y With the beginning of publication of the «Ekinchi» newspaper in the

19th century by Hasan-bey Zardabi the development of Azerbaijani

24

literary press style had been founded. The base of pres style of literary Azerbaijani language was living colloquial language that played an important role in the distribution of the newspaper as among the educated literate as illiterate population.

Key words: press, ideology, style, democracy, folk

25

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 3–4 2012

Ю. А. ТАМБОВЦЕВ

ТИПОЛОГИЧЕСКАЯ БЛИЗОСТЬ МЕЖДУ АЗЕРБАЙДЖАНСКИМ

И НЕКОТОРЫМИ ДРУГИМИ ТЮРКСКИМИ ЯЗЫКАМИ С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ РАСПРЕДЕЛЕНИЯ ФОНЕМНЫХ ГРУПП

В ЕГО ЗВУКОВЫХ ЦЕПОЧКАХ Р е з ю м е. Типологические характеристики звуковой цепочки

азербайджанского языка показывают фонометрические расстояния между ним и другими тюркскими языками, т. е. их сходство по звуковым картинам. Из 28 исследованных нами тюркских языков азербайджанский наиболее сходен с гагаузским (7,14), туркменским (7,20) и крымско-татарским (8,79).

Ключевые слова: тюркские языки, типология, фонометриче- ские расстояния, звуковые цепочки, сходство В настоящей статье приводятся новые лингвистические ре-

зультаты измерения фонометрического расстояния между азер-байджанским и некоторыми другими тюркскими языками. Полу-ченные путём использования количественных типологических мето-дов [1], они могут подтвердить или опровергнуть предыдущие выводы лингвистов и установить точное место азербайджанского языка среди других языков. При типологических исследованиях важен выбор фонетических признаков. Сравнивая фонометрические расстояния между азербайджанским и рядом других тюркских языков, следует помнить, что в тюркологии его относят к огузской группе тюркских языков, в которую помещают также гагаузский, турецкий, туркменский, трухменский и древнетюркский [2. C. 230–239; 3. C. 202–203].

Рассуждая о принадлежности азербайджанского языка к какой-либо определённой группе внутри тюркской языковой семьи, из-вестная исследовательница тюркских языков Н. З. Гаджиева считает,

26

что относить его к огузской группе можно лишь условно [4. C. 66–67]. Действительно, азербайджанский язык по ряду признаков обнаруживает сходство с огузскими языками, такими как турецкий, туркменский и гагаузский, но в то же время другими чертами он близок и к некоторым кыпчакским языкам [5. C. 175–180]. И всё же в азербайджанском языке, по её мнению, огузских признаков больше, чем в турецком. Кыпчакских же признаков больше в туркменском, который долго соседствовал с кыпчакскими языками [5. C. 185].

При анализе типологии фонологических цепей в языках мира нами исследуется прежде всего типология упорядоченности зву-ковых цепей именно как характеристика языка в целом [6]. Наши типологические методы имеют некоторые особенности, которые обусловлены работой артикуляционного аппарата человека. Получив исходное описание языка в виде протранскрибированного текста, мы приступаем к поиску системы фонетических признаков.

На наш взгляд, язык, как и любой другой объект, можно интерпретировать в терминах распознавания образов [7. C. 63–104]. При этом объекты понимаются как отдельные представители образов в пространстве признаков. Из этого следует, что язык есть не что иное как набор выбранных признаков с вычисленными (фиксированными) значениями.

В лингвистических исследованиях применяются различные виды

шкал, хотя лингвисты обычно их не различают. Чаще всего они используют самую слабую шкалу – «шкалу наименований». При-мером такой шкалы является простое перечисление (или список) языков в каком-либо таксоне [8–10]. Из этого следует, что данная шкала никак не определяет объект, она только называет его имя [10; 11. С. 201–205].

Чуть более сильной считается шкала порядка [9; 12], но к ней лингвисты обращаются реже, чем к шкале наименований. Эта шкала обычно фиксирует отношение «больше – меньше», т. е. мы можем говорить о том, что в каком-либо языке какая-то фонема или группа фонем встречается большее число раз (т. е. чаще), а какая-то меньшее (т. е. реже). Любой упорядоченный ряд является примером шкалы порядка [1. С. 135–139].

Так как выбранные нами фонетические признаки имеют количественное выражение, можно считать, что к изучению языков в данном случае применена наиболее сильная, т. е. абсолютная шкала [13]. Точная нумерическая информация позволяет измерять рас-стояния как между отдельными объектами, так и между таксонами [14]. Под таксонами мы будем понимать подгруппы, группы, семьи

27

или общности (суперсемьи) языков. Тюркская семья языков является таксоном. В то же время таксоном может считаться и один язык, если он имеет несколько диалектов. Когда же тот или иной лингвистический объект (т. е. язык или диалект) нужно поместить в какой-либо лингвистический таксон (т. е. подгруппу, группу, семью и т. д.), то мы можем это сделать на основе типологического расстояния, измеренного по выбранным признакам. По расстоянию между лингвистическими объектами можно определить степень принадлежности объекта к таксону. Если расстояние от лингвисти-ческого объекта до некоторого таксона меньше, чем до других таксонов, то можно считать, что объект принадлежит к данному таксону. Велико или невелико это расстояние, можно судить по величине коэффициента Тамбовцева, который мы обозначаем как ТМВ [13]. Вычислить этот коэффициент достаточно просто. Фак-тически это величина отношения полученного значения «хи-квад-рата» к его теоретическому значению, представленному в таблицах с учётом уровня значимости и числа степеней свободы. Как мы увидим далее, азербайджанский язык следует отнести к таксону тюркских языков, так как он хорошо вписывается в фонотипологи-ческие характеристики именно этих языков, о чём можно судить по частоте встречаемости выделенных нами фонемных групп.

Таким образом, лингвистический объект представлен целостно в виде некоторого количества признаков, которые имеют различные нумерические значения. Мы можем назвать такой метод численно-типологическим.

Нами расстояние между лингвистическими объектами измеря-ется посредством величины коэффициента Тамбовцева (ТМВ), вычисленного на основе широкоизвестного статистического кри-терия «хи-квадрат». Критерий «хи-квадрат» используется в статисти-ческих исследованиях для сравнения распределения объектов двух совокупностей путём измерения в числовом виде признаков в двух независимых выборках. В рамках данной статьи нет необходимости вдаваться в тонкости математических подсчётов с его помощью. Описание «хи-квадрата» можно найти в любых учебниках по математической статистике или математической лингвистике. Оно даётся и в компьютерных приложениях (программы «Статистика», «Математика», «XLS» и др.). Критерий «хи-квадрат» применялся нами ранее для определения типологической близости языков различных семей. В принципе для этого можно пользоваться и методом евклидова пространства, который даёт результат, со-измеримый с критерием «хи-квадрат».

28

При трактовке полученных данных необходимо учитывать на-личие обратной зависимости между близостью языков и фонетическими расстояниями между ними: сходство языков тем больше, чем меньше расстояние, и наоборот. Таким образом, вели-чина «хи-квадрата» показывает несходство языков и диалектов.

В типологических исследованиях важно определить базовые признаки, на которых строится наше сравнение. В данном случае было выбрано девять доминантных фонетических признаков, из которых один относится к гласным, а восемь – к согласным. Со-гласные классифицировались по их базовым признакам с точки зрения работы активного органа речеобразования, т. е. места образо-вания звука (губные, переднеязычные, среднеязычные, заднеязыч-ные), характера шумообразующей преграды (сонорные, смычные шумные и щелевые шумные) и работы голосовых связок (звонкие). Глухие согласные не брались потому, что они просто дополняют частоту встречаемости звонких согласных до общего числа шумных и, таким образом, являются пересекающимся признаком [16].

После статистической обработки протранскрибированных текстов на различных языках были получены количественные харак-теристики девяти признаков – показатели частоты встречаемости гласных и восьми групп согласных в звуковых цепочках языка: губных, переднеязычных, среднеязычных, заднеязычных, сонорных, шумных смычных, шумных щелевых и шумных звонких. Факти-чески данные фонетические признаки оказались необходимыми и достаточными для распознавания звуковой картины различных языков. Используя все базовые артикуляционные признаки, мы показали на практике, что действительно с их помощью можно различать лингвистические объекты [17]. Это не является чем-то удивительным, так как мы взяли те базовые артикуляционные признаки согласных, которые выделяются в фонетике. Гласные брались без разделения на группы потому, что данные девять признаков хорошо различают разные лингвистические объекты на фонетическом уровне [18].

Под звуковой цепочкой понимается последовательность звуков, т. е. слова, которые в совокупности составляют текст. Таким образом, наше типологическое исследование фактически использует материал звуковых цепочек [19]. В языкознании отмечается, что в диалектах звуковые цепочки сходны. Более того, они сходны и в генетически родственных языках [1]. Метод поиска генетической близости языков основан на анализе материального сходства, т. е. сходства звуковых цепочек на уровне слов с одинаковыми семантическими значениями. Это материальное сходство приводится в любом учебнике по введению в

29

языкознание. Действительно, в родственных языках слова имеют сходные звуковые цепочки: русский – мать, украинский – мати, белорусский – маци, болгарский – майка, сербский – мати, чешский – матер, польский – мац. В то же время в тюркских языках слово мать имеет уже другую звуковую цепочку: азербайджанский – ана, башкир-ский – ана, казахский – ана, киргизский – энэ, кумандинский – аннам, татарский – ана, тувинский – ава, туркменский – ана, узбекский – она. Здесь мы проанализировали славянский и тюркский таксоны. Как видно, языковые таксоны имеют разную звуковую картину, на которой может базироваться типологическое исследование [20].

В память компьютера были введены в транскрибированном виде

следующие рассказы, повести и сказки на азербайджанском языке: 1) Кэлилэ вэ Димнэ. Мугэддимэ: Мирзэ Ибраhимовундур. Бакы:

Азэрнэшр, 1982. 317 с.; 2) Эфэндийев И. Учатылан. Бакы: «Кэнчлик», 1982. 326 с. В качестве материала по другим тюркским языкам привлекались

художественные, фольклорные, исторические и иные тексты [9]. Более детальное описание протранскрибированных текстов по тюркским и другим языкам можно найти в монографиях Ю. А. Тамбовцева [9–10].

Результаты статистической обработки текстов на азербайджанском

языке приведены ниже:

Согласные Частота встречаемости

% ко всем фонемам

Губные

8855

9,66

Переднеязычные 33571 36,61 Среднеязычные 3643 3,97 Заднеязычные 6272 6,84 Сонорные 24 451 26,66 Смычные шумные 17 368 18,94 Щелевые шумные 10 522 11,48 Звонкие шумные 13 350 14,56 Звонкие и сонорные 37 801 41,22 Сумма согласных 52 341 фонем. Сумма гласных 39 365 фонем. Величина консонантного коэффициента 1,33.

30

Наш объем выборки азербайджанского языка 91 706 фонем. Употреблялась фонемная номенклатура азербайджанского

языка [4. C. 67–68]. Наши фоностатистические данные в дальнейшем сравниваются с

аналогичными данными Д. А. Рахманова, полученными им на ма-териале текстов и словаря [21]. У Д. А. Рахманова был достаточно большой объём выборки – 102 600 фонем. По его подсчётам, консонантный коэффициент составил 1,31. По нашим подсчётам, на выборке почти такого же объёма фонем (91 706) консонантный коэффициент равен 1,32, т. е. фактически получено почти одно и то же значение. Фонема /а/ показала примерно одинаковую частотность употребления – 9,10 % у Д. А. Рахманова и 9,92 % у нас. Налицо несомненное сходство двух рядов.

Как указывалось выше, сходство (или различие) отдельных фонем

не так показательно, как сходство по частоте встречаемости групп согласных в потоке речи (первая цифра – % по отношению ко всем фонемам, вторая – только к согласным). Сравнение наших данных и данных Д. А. Рахманова выявило их полное соответствие. Нам даже не нужно прибегать к сравнению этих данных по каким-либо статисти-ческим критериям, например по критерию К. Пирсона («хи-квадрат»). Такое соответствие можно подтвердить и частотой употребления групп гласных, которые не вызывают споров и выделяются однозначно [22]. В качестве наглядного примера можно привести группу лабиализо-ванных гласных, где статистическое тождество несомненно (18,63 и 18,68 %). Следовательно, можно считать, что наши данные не противоречат данным Д. А. Рахманова [21. С. 12].

Проанализировав частоту встречаемости некоторых фонемных

групп в тюркских языках, мы построили несколько упорядоченных рядов по её возрастанию. При этом предполагалось, что рядом стоящие языки имеют по какому-либо параметру наибольшее типологическое сходство [23].

Строим упорядоченные ряды по возрастанию концентрации групп согласных во взятых нами 29 тюркских языках.

Упорядоченный ряд по частоте встречаемости губных согласных

в звуковой цепочке тюркских языков: 1) алтай-кижи (5,98 %); 2) якутский (6,10 %); 3) алтайский шорский (6,33 %); 4) тофаларский (6,50 %); 5) хакасский (7,40 %); 6) сары-уйгурский (7,51 %); 7) ал-тайский челканский (7,87 %); 8) гагаузский (7,88 %); 9) казахский

31

(7,99 %); 10) татарский казанский (8,03 %); 11) долганский якутский (8,43 %); 12) киргизский (8,43 %); 13) башкирский (8,54 %); 14) древнетюркский (8,62 %); 15) алтайский кумандинский (8,69 %); 16) карачаево-балкарский (8,76 %); 17) татарский барабинский (9,04 %); 18) саларский (9,17 %); 19) тувинский (9,30 %); 20) узбекский (9,42 %); 21) уйгурский (9,65 %); 22) азербайджанский (9,66 %); 23) крымско-татарский (9,79 %); 24) алтайский телеутский (9,85 %); 25) чувашский (10,10 %); 26) туркменский (10,11 %); 27) турецкий (10,41 %); 28) татарский чулымский (11,03 %); 29) каракалпакский (12,80 %).

По частоте встречаемости губных согласных в звуковой цепочке тюркских языков мы можем назвать алтай-кижи (5,98 %) наименее губным, а каракалпакский наиболее губным тюркским языком (12,80 %). Азербайджанский в упорядоченном ряду по частоте встречаемости губных согласных стоит достаточно высоко (9,66 %). Он соседствует с одной стороны с уйгурским (9,65 %), а с другой – с крымско-татарским (9,79 %), что указывает на типологическое сходство этих языков по параметру губности. Другие языки имеют по тому же параметру иные значения. Так, например, древнетюркский (8,62 %) соседствует с башкирским (8,54 %) и кумандинским (8,69 %). Это означает, что по употреблению губных согласных в потоке речи он в некоторой степени похож как на башкирский язык, так и на кумандинский. Средняя концентрация губных согласных в звуковой цепочке тюркских языков составила 8,77 %. Из этого следует, что в азербайджанском губные (9,66 %) употребляются чаще, чем в среднем в тюркских языках. В то же время карачаево-балкарский очень близок к средней встречаемости губных (соответственно 8,76 и 8,77 %). Довольно близок к среднему содержанию губных и древнетюркский (8,62–8,77 %). Нельзя не отметить, что высокая частота встречаемости губных согласных в звуковой цепочке не характерна для тюркских языков по той причине, что они подвержены так называемой депрессии губных согласных в потоке речи [6].

Коэффициент вариации губных в тюркских языках составляет

17,57 %, из чего следует, что эти согласные распределены в них более или менее равномерно. Порог разброса, выше которого о сходстве распределения губных согласных говорить не приходится, равен 33,34 % [15].

32

Упорядоченный ряд по частоте встречаемости переднеязычных согласных в звуковой цепочке тюркских языков: 1) саларский (30,94 %); 2) башкирский (31,14 %); 3) уйгурский (31,73 %); 4) долганский якутский (32,45 %); 5) якутский (32,77 %); 6) древнетюркский (33,11 %); 7) турецкий (33,50 %); 8) туркменский (33,51 %); 9) алтайский телеутский (33,96 %); 10) алтайский кумандинский (34,10 %); 11) крымско-татарский (34,30 %); 12) узбекский (34,34 %); 13) каракалпакский (34,40 %); 14) татарский барабинский (34,60 %); 15) казахский (35,09 %); 16) татарский чулымский (35,18 %); 17) тувинский (35,28 %); 18) сары-уйгурский (35,28 %); 19) татарский казанский (35,52 %); 20) киргизский (36,27 %); 21) тофаларский (36,42 %); 22) карачаево-балкарский (36,43 %); 23) азербайджанский (36,61 %); 24) хакасский (36,65 %); 25) алтайский челканский (36,86 %); 26) алтайский шорский (37,42 %); 27) алтай-кижи (38,25 %); 28) чувашский (38,30 %); 29) гагаузский (39,47 %).

Относительно частоты встречаемости переднеязычных со-

гласных в звуковой цепочке тюркских языков мы можем сделать некоторые выводы: саларский следует назвать наименее передне-язычным (30,94 %), а чувашский и гагаузский – наиболее передне-язычными тюркскими языками (38,30 и 39,47 %). Азербайджанский (36,61 %) находится между карачаево-балкарским (36,43 %) и хакасским (36,65 %), что может указывать на типологическое сходство этих языков. В то же время положение древнетюркского языка в упорядоченном ряду переднеязычных согласных между якутским и турецким (соответственно 33,11; 32,77 и 33,50 %) показывает иную типологическую тенденцию к распределению языков. Среднее значение встречаемости переднеязычных согласных в тюркских языках (34,80 %) меньше, чем в азербайджанском, но ближе к концентрации их в языке барабинских татар, где оно составляет 34,60 %. Коэффициент вариации переднеязычных по тюркским языкам 5,69 %, что значительно меньше, чем по губным согласным. Это свидетельствует о большей устойчивости содер-жания этих согласных по сравнению с губными.

Упорядоченный ряд по частоте встречаемости cреднеязычных

согласных в звуковой цепочке тюркских языков: 1) хакасский (1,12 %); 2) тувинский (1,45 %); 3) алтайский шорский (1,59 %); 4) чувашский (1,72 %); 5) татарский чулымский (1,87 %); 6) алтайский телеутский (1,94 %); 7) татарский барабинский (2,13 %); 8) алтайский челканский (2,31 %); 9) казахский (2,53 %); 10) алтай-кижи (2,54 %); 11) тофаларский (2,62 %); 12) уйгурский (2,64 %);

33

13) каракалпакский (2,65 %); 14) карачаево-балкарский (2,67 %); 15) сары-уйгурский (2,75 %); 16) гагаузский (2,76 %); 17) турецкий (2,81 %); 18) узбекский (2,84 %); 19) крымско-татарский (3,11 %); 20) киргизский (3,07 %); 21) татарский казанский (3,19 %); 22) древ-нетюркский (3,47 %); 23) саларский (3,47 %); 24) долганский якут-ский (3,53 %); 25) туркменский (3,62 %); 26) башкирский (3,91 %); 27) азербайджанский (3,97 %); 28) якутский (5,22 %); 29) алтайский кумандинский (5,83 %).

По частоте встречаемости среднеязычных согласных в

звуковой цепочке тюркских языков мы можем назвать хакасский наименее палатальным (1,12 %), а алтайский кумандинский (5,83 %) – наиболее палатальным тюркским языком. Совпадение процента встречаемости среднеязычных согласных древнетюркского (3,47) и саларского (3,47) подтверждает идентичность их звучания в зву-ковых цепочках обоих языков. Частота встречаемости средне-язычных согласных в азербайджанском языке довольно высокая (3,97 %). Она намного превышает среднюю встречаемость средне-язычных согласных в тюркских языках (соответственно 3,97 и 2,88 %). Коэффициент вариации (36,45 %) выше порогового значения (33,34 %), что указывает на значительный разброс тюркских языков по параметру среднеязычности.

Упорядоченный ряд по частоте встречаемости заднеязычных

согласных в звуковой цепочке тюркских языков: 1) гагаузский (6,10 %); 2) азербайджанский (6,84 %); 3) чувашский (7,92 %); 4) саларский (9,15 %); 5) алтайский кумандинский (9,73 %); 6) киргизский (9,86 %); 7) карачаево-балкарский (9,91 %); 8) каракалпакский (10,25 %); 9) крым-ско-татарский (10,46 %); 10) туркменский (10,53 %); 11) алтайский челканский (10,70 %); 12) татарский чулымский (10,85 %); 13) турецкий (10,91 %); 14) татарский казанский (10,92 %); 15) татарский барабинский (11,35 %); 16) узбекский (11,48 %); 17) казахский (11,55 %); 18) алтай-кижи (11,71 %); 19) алтайский телеутский (11,95 %); 20) древнетюркский (12,25 %); 21) тувинский (12,35 %); 22) тофаларский (12,42 %); 23) долганский якутский (12,72 %); 24) хакасский (13,08 %); 25) уйгурский (13,21 %); 26) якутский (13,27 %); 27) сары-уйгурский (13,53 %); 28) алтайский шорский (13,59 %); 29) башкирский (14,04 %).

Частота встречаемости заднеязычных (велярных) согласных в

звуковой цепочке азербайджанского языка довольно низкая – 6,84 %. Мы можем назвать гагаузский наименее велярным тюркским

3 «Тцрколоэийа», № 3-4

34

языком (6,10 %), а башкирский – наиболее (14,04 %). Среднее значение велярности в тюркских языках составило 11,31 %. Коэффициент вариации – 15,23 %. Это значение не превышает порогового (33,34 %). Отсюда можно сделать вывод, что по параметру велярности тюркские языки составляют достаточно единую группу.

Упорядоченный ряд по частоте встречаемости сонорных

согласных в звуковой цепочке тюркских языков: 1) алтайский челканский (20,57 %); 2) алтайский телеутский (21,69 %); 3) ал-тайский кумандинский (22,18 %); 4) алтайский шорский (22,62 %); 5) долганский якутский (23,03 %); 6) казахский (23,20 %); 7) сары-уйгурский (23,44 %); 8) хакасский (23,47 %); 9) алтай-кижи (23,63 %); 10) тувинский (23,89 %); 11) древнетюркский (24,04 %); 12) та-тарский чулымский (24,17 %); 13) тофаларский (24,23 %); 14) якут-ский (24,29 %); 15) киргизский (24,31 %); 16) уйгурский (24,40 %); 17) саларский (24,48 %); 18) турецкий (24,89 %); 19) чувашский (24,90 %); 20) узбекский (25,24 %); 21) татарский барабинский (25,73 %); 22) башкирский (25,90 %); 23) крымско-татарский (26,29 %); 24) та-тарский казанский (26,54 %); 25) азербайджанский (26,66 %); 26) туркменский (27,26 %); 27) карачаево-балкарский (27,48 %); 28) га-гаузский (28,59 %); 29) каракалпакский (30,68 %).

По частоте встречаемости сонорных согласных мы можем

назвать алтайский челканский наименее сонорным тюркским язы-ком (20,57%), а каракалпакский – наиболее (30,68%). Азербайджан-ский язык следует признать довольно сонорным (26,66 %), так как его значение превышает среднюю сонорность (24,62 %) по тюркским языкам. Коэффициент вариации достаточно низкий (8,22 %), что указывает на значительную компактность группы по параметру сонорности.

Упорядоченный ряд по частоте встречаемости смычных со-

гласных в звуковой цепочке тюркских языков: 1) саларский (16,58 %); 2) чувашский (18,30 %); 3) башкирский (18,75 %); 4) азербай-джанский (18,94 %); 5) гагаузский (18,98 %); 6) туркменский (20,12 %); 7) хакасский (20,42 %); 8) каракалпакский (20,97 %); 9) крымско-татарский (21,55 %); 10) карачаево-балкарский (21,98 %); 11) сары-уйгурский (22,08 %); 12) якутский (22,14 %); 13) узбекский (22,16 %); 14) казахский (23,12 %); 15) татарский казанский (23,17 %); 16) уйгурский (23,17 %); 17) турецкий (23,22 %); 18) татарский барабинский (23,54 %); 19) древнетюркский (23,58 %); 20) тофаларский (23,87 %);

35

21) алтайский шорский (24,69 %); 22) тувинский (24,79 %); 23) татарский чулымский (25,35 %); 24) киргизский (25,76 %); 25) алтайский челканский (27,63 %); 26) алтайский телеутский (27,96 %); 27) долганский якутский (28,48 %); 28) алтай-кижи (29,12 %); 29) алтайский кумандинский (29,67 %).

По частоте встречаемости смычно-взрывных согласных мы можем считать саларский наименее смычным (16,58 %), а алтайский кумандинский наиболее смычным тюркским языком (29,67 %). Показатель азербайджанского языка по параметру смычности (18,94 %) меньше среднего значения смычности по тюркским языкам – 23,25 %. Коэффициент вариации (14,23 %) не превышает порогового значения.

Упорядоченный ряд по частоте встречаемости щелевых

согласных в звуковой цепочке тюркских языков: 1) долганский якутский (5,62 %); 2) алтай-кижи (5,73 %); 3) алтайский кумандинский (6,50 %); 4) киргизский (7,56 %); 5) татарский барабинский (7,85 %); 6) татарский казанский (7,95 %); 7) алтайский телеутский (8,05 %); 8) карачаево-балкарский (8,31 %); 9) каракалпакский (8,46 %); 10) гагаузский (8,64 %); 11) татарский чулымский (9,41 %); 12) турецкий (9,52 %); 13) алтайский челканский (9,54 %); 14) уйгурский (9,66 %); 15) тувинский (9,70 %); 16) крымско-татарский (9,82 %); 17) древнетюркский (9,83 %); 18) тофаларский (9,86 %); 19) туркменский (10,39 %); 20) узбекский (10,68 %); 21) казахский (10,84 %); 22) якутский (10,92 %); 23) азербай-джанский (11,48 %); 24) алтайский шорский (11,62 %); 25) саларский (11,67 %); 26) башкирский (12,98 %); 27) сары-уйгурский (13,55 %); 28) хакасский (14,36 %); 29) чувашский (14,84 %).

Наименее щелинным тюркским языком следует признать дол-

ганский якутский (5,62 %), а наиболее – чувашский (14,84 %). Величина щелинности азербайджанского языка (11,48 %) больше средней щелинности тюркских языков – 9,88 %. Коэффициент вариации равен 23,69 %, что не превышает порогового значения.

Упорядоченный ряд по частоте встречаемости звонких шумных

согласных в звуковой цепочке тюркских языков: 1) чувашский (2,17 %); 2) саларский (6,95 %); 3) татарский барабинский (7,22 %); 4) кара-калпакский (8,89 %); 5) якутский (9,17 %); 6) сары-уйгурский (9,25 %); 7) уйгурский (9,71 %); 8) алтайский шорский (10,23 %); 9) алтайский челканский (10,76 %); 10) татарский чулымский (10,91 %); 11) башкир-ский (11,46 %); 12) хакасский (11,48 %); 13) турецкий (11,60 %); 14)

3 *

36

татарский казанский (11,93 %); 15) алтай-кижи (11,94 %); 16) долганский якутский (11,98 %); 17) крымско-татарский (12,74 %); 18) алтайский кумандинский (12,88 %); 19) тофаларский (13,00 %); 20) гагаузский (13,06 %); 21) карачаево-балкарский (13,14 %); 22) казахский (13,48 %); 23) древнетюркский (13,63 %); 24) алтайский телеутский (14,07 %); 25) тувинский (14,19 %); 26) узбекский (14,20 %); 27) киргизский (14,28 %); 28) азербайджанский (14,56 %); 29) туркменский (15,99 %).

Наименьшее значение звонкости имеет чувашский (2,17 %), а наибольшее – туркменский язык (15,99 %). По звонкости шумных согласных азербайджанский язык (14,56 %) значительно превышает среднее значение тюркских языков – 11,49 %. Коэффициент вариации (25,11 %) достаточно большой, но он не выше порогового значения.

Как известно, всё познаётся в сравнении. Таким образом, чтобы

понять, насколько близки или далеки одни тюркские языки от других, исследуем место азербайджанского языка в ряду остальных тюркских языков не по отдельным параметрам, как мы сделали выше, а в совокупности по всем сразу. Для этого построим упорядоченный ряд по фонотипологическим расстояниям между ними с учётом данных по частоте всех групп согласных одновременно и с привлечением какого-либо критерия математической лингвистики. Как указывалось выше, в данном случае мы применяем критерий «хи-квадрат».

Нами были рассчитаны фонометрические расстояния между азербайджанским и другими тюркскими языками на основе ко-эффициента Тамбовцева (ТМВ) и данных по распределению некоторых фонемных групп в их звуковых картинах. Упорядоченный ряд расстояний имеет следующий вид: 1) гагаузский (7,14); 2) туркменский (7,20); 3) крымско-татарский (8,79); 4) карачаево-бал-карский (10,87); 5) узбекский (11,44); 6) турецкий (14,93); 7) ка-захский (15,68); 8) татарский казанский (16,25); 9) древнетюркский (16,79); 10) киргизский (17,47); 11) тофаларский (22,03); 12) баш-кирский (22,38); 13) татарский чулымский (23,22); 14) каракалпакский (24,39); 15) тувинский (25,11); 16) саларский (25,86); 17) уйгурский (27,67); 18) сары-уйгурский (29,42); 19) алтайский челканский (29,88); 20) хакасский (31,02); 21) якутский (31,22); 22) алтайский телеутский (32,56); 23) алтайский кумандинский (34,04); 24) татарский барабинский (34,96); 25) алтайский шорский (37,65); 26) долганский якутский (42,37); 27) алтай-кижи (45,38); 28) чувашский (69,02).

37

Данное исследование показывает, что фонотипологические рас-стояния меньше всего между азербайджанским и гагаузским язы-ками – 7,14. Достаточно близок к азербайджанскому и туркменский язык (7,20). Вероятно, это не случайно, так как азербайджанский, гагаузский и туркменский языки входят в одну и ту же группу – группу огузских языков [3].

Для сравнения с расстояниями между азербайджанским и дру-гими тюркскими языками нами также были рассчитаны фономет-рические расстояния между древнетюркским и рядом других тюрк-ских языков. Расчёты проводились с использованием коэффициента ТМВ и данных по распределению отдельных фонемных групп в их звуковых картинах. Упорядоченный ряд расстояний имеет сле-дующий вид: 1) узбекский (1,74); 2) казахский (2,06); 3) крымско-татарский (3,09); 4) турецкий (3,25); 5) тофаларский (3,84); 6) татарский казанский (4,08); 7) киргизский (5,41); 8) уйгурский (5,82); 9) туркменский (6,03); 10) карачаево-балкарский (6,04); 11) тувинский (6,30); 12) алтайский телеутский (7,78); 13) татарский чулымский (8,54); 14) башкирский (9,37); 15) алтайский челканский (9,71); 16) долганский якутский (11,32); 17) якутский (11,63); 18) сары-уйгурский (11,68); 19) алтайский шорский (13,61); 20) алтайский кумандинский (15,37); 21) азербайджанский (16,79); 22) татарский барабинский (17,08); 23) хакасский (17,91); 24) алтай-кижи (18,02); 25) каракалпакский (21,10); 26) гагаузский (24,05); 27) саларский (27,97); 28) чувашский (77,57).

Данный упорядоченный ряд показывает, что фонотипологи-

ческие расстояния меньше всего между древнетюркским и уз-бекским языками. Из этого следует, что звуковая картина древне-тюркского языка больше всего похожа на звуковую картину узбекского языка.

Для сравнения с расстояниями между азербайджанским и

некоторыми другими тюркскими языками нами также рассчиты-вались фонометрические расстояния между казахским и некоторыми другими тюркскими языками [24]. Упорядоченный ряд по величине расстояний между казахским языком и другими тюркскими языками: 1) узбекский (1,80); 2) тофаларский (1,99); 3) казахский (2,06); 4) древ-нетюркский (2,06); 5) тувинский (3,78); 6) крымско-татарский (4,04); 7) туркменский (4,36); 8) турецкий (4,36); 9) татарский казанский (5,56); 10) карачаево-балкарский (5,95); 11) киргизский (6,42); 12) вен-герский (6,65); 13) татарский чулымский (7,34); 14) уйгурский (7,42); 15) шорский (7,84); 16) телеутский (7,96); 17) сары-уйгурский (8,62);

38

18) хакасский (9,87); 19) башкирский (11,32); 20) якутский (14,53); 21) татарский барабинский (16,83); 22) долганский якутский (17,01); 23) баскский (17,95); 24) алтай-кижи (18,12); 25) гагаузский (20,54); 26) кумандинский (22,26); 27) саларский (25,80); 28) чувашский (68,64).

Для сравнения с расстояниями между азербайджанским и

другими тюркскими языками нами были рассчитаны и фономет-рические расстояния между алтай-кижи и рядом других тюркских языков. Получен следующий упорядоченный ряд этих расстояний: 1) киргизский (8,79); 2) татарский казанский (11,07); 3) телеутский (12,66); 4) древнетюркский (18,02); 5) казахский (18,12); 6) шорский (18,69); 7) татарский чулымский (19,17); 8) татарский барабинский (19,63); 9) турецкий (20,68); 10) туркменский (21,02); 11) якутский (28,39); 12) сары-уйгурский (31,76); 13) хакасский (39,06); 14) га-гаузский (34,59).

На основании данных этого упорядоченного ряда можно сказать, что

по своей звуковой картине алтай-кижи и киргизский типологически различаются незначительно. Между казахским и языком алтай-кижи различие существенно, что проявляется в разной величине фонотипо-логического расстояния. Так, казахский язык ближе всего к узбекскому (1,80), но достаточно далёк от языка алтай-кижи (18,12) и кумандинского (22,26). Тофалары могут быть древним осколком племени, которое было близко к древним казахам, но которое не стало мигрировать на запад Сибири. Дальше всего от казахского языка находится финно-угорский мансийский сосьвинский язык (87,1), с которым у казахского, вероятно, интенсивных контактов никогда не было.

Научная новизна и практическая значимость статьи. Данное

исследование показывает, что фонотипологические расстояния меньше всего между азербайджанским и гагаузским языками (7,14). Достаточно близок к азербайджанскому и туркменский (7,20). Скорей всего, это не случайно, так как азербайджанский, гагаузский и туркменский языки входят в одну и ту же группу – группу огузских языков.

Фонотипологические расстояния помогут лингвистам лучше понять

и типологическое сходство азербайджанского, древнетюркского, алтай-кижи, казахского и других тюркских языков.

39

Л И Т Е Р А Т У Р А 1. Тамбовцев Ю. А. Некоторые фоностатистические характеристики

языка барабинских татар // Фонетика и грамматика языков Сибири. Новосибирск, 1988.

2. Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков. М., 1969. 3. Кононов А. Н. История изучения тюркских языков в России. Л.,

1982. 4. Гаджиева Н. З. Азербайджанский язык // Языки народов СССР.

М., 1966. Т. 2: Тюркские языки. 5. Гаджиева Н.З. Тюркоязычные ареалы Кавказа. М., 1979. 6. Тамбовцев Ю. А. Губные согласные в языках мира // Языки

коренных народов Сибири. Новосибирск, 1999. Вып. 6. 7. Idem. Is Kumandin a Turkic language? // Dilbilim Araştırmaları.

İstanbul, 2002. 8. Он же. Компендиум основных статистических характеристик

функционирования согласных фонем в звуковой цепочке английского, немецкого, французского и других индоевропейских языков. Новосибирск, 2001.

9. Он же. Функционирование согласных фонем в звуковой цепочке урало-алтайских языков. Новосибирск, 2001.

10. Он же. Некоторые теоретические положения типологии упорядоченности фонем в звуковой цепочке языка и компендиум статистических характеристик основных групп согласных фонем. Новосибирск, 2001.

11. Он же. Разделение лингвистических объектов на диалекты и языки по данным фоностатистической типологии // Актуальные проблемы диалектологии языков народов России // Мат-лы Х Регион. конф. (Уфа, 21–23 сент. 2011 г.). Уфа, 2011.

12. Тамбовцев Ю. А. Численное моделирование типологической схожести языков в некоторых языковых таксонах // Acta Linguistica. 2009. Vol. 3, № 2.

13. Idem. The phonological distances between Mongolian and Turkic languages based on typological consonantal features // Mongolian studies: J. Mongolia Soc. (USA), 2001. Vol. 24.

14. Он же. Типология упорядоченности звуковых цепей в языке. Новоcибирск, 1994.

15. Он же. Типология функционирования фонем в звуковой цепочке индоевропейских, палеоазиатских, урало-алтайских и других языков мира: компактность подгрупп, групп, семей и других языковых таксонов. Новосибирск, 2003.

40

16. Он же. Фонотипологическая близость лингвистических объ-ектов по критерию «хи-квадрат» // Вестн. НГУ. Информ. технол. 2010. Т. 8, вып. 3.

17. Idem. The Linguistic Distances among some Languages of Asia // The Study of Sounds. 1988. Vol. 22. December.

18. Idem. The Value of the Confidence Interval of the Consonant-Vowel Ratio as an Indicator of the Type of Linguistic Material // Literary a. Linguistic Computing. 1987. Vol. 2, № 2.

19. Idem. The Measurement of the Distance between Languages within Language Families Based on the Value of the Consonantal Coefficient. (Part 1) // Bull. Phon. Soc. Japan, 1991. № 197. August.

20. Тамбовцев Ю. А. Динамика функционирования фонем в звуковых цепочках языков различного строя. Новосибирск, 1994.

21. Рахманов Д. А. Статистико-дистрибутивный анализ азербай-джанского текста на уровне графем и фонем. Баку, 1988.

22. Tambovtsev Yuri. The density of the Turkic language family in comparison to the other language taxa // Сравнительно-историческое языкознание: Алтаистика. Тюркология. М., 2009.

23. Idem. Phoneme Frequency and Closeness Quotient: Establishing Relationship Degrees by Phonostatistics // Ural-Altaic Yearbook. 1984. № 56.

24. Он же. Типологические расстояния между казахским языком и некоторыми тюркскими языками на фонологическом уровне // Сходознавство. Киев, 2010. № 49–50.

Y. A. TAMBOVTSEV

AZƏRBAYCAN DİLİ VƏ DİGƏR TÜRK DİLLƏRİ ARASINDAKI FONEM QRUPLARININ BÖLGÜSÜNÜN

TİPOLOJİ YAXINLIĞI

X ü l a s ə Azərbaycan dilinin səs ardıcıllı tipolojı xarakteristikaları bu dilin və

digər türk dilləri arasındakı fonometrik məsafəni göstərir. Başqa sözlə desək, onlar Azərbaycan və digər türk dillərinın səs mənzərəsinin arasındakı oxşarlığı təsvir edir. Tədqiqata cəlb edilən 28 türk dillərindən

41

Azərbaycan dilinin qaqauz, türkmən və krım-tatar dilləri ilə oxşarlığı daha coxdur.

Açar sözlər: türk dilləri, tipologiya, fonometrik məsafələr, səs ardıcıllığı, oxşarlıq

Y. A. TAMBOVSEV

TYPOLOGICAL PROXIMITY BETWEEN AZERBAIJANI

AND SOME OTHER TURKIC LANGUAGES FROM THE POINT OF VIEW OF DISTRIBUTION OF FONEMNY

GROUPS IN ITS SOUND CHAINS

S u m m a r y Typological characteristics of the sound chains in the Azerbaijani

language indicate to the phono-metrical distances between it and the other Turkic languages. On the basis of the occurrence of the fundamental phonetic features it was possible to compute these distances. Thus, the phono-metrical typological distances between the Azerbaijani and the other 28 Turkic languages are: Gagauz (7,14), Turkmen (7,20), Crimea Tatar (8,79).

Key words: Turkic languages, typology, phono- metric distances, similarity

42

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 3–4 2012

İTİBAR İNANÇ

FARKLI SİSTEMLİ DİLLERDE ÇOCUK KELİMELERİNDEN OLUŞAN AKRABALIK TERİMLERİ

Ö z e t. Yazıda günümüz dilbilimde akrabalık ilişkisi olmayan, farklı

sistemli dillerde tarihen «çocuk kelimeleri»nden oluşan akrabalık terim-leri karşılaştırmalı-tiplendirmeli, sesbilimsel-anlamsal açıdan ele alınarak araştırılmıştır. Makalede söz konusu kelimeler farklı sistemli diller için ortak (nostratik) veya budun dil bilimsel araştırmalar sonucu alıntı olma olasılığı bakımından da sınıflandırılmıştır.

Anahtar kelimeler: boreal anadili, makrodil (büyük dil), eski biçim, nostratik, gırtlaksıl zaman dizinsel Avrasya dilleri arasında bulunan benzer yönlerin araştırılmasıyla ilgili

çalışmalar daha XIX. yüzyılın birinci yarısından, başka deyişle, karşı-laştırmalı-tarihsel dilbilimin ortaya çıkışı sonucu, değişik sistemli dil ailelerinin sınıflandırilmasıyla başlanmıştır. Bu şekilde karşılaştırmalar yapan bilim adamları (J. Kuno, N. Anderson, F. Keppen vb.), genelde, sözlüksel ve biçim bilimsel seviyede rastladıkları benzerliklerle yetin-mekteydi. Kendilerinin elde ettikleri olgular diğer bilim adamlarınca tanınmamakta ve sadece alınma veya rastgele benzerlik olarak kabul görülmekteydi. Fakat buna rağmen, bu yönde yapılan araştırmalar yine de sürdürülmekte ve karşılaştırmalı-tarihsel yöntemler çerçevesinde sistemli duruma getirilmekteydi.

Avrasya dillerinde akrabalık ilişkileriyle ilgili yapılan araştırmalar sırasında Altay ve Ural-Altay makrodil ailesi teorisinin büyük rolü olmuştur. XIX. yüzyılda artık şekillenmeye başlayan bu teorinin kurucuları arasında T. fon Stralenberg, M. Müller, M. A. Castren, J. Shimoni, W. Shott ve G. Winckler'in isimleri yer almaktaydı. XX. yüzyılda ise Ural-Altay teorisinin en önde gelen simaları B. Collinder, M. Räsänen ve D. Si-nor'du.

XIX. yüzyıl Hint-Avrupa dilleriyle Kartvel dillerinin akraba olması konusunu ilk kez F. Bopp 1847 yılında ortaya atmış, daha sonra da

43

Kartvel dillerinin hem Hint-Avrupa hem de Ural dilleriyle akrabalığı konusunda B. Munkácsi ve A. Gleye'nin çok değerli ve ağırlıklı eserleri basılmıştır. 1875 yılında R. Caldwell kendi karşılaştırmalı gramerinde Dravit dillerine ait metinleri sözlüksel, biçim bilimsel (kelime türetim sistemi) seviyelerde Ural ve Altay dilleriyle karşılaştırmak suretiyle bu dil ailelerini «skif» makrodil ailesi içinde birleştiriyor. Araştırmalar dönemin bir kısım bilim adamlarının Ön Asya'nın Akkad, Sümer, Nivx, Ayn ve diğer ölü dillerini Ural-Altay dillerine bağlamak gibi girişimde bulunma çabalarının da olduğunu göstermektedir.

Ural-Altay ve Hint-Avrupa dil aileleri arasında sözlüksel ve biçim bilimsel açıdan paralellerin mevcutluğu bir sıra dilbilim uzmanlarının da bu dil aileleri arasında eskiden akrabalık ilişkilerinin olması kanaatine varmalarına neden olmuştur. XX. yüzyılın başlarında (1903) H. Pedersen Avrasya'nın Ural, Hint-Avrupa, Altay, Sami-Hami, Kafkasya, Bask, Hurri-Urartu, Eskimo-Aleut, Yukagir, Çukot-Kamçat dilleriyle aynı kökten türediğini ihtiva eden «nostratik» (Lât. noster, nostra ‘bi-zim’) akrabalık teorisinin temelini koydu. 1908 yılında A. Trombetti altı dil ailesinde şahıs zamirlerini karşılaştırmak suretiyle bu dillerin aynı kökten türediği sonucuna varmıştı.

Nostratik dillerin sistemli şekilde karşılaştırılması ve Hint-Avrupa dillerinde bulunan bu tipten kelimelerin incelenmesi geçen yüzyılın 60'lı yıl-larında V. M. İlliç-Svitıç [1] ve A. B. Dolgopolski'nin [2] eserleriyle vusul buldu. V. M. İlliç-Svitıç Hint-Avrupa, Altay, Ural, Dravit, Kartvel ve Avrasya ulu dilleri arasında akrabalık ilişkileriyle ilgili nostratik teoriyi işleyerek hazırladı. N. D. Andreyev de geçen yüzyılın 80'li yıllarından başlayarak araştırmalarını Hint-Avrupa ve Ural-Altay dil ailelerinin aynı kökten türemesi konusuna bağlı olarak yapmaktadır. Ona göre, her iki dil ailesi boreal ulu dilden ayrılmıştır. Erken Hint-Avrupa ulu dili – boreal ulu dilin temel kolu, erken Ural ulu diliyle Altay ulu dili de diğer iki kolunu oluşturmuştur. Coğrafi açıdan boreal ulu dilin yayılma alanı Ren nehrinden Altay dağlarınadek geniş bir alanı kapsamaktaydı. Daha sonraki aşamalarda boreal ulu dilin Altay kolunun taşıyıcıları boreal kavimler Ural ve Altay dağları arasındaki arazileri, Ural kolunun taşıyıcıları da Ural dağlarıyla Dnepr nehri arasındaki toprakları yurt edinmişler. N. D. Andreyev araştırma-larında Hint-Avrupa ulu dilinin dilsel olgularına dayanarak çift ünsüzlü boreal kök sözcükleri eski durumuna getirebilmiştir. Restore edilmiş 203 kök sözcükten 198'ne hem Ural hem de Altay dillerinde, diğer 5'ne ise bunlardan birinde veya diğerinde rastlıyoruz. Bu kök sözcükler, temelde, tanımlayıcı veya belirleyici kavramlarla ilgili olur, yaşam biçimi, emek aletleri, emek faaliyeti, insanlar arasındaki münasebetleri, coğrafi mekan ve iklimle ilgili anlam alanlarını içine alır. Bu sözcükler arasında şahıs ve soru zamirlerinin ön örneklerine rastlanmaktadır [3].

44

Nostratik teori alanında Rus bilim adamlarından A. B. Dolgopolski [4], B. A. Dıbo [5], T. V. Gamkrelidze, Vyaç. Vs. İvanov [6], S. A. Sta-rostin [7], E. A. Xelimski, K. B. Babayev'in [8], Avrupa ve Amerika'nın dilbilim uzmanlarından B. Collinder, A. Bomhard, C. Grinberg, F. Cort-land, V. Blažek ve başkalarının eserlerini örnek gösterebiliriz. Nostratik makrodil ailesinin mevcutluğu söz konusu bilim adamlarınca sözlük bilimistatistik ve gırtlaksılkronoloji (glottokronoloji) göstergelere daya-nılarak sübut edilmektedir. Glottokronoloji yöntemin S. A. Starostin [9] tarafından düzenli şekile sokulması analizi yapılan olguların muteber-liliğini artırmış ve dillerin genetik açıdan birbiriyle bağlılığının tarihin 15–18 bin yıllık derinliğinde aranılmasına imkan sağlamıştır.

Yukarıda belirtildiği üzere, nostratik araştırmalar sesbilgisel, biçim bilimsel sözlüksel seviyede yapılıyor ve yapılmaktadır. Sözlüksel sevi-yede yapılan araştırmalarda başlıca obje olarak dilin en eski katmanlarına ait ve sözvarlığını oluşturan sözcükler ele alınmaktadır. Bunlar günlük yaşam (yaşam tarzı, gelenek-görenekler, araçlar, yiyecek, giyecek adları), doğa (mekan, zaman, gökyüzü cisimleri, teonim, bitki isimleri, hayvan isimleri), faaliyet (sanat-meslek, avcılık, savaş silahlarının isimleri), ilişki (şahıs zamirleri, akrabalık terimleri, unvan kelimeleri, takma adlar), bağlılık bildiren kelimeleri – budun betimsel, somatik sözvarlığı ve renk bildiren sözcükleri içerir. Bu arada şunu da belirtelim ki, makale yazarının kendisi de bitki ve hayvan isimleriyle bağlı araştırmalar yapmaktadır.

Araştırmalar sonucu bir kısım hayvan isimlerinin (meselâ, boğa, kurt, koyun, öküz gibi), Avrasya dilleri bağdamında tüm diller için aynı kökenli olması ve çeşitli dillerde farklı sesbilimsel-anlamsal biçimlerde eski zamanlardan günümüze kadar kullanageldiği belli oluyor [9–12]. Bu makalede de tüm diller için ortak niteliğe sahip akrabalık terimleri üzerine konuşmayı hedefledik.

Irkından, milliyetinden asılı olmaksızın evrendeki tüm çocuklar 7 veya 8 aylarından başlayarak de-de, ne-ne, be-be, bi-bi, ba-ba, ma-ma ve diğer bu kabilden «sözcük»leri telâffuz ederler. Bu arada, akrabalık terimlerinin tarihen evrende mevcut olmuş ve varlığını hala sürdürmekte olan, değişik dil aileleri içinde yer alan birçok dillerde bu gibi «söz-cük»lere dayanılmak suretiyle oluşulduğunu, zannimizce söylememiz yerinde olur. Evrensel niteliğe sahip bu kelimeler çeşitli dillerde farklı sesbilgisel ve anlambiçimlerinde kullangelmiş ve hala da kullanıl-maktadır. Örneğin, eski Türkçe'de dedə [13. S. 160], Azerice'de dədə, Türkiye Türkçesi'nde dede kelimesi günümüz Türk dilleri ve ağızlarında dada / dede / tata / tete / tətə / didiy /dadak vb. şekillerde kullanıldığı gibi, küçültme-azizleme anlamında da dadaş şeklinde mevcuttur. Kelimenin sesbilimsel-anlamsal biçimleri Avrupada, Balkanlarda, Kafkasyada ve diğer bölgelerde de çok yaygındır. Bir kısım dillerde bulunan cins ulamı

45

açısından erkek cinsi bildiren ‘dede’, ‘baba’, ‘dayı’, ‘kardeş’, ‘abi’ gibi anlamların dışında, ‘teyze’ anlamında, hatta yaşlı bayanlara hitab etme durumunda müracaat bildiren kelime olarak ‘nine’ anlamında da kul-lanıldığı gözlemlenmektedir.

M. Räsänen, K. H. Menges də:de / dede / ... terimlerini çocuk söz-cükleri, G. Clauson taklit bildiren kelime olarak kabul etmekteler. E. V. Se-vortyan diğer akrabalık terimleri gibi, bu kelimenin de kökeninin belli olmadığını yazmakla yetiniyor [14. S. 212–213]. Fakat Çuvaş dilbilimci M. R. Fedotov'un Türk ve Hint-Avrupa dillerinde sesbilimsel-anlamsal biçimleri mukayeseli şekilde göstermesine rağmen, Çuvaşça'da bulunan ‘abi’, ‘yaşlı erkek’, ‘amca’ anlamlarında kullanılan tete kelimesinin Rusça'dan alıntı olması görüşünü savunması teessüf doğuruyor [15. S. 210–211], bunun yanısıra yazarın Çuvaşça'da ‘baba’ anlamında kullanılan totti / totto kelimelerini neden dikkate almamasının nedeni de belli değildir.

Hint-Avrupa, Kartvel ve Semitik dillerinde de benzeri durumlarla karşılaşıyoruz. Örneğin, Lâtince, İspanyolca tata, Yunanca tatta, tata, İngilizce dad, daddy ‘baba’ anlamına gelen kelime, farklı sesbilgisel biçimlerde Rusça'da [tyotya] ‘teyze’, Bulgarca'da, Sırp ve Macarca'da [teta] ‘teyze’, Gürcüce'de [deda] ‘anne’ anlamında kullanılmaktadır. Rusça'da söz konusu kelimeden türemiş [ded], [deduşka] ‘dede’ (Türk dillerinde dadaş), [dyadya] ise ‘dayı’ ve ‘amca’ anlamlarını bildirmek-tedir (Türk dillerinde dayı, daye vb.). Çince'de ‘baba’ anlamında kullanılan due kelimesini de sesbilgisel biçimlerden biri olarak bu kelimeler sırasına ekleyebiliriz.

Türk dillerinde ata ‘baba’ kelimesinin, ses düşümü sonucu dede kelimesinden türemesi şübhesizdir. Azerice'de bulunan ata, atabəy, dədə, Türkçe'deki atabey, dede, Türkmence'deki ata, Karaçay-Balkarca'daki atya, ata, Kazakça'daki ata, Başkurtça'daki atay, ata, Özbekçe'deki ota, ada, dada kelimelerinin anlam paralelliyi de bunu onaylamaktadır. Bu sıraya Ön Asya'nın ölü dillerine ve Ural-Altay dillerine ait örnekleri da ilave etmek olur: Sümerce ada, Etruskça ate-na, Dravitçe attan, Keltçe athair ‘baba’ [16], Hat dilinde atta ‘baba’ [17. S. 224], Macarca atya, atha, Mansice ata, atsa, Dravitçe attai ‘anne’, Türkçe (dialekt) ede ‘kardeş’, Azerice ise ədə basit müracaat biçimidir.

Kelime başında sesdüşümü olayına dayanarak Azerice'de bulunan ana kelimesiyle, Türkçe'deki anne kelimesinin ‘büyükanne’ anlamındaki nənə / nine kelimeleriyle aynı kökten oluştması düşüncesini kesinlikle paylaşabiliriz. Şöyle ki, Azerice nənə, Türkce nene, nine, Türkmence ene, Başkurtça inay, Tatarca əni ‘büyükanne’, Başkurtça ine ‘dişi’, İngilizce nanny, Rusça [nyanya] ‘dadı’, Çince nyan ‘anne’ demekdir. Sesbilimsel-anlamsal açıdan bu sıraya şu kelimeler de eklenebilir. Şöyle ki, Sümerce aηa ‘tanrı annesi’, Dravitçe anai, Hetçe anna- / anni- ‘ana’ (18. S. 55) n – m

46

sesdeğişmi sonucu Etruskça ama, Macarca any-a, Karaçay-Balkarca anny, ana, Özbekçe ona, Mansice oan, Udmurtça ani, Tungusça eniye ‘anne’, Mordvince anne-ka ‘büyük kız kardeş’, Macarca angy ‘kardeşin karısı, baldız’, Mansice aany ‘yaşlı akrabanın karısı’, Udmurtça öne, Komice öna ‘kocanın kayınvalidesi’ gibi kelimeler oluşmuştur.

Tarihi gelişim sonucu bir kısım Türk kökenli kelimelerin terkibindeki titreşimli η ünsüzü n ve g ünsüzlerine ayrılmış ve bu sözlerin farklı sesbilgisel biçimleri ortaya çıkmıştır. Örneğin,*toηuz / doηuz < donuz / domuz, *teηiz < teniz / deniz / dəniz / ... / değiz (müq. et: *eldeηiz türemiş eldegiz sülalesinin ismi), *çaη ‘vaxt, zaman’, çağ haçan ~ haçağ (konuşma dilinde) ‘ne zaman’, *yaη Azerice yanmaq, yaxmaq, Türkçe yanmak, yakmak vb. Benzer örnekler az değildir. Türk dilleri için seciyevi olan sesbilgisel kurala uygunluklardan yola çıkarak Dravit, Etrusk ve Ural-Altay dillerinde bulunan akrabalık termi ana / anne / anna ve ‘büyüklük, yücelik’ anlamında kullanılan aqa kelimesinin ses bilgisel biçimlerinin eski şeklinin Sümerce'deki aηa ‘ilahe’, ‘tanrı annesi’ kelimesinin türemeleri olduğunu da söyleyebiliriz. Burada tüm dillerde rastlanan anlan daralması ğözlemlenmektedir (eski Türkçe'de jolbars ‘dişi kaplan’, Kırgızca'da ilbirs ‘pars’, eski Türkçe'de irbiz ‘pars’, ‘yaban kedisi’, Moğolca'da irvis ‘kaplan’, Fince'de ilves ‘yaban kedisi’, Azerice'de ilbiz ‘salyangoz’; kelimenin ‘Firavun faresi’ – hayvan ismi anlamı bildiren sesbilgisel-anlamsal biçimi yarpız Azerice'de bitki ismi olarak geçer; veya Azerice qurd, Türkçe kurt anlam bildirmek açısından dallanarak, hem ‘canavar’, hem de ‘haşare’ anlamlarını bildirmektedir!). Ana / anne / ine / / ... sırasına söz başındaki eski y / j biçimli Azerice yengə, Türkçe yenge, Uyğurca yəa ~ yəga ‘yenge’, Türkmence ee ‘büyük kardeşin karısı’, Tatarca jiə, Kazakça jee ‘küçük kardeşin karısı’, ‘kocanın küçük kız kardeşi’ kelimelerini da ekleyebiliriz. Kelimenin Tatarca jiə, Kazakça jee biçiminden Slav dillerinde Türkçe'den alıntı olduğu belli oluyor. Şöyle ki, Rusça [jena] ‘karı’, [jenitsya] ‘evlenmek’, Ukraynaca [jona, jınka], Beyaz Rusça [jana], eski Slav dillerinde, Bulgarca, Sırp-Hırvatça, Slovence, Çekçe, Slovakça [jena], Lehçe [jona] ‘karı’ anlamındadır.

Söz konusu ilk örneğin (Sümerce aηa) aqa / aq biçimlerine gelince, bunun Ural-Altay dillerinde yaygın olduğunu ve artık eskileştiğini diyebiliriz. Sümerce aq ‘yaşlı akrabalar’, ‘anne-baba’, Dravitçe akka cins açısından artık erkek cinsini ifade ederek ‘dede (annenin babası)’, ake ‘dede’ anlamında kullanılmıştır. İlginç olan araştırmacılar tarafından Dravit dilleri ailesi içinde yer alan Tamil, Kannada, Kodagu, Tulu dillerinde bu kelimenin sesbilgisel-anlamsal biçimlerinin kadın cinsi ile bağlı olmasıdır: akka / akke / akkai / akkan / akkattai / akkal / akkassi ‘abla’, Malayalam dilinde ‘abinin karısı’, Telugu dilindeyse ‘büyük görümce’ anlamındadır. Fakat Sanskritçe ‘anne’, eski Kritçe'deyse ‘kız

47

kardeş’ anlamlarında kullanılmıştır [18]. Anlam ifade etmek açısından Türk dillerinin Dravitçe'yle ortak özellikleri daha çoktur. Şöyle ki, Azerice'de, Türkçe'de ve Farsça'da ağa (Türk dillerinden alıntı) ‘ağa’, ‘saygıdeğer şahıs’, ‘beyefendi’, ‘müracaat biçimi’, Türkmence'de aqa, Özbekçe'de əkə ‘büyük, sayın, girişimci, abi, hitap biçimi’, Azerice'de yekə ‘hacimce büyük, devasa’, Altayca'da eka ‘abi’, Hantıca'da ǽkke ‘amca’, iki ‘yaşlı adam, dede’, Tungusça'da eke ‘abla’, Macarca'da ike ‘büyükanne’, Mansice'de ak ‘dede, amca, dayı’, yine Macarca'da ük ‘ecdat, dede-baba’ anlamında kullanmaktadır. Azeri Türkçesi'nde, diğer Türk dillerinde olduğu gibi, ağ (beyaz) kelimesi renk bildirmenin dışında, ‘büyük, yüce, temiz, saf, iyi, saadet, mutluluk’ gibi anlamlar ifade etmenin yanısıra eski anlam biçimlerini de koruyageldiğini belirtmek gerekir.

Papa, mama, məmə, baba, bəbə, bibi gibi kelimelerin sesbilgisel-anlamsal biçimlerine Rusça papa ‘baba’, mama ‘anne’, Azerice baba ‘dede’, bəbə ‘çocuk’, Türkçe bebe, bebek (IX. yuzyıl Arap gasiplerine karşı mucadele veren, Hurremiler herekatının lideri Babek'in ismi / takma adının bu kelimeyle ilgili olması görüşünü de sunabiliriz. Asıl ismiyse Hasan'dı), İngilizce baby ‘çocuk’, Gürcüce [bico] ‘erkek çocuk’, Farsça [bəççe] yine ‘çocuk’ demektir. İngilizce baby, boy, Gürcüce [bico], Farsça [bəççe] kelimelerinin Türk dillerinde bulunan bay / bey / bəy / bek / ... kelimeleriyle aynı kökten olması, yani tüm diller için aynı nitelikte olması görüşünü de inkar edemeyiz. Azerice'deki ‘kız kardeş’ anlamlı bacı kelimesi de bay- ve -ça / -çı / -cı biçimbirimlerinden oluşmuştur (Gürcüce bi- ve -co, Farsça bə- ve -ççe) ‘çocuk’ vb. türemiş kelimelerde rastlanıyor. Rusça [bába] ‘bayan, karı’, küçültme-azizleme anlamında [bábuşka] ‘nine’ (kıyasla: Türk dillerinde baba / babaş, bəbə / bəbəş, dədə / dadaş), Çince ba, baba ‘baba’. Baba kelimesine, çoğunlukla dünya dillerinde, değişik sesbilgisel biçimlerde tesadüf edildiği bellidir: İtalyanca babbo ‘dede’, Osetince baba ‘dede’, fakat bobe ‘anne’, ‘yaşlı kadın’, Arap ve Farsça da baba ‘baba’.

b ~ m ses benzeşmesi sonucu Rusça [mama], İtalyanca mamma,

Roman, İspanyol, Portekiz ve Arapça mama ‘anne’, Çince mama, ma ‘anne’, Gürcüce ise mama ‘baba’ kelimelerinde rastlanır. Azeri ağızlarında kelimenin ma kısmının mama ‘bibi’, məmə ‘anne’, mama / mamaça ‘doğuşa yardım eden kadın, ebe’ kelimelerinin terkibinde kaldığı görülmektedir. Bu terimlerin ön protetik (sesartımı) m- ünsüzünün kullanmadığı biçimine Sümerce ama ‘anne’ (örnegin: ama-gan ‘dişi hayvanın beslendirilmesi’), Dravitçe amma ‘anne, hanım’, Etruskça ama-ke ‘çiftlik: karı-koca, evli’, Macarca maya ‘anne’ (Azerice, Türkçe maya ‘dişi’), eme, me ‘karı’, Kalmık, Çuvaş ve Moğolca eme ‘karı’, Türkçe

48

ebe, Fince ema ‘karı, anne’ (daha çok hayvanlar hakkında), Estonca ema, Samoyetçe emebilir, Arapça ümm(un), Akkadca ummu ‘anne’ kelime-lerinde rastlanır. Bu bağdamda, zannimizce, Kelt dillerinde ilahe isim-lerinin sonuna kadın cinsini bildirmek amacıyla -ema ekinin eklendiğini de kaydetmenin yararı vardır [16]. Bu unsurun sesbilgisel biçimleri Türk dillerindeki xanım / hanım / bəyim gibi müracaat bildiren kelimelerde tesadüf edilmektedir. Budun bilimsel-psikolojik açıdan eski dönemlerde Türk erkekler kadınına ‘benim xanım’, ‘benim bayım’ diye hitap etmezlerdi. Şu kelimelerdeki -ım / -im ekleri ölü Kelt dilindeki cins ulamının göstergesi olan -eme ekiyle koşul niteliğe sahiptir. Türkçe bayan ‘hanım’ kelimesindeki -an ekinin de -eme ekinin sesbilgisel biçimi olduğu istisna edilemez. Rus, ayrıca, Slav dillerinde eski Türk dillerinden alınmış [bayar] ‘zadegan, asil, ileri gelen’ kelimesi bay- kökü ve ‘kişi, erkek’ anlamlı ar / er kelimelerinden oluşmuştur, fakat burada erkek cinsini ifade etmek açısından -ar / -er ek fonksiyonunu üstlenmiş durumdadır. Bu eke Roman-German dillerinde meslek, sanat meşguliyetle ilgili isim soyundan kelimelerde rastlanır. Meselâ: İngilizce worker, Almanca arbeiter, Fransızca ouvrier ‘işçi, amele’, İngilizce actor, Almanca acteur ‘aktyor’, İngilizce player, Almanca spieler, Fransızca equipe ‘oyuncu’ ves.

Yukarıdaki örnekler verdiğimiz kelimelerden görüldüğü üzerei, söz

konusu akrabalık terimlerinde cins kavramı değişik dillere göre farklılık göstermektedir (baba, dede, mama, ata, aka / akka ve bu diğer kelimelerde olduğu gibi). Buna dayanarak kadın cinsini ifade eden mama / əmə /... gibi kelimelerin sırasına Türk ve İran dillerinde ‘babanın erkek kardeşi’ anlamında kullanılan əmu, əmi, amca kelimelerini de ekleyebiliriz. m ~ b ~ p ~ f ~ v ses benzeşmesi sonucu İspanyolca, Portekizce papa ‘baba’, Fransızca pape ‘Papa’ (kıyasla: Çuvaşça pappi ‘büyükanne’), ayrıca, papa ‘fahri episkopos unvanı’ anlamlı kelimeleri örnek olarak göztermemiz yerinde olur. Bu dillerin türettikleri Lâtince'deyse aynı kavramların mater ve pater biçimlerinde kullanıldığı görülmektedir (İngilizce mother, father, Almanca mutter, vater, Farsça mader, peder, Rusça [mat], Rusça [otets] ‘baba’ kelimesi ise Türk kökenli ata ‘baba’ kelimesinin Rusça'laştırılmış biçimidir). Göz attığımız kelimelerin henem hepsinin baba kelimesiyle (baba Azerice ‘dede’, Türkçe ‘baba’, Rusça ‘kadın’ vb.) aynı kökten olduğunu belirtmemiz gerekir.

Bu makale çerçevesinde çocuk kelimelerinde oluşmuş akrabalık terimleri listesinde sonuncusunun sesbilgisel-anlamsal biçimlerini Ön Asya ölü dillerinin ve Ural-Altay dillerinin materyallerine dayanarak gözden geçirelim: Sümerce abba ‘baba, yaşta büyük, ecdat, kardeş, lider’, Dravitçe appan ‘baba’, Etruskça apa ‘baba, ecdat’, Macarca apa ‘baba,

49

yaşlı adam, ihtiyar adam’, Mansice apa ‘baba, ağabey’, Suomice appi ‘dünür’, Tunqusça apa ‘baba’, Moğolca ab(u), Akkadca abu, Arapça æbu ‘baba’, Altayca apa ‘baba’, Türkçe abi ‘büyük kardeş’.

b ~ v ses benzeşmesi olayına göre Tuvaca ava ‘anne’, avaqay ‘sayın

bayan’, avay ‘anne’ kelimelerini de bu kelimelerin sırasına ekleyebiliriz. Eski Türkçede aba kelimesinin akrabalık terimi olma bakımından iki anlam taşıdığın da kaydetmenizin yararı vardır: ‘baba’ ve ‘anne’ [13. S. 158–159], fakat apa sesbilimsel buiçim ‘yaşlı kadın akraba’ ve ‘büyük kız kardeş, veya abla’ anlamlarında geçer [13. S. 47]. Günümüz Türk dil-lerinde de apa / əpə / aba / afa / abba / apba / əppə / əbə / əvə / api / uva / apak kimi sesbilgisel biçimler anlam bakımında kadın cinsini bildirmektedir ‘ana’, ‘büyük kız kardeş’, ‘teyze’, ‘yaşça büyük akraba kadın’, ‘nine (babanın annesi)’, ‘baldız’, ‘kadın’ ve genellikle, yaşlı kadınlara müracaat unvanı [19. S. 158–159].

Dünya dilbilimcilerin büyük kısmı tarafından akraba olmayan dillerde ‘baba’, ‘anne’, ‘dede’, ‘büyükanne’ vb. kavramlarla bağlı akrabalık terim-lerinin çocuk kelimelerinden oluşmuş olması görüşü savunulmakta ve bunların dil akrabalığı konusuyla hiçbir ilişkisi olmadığı düşüncesi üzerinde durulmaktadır.

E. Klein yazdığı büyük çaptaki İngilizcenin kökenbilim sözlüğünde babe, baby, boy kelimelerinin açıklanması üzerine ilginç bir fikir yürütmüyor [20]. Değişik sistemli, çeşitli kökenli diller arasında işte bu açıdan fenomenal benzerlikler o kelimelerin çocuk ağzında uygun seslerin telâffuzunun kolaylığına bağlı olarak açıklanıyor. Temel olarak, ırk ve milliyetinden asılı olmaksızın konuşmaya başlayan çocuklar için [a], [ə], [e] ünlülerinin, [b], [p], [m] ünsüzlerinin telâffuzunun kolaylığının sağlan-ması ve bu seslerin tüm dillerde mevcut olması ele alınıyor. R. Yakob-son'a göre bu kelimelerin çocuklarca telâffuzu babalık, annelik ilişkileri ile bağlı değildir. Bu terimlerin dünya dilleri arasında benzer özellik taşıması çocukların dil açma süreci – salt fizyolojik-akustik süreçle ilgilidir. Çocukların kekeleme sırasında çıkardıkları sesler ebeveynlerince kelime olarak kabul ediliyor ve onlar bu kelimeleri kendilerine ait ediyorlar [21].

Bu kelimelerin çocuklarca oluşturulduğuna kuşkumuz yoktur. Fakat konu bu kelimelerin dilin, dillerin kelime hazinesinde vatandaşlık kazandığı tarihle bağlı. Yukarıdaki dil olgularından bu tarihin bin yıllara dayandığı görülüyor. Peki, o zaman akraba olmayan dillerde çocuk kelimelerinden türemiş diğer akrabalık terimleri ve kavramlarla bağlı dayı, daye, amca, yenge, ağa, bay gibi kelimelerin durumu nasıl? Onları da mı çocuklar yaratmış? O halde nasıl olur da, bu kelimeler de akraba olmayan dillerde sözlüksel paralellik niteliği taşıyor? Onlar da çocukların oluşturduğu kelimeler mi? Elbet ki, değişik

50

sistemli dillerde anlam açısından ‘baba’ ile ‘anne’, ‘baba’ ile ‘dede’, ‘dede’ ile ‘nine’ gibi kelimelerin yer deyişmesi olayına rastlıyoruz. Bu durum bütün diller, ayrıca Türk dilleri için de seciyevi özelliğe sahiptir. Böyle olmasaydı, bugün dilimizde ‘haşare’ ve ‘canavar’ kavramları aynı biçimde tek kelimeyle – kurt, büyükboynuzlu hayvan – boğa ile kaplumbağa ve kurbağa gibi hayvan isimleri aynı sözlük birimin (*baka) türemeleri olamazdı.

Bugün dünyanın dört kıtasında yaklaşık 7 milyar insan yaşamaktadır.

Demografik gelişmeleri göz önünde bulundurursak, o halde 40–50 bin yıl bundan önce insan sayısının bir milyona bile ulaşmadığı belli olur. Bilindiği üzre, en eski insan konutlarının kalıntılarına Ön Asya'da – Dicle ve Fırat nehirleri arasındaki vadide tesadüf edilmiştir. Tüm beşerin atası, işte, burada «dil açmış», daha sonraki dönemlerde, doğa, hayvan ve bitki aleminden asılı olan insanlar demografi, coğrafi-iklim etmenleri (küresel ısınma, kuraklık gibi) sonucu dünyanın çeşitli bölgelerine dağılmışlardır. Binlerce yıl süren bu doğal proses sonucu aynı kökenli budun-dilbilimsel kitle parçalanmak zorunda kalmıştır. Sonraki dönemlerde kökeni aynı olan toplumun Afrika, Avrupa, Orta ve Uzakdoğu, Asya kıtasından o aşamalarda henüz ayrılmamış olan Amerika'yı kendilerine vatan edinen boyların bin yıllar zarfında hem dış görünüm hem de dil açısından özleşmesine neden olmuştur .

Tüm insanlığın hem genetik, hem de dilsel açıdan aynı bir köke dayanması olgusu kendi yansı ve onayını Adem ve Havva görüngüsü ve Babil kulesi ile ilgili rivayette buluyor!

Makalenin bilimsel yeniliği ve pratik önemi. Makalede yaptığımız

analizlerden farklı sistemli dillerde akrabalık terimlerinin, genelde, nostratik niteliğe sahip olmanın yanısıra, bir kısım durumlarda da alıntı olma olasılığı ortaya çıkmaktadır. Bu arada son dönemlerde dünya dilbilim alanında nostratik açıdan araştırmaların son derece yaygın şekil aldığını kaydetmemiz gerekir. Bununla beraber Türkolojide, ayrıca, Azerbaycan dilbiliminde nostratik alanda araştırmaların yok derecesinde olduğunu da vurgulamak lazım. Nostratik kelimelere, genelde, dilin eski katmanları, yani söz varlığında rastlanıyor. Bu yönde yapılmış araştırmalar sonucu elde edilenler dil ve dilin taşıyıcılarının tarihi ile ilgili önemli ve en tutarlı olgu kaynağıdır.

E D E B İ Y A T

1. İlliç-Svitıç B. M. Opyt slovarja nostratičeskih jazykov. M., 1971,

1976, 1984. Т. 1–3. 2. Andreev N. D. Ranneindoevropejskij jazyk. L.: Nauka, Leningr.

otd-nie, 1986. 3. Dolgopolsky A. Nostratic Dictionary. Cambridge, 2008.

4 «Тцрколоэийа», № 3-4

51

4. Dıbo A.V. Semantičeskaja rekonstrukcija v altajskoj etimologii. M., 1996.

5. Gamkrelidze T. V., Ivanov Vjač. Vs. Indoevropejskij jazyk i indoevropejcy. Тbilisi, 1984. Т. 1–2.

6. Starostin S. A. Praenisejskaja rekonstrukcija i vnešnie svjazi enisejskih jazykov // Кеtskij sb. L., 1982.

7. Babaev K. V. Proishoždenie indoevropejskih pokazatelej lica. Моsкvа; Каluga: Ejdos, 2008.

8. Starostin S., Dybo A., Mudrak O. Etymological Dictionary of the Altaic Languages. Boston; Brill Leiden, 2003.

9. İnanc Etibar. Azərbaycan dili leksikasının nəzəri problemlərinə dair // Tədqiqlər. Bakı, 2007. № 2. Məqalə 1.

10. İnanc Etibar. Azərbaycan dili leksikasının nəzəri problemlərinə dair // Tədqiqlər. Bakı, 2007. № 3. Məqalə 2.

11. İnanc Etibar. Zoomorfem arxetiplərinin müxtəlif sistemli dillərdə fonosemantik variantları // Tədqiqlər. Bakı, 2009. № 2. Məqalə 1.

12. İnanc Etibar. Zoomorfem arxetiplərinin müxtəlif sistemli dillərdə fonosemantik variantları // Tədqiqlər. Bakı, 2009. № 3. Məqalə 2.

13. Drevnetjurkskij slovar’. L.: Nauka. Leningr. otd-nie, 1969. 14. Sevortyan Ê. V. Etimologičeskij slovar’ tjurkskih jazykov:

(оbščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na bukvy «V», «G» i «D»). М.: Nauka, 1980.

15. Fedotov M. R. Etimologičeskij slovar’ čuvašskogo yazyka. Čeboksary, 1996. Т. 2.

16. Family and Family Relation. http://users.ewnet.com/millenia/lang.htm. 17. Puhvel Jaan. Hittite Etymological Dictionary. Berlin; New York;

Amsterdam: Mouton Publishes, 1984–1998. Vol. 1–7. 18. Burrow T., Emenau M. B. A Dravidian Etymological

Dictionary. Oxford: Clarendon Press, 1984. 19. Sevortjan Ê. V. Etimologičeskij slovar’ tjurkskih jazykov:

(оbščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na glasnye). М.: Nauka, 1974. 20. Klein Ernest. A Comprehensive Etymological Dictionary of the

English language. Amsterdam; London; New York: Elsevier Publishing Company, 1966. Vol. 1–2.

21. Jakobson R. Why «mama» and «papa»? // Selected Writings. Phonological Studies. Mouton: The Huge, 1962. Vol. 1.

52

ЭТИБАР ИНАНДЖ ТЕРМИНЫ РОДСТВА, ОБРАЗОВАННЫЕ ИЗ «ДЕТСКИХ

СЛОВ», В РАЗНОСИСТЕМНЫХ ЯЗЫКАХ

Р е з ю м е В статье на материале разносистемных языков, которые в

современном языкознании считаются неродственными, в сравни-тельно-типологическом и фоносемантическом аспектах исследуются термины родства, образованные из «детских слов». Данные термины классифицируются как ностратизмы, возникшие в результате исто-рического и этнолингвистического контактирования.

Ключевые слова: бореальный праязык, макроязык, ностра- тика, архетип, глоттохронологический

ETIBAR INANDJ THE TERMS OF FAMILY RELATIONSHIP,

WHICH WERE FORMED FROM THE «BABY’S WORDS» ON THE MATERIALS OF DIFFERENT-SYSTEM LANGUAGES

S u m m a r y

In this article on the comparative-typological and phono-semantic

aspects have been researching the terms of relationship, which were formed from the «baby’s words» on the materials of the languages of the different systems, which are considered as unrelated. These terms have been classifying from nostratic points of view or as the result of historical ethno-linguistic contacts.

Key words: boreal protolanguage, macrolanguage, nostratica, archetype, glottochronological

___________

4 *

53

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 3–4 2012

GATİBE MAHMUDOVA

ERZURUM AĞZI VE ÇAĞDAŞ AZERBAYCAN

YAZI DİLİNDE YAPIM EKLERİ Ö z e t. Makalede Erzurum ağzındakı ve çağdaş Azerbaycan dilinde

kullanılan yapım ekleri farklı ve benzer yönleriyle incelenmiştir. Erzurum ağzında ve Azerbaycan yazı dilinde kullanılan yapım ekleri altı gruba ayrılmıştır.

Araştırma sırasında Türkiye Türkçesinin Erzurum ağzında ve Azer-baycan yazı dilinde kullanılan yapım eklerini karşılaştırmış söz konusu gruplara ayırmışız: 1 – Erzurum ağzında kullanılan ve Azerbaycan yazı dilinde görülen şekilleriyle tam uygunluk gösteren yapım ekleri; 2 – Erzurum ağzında kullanılan, fakat Azerbaycan yazı dilinde görülen şekil-lerinden az çok farklılaşmış yapım ekleri; 3 – Erzurum ağzında yapım eki gibi kullanılan, fakat Azerbaycan yazı dilinde çekim eki olanlar; 4 – Erzurum ağzında yapım eki gibi kullanılan, fakat Azerbaycan yazı dilinde görünmesine rağmen çağdaş Azerbaycan dili için taşlaşmış ve ölü sayılan yapım ekleri; 5 – Erzurum ağzında kullanılan, fakat Azerbaycan yazı dilinde görülmeyen yapım ekleri.

Anahtar kelimeler: yapım eki, Türkiye Türkçesi, Erzurum ağzı, Azerbaycan yazı dili, Azerbaycan dilinin ağızları Türk milletinin her ilinin kendine özgü bir ağzı vardır. Her ağızda da

kelimelerin kendine özgü söylenişi, harflerin farklı vurgulanma biçimleri, birbirinden güzel deyimler ve ata sözleri vardır. Türkiye Türkçesinin her ağzı sıcak, yüreğe işleyen, samimi, gönül derinliğinden gelen bir ağızdır.

Tarih boyunca Türkçenin çeşitli lehçe, şive ve ağızlarında çok sayıda yapım eki bulunmuştur. Bu yapım eklerinin bazıları işleklik kazanmış, bazıları ise ölmüş oldukları halde taşlaşmış olarak şu veya bu kelimenin yapısında da görülebilmektedir. Bizim araştırma konumuz günümüzde işlekliye sahip canlı yapım ekleridir. Bu yüzden inceleme sırasında bu

54

gün Türkçenin ağızlarında ve çağdaş Azerbaycan Türkçesinde kelime üretmekte kullanılan yapım eklerini incelemeğe çalıştık. Makalede Erzurum ağzındakı isim ve fiil yapan yapım ekleri araştırılmış, bu yapım ekleri çağdaş Azerbaycan Türkçesindeki yapım ekleri ile kıyaslanmış, onlar arasındakı farklılıklar ve benzerlikler incelenmiştir.

Biliyoruz ki, Türk dillerinde yeni kelime yapma süreci farklı yollarla gitmektedir. Bunlardan en verimlisi morfoloji yolla kelime yapımıdır. Morfoloji yolla kelime yapımı eklerin aracılığıyla yapılır. Yapım eklerinin Türk dillerinin kelime yapımında büyük ve müstesna rolü vardır. Bu yüzden Türk dillerinde bu süreci araştıran birçok dilbilgini tarafından yapım ekleri özel mercek altına alınmıştır. Bu onların eklere verdikleri önemin göster-gesidir. Türk bilim adamı M. Ergin yapım eklerini kök morfemleri destekleyen morfemler adlandırmıştır [1. S. 78]. Bu ünlü dilbilimciye göre, kelime içerisindeki yapım ekine asıl kök morfemden sonra gelen ikinci bir kök morfem gibi veya kökün yardımcı morfemi gibi bakabiliriz. Bu yüzden, yapım ekine büyük önem veren M. Ergin kökler gibi onları da kelimenin sabit parçaları adlandırmıştır. Fakat buna rağmen, yapım ekleri yine de ek morfemler olarak kalmaktadır. Bitişken (agglutinative) dil olarak Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan Türkçesinde yapım eklerinin sayı oldukça çoktur. N. Uzun, L. Uzun, Y. Aksan ve M. Aksan çağdaş Türkçede 191, H. Zülfukar yaklaşık 170 yapım ekinin olduğunu söylemiştir. Z. Korkmaz`ın çağdaş Türkçenin morfolojisine ait yazılmış olan kitabında yapım eklerinin toplam sayısının 193 olduğu görünüyor ki, bunlardan 61-i adlardan isim türetenlerdir [2. S. 120]. Çağdaş Türkçede fiilden isim yapan eklerin ortalama sayısı 51’dir. Fakat, Z. Korkmaz`ın eserinde söz konusu eklerin sayısı 79’dur, çağdaş Türkçede adlardan eylem üreten 26, eylem köklerinden eylem yapan 27 ekin varolduğu yazılmıştır [3. S. 111, 123]. Bir şeyi özellikle vurgulamamız gerekir ki, söz konusu bilgiler yalnız yazı dilinde kullanılan yapım eklerinin sayısı ile ilgilidir.

Ünlü Azerbaycan bilim adamı S. Caferov eserinde Azerbaycan Türk-çesinde yaklaşık 80 yapım ekini incelemiştir [4]. Diğer bir Azerbaycan bilim adamı B. Halilov Azerbaycan dilinde toplam yaklaşık 100 eke ait bilgi vermiştir [5].

Eklerin eklemeli dillerde özellikle Türk dillerinde çok büyük önemi vardır. «Eklerin eklemeli dillerde özel bir yeri vardır. Bu eklemeli bir dil olan Türkçede de böyle. Türk dilinin temel duvarları baştan başa eklerden örülmüş bulunmaktatır. Türkçenin yapısını incelemek demek, aşağı yukarı onun çok zengin olan ekler sistemini incelemek demektir» [1. S. 80]. Her hangi bir Türk ağzının veya çağdaş Türk lehçelerinin eklerini incelemek, aynı zamanda o dilin ses bilgisini, söz varlığını ve gramerini araştırmaktır. İşte bu bakımdan biz Türk ağızlarında kullanılan yapım

55

eklerini incelemeyi ve onları çağdaş Azerbaycan Türkçesindeki yapım ekleri ile karşılaştırmayı kararlaştırdık.

Türkiye Türkçesinin ve Azerbaycan Türkçesinin genel kurallarına göre, kelime türetmede kullanılan yapım ekleri vazifelerine ve eklenme şartlarına göre dört gruba ayrılır ve bu gruplar arasındakı sınır nettir: 1 – isimden isim yapan ekler; 2 – fiilden isim oluşturan ekler; 3 – isimden fiil yapan ekler; 4 – fiilden fiil oluşturan ekler.

Yapım eklerinin bu grupları aynı şekilde ağızlardakı yapım eklerine de uygundur ve Türkiye Türkçesinin yapım ekleri de dört sınıfta birleşmiştir. Bununla ilgili, Türk bilgini G. Efrasiyap yazıyor: «Tarih boyunca Türkçenin çeşitli ağızlarında bu dört grupta vazife alan çok sayıda ek bulunmuştur. Ancak bu ekler devir devir, yer yer işleklik kazanmış, işlekliyini yitirmiş hatta ölmüş olabildikleri gibi, bazan ölmüş oldukları halda taşlaşmış olarak şu veya bu kelimenin yapısında da görülebilmektedir. Ağızbilimi araştırmaları için şüphesiz önemli olanı işlekliye sahib canlı eklerdir. Yani ağızları işlenmekte olan toplumun belli kurallar içerisinde yeni kavramları işaret eden kelimeler türetmekte veya kavramlar arasında münasebet kurmakta kullanmakta olduğu eklerdir» [6. S. 229].

Erzurum göç ve istila yolları üzerinde bulunduğundan pek çok savaşlara sahne oldu. Hurriler, Asurlar, Kimmerler, İskitler (Sakalar) bölgeye hakim oldular. Oldukça eski bir yerleşim alanı olan Erzurum ve çevresi, tarih bo-yunca Perslerin, İskender, Roma ve Bizans İmparatorluklarının hakimi-yetinde bulunmuş, zaman zaman da müslüman Arapların eline geçmiştir. 1015'ten başlayarak Anadolu’ya başlayan Türk akınlarının etki alanında kalan Erzurum, 1071 Malazgirt Zaferinden sonra Türk topraklarına katıl-mıştır. Fetih'ten sonra Anadolu da kurulan ilk Türk beğliği olan Saltuk-oğulları Beğliği sınırları içerisinde kalan Erzurum, 1202 Anadolu Selçuk-lularının eline geçmiştir. Bu devletin yıkılmasından sonra birkaç kez daha el değiştiren Erzurum ve çevresi 1517'de Yavuz Sultan Selim'in Mısır seferi dönüşünde kesin olarak Osmanlı İmparatorluğu topraklarına katılmıştır. Birinci Dünya savaşı döneminde Erzurum 1914–1918 yılları arasında Rus işgali ve Ermeni mezalimine uğramış, 25 şubat 1918'de Kazım Karabekir Paşa komutanlığında l. Kafkas Kolordusuna bağlı birliklerle Türkiye toprak-larına katılmıştır. Bu kadar el değişmeleri Erzurum ağzını da rengarenk etmiş, farklı dillerle kelime alış verişi yapmasına neden olmuştur [7].

L. Karahan Anadolu ağızlarını böyle gruplaştırır: 1 – doğu grubu ağız-ları; 2 – kuzeydoğu ağızları; 3 – batı grubu ağızları.

Bizim araştırdığımız Erzurum ağızları doğu grubunda yer almaktadır. L. Karahan kendi araştırmasında Erzurum ağızlarının ses bilimsel ve

morfolojik özelliklerini ele almıştır. Eserde yalnız çekim ekleri araştırılmış, yapım ekleri incelenmemiştir [8].

56

Erzurum ağzını geniş alanda inceleyen bilim adamı E. Gemalmaz olmuştur. O, Erzurum ağızlarını önce biri Doğu Anadolu ağızlarına, diğeri de Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz ağızlarına benzeyen iki gruba ayırır.Birinci grup Yukarı Karasu – Yukarı Aras ağızlarıdır ki, E. Ge-malmaz bunun kendisinin de iki bölüme ayrıldığını belirtiyor: 1 – Yukarı Karasu; 2 – Yukarı Aras ağızları. İkinci grup ise Çoruhboyu ağızlarıdır [6. S. 22]. Birinci grup kendi içinde ikiye ayrılırken, ikinci grup da Oltu, Tortum, İspir olmak üzere üçe ayrılır.

Erzurum ağzı yapım ekleriyle çok zengin olan bir ağızdır. Erzurum ağzındakı yapım ekleri çağdaş Azerbaycan dilindeki yapım ekleri ile çok benzerdir. Fakat, bununla beraber, onlar arasında farklılıklar da mev-cuttur. Onlar arasındakı benzerlikleri ve farklılıkları yukarıda verdiyimiz bölgüye dayanarak incelemiş bulunuyoruz:

1. Türkiye Türkçesi’nin ağızlarında kullanılan ve Azerbaycan yazı

dilinde görülen şekilleriyle tam uygunluk gösteren yapım ekleri: -lıh (-lık). Eki işlek olan eklerdendir. İsimden isim oluşturur, örn.:

çobanlıh, şenlih, ajlıh, otluh vesaire. Bu ek Azerbaycan dilinde en işlek yapım eklerinden biri sayılıyor. İsim, sıfat ve sayılardan değişik anlamlı adlar türetir, örn.: ağac – ağaclık, sert – sertlik, men – menlik vesaire;

-ci (-ce, -cı, -cu, -çe, -çı, -çi, -çu). Bu yapım eki de isimden isim

türetir ve çok işlek olan bir ektir, örn.: çiftci, dutci, ziratci vesaire. Bu ekte Azerbaycan dilindeki eşi olan -cı ekinden semantikal bakımdan herhangi bir değişiklik görülmemektedir. Bu ek bir tek Azerbaycan dilinde değil, bütün Türk dillerinde kullanılıyor ve çok da işlek bir ektir, örn.: yalan – yalançı, çekme – çekmeçi, edebiyat – edebiyatçı vesaire;

-li (lı, -le, -lu, -lü). İster Erzurum ağzında, isterse de Azerbaycan yazı

dilinde çok kullanılan bir ektir, örn.: canni, deleganne, düzenne, vijdanni vesaire. Azerbaycan Türkçesinde: yağ – yağlı, at – atlı, kend – kendli, dil – dilli, xal – xallı vesaire. Azerbaycan edebi dilinde de bu yapım eki isimden değişik anlamlı isimler oluşturur. Sesbilgisi bakımından bu ek Azerbaycan Türkçesindeki yapım ekinden farklı olsa da, anlambilimsel ve görev bakımından herhangi bir değişiklik görülmemektedir;

-siz (-sız, suz, -süz), örn.: befasız, habarsız, vahıtsız, rütübetsiz

vesaire. Bu yapım eki aynen Azerbaycan dilinde de kullanılmaktadır. Adlara eklenerek sıfatlar oluşturur, örn.: baş – başsız, el – elsiz, duz – duzsuz vesaire;

57

-ki (ke, -kı, -ku), örn.: aşşahki, çinimdeki, yuhardakı, evelke, ilerke, bizemkeler vesaire. Azerbaycan dili ile sesbilgisel bakımdan farklı olsa da anlam bakımından aynıdır. Azerbaycan Türkçe’sinde zaman içerikli sıfat türeten ektir, örn.: axşam – axşamki, seher – seherki, dünen – dünenki;

-cah (çah). Erzurum ağzındakı isimden isim oluşturan -cah eki

vardır, örn.: golçah, oyunçah vesaire. Azerbaycan dilinde isimden isim yapan ve aynı zamanda fiilden isim yapan -cak / -cek eki mevcuttur, örn.: elcek, sevincek, utancak vesaire.

Erzurum ağzı ile Azerbaycan dilinde tam olarak anlam ve vazifece aynılık yapan, isimden isim oluşturan yapım ekleri bunlardır: -ca (-ce, -ci), -cığaz (-cuğaz), -cıl (-cil, -cul, -cül), -daş (-deş), -hana, -gil, -isdan, -mıtrak;

-ca (-ce, -ci). «...Bu ekin ünsüzü herhangi bir değişikliğe uğramadığı

gibi ünlüsü de kalınlık incelik uyumuna girer» [6. S. 237], örn.: urusca, alamanca, arabıca, farsıca vesaire. Bu grupta fiilden isim oluşturan ekler bunlardır: -gan (-ğan, -gen), -ğı (-ği, -gi,), -ğın (-ğin, -ğun, -ğün), -ı (-i, -u, -ü), -ıci (-ici, -uci, -üci), -k, -ş.

Sifetden fiil oluşturan ekler bunlardır: -l (-al, -el), -la (-le). Erzurum ağzında bu ekle yapılan öyle yapım eklerı var ki, Azerbaycan dilinde onlar kök ve eke ayrılma ve basıt kelime adlanır, örn.: kısal.

Bu grupta fiilden fiil türeten ekler bunlardır: -dır (-dir, -dur, -dür), -ıl (-il, -ul, -ül), -lan (-len), -n, -ş, -t. Bu yapım eklerı Erzurum ağzında ve Azerbaycan Türkçesinde ses bilgisine göre kısmen farklı, fakat anlam ve vazifece tamamen aynı olan yapım ekleridir.

2. Türkiye Türkçesi’nin ağızlarında kullanılan, fakat Azerbaycan yazı

dilinde görülen şekillerinden az çok farklılaşmış yapım ekleri. Erzurum ağzında isimden isim oluşturan -cılah (-culah) vardır, örn.:

azcılah, bunculah, onculah vesaire. Yapım ekı tam olarak Azerbaycan dilinde görünmese de bu ekin karşılığı olan ve ona çok benzeyen -ça (-çe) eki kullanılıyor, örn.: meydança, dayça, lüğetçe vesaire. Anlam bakımından bu yapım eklerinin her ikisi aynıdır. Her ikisi isimlerden küçüklük anlamı veren isimler oluşturur:

-n. Bu ek Erzurum ağzında fiilden isim türetir, örn.: sağın, yığın,

biçin. Bu kelimeler Azerbaycan Türkçesinde kök ve eke sağ-ın, yığ-ın, biç-in gibi ayrıldığından yapım eki gibi -ın (-in, -un, -ün) belirlenmiştir.

58

3. Türkiye Türkçesi’nin ağızlarında yapım eki gibi kullanılan fakat Azerbaycan yazı dilinde çekim eki olanlar:

-mah (mağ, -meg, -meğ, -meyh). Erzurum ağzında işlek olan fiilden isim oluşturan bir ektir, örn.: almah, ohumah, demeyh, gelmeyh vesaire. Azerbaycan dilinde bu ek çekim ekidir ve fiillerin başlangıç forması adlanıyor. Fakat ünlü Azerbaycan dil bilgini M. Hüseynzade söz konusu ekin yapım eki olduğunu israr ediyor [9. S. 15]. Onun iddialarına rağmen, bugün Azerbaycan dilbilimi alanında bu ek çekim eki olarak kabul edilmektedir:

-ma (-may, -miy, -me). Bu ek Erzurum ağzında olumsuzluk anlamı

bildiriyor. Yapım eki adlanıyor, örn.: almiya, görmiye, yapdırmaya vesaire. Fakat bu ek bir kelimeden yeni anlamlı kelime türetemediği için Azerbaycan dilinde çekim eki gibi bilinmektedir. Bu gruptan olan yapım ekleri: -acah (-acağ, -eceğ, -eceyh), -ağan (-egen), -an (-en), -mış (-miş, -muş, -müş), -ası (-asi, -esi), -ır (-ir, -ar, -er, -ur, -ür) vesaire.

4. Türkiye Türkçesi’nin ağızlarında yapım eki gibi kullanılan fakat

Azerbaycan yazı dilinde kelimelerin içerisinde görünse de bugün çağdaş Azerbaycan Türkçesi için taşlaşmış ve ölü sayılan yapım ekleri:

-z. İsimden isim oluşturan bu yapım eki Türkiye Türkçesindeki eşi

olan -z ile aynıdır, örn.: ekiz. Bu ek Azerbaycan Türkçesinde bugün kullanılmasa da, fakat ekiz kelimesinin içerisinde Azerbaycan dilinde yaşamaktadır. Çağdaş Azerbaycan Türkçesi için bu ek kelimenin ayrılmaz bir kısmı halinde olan taşlaşmış, ölü bir ektir. Fakat Türkiye Türkçesinde bu ek aracılığıyla ikiz, üçüz, beşiz gibi kelimeler yapılmaktadır;

-ga (-ğa, -ge, -ke). Erzurum ağzında fiilden isim türeten bir ektir,

örn.: dalga, gavurğa vesaire. Azerbaycan Türkçesi’nde bu ek yalnız kelimelerin içerisinde artık bir yapım eki gibi görülüyor, örn.: süpürge, govurğa. Bu gruptan olan yapım ekleri bunlardır: -anah (-anağ, -eneg, -eneyh).

5. Türkiye Türkçesi’nin ağızlarında kullanılan fakat Azerbaycan yazı

dilinde, aydın konuşmasında görülmeyen yapım ekleri: -ar (-er, -şar, -şer). Erzurum ağzında Türkiye Türkçesi ile aynı olarak

sayılara eklenir, örn.: altışar. Fakat çağdaş Azerbaycan dilinde sayıların bu bölgüsü yoktur;

59

-n. Erzurum ağzında çarpımlarda sayıya getirilen bir ektir, örn.: üç ikin, beş onum da elli. Bu ekin ne Türkiye Türkçesi, ne de çağdaş Azerbaycan Türkçesi yazı dilinde eşi yoktur. Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan dilinde bu ekin karşılığı kere, defa kelimeleri kullanılıyor;

-liyin. Erzurum ağzında kullanılan bu ek isimden isim türeten bir

ektir, örn.: sabahliyin, ahşamliyin, evleliyin vesaire. Bu ek Azerbaycan dilinde kullanmıyor. Bu ekin karşılığı gibi yakın kelimesi kullanılıyor, örn.: sabaha yakın, akşama yakın vesaire;

-ko. Erzurum ağzında karşılaşılan bu ek sevgi ve küçültme ekidir.

Tek şekilli bir ektir, örn.: ağako, bacıko, anakoli vesaire. Azerbaycan dilinde bu ekin karşılığı -cığaz ekidir, örn.: kuşcuğaz, kızcığaz vesaire;

-o. Özel adlara ve akrabalık kelimelerine getirilen bir ektir, örn.: abo,

ano, babo vesaire. Bu grupta olan yapım ekleri bunlardır: -gaş (-ğaş, -geş, -gac), -gış (-ğış, -gıc, -guş, -ğüş).

Türkiye Türkçesi ağızları Azerbaycan dilçiliğinde henüz araştırılmamış bir

konudur. A. Vekilovun «Türk dilinin dialektolojisi» eserini göze almazsak bu konu eski Sovyet dilçiliğinde de öğrenilmemiş sayılır [10].

Makalemizde Türkiye Türkçesinin Erzurum ağzı ile Azerbaycan yazı dilinin yapım ekleri, tabii ki, bir kısmı ele alınmıştır. Araştırma sonunda böyle sonuça gelinmiştir ki, Türk ağızlarında kullanılan bir çok yapım ekleri Azerbaycan Türkçesinin ağızlarında kullanılmasa da, çağdaş Azerbaycan Türkçesinde kullanmaktadır. Bazen de, Türkçe yazı dilinde kullanan, bir yapım ekine Azerbaycan Türkçesinin yazı dilinde rastlamasak da, ağızlarında bulmak mümkün. Tabii ki, bir makale içerisinde Erzurum ağzındakı bütün yapım eklerini incelemek ve onları Azerbaycan Türkçesindeki yapım ekleri ile kıyaslamak imkansız. Biz yalnız birkaç yapım ekini araştırmaya çalıştık. Gelecek araştırmalarımızda bu konuya bir daha değinmek ve ağızlardakı yapım eklerini daha derinden incelemek fikrindeyiz.

Makalenin bilimsel yeniliği ve pratik önemi. Türkiye Türkçesinin

ağızları Azerbaycan dilçiliğinde henüz öğrenilmemiştir. Bu makalede ilk kez Türkiye Türkçesinin Erzurum ağzındakı yapım ekleri Azerbaycan edebi dilindeki yapım ekleri ile kıyaslandırılmış ve araştırılmıştır. Bu makaleyi üniversitelerin filoloji bölümünde eğitim alan öğrenciler kulla-nabilirler.

60

E D E B İ Y A T 1. Ergin Muharrem. Türk Dil Bilgisi. Sofya, 1967. 2. Asker Ramiz. Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğat-it-türk» əsəri

üzrə biblioqrafik ve grammatik göstərici. Bakı, 2008. 3. Korkmaz Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri. Ankara, 2007. 4. Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1982. 55.. Xəlilov B. Müasir Azerbaycan dilinin morfologiyası. Bakı, 2007.

H. 1. 66.. Gemelmaz Efrasiyap. Erzurumli Ağızları. Ankara, 1995. C. 1. 77.. www.erzurumlu.net/erzurumsayfasi-12-erzurum-agzi.html-42k- 88.. Karahan Leyla. Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması. Ankara,

1996. 9. Hüseynzadə Muxtar. Müasir Azərbyacan dili. Bakı, 1973. 1100.. Vekilov А. G. Tureckaja dialektologija. L., 1973.

ГАТИБА МАХМУДОВА

CЛОВООБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ АФФИКСЫ ЭРЗУРУМСКОГО ДИАЛЕКТА И АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО

ЛИТЕРАТУРНОГО ЯЗЫКА

Р е з ю м е В статье проанализированы в сравнительном аспекте словообра-

зовательные аффиксы эрзурумского диалекта турецкого языка и азербайджанского литературного языка. В результате исследо-вания они были объединены в следующие группы: 1 – словообразо-вательные аффиксы, использующиеся в эрзурумском диалекте и пол-ностью совпадающие с аналогичными аффиксами азербайджанского литературного языка; 2 – словообразовательные аффиксы, использую-щиеся в эрзурумском диалекте, но несколько отличающиеся от аналогичных аффиксов азербайджанского литературного языка; 3 – аффиксы, использующиеся в эрзурумском диалекте в качестве словообразовательных, а в азербайджанском литературном языке как словоизменительные; 4 – словообразовательные аффиксы, использую-щиеся в эрзурумском диалекте, но считающиеся «окаменевшими» и «мёртвыми» в азербайджанском литературном языке; 5 – слово-образовательные аффиксы, использующиеся в эрзурумском диа-лекте, но вышедшие из употребления в азербайджанском литера-турном языке.

61

Ключевые слова: словообразовательные аффиксы, турецкий язык, эрзурумский диалект, азербайджанский литературный язык, диалекты азербайджан- ского языка

GATIBA MAHMUDOVA

THE DERİVATİONAL AFFİXES İN THE ERZURUM

DİALECT AND İN THE AZERBAİJANİ LİTERARY LANGUAGE

S u m m a r y

In this paper the derivational affixes in the Erzurum dialect of the

Turkish language and in the Azerbaijani literary language were studied in the comparative aspect. In the process of the research the derivational affixes in the Turkish language’s dialects and in the Azerbaijani language were compared and were subdivided into next groups: 1 – the derivational affixes used in the Erzurum dialect and completely concurrent with parallel affixes in the Azerbaijani literary language; 2 – the derivational affixes used in the Erzurum dialect, but slightly differed from the parallel affixes in the Azerbaijani written language; 3 – affixes used in the Erzurum dialect as the derivational affixes, but in the Azerbaijani language these affixes used as the inflexional affixes; 4 – the derivational affixes used in the Erzurum dialect, but in the Azerbaijani literary language these affixes were considered to be the «dead» affixes; 5 – the derivational affixes used in the Erzurum dialect, but in the Azerbaijani language these affixes were out of use.

Key words: derivational affixes, Turkish language, the Erzurum dialect, the Azerbaijani literary language, the Azer- baijani language dialects

____________

62

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 3–4 2012

NARMİN ALIYEVA

KELİMELERİN GELENEKSEL SINIFLANMASI

Ö z e t. Geleneksel sözdiziminde kelime türleri ayrışmış olarak ele

alınmanın yanısıra hem de tüm dillerde dokuz gruba göre sınıflandırıl-maktadır. Bu şekilde sınıflandırma düzenli ve rasyonel teoriye değil, karışık ve irrasyonel deneyciliğe dayanıyor. Bu yüzden de günümüz dilbilimcilerce keskin eleştiri konusuna hedef olmuştur.

Aslında sınıflandırmanın kelime türlerinin ayırıcı özelliklerine daya-nılarak yapılması gerekir. Burada tam anlamlı ve anlam dolgulu cüm-lelerin birbirinden farklandırılması söz konusudur.

Anahtar kelimeler: geleneksel sözdizimi, kelime türlerinin sınıflan- dırılması, temel veya tam anlamlı kelimeler, ikincil veya tam anlamı olmayan kelimeler, tahmin edilen ve dolguluk kelimeler Geleneksel sözdiziminde sözcükler kelime türü adlanan ve bütün

dillerde mevcut olan dokuz sınıfa ayrılmaktadır. Bunlar: tanımlık, isim, sıfat, zamir, eylem, ortaç, zarf, önek, bağlaç ve ünlemlerdir. Düzenli ve rasyonel teoriye değil de, karışık ve irrasyonel deneyciliğe dayanan bu sınıflandırma günümüz dilbilimcilerce eleştiri konusudur.

Gerçekte iyi sınıflandırmanın bir kısım ayrıcı özelliklere göre yapılması gerekir. Bu zaman temel ve ikincil ayırıcı özellikleri fark-landırmak lazım. Temel ayırıcı özellikler ikincil ayırıcı özellikleri kendine tâbi tutuyor. Ayırıcı özelliklerin birbirine tâbi tutulması prensibine daya-narak ölçütler aşaması belirlenir. Başlıca ölçüt sınıfların önem açısından yarımsınıflara ayrılmasıyla belirleniyor.

Sözcüklerin geleneksel olarak on dereceye ayrılması üç ölçüte göre yapılıyor: sözcüğün özelliğine, fonksiyonuna ve mevkiine göre [1. S. 511].

63

Gerçekte eylem, isim, tanımlık, ortaç ve diğer kelime türleri kendi ayırıcı özelliklerinden dolayı bu şekilde isimlendirilmiştir. İsmin yerine geçebilen zamir, isimle beraber kullanarak onu değişik yönden belirleyen sıfat, her zaman fiille ilişkide olan zarf, sözcükleri birbirine bağlayan bağlaç dilbilgisel fonksiyonları açısından belirlenerek işaretleniyor. Lusien Tenier şöyle yazıyor: «Kelime türlerinin sınıflanmasıyla ilgili bu görüş çağdaş dilbiliminin taleplerini cevaplandıramıyor. İlk önce ortaç bağımsız bir kelime türü değildir. İkincisi, sayı bir kelime türü olarak dikkate alınmamıştır. Üçüncüsü, bu sınıflandırmada yansılamalı söz-cükler, edatlar ve modalite sözler de yer almamıştır» [2. S. 63].

İsimden öncegelen önek, konuşma tarzı ve tonla ilgili olan ünlem kendi mevkiine göre belirlenerek işaretlenmektedir.

Kusurlu şekilde yapılmış bu sınıflandırmayı kelime türlerinin tüm ayırıcı özelliklerini gereğince yansıtamadığından kabul edemeyiz, diğer taraftan bu sınıflandırma çelişkili görüşlere de yol açıyor. Bunu kabul edersek, o zaman Lâtince'deki önek tecum'un benimle zamirinden sonra kullandığını, Fransızca'da oui ‘evet’ zarfının hiçbir zaman fiille bir arada gelemediğini söylemeliyiz. Bununla beraber kelime türlerinin bu şekilde sınıflandırılmasını günümüz açısından ele alarak suçlamaya kalkışmamız da, zannimizce doğru olmaz. Daha 1921 yılında bilinir dilbilimci J. Van-dries bununla ilgili şöyle yazmaktaydı: «Kelime türlerinin sınıflandı-rılması o kadar zor bir iş ki, hiç kimse bugüne kadar tatminedici bir sınıflandırma yapamamıştır» [3. S. 114].

Kelime türlerini bu şekilde sınıflandırmanın kusurlu olmasına rağmen bazı durumlarda iki usulû kullanmak yoluyla sorunu çözmek mümkündür. Şöyle ki, belli bir kelimenin olmayışı teoriye uygun düşmediğinde, halde o sözcük tahmin edilen sözcük olarak kabul ediliyor. Her hangi bir sözcüğü genelde anlam açısından açıklamak mümkün olmadıgı takdirde o kelime dolguluk olarak isimlendiriliyor [4].

Fakat dilbilim açısından bu iki terimin (tahmin edilen ve dolguluk) zamanlı zamansız kullanılması da doğru deyil, cünkü bu dil olaylarının özelliğinin net şekilde anlamaya engel, doğru şekilde açıklanmasına ve çözümünün yapılmamasına neden olabilir. Onları kullanmakla her hangi bir dilin sözdizimini istenilen dilin sözdiziminin yardımıyla açıklamak mümkündür. Bu yüzden de bu terimleri kullanmanın sakıncası vardır. Avrupa dillerinin dilbilgisi araştırılırken etalon dil olarak Lâtince ele alınıyor. Bu genelde Lâtince'nin toplum içinde önde gelen yerlerden birini tutmasıyla ilişkilendiriliyor. Diğer taraftan dilin kelime hazinesinin öğre-nilmesi Lâtince'den başlanıyor. Bu dil dilbilimcilerin hazırlanmasında esas teşkil etmiş ve nihayet yabancı dilleri tanımlayan ilk insanlar – misyonerler de Lâtince eğitim görmüşler.

64

Öğrenilen dilin söz diziminin yerine Lâtince'nin sözdiziminin geç-mesi mekanizması şöyledir: eğer o dildeki kelimelerin sayısı Lâtince gramerine nazaran bir kelime az olursa, o zaman bu geçerli sayılabilir ve tahmin edilir sözcük adlandırılıyor. Fakat eğer o dilde Lâtince'ye nazaran bir kelime fazla olursa, o kelime dolguluk sayılıyor [2. S. 335].

Önemli iki küme kelimeler bulunmaktadır: tam anlamlı veya tam kelimeler ve tam anlamı bulunmayan, anlam açısından görevsiz, verimsiz kelimeler veya anlamsız kelimeler. Belirli anlam fonksiyonuna sahip kelimeler birinci kümede yer alıyor. Başka deyişle, bu kelimeler bilinçte yansıyan belirli idelerle çağrışım kuruyor. Bu durumda, Fransızca cheval, Almanca Pferd, İngilizce horse, Lâtince eques, Azerice at ve s. tam anlamlı kelimelerdir. Şöyle ki, her bir dildeki ses birimleri bir arada at kelimesine insan zihninde kişilik kazandırıyor.

Anlam fonksiyonuna sahip olmayan kelimeler ikinci kümeye girer. Bu kelimeler sadece olarak dilbilgisel araçtır. Bunların fonksiyonu anlam açısından tam anlamlı kelimeler kümesine işaret etmek, anlamı kesinleş-tirmek, kelimenin biçimini değiştirmek ve kelimeler arasında bağlantı kurmaktır. Meselâ, Fransızca'da le, Almanca'da das, İngilizce'de the ve s. tam anlamı olmayan kelimelerdir. Şöyle ki, onlar bilincimizde hiçbir tasavvur oluşturamıyor. Cheval (isim, erkek cinsi, tekil), Pferd (isim, orta cins, tekil), horse (isim, tekil) görüldüğü gibi kelimelerin hangi kümeye girdiğini gösteriyor [2. S. 123].

Tam anlamı olan ve tam anlamı olmayan kelimeler bir kısım dilbilimcilerin anlam birim ve biçim birim adlandırdıkları dil birimlerine çok benzer. Tam anlamlı ve tam anlamı olmayan terimleri Çince'den alınmıştır. Tam anlamlı ve tam anlamı olmayan kelimeler arasında sadece bir kısım dillerde kesin hudut bulunmuyor. Bir kısım diller, özellikle de, konumuzla ilgili olan Avrupa dilleri hem tam anlamı olan hem de olmayan iki unsuru bir kelime içinde biraraya getirebilir. Bu tip kelimeler bileşim adlandırılıyor:

yeyor

atlar samanı

Meselâ: Atlar samanı yeyor cümlesinde atlar ve yeyor kelimeleri tam

anlamlı kelimeler olduğu için bileşimdir. Böylece, atlar kelimesinde hem

65

tam hem de tam anlamı olmayan kelimeler sıkı ilişki içindedir ve onları birbirinden ayırmak zordur.

Sözdizimsel açıdan bileşimlerin tam anlamlı kelime sayılması gerekir. Şöyle ki, tam anlamlı unsurlar sayesinde onlar tam anlamlı kelimelere özgü anlam bilimsel fonksiyona sahiptir. Meselâ, dilin telgraf uslubunda tutum nedeniyle anlama dokunmadan tüm tam anlamlı kelimelerin kısaltılması talep ediliyor. Bu yüzden de anlamı olmayan kelimelerin atılması zorunlu hal alıyor ve sadece tam anlamlı kelimeler kalıyor. Meselâ, böyle bir örnek verelim: Arriverai Paris demain train huit heures (‘Parise geliyorum yarın tren saat sekizde’) cümlesinin aslında J’arriverai ά Paris demain par le train de huit heures (‘Yarın Paris'e sekiz treniyle geleceğim’) şeklinde olması gerekir. Telgrafta j’, par, ά, le, de kelimeleri kendiliğinde hiç bir anlam yüküne sahip olmadığından kullanılmamıştır.

Dilin tarihi gelişimi sırasında tam anlamlı kelimelerin tam anlamı olmayan kelimelere dönüşüm süreci görülmektedir. Anlamsız kelimeler sadece dilbilgisel fonksiyon üstlenebilir ve onların büyük kısmı tam anlamlı kelimelerden oluşmuştur. Meselâ, Lât. qua re > Fr. car ‘o halde, şimdi ki’, Lât. illam > Fr. la (tanımlık), Hint-Avrupa dillerinde aug, Lât. aug-eo ‘artırıyorum’ > Alm. auch ‘ayrıca’, Hint-Avrupa me / og ‘beceriyorum’ > Alm. ich mag ‘ben beceriyorum’ > Lât. magis ‘daha çok’ gibi.

Tam anlamlı kelimelerin ifade ettikleri anlamlar dilbilgisel kümeler ağından geçirilerek idrak ediliyor. Bu yüzden tam anlamlı kelimeler kümesel sözdizimine girer, yani onlar kümesel sözdizimi içinde a raştırılıyor [5. S. 265].

Tersine, tam anlamı olmayan kelimeler fonksiyonel sözdiziminde araş-tırılıyor, yardımcı dilbilgisel unsurlar gibi onlar tam anlamlı kelimeleri yapısal açıdan birleştirmeye yardımcı oluyor. Böylece, tam anlamlı kelimeler ve tam anlamı olmayan kelimelerin karşı karşıya konulması, istatik ve dinamik sözdiziminin karşı karşıya konulmasından başka bir şey değildir.

Kelimelerin ne zamansa tam anlamlı olması düşüncesini tamamen reddetmek veya onların tam anlamı olmayan kelimelere dönüşmesini anlamanın zor olduğunu kaydetmemiz gerekir. Bu özellikler tercüme sırasında fazla hatalara yol açıyor.

Anlambilimsel açıdan tam anlamlı kelimeler ve tam anlamı olmayam kelimeler arasındaki fark yapısal açıdan bağımsız kelimelerle yardımcı kelimeler arasındaki farkla eşittir. Yapısal fonksiyonu üstlenen ve bağlam yapabilen kelimeleri bağımsız kelimeler adlandırmak mümkündür. Ör-neğin, Kemal'in kitabı tamlamasında Kemal ve kitap kelimelerinin her ikisi bağımsız kelimelerdir. Yardımcı kelimeler hiçbir yapısal fonksiyonu üstlenmiyor, bağlam kuramıyor. Meselâ, the book of father kelime takımında the ve of yardımcı kelimelerdir. Yardımcı kelimeler bağlam kuramadığından sadece bir kısım çekirdekler içinde o çekirdeğin odak

5 «Тцрколоэийа», № 3-4

66

noktasını oluşturan bağımsız kelimelerle bir arada kullanılıyor. Yukarıda örnek verdiğimiz kelime takımında of yardımcı kelimesi father ‘baba’ kelimesinin oluşturduğu odak noktasının çekirdeği içinde bulunuyor. Böylece, her bir yardımcı kelime çekirdek oluşturan bağımsız kelimeye tâbidir.

Bağımsız kelimeler kendini idare edebiliyor ve bütünlükle bireyselliğini koruyabilir. Her birinin anlamı vardır ve cümle içinde yardımcı kelimeler olmadan kullanılabilir. Örneğin, Kemal Nurlan'ı gördü cümlesinde olduğu gibi. Burada üç kelimenin her birinin büelli anlamı vardır. Yardımcı kelimeler ise kendini idare edemiyor, onların özel anlamları bulunmaz ve cümlede yanısıra geldiği kelimelerin dışında bir anlam ifade edemezler. Yardımcı kelimeler bağımsız kelimelerle bir çekirdek içine giriyor ve bağlam kurmaya eğilimlidir. Meselâ: Alm. das Buch kelimesinde tanımlık das isim-siz tasavvur edilemez. Fransızca'daki le livre kelimesinde tanımlık le livre kelimesinden ayrı kullanamaz veya bir başka örnek daha: il fiilsiz kulla-namaz, il chante – he sings ‘O, şarkı okuyor’ cümleleri gibi.

Figürativ dille söylersek, bağımsız kelimeler sanki binanın yapılmasında önemli ve en başlıca araç olan tuğlaya benziyor. Bu tuğlalardan cümleler yapılıyor. Yardımcı kelimeler de sanki yapı malzemesi olan çimento görevi taşır. Çimento taşları birbirine bağladığı gibi, yardımcı kelimeler de bağımsız kelimeler arasında o şekilde ilişki kurarak cümlenin mükemmelliğini artı-rıyor.

Bağımsız kelimeler cümlenin yapısal birimlerini oluşturuyor. Bu

yüzden de onlar çekirdekte bağımsız olarak kullanılabilir. Yardımcı kelimeler cümlede düzenleyici fonksiyonunu yapamıyor. Bu yüzden de çekirdekte de bağımsız kelime olarak kullanılmıyor. Onlar sadece bağım-sız kelimelerin yanında bulunmak görevini yapabilir.

Böylece, meselâ, He looks at Alfred’s book ‘O, Alfred'in kitabına bakıyor’ cümlesinde at, ’s yardımcı kelimeleri book, look, Alfred bağım-sız kelimeleriyle aynı çekirdek içinde bulunmuştur. Bağımsız kelimeler görevine göre birer biçim birimlerdir. Şöyle ki, onlar yapısal fonksiyon yerine getirir, ayrıca, anlambilimsel açıdan tam anlamlı kelimelerdir, görevine göre anlam birimlerdir, çünkü onlar anlambilimsel fonksiyon yapmaktadır. Çok zaman bağımsız kelimeler tam anlamlı kelimeler oluyor, tam anlamlı kelimeler ise bağımsız kelimelerdir. Meselâ, Alfred

the book kitab

of father Kemal`in

67

kelimesi hem bağımsız kelimedir, bağlam oluşturur hem de tam anlamlı kelimedir, çünkü özel anlam taşıyor. Fakat bazı durumlarda bağımsız kelimenin tam anlamlı kelimeyle denkleşmesi gerekir, bu ise çekirdeğin parçalanarak ayrıldığı durumlarda olabilir.

Tarihsel açıdan yardımcı kelimeler idare edilebilirliğini kaybetmiş bağımsız kelimelerden oluşmuştur. Meselâ, Fransızca'da şahıs eki olan il yardımcı kelime durumda kullanılır, fiilsiz kullanılmıyor. Kelimenin kökü Lâtince'de eskide bağımsız bir kelime olarak kullanılmış ille kelimesinden alınmıştır. Eski Fransızca'da il kelimesi bağımsız bir kelime olmuştur.

Yardımcı kelimenin birarada geldiği bağımsız kelime ne zamansa bağım-sız olmuş yardımcı kelimenin sözdizimsel açıdan ondan asılı olduğu kelimedir. Böylece, bağımsız kelime ve yardımcı kelime arasındaki yapısal ilişki prensip açısından tamlayan ve tamlanan arasındaki ilişkidir. Fakat eğer tamlayan ve tamlanan arasındaki ilişkide bu kelimelerin belirli derecede ayrılması düşünülürse, o zaman bağımsız ve yardımcı kelimelerin birleşmesi halinde bu ayrılma sıfıra iniyor. Çekirdek içinde olan tüm ilişkiler görevine göre kökenbilimsel anlama sahiptir. Böylece, Fransızca'daki Il aime les roses (‘O gülleri seviyor’) ve onun Lâtince'si Ille amat illas rosas cümleleri şekil açısından şu şekilde verilebilir:

amat

ille rosas

illas

Sözvarlığının anlambilimsel açıdan gelişimi ve tam anlamı olmayan

kelimelerin oluşumu sözdizimine bağlı olmadan ortaya çıkar. Bu halde sözdizimsel bakımdan tamlanan tam anlamlı kelime bağımsız kelimeye – bağımsız kelime yanısıra gelen yardımcı kelimeye tâbi tutuluyor. Bu durum Fransızca'da hal zarflarında daha fazla görülmektedir. Fransızca'daki -ment yardımcı unsuru Lâtin dilindeki menta bağımsız kelimesinden oluşmuştur: Lâtince'de bona menta ‘iyi halde, iyi durumda’ > Fransızca'da bonnement biçiminde kullanılarak ‘saf yürekli’ anlamı ifade etmektedir [5. S. 62].

menta bona

seviyor

gülleri

bonnement

5 *

68

Makalenin bilimsel yeniliği ve pratik önemi. Makalede Azericede kelime gruplarının yapısal dilbilim açısından ele alınması konusu ilk kez olarak inceleniyor. Gelecekte bu alanda yapılan araştırmaların yapısal dilbilimle ilgili görüşlerin Azericeye uygulanması suretiyle dilin daha derinden ve heryönlü şekilde öğrenilmesinde kolaylık sağlayacağını uma-rız.

E D E B İ Y A T 1. Rəcəbli Ə. Struktur dilçilik. Bakı: Nurlan, 2005. 2. Tern’e Ljus’en. Osnovy strukturnogo sintaksisa. M., 1988. 3. Vandries Ž. Jazyk. Lingvističeskoe vvedenie v istoriju. Кiev,

2001. 4. http://rusohod.narod.ru/konspekti/nauchnie_materiali/kurilovich 5. Balli Š. Obščaja lingvistika i voprosy francuzskogo jazyka. Кiev,

2004. 6. Veysəlli F. Struktur dilçiliyin əsasları. Bakı: Mütərcim, 2008.

НАРМИН АЛИЕВА

ТРАДИЦИОННЫЕ КЛАССЫ СЛОВ

Р е з ю м е В традиционном языкознании части речи рассматриваются

дифференцированно. Во всех языках слова делятся на девять групп. Такая классификация основывается не на теории системности и рационализме, а на иррациональной практике. Именно поэтому она стала объектом суровой критики со стороны современных языко-ведов. Классификацию частей речи следовало бы провести на ос-нове их различительных особенностей. Очень важно отличать друг от друга слова полнозначные и неполнозначные.

Ключевые слова: традиционное языкознание, классификация частей речи, полнозначные слова, неполно- значные слова, предположительные и значимые слова

69

NARMIN ALIYEVA

TRADITIONAL WORD CLASSES

S u m m a r y In traditional linguistics, parts of speech are considered differentially

and the wordsare divided in all languages into nine groups. This classification is not based on a theory of consistency and rationality, but in mixed and irrational practices. Therefore it has become a subject of severe criticism by modern linguists. In fact, this classification must hold on the basis of distinctive features. At this time it is particularly important to distinguish content words and insignificant words from each other.

Key words: traditional linguistics, classification of parts of speech, words with full meaning, words with unfull meaning, alleged and significant words

__________

70

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 3–4 2012

AYNUR QƏDİMALIYEVA

XV ƏSR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİNİN TƏDQİQİNDƏ

NEMƏTULLAH KİŞVƏRİ «DİVAN»ININ YERİ X ü l a s ə. XV əsr Azərbaycan klassik divan ədəbiyyatının ən

görkəmli nümayəndələrindən biri olan Nemətullah Kişvəri Deyləmqani «Füzuli sələflərindən» ən istedadlısı hesab olunurdu. Onun şeirləri forma rəngarəngliyi, bədii ifadə vasitələrinin işlənmə zənginliyi və ən əsas ana dilinin bütün incəliklərini özündə əksi baxımdan həm müasirlərinin, həm də sonrakı dövr şairlərin marağına səbəb olmuş, XV əsr türkdilli poe-ziyanın düzgün yolla istiqamətlənməsinə müsbət təsir göstərmişdir. Şairin ədəbi irsi əsasən lirik qəzəllər üzərində qurulmuş, azad, sərbəst yaradıcılıq yolu keçmişdir.

Kişvəri «Divan»ı XV əsr Azərbaycan ədəbi dili tarixi üçün xüsusi

əhəmiyyət kəsb edir. Ədəbi dilin bədii-klassik üslubu ilə yanaşı, canlı danışıq dilində işlənən ifadələrin zənginliyi bir daha şairin öz ana dilinə vurğunluğundan irəli gələn bir xüsusiyyətdir. XV əsrdə Azərbaycan klassik ədəbiyyatının, həmçinin ədəbi dilinin öyrənilməsində Kişvəri «Divan»ının rolu əvəzsizdir.

Açar sözlər: Kişvəri, Divan, klassik ədəbiyyat, ədəbi dil XV əsr Azərbaycan klassik ədəbiyyatının inkişafında, eyni zamanda

ümumxalq dili əsasında formalaşan ana dilimizin geniş vüsət aldığı bir dövrdə yazıb-yaradan şairlər içərisində Nemətullah Kişvərinin özünə-məxsus yeri var. H. Araslının təbirincə desək, «böyük Azərbaycan şairi Nəsimidən sonra Azərbaycan dilində belə gözəl, aydın və maraqlı əsərlər yaradan Kişvəri XV əsr Azərbaycan şeirinin qüvvətli nümayəndələrindən biridir» [1. S. 13]. Sənətkarlığı ilə daha çox diqqəti cəlb edən Kişvəri Azərbaycan-türk ədəbi dilinin bütün incəliklərinə dərindən bələd olmuş və lirik qəzəllərində forma rəngarəngliyini yüksək ustalıqla tərənnüm etmişdir. Araşdırmalar göstərir ki, Kişvəri Azərbaycan və fars dillərində

71

«Divan» yaradaraq sərbəst yaradıcılıq yolu keçmiş və onun şeirləri dini-təriqət təsirindən uzaq, dünyəvi məzmunlu, real həyat, sevgi motivləri ilə qələmə alınmışdır. Dil və ədəbiyyat tariximiz üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən Kişvəri «Divan»ı klassik şeir dilinə söykənərək xalq dilinə, ona məxsus təbiiliyə, şirinliyə bağlı olmuş, canlı danışıq dili ilə klassik poeziya arasında bir körpü yaratmışdır.

XV əsrin yadigarı olan Kişvəri ədəbi irsinin öyrənilməsi müxtəlif zamanlarda dilçi, ədəbiyyatşünas alimlərin diqqətini cəlb etmişdir. Ilk dəfə 1946-cı ildə H. Araslı Kişvərinin AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan Azərbaycan dilində əlyazma divanı haqqında məlumat vermişdir. Həmin əlyazma əsasında tədqiqatını quran alim şairin bədii yaradıcılığını təhlil edərkən onun ədəbi dilimizin inkişafındakı rolunu da xüsusilə vurğulamışdır. Dilçi alim R. Eyvazova 1983-cü ildə «Kişvəri divanının dili (morfoloji xüsusiyyətləri)» adlı əsərində şairin dilini müxtəlif aspektlərdən tədqiqata cəlb edərək, tarixi-müqayisəli planda həm oğuz qrupuna, həm də qıpçaq-karluk qrupuna xas xüsusiyyətlərin aşkarlanmasında bu mənbənin əhəmiyyətini xüsusi qeyd etmişdir. Kişvəri «Divan»ı ilk dəfə 1984-cü ildə C. Qəhrəmanovun tərtibatı və ön sözü ilə çap edilmişdir. Ön sözdə Kişvəri divanının Bakı nüsxəsindən başqa aşkar edilən iki əlyazma nüsxəsi barədə də məlumat verilir. Onlardan biri Səmərqənd Elmi-Tədqiqat İnstitutunun kitabxana-sında, digəri isə Daşkənddə – Əbu Reyhan Biruni adına Şərqşünaslıq İnstitutunda saxlanılır. Səmərqənd nüsxəsinin Bakı nüsxəsindən köçürül-düyü məlum olmuşdur [2. S. 4].

Son illərdə Kişvərinin Azərbaycan dilində yeni bir əlyazma nüsxəsi

meydana çıxmışdır. Almaniyada yaşayan həmvətənimiz Məhəmmədəli Hüseyninin taparaq çap etdirdiyi bu nüsxə böyük elmi marağa səbəb olmuşdur. M. Hüseyni Kişvəri «Divan»ının surətini Tehranın Parlament kitabxanasından əldə etmiş, elmi təsvirini vermişdir. 2010-cu ildə divanın faksimilesi və mətnin müasir əlifbaya transfonoliterasiyası verilmiş, geniş və maraqlı ön sözlə çap olunmuşdur. Təəssüf ki, fars dili və Azərbaycan türkcəsində şeirlərdən ibarət olan bu divanın vərəqlərinin çox hissəsi tökülmüş, az bir hissəsi qalmışdır. Yeni nüsxədəki yazılan 24 bütöv və 2 ya-rımçıq qəzələ digər nüsxələrdə rast gəlinmir. Bu nüsxənin digər nüsxələrdən fərqləndirən ən başlıca əlamət ondadır ki, yeni aşkarlanan nüsxə şairin öz dəsti-xətti ilə yazılmışdır. Bu haqda məşhur İran alimi Mehdi Bəyani yazmışdır: «Məndə Sədi “Bustan”ının bir əlyazma nüsxəsi var ki, onun sonu bu sözlərlə tamamlanıb: “Kətəbə ələbd əlzəif Kişvəri 896 m[təmam]” (‘Zavallı qulunuz Kişvəri 896 m. tamamladı’) (yazdı. – A. Q). Nüsxəni həmin “Bustan” əlyazması ilə tutuşdurduqda heç bir tərəddüdə yol vermədən bu divanın şairin (Kişvərinin. – M. H.) öz əli ilə

72

yazıldığını deyə bilərik. Əmir Əlişir Nəvai “Məcalisün-nəfais”ində Kiş-vərinin nəstəliq xətti ilə yazan xoşnəvis şairlərdən olduğunu bildirir. Əlbəttə, bu nəstəliq xətti 9-cu əsrin (miladi XV) xoş xətlərindən hesab olunur» [1. S. 6].

Türkcə divanın avtoqraf nüsxəsində tutarlı faktlarla çıxış edən M. Hü-seyni müxtəlif mənbələri nəzərdən keçirdikdən sonra bu fikirdə olduğunu bildirmişdir ki, Kişvəri bir sıra tədqiqatçıların göstərdiyi kimi, Dilmə-qandan deyil, Qəzvindən olmuşdur. Divanındakı şeirləri təhlil etdikdən sonra o, bu qənaətə gəlmişdir ki, şair Sultan Yaqubun hakimiyyətinin son illərində, 1490-cü ilə qədər onun sarayında, sonra isə ömrünün son dövrlərində Şah İsmayıl Xətainin sarayında yaşamışdır [1. S. 11–12].

Yuxarıdakı qeydlərdən, həm də şairin bizə gəlib çatan şeirlərindən məlumdur ki, Kişvəri müəyyən dövrlərdə Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun sarayında yaşayıb-yaratmışdır. Hətta şeirlərindən birində şair Sultan Yaquba müraciət edərək, ona yaxın olmaq istəyini, zəmanəsində ona lazımi qiymət verilməməsindən yaranan gileyini əks etdirir:

Qələndər Kişvəridir bir süxəndan, Süxənguyadur üştə kuyi-meydan, Anun hər beytidür bir dürri-qəltan, Qulağ asmaz ona Yəqubi-Sultan, Məni bu qayğu öldürdü, mədəd hay! [2. S. 133].

Yaxud, başqa bir şeirində şair öz səadətini, xoşbəxtliyini Sultan

Yaqub sarayında axtarır və müəyyən dövrlərdə həmin sarayda yaşayaraq həyatın gözəl illərini təsvir edir:

Talei-bərgəştə bir dəxi qılaydı sərvəri, Kim cila tapsaydı şol ayineyi-İskəndəri. Şö’lə çəksəydi çiraği tudeyi-Bəyanduri, Vəh nə ləzzət tapğay ol sadət qələndər Kişvəri Kim, görünsə rayəti-Yəqubi-xanı bir dəxi [2. S. 135].

Məlumdur ki, Ağqoyunlu dövlətinin süqutundan sonra dövrün qabaq-

cıl şair və alimləri yeni yaranan Səfəvilər dövlətinin ətrafında sıx birlə-şərək, ana dilimizdə yeni əsərlərin yaradılmasına böyük səylər göstər-mişlər. Belə klassiklərdən biri də məhz ömrünün qocalıq çağlarını ya-şayan Kişvəri olmuşdur:

Kişvəri, bir cürə içsən, yoxdur ölməklik sana, Cani-zərdin Şahi-Ismaili-Sultan əlkidin [1. S. 35].

73

Kişvəri yaradıcılığına nəzər salsaq, şairin hər zaman çətinlik, əzab-əziyyət, ehtiyac içərisində yaşadığını, daim öz taleyindən narazı qaldığını, şikayətləndiyini görərik. Real həyatda rastlaşdığı bütün çətinliklər, eşq yolunda çəkdiyi cəfalar, uğursuzluqlar Kişvəri şeirinə sanki dərin hüzn gətirmişdi:

Məskənim meyxanədir, hər dəm bolub ovbaş ilə, Neyləyim heç kimsə yar olmaz məni-ğəllaş ilə, Ağlamaqdan damənim doldu ləbaləb yaş ilə, Gecə-gündüz köksümə hər yan dögərmən daş ilə, Dirligim dirlig degil, tək bir qərə gündür keçər [2. S. 134].

Yaxud,

Bir xərab olmuş evim var qış günündə badgir, Nə dərü nə bamü nə divarü nə balavü zir, Nə tənurü nə buxari, nə hisarü nə həsir [2. S. 137].

XV əsr Azərbaycan klassiklərinin əksəriyyəti Herat ədəbi məktəbinə üz

tutaraq forma-məzmun, ideya-üslub baxımından güclü təsir altına düşərək, «bir çox qələm sahibləri Nəvaiyə cavab verməyi sənətkarlıq şücaəti bilmiş, bu isə, təbii olaraq, yeni, fərqli deyim tərzlərini, poetik ifadə vasitələrini, bədii dil axtarışlarını ortaya çıxarmışdır» [3. S. 201]. Kişvəri şeirlərində də dövrün tələbatından irəli gələrək böyük özbək şairi Əlişir Nəvainin təsirini görməmək mümkün deyil. Həyatının çətin anlarında şair Nəvai mühitini arzulayaraq, onun himayəsi altına keçməyə can atmışdır:

Nəvai himmətindin Kişvəri əhli-nəzər boldı, Cahan mülkin dutar şe’ri nəzər bolsa Nəvainin [2. S. 46].

Yaxud,

Kişvərinin şe’ri yetsəydi Nəvai ərzinə, Qurtarurdi şahi-ğazidən ana şəhr həri [2. S. 117].

Başqa bir şeirində şair özünün istedadını, şairliyini xüsusi vurğu-

layaraq, heç də Nəvaidən əksik olmadığını göstərir və elmə, sənətə yüksək qiymət verən Hüseyni Bayqara kimi bir hami arzulayır:

Kişvəri şe’ri Nəvai şe’ridən əksük iməs, Bəxtinə düşsəydi bir Sultan Hüseyni Bayqərə [2. S. 104].

74

Şair Nəvai yaradıcılığından ilham alaraq onun bir sıra qəzəllərinə də təzminlər yazmışdır:

Ol ki, qanımdan qılur hər dəm hənayi-barmağın, Vermədi hərgiz mana əl kim, öpəydim əyağın, Binəvadur Kişvəri, dedim anı bir qul sağın, “Dedi ki, can ver daxi öpgil əyağım toprağın, Ey Nəvayi, tezrək bol kim, peşiman bolmasun [2. S. 144].

Belə örnəklərin sayını artırmaq mümkündür, lakin məqsədimiz

diqqəti Nəvai və Kişvəri yaradıcılığının qarşılıqlı təsirindən yaranan yeni poetik ifadə vasitələrinə, deyimlərə, bədii dil axtarışına yönəltmək, bu paralellikdən yaranan dil zənginliyini, dil ortaqlığını göstərməkdir.

Fikri yığcam şəkildə, sadə dillə çatdırmaq, atalar sözlərinə, aforizm-lərə, xalq deyimlərinə üstünlük vermək, cinaslardan məharətlə istifadə etmək Kişvəri yaradıcılığının xəlqiliyini, təbiiliyini daha da artırır:

Xəlq der ki, ol vəfasuzdur, bir özgə yar dut, Ağrımaz barmağa əski sarə bilmən, neyləyim [2. S. 63]. Mən kim ərirəm yüzüni görgəc nə əcəbdür, Kim gördi ki, bir yerdə ola atəş ilə mum [2. S. 56]. Şami-hicrin sonrəsi sübhi-vüsal irür, bəli, Hər enişə bir yoxuşdur, bir yoxuşə bir eniş [2. S. 32].

Yuxarıdakı nümunələrdə verilən Ağrımaz barmağa əski sarə bilmən;

Kim gördi ki, bir yerdə ola atəş ilə mum; Hər enişə bir yoxuşdur, bir yoxuşə bir eniş atalar sözləri bu gün də müasir Azərbaycan dilində azacıq fonetik dəyişikliyə uğrasa da, işləkliyini qoruyub saxlamışdır. Kişvəri yaradıcılığını izləyərkən belə nəsihətamiz atalar sözlərinə, məsəllərə tez-tez rast gəlinir. Bu da şairin dilinin canlı danışıq dili əsasında formalaşdığını bir daha vurğulayır.

Kişvəri «Divan»ının ayrılmaz poetik vasitələrindən biri cinaslardır. Klassik şərq ədəbiyyatında, xüsusən də şifahi xalq ədəbiyyatını təmsil edən sənətkarlar öz yaradıcılıqlarında «böyük ustalıq, məharət, dilin müxtəlif çalarlığından, söz əlvanlığından istifadə bacarığı tələb edən» [4. S. 35] cinaslardan geniş istifadə etmişlər. Şəkilcə eyni, mənaca fərqli sözlərin ustalıqla işlədilməsi Kişvəri şeirinə xüsusi məna incəliyi gətirmişdir:

Dutaşdı könlümə hicr odu hər yan, Səni göydürməsin, ey həmnişim, yan [2. S. 68].

75

Köksümi qalxan qılıb mən oxların qarşusinə, Gər inanmırsan bir ox atgil mana qarşu sına [2. S. 96].

Birinci beytin ilk misrasında verilən yan (‘tərəf, ətraf’) sözü, ikinci misradakı yan (‘yanmaq’) feli ilə birgə cinas yaratmışdır. Ikinci beytdə isə qarşusinə (‘qarşı, ön’) sözü şəkilcə oxşar hissələrə bölünərək, qarşu sına (ikinci hissədəki sına ‘sınamaq, yoxlamaq’ mənasında) feli ilə cinas sözlər rolunu oynamışlar.

Bəzən bütöv bir qəzəl cinaslar üzərində qurularaq bir söz müxtəlif

mənalara bölünərək yüksək sənətkarlıqla təsvir edilir. Məsələn,

Xəttini səbzə oxurlar, yüzini yasəmən derlər, Kətan könlək ki geymişsən, anı bərgi-səmən derlər [2. S. 17]

mətləli 6 beytlik qəzəlin birinci misrasında işlənən yasəmən derlər rədifi sonrakı beytlərdə şəkilcə oxşar semantik hissələrə bölünərək mənalan-dırılmışdır: yasəmən derlər, səmən derlər, səməndərlər, asəmən derlər, yasə mən derlər.

Kişvəri «Divanı»nın səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri qədim ortaq

türk sözlərindən geniş istifadə edilməsidir. Müasir Azərbaycan dili ilə müqayisədə bu sözlərin əksəriyyəti dilin sonrakı inkişaf dövrlərində leksik, fonetik, semantik dəyişikliyə məruz qalmışdır. Məs.: ayağ // əyağ ‘badə, kuzə’: Xanı dövlət kim, əyağ içib əyağını öpəm [1. S. 28]; çiz-ginmək ‘dolanmaq, dönmək, dövr etmək’: Ol ki, sünilən fələk fanusini çizgindürür [2. S. 141]; tütün ‘tüstü’: Tütün görgəc salıb qaçar aru şanındakı balı [2. S. 123]; əsrük ‘sərxoş’: Hər necə əsrükdürür var anda bir hüşyarlığ [5. S. 42]; köp ‘çox’: Köp görübmən tündxuxü bivəfa adəm, vəli [2. S. 41]; köymək ‘yanmaq’: Bağrımü könlüm bu köymüş zar cismim [1. S. 17]; yaşurmaq ‘gizlətmək, örtmək’: Razi-eşqini ki, yıllar yaşu-rurdim xəlqdən [2. S. 72] və s.

Klassik Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri olan Nemətullah Kişvəri «Divan»ı üzərində aparılan araşdırmalardan aydın olur ki, şairin dili yad ünsürlərin təsiri altında olmayan (az da olsa, cığatay, qıpçaq ünsürlərinə rast gəlinir ki, bu da XV–XVI əsr Azərbaycan ədəbiyyatında baş verən məlum səbəblərlə bağlı idi), Azərbaycan-türk sözlərinin intensiv işlənmə tezliyinə görə seçilən yüksək səviyyəli ədəbi-bədii dil nümunəsi sayıla və orta əsr Azərbaycan ədəbi dilinin, eyni zamanda klassik ədəbiyyatın araşdırılmasında qiymətli mənbə kimi maraq doğura bilər.

76

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Məqalənin elmi yeniliyi ondan ibarətdir ki, burada XV əsr Azərbaycan ədəbi dili daha ətraflı tədqiq olunmuş, Kişvərinin həyat və yaradıcılığı ilə bağlı bəzi qaranlıq məqamlar üzərinə yenidən işıq salınaraq faktlar dəqiqləşdiril-mişdir. Şairin Azərbaycan dilində yazdığı və uzun müddət ədəbiyyat aləminə məlum olmayan və yalnız son illərdə tapılan yeni bir əlyazması haqqında da məlumat verilmişdir. Nəvai və Kişvəri yaradıcılığının qarşılıqlı təsirindən yaranan yeni poetik ifadə vasitələri, deyimlər bədii dil axtarışına yönəldilərək, bu paralellikdən yaranan dil zənginliyinin, dil ortaqlığının göstərilməsinə çalışılmışdır.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Kişvəri. Türk divanı: (Avtoqraf nüsxəsi). Bakı: Nurlan, 2010. 2. Kişvəri. Əsərləri. Bakı: Yazıçı, 1984. 3. Paşalı Aida. Əfsəhəddin Hidayət və divanı: (tekstoloji-filoloji

tədqiqat və mətn). Bakı: Nurlan, 2011. 4. Mikayılov Ş. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı: Elm, 1986. 5. Eyvazova Roza. Orta əsr ədəbi dil əlaqələrinin Kişvəri əsərlərində

təzahürü. Bakı: Elm, 1999.

АЙНУР ГАДИМАЛЫЕВА

МЕСТО «ДИВАНА» НЕМАТУЛЛАХА КИШВЕРИ В ИССЛЕДОВАНИЯХ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО

ЛИТЕРАТУРНОГО ЯЗЫКА XV В.

Р е з ю м е Нематуллах Кишвери – видный представитель азербайджанской

тюркской классической литературы XV в. Считается наиболее та-лантливым последователем Физули. Стихи Кишвери, отличающиеся многообразием изобразительных средств родного языка и отражаю-щие все его тонкости, вызывали интерес не только у современников поэта, но и у последующих поколений. Творчество Кишвери оказало значительное влияние на развитие тюркской поэзии XV в. Его литературное наследие, представленное лирическими газелями, сви-детельствует о том, что такие стихи могли быть написаны только в условиях творческой свободы.

«Диван» Кишвери имеет большое значение для изучения исто-рии азербайджанского литературного языка XV в. Вместе с класси-ческим художественным стилем литературного языка он вобрал в

77

себя и всё богатство языка разговорного. В исследованиях азер-байджанской тюркской классической литературы и литературного языка XV в. роль «Дивана» Кишвери поистине неоценима.

Ключевые слова: Кишвери, диван, классическaя литература, литературный язык

AYNUR GADIMALIYEVA

THE ROLE NEMATULLAH KISHVERI’S «DIVAN» IN RESEARCH OF THE 15th CENTURY’S

AZERI LITERARY LANGUAGE

S u m m a r y Nematullah Kishveri Deylemqani, one of the most prominent

representatives of XV century Azerbaijani-Turkic classic divan literature is considered Fizuli’s most talented follower. His poems caused his and the following times poets’ interests for their colorful form, usage richness, and most of all, representing all the details of the mother tongue in themselves, and had positively influence on directing XV century Turkic poetry to the right way. Poet’s literary heritage was set on the lyrical ghazals and passed through free and fluent creative way.

Kishveri’s «Divan» assumes great importance for XV century Azerbaijani-Turkiс literary language history. Besides the artistic-classic style of the literary language, the expression richness in the spoken language shows the poet’s admiration to his mother tongue. The role of Kishveri’s «Divan» is matchless in investigating XV century Azerbaijani-Turkiс classic literature and literary language.

Key words: Kishveri, Divan, classic literature, literary language

_________

78

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 3–4 2012

R E S E N Z İ Y A L A R

MEHMAN MUSAYEV. TÜRKOLOJİ DİLÇİLİK

Elmi redaktor Kamal Abdullayev

Bakı: Mütərcim, 2012. 465 s. İndi dünyanın dil mənzərəsi qlo-

ballaşan sosial-siyasi düzəndə müxtəlif dil modelləri və danışıq-ünsiyyət sistemlərinin dəyişmə bu-cağı altında şəkillənir. Dilin klassik elmi metodlarla təsbit edilən «qanu-nauyğunluqları» işləkliyini itirir, onun gercəkliyi, yaxud varlığı ək-setdirmə xarakteri müstəqil bir dərk-etmə aktına çevrilir və fenomenal mahiyyəti insan hafizəsindəki konseptual bilik mərkəzinə yönəlməklə açılır. Bu gün dil insan təfəkküründə konseptual proyeksi-yalar halına gətirilmiş biliklər siste-minin əsas semiotik ifadəçisi kimi özünü göstərir və dünyanın dil xəritəsi tipoloji-linqvistik prinsip-lərlə təsvir olunur. Ancaq hələ də ayrı-ayrı dillərin tədrisi, öyrənilməsi və bütövlükdə «dil quruculuğu» Avropa mərkəzli fransızca klassik dövlət-dil ənənəsinə və ingilis dilinin dünyadakı dil-yayılma miqyasına uyğun aparılır. Halbuki, müasir dünyanın qavramlar xəritəsi və ona bağlı ayrı-ayrı semantik anlayışlar

sahəsi sadəcə sözügedən dillər vasitəsilə deyil, dünyanın digər böyük və kiçik dilləriylə də dərk edilir. Dünyanın istər bəşəri, istərsə də hər cür milli və ya etnoqrafik, folklorik, demoqrafik və mifoloji dəyərləri müxtəlif milli dillərin özünəməxsus üst və alt qavramlarının sıralanmasına görə kateqoriyalaşdırılır. Bütün bu dəyərləri ifadə edən işarələr dünyası və ya semiosfer dil vasitəsilə dərk edilir, insan şüurunda və təfəkküründə mürəkkəb biliklər sistemi səviyyəsində müəyyənləşir. Sözügedən işarələr dünyasının insan şüurunda müəyyən biliklər sisteminə çevrilərək ifadə olunmasında türk dillərinin və ya Avrasiya türkcələrinin də özünəməxsus çox böyük rolu vardır. Çünki ümumtürk dilinin (ingiliscə Turkic, rusca тюрк-ский, cağatayca və osmanlıca Türki) məntiqi-təfəkkür sistemi özünəməxsus səs uyumuna,

79

iltisaqiliyə, simmetrik və asimmetrik-sintaktik sıralanmaya dayandığından dünyanın dərk edilməsində fərqli funksionallığı ilə seçilir. Mehman Musayevin sözügedən kitabında da aksiomik səciyyəli həmin dil sistemi araşdırılmaya cəlb olunur. Türkoloji dilçiliyin klassik türkologiyada çox vaxt aprior olaraq müəyyənləşdirilən tarixi inkişafı yeni bir konseptual-linqvistik anlayışla öyrənilir, bu kontekstdə türk dillərinin aktual problemləri təsbit olunur və onların bəzilərinin həlli yolları göstərilir. M. Musayevin «Türkoloji dilçilik» adlı kitabı da (2012) məhz sözügedən elmi-filoloji özəllikləri və orijinal linqvistik təhkiyəsi ilə diqqəti cəlb edir.

Mehman Musayev türkologiya elminə təzə fikirlər, ideyalar, isti-qamətlər və metodlar gətirir. Sanki onun fikirlərinin hər biri bir «filoloji kəşf»i xatırladır. Onun əsərlərində tərcümə nəzəriyyəsi və praktikası, leksika, leksikoqrafiya və frazeologiya, mürəkkəb cümlə sintaksisi, mürəkkəb sintaktik bütöv-lər, müqayisəli türkologiya haqqında deyilmiş nəzəri fikirlər diqqəti çəkir.

«Türkoloji dilçilik» adlı dərslik də içində gizlənmiş fikir və ide-yaların indiyə kimi deyilməmiş bir hissəsindən, özü də mühüm bir his-səsindən ibarətdir. Girişdən və 3 his-sədən ibarət olan dərslikdə türkoloji dilçiliyin çox maraqlı və çoxaspektli məsələləri yeni bir araşdırma-öyrənilmə müstəvisində işıqlandırılır, bununla da saysız-hesabsız elmi tədqiqatların yolu

açılır. Təbii bir sual doğur. Nədir o məsələlər və irəli sürülən konkret fikir-açılımlar?

– Türklük və türk dili, türko-logiya, türkoloji dilçilik, ortaq türk dili və ümumtürk mədəniyyəti qavramlarının qloballaşma düzənində öyrənilməsi;

– koqnitiv və kompyuter-mühəndis linqvistikası metodlarının türkologiyada tətbiqinin, linqvistika və metalinqvistika kimi qavram-anlayışların açıqlanması;

– türkoloji dilçiliyin keçdiyi tarixi inkişaf mərhələlərində görülmüş işlərin və türk dillərinin ərəb və hind-avropa dilçilik məktəbi ənənələrinə görə yazılmış qrammatika kitabları və müxtəlif linqvistik tədqiqatların təhlili;

– türkoloji dilçiliyin indiki durumu: problemlər, perspektivlər və yeniliklər, türkoloji dilçilik ənənələri və yeni linqvistik yöntəmlərin qiymətləndirilməsi;

– ulu dil, ana dili, elektron dil, Avropa dil portfolyosu (European Language Portfolio), birinci, ikinci, ortaq dil problemlərinin və bədii mətnin yeni ədəbi-linqvistik metodlarla özəl mətnqurucu semiotik işarələrə əsasən öyrənilməsi və s.

Əsərin girişində türklük, türkologiya və türk dili qavramları, türkoloji dilçiliyin inkişafında mühüm rol oynayan amillər, ümumtürk

80

mədəniyyətinin koqnitiv-konseptual layihəsi və türk kimliyi məsələsi və s. haqqında elmi məlumatlar əldə etmək olar. M. Musayev burada koqnitiv və kompyuter-mühəndis linqvistikası istiqamətləri və metodları barədə də konkret bilgilər verir (kompyuter-mühəndis linq-vistikası anlayışı Azərbaycan dilində informasiya texnologiyaları dilçiliyi və ya linqvistikası kimi də ifadə oluna bilər).

Sözügedən linqvistik istiqamətin və metodların dünya filoloji elmində necə meydana çıxdığı «Türkoloji dilçilik» kitabında orijinal bir şəkildə ifadə olunur: «XX yüzilin sonlarından başlayaraq dilə dair elmin əsas təsisatları yenilənmək-dədir. Həmin təsisatların dəyişim proseslərindən indi paradiqmatik və sintaqmatik sıralanmaların yenilənməsi kimi də bəhs olunur. Artıq dil digər intellektual fəaliyyət formaları ilə birlikdə öyrənilməkdə və dilçiliyin tədqiqat obyekti də məhz buna uyğun olaraq dəyişməkdədir. Araşdırıcıların diqqəti dil daşıyıcılarının şüurlu dil fəaliyyəti üzərində mərkəzləşməkdə, dilin özü isə əsas dərketmə mənbəyi kimi göstərilməkdədir. Koqnitiv və kompyuter-mühəndis və ya informasiya texnologiyaları linqvistikası yönümləri və yön-təmləri də həmin kontekstdə müəy-yənləşdirilir» (s. 18).

M. Musayev koqnitiv dilçiliyin mahiyyətini, araşdırma prinsiplərini və informasiya texnologiyalarının dil tərəfini son dərəcə açıq bir elmi dillə izah edir. Günümüzdə koqnitiv

linqvistikanın az öyrənilməsinin səbəbləri göstərilir. Konseptual sxemlərin, prototiplərin və çevrələrin bu gün artıq konkret dil faktları ilə qurulduğu vurğulanır. Daha geniş bir «kon-septual müstəvi»də subyektivlik-obyektivlik dəyərləri müqayisə edilir, son 20–30 il içərisində koqnitiv linqvistika metodları ilə yeni dil gerçəklərinin öyrənildiyi vurğulanır.

M. Musayevin elmi təhkiyəsi bənzərsizdir, yalnız onun özünə məxsusdur. Uzun illərin təcrübəsi, iş üsulu onun intellektində türkoloji dilçiliyin formalaşması və tarixi inkişafını dərk edən spesifik bir araşdırma modeli yaradıb. Bu linqvistik təhkiyədə iki türk ədəbi dilinin – türkcə və Azərbaycancanın qarşılıqlı ifadəsi özünü göstərir və bu üslub, fikrimizcə, gələcəkdə ortaq elmi dilin təməlini təşkil edə bilər. Məsələn, elmi terminologiyada Avropa terminləri ilə türk kəlmələrinin birliyindən yeni bir terminoloji struktur-anlam sistemi və çərçivəsi yaranır: linqvistik yöntəmlər, dilçiliyin qavramlara və kateqoriyalara dayalı, müasir izah, linqvistik qavramlar, dil mərkəzçiliyi, «dil daşıyıcısı»na dayalılıq nəzəriyyəsi, yeni dil gerçəkləri, ikidillilik və çoxdillilik ortamları, linqvistik ortamlar və s. yeni termin birləşmələri kimi diqqəti cəlb etməkdədir. Əsərdəki tematik rəngarənglik və ya

81

türkoloji dilçiliyi əks etdirən müxtəlif mövzuların «təzəliyi» onları ifadə edən terminoloji vahidlərin yeniliyi ilə birgə addım-layır. İstiqamət sözü əvəzinə yönüm, metod sözünün yerinə yöntəm terminləri qulaqda yeni səslənir. M. Musayev özü yaratdığı yeni terminlərlə yanaşı, bir çox Avropa mənşəli dilçilik terminlərinə də şərh verir. Məs.: «Meta yunanca bir söz olub leksikoqrafik olaraq “vasitəsilə” və ya “sonra” mənalarını ifadə etməkdədir. Metalinqvistika qavramı isə dilçilikdə təbii, canlı dilə dair yazılmış tədqiqatlara görə müəyyənləşdirilən ikinci bir dil-ifadə sistemi kimi xarakterizə olunmaqdadır» (s. 22).

Müəllifin türkoloji dilçiliyin müəyyən problemləri ilə əlaqədar dərslikdə irəli sürdüyü fikir və təklifləri yetərincədir. O, bir sıra məsələlərin həll olunmasının vacib-liyini bütün əsərboyu əsaslandırır. Onun fikrincə, «türk dillərinin müxtəlif linqvistik səviyyələri müasir dövrün reallığı kimi işıqlan-dırılmalıdır. Çünki onlar da artıq struktur-semantik və funksional dil-çilik araşdırmaları müstəvisində dilçiliyin və digər ictimai elmlərin gəlib çatdığı informativ-diskursiv səviyyədə və ya yönümdə səciyyə-ləndirilməlidir. Bu yönümün elmi meyarları 1980-ci illərdən bəri dilçi-likdə getdikcə daha da aydınlaşmaq-dadır. Bu yönüm dünyanın dil xəritəsini təşkil edən ən ümumi qav-ramlara və alt qavramlarına, onları təşkil edən kateqoriyalara görə müəyyənləşdirilməkdədir» (s. 20).

Və ya «çağdaş dilçilikdə dil hər yönü ilə koqnitiv-konseptual bir müstəvidə öyrənilərək meta-linqvistik bir terminologiya və üslubla müəyyənləşdirilməlidir. Türk ədəbi dilləri və dialektlərində və buna uyğun olaraq da türkoloji dilçilikdə şüurun, təfəkkürün və qavrayışın türk dillərindəki əks olunmalarına əsasən əmələ gələn konkret qrammatik səviyyələri koqnitiv yöntəmlə təsvir olunma-lıdır» (s. 21) kimi açıqlanmalar yeni məzmun və ifadə planı ilə fərqlənir.

M. Musayev ona qədər ifadə edilən klassik türkoloji dilçilik tərifi ilə bağlı fikirlərlə bəzi hal-larda haqlı olaraq razılaşmır, ona görə türkoloji dilçilik elmi ümumi türkologiya fənninin qollarından biridir. Türkologiya fənnində türkdilli xalqların dili, tarixi, ədəbiyyatı, folkloru, mifologiyası, inancları, adət-ənənələri, etnoqrafiyası və s. ehtiva olunur. Kitabda əsas-landırılır ki, türkoloji dilçilik anlayışı ümumi türkologiya qavramını təşkil edən konseptual komponentlərdən biri və ya birincisi olaraq seçilir. Türk dillərinin tarixi, müasir durumu, fonetik, fonoloji, leksik, leksikoqrafik, qrammatik, sintaktik, semantik, frazeoloji və mətn quruluşu türkoloji dilçilikdə indiyə qədər əsas etibarilə müqayisəli-tarixi, tarixi-müqayisəli və ənənəvi-təsviri dilçilik metodları ilə

6 «Тцрколоэийа», № 3-4

82

öyrənilmişdir. İndi isə günün ən vacib məsələlərindən biri; semantik, funksional, sosiolinqvistik, korpus və mətn dilçiliyi kimi müasir filoloji metodlarla bərabər, koqnitiv (cognitive linguistics) dilçilik və kompyuter dilçiliyi (computational linguistics) istiqamət və metodlarının linqvistik araşdırma məqsədilə türkoloji dilçilikdə də tətbiq olunmasından ibarətdir.

Dərslikdə Avrasiya türkcəsi və ya türkcələri ifadəsindən yeni bir linqvistik termin-anlayış kimi istifadə olunur. Çünki sözügedən dillər və türklük fenomeni Avrasiya qavramının əsas komponent-lərindəndir. Buna bağlı olaraq türk dilləri və dialektlərinin dərslikdə təqdim edilən yeni sosiolinqvistik təsnifli onun əvvəlki coğrafi, tarixi, fonetik, tipoloji və bəzən də ideoloji xarakterli bir-birini təkrar edən təsnifatlarından fərqlənir. M. Mu-sayev əsas etibarilə sinxronik xarakterli funksional dil əlamətlərinə dayanır, müasir türk dillərinin dünyadakı işlənilmə coğrafiyasını və onların ədəbi dil, danışıq dili və dialekt-şivə olma özəlliklərini göstərir. Onun təsnifatı türkoloji dilçiliyə dair yazılmış son araşdırmalar əsasında aparılır. Mü-əllif ortaq dil qavramını sözün dar və geniş mənalarında izah edərək belə bir fikri qabardır ki, «türk dilləri bu gün ortaq bir Avrasiya dili və ya dünya türkcəsi ola bilmək imkanını həm bir-birinə ən yaxın qohum dillər və dialektlər olma səciyyəsi, həm sosiolinqvistik olaraq işlənilmə yayğınlığı, həm də Avrasiya

coğrafiyasında dillər arasındakı qarşılıqlı dil-danışıq əlaqələri ilə əldə etməkdədir» (s. 28).

M. Musayev hər bir məsələdə fərqli müstəvilərdən linqvistik açıqlamalar verir, türk dillərində ilk dəfə ədəbi mətn uyğunlaşdırılması və praktikası fənninin filoloji-linqvistik prinsiplərini göstərir. Burada qohum dillər və onların içərisində yer tutan ən yaxın qohum dillər və ya ədəbi dillər qavramları konkret linqvistik meyarlarla açıqlanır. Azərbaycan dili termini ilə yanaşı, Azərbaycan türkcəsi termininin də işlənilməsi məqbul sayılır. Necə ki, türk dili – Türkiyə türkcəsi, qazax dili – qazax türkcəsi kimi.

Kitabda türk dillərinin əvvəlki təsniflərindəki çatışmazlıqlar və prinsiplərin elmi səviyyələri göstərilir. Türk dilləri və türk ləhcələri terminlərinin hər hansı birinin müxtəlif siyasi-coğrafi auralardakı işləkliyi qeyd olunur. Məlum olur ki, indiyə qədər türk dillərinə dair aparılan təsniflərin çoxu əsas etibarilə türkologiyanın Türkiyə məktəbinin xaricində gerçəkləş-dirildiyindən onlarda müəyyən çatışmazlıqlar olmuşdur. İstər “türk dilləri”, istərsə də “türk ləhcələri” mərkəzli təsnifatların aparılmasında özünü büruzə verən coğrafi, tarixi prinsiplər və morfoloji, leksikoloji özəlliklərlə fonetik meyarlar, demək olar ki,

83

eynidir. R. Aratın, S. Malovun, A. Samoyloviçin, N. Baskakovun və digər türkoloqların təsniflərinin tarixi-linqvistik xarakteri açılır. Müasir türk dilləri Azərbaycan türkcəsi, türkmən türkcəsi, qaqauz türkcəsi, salar türkcəsi, xalac türkcəsi, özbək türkcəsi, uyğur türkcəsi, qazax türkcəsi kimi də adlandırılır. Bunların böyük bir qisminin rəsmi, dövlət və ədəbi dil statuslarında olduğu, bir çoxunun danışıq dili, dialekt və şivə səviyyə-sində işlənildiyi, bəzilərinin isə yox olmaq təhlükəsiylə qarşı-qarşıya qaldığı vurğulanır. Həmin dillərin etnik-milli tərkibi, danışanların nüfuzu, dil daşıyıcısı kimi ana dili, birinci, ikinci, üçüncü və dördüncü dil kimi işlənilmə yayğınlığı göstərilir. Onların hansı ölkələrdə istifadə olunduğu, ortaq və ya diaspor türkcəsi özəllikləri və s. haqqında yığcam, maraqlı və çox yeni məlumatlar verilir. M. Musayev bunları yeri gəldikcə həm dil, həm də türkcə terminləri ilə adlandırır. Müəllif təsnifatını regional-coğrafi və müəyyən tarixi-tipoloji özəllikləri ilə bir-birindən seçilən oğuz, qıpçaq, karluk, tuva və s. qruplarına əsasən də aparır.

Dərsliyin I hissəsində türkoloji dilçiliyin tarixi və onun keçdiyi inkişaf yolu izlənilir. Türkoloji dil-çiliyin indiyə qədər təhtəlşüur olaraq müəyyənləşdirilən tarixi dövr-ləşdirməsi ilə M. Musayev razılaş-mır və onun inkişafını Birinci türkoloji qurultaydan öncəki və sonrakı mərhələlərə ayırır. Türkoloji qurultaydan əvvəlki birinci

mərhələni də linqvistik inkişaf meyillərinə görə iki tarixi dövrə bölür:

1) XI–XVIII yüzillərdə türko-loji dilçilik: ilk lüğətlər və qram-matika kitabları. Burada ərəb dil-çilik məktəbi ənənələri əsasında türkoloji dilçiliyə dair yazılmış ilk qrammatika kitabları və lüğətləri təhlil olunur;

2) XIX–XX yüzillərdə təsviri və tarixi-müqayisəli araşdırmalar. Burada hind-avropa dilçilik mək-təbi ənənələrinə əsasən yazılmış qrammatika kitabları və lüğətlər öyrənilir. XIX yüzildə və XX yüzilin əvvəllərində aparılmış təsviri və tarixi-müqayisəli araşdırmaların tematik məzmunu və səviyyələri göstərilir. Belə bir fikir yaranır ki, məhz bu mərhələdə ənənəvi xarakterli türkoloji dilçilik istiqaməti formalaşmış, tarixi-müqayisəli və ya müqayisəli-tarixi dilçilik və onun müvafiq tədqiqat metodları müəyyənləşmişdir.

II mərhələ də dərslikdə iki dövrə bölünür: sovet dövrü və Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonrakı türkoloji dilçilik dönəmləri. Burada, hər şeydən öncə, sovet dövründə ümumi türkologiya fənni adı altında ənənəvi-təsviri, tarixi-müqayisəli və müqayisəli-tarixi dilçilik metodları ilə aparılmış linqvistik işlərdən söhbət açılır. Məsələn, 6 cilddən ibarət olan «Türk dillərinin müqayisəli-tarixi qram-matikası» (1984–2006) adlı fun-damental əsər əsas tədqiqat

6*

84

obyektlərindən biri kimi seçilir və sovet dövrü türkoloji dilçiliyinin tipik bir örnəyi kimi təhlil olunur. Bu gün sözügedən bütün araşdırmalar artıq daha çox türk dilləri ilə dialektlərinin müasir sinxronik kəsiyində qohum olmayan dillərlə müqayisəli-qarşılaşdırmalı, qohum olan dillərlə isə müqayisəli-tutuşdurulmalı metodlarla aparılır. Müəllif belə bir nəticəyə gəlir ki, XX yüzilin 70-ci illərindən başlayaraq ya ümumi türkoloji kontekstdə, ya da sadəcə müasir dilçilik axınları istiqamətlərində türk ədəbi dillərinə dair yeni linqvistik metodlarla tədqiqatlar aparılmaqdadır. Bu dövrdə «türk ədəbi dillərinin ümumi türkoloji kontekstdə öyrənilməsi işi linqvistik olaraq yenidən formalaşmaqdadır. Həmin yönüm həm dilçilikdəki mövcud klassik ənənədən, həm də ən yeni linqvistik təmayüldən fərqlənir. Birincidən yeni linqvistik yöntəmlərin türkoloji dilçilik araşdırmalarında sistematik olaraq tətbiqi, ikincidən isə həmin araşdırma prosesində türk dilləri və dialektlərinin diaxronik-sinxronik mahiyyətinin bütövlükdə dərk olunması ilə seçilir» (s. 60). Bu fikir də yerinə düşür ki, «türk ədəbi dillərinə dair indiyə qədər yeni linqvistik yönümlərlə və yöntəmlərlə aparılan araşdırmaların məqsədyönlü nəticələrinin ümumiləş-dirilməsi bundan sonra türkoloji dilçilikdə əsas iş olmalıdır. Ənənəvi, yeni və ən yeni araşdırma yönümləri və yöntəmləri sistematik bir bağlılıqla bir-biri ilə birləşdirilməlidir. Bununla da türk ədəbi dillərinin öyrənilməsinə dair konseptual-struktur xarakterli qavram-

laşdırma və kateqoriyalaşdırma prinsiplərinin düzgün müəyyənləş-dirilməsi işi təmin edilə bilər» (s. 60).

M. Musayev türkoloji dilçiliyə dair təsviri-normativ xarakterli linq-vistik tədqiqatların indiyə qədər, əsasən, üç elmi-praktik istiqamətdə aparıldığını göstərir:

– türk dillərinin müqayisəli-təsviri dialektoloji araşdırmalarının aparılması və atlaslarının hazırlanması;

– türk dillərinin etimoloji lüğə-tinin tərtib olunması;

– türk dillərinin müqayisəli-tarixi qrammatikasının yazılması və türkoloji dilçiliyin əsaslarının müəyyənləşdirilməsi.

Müəllif belə bir təkliflə çıxış edir ki, türkoloji dilçiliyin ümumi tarixi yazılmalıdır. Məhz bu tarix əsasında onun yeni elmi konsepsiyası müəyyən-ləşdirilməlidir. «Həmin elmi əsaslar müəyyənləşdirilərkən indiyə qədər ümumtürk dilinə dair yazılmış bütün fundamental işlərdən qırmızı xətt kimi keçən ənənəvi və çağdaş linqvistik axınların bir-birini tamamlayan keçişlərinə görə hərəkət edilmə-lidir. Buna baxmayaraq, bu gün də türk ədəbi dillərinin çağdaş təlim-tədris yöntəmləri və işlənilmə normaları sadəcə olaraq dilçilik və ya klassik türkologiyanın qaydalarına görə müəyyənləşdirilməkdədir» (s. 64). Halbuki, «indi aparılan monoqrafik araşdırmalarda, yazılan dərs kitabları və

85

vəsaitlərində çağdaş dilçilik elmində işlənilən yeni yönüm və yöntəmlərdən çox geniş istifadə olunmalıdır. Çünki hər hansı bir canlı dilin və ya qohum dillərin fonetik, qrammatik, leksik, leksikoqrafik və frazeoloji qurulu-şuna dair aparılan işlərdə sadəcə konkret dil işarələrinin təsvir edil-məsi bu gün artıq qənaətbəxş hesab edilə bilməz» (s. 65).

M. Musayevin göstərdiyi kon-septual istiqamətlərin və metodların türkoloji dilçilik üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Bu elmin əsas-larını daha dərindən öyrənmək üçün kitabda müəyyənləşdirilən müddəa-larından kifayət qədər faydalanmaq olar. Əsərdə türkologiyanın Türkiyə məktəbinin fəaliyyəti isə digər keçmiş İttifaq miqyasında türk dövlətləri və institutlarının mövcud sahədə gördüyü işlərdən fərqləndirilir, bəzi hallarda birinciyə üstünlük verilir.

Müəllif öz dərin elmi müşa-hidələri nəticəsində sovet dövründə irəli sürülmüş ənənəvi fikirlərin bir çoxu ilə haqlı olaraq razılaşmır. O, türk dillərinin sintaktik quruluşunun inkişafına dair türkoloji dilçilikdə vaxtilə irəli sürülən bəzi fikirlərin bu gün artıq özünü doğrultmadığını göstərir. Bunlar əsas etibarilə nominativ quruluşdan predikativ quruluşa doğru inkişaf, feli tərkiblərin transformasiyaya uğra-ması, tabesiz mürəkkəb cümlə kom-ponentlərinin müstəqilliyini itirməsi və flektiv dillərin təsiri ilə türk dillərində mürəkkəb cümlə

quruluşlarının formalaşması kimi mülahizələrdən ibarətdir.

Kitabda indiyə qədər aparılmış ənənəvi-təsviri xarakterli türkoloji tədqiqat işləri fonetika, leksika, morfologiya, sintaksis kimi dilçilik sahələri üzrə təhlil edilir. Sözügedən işlərdəki qeyri-müəyyənliklər nəzərə çatdırılır, hər hansı bir problemin həll olunmasında təkcə onun linqvistik-nəzəri tərəfiinin deyil, tədrisdəki elmi-praktik yönünün də nəzərə alınmasının vacibliyi vurğulanır. M. Musayev müqayisəli türkoloji dilçilikdə fonetika, fonologiya, morfologiya, leksika, leksikologiya, leksikoqrafiya və sintaksisə dair indiyə qədər apa-rılmış araşdırmaların, özəlliklə də həmin sahələrdəki fundamental əsərlərin üzərində durur. Sözügedən dilçilik şöbələrinin anlayış-termin özəllikləri və konseptual-linqvistik istiqamətlərinə də yeri gəldikcə toxunulur. Türkoloji lüğətçilikdə XI əsrdən başlayaraq tərtib olunmuş lüğətlər və bütün leksikoqrafik mənbələr forma, məzmun və linqvistik cəhətdən 4 qrupda təsnif olunur (s. 122–127). Türkoloji lüğətçiliyin yeni inkişaf mərhələlərini səciyyələndirən başlıca əlamətlər müəyyənləşdirilir. Türk dillə-rinin qrammatik quruluşuna dair yazılmış J. Deninin, A. N. Kono-novun, M. Erginin, Leyla Kara-hanın, Zeynəb Qorxmazın və

86

başqa alimlərin əsərləri dəyərləndirilir. Öncə ərəb dilçilik məktəbi ənənələri əsasında yazılmış qrammatika kitablarından bəhs olunur. Zəmahşərinin «Müqəddimətül-ədəb», Beqramalı Kadrinin «Müyyəssirətü-l-Ulum», Əbu Həyyanın «Kitab əl-İdrak li-lisan əl-Ətrak», Molla Salihin «Əş-Şüzur-üz-Zəhəbiyyə və-l-kıtab l Əhmədiyyə fil-Lugat-it-Türkiyyə» və s. əsərləri təhlil edilir. Hind-avropa dilçilik məktəbi ənənələrinə görə aparılmış linqvistik işlər də işıqlandırılır. Mirzə Kazım bəyin «Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası» (1846), O. Bötlinqkin «Yakut dili haqqında: qram-matika, mətn və lüğət» (1851), «Altay dilinin qrammatikası» (1869), R. M. Melioranskinin «Qazax-qırğız dilinin qrammatikası» (1894–1897) adlı kitablar haqqında məlumat verilir. XX əsrdə meydana çıxmış türkoloji dilçilik əsərləri üzərində durulur, onların tarixi-linqvistik xarakteristikası açılır. Türkoloji dilçiliyə aid aparılan ənənəvi, yeni və ən yeni linqvistik işlər sistemli və ardıcıl bir şəkildə təhlil olunur. Bir sıra türk dillərinin qrammatik quruluşuna dair yazılmış əsərlər, məsələn «Qumuq dilinin qrammatikası», «Başqırd dilinin qrammatikası» (Dmitriyev, 1940, 1948), «Qaraqalpaq dili» (Baskakov, 1951, 1952); «Oyrot dilinin qrammatikası», «Şor dilinin qrammatikası» və «Xakas dilinin qrammatikası» (Dırenkova, 1940, 1941, 1948); «Karaim dilinin qrammatikası» (Musayev, 1964), «Qaqauz dilinin qrammatikası» (Pokrovskaya, 1964, 1978), «Sarı uyğur dilinin quruluşu» və «Salar dilinin quruluşu» (Tenişev, 1976) və s. haqqında dəyərli fikirlər söylənilir. Bu və ya digər araşdırmaların M. Musayevin kita-bında elmi-praktik istiqamətləri, tətbiqi yönləri və ya başlıca mövzuları «Fonetika və fonologiyaya dair görülən işlər»,

«Qrammatika: morfologiya, sintaksis və söz yaradıcılığı səviyyəsinin öyrənil-məsi», «Leksikologiya, leksikoqrafiya və frazeologiya səviyyəsinin öyrənil-məsi» başlıqları üzrə qruplaşdırılır.

Əsərdə dil tarixi və ya tarixi qrammatika və ədəbi dil tarixi anlayışlarının diferensial əlamətləri açılır. Müəllif belə bir nəticəyə gəlir ki, tarixi qrammatika dilin bütün tarixi təzahürlərini, yazılı nə varsa hamısını bütöv halında alıb tədqiq etməli, ədəbi dil tarixi isə tarixi təzahürlərdən ancaq ədəbi normalı sayılanı öyrənməlidir. Dərslikdə ümumtürk dili tarixinin dövrləşdirilməsi müvafiq elmi-linq-vistik istiqamətlər üzrə təsnif olunur. Əhməd Cəfəroğlunun, Oljas Süleymenovun təsnifatlarına nəzər salınır, konkret dil faktlarının dövrləşmələrdəki özəllikləri açıqlanır və M. Musayev ənənəvi təsniflərdən fərqli olan bir dövrləşdirmə təklif edir: «1. Ana və ya əcdad türk dönəmi (pra- və prototürk); 1.1. İlk türk dönəmi (bizim eradan əvvəl I–IV və ya I–VI yüzillər. Altay dönəmi); 1.2. Ön türk və ya I–VI yüzillər. Hun dönəmi; 1.3. Qədim türk dönəmi (göytürkcə, uyğurca; qaraxanca, xarəzmcə və s. VI–XIV yüzillər); 2. Orta türk dönəmi (osmanlıca və cağatayca; ayrı-ayrı regional türk ləhcələri, danışıq və ya ədəbi dilləri; XV–XIX yüzillər); 3. Yeni və ən yeni türk dönəmi (qohum və bir-birinə ən yaxın qohum olan türk dilləri və ya ədəbi dilləri; XIX–XXI yüzillər)» (s. 167).

Beləliklə, dərsliyin I hissəsində müxtəlif dönəmlərdə aparılmış linq-vistik işlərin meydana çıxma tarixi, başlıca elmi-praktik və metodoloji

87

yenilikləri ümumi konseptual müstəvidə aşkarlanır. Bununla da türkoloji dilçiliyin tarixi-xronoloji inkişafı çox geniş bir mətnlərarası kontekstdə izlənilir. Onun ayrı-ayrı konkret dönəmləri göstərilir, indiyə qədər yazılmış fundamental qrammatika kitabları və başqa dilçilik araşdırmaları müxtəlif dilçilik məktəbi ənənələrinə əsasən təhlil olunur. Türkoloji dilçilikdəki ənənəvi və yeni tədqiqat metodlarının bir-birindən üstün cəhətləri, fərqli məqamları təsbit edilir və türk dillərinin öyrənilməsində yeni elmi-praktik istiqamətlər müəyyənləşdirilir.

Əsərdə ənənəvi-təsviri, tarixi-müqayisəli, müqayisəli-tarixi və tarixi-tipoloji metodların hər birinin səciyyəvi özəllikləri və onların türkologiyanın tarixində oynadığı rol göstərilir. Türkoloji dilçiliyin filoloji-linqvistik xarakteri; onun fonetika, morfologiya, sintaksis, leksika, leksikoqrafiya və s. sahələrinin özünə məxsus olan məzmun və ifadə planlarının və ayrı-ayrı türkoloqların linqvistik görüşlə-rindəki başlıca fərqliliklərin təsbit edilməsiylə açılır. Hər hansı bir mövzuda elmi mübahisələrə yol açan məqamlara aydınlıq gətirilir, dil vahidləri struktur-semantik özəllikləriylə təsnifləndirilir, təhlil olunan əsərlərin türkoloji dilçilikdəki yeri və rolu obyektiv olaraq qiymətləndirilir.

«Türkoloji dilçilik» kitabının II hissəsi «Türkoloji dilçilik bu gün: problemlər, perspektivlər və yeniliklər» adıyla adlandırılır. Həmin hissə 3 üst başlıq altında şərh olunur: 1. Türkoloji dilçilikdə ənənəvi və yeni linqvistik yöntəmlər; 2. Ümumtürk dili kontekstində ana və ya ulu dil, ana dili, ortaq dil, rəsmi dil və e-dil qavramları; 3. Türkoloji dilçilikdə bədii mətnin yeni yönüm və yöntəmlərlə öyrənilməsi.

Bu başlıqlar altında ənənəvi və yeni linqvistik metodlar dəyərləndirilir, ənənəvi-

təsviri və modern türkoloji dilçiliyin çatışmazlıqları göstərilir və funksional, semantik, metalinqvistik, koqnitiv səciyyəli modern linqvistik metodların tətbiqi məsələsi işıqlandırılır. Konsep-tual-funksional qrammatika anlayışı, mürəkkəb cümlələrin, mürəkkəb sintaktik bütövlərin və parselyasiya hadisəsinin doğurduğu konstruk-siyaların aktual üzvlənməsi və s. məsələlər türkoloji dilçilikdə ilk dəfə konkret örnəklərlə açıqlanır. Ana və ya ulu dil, ana dili, ortaq dil və elektron dil üzərində durulur. Yeni ədəbi dil nor-maları, normalaşmaları və Azərbaycan dilinə Türkiyə türkcəsindən müstəqillik illərində keçən leksik alınmalar qiymətləndirilir. Türk dillərindən bir-birinə ədəbi mətnlərin çevrilməsi və bədii mətnin yeni yönüm və yöntəmlərlə öyrənilməsinin prinsipləri müəyyənləşdirilir. Ümumtürk mətninin ədəbi-linqvistik təhlili istiqamətləri və Azərbaycan türk mətninin üslubi-linqvistik təhlili yolları göstərilir. Kamal Abdullanın «Yarımçıq əlyazma», «Sehrbazlar dərəsi», «Unutmağa kimsə yox» romanından, Ramiz Rövşənin «Başı kəsik gözəl kötük» şeirindən uyğun mətnlər qavramlar dünyası kontekstində və konseptual-linqvistik istiqamətdə təhlil edilir. Bu əsərlərdə mətnyaradıcı özəl semiotik işarələrin təsbit olunmasının tədrisdə ədəbi-linqvistik təhlillərin aparılması və tələbələrin mətn üzərində yaradıcı bir şəkildə işləməsini şərtləndirəcəyi vurğulanır.

Dərsliyin II hissəsində tələbə və mütəxəssislər – dilçilər, türkoloqlar türkoloji dilçilikdə indiyə qədər istifadə edilən əsas ənənəvi dilçilik metodları ilə

88

bərabər, yeni linqvistik istiqamətlərin və metodların tətbiq olunmasını da öyrənir. Onlar müxtəlif müasir araşdırma aspektləri ilə bağlı suallara cavab tapır və türk ədəbi dillərinin xarici vətəndaşlara öyrədilməsində istifadə olunan yeniliklərdən xəbər tutur. Bununla da ali məktəb tələbələrinin, özəlliklə də magistr və doktorantların türk dillərində yazılmış ədəb-bədii mətnləri yeni linqvistik istiqamət və metodlarla öyrən-məsinin yolu açılır.

Dərsliyin III hissəsi «Türkoloji dilçilikdə ənənəvi və yeni təcrübələr» adı ilə adlandırılmışdır. Əsərin türkoloji dilçiliyin tarixi xronologiyasının izlənilməsi və elmi-leksikoqrafik məqsədlərlə qələmə alınmış olan həmin hissəsində ənənəvi və yeni dilçilik təcrübələri öz əksini tapmışdır. Belə ki, A. Samoyloviçin «Türk dillərinin təs-nifinə dair bəzi əlavələr» və Y. V. Şekanın «Rekonstruksiya prinsipləri» adlı məqalələri rus dilindən Türkiyə türkcəsinə tərcümə olunaraq yayımlanmışdır (Dil Araşdırmaları. 2007. Sayı: 1. S. 175–184; 2009. Sayı: 4. S. 125–134). Müəllif tərcümə etdiyi həmin məqalələrdən birincisini ənənəvi, ikincisini isə yeni türkoloji təcrübə olaraq dərslikdə vermişdir.

Məlum olduğu kimi, bu gün müxtəlif qurumlarda praktik məqsədlərlə çoxlu türkcə-azərbaycanca və azərbaycanca-türkcə lüğətlər tərtib olunur. Dərsliyin «Yeni təcrübələr» silsiləsindən «Türkcə uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğət örnəkləri» bəhsində məhz həmin lüğətlərin tərtibi üçün tövsiyə xarakterli prinsiplər verilir. Burada türk dillərinin özəl səciyyəli uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğətlərinə aid tərtib olunan, Azərbaycan və Türkiyə türkcələrində «A» hərfi ilə başlayan sözləri ehtiva edən ilk örnək lüğətlərin verilməsi də çox böyük maraq doğurur. Həmin lüğətlər

aşağıdakılardan ibarətdir: «Azərbaycan türkcəsi-Türkiyə türkcəsi atalar sözləri lüğəti», «Azərbaycan türkcəsi-Türkiyə türkcəsi frazeologiya lüğəti», «Türkiyə türkcəsi-Azərbaycan türkcəsi şəkilcə eyni, mənaca fərqli sözlər lüğəti». Dərsliyin sonunda yer tutan «Azərbaycan türkcəsi-Türkiyə türkcəsi qısa fel lüğəti»ndə isə 600-dən çox felin qohum dillərdəki fərqli qarşılıqları müəyyən edilmişdir.

Beləliklə, ilkin elmi müşahidə-lərimiz «Türkoloji dilçilik» kitabının türkologiya elmində ilk metalinqvistik təcrübə kimi çox dəyərli bir dərslik olduğunu göstərir. Burada qaldırılan problemlərin hər birinin açıqlanmasına və çözümlənməsinə dair ayrı-ayrılıqda irəli sürülən fikirlər, təkliflər və müla-hizələr gələcək nəsillər-dilçilər, türkoloqlar üçün bir araşdırma və öyrənmə qaynağı olacaqdır. Çünki, əsərdə irəli sürülən hər bir fikir öz yeniliyi və müəllifin qavramlar dünyasına görə əsaslı bir şəkildə ifadə olunması ilə nəzəri cəlb edir. Yeni türkoloji faktlar M. Musayevin intellektual səviyyəsi, dərin biliyi, hərtərəfli hazırlığı, türkoloji əsərlərlə mütəmadi tanışlığı, internet səhifələrindən yeni linqvistik ədəbiyyatın izlənilməsi və s. ilə nəzərə çarpır. Müəllifin elmi-praktik qənaətləri bu gün və sabah dilimizin yeni istiqamətlərdə işləniləcək sahələri ilə bir çox hallarda uzlaşır və məsələləri hərtərəfli şəkildə tələbələrə öyrədə bilir. Türkoloji dilçiliyin müxtəlif yönləri və məktəbləri haqqında gətirilən faktlar oxucuya, tədqiqatçılara dəyərli materiallar verir. Əsər türkoloji dilçiliyin perspektivlərini düzgün

89

dəyərləndirmək və yönləndirmək baxımından da faydalıdır. M. Musayev belə bir aktual mövzunu uğurla işləyib, aydın və səmərəli elmi-praktik nəticələr əldə edib. Şübhəsiz, bir türkoloq alim kimi M. Musayevi, öncə türkoloji dilçiliyin yeni elmi-linqvistik müstəvidə öyrənilməsi düşündürmüşdür. O, həqiqətən də öz istəyinə uğurla nail olmuşdur.

Kitab dərslik statusunda olduğu üçün hər bölmənin sonunda tələbələrin mövzuları daha asan öyrənməsi və mənimsəməsi üçün yoxlama sualları və tapşırıqlar, eləcə də ədəbiyyat siyahısı verilmişdir.

Dərslik haqqında bəzi iradlarımızı da bildirmək yerinə düşər. Bəzən təkrar fikirlərə və faktlara yer verilir. Müqayisəli türkoloji dilçilikdə bir sıra türkoloji əsərlər diqqətdən yayınır, təhlildən kənarda qalır və ya hesaba alınmır. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası sahəsində Azərbaycanda görülən işlər, xüsusilə də son

zamanlarda aparılan bəzi tədqiqatlar bir qədər zəif işıqlandırılır. Ancaq bu xırda qüsurlara baxmayaraq, prof. Mehman Musayevin yeni bir görmə bucağı və elmi-nəzəri meyarlarla hazırlanmış «Türkoloji dilçilik» dərsliyi vaxtında yazılmış ən sanballı əsərlərdəndir. Bu əsər türk dünyası sevdalılarına və türko-logiya elmi ilə məşğul olanlara çox gözəl bir töhfədir. Azərbaycan dilçiliyini də məhz bu istiqamətdə yazmaq və onu «sovet dilçiliyinin şineli»ndən çıxarmaq indi qarşıda duran əsas vəzifələrdəndir. Sonda M. Musayevin yeni nəzəri fikir söyləmək cəsarəti və məsuliyyətini xüsusi olaraq qeyd etməyi özümüzə borc bilirik. Onun elmi təxəyyülü məhz belə bir zəmində formalaşmış və Türkiyə elmi-türkoloji mühiti isə Azərbaycanlı alimi, sözün həqiqi mənasında, yetişdirmişdir

.

İSMAYIL KAZIMOV

____________

90

BABA MƏHƏRRƏMLİ. TÜRK DİLLƏRİNDƏ İSİM KÖKLƏRİNDƏ LEKSİK-SEMANTİK İNKİŞAF

Bakı: Elm və Təhsil, 2012. 400 s.

Azərbaycan dilçiliyində dil ta-

rixinin elə problematik məsələləri var ki, hələ də həllini gözləmək-dədir. Azərbaycan dilinin kök sözlər lüğətinin, etimoloji lüğətinin, müqayisəli-tarixi qrammatikasının hələ də yazılmaması bu sahədə böyük boşluqların olduğunu sübut edir.

Ancaq sevindirici haldır ki, bu istiqamətdə dilçiliyimizdə gənc alimlərin dəyərli əsərləri artıq işıq üzü görməkdədir. Həmin fakt da gələcəkdə dilçiliyimizdəki boşluq-ların doldurulması işinə yardım edəcəkdir.

Gənc və istedadlı alimlərimiz-dən biri olan dosent, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, aparıcı elmi işçi Baba Məhərrəmlinin təzəcə çap olunmuş «Türk dillərində isim köklərində leksik-semantik inkişaf» adlı monoqrafiyası uzun illərin elmi araşdırmalarının, dərin analitik təfəkkürün, böyük zəhmətin nəticəsi olaraq ortaya çıxmışdır.

Müəllifin üslubu çox anlaşıqlı, analizləri, sübyektiv qənaətləri mən-tiqi, dil faktlarına yanaşma tərzi çox orijinaldır. Əsər müqayisəli-tarixi aspektdə yazılmışdır.

Monoqrafiyaya ön söz yazmış prof. Q. Kazımovun əsəri geniş təhlil edərək onun elmi səviyyəsini yüksək qiymətləndirməsi göstərir ki, monoqrafiya çox böyük pro-fessionallıqla yazılmışdır.

Monoqrafiya müasir dünya dilçiliyinin tələbləri səviyyəsində hazırlanmışdır, nəzəri və praktiki əhəmiyyətə malikdir. Türk dilləri kontekstində Azərbaycan dilinin tarixi inkişafının öyrənilməsi baxımından B. Məhərrəmlinin əsəri mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Əsər zəngin mənbələr, tarixi qaynaqlar əsasında yazılmışdır. Müəllif türk, alman, ingilis, rus dillərində olan tarixi, etimoloji lüğətlərdən, internet mənbələrin-dən, müxtəlif türk dillərinə aid bədii nümunələrdən kifayət qədər bəhrələnərək isim köklərinin tarixi-müqayisəli istiqamətdə geniş təhlilini vermişdir. Burada Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq yüzə yaxın dilin paralel faktlarının tədqiqata cəlb olunması çox sevindirici hadisədir. Faktlar nəinki türk ədəbi dillərindən, eləcə də türk dillərinin müxtəlif dialektlərindən götürülmüşdür.

Dilçiliyimizdə söz köklərinin bu cür geniş miqyaslı müqayisəli şəkildə araşdırmalara cəlb olun-ması olduqca azdır. Xüsusilə müqayisəli-tarixi istiqamətdə yazılmış həmin monoqrafiyada nəinki türk, Ural-Altay, eləcə də sami, hind-avropa, Dağıstan, kartvel, slavyan, dravid, roman, hətta Amerikanın aborigen

91

dillərinin analoji faktlarının müqayisə olunması əsərin ən müsbət məziyyətlərindən biridir. Eyni za-manda türk dillərinin söz köklərinin qədim assur, şumer, akkad, qot, kelt dillərindəki paralel leksemlərlə tutuş-durulması əsərin elmi dəyərini artırır. Qohum və qohum olmayan dillərə aid etimoloji lüğətlərdən, tarixi və müqayisəli lüğətlərdən kifayət qədər bəhrələnən tədqiqatçı söz köklərinin çox əhatəli inkişaf mənzərəsini verə bilmişdir.

Əsərdə diqqəti cəlb edən xüsusiy-yətlərdən biri də inandırıcı arqu-mentlərə, əski qaynaqlara əsaslanaraq praformaların bərpası, söz köklərinin rekonstruksiya olunmasıdır. Müəllif mifoloji, folklor mənbələrindən istifadə etməklə türk dillərinin ən dərin qatlarına enə bilmiş, söz köklərinin ən qədim laylarının etimoloji şərhini vermişdir. Xatırladaq ki, etimologiya dilçiliyin ən mürəkkəb, ağır zəhmət tələb edən sahələrindəndir. Bu baxımdan B. Məhərrəmlinin etimoloji şərhlərə geniş yer verməsini təqdirəlayiq hal hesab edirik.

Araşdırmasını türk dillərində se-mantik inkişafın üç əsas istiqaməti – semantik daralma, semantik geniş-lənmə, semantik keçmə üzərində quran gənc türkoloq bu nəticəyə gəlir: difеrеnsiаllаşmа prоsеsi çağdaş türk dillərinin inkişаfındа və müstəqil-ləşməsində mühüm rоl оynаmışdır. Həmin diferensiallaşma fonetik, leksik-semantik, qrammatik səviy-yələrdə getmişdir. Lakin leksik-se-mantik diferensiallaşma ilə fonetik diferensiallaşma daha sürətli baş

vermişdir. Lеksik-sеmаntik səviy-yədə gеdən difеrеnsiаllаşmа çağ-daş türk dillərinin lüğət tərkibinin fərqlənməsinə səbəb olmuşdur.

İsim köklərinin bir çoxu tarixi-etimoloji baxımdan kök – gövdə formasında olan sözlər kimi təşəkkül tapmışdır. Yəni onların bir çoxu etimoloji cəhətdən deri-vasiyaya uğramış köklərdir.

Tarixən diferensiallaşma pro-sesi getməsinə baxmayaraq, türk dillərinin lüğət fоndundа qədim türk leksik qatı (prototürk layı) əsasən mühafizə olunmuşdur. Ümumtürk lеksik vаhidləri bütün türk dillərində işlənir. Bu dillər еyni kökdən yаrаnsаlаr dа, sоn-rаdаn müstəqil dillər kimi spesifik qаnunаuyğunluqlаr əsаsındа inki-şaf etmişdir. Tədqiqatlar göstərir ki, müasir türk dillərində, həqiqə-tən də, quruluşca sadə hesab edilən bir çox söz kökləri tarixi düzəltmə köklər olmuşdur.

Monoqrafiyanın dili səlis, ay-dın, elmi aparaturası zəngindir. Əsərdə tədqiqata cəlb olunan isim köklərinin əhatəli etimoloji analizi, habelə türk xalqlarının ən qədim leksik layına aid sözlərin təhlilinə daha çox yer verilməsi əsəri həm də təcrübi baxımdan aktual edir. Monoqrafiyanın sözlük hissəsində müasir türk dil-lərində məna fərqləri olan 300-ə qədər sözün nominativ mənalarının verilməsi monoqra-fiyanın praktiki əhəmiyyətini artırır. Monoqrafiyada aparılan araşdırmalar maraqlı nəticələr çı-xarmağa imkan yaradır. Statistik

92

tədqiqat göstərir ki, türk dillərində işlənən isimlər arasındakı fərqlənmələr nisbəti müxtəlif səviyyədədir. Müəllifin apardığı statistik təhlil göstərir ki, təkcə müasir türk dilində işlənən isimlərdən 2191-i müasir Azərbaycan dilində, müasir Azərbaycan dilində işlənən isimlərdən 1816-sı türk dilində işlənmir. 182 isim bu dillərdə məna fərqlərinə malikdir. Tədqiqatda səs keçidlərinin, səs reflekslərinin, semantik qanunauyğun-luqların əsas prinsipləri açıqlanmış, universal səciyyə daşıyan məna dəyişmə-lərinin mahiyyətindən ətraflı bəhs olunmuş-dur.

Müəllif təhlil etdiyi sözlərin tarixi inkişafını ən qədim türk qaynaqları əsasında izləmiş, fərqli dillərdəki paralelləri, oxşarlığı genetik birliyin relikti kimi izah etmişdir. Türkologiyada mənşəyi mübahisəli şəkildə dəyərləndirilən söz köklərinin tədqiqata cəlb edilməsi müəllifin elmi bacarığını nümayiş etdirir. Maraqlıdır ki, əsərdə bəzi kökü fars dilinə bağlanan sözləri türkoloq elmi faktlarla türk mənşəli olduğunu təsdiq edir. Əsərdə kökü bu və ya digər dilə aid edilən bir çox sözlər, düzgün olaraq, ulu dilin sözləri kimi dəyərləndirilmiş, nostratik morfemlər kimi səciyyələndirilmişdir.

Monoqrafiyada nəinki türk dillərinin, eləcə də Ural-Altay, hind-avropa, İran, dravid, çin, slavyan dillərinin etimoloji lüğətlərindən istifadə olunması müəllifin elmi əhatə dairəsinin genişliyini göstərir. Xatırladaq ki, həmin qaynaqlardan biz Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə məhz həmin monoqrafiyada istifadə olunduğunun şahidi oluruq.

Müəllifin isim köklərinin tarixini türk dillərinin zəngin qaynaqları əsa-sında araşdırması onun peşəkar bir türkoloq, dil tarixçisi kimi püxtələş-diyini təsdiqləyir. Üç fəsildən ibarət bu kitabda türk dillərindəki leksik-semantik aspektdə yazılmış tədqiqat-ların əhatəli xülasəsi verilir və müəllifin bu mövzu ilə bağlı qənaətləri öz əksini tapmışdır. Əsərdə 500-dən çox qaynaqdan istifadə olunmuş, 100-ə qədər etimoloji, tarixi lüğətlərdən nü-munələr verilmişdir.

Əsərdə təhlil olunan sözlər leksik-semantik qruplara bölünmüş, yaş-cins, heyvan adı, bitki adı, təbiət hadisələrinin adını, məişət-həyat tərzi, mücərrəd anlayışlar bildirən isimlər tədqiqata cəlb olunmuşdur.

Diqqətəlayiq haldır ki, gənc türkoloq türk xalqlarının folklo-rundakı, mifologiyasındakı, etno-qrafiyasındakı faktlardan, türk dillə-rinə aid alman, rus, ingilis dillərində yazılmış qaynaqlardan da məharətlə istifadə etmişdir. Müəllif həmçinin tədqiqatının tələbi ilə müxtəlif dillərdə olan araşdırmalara, qaynaqlara da müraciət etmişdir. Dil faktlarına böyük həssaslıqla ya-naşan B. Məhərrəmlinin «Türk dillərində isim köklərində leksik-semantik inkişaf» adlı əsəri ilə tanışlıq bizləri sevindirir və əmin edir ki, dilçiliyimizin gələcəyi məhz B. Məhərrəmli kimi alimlərin, gənc türkoloqların əlindədir

SEVİL MEHDİYEVA, AYNEL MƏŞƏDİYEVA

____________

93

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 3–4 2012

X R O N İ K A

II BEYNƏLXALQ TÜRKOLOJİ SİMPOZİUMU «MÜASİR TÜRKOLOGİYANIN ƏSAS PROBLEMLƏRİ» Polşanın paytaxtı Varşava şə-

hərində 2012-ci il 12–14 sentyabr tarixlərində II Beynəlxalq türkoloji simpoziumu keçirildi. Konfransı Varşava Universitetinin şərq fakül-təsi təşkil etmişdi. Bu möhtəşəm türkoloji konfrans çağdaş türko-logiyanın əldə etdiyi uğurlarına və problemlərinə həsr olunmuşdu. Konfransın əsas məqsədi müasir türkoloji tədqiqatların dəyərləndi-rilməsi, mövcud problemlərin çö-züm yollarının müəyyənləşdiril-məsi idi.

Bu cür konfransların Avropa ölkələrində keçirilməsi həm də bu ölkələrdə türk xalqlarının dilinə, ədəbiyyatına diqqətin yönəldilməsi baxımından da önəmlidir. Çünki vaxtilə Macarıstan, Almaniya, Pol-şa kimi Avropa ölkələrində böyük türkoloji mərkəzlər mövcud olsa da, son dönəmlərdə bu sahədə boş-luqlar yaranmışdır. Halbuki həmin ölkələrdə vaxtilə türkologiyada öz sözünü demiş nüfuzlu türkoloq-dilçilər fəaliyyət göstərmiş, fundamental əsərlər yaratmışlar. Konfransa Azərbaycan Respub-

likasının və Türkiyə Respublika-sının Polşadakı səfirlikləri də bö-yük dəstək verirdi. Çıxışlar ingilis və türk dillərində idi.

Konfransın gedişatında Azərbaycan paneli də təşkil edilmişdi. Konfransı giriş sözü ilə Varşava Universitetinin şərq fakültəsinin dekanı, prof. Marzena Qodzinska açdı. Sonra Varşava Universiteti şərq fakültəsinin dekan yardımçısı Piotr Taraça, Türkiyənin Polşadakı səfiri Yusif Ziya Özcan, Azərbaycanın Polşadakı səfiri Həsən Həsənov, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru Fəxrəddin Veysəlli, türkoloq Tadeuş Majda çıxış etdilər. Konfransda 108 nüma-yəndə dəvət almışdı.

Bu elmi simpoziumda Türki-yədən, Polşadan, Azər-baycandan, Qazaxıstandan, Özbəkistandan nümayəndələr qatılmışdı. Azərbaycandan AMEA-nın Dilçilik İnstitutu, Arxeologiya İnstitutu, Folklor İnstitutu, Bakı Slavyan

94

Universitetindən nümayəndələr var idi. Simpoziumda Türkiyənin Qazi, İstambul, Çukurova, Qaradəniz, Hitit, Erciyəs, Yüzüncü Yıl, Möv-lana, Konya, Uludağ, Ege, Hacı-təpə, Sakarya, Qaziosman paşa, Atatürk, Çanaqqala Onsəkkizmart, Artuklu, Fırat, Ankara, Səlcuq, Ba-lıkesir, Qaziantəpə, Beder, Polşa-nın Varşava, Krakov universitet-lərinin nümayəndələri də iştirak edirdilər. Konfrans mifologiya, ta-rix, türk sənətkarlığı, ədəbiyyat, folklor, dil bölmələri əsasında apa-rılırdı.

Azərbaycan paneli Azərbaycan Polşa diplomatik əlaqələrinin 540 il-liyinə həsr olunmuşdu. Azərbaycan panelində cənab səfir Həsən Həsənov, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti Nailə Vəlixanlı, Arxitektura və Memarlıq İnstitutunun direktoru Ertəkin Salamzadə, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru Fəx-rəddin Veysəlli, Folklor İnstitutu-nun nümayəndəsi Afaq Ramaza-nova çıxış etdilər.

Həsən Həsənov azərbaycan-polyak diplomatik əlaqələrinin ta-rixi haqqında geniş məlumat verdi. E. Salamzadə polyak arxitektorla-rının XX əsrin əvvələrində Azər-baycandakı fəaliyyətləri haqqında məruzə etdi. Nailə Vəlixanlı Azər-baycan Dövlət Tarix Muzeyində qorunan Polşa xalqına aid nadir eksponatlar barəsində çıxış etdi.

Prof. Fəxrəddin Veysəlli polyak-azərbaycan dil əlaqələri haqqında danışarkən qeyd etdi ki, vaxtilə Mirzə Kazım bəyin tələbəsi olan

Boduen de Kurtene Mirzə Kazım bəyin ideyalarından, nəzəri fikirlərindən xeyli bəhrələn-mişdi. Həmin fakt dolayısıyla azərbaycan-polyak dilçiliyinin tarixi ənənələrə söykəndiyinin sübutudur. Morfonologiyanın banisi olan Boduen de Kurtene məhz Mirzə Kazım bəyin ideyalarını inkişaf etdirərək sonralar fundamental əsərlər yazmış, fonologiyaya, mor-fonologiyaya, fonetikaya aid də-yərli nəzəri fikirlər irəli sürmüş-dür.

Baba Məhərrəmli türkolo-giyada etimoloji araşdırmalarda mövcud olan problemlər haqqında çıxış etdi. Türkoloq göstərdi ki, türk dillərinə aid etimoloji araşdırmalarda sözün etimologiyası ilə tarixi bəzən fərqləndirilmir. Eyni zamanda etimoloji lüğətlərdə sözün kökünün bərpa olunması əvəzinə ayrı-ayrı türk dillərindəki fonetik variantları təqdim edilir. Arxe-tiplərin, praformaların bərpası isə çox zaman unudulur. Halbuki etimoloji araşdırmanın, etimoloji lüğətin əsas hədəfi ilkin kökün rekonstruksiya edilməsidir. Türk dillərinə aid etimoloji lüğətlərin əksəriyyəti çox bəsit yazılmışdır. Müasir türkologiyanın əsas məq-sədlərindən biri mükəmməl, əhatəli türk dillərinin etimoloji lüğətinin yaradılması olmalıdır.

Tarixçi Zaur Həsənov ingilis dilində «Skif etnonimlərində -t cəmlik şəkilçisi» məruzəsində göstərdi ki, bəzi iranşünas

95

alimlər (V.Abayev və digərləri) skif etnonimlərindəki -t şəkilçisinin cəmlik bildirdiyini və İran mənşəli olduğunu iddia edirlər. Həmin faktdan da istifadə edən bəzi tədqiqatçılar osetin və skif dillərinin qohumluğu fərziyyəsini irəli sürürlər. Halbuki -t cəmlik bildirən şəkilçi kimi əski türk abidələrinin dilində çox fəal işlənmişdir. Digər tərəfdən, həm qədim, həm də müasir İran dillərində həmin şəkilçi mövcud deyil.

Aygül Hacıyeva Ruhi Bağda-dinin «Divan»ında felin şəkil kateqo-riyası haqqında danışdı. Onun qeyd etdiyinə görə, Ruhi Bağdadinin «Divan»ında dır- şəkilçisi durur formasında işlənmişdir. Tədqiqatçı bu qədim yazılı abidənin dilində felin bir çox morfoloji əlamətlərinin qorunduğunu göstərdi.

Aynur Qədimalıyeva XV əsrə aid Əfsəhəddin Hidayətullahın «Di-van»ında qədim türk mənşəli sözlərin leksik-semantik baxımdan tədqiq olunması haqqındakı çıxışında qeyd etdi ki, bu «Divan» türk dillərinin tarihi inkişaf mərhələlərini öyrənmək baxımından çox dəyərli və əvəzsis bir qaynaqdır.

Varşava Universitetinin müəl-limi, həmyerlimiz Şəhla Kazımova Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkü-lündə Məmməd Əmin Rəsulzadənin rolu haqqında danışdı. O, XX əsrin əvvəllərində böyük tarixi şəxsiyyət, demokrat, ədib, siyasi xadim Məm-məd Əmin Rəsulzadənin publisistika-sında, bədii əsərlərinin dilində Azər-baycan dilinin bütün zənginliklə-rindən bəhrələnməsindən söz açdı.

Şəkər Orucova Orxon-Yenisey yazılarında bəzi etnonimlərin struk-tur-semantik cəhətdən araşdırılma-sından danışdı. Onun qeydlərinə görə, Orxon-Yenisey abidələrində adı keçən etnonimlər qədim türk qəbilə və tayfa adlarıdır. Və onların tədqiq edilməsi türk xalqlarının tarixinin öyrənilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu adlar türk etnokulturoloji təfəkkürünün müəyyənləşməsi üçün də önəm daşıyır.

Nuridə Novruzova «Qədim türk mətnlərində paralel tərkibli sintaktik birləşmələr» adlı məru-zəsində qeyd etdi ki, əski türk yazılı abidələri türk dillərinin ilkin sintaktik özəlliklərini özündə yaşadır. Bu baxımdan qədim türk yazılı qaynaqlarında rastlanan paralel tərkibli sintaktik birləşmələrin öyrənilməsi xüsusilə önəmlidir.

Ziyafət Qasımova Azərbaycan şifahi ədəbiyyatında dastan və xalq hekayələri anlayışlar haqqındakı məruzəsində hər bir xalqın dastan və xalq hekayələri anlayışına fərqli yanaşma tərzinin olduğunu vurğuladı.

Vüqar Kərimli Qafqazda türkmənşəli xalqların mədəniyyət haqqında olan məruzəsində türkdlli xalqların, etnosların öz qədim mə-dəniyyətlərini Qafqaz bölgəsində necə qoruyub-mühafizə etmələri haqqında məlumat verdi. Alim göstərdi ki, Avropa və Asiyanın ortasında yerləşən Cənubi

96

Qafqazdakı türkdilli xalqların qədim etnokulturoloji mədə-niyyətlərini min illər ərzində ya-şatmışlar. Qafqaz bölgəsindəki etnoqrafik amillər türkdilli xalqların digər Qafqaz xalqları ilə təmasları həm onların mə-dəniyyətlərində, həm də dillərində öz əksini tapmışdır. Azərbaycan alimlərinin bu türkoloji konfrans-dakı çıxışları böyük diqqətlə və

maraqla qarşılandı. Azərbaycan alimləri Varşava Universiteti kimi nüfuzlu bir Avropa Universitetində respublikamızı yüksək səviyyədə təmsil etdilər.

Türkoloqlar çıxışların müzaki-rəsindən də razı qaldırlar. Qərara alındı ki, bu tipli türkoloji konfrans-ların Avropa dövlətlərində keçi-rilməsi ənənəsi bundan sonra da davam etdirilsin.

BABA MƏHƏRRƏMLİ

____________

97

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 3–4 2012

P E R S O N A L I A

ЖУБАНОВ АСКАР КУДАЙБЕРГЕНОВИЧ

(К 75-летию со дня рождения) Аскар Кудайбергенович Жубанов родился 13 ноября 1937 г. в гор. Алматы в семье известного учёного-лингвиста – основателя теории казахского языкознания – Кудайбергена Куановича Жубанова. В 1960 г. окончил физико-математический факультет Казахского государственного педагогического института им. Абая, в 1960–1967 гг. работал преподавателем кафедры высшей математики Казахского государственного сельскохозяйственного института. С целью продолжить научный путь своего отца в 1967 г. поступил в аспирантуру при Институте языкознания АН КазССР по новому направлению казахского языкознания (математическая лингвистика), где проучился до 1970 г. Будучи аспирантом, прошёл научную школу в Минском линг-вистическом университете у известных специалистов по

математической лингвистике Р. Г. Пиотровского и А. В. Зубова. В 1973 г. под руководством д-ра филол. наук К. Б. Бектаева (математика по специальности) и научного консультанта акад. С. К. Кенесбаева защитил кандидатскую диссертацию на тему «Статистико-лингвистическое исследование казахского текста с приме-нением ЭВМ». Начиная с 1970 г. научная деятельность А. К. Жубанова связана с

7 «Тцрколоэийа», № 3-4

98

Институтом языкознания им. А. Байтурсынова.

Это были годы, когда традици-онные классические науки искали новые междисциплинарные, межотраслевые подходы. Одним из таких направлений стала математическая лингвистика. Получившая первоначально где-то название «статолингвистика», где-то «компьютерная лингвистика», а где-то «машинный перевод», в дальнейшем эта дисциплина под общим наименованием «прикладная лингвистика» заняла достойное место в науке.

В Москве, Ленинграде, Минске стали создаваться исследовательские центры, связывающие лингвистику с математикой. Поддержало это начинание и руководство Академии наук КазССР. При Институте языкознания была организована специальная научная группа, в состав которой вошёл и Аскар Жубанов.

Обработка информации в статолингвистике велась на элек-тронно-вычислительной машине, однако для того, чтобы она «заговорила» по-казахски, нужна была специальная программа. Аскар Жубанов как истинный пионер этого дела стоял у истоков её создания. С помощью ЭВМ он распределял слова по частям речи, уточнял их использование, составлял обратный алфавитный словарь. Таким образом, учёный внёс в память машины казахский текст и создал первый на

родном языке автома-тизированный словарь языковых единиц. Достаточно успешными были и его вероятностно-статисти-ческие модели текстов казахского языка.

Опираясь на Нормальный закон распределения и на законы распределения Пуассона и Шарлье, понятные только математикам, А. Жубанов впервые показал, что в казахском тексте имя существительное и глагол подчиняются Нормальному закону, а наречие – в основном законам Пуассона и Шарлье типа В. Тем самым он доказал, что казахский текст – это не просто набор слов. Используемые в нём языковые единицы распределяются согласно определённым вероятностно-статистическим законам.

Вступивший 45 лет назад на путь языковеда молодой математик сегодня по праву занял среди основоположников прикладной лингвистики почётное место аксакала. Всё это время А. Жубанов верно служит своему институту. В 1970–1976 гг. работал младшим научным сотрудником, в 1976–1986 гг. старшим, в 1986–1990 гг. – ведущим научным сотрудником. С 2002 г. занимает должность главного научного сотрудника. В 2001 г. под руководством научного консультанта А. В. Зубова защитил докторскую диссертацию «Основные принципы формализации содержания казахского текста», а в 2004 г. ему было присвоено

99

учёное звание профессора. По инициативе учёного в Институте языкознания работают над большим проектом «Компьютерная база казахского языка», получившим название «Тiл-қазына».

Как продолжатель школы своего научного руководителя К. Б. Бектаева А. К. Жубанов применяет в работе разные методы, причём не только математической статистики и теории вероятностей, но и автоматизации лексикографических исследований и создания компьютерной базы лингвистических данных. В настоящее время он руководит научными разработками в области корпусной лингвистики – проектами «Национальный компьютерный фонд “Тiл-қазына” корпуса текстов как культурных ценностей и словарей казахского языка», «Аннотированный национальный корпус казахского литературного языка» и др. Исследования такого рода в казахском языкознании проводятся впервые, и поэтому полученные результаты составляют основу теории и практики компьютерной лингвистики казахского языкознания.

В последние годы проф. А. Жу-банова приглашают читать лекции по прикладной лингвистике студентам ведущих вузов Алматы (кафедра общего языкознания КазНУ им. аль-Фараби, Институт магистратуры и РhD докторантуры АГУ им. Абая).

По новым направлениям казахского языкознания учёным опубликовано 7 монографий, в числе которых 3 частотных словаря, написанных в соавторстве («Куманша-қазақша жиiлiк сөздiк», 1978; «М. O. Əуезовтiң “Абай жолы” романының жиiлiк сөздiгi», 1979; «Квантитативная структура казахского текста», 1987; «М. O. Əуезовтiң 20 томдық шығармалар текстериниң жиiлiк сөздiктерi», 1995; «Основные принципы формализации содержания казахского текста», 2002; «Қолданбалы тiл бiлiмiнiң мəселелерi», 2008; «Қазақ сөзiнiң “Тiл–қазына” деректер базасы жəне оның теориялық негiздерi», 2009), 3 учебных пособия («Қол-данбалы лингвистика: қазақ тiлiнiң статистикасы», 2004 (I), 2007 (II); «Қолданбалы лингвистика: формалды модельдер», 2006 (I), 2007 (II); «Компьютерлiк лингвистикаға кi-рiспе», 2007), а также около 150 научных статей. Все они – результат его многолетних исследований и преподавательской деятельности.

Под руководством А. К. Жубанова защищено 5 кандидатских и 7 магистерских диссертационных работ

РАБИГА СЫЗДЫК 7 *

100

МЕХТИЕВА СЕВИЛЬ ГАДЖИ КЫЗЫ

(К 70-летию со дня рождения)

Исполнилось 70 лет со дня рождения и 45 лет научно-педагогической деятельности из-вестного азербайджанского языковеда, заведующего отделом истории азербайджанского языка Института языкознания им. На-сими Национальной академии наук Азербайджана, доктора филологических наук, профессора, члена специализированного учёного совета по защите кандидатских и докторских диссертаций, заслуженного педагога Азербайджанской Республики, члена Союза писателей Азербайджана Мехтиевой Севиль Гаджи кызы.

С. Мехтиева родилась 9 сентября 1942 г. В 1959 г. окончила среднюю школу № 57 г. Баку, в 1964 г. – филологический

факультет Азербайджанского государственного университета им. С. М. Кирова. В 1967 г. была принята на должность старшего лаборанта в отдел истории азербайджанского языка Института языка и литературы им. Низами Академии наук Азербайджанской ССР. С этого времени объектом научно-теоретических исследований будущего учёного стала лингвистическая фольклористика (в первую очередь выявление роли народно-поэтического творчества в становлении азербайджанского литературного языка), а также письменные памятники, в том числе фольклорные, ХVI, XVII и XVIII вв.

В 1974 г. С. Мехтиева защитила кандидатскую диссертацию на тему «Язык дастана “Шахрияр” (XVIII в.)», в 1992 г. – докторскую – «Язык азербайджанских народных дастанов в записях XVII–XVIII – начала XIX в.».

Ею написаны четыре монографии – «Язык письменных дастанов (на материале дастана “Шахрияр”)» (1991), «Лингвопоэтическое

101

исследование фольклорных памятников (на материале азербайджанских народных дастанов в записях средних веков)» (2003), «От баяты к дастану» (2010), «Вопросы азербайджанского литературного языка» (2012), около 200 научных, научно-методических и научно-популярных статей, рецензий, три методических пособия. Кроме того, С. Мехтиева является соавтором таких коллективных трудов, как «История азербайджанского литературного языка (XIII–XIX вв.)», «Историческая грамматика азербайджанского языка (XIII–XVIII вв.)», «Исторический словарь азербайджанского языка (XIII–XIX вв.)» (в 3-х т.), «Толковый словарь “Китаби Деде Коркуд”», «Толковый словарь поэтических произведений М. Физули», «История азербайджанского литературного

языка» (в 4-х т.), «Язык “Китаби Деде Коркуд”», «Историческая лексикология азербайджанского языка», «Азербайджанский язык за рубежом», и др. За заслуги в развитии истории азербайджанского литера-турного языка, а также азербайджанского языкознания в целом она награждена Почётными грамотами Азербайджанской Республики и Национальной академии наук Азербайджана.

Научную работу С. Мехтиева успешно совмещала с педагогической деятельностью в Азербайджанской государственной нефтяной академии, где в 1998 г. ей было присвоено учёное звание профессора и заслуженного педагога Азербайджанской Республики.

ГАРА МЕШАДИЕВ,

АЙНЕЛЬ МЕШАДИЕВА

____________

102

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 3–4 2012

N E K R O L O Q

ГРУНИНА ЭЛЬВИРА АЛЕКСАНДРОВНА 5 августа 2012 г. ушёл из жизни

светлый человек Эльвира Александровна Грунина – видный лингвист-востоковед и педагог, теоретик и историк тюркских языков, знаток диалектов турецкого языка.

Профессор кафедры тюркской филологии Института стран Азии и Африки МГУ им. М. В. Ло-моносова, доктор филологических наук Э. А. Грунина родилась 26 ноября 1926 г. в Москве. После окончания десятого класса при Тимирязевской академии стала студенткой той же академии, од-нако проучилась в ней всего два семестра. Потом было уже вполне осознанное поступление на восточ-ное отделение филологического факультета МГУ им. М. В. Ло-моносова. Именно тогда стало ясно, что тюркология оказалась истинным призванием Эльвиры Александровны. В этой научной области счастливо соединились её незаурядная способность к аналити-ческому исследованию и не-иссякаемая работоспособность.

Пройдя университетскую аспирантуру, в 1952 г. Э. А. Грунина защитила кандидатскую диссертацию («Сложноподчинённое предложение в современном узбекском литературном языке»). С февраля 1953 г. её профессиональная жизнь оказалась связанной с кафедрой тюркской филологии МГУ. Здесь она прошла последовательно все ступени от преподавателя до про-фессора. На годы заведования

103

кафедрой (1983–1995) пришлась тяжёлая борьба за её сохранение. Кафедру стремились объединить с какой-либо другой или закрыть вообще. Активное развитие всесторонних связей с Турцией способствовало возрождению традиционной тюркологии в МГУ, где стали преподаваться сразу несколько тюркских языков (в том числе азербайджанский, туркменский, узбекский).

Как педагог за более чем пол-века преподавательской работы Эльвира Александровна обеспечила сохранение и развитие необходимого круга общих тюр-кологических дисциплин, которые были введены ещё Н. К. Дмитрие-вым. Ею были созданы практически все теоретические курсы по тюркскому (турецкому) языкознанию, читаемые в настоя-щее время. Автор целой «обоймы» уникальных учебников по тюрк-скому языкознанию, Э. А. Грунина способствовала, в частности, возрождению прерванной традиции османистики в Московской востоко-ведческой школе, поставив посто-янное преподавание на кафедре османско-турецкого языка и издав «Учебное пособие по османско-турецкому языку» (1988).

В стремлении решить праг-матические задачи в изучении восточного языка, поставленные реформой востоковедного образо-вания, Эльвира Александровна в течение многих лет работала над учебным пособием по переводу с русского языка на турецкий. Хотя

пособие и не было издано, сейчас оно с согласия автора используется в некоторых учебных заведениях, где преподаётся турецкий язык.

И всё же основным в на-учной судьбе Э. А. Груниной стало сотрудничество с сектором тюркских языков Института языкознания АН (в настоящее время – отдел урало-алтайских языков). Она принимала участие в создании таких коллективных работ сектора, как «Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Ч. 3. Син-таксис» (1961), «Языки мира. Тюркские языки» (1997), «Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции» (2002), «Основы тюркского языкознания. Диалекты тюрк-ских языков» (2005), являлась рецензентом последних томов «Этимологического словаря тюркских языков». Эльвира Александровна была членом редколлегии журнала «Советская тюркология», свыше десяти лет членом экспертной группы ВАКа, выступала оппо-нентом многочисленных канди-датских и докторских диссерта-ций, входила в состав специали-зированных советов, в том числе Института языкознания. Она принимала участие в между-народных тюркологических кон-ференциях, которые регулярно

104

проводил Советский комитет тюркологов.

Постепенно научные инте-ресы Э. А. Груниной сосредото-чились в области сравнительной и сравнительно-исторической грамматики тюркских языков и истории турецкого языка. В центре внимания оказались гла-гольные категории и их функ-ционирование (наклонение, время, залог). Использование современных идей грамматической теории позволило ей раскрыть их структуру и функциональное взаимодействие. От анализа современного состояния объекта изучения логичен был переход к изучению его исто-рического развития, а затем и возможной реконструкции. Проб-лемам глагольной морфонологии и системной организации глагольных категорий посвящена серия статей Эльвиры Александровны («О синтакси-ческом времени» (1999), «К истории тюркской претемпо-ральной системы» (1999) и др.), в том числе и тех, которые легли в основу её докторской диссертации «Индикатив в турецком языке в сравнительно-историческом освещении» (1975).

Путём системно-структурного анализа Э. А. Груниной удалось показать сложность и неодно-значность семантического и структурного наполнения тех форм, которые в тюркологии принято определять как залоговые. Этому посвящены её статьи по теории и истории тюркского залога

(Советская тюркология. 1987. № 2, Вопросы тюркской фило-логии. М., 1993. Вып. 3).

Основные положения си-стемно-структурного подхода вошли в «Историческую грам-матику турецкого языка» (1991) – первую подобного рода в отечественной тюркологии. Был сделан шаг к сложной проблеме формирования турецкого лите-ратурного языка («К вопросу о письменной традиции в анато-лийских памятниках», 1971). Благодаря умению работать с письменными арабографичными памятниками Средней Азии, которое было приобретено ещё в студенческие годы, Эльвира Александровна смогла вклю-читься в проблематику «смешанности» средневековых письменных языков.

Проблемы изучения истории турецкого языка неизбежно требовали обращения к диалектным материалам. Анализ отдельных говоров и этноязыковых групп («Диалектная зона Урфы», 2009; «Говоры терекеме», 2007 и др.) позволил Э. А. Груниной предложить отечественным тюркологам достаточно обширный обзор диалектного пространства анатолийской Турции и прин-ципы его обследования и изу-

105

чения («Диалекты турецкого языка», 2005).

Проблема второго тюркского языка в вузовском курсе, прин-ципы его введения в учебный про-цесс изложены в работе Эльвиры Александровны «Туркменский язык» (2005), которая в качестве первого тома затем вошла в «Учебник туркменского языка» в серии языков стран СНГ (2010). В соавторстве Э. А. Грунина участвовала и в подготовке второго тома Учебника (2011).

По инициативе Эльвиры Александровны были созданы Дмитриевские чтения, которые проводятся регулярно уже второе десятилетие и которые вылились в издание сборников. Чтения послужили объединению тюркологов не только Москвы, но и Поволжья и Сибири.

В 1998 г. Э. А. Груниной было присвоено звание заслуженного профессора МГУ; своими достижениями она представлена в почётной книге «Московский

университет в женских лицах (биографический словарь)». В 2000 г. Эльвира Алек-сандровна была избрана членом-корреспондентом Турецкого лингвистического общества.

В 2006 г. Э. А. Грунина пе-решла на должность профес-сора-консультанта кафедры тюркской филологии, однако увлечённо продолжала принимать участие в её мероприятиях. Она помогала студентам магистратуры и аспи-рантам ИСАА в работе над ос-манскими памятниками, продол-жала тесно сотрудничать с кол-легами из Института языкознания РАН, исследовала турецкие диалекты, а также работала над вторым (дополненным) изданием своего учебника «Туркменский язык» и посильно занималась созданием «Personalia» своих коллег для журналов.

Г. Ф. БЛАГОВА

106

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 3-4 2012

М Ц Н Д Я Р И Ъ А Т

Qəzənfər Kazımov (Bakı). Azərbaycan dilinin tarixi haqqında bəzi fikirlər..................................................................... 3 Sevil Mehdiyeva (Bakı). «Əkinçi» qəzetinin üslub yenilikləri (yeni məfkurə, yeni üslub tələb edir)................................ 15 Ю. А. Тамбовцев (Новосибирск). Типологическая близость между азербайджанским и некоторыми другими тюрк- скими языками с точки зрения распределения фонемных групп в его звуковых цепочках................... 25 İtibar İnanç (Bakû). Farklı sistemli dillerde çocuk kelimelerinden oluşan akrabalık terimleri ................................................ 42 Gatibe Mahmudova (Bakû). Erzurum ağzı ve çağdaş Azerbaycan yazı dilinde yapım ekleri ................................................. 53 Narmin Alıyeva (Bakû). Kelimelerin geleneksel sınıflanması...................... 62 Aynur Qədimalıyeva (Bakı). XV əsr Azərbaycan ədəbi dilinin tədqiqində Nemətullah Kişvəri «Divan»ının yeri ............. 70

Р Е С Е Н З И Й А Л А Р

İsmayıl Kazımov (Bakı). Mehman Musayev. Türkoloji dilçilik .................... 78 Sevil Mehdiyeva, Aynel Məşədiyeva (Bakı). Baba Məhərrəmli. Türk dillərində isim köklərində leksik-semantik inkişaf............ 90

X R O N İ K A

Baba Məhərrəmli (Bakı). II Beynəlxalq türkoloji simpoziumu «Müasir türkologiyanın əsas problemləri» ....................... 93

107

П Е Р С О Н А Л I А

Рабига Сыздык (Алматы). Жубанов Аскар Кудайбергенович ................ 97 Гара Мешадиев, Айнель Мешадиева (Баку). Мехтиева Севиль Гаджи кызы .................................................................... 100

Н Е К Р О Л О Г

Г. Ф. Благова (Москва). Грунина Эльвира Александровна 102

__________

108

T Ü R K O L O G I Y A

Beynəlxalq elmi jurnal

Bakı – «Elm» – 2012

___________

«Elm» Redaksiya-Nəşriyyat və Poliqrafiya Mərkəzi

Direktor Ş.Alışanlı

Kompüter tərtibçisi N. Alışanlı, R. Seidrzayeva Texniki redaktor S.Qəhrəmanov

____________

Formatı 70x100 1/16. həcmi 6,75 ç.v. Tirajı 300 Sifariş№ 52. Qiyməti müqavilə ilə.

«Elm» RNPM-in mətbəəsində çap olunmuşdur (İstiqlaliyyət, 8).