Tüm Yönleriyle SAĞLIK TURİZMİ - saturk.gov.tr · Sağlık turizmi, tıptaki gelişmelere...

Sağlık Turizmi / Suudi Arabistan Raporu

SATURK yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır.

SATURKSATURK

Tüm YönleriyleSAĞLIK TURİZMİ

SUUDİ ARABİSTANÜLKE RAPORU

2016



SATURKSATURK

YazanProf. Dr. Sezer AKARCALI

EditörDr. H. Ömer TONTUŞ

Tüm hakları Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü Sağlık Turizmi Daire Başkanlığı’na aittir. Kaynak gösterilmeksizin alıntı yapılamaz. Alıntı yapıldığında kaynak gösterimi: ‘‘Editör/Yazar Adları, Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü, Sağlık Bakanlığı, Basım Yeri, Basım Yılı’’ belirtilmesi şeklinde olmalıdır. 5846 sayılı yasa gereği Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü’nün onayı olmaksızın tamamen veya kısmen çoğaltılamaz.

ISBN No: 978-975-590-554-9

2016

Muhsin Yazıcıoğlu Caddesi No:39 Çankaya /ANKARATel: +90 (312) 585 28 00 Fax: +90 (312) 585 28 53

Grafik Tasarım / DizgiSelcan ÖZENÇ



SATURKSATURKİÇİNDEKİLER

Bölüm 1 Sağlık Turizmi Hakkında Genel Bilgiler 6

Bölüm 2 Suudi Arabistan Hakkında Genel Bilgiler 34

Bölüm 3 Ekonomik Durum 56

Bölüm 4 Suudi Arabistan ’da Sağlık 88

Bölüm 5 Genel Değerlendirme veTürkiye - Suudi Arabistan Sağlık Turizmine Yönelik Strateji Önerileri 136

Kaynakça 180



SATURKSATURK

ÖNSÖZ



SATURKSATURK

Bu çalışmada Türkiye ile Sudi Arabistan arasındaki sağlık turizmi potansiyeli ayrıntılı olarak ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Bu kapsamda, öncelikle Sudi Arabistan’ın nüfus, ekonomi, ticaret ve turizm vb. genel bilgileri paylaşılmıştır. Ardından Sudi Arabistan’ın sağlık durumu, ülke sağlık göstergelerine dayanılarak ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Bu bağlamda, ülke sağlık sistemi, temel sağlık göstergeleri, sağlık hizmet sunumu, sağlık hizmetlerinin finansmanı, sağlık sigortası sistemi ve sağlık turizmi açısından önemli görülen çeşitli sağlık göstergeleri paylaşılmıştır. Sağlık turizmi potansiyelinin ortaya koyulabilmesi için Sağlık Bakanlığı tarafından yayınlanan iki ülke arasındaki sağlık turizmi verileri incelenmiş, buradan hareketle tespit ve öneriler yapılmıştır.

Sudi Arabistan’a ait bazı sağlık göstergelerine erişebilmek için ulusal ve uluslararası kaynaklara müracaat edilmiştir. Raporda, sağlık turizmi ile ilgili değerlendirme ve öneriler ağırlıklı olarak sağlık göstergelerine dayanılarak yapıldığından ulaşılabilen en güncel veriler kullanılmıştır.

Bu çalışmanın amacı bir standart veya kriterler dizisi oluşturmak değildir. Bu çalışma; iki ülke arasındaki sağlık turizmi potansiyeline, işbirliği yapılabilecek konulara dikkat çekmeyi ve politika belirleyiciler, karar vericiler ve uygulayıcılar için kolaylaştırıcı unsurları ortaya koymayı hedeflemektedir. Raporun ulusal sağlık turizmi stratejisi hazırlanmasına da öncülük etmesi beklenmektedir.

Bu rapor, Prof. Dr. Sezer AKARCALI’nın koordinatörlüğünde Datapoll Dan. Rek. Eğt. Org. Ter. Hiz. San. Ve Tic. Ltd. Şti. tarafından hazırlanmıştır.



SATURKSATURK

BÖLÜM 1:Sağlık Turizmi Hakkında Genel Bilgiler



SATURKSATURK

BÖLÜM I

SAĞLIK TURİZMİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER

1. GirişSağlık turizmi, tıptaki gelişmelere bağlı olarak ortaya çıkmış bir alandır. Bu alan, tıbbın ve turizmin biraraya geldiği bir alandır. Sağlık turizminin ilk örnekleri, gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerde yaşayan ve maddi durumu yeterli olan hastaların gelişmiş ülkelere tedavi amacıyla gitmesi şeklinde ortaya çıkmıştır.

Son yıllarda başta Türkiye olmak üzere bazı ülkeler, küresel politikaların da etkisiyle sağlık alanında önemli değişim ve dönüşümler yaşamışlardır. Bu dönüşümün temelinde küresel ticaretin önündeki engellerin kaldırılması ve sağlık hizmet maliyetlerinin artan yükselişi vardır. Özellikle küresel piyasalarla bütünleşme ve maliyetlerin azaltılması düşüncesi rekabeti artırmıştır. Rekabet, sağlık alanındaki mal ve hizmetleri de etkilemiştir. Ortaya çıkan bu yeni durum yeni fırsatlar yanında çeşitli zorlukları da beraberinde getirmiştir. Sağlık alanında yaşanan değişim ve dönüşümlerin bir sonucu olarak ortaya çıkan yeni fırsatlardan birisi de sağlık turizmi olmuştur. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde; işgücünün ucuz olması, sağlık bakım, tedavi, rehabilitasyon ücretlerinin gelişmiş ülkelere oranla daha düşük olması, bekleme sürelerinin daha kısa olması ve sağlık hizmetleriyle entegre edilmiş turizm hizmetlerinin kendisini dünyaya



SATURKSATURK

ispatlamış olması gibi nedenlerle önemli bir pazar olarak değerlendirilmiştir. Türkiye, sahip olduğu benzersiz turizm imkânları ve sağlık hizmetlerinde yapılan büyük yatırımlarıyla sağlık turizmi alanındaki diğer ülkelere rekabet üstünlüğü sağlamıştır. Ancak bu üstünlüğün kalıcı hale gelebilmesi devlet desteği, kurumsal işbirliği, stratejik hareket, dinamik mevzuat, kaliteli hizmet sunan kurumlar ve nitelikli personel ile mümkündür.

2. Sağlık Turizminin Tanımı ve Kapsamı

Sağlık turizmi, genel olarak cerrahi veya özel uzmanlık gerektiren diğer tıbbi müdahaleleri içeren uygulamalara ihtiyaç gösteren hastalara “maliyet etkin” özel tıbbi bakım verilmesi maksadıyla turizm endüstrisi ile işbirliği yapılmasıdır. Sağlık turizmi, hastaların acil sağlık hizmetini ya da seçtikleri bir sağlık hizmetini farklı ülkelerden alması olarak da tanımlanabilir.1

Sağlık turizminde ana fikir, günlük rutinden uzaklaşarak rahat ve değişik bir ortamda tedavi görmek veya sağlığı destekleyici hizmetler almaktır. Bir taraftan doğayla bütünleşmenin keyfini yaşarken diğer taraftan daha sağlıklı hizmetlerinden yararlanılmasını sağlamaktadır. Bunu ruhsal, duygusal ve bedeni açıdan bir yenilenme olarak da ele almak mümkündür.

Dünyadaki küreselleşme süreci, ülke sağlık sistemlerinde yaşanan problemler (örneğin uzun bekleme listeleri ve yükselen maliyetler, hizmetlerde kalite problemleri), tüketicilerin bilinçlenmesi gibi dinamiklerin bir sonucu olarak hızla büyüyen bir sektör olan sağlık turizmi çok genel anlamda hem tatil hem de tedavi unsurlarını içeren bir kavram olmuştur.

Sağlık turizmi, sağlıklı yaşam (wellness) turizmi, sağlık hizmetleri (health care) turizmi, medikal turizm olmak üzere üç sınıfa ayrılmıştır.

1) Barca M., Akde E., Gedik Balbay İ. (2013). “Türkiye Sağlık Turizm Sektörünün Analizi ve Strateji Önerileri”. İşletme Araştırmaları Dergisi, 5/3:64-92.



SATURKSATURK

Şekil 1: Sağlık Turizmi Sınıflaması

Sağlık turizmi kapsamında sunulan hizmetleri, sağlığı geliştirmeye yönelik hizmetler, tedaviye yönelik hizmetler ve rehabilitasyon hizmetleri olarak üç başlık altında incelemek mümkündür. Medikal turizm, sağlık turizminin bir alt koludur. Medikal turizme ait genel bir tanım bulunmamaktadır. Medikal turizm için en uygun tanım, “hizmetler arası ticaret gerektiren, tıp ve turizm sektörleri arasında bağlantı kuran ekonomik bir faaliyettir” şeklindeki tanımlamadır. Medikal turizm kapsamında, plastik-estetik cerrahi ameliyatları, gittikçe popülaritesi artan göz kusuru düzeltme ameliyatları, açık kalp cerrahisi, her türlü kanser ve diş tedavileri hatta organ nakli ameliyatları gibi çeşitli tıbbi tedaviler yer almaktadır.2

3. Sağlık Turizmi Ekonomisi Dünya’da 2008 yılında toplam 4,1 trilyon, 2009 yılında ise 5,4 trilyon dolar tutarında sağlık harcaması yapıldığı resmi kaynaklarca tespit edilmiştir. ABD’deki sağlık turizmi harcamalarının 5,5 milyar dolar, Avrupa’da 3,5 milyar Euro civarında olduğu, yaklaşık 120 yıldır sağlık turizmine hizmet veren Macaristan, Çek Cumhuriyeti ve Romanya gibi ülkelerden Çek Cumhuriyetinin bu sektörden kazancının 1 milyar doları aştığı bilinmektedir.3 Bu durum insan sağlığına harcanan paranın dünya çapında arttığını göstermektedir.

2) Barca M, Akde E, Gedik Balbay İ. (2013). “Türkiye Sağlık Turizm Sektörünün Analizi ve Strateji Önerileri”. İşletme Araştırmaları Dergisi, 5/3:64-92.3) TC Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı Sağlık Turizmi Sektör Raporu (2011). http://docplayer.biz.tr/597150-Saglik-turizmi-sektor-raporu.html, 05.01.2016



SATURKSATURK

Grafik 1:Dünya Sağlık Turizm Harcamaları (2008-2009)

Ülkeler, gelişmişlik düzeylerine göre farklılık göstermekle birlikte sağlık harcamalarına GSYİH’dan %2 ile %16 arasında değişen oranlarında pay ayırmaktadırlar. OECD ülkeleri her geçen yıl sağlık harcamalarının finansmanı için GSYİH’larından, GSYİH’ları artışı 43 oranında pay ayırmaktadırlar. Bu oran 1990 yılında %6,9 iken 2005 yılında %9 olmuştur. 4

Ülkelerin GSYİH’larında meydana gelen artışlarla beraber toplam sağlık harcamalarında eş zamanlı artışlar görülmüştür. 2000-2008 yılları arasında en yüksek kişi başına sağlık harcaması artışında Amerika ilk sırayı almıştır.5 2008’de Türkiye GSMH’den %6 oranında pay ayırmış olmasına rağmen, %9 olan OECD ortalamasının altında kalmıştır. Bu durum 2009 yılı için değerlendirildiğinde, Türkiye’de sağlık harcamaları tutarı 2009 yılında 38 milyar USD’ye ulaşmıştır ve GSMH içinde %6,2’lik bir paya sahiptir. OECD ülkelerinde sağlık harcamalarının ortalama %73’ü kamu tarafından karşılanmaktadır.6 Türkiye’de ise bu oran 2000 yılında %63 iken 2009’da %71’e ulaşmıştır 2010 yılında kişi başına ortalama harcama 755 $, 2013 yılında ise 824 $ olmuştur.7 4) TC Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı Sağlık Turizmi Sektör Raporu (2011). http://docplayer.biz.tr/597150-Saglik-turizmi-sektor-raporu.html, 05.01.2016.5) OECD Health Data 2011 How Does United States Compare, http://www.oecd.org/dataoecd/46/2/38980580.pdf, 05.01.2016.6) TC Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı Sağlık Turizmi Sektör Raporu (2011). http://docplayer.biz.tr/597150-Saglik-turizmi-sektor-raporu.html, 05.01.2016.7) http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do;jsessionid=JnxJPG7J2lDhvdG76PNs3yZc2t41XGsjggkzG4hvL5 nFDGWkWq32!1664145807?id=10738 e.t:10.12.2015



SATURKSATURK

Grafik 2:Türkiye’ye Gelen Turistlerin Kişi Başına Ortalama Harcamaları-($)

(2001-2014)

4. Dünyada Sağlık Turizmi

Küreselleşme sürecinde, ülkeler arasında işbirliğinin artması, seyahat özgürlüklerinin ve imkânlarının artması, ulaşımda maddi manevi kolaylıklar sağlanması dünyada sağlık turizmi kavramının önemini giderek artırmıştır. Sağlık turizmi, 1990’lı yılların ortalarından itibaren ülkeler arasında oluşan ciddi rekabet ortamı ve küreselleşmenin etkisiyle sağlık turizmi başlığı altında, çok rağbet gören alternatif turizm çeşitlerinden biri olarak doğmuştur.8 Bu gelişmelere paralel olarak, ülkelerin potansiyel turistleri çekme gayretleri yoğunlaşmakta, benzer turizm ürünlerini pazarlayan ülkeler arasında kıyasıya bir rekabet gözlenmektedir. Ortaya çıkan rekabet nedeniyle sağlık hizmetlerine ihtiyaç duyan kişiler, sağlık kuruluşlarının kalitesi, eğitimli insan kaynağı ve fiyat avantajlarıyla öne çıkan ülkelere yönelmektedirler.

Dünya Turizm Örgütü’nün araştırmasına göre, 2013’de Dünya’da sağlık turizmi sektörünün 100 milyar dolarlık bir büyüklüğe ulaşması beklentisi aşılmıştır. Dünyada uluslararası turizm hareketlerine katılan kişi sayısı 1950 yılında 25,2 milyon kişi, 1995 yılında 528 milyon kişi iken Dünya Turizm Örgütü (UNWTO)’nün verilerine göre 2011 yılında turizm hareketliliği 980 milyonu bulmuştur.9 Aynı örgüte göre uluslararası turist sayısının bir önceki yıla göre %4,4 artarak 2015 yılında 1,2 milyara ulaşması, 2016 yılında da turist sayısının %4 daha artması beklenmektedir.10

8) Barca M, Akde E, Gedik Balbay İ. (2013). “Türkiye Sağlık Turizm Sektörünün Analizi ve Strateji Önerileri”. İşletme Araştırmaları Dergisi, 5/3:64-92.

9) a.g.e10) http://media.unwto.org/press-release/2016-01-18/international-tourist-arrivals-4-reach-record-12-billion-2015,



SATURKSATURK

Şekil 2: Dünya Sağlık Turizmi Trafiği

2015 yılında Dünyadaki turist sayısındaki artış bölgesel düzeyde incelendiğinde Avrupa bölgesine gelen turist sayısı %5 artışla 609 milyon kişiye, Asya-Pasifik ülkelerine gelen turist sayısı %5 artarak 277 milyona, Amerika’ya gelen turist sayısı %5 artışla 191 milyona, Orta- Doğuya gelen turist sayısı %3 artışla 54 milyona, Afrika’ya gelen turist sayısı %3 artışla 53 milyona ulaşmıştır.11 Küresel seyahat ve turizm hareketlerinin Dünyada bölgelere göre dağılımı şekilde verilmiştir.

Şekil 3: Küresel Turist Sayıları(milyon)

11) World Travel and Turizm Council (2015). Economic Impact of Travel & Tourism: 2015 Report. http://www.wtc.org,



SATURKSATURK

Küresel zorluklara rağmen seyahat ve turizm sektörünün büyümesi ve sağladığı istihdamın artması beklenmektedir. Turizm sektörünün 2015 yılında küresel GSYİH’ya katkısı %3,7, istihdama katkısı ise 284 milyon kişi ile % 2,6 düzeyine ulaşmıştır. 2015 yılında gerçekleşen %2,9’luk küresel ekonomik büyümenin sağlanmasında bu rakamların katkısı önemlidir. 2015 yılı sonu itibariyle seyahat ve turizm sektörünün ABD GSYİH’na doğrudan veya dolaylı olarak %10,7 (7,8 milyar dolar) katkıda bulunması beklenmektedir. WTTC, küresel seyahat ve turizm sektöründe en büyük iki turizm ekonomisinin ABD ve Çin olmaya devam edeceğini, Almanya’nın en büyük üçüncü turizm ekonomi olacağını tahmin etmektedir. Güney Asya’nın turizm ekonomisi yönünden en fazla büyüyecek (%6,9) bölge olacağı tahmin edilmektedir. Asya ve Latin Amerika’da ise %2,4’lük büyüme beklenmektedir. Rusya uygulanmakta olan yaptırımlar ve rubledeki düşüş nedeniyle turizm ekonomisinde düşüş yaşanacak tek ülke olarak gösterilmektedir.12 2014 yılı uluslararası seyahat ve turizm gelirleri şekilde verilmiştir.

Şekil 4:Küresel Turizm Gelirleri (2014)

Küresel seyahat ve turizm gelirin en yüksek olduğu bölge 509 milyar dolar (toplam gelirin %43’ü) ile Avrupa’dır. Bunu sırasıyla Asya- Pasifik bölgesi 377 (%30), Amerika 274 (20), Orta- Doğu 49 (%4) ve Afrika 36 (%3) milyar dolar ile takip etmektedir.13 Uluslararası turizm gelirlerinin bölgelere dağılımı grafikte verilmiştir.

12) World Travel and Turizm Council (2015). Economic Impact of Travel & Tourism: 2015 Report. http://www.wtc.org, 13) World Tourism Organization (UNWTO) (2014). UNWTO Annual Report 2014, http://dtxtq4w60xqpw.cloudfront.net/sites/all/files/pdf/unwto_annual_report_2014.pdf,



SATURKSATURK

Grafik 3: Uluslararası turizm gelirlerinin bölgelere dağılımı

Önümüzdeki on yıl içerisinde seyahat ve turizm sektörünün %3,8 oranında büyüyeceği, sektörün mali büyüklüğünün 11,4 trilyon dolara ulaşacağı, her yıl ortalamam 73 milyon kişiye istihdam oluşturarak toplamda 357 milyon kişiye de istihdam sağlayacağı tahmin edilmektedir. Bu verilerden de anlaşılabileceği üzere sektöre ilişkin beklentiler ülkeler için cesaret verici düzeydedir.

Günümüzde, daha iyi olanaklar ve daha gelişmiş teknoloji kullanılarak tedavi olmak amacıyla başka ülkelere seyahat etmek oldukça yaygınlaşmıştır. Bu durum, sağlık turizmi sektörünün her geçen gün büyümesine yol açmaktadır. Sağlık turizminin dünya çapında gelişmesinde ve hızla yayılmasını etkileyen bazı faktörler bulunmaktadır. Bu faktörlerden başlıcaları şunlardır:

a. Yaşlı nüfusun giderek artması, b. Tatil alışkanlığına sahip turist kitlesinin gezerken aynı zamanda kronik hastalıklarına da çare bulma isteği olması, c. Ülkelerindeki sağlık maliyetlerinin yüksek olması, d. İleri teknoloji ve donanım altında tedavi olma isteği,e. Tedavi bekleme sürelerinin uzun olması f. Sağlık sistemlerinin yeterli düzeyde olmamasıg. Kaliteli sağlık hizmeti alma isteği,

Kitle turizmi ile gelen yabancı turistin bıraktığı gelir ortalama 750-800 dolar iken, sağlık turizmi amacı ile gelen turistin bıraktığı gelir 8500 dolardır. Sağlık turizminden daha fazla gelir elde etmek; ileri teknolojili modern altyapıya sahip olmayı, sağlık



SATURKSATURK

bakım hizmetlerinin kalite standartlarının yüksek olmasını ve ulaşım kolaylığını gerektirmektedir. Sağlık turizmi alanında en çok tercih edilen ülkeler; Hindistan, Küba, Kostarika, Tayland, Singapur, Kolombiya ve Malezya olmasından dolayı sağlık turizminin ana bölgesi Asya’dır.

Sağlık turizminin genel olarak ülke ekonomileri açısından önemini ana çizgileri ile şöyle sıralamak mümkündür.

a) Sağlık turizmi, ekonomiyi geliştiren önemli bir hizmet sektörüdür,b) Sağlık turizmi, milli gelire yüksek oranda katkı sağlayan bir etkinliktir,c) Sağlık turizmi, özel ve kamu sağlık sektörünün gelişmesine ve rekabet gücünün artmasına katkı sağlar. d) Sağlık turizmin istihdama katkısı yüksektir,e) Turizm, ülkenin coğrafi ve kültürel tanıtımı için en etkin araçlardan biridir.

Başka bir ülkede sağlık hizmeti almayı etkileyen en önemli nedenlerin başında maliyet ve bekleme sürelerinin uzunluğu gelmektedir. Sağlık turizmi kapsamında başka ülkeleri tercih eden bazı AB ülkelerinin tedavi hizmetlerinden yaralanmak için beklemeleri gereken süreler tabloda gösterilmiştir.14

Tablo 1: Bazı AB Üyesi Ülkelerde Tedavi Hizmeti Bekleme Süreleri

İngiltere Hollanda Danimarka

Tedavi Türü

Bekleme Zamanı (gün)

Bekleyen Hasta (kişi)

Bekleme Zamanı (Gün)

Bekleyen Hasta (Kişi)

Bekleme Zamanı (Gün)

Bekleyen Hasta (Kişi)

Katarakt 221 128.000 144 32.000 215 27.000

Koroner Art.

Hastalığı252 60.000 100 - 146 -

Lomber Disk 43 11.000 41 - 32 -

Herni Onarımı 755 85.000 245 - 214 -

TUR 76 44.000 49 - 40 -

14) Tengilimoğlu, D. (2005). “Sağlık Turizmi: Tedavi Amaçlı Turizm Ve Termal Turizmde Sorunlar Ve Çözüm Önerileri”, Hastane Dergisi, Mayıs- Haziran, No:34, S:90-96.



SATURKSATURK

Tablonun incelenmesinden de görüleceği üzere bazı AB ülkelerinde bekleme süreleri 755 günü, bekleyen hasta sayısı ise 11.000 ile 128.000 kişiye ulaşmaktadır. Genel olarak değerlendirildiğinde turizm sektörü, dünyada en hızlı gelişen ve büyüyen sektörlerdendir. Ekonomik, sosyal, politik ve kültürel açılardan olumlu ve önemli katkıları bulunan bu sektör, dünya ekonomisinde başlı başına bir endüstri haline gelmiştir. Ayrıca, sağlık turizmi, diğer bazı sektörlerin (sigorta, pazarlama, ulaşım, eğitim, danışmanlık, vb.) üzerinde tetikleyici etkisi bulunmaktadır. Diğer bir ifade ile turizm sektörünün katma değeri en yüksek alt sektörü olan sağlık turizmi, ülke ekonomilerine büyük katkı sağlamaktadır.

5. Türkiye’nin Sağlık Turizmi Potansiyeli

Gelişmiş ülkelerdeki sağlık hizmetlerinin maliyetinin yüksek olması, görece yaşlı nüfusun fazlalığı, sosyal güvenlik sistemlerinin daha ucuz hizmet arayışları, insanların değişik yerlerde tedavi olma istekleri ile insanların tatil yaparken, dinlenirken tedavi olmayı tercih etmeleri bu kapsamdaki sağlık turizminin gelişmesine neden olmaktadır.

Sağlık turizminde hedeflerden biri de, hastaların ve hasta ailelerinin rahatlığını sağlamak için uygun tıbbi seçenekleri sunmaktır. Gelişmiş ülkelerdeki eğitim ve refah seviyesinin yüksek olmasına paralel olarak sağlık hizmetleri sunumu da yüksek maliyetli olmaktadır. Gelişmiş ülkelerde özellikli bazı grupların (yaşlılar, kanser hastaları, çocuklar, engelliler vb.) sağlık giderleri her geçen gün artmaktadır. Bu sorun kamu ve özel finansman kurumlarını farklı arayışlara itmektedir. Bazı gelişmiş ülkelerin sağlık finansman kurumları ve özel sigorta şirketleri kaliteli tıbbi hizmet sunan ve yakında yer alan ülkelerle paket anlaşmalar yaparak sağlık hizmetlerinin maliyetlerini düşürmeye yönelik çabaları sağlık turizmine ivme kazandırmaktadır.15

Sağlık turizmi kapsamında sunulacak sağlık hizmetlerinin değişen taleplere cevap verebilmesi, uluslararası geçerliliği olan standartların varlığını gerektirmektedir. Sağlık turizmi kapsamında sunulacak sağlık hizmetlerinin sahip olması gereken uluslararası standartlardan bazıları şunlardır: Yeterli fiziki altyapı, çevresel etkenler, ulaşım, sağlık hizmetlerinde etik değerlere bağlılık, fiziki ve ekonomik acıdan kolay ulaşılabilir sağlık hizmeti, yeterli tıbbi teknoloji, yeterli bilgi teknolojileri, uluslararası standartlarda ortak tedavi protokolleri, ulaşım ve transfer standartları, sağlık personelinin eğitimi ve kaliteli hizmet sunma standartları ile yurt dışı sağlık sigortalarının sunulan hizmetleri karşılaması için gerekli anlaşmaların yapılmasıdır.

15) Aksu, A. (2001). “Turistin Sağlığı.” Yeni Türkiye Dergisi, 7: 39.



SATURKSATURK

Tüm dünyada sağlık turizmi alanında hızlı bir ilerleme söz konusudur. Bu ilerleme büyük bir pazar oluşturmuş ve şartları uygun olan pek çok ülke bu pazardan pay alabilmek için birbiriyle yarışa girmişlerdir. Bu yarışta sağlık hizmetlerini talep eden hedef kitlenin tercihleri önem kazanmaktadır. O zaman bu tercihleri etkileyen ülkenin veya hizmetin sahip olduğu bazı özellikler önemli hale gelmektedir. Sağlık turizmi kapsamında ülkemizle ilgili araştırma yapan kişilerin öncelikle “Neden Türkiye” sorusunu soracakları ve buna uygun cevaplar bulabilmesi halinde Türkiye’yi tercih edecekleri açıktır. Bu soruya rahatlıkla “Türkiye” cevabı verdirtmek bir vizyon ve strateji gerektirmektedir. Bu soruya Türkiye dedirtebilmek için pek çok alternatifin oluşturulması gerekmektedir. Bu ise ancak bir kamu politikası dâhilinde gerçekleştirilebilir.

Türkiye, 1980 sonrası başka alanlarda olduğu gibi turizm sektöründe de önemli atılımlar gerçekleştirmiştir. Günümüzde turizm, Türkiye ekonomisinde en gözde sektörlerden biri haline gelirken, bu gelişmenin sosyal, kültürel ve toplumsal etkileri önemli boyutlara ulaşmıştır. Yine de dünya turizm pastasından % 1,2 gibi çok düşük bir pay alan Türkiye’nin yapması gereken çok şey vardır.

Türkiye’ de turizm ve sağlık turizmi alanındaki gelişmeleri anlamak ve sağlıklı bir değerlendirme yapabilmek için milenyuma girmeden önceki 20 yılda Türkiye’de ve Dünya’da bu alanda neler olunduğunun bilinmesi gereklidir.

Bu dönemi kısaca özetlemek gerekirse karşımıza çıkan tablo şöyledir. 1997’deki Asya ekonomik krizi ve Asya’daki paraların değerini kaybetmesi sonucunda bu ülkeler, turizme daha fazla önem vermeye başladılar. Bu kapsamda, sağlık turizmini geliştirmek için ciddi reklam kampanyaları başlattılar. Örneğin Tayland, Batılı ülkelere kıyasla çok düşük olan fiyatlarıyla kısa surede plastik cerrahi için bir merkez haline geldi. Tayland, Singapur ve Hindistan gibi sağlık turizmi durakları, Uluslararası akreditasyon kuruluşlarının akreditasyonlarıyla meşru hale geldiler. Diğer Güneydoğu Asya ve Latin Amerika ülkeleri de akreditasyon işbirlikleri sayesinde önemli sağlık turizmi durakları haline gelmeyi başardılar.16Asya ve Rusya Krizleri Türkiye ekonomisini

16) Aksu, A. (2001). “Turistin Sağlığı.” Yeni Türkiye Dergisi, 7: 39.



SATURKSATURK

olumsuz yönde etkilemiştir. 2000’li yıllardan itibaren sağlık ve turizm alanlarına yönelik kamu politikalarının bir sonucu olarak, bu alanlarda önemli iyileşmeler sağlanmıştır. Sağlanan iyileşmeler turist sayılarındaki artışa yansımıştır. Buna bağlı olarak da turizm gelirleri hızla artmıştır. 2003 yılında 16.302.053 olan turist sayısı 2014 yılında 41.415.070 kişiye ulaşmıştır. 2003 yılında 13.854.868 $ olan turizm geliri de 34.305.904 $ ulaşmıştır.17 Türkiye’nin yıllara göre turist sayısı ve turizm geliri tabloda verilmiştir.

Tablo 2: Turist Sayısı ve Turizm Gelirinin Yıllara Gore Dağılımı (2003-2014)

Turist Sayısı Turizm Geliri(000 $)

Kişi Başı Ortalama Harcama ($)

2003 16 302 053 13 854 868 8502004 20 262 640 17 076 609 8432005 24 124 501 20 322 111 8422006 23 148 669 18 593 950 8032007 27 214 988 20 942 501 7702008 30 979 979 25 415 067 8202009 32 006 149 25 064 481 7832010 33 027 943 24 930 996 7552011 36 151 328 28 115 694 7782012 36 463 921 29 007 003 7952013 39 226 226 32 308 991 8242014 41 415 070 34 305 904 850

Yukarıdaki grafikten ülkemizi sağlık hizmeti almak üzere tercih eden kişilerin sayısının 2003’ten 2015’e büyük bir artış gösterdiği anlaşılmaktadır. Ülkemiz sağlık turizmi açısından önemli avantajlara sahiptir. Sağlık hizmetlerinin yakalamış olduğu kalite, nitelikli sağlık insan gücü, üst ihtisas alanlarında ulaşılan başarı, ileri teknoloji gerektiren tıbbi cihaz yatırımları, tarih dokusu vb. bunlardan bazılarıdır.

2003 yılında Türkiye’ye gelen yabancı turist sayısı 16.302.053 iken 2014 yılında gelen yabancı turist sayısı 27.778.026 kişi olmuştur. 2003 yılında yabancı turistler, tüm turist sayısının % 62,3’ne karşılık gelirken, 2014 yılında %67’sine karşılık gelmektedir. Yabancı turistlerin Türkiye’de kişi başına ortalama harcaması 2003 yılında 740 $ iken 2014 yılında bu rakam 775 $ olmuştur. Yabancı turistlerin Türkiye’de ortalama kalış

17) TÜİK Turizm İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1072, 17.12.2015.



SATURKSATURK

süreleri 8 günün üzerindedir.18 Yabancı turist sayısı ile gelirlerinin yıllara göre değişimi tabloda verilmiştir.

Tablo 3:Yabancı Turist Gelirlerinin Yıllara Gore Dağılımı (2003-2014)

Turist Sayısı

Yabancı Turistlerin

Turizm Geliri(000 $)

Yabancı Turistin Kişi

başı Ortalama Harcaması ($)

Ortalama Geceleme Sayısı

2003 16 302 053 10 141 116 740 8,52004 20 262 640 13 061 118 759 8,22005 24 124 501 15 725 813 766 7,92006 23 148 669 13 918 757 722 9,42007 27 214 988 15 936 347 692 8,82008 30 979 979 19 612 296 742 8,82009 32 006 149 19 063 702 697 8,92010 33 027 943 19 110 003 670 8,72011 36 151 328 22 222 454 709 9,12012 36 463 921 22 410 365 715 9,02013 39 226 226 25 322 291 749 8,62014 41 415 070 27 778 026 775 8,6

Türkiye’nin turizm gelirleri; paket tur harcamaları, yeme içme, konaklama, ulaştırma, giyecek ve hediyelik eşya ve sağlık harcama türlerinden oluşmaktadır. Turizm gelirleri içerisinde sağlığa yapılan harcama türü artış eğilimindedir. Türkiye’nin harcama türlerine göre turizm gelirleri tabloda gösterilmiştir.

Tablo 4:Harcama Türlerine Göre Turizm Geliri, 2002 - 2015 (Bin $)

Turizm Geliri Kişisel Harcamalar

Sağlık Sağlık Harcamalarının Turizm gelirleri İçindeki

Payı %2005 20 322 110 14 994 517 343 181 1,62006 18 593 950 14 950 032 382 412 2,02007 20 942 500 16 886 247 441 677 2,12008 25 415 067 20 108 840 486 342 1,92009 25 064 481 19 472 432 447 296 1,72010 24 930 996 19 207 471 433 398 1,72011 28 115 693 21 803 615 488 443 1,72012 29 007 003 22 220 202 627 862 2,12013 32 308 991 24 835 356 772 901 2,32014 34 305 904 26 002 950 837 796 2,4

18) TÜİK Turizm İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1072, 17.12.2015.



SATURKSATURK

Türkiye’ye gelen turistlerin sağlık amacıyla yaptığı harcamalar 2003 yılında 147.844 $ iken 2014 yılında 2.442.135 $ ulaşmıştır.19

Günümüzde turizm, Türkiye ekonomisinde gözde sektörlerden biri haline gelirken, sağlık turizmi de turizm içerisindeki önemini artırmaktadır. Türkiye’nin sağlık turizmi alanında önemli adımlar atabilmesinin altında sağlık, ulaşım, tanıtım ve ekonomi alanlarında yaşanan dönüşümlerin etkisi büyüktür. Sağlık alanında yaşanan dönüşüm sonucunda Türkiye, sağlık ve turizm alanında dünya ile rekabet edebilecek insan, cihaz, bina ve hizmet koşullarına ulaşmıştır. Türkiye’nin toplam turizm gelirleri içerinde sağlık turizminin payı artmaktadır.

2003 yılında başlatılan Sağlıkta Dönüşüm Programı, sağlık sisteminde reform ile sonuçlanmıştır. Bu reform bir sonucu olarak kamu ve özel sağlık kuruluşlarının sayısı ve nitelikleri artmıştır. Türk sağlık sektörü, yurt içi ve yurt dışı rekabete hazır hale gelmiştir. Özellikle özel sağlık sektöründe 2003-2011 yılları arasında kuruluş sayısı bakımından patlama yaşanmıştır. 2002 yılında 271 olan özel hastane sayısı uygulanan teşviklerin sonucu olarak 2011 yılında 503’e, 2014 yılında ise 556’ya ulaşmıştır. Bu dönemde özel hastanelerin yanı sıra Avrupa standartlarıyla yarışabilecek Sağlık Bakanlığı ve Üniversitelere bağlı kamu sağlık kuruluşları ortaya çıkmıştır. Yıllar itibariyle sağlık kuruluşlarının sayılarındaki değişim grafikte verilmiştir.

Grafik 4:Yıllara ve Sektörlere Göre Hastane Sayısı,20

19) TÜİK Turizm İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1072, 17.12.2015.20) T.C Sağlık Bakanlığı (2015). Sağlık İstatistiği Yıllığı 2014. Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü. Ankara. Sentez Matbaacılık ve Yayıncılık



SATURKSATURK

Türk sağlık sektörü, sağlıkta dönüşüm programı sonucunda sayısal olarak büyürken nitelikli sağlık personeli yönüyle de gelişme kaydetmiştir. Türk sağlık sisteminde toplam 533.911 kişi çalışmaktadır. Toplam hekim sayısı ise 135.616 kişidir. Bunların 75.251’i uzman hekim, 39.045’i pratisyen hekimdir. Hemşire sayısı 142.432, ebe sayış ise 52.838 kişidir.21 Özellikle tıpta uzmanlık alanlarında ve üst ihtisas alanlarında pek çok ülkeyle rekabet edebilecek hekimler yetişmiştir. Türkiye’nin sektörlere göre sağlık insan gücü sayısı tabloda verilmiştir.

Tablo 5:Sağlık Personelinin Sektörlere ve Unvanlara Göre Dağılımı, 2014

Sağlık Bakanlığı Üniversite Özel Sektör Diğer Toplam

Uzman Hekim 36.886 14.941 22.479 945 75.251

Pratisyen Hekim 33.060 200 5.766 19 39.045

Asistan Hekim 7.930 13.087 - 303 21.320

Toplam Hekim 77.876 28.228 28.245 1.267 135.616

Diş Hekimi 7.640 1.370 13.801 185 22.996

Eczacı 2.102 310 24.732 55 27.199

Hemşire 94.404 22.314 23.035 2.679 142.432

Ebe 48.103 828 3.846 61 52.838

Diğer Sağlık Personeli 107.327 12.488 29.499 302 149.616

Diğer Personel ve

Hizmet Alımı 196.459 12.449 17.823 2894 229.625

TOPLAM PERSONEL

SAYISI 533.911 77.987 140.981 7.443 760.322

21) T.C Sağlık Bakanlığı (2015). Sağlık İstatistiği Yıllığı 2014. Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü. Ankara. Sentez Matbaacılık ve Yayıncılık



SATURKSATURK

Ulaşım sektöründe yaşanan değişim ve dönüşüm de sağlık turizminin gelişmesinde büyük paya sahiptir. Bu sektörde yaşanan gelişmeler neticesinde, 2002 yılına kadar serbest rekabete kapalı olan ve ulusal havayolu şirketi olan Türk Hava Yolları’nın tekeli altında bulunan turizm sektöründe, 2002-2008 yılları arasında % 25,2 gibi rekor sayılabilecek bir yıllık bileşik büyüme oranına ulaşılmıştır.

Türkiye’nin sağlık turizmi açısından altyapısının nispeten uygun olduğu ve öncelik vermesi gereken ülkeler Avrupa’da; Almanya, Fransa, İsviçre, Danimarka, Hollanda, İtalya, İsveç ve İngiltere olmalıdır. Avrupa dışında ise; Japonya, Çin ve ABD’nin olması gerektiği düşünülmektedir. Türkiye’nin sağlık turizmi stratejisinde ve pazar araştırması çalışmalarında bu ülkeler ile başlanması faydalı olacaktır.

Tablo 6: Sağlık Turizm ve Turistin Sağlığı Kamu ve Özel Sektör Tahmini

Gelirleri22

2012 Yılı

Hasta SayısıHasta

Başına Gelir USD

Toplam Gelir USD

Sağlık Turizmi

Kamu 14.766 9.000 132.894.000

Özel 154.696 12.000 1.856.352.000

Turistin Sağlığı

Kamu 22.491 2.000 44.982.000

Özel 47.972 4.000 191.888.000

Toplam 239.925 2.226.116.000

2012 yılında medikal turizm ve turistin sağlığı kapsamında kamu ve özel sektör tarafından elde edilen tahmini gelirler23 yukarıdaki tabloda verilmiştir. T.C. Kalkınma Bakanlığı tarafından hazırlanan ve 6 Temmuz 2013 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan 10.Kalkınma Planı’nda 2018 yılı için 750.000 medikal turistin geleceği beklentisiyle 5,6 milyar dolar gelir elde edileceği tahmin edilmiştir. Bu doğrultuda, Türkiye’nin sağlık turizmi gelirinin 2018 yılında yaklaşık 3 kat artacağı, 2023 yılında ise 20 milyar dolar olarak tahmin edilmektedir.24 22) Sağlık Bakanlığı (2013), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.23) Gelirler, Sağlık Bakanlığı’nın 2011/41 sayılı genelgesinde kamu sağlık kuruluşlarında sağlık turizmi ve turistin sağlığı çerçevesinde sunulması planlanan seçilmiş işlemlerin fiyatlarından yararlanılarak ve kamu ile özel sektördeki gelirler göz önünde bulundurularak Sağlık Bakanlığı tarafından ortalama olarak hesaplanmıştır.24) TC Sağlık Bakanlığı (2013), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.



SATURKSATURK

Sağlık turizmi alanında ortaya çıkan avantajlar, hem kamu yöneticileri hem de özel sektör yöneticileri tarafından fark edilmiş bu yönde önemli adımlar atılmıştır. Bu kapsamda Devlet Planlama Teşkilatı, Sağlık Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Dış Ticaret Müsteşarlığı sağlık turizmi konusunda önemli adımlar atmışlardır. Devlet Planlama Teşkilatı’nın, 2006 yılında yayınladığı Dokuzuncu Kalkınma Planında (2007-2013), sağlık alanında makro düzeyde alınan karar ve bu karar çerçevesinde ‘Sağlık Turizmi’ konusunda alt yapı oluşturulması gerektiğine vurgu yapılmış ve hedefler belirlenmiştir.25 Sağlık Bakanlığı, 2010 – 2014 yıllarını kapsayan ilk stratejik planını yapmış ve sağlık turizmi ile turizm sağlığı konularında koyduğu hedefler yol gösterici olmuştur.26

Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanan Türkiye Turizm Stratejisi 2023 mastar planı çerçevesinde turizmin çeşitlendirilmesi çerçevesinde, Sağlık Turizmi ve Termal Turizm 2007-2013 Eylem Planı yapılması için hedefler konmuştur.27

Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracat Genel Müdürlüğü’nün, 2010 yılında “Sağlık Turizmi” konusunda çalışmalarda bulunan Resmi Kuruluşlar (Bakanlıklar), Sivil Toplum Kuruluşları ve Sektör Temsilcileri ile ilk kez tarafları bir araya getirerek “Sağlık Turizmi” ne destek vereceklerinin ve bu konunun yurtdışında tanıtımı için çalışacaklarının müjdesini vermiştir.28

6. Türkiye’nin Termal Turizm Potansiyeli

Anadolu’da şifalı sıcak sulardan yararlanarak tedavi olma geleneğinin, M.O. II. Yüzyıl’dan itibaren Batı Anadolu bölgesinde yer alan Allianoi kaplıca bölgesinde başladığını söyleyebiliriz. Türkiye önemli bir jeotermal kuşak üzerinde yer almaktadır. Bu nedenle kaynak zenginliği ve potansiyeli acısından değerlendirildiğinde dünyada ilk yedi ülke arasına girmektedir. Bu zenginliği ifade eden termal suların debi ve sıcaklıkları ile fiziksel ve kimyasal özellikleridir. Türkiye’de sıcaklıkları 20 °C - 110 °C arasında debileri ise 2 - 500 lt/sn arasında değişebilen 1000’nin üzerinde kaynak bulunmaktadır. İçeriği zengin olan bu kaynaklar, Avrupa’daki termal sularla karşılaştırıldığında daha ustun nitelikler taşımaktadır. Bu kaynaklar ile 200’ün üzerinde termal merkez oluşturulmuştur.29

25) DPT (2006). Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013), Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara.26) T.C Sağlık Bakanlığı (2012), Sağlık Bakanlığı Stratejik Planı 2010-201427) TÜSİAD.: “Sağlık Çalışma Grubu”, Türkiye İçin Yeni Bir Fırsat Penceresi: Tıp Turizmi Görüş Belgesi, 2009, (Çevrimiçi) http://www.tusiad.org/FileArchive/2009.06.11TipTurizmiGorusBelgesi.pdf, 15.12.201528) www.health-tourism.com/medical-tourism/history/, 21.12.2015.29) TC Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı Sağlık Turizmi Sektör Raporu (2011). http://docplayer.biz.tr/597150-Saglik-turizmi-sektor-raporu.html, 05.01.2016



SATURKSATURK

Türkiye’deki kaynakların büyük bir kısmının doğal çıkışa sahip, kur tedavisi için gerekli olan eriyik maden değeri yüksek, kükürt, radon ve tuz bakımından zengin olması, kur sezonunun uzun olması ve kaynakların bulunduğu bölgelerin iklimsel özelliklerinin uygunluğu gibi faktörler, bu kaynakların Avrupa’daki kaynaklara göre avantajlarını ortaya çıkarmaktadır. Türkiye’deki termal kaynakların termal sağlık turizmi kapsamındaki toplam yatırım kapasitesi 1.365.000 yatağa tekabül etmektedir. Termal suların debi ve sıcaklıkları itibariyle yapılan bu hesaplamalarda; Afyon 189.356 yatak kapasitesi ile Türkiye’de termal sağlık turizmi acısından en fazla yatak kapasitesine sahip ilidir. Bu ili toplam yatak kapasitesi acısından Aydın 139.276, Denizli 129.287, İzmir 101.067, Kütahya 94.910 ve Sivas 90.504 yatak kapasiteleri ile izlemektedir. Hesaplanan bu rakamlar Türkiye’deki termal sağlık turizmi açısından çok ciddi bir potansiyele sahip olunduğunun acık ve net göstergesidir. Bu kaynakların ülkenin her tarafında (deniz kenarı, ormanlık, dağlık alanlarda) bulunması, termal sağlık turizmini diğer turizm çeşitleri ile entegre olabilecek konuma getirmektedir. Termal sağlık turizminin deniz, av, yat, golf, dağ, kış, kongre turizmleri ile birlikte değerlendirilmesi mümkündür.

Birçok Avrupa ülkesindeki kur suresinin yıllık 120 gün civarında olmasına karsın Türkiye’de bu sure 300 gün civarındadır. Kür suresinin anlamlı derecede uzunluğu termal sağlık turizmi acısından önemli bir avantajdır. Türkiye’deki kür suresinin Avrupa’daki kür süresine göre 2,5 kat daha uzun olmasını sağlamakta ve termal sağlık turizminin geliştirilmesi acısından önemli bir avantaj oluşturmaktadır.

Suyun en eski ve doğal tedavi aracı olması, doğal tedavi yöntemlerine olan ilgi, termal pazarın 25-75 yaş arası hasta ve sağlıklı insanlardan oluşması pazara olan ilginin artmasına neden olmaktadır. Ayrıca dünya nüfusunun yıllık ortalama % 2 oranında yaşlanması, sağlıklı yaşlı nüfusa sunulan hizmetlerin çeşitliliği ile maliyetlerinin artıyor olması ve artış hızının bu şekilde devam etmesi durumunda, 2050 yılında yaslı nüfusunun 15 yasın altındaki çocuk nüfusunu geride bırakacağı hesaplanmaktadır. Bu durumda



SATURKSATURK

insanların sağlıklı yaslanmaları için orta yaslardan itibaren termal sağlık turizmi kapsamındaki hizmetlerden yararlanmaları, sağlıklarını korumaları için bu programlara katılmaları teşvik edilmektedir. 30

Türkiye için termal sağlık turizmi alanı, yeni gelişen bir hizmet alanıdır. Avrupa ülkelerine olan yakınlık termal sağlık turizmi pazarının yakın gelecekte önemli bir yere sahip olacağını göstermektedir. Ayrıca, AB ülkeleri arasına giriş surecinin başlamış olması, AB normlarının hemen bütün sektörlerde kabul edilmesi, sağlık sektöründe yapılan akreditasyon çalışmaları, kaliteli hizmet sunabilecek tesislere ve yetişmiş personele sahip özel hastanelerin artması, sahip olduğumuz iklimsel avantajlar ile doğal-tarihi zenginlikler Türkiye’nin sadece tatil turizmi için ziyaret edilen değil, termal sağlık turizmi amacıyla da ziyaret edilen bir ülke olmasını sağlayacaktır.

Dünya’daki değişen turizm anlayışı çerçevesinde kaliteli ve bilimsel hizmet veren termal merkezlerin; konforlu tesislerde, insan sağlığını temel alan, sağlığı koruyan ve geliştiren yaklaşımlarla on plana çıkması ve termal sağlık turizminin, geleceğin en önemli turizm çeşitlendirmeleri arasına girecektir. Termal turizm açısından önemli bir jeo-termal kuşak üzerinde yer alan Türkiye, bu alandaki kaynak zenginliği ve potansiyeli bakımından da dünyada ilk yedi ülke arasına girmektedir. 31

Tablo 7: Bazı Ülkelerde Kaplıca Sayıları ve Ortalama Tedavi Ücretleri

Ülkeler Kaplıca Sayısı

Tedavi Masrafları (Euro)

7 günlük 14 Günlük 21 Günlük

Almanya 250-300 900-1200 1700-2200 2600-3300

Macaristan 120 450-900 800-2000 1400-2400

İtalya 200 - -

Çek Cumhuriyeti 60 - 950-1500 -

30) TC Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı Sağlık Turizmi Sektör Raporu (2011). http://docplayer.biz.tr/597150-Saglik-turizmi-sektor-raporu.html, 15.02.201631) a.g.e



SATURKSATURK

7. Sağlık Turizmi Mevzuat ve Teşvik Çalışmaları

Ülkemizde sağlık turizminin mevzuat alt yapısının oluşturulması adına son yıllarda olumlu adımlar atılmaktadır. Sağlık turizminin mevzuat alt yapısının oluşturulmasında Sağlık Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ekonomi Bakanlığının çabaları öne çıkmaktadır. Bu Kurumlarca sağlık turizmi alanıyla ilgili yapılan önemli mevzuat çalışmaları hakkında aşağıda bilgi verilmiştir.

a) Sağlık Bakanlığı

Sağlık Bakanlığı’nın sağlık turizminin geliştirilmesi amacıyla gerçekleştirdiği yasal düzenlemeler daha çok yönetmelik ve genelge düzeyindedir. Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanan 26.09.2013 tarihli “Konaklama Tesisleri Bünyesinde Kurulacak Sağlık Tesisleri” konulu Genelgede; Kültür ve Turizm Bakanlığı’ndan işletme veya yatırım belgesi almış konaklama tesislerinde açılacak sağlık üniteleri başvuruları ve işleyişine ilişkin hususlar yer almaktadır. Genelgede ayrıca, konaklama tesisinin bulunduğu ilde faaliyet gösteren herhangi bir özel sağlık kuruluşuna bağlı olarak, bu özel sağlık kuruluşunun kadro ve kapasitesini kullanarak başvuru yapılabileceği, bir özel sağlık kuruluşunun, en fazla kadrolu hekim sayısı kadar konaklama tesisinde sağlık ünitesi açabileceği, bağımsız olarak açılmak istenen sağlık ünitelerinin planlama kapsamında ve hekim sorumluluğunda kurulup işletilebileceği ve her iki işletme türünde başvuru koşulları ve açılma şartlarına ve denetimine ilişkin hususlara yer verilmiştir.

Sağlık Bakanlığı tarafından “Sağlık Turizmi ve Turist Sağlığı Kapsamında Sunulacak Sağlık Hizmetleri Hakkında Yönerge” hazırlanmış ve 23.07.2013 tarihli ve 25541 sayılı Bakan Onayı ile yürürlüğe girmiştir. Yönerge, 31.5.2006 tarihli ve 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’na tabi olmayan; yurtdışında ikamet eden ve Türkiye’de oturma izni almamış, ülkemize belirli bir süre için eğitim amacı dışında yasal yollarla giriş yapmış olan kişilere sunulacak sağlık hizmetlerini kapsamaktadır. Yönerge ile ülkemize yurtdışından gelen uluslararası hastalar ile turistlere, kamu ve özel sağlık kuruluşlarında sunulacak sağlık hizmetlerinin usul ve esaslarının belirlenmesi amaçlanmıştır.

Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan ve 13.06.2011 tarihinde yürürlüğe giren “Sağlık Turizmi ve Turistin Sağlığı Kapsamında Sunulacak Sağlık Hizmetleri” konulu 2011/41 numaralı Genelgede; “Yurt dışında



SATURKSATURK

yaşayanlara ve ülkemizi ziyaret eden turistlere birçok hastanemizde sağlık hizmeti sunma imkânımız bulunduğu ve bu tür sağlık hizmetleri talep edenlere, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ve milletler arası ikili anlaşmalar kapsamının dışında farklı prensiplerde sağlık hizmeti sunulmasının uygun ve gerekli görüldüğü ifade edilmiştir.”

Sağlık Bakanlığı 2013-2017 Stratejik Eylem Planında da sağlık turizmi ile ilgili hedeflere ve bu hedeflere ulaştıracak stratejilere yer verilmiştir. Planda sağlık turizminin genel hedefi, Türkiye’nin ekonomik ve sosyal kalkınmasına ve küresel sağlığa katkı aracı olarak sağlık sistemini geliştirmek olarak ifade edilmiştir. Bu hedefe ulaştıracak stratejiler ise şunlardır:

a) Sağlık Turizmi kapsamında tanıtım yapmak ve cazibe oluşturmakb) Sağlık turizmi kapsamında verilen hizmet sunumunun kalitesini iyileştirmekc) Sağlık turizmi hizmet kapsamını genişletmekd) Sağlık turizmi yönetimini iyileştirmek

b) Maliye Bakanlığı Maliye Bakanlığı tarafından 193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu’nun 89. Maddesinde 15.06.2012 tarihinde yapılan bir değişiklik ile ilgili bakanlığın izni ve denetimine tabi olarak eğitim ve sağlık alanında faaliyet gösteren ve Türkiye’de yerleşmiş olmayan kişilere hizmet veren işletmelerin münhasıran bu faaliyetlerinden elde ettikleri kazancın % 50’si gelir vergisi matrahının tespitinde, gelir vergisi beyannamesinde bildirilecek gelirlerden indirilmesi sağlanmıştır.

Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanan ve 31 Aralık 2012 tarih ve 28514 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan “Kurumlar Vergisi Genel Tebliği” (Seri No: 7)’de; “Türkiye’den yurtdışı mukimi kişi ve kurumlara verilen hizmetler” bölümünde; “6322 sayılı Kanunla Kurumlar Vergisi Kanununun 10’uncu maddesine eklenen (ğ) bendi ile 15.6.2012 tarihinden itibaren uygulanmak üzere Türkiye’de yerleşmiş olmayan kişilerle, iş yeri, kanuni ve iş merkezi yurt dışında bulunanlara Türkiye’de verilen ve münhasıran yurt dışında yararlanılan mimarlık, mühendislik, tasarım, yazılım, tıbbi raporlama, muhasebe kaydı tutma, çağrı merkezi ve veri saklama hizmeti alanlarında faaliyette bulunan hizmet işletmeleriyle ilgili bakanlığın izni ve denetimine tabi olarak eğitim ve sağlık alanında faaliyet gösteren ve Türkiye’de yerleşmiş olmayan kişilere hizmet veren işletmelerin münhasıran bu faaliyetlerinden elde ettikleri kazancın %50’sinin beyan edilen kurum kazancından indirilebileceği hüküm altına alındığı ifade edilmiştir.” Ayrıca söz konusu tebliğin 10.5.2.1. “İndirimden faydalanabilecek şirketlerin



SATURKSATURK

ana sözleşmelerinde yazılı esas faaliyet konusu” bölümünde; Sağlık Bakanlığınca ruhsatlandırılmış olmak şartıyla sağlık turizmi ile uğraşan işletmelerin de indirimden faydalanmasının mümkün olduğu ifade edilmiştir.

Maliye Bakanlığı tarafından “Döviz Kazandırıcı Hizmet Ticaretinin Desteklenmesi Hakkında Tebliğ (Tebliğ No: 2012/4)” ile;

i. Rapor giderleri kapsamında, sağlık turizmi şirketleri ve sağlık kuruluşları için %60 oranında ve yıllık toplam en fazla 100.000 ABD doları, işbirliği kuruluşları için %70 oranında ve yıllık toplam en fazla 300.000 ABD doları tutarında karşılanması kabul edilmiştir.

ii. Hedef ülke destekleri kapsamında, getirilen hastaların uçuş giderleri %50 oranında ve toplam tedavi masraflarının %20’sini geçmemek üzere hasta başına en fazla 1000 ABD Doları düzeyinde karşılanması kabul edilmiştir.

iii. Yurtdışı tanıtım desteği kapsamında, sağlık turizmi şirketleri ve sağlık kuruluşları için %50 oranında ve yıllık toplam en fazla 300.000 ABD Doları, işbirliği kuruluşları için %70 oranında ve yıllık toplam en fazla 500.000 USD tutarında karşılanması kabul edilmiştir.

iv. Kongre-konferans katılım desteği kapsamında, sağlık kuruluşları, sağlık turizmi şirketleri ve işbirliği kuruluşları için yurtdışı katılım maliyetleri etkinlik başına %70 oranında ve etkinlik başına en fazla 15.000 ABD Doları karşılanması kabul edilmiştir.

v. Arama motoru/arama ağı reklamları kapsamında, %50 oranında ve kuruluş başına yıllık en fazla 100.000 ABD Doları tutarında karşılanması kabul edilmiştir.

vi. Yurtdışı birimi desteği kapsamında, açılan birimlerin kira giderlerinin 4 yıl süresince karşılanması kabul edilmiştir. Sağlık turizmi şirketleri ve sağlık kuruluşları her bir birim başına %60 oranında ve yıllık en fazla 200.000 ABD Doları, işbirliği kuruluşları her bir birim başına %70 oranında ve yıllık 300.000 ABD Doları tutarında desteklenmesi kabul edilmiştir.

vii. Belgelendirme desteği kapsamında, %50 oranında ve en fazla 500.000 ABD Doları tutarında karşılanması kabul edilmiştir.

c) Ekonomi Bakanlığı

Ekonomi Bakanlığı tarafından sağlık turizminin geliştirilmesi kapsamında hazırlanan en önemli belge Onuncu Kalkınma Planıdır. Plan (2014-2018), kapsamında hazırlanan Sağlık Turizminin Geliştirilmesi Programının hedefleri arasında; Bu programla, Türkiye’nin dünyada yükselen pazar konumunda olduğu medikal turizm, termal turizm ve ileri yaş-engelli turizmi alanlarındaki hizmet kalitesinin yükseltilerek rekabet gücünün artırılmasına yer verilmiştir.



SATURKSATURK

a. Termal turizmde 100.000 yatak kapasitesinin oluşturulması, b. Termal turizmde 1.500.000 (600.000 tedavi amaçlı) yabancı termal turiste hizmet sunulması, c. Termal turizmde 3 milyar dolar gelir elde edilmesi, d. Medikal turizmde dünyanın ilk 5 hedef ülke içerisinde olunması, e. 750.000 medikal yabancı hastanın tedavi edilmesi, f. Medikal turizmde 5,6 milyar dolar gelir elde edilmesi, g. İleri yaş turizminde 10 bin yatak kapasitesi oluşturulması, h. İleri yaş turizminde 150.000 yabancı turistin ülkemizi ziyaret etmesi, i. İleri yaş turizminde 750 milyon dolar gelir elde edilmesi hususları yer almaktadır.

Bakanlık 2012 yılında yayınladığı “Döviz Kazandırıcı Hizmet Ticaretinin Desteklenmesi Tebliğinde sağlık turizmi sektöründe faaliyet gösteren kurumlara verilen desteklere yer vermiştir. Bu kapsamda verilecek destekler belli başlıklar altında toplanmıştır. Bakanlık tarafından teşvik desteği verileceği ifade edilen başlıklar şöyledir: Pazara giriş desteği, yurt dışı tanıtım desteği, yurt dışı birim desteği, belgelendirme desteği, ticaret heyeti ve alım heyeti desteği ve danışmanlık desteğidir.

Pazara giriş desteği kapsamında, sağlık kuruluşları, sağlık turizmi şirketleri veya işbirliği kuruluşlarının sektör, ülke, uluslararası mevzuat veya yatırım konularında satın alacakları veya hazırlatacakları raporlara ilişkin giderler; sağlık turizmi şirketleri ve sağlık kuruluşları için % 60 oranında ve yıllık toplam en fazla 100.000 ABD Doları tutarında, işbirliği kuruluşları için % 70 oranında ve yıllık toplam en fazla 300.000 ABD Doları tutarında karşılanır.

Yurt dışı tanıtım desteği kapsamında, yurt dışında düzenlenen fuar, kongre, konferans ve/veya bağımsız tanıtım programı kapsamında yapılan tanıtımlara ilişkin sponsorluk, reklam, tanıtım, danışmanlık, katılım ve organizasyon giderleri; sağlık kuruluşları veya sağlık turizmi şirketleri için % 50 oranında ve yıllık toplam en fazla 300.000 ABD Doları tutarında, işbirliği kuruluşları için %70 oranında ve yıllık toplam en fazla 500.000 ABD Doları tutarında karşılanır. Sağlık kuruluşları, sağlık turizmi şirketleri ve işbirliği kuruluşlarının yurt dışında düzenlenen fuar, kongre veya konferanslara ilişkin katılım maliyetleri; etkinlik başına % 70 oranında ve en fazla 15.000 ABD Doları tutarında karşılanır. Sağlık kuruluşları, sağlık turizmi şirketleri ve işbirliği kuruluşlarının arama motorlarında yapacakları, arama ağı reklamları da dâhil olmak üzere reklam ve tanıtım giderleri; %50 oranında ve sağlık kuruluşu, sağlık turizmi şirketi veya işbirliği kuruluşu başına yıllık en fazla 100.000 ABD Doları tutarında karşılanır.



SATURKSATURK

Yurt dışı birim desteği kapsamında, sağlık kuruluşlarının, sağlık turizmi şirketlerinin veya işbirliği kuruluşlarının doğrudan veya yurt dışında faaliyet gösteren şirketleri ya da şubeleri aracılığıyla açtıkları birimlerin kira giderleri 4 (dört) yıl süresince karşılanır. Bu madde kapsamında; sağlık kuruluşları ve sağlık turizmi şirketleri her bir birim başına %60 oranında ve yıllık en fazla 200.000 ABD Doları tutarında, işbirliği kuruluşları her birim başına % 70 oranında ve yıllık 300.000 ABD Doları tutarında desteklenir.

Belgelendirme desteği kapsamında, sağlık kuruluşlarının uluslararası teknik mevzuata uyum sağlamak veya yurt dışı pazarlara girmek amacıyla aldıkları belge, sertifika veya akreditasyona ilişkin alım, yenileme ve danışmanlık giderleri; her bir belge, sertifika veya akreditasyon türü için % 50 oranında ve en fazla 50.000 ABD Doları tutarında karşılanır.

Ticaret heyeti ve alım heyeti destekleri kapsamında, bir ticaret heyeti veya alım heyeti programı kapsamında; her bir katılımcının ulaşım ve konaklama giderleri ile programa ilişkin reklam, pazarlama, danışmanlık, tanıtım ve organizasyon giderleri % 70 oranında ve program başına en fazla 150.000 ABD Doları tutarında karşılanır.

Danışmanlık desteği kapsamında, sağlık turizmi şirketleri veya sağlık kuruluşlarının Bakanlığın ön onay verdiği konularda satın aldıkları danışmanlık hizmetlerine ilişkin giderler % 50 oranında ve yıllık en fazla 200.000 ABD Doları tutarında karşılanır.

d) Kültür ve Turizm Bakanlığı

2634 Sayılı Turizm Teşvik Kanunu kapsamında medikal turizm ile birlikte termal turizm, spa&welless turizmi gibi sağlık turizmi çeşitlerini birlikte içerecek “Sağlık Turizm Merkezleri” ilan edilmesi hedeflenmektedir. Medikal turizm potansiyeli açısından ön plana çıkan İstanbul, Antalya, Ankara, Kayseri, İzmir, Gaziantep, Adana illerinde yer alan ve 2634 sayılı kapsamında ilan edilmiş olan Turizm Merkezleri (TM) ve Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgeleri (KTKGB) ve bu iller kapsamında yeni belirlenecek Sağlık Turizm Merkezlerinin öncelikle geliştirilmesi hedeflenmiştir.

Sağlık kuruluşu konaklama tesisleri arasında entegrasyonu arttırmak için 2634 sayılı Kanun kapsamında ilan edilen TM & KTKGB alanlarında hastane ile konaklama tesisini birlikte içeren “Sağlık Kampüsleri” oluşturulabilmesi için 2634 sayılı Turizm Teşvik Kanunun bazı maddeleri 5761 sayılı Kanun ile değiştirilmiştir. 5761 sayılı Kanunun değişik 8. Maddesinde yapılan değişiklikle medikal turizme yönelik



SATURKSATURK

sağlık kampüslerine ilişkin ek hüküm koyulması, bu kapsamda Hazine ve orman taşınmazlarının hastane gibi sağlık tesisleri de dâhil olmak üzere sağlık kampüslerine yönelik tahsis edilmesi hedeflenmiştir. Bu değişikliğe paralel olarak Turizm Tesislerinin Belgelendirilmesi ve Niteliklerine İlişkin Yönetmelikte değişiklik yapılmıştır. Yönetmeliğin 30. Maddesinden sonra gelmek üzere sağlık kampüslerinin niteliklerinin belirlenmesi, ayrıca sağlık kampüslerine ilişkin arazi tahsisi yapılabilmesini imkân verecek bir ekleme yapılmıştır.

Türkiye’de medikal turizm konusunda uzmanlaşan seyahat acenteleri bulunmamaktadır ve tıbbi tedavi sonrasını turizm hizmetleri ile birleştiren paket tur sisteminin yaygınlaşmamıştır. Medikal seyahat organizasyonu açısından Kültür ve Turizm Bakanlığı, Yatırım ve İşletmeler Genel Müdürlüğü, Seyahat Acenteleri Daire Başkanlığı’nca medikal turizmi konusunda uzmanlaşmış acenteler ilişkin 1618 sayılı Seyahat Acenteleri ve Seyahat Acenteleri Birliği Kanunu ve Uygulama Yönetmeliği’nde niteliklerin belirlenmesine yönelik değişiklik yapılması; ayrıca tıbbi tedavi sonrası termal turizm, spa&wellness turizmi, eko-turizm, kent turizmi başta olmak üzere farklı turizm türleri ile entegre olarak planlanan kapsamlı ve çeşitli paket tur programlarının oluşturulması hedeflenmiştir.

Medikal turizm konusunda yapılacak tanıtım ve pazarlama faaliyetlerinin arttırılması amacıyla Kültür ve Turizm Bakanlığı, Tanıtma Genel Müdürlüğü’nce medikal turizm tanıtım ve pazarlamasına yönelik Ar-Ge çalışmalarının yapılması kararlaştırılmıştır.

8. Sağlık Turizminde Türkiye’nin Güçlü ve Zayıf Yönleri

Medikal Turizm, SPA-Wellness (Sudan Gelen Sağlık), Termal (Kaplıca vs) Turizm ile Yaslı ve Engelli Turizmi alanlarında Türkiye olarak; güçlü ve zayıf yönlerimiz olduğu bilinmektedir. Türkiye’nin üstünlüğe sahip olduğu alanlarda durmadan kendini geliştirmeye önem vermesi, zayıf yönlerini güçlendirmesi gerekmektedir.

Sağlık turizminde Türkiye’nin rakip ülkeler nazaran üstünlükleri şöyledir:32

a) Hastanelerin alt-yapıları ve donanımlarının yüksek kalitesib) Uzman hekim ve sağlık personelinin eğitim ve mesleki deneyimin yükselmesic) Diğer ülkelere göre sunduğu fiyat avantajları.

32) Dünya’da ve Türkiye’de Sağlık Turizmi -2010 Durum Tespit Raporu ve Çözüm Önerileri (2010). http://www.ozelhastaneler.org.tr/images/Documents/sanal%20k%C3%BCt%C3%BCphane/D%C3%9CNYA%E2%80%99%20DA%20VE%20T%C3%9CRK%C4%B0YE%E2%80%99%20DE%20SA%C4%9ELIK%20TUR%C4%B0ZM%C4%B0-2010.pdf, 04.01.2016



SATURKSATURK

d) Özellikle bulunduğu coğrafi konum ve geleneksel turizm çekicilikleri (doğal ve tarihi) ve uzun sure seyahat engeli yaratmayan iklim koşullarıe) Yüksek standartlara ulasan turizm tesisleri ve iyi yetişmiş yabancı dil bilen personel.f) Türkiye’nin sağlık turizmi kapsamında kaplıca, mağara, deniz, şifalı bitki ve diğer doğal tedavi yöntemlerinin en iyi uygulanabileceği zengin bir potansiyele sahip olmasıg) Medikal ve sağlık turizminin diğer turizm türleri ile bütünleşebilmesi ve ortak tur programlarının yapılabilme olanakları.

Sağlık turizminde Türkiye’nin rakip ülkeler nazaran güçlü yönleri şöyledir:33

a) Sağlık sistemimizin-sağlık donuşum programında geldiği noktab) Özel sağlık kuruluşlarımızın batı ülkelerin kuruluşları ile yarışabilir duruma gelmeleri,c) Uluslararası JCI Akredite Kurulusuna akredite olmuş hastane sayısı (39 adet) acısından dünyada 1. sırada olmamız,d) Türkiye’nin, termal kaynaklar bakımından Avrupa ülkeleri içinde 1. sırada yer alması, e) Ülkemizin iklimi, coğrafi durumu, kültürü, bulunduğu durum,f) Ülkemiz çevresinde bulunan 600 milyonluk bir topluluğa hitap edecek bir konumda bulunmamız.g) Dünyanın en genç nüfuslu ülkesi olmamız (hizmet verebilecek personel istihdamı acısından sıkıntı olmayacak)h) Yaşlı bakımında son derece iyi olmamız ve geleneğimiz gereği misafirperverliğimiz.

Sağlık turizminde Türkiye’nin diğer ülkeler nazaran zayıf yönleri şöyledir:34

a) Medikal (tıp) turizm Türkiye için henüz yeni ve bu nedenle henüz tam anlamı ile organize olmamasıb) Sağlık turizminde mevzuat eksiklikleri ve yasal boşluklar olmasıc) Yetişmiş her konuda ara elemana olan ihtiyacımızın olması

33) Dünya’da ve Türkiye’de Sağlık Turizmi -2010 Durum Tespit Raporu ve Çözüm Önerileri (2010). http://www.ozelhastaneler.org.tr/images/Documents/sanal%20k%C3%BCt%C3%BCphane/D%C3%9CNYA%E2%80%99%20DA%20VE%20T%C3%9CRK%C4%B0YE%E2%80%99%20DE%20SA%C4%9ELIK%20TUR%C4%B0ZM%C4%B0-2010.pdf, 04.01.201634) Dünya’da ve Türkiye’de Sağlık Turizmi -2010 Durum Tespit Raporu ve Çözüm Önerileri (2010). http://www.ozelhastaneler.org.tr/images/Documents/sanal%20k%C3%BCt%C3%BCphane/D%C3%9CNYA%E2%80%99%20DA%20VE%20T%C3%9CRK%C4%B0YE%E2%80%99%20DE%20SA%C4%9ELIK%20TUR%C4%B0ZM%C4%B0-2010.pdf, 04.01.2016



SATURKSATURK

d) Sağlık kuruluşlarında medikal turizm ile ilgili yetişmiş uzman (doktor, hemşire vs.) sayısının henüz yeterli sayıda bulunmamasıe) Konuya ilişkin aracı kuruluşların (aracı turizm işletmeleri) henüz bu alana yeteri kadar girmemiş olması ve bu konuda yurt dışında tanıtım – pazarlama çalışmaları yetersizliğif) Hastanelerimizin web sayfalarındaki yetersizlikler. Bu durum aynı zamanda tanıtım, reklam ve pazarlama alanında da önemli eksiklikler olduğunun da bir göstergesidirg) Sağlık kuruluşlarının genelde büyük kentlerde yoğunlaşması nedeniyle medikal turizmle klasik turizm bölgelerinin entegre olarak sinerji yaratamaması Yurt dışında ülkemizi ve yaptığımız hizmetleri iyi tanımlayamamak ve tanıtamamakh) Sağlık turizmde devlet, STK ve sektör temsilcilerinin işbirliği olmamasıi) Türkiye’ye sağlık turizmi için yoğunlukla Almanya ve Hollanda gibi Türk nüfusunun yoğun olduğu Avrupa ülkelerinden talep vardır. Oysa bu ülkelerdeki konuyla ilgili Türk girişimci sayısı yok denecek kadar azdır. İngiltere’de bu hizmeti vermek üzere kurulmuş bir firma vardır (Travel to Cure) ve henüz Türk sağlık kuruluşlarının bu pazara girmek için bir girişimleri de bulunmamaktadır. Bu da ülkedeki medikal turizm olanaklarının batıda etkili pazarlanamamasına yol açmaktadır.35

35) a.g.e



SATURKSATURK

BÖLÜM 2:Suudi Arabistan Hakkında Genel Bilgiler



SATURKSATURK

BÖLÜM II

SUUDİ ARABİSTAN HAKKINDA GENEL BİLGİLER

1. Temel Bilgiler

Sudi Arabistan’ın nüfusu, 2014 yılı itibariyle 30,7 milyondur. Ülkenin yüz ölçümü 2.150.000 kilometredir. Suudi Arabistan, monarşi ile yönetilmektedir. Başkenti Riyad’dır.36 Ülkeye ait temel bilgiler tabloda verilmiştir.

Resmi Adı Suudi Arabistan Krallığı

Yönetim Biçimi Monarşi

Devlet Başkanı: Salman bin Abdel-Aziz el-Suud

(23 Ocak 2015 itibariyle)

Nüfusu: 30.7 milyon (2014)

Yüzölçümü: 2.150.000 km2

Resmi Dili Arapça

Başkenti Riyad

Etnik Yapı: Arap (%90), Afro-Asyalı (%10)

Dini Yapı: Şii Müslüman (%10-15),

Sünni Müslüman (%85-90),

Başlıca Kentleri Riyad (Başkent), Cidde, Mekke, Medine, Dammam, Taif

Nüfusun dağılımı Arap (%90) Afrika- Asya kökenliler (%10)

Okuryazarlık oranı %62.8

Para Birimi Suudi Arabistan Riyali

Para Birimi Paritesi 1 USD = 3.75 S. Riyal (Mart 2001)

36) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016 .



SATURKSATURK

2. Tarihi

a) Eski Arabistan

Suudi Arabistan’ın tarihi kökleri Arap Yarımadası’ndaki erken dönem uygarlıklara kadar uzanmaktadır. Akdeniz ve Güneydoğu Asya arasındaki eski ticaret yolları üzerinde bulunan Suudi Arabistan toprakları İslam dininin de doğum yeridir.

Arabistan, yüzyıllar boyunca çevresinde kurulan ve yıkılan, bugünkü Irak sınırları içinde kalan Babil, Nil Vadisi boyunca kurulan eski Mısır Krallıkları ve eski Yemen şehir devletleri gibi çeşitli uygarlıklar arasında adeta bir kavşak vazifesi görmüştür. Bölgedeki en eski izler, M.Ö. 4000 yıllarında gelişmiş bir ticaret kolonisi olarak bilinen Dilmun uygarlığına kadar gitmektedir. Basra Körfezi adaları olan bugünkü Bahreyn topraklarında kurulan Dilmun, Mezopotamya ve Güney Asya’daki Hint Vadisi uygarlıkları arasındaki ticaret yolunun önemli duraklarından biri olarak varlığını 2000 yıldan fazla sürdürmüştür. M.Ö. 1600 civarında bir Mezopotamya uygarlığı olan Kassitiler tarafından işgal edilen Dilmun, bu tarihten sonra zenginliğini ve önemini giderek yitirmiştir.37

Bölgede gelişen bir diğer Arap gücü Mina Krallığıdır. M.Ö. 1000 yıllarında Asir ve güney Hicaz’da Kızıldeniz kıyılarında kurulan devletin başkenti, bugün Yemen topraklarında kalan Karna’dır (Şadah). Ticaretle geçinen ve göçebe aşiretlerinden kurulu Mina Krallığı, önce kuzey Hicaz’ı kontrol eden Dedan Krallığı tarafından işgal edilmiş, ardından tüm bölge Nabatilerin eline geçmiştir. Başkenti, bugün Ürdün topraklarında bulunan ünlü tarihi kent Petra olan Nabatiler, bu kentin bir benzerini, Arap yarımadasının kuzey batısında yeralan Madein Saleh’i –ki sözkonusu kaya şehir bugünkü Suudi Arabistan’ın en önemli tarihi mekanlarından biridir- kurmuş ve burayı önemli ve zengin bir ticaret merkezi haline getirmişlerdir. M.S. 6. yüzyıldan itibaren güney Irak’ta hüküm süren Lakmid hanedanı, Arap yarımadasının yeni hakimi olmaya başlamıştır.38

6. yüzyılda bölgenin önemli bir kenti durumuna gelen Mekke, Yemen ve Akdeniz uygarlıkları arasındaki ticaret yolu üzerinde büyük bir merkez ve aynı zamanda o dönemde çok tanrılı dinlere inanan bölge Araplarının da hac mekânı olarak bilinmektedir.39

37) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016 .38) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016 .39) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016 .



SATURKSATURK

b) İslamiyet’in Doğuşu

Hz. Muhammed, 571 yılında Mekke’de, bölgenin etkin aşiretlerinden Kureyş aşiretinin bir üyesi olarak dünyaya gelmiştir. İslam inanışını başlangıçta Mekke’de yaymaya başlayan Hz. Muhammed, 622’de Medine’ye hicret etmiş, bundan 8 yıl sonra ise bölge aşiretlerini biraraya getirmeyi başararak İslamiyet’i kabul eden Mekke’ye 630’da yeniden dönmüştür. Hz. Muhammed’in 632’de ölümünden sonra başlayan Dört Halife Devri’nde, Mekke ve Medine’den yayılan İslam dini bir imparatorluğa dönüşerek 100 yıl içerisinde İspanya’dan Hindistan ve Çin’in bazı bölgelerine kadar geniş bir coğrafyaya hakim olmuştur. 661 yılında İslam İmparatorluğunun siyasi merkezinin Emevi Halifeleri tarafından ilk kez Arap Yarımadası’nın dışına, Şam’a taşınması, Arabistan’ın İslam kültür ve iktidar odaklarının periferisine itilmesine neden olmuştur. 40

1269 yılına gelindiğinde, Mısır Memlükleri Hicaz bölgesinin tamamını kontrolleri altına almışlardır. Osmanlı İmparatorluğu’nun 1517’de Mısır’ı fethetmesi üzerine Hicaz da Osmanlı topraklarına katılmıştır. Ancak ne Memlüklerin ne de Osmanlıların etkisi Arap Yarımadasının merkezi Necd’e (Najd) kadar tam anlamıyla uzanabilmiştir. Bölge yüzyıllarca Bedevi aşiretlerinin egemenliğinde kalmıştır. 41

c) Vahhabi İnanışı ve Suudilerin Yükselişi

Suudi Devleti’nin kuruluşu, Arap Yarımadası’nın merkezinde 1744’te başlamıştır. Bugünkü Riyad’ı da içine alan, ülkenin orta kesimi olan Necd bölgesinin hakimi konumundaki Muhammed bin Suud, siyasi gücünü bir din adamı olan Muhammed Abd Al-Vahhab ile birleştirerek yeni bir yapı ortaya çıkarmıştır. 18. yy. başlarında bugünkü Riyad’a yakın Ad Driyah’da oluşturulan bu ikili yapıdaki idari anlayış, bugün de Suud hanedanının yönetiminin temelini oluşturmaktadır.

40) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016 .41) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016 .



SATURKSATURK

19. yy. boyunca Suudiler Arap Yarımadası’nın diğer bölgelerinde hakim aşiretlerle çatışmışlardır. Bunların başlıcaları, kuzeydeki Hail bölgesinde Raşidi, Hicaz’ın bir bölgesini yöneten ve Hz. Muhammed’in soyundan gelen Şerif aşiretleri ve doğuda Al Hasa’daki Osmanlı kuvvetleridir. 19. yy.’ın ikinci yarısında güçlenen Raşidi’ler Riyad’ı ele geçirmişler, Necd bölgesinde kontrolü tesis ederek, Suudi ailesini Kuveyt topraklarına sürgüne yollamışlardır.

Henüz 22 yaşındayken Suud aşiretinin başına geçen Abdülaziz Al Suud 1902’de 55 adamıyla bölgeye dönerek Riyad kalesi Masmak’ı bir gece baskınında ele geçirmiş ve Necd’in yeniden Suud hakimiyeti altına alınmasını sağlamıştır. 20. yy. başlarında Ortadoğu’ya giderek daha fazla hakim olan ve I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu ile savaş halinde bulunan İngilizlerin etkisiyle güçlenen Abdülaziz Al Suud sırasıyla 1913’te Al Ahsa, 1921’de Jebel Shammar, 1924’te Mekke, 1925’te Medine ve 1926’ta Asır’ı hakimiyeti altına alarak, önce 1926’da kendisini Hicaz Kralı ilan etmiş, 1932’de ise feth ettiği toprakların tümünü birleştirerek Suudi Arabistan’ı kurmuştur. 42

Türkiye Cumhuriyeti 3 Ağustos 1929 tarihi itibariyle Hicaz ve Necd Krallığı ile imzalanan Dostluk ve Barış Anlaşması ile bu ülkeyi resmen tanımış ve diplomatik ilişki kurmuştur.

d) Kral Abdülaziz Dönemi (1932-1953)

Kral Abdülaziz Al Suud, askeri ve siyasi alanda kazandığı başarıyı kuruluş yıllarında ekonomik alana yansıtamamıştır. Bu dönemde, finansman yetersizliği, siyasi bölünmeler, güvenlik endişeleri, yönetim alanındaki zaaflar, ekonomik yapının eksikliği ülkenin en önemli meseleleri haline gelmiştir. Kral Abdülaziz bu dönemde hakimiyetini, güç ve otonomiyi göçebe Bedevi kabilelerinin elinden alıp, kilit noktalara aile bireylerini yerleştirerek ve ülkenin çeşitli bölgelerinde etkin ailelerin kızlarıyla çok sayıda evlilik yapmak suretiyle hanedana katarak sağlamlaştırmıştır. 1938 yılında ülkenin doğusunda petrol bulunması Suudi Arabistan açısından bir dönüm noktası olmuştur. II. Dünya Savaşı nedeniyle petrol ticareti bir dönem zarar görmüş ve elde edilen gelir kısıtlı kalmışsa da 1950’li yıllardan itibaren süratle artarak ülkenin alt yapısını oluşturabilecek, halkın temel sosyal ihtiyaçlarını karşılayacak seviyeye ulaşmıştır. 43

Kral Abdülaziz Ortadoğu ülkeleriyle ilişkilerini güçlendirirken, dış politika




SATURKSATURK

bağlamında ABD ve İngiltere’ye yakın duran bir anlayış benimsemiştir. II. Dünya Savaşında müttefikleri destekleyen Suudi Arabistan, İran Körfezi sahilinde bulunan Dhahran kenti yakınlarına bir ABD üssü kurulmasına izin vermiştir. Suudi Arabistan 1945 yılında BM’e üye olmuş ve aynı yıl yeni kurulan Arap Ligi’ne katılmıştır. İsrail’in kurulmasına diğer Arap ülkeleriyle birlikte muhalefet eden Suudi Arabistan 1948-49 Arap-İsrail savaşına ise kısıtlı destek vermiştir. 1950 yılında ARAMCO (Arab-American Oil Company) adlı petrol şirketiyle imzalanan ve anılan şirketin gelirinin %50’sinin doğrudan Suudi Arabistan devletine aktarılmasını öngören anlaşmadan sonra ülkenin petrol geliri muazzam ölçüde artmış ve Suudi Arabistan zenginleşmeye başlamıştır.44

e) Kral Suud Dönemi (1953-1964)

Kral Abdülaziz’in 1953 yılında ölümünü müteakip en büyük oğlu Prens Suud tahta geçmiş ancak kardeşleri Faysal ve Talal ile aralarındaki sürtüşme ülkenin siyasi yaşamının ciddi şekilde gerilmesine neden olmuştur. Soğuk savaş dönemine denk gelen iktidarı boyunca tarafsız bir siyaset izleyen Kral Saud, 1955 yılında Türkiye, Irak İran, Pakistan ve İngiltere tarafından kurulan Bağdat Paktı’na (Bağdat Paktı 24 Mart 1959 tarihinde Irak’ın çekilmesi üzerine 18 Ağustos 1959 tarihinde üye ülkelerin kararıyla Merkezi Anlaşma Örgütü –CENTO adını almıştır) muhalefet etmiştir. Aynı yıl Endonezya’da Bandung’da toplanan Bağlantısızlar Konferansına Suudi Arabistan temsilci göndermiştir. 1955 Ekim’inde Mısır’la Karşılıklı Savunma Anlaşması imzalayan Suudi Arabistan, 1956 Süveyş Kanalı krizinden sonra İngiltere ve Fransa ile diplomatik ilişkileri askıya almış, bu ülke tankerlerine petrol vermeyi kesmiştir. 1957 yılında Kral Suud’un ABD’yi ziyareti sonrasında iki ülke arasında 1951 yılında silah satışı karşılığı Dhahran hava üssünün kullanım iznini 5 yıl uzatan anlaşma tekrar ve son defa 5 seneliğine uzatılmıştır. 1962 yılında sona eren sözkonusu anlaşma ABD’nin tüm taleplerine rağmen 1990 yılına kadar yenilenmemiştir.45

1960 yılında Bağdat’ta biraraya gelen Suudi Arabistan, Irak, İran, Venezuela ve Kuveyt petrol ihracatında ortak politikalar geliştirmek ve bunları koordine etmek, fiyat istikrarını sağlamak amaçlarıyla OPEC’i (Organization of Petroleum Exporting Countries - Petrol İhrac Eden Ülkeler Kuruluşu) kurmuşlardır.46




SATURKSATURK

Kral Suud yönetiminin son yıllarında, özellikle 1960’dan sonra, Suudi Arabistan’ın Mısır’la ilişkieri bozulmaya başlamış, iki ülkenin Yemen’deki ihtilalde karşı güçleri desteklemeleri ilişkileri daha da germiştir. 47

Kral Suud’un ekonomi alanındaki başarısızlığı ve Cumhurbaşkanı Nasır yönetimindeki Mısır’ın Arap dünyası üzerinde artan etkisine karşı izlediği pasif dış politika 1964 yılında hanedan içerisinde alınan bir karar ve bunun ulema tarafından da desteklenmesiyle tahttan indirilmesine neden olmuş, yerine kardeşi Faysal geçirilmiştir. 48

f) Kral Faysal Dönemi (1964-1975)

Kral Faysal döneminde Suudi Arabistan’ın istikrarlı bir biçimde artan petrol geliri beş yıllık ekonomik programlar çerçevesinde ülkenin imarında kullanılmış, ulaşım, eğitim, sağlık alanlarında dünyanın gelişmiş ülkelerindeki standartlara ulaşılmıştır.

1967’de, “Altı Gün Savaşı” olarak adlandırılan Arap-İsrail çatışması öncesinde Arap ülkeleri ve İsrail arasındaki gerginliğin had safhaya ulaştığı dönemde, Kral Faysal Mısır Cumhurbaşkanı Nasır’a her türlü desteği verdiğini bildirmiş, ayrıca Ürdün’e, bir İsrail saldırısına karşı koymak üzere 20.000 asker göndermiştir. Aynı yılın Haziran ayında Suudi Arabistan ABD ve İngiltere’ye petrol ihracını kesmiştir. Arap ülkelerinin yenilgisi sonrasında petrol sevkiyatına yeniden başlanmıştır. 1967’nin son aylarında yapılan Arap Zirvesi’nde Mısır Yemen’den çekilmeyi kabul etmiş, karşılığında Suudi Arabistan, bu ülkenin Süveyş Kanalı’nın kapatılması nedeniyle uğradığı ekonomik zararı gidermek amacına yönelik büyük çaplı bir yardıma girişmiş, ayrıca yedi yıl süren sınır çatışmalarından sonra Temmuz 1970’de Yemen Hükümetini resmen tanımıştır. Bu dönemde İsrail’e karşı pan-islam hareketini destekleyen Kral Faysal, ülke içinden gelen baskılarla ABD’nin İsrail’e verdiği desteği kınayan açıklamalarda bulunmuştur. Bu durum, 1971 yılında Suudi Arabistan ve diğer beş Körfez ülkesinin, 17’si ABD olmak üzere 23 batılı petrol şirketiyle beş yıllık anlaşma imzalamasına engel teşkil etmemiştir. 49

1973 Arap-İsrail savaşına az sayıda birlik ve silahla katkıda bulunan Suudi Arabistan, savaş sonrasında İsrail’i destekleyen ülkelere karşı petrol ambargosu uygulanması kararının mimarı olmuş, 1973 petrol krizine yol açan gelişmeler petrol fiyatlarının




SATURKSATURK

dünya çapında bir anda dört kat artmasına neden olmuştur. Fiyat artışı ve ARAMCO’nun hisselerinin büyük bölümünün, dolayısıyla şirket yönetimindeki ağırlığın Suudi Arabistan hükümetine geçmesini beraberinde getirmiş, bu da ekonomik kalkınmayı hızlandırmıştır. 50

g) Kral Halid Dönemi (1975-1982)

Mart 1975’te Kral Faysal’ın, aile içi bir suikast neticesinde öldürülmesinden sonra tahta kardeşi Prens Halid geçmiştir. Ancak, Kral Halid’in sağlık sorunları Veliaht Prens Fahd’ı iktidarın asıl gücü haline getirmiştir.

1976’dan sonra ARAMCO’nun adım adım tüm hisselerini satın alan Suudi Arabistan nihayet 1980’de şirketin tüm kontrolünü ele geçirmiştir. Ancak, bu dönemde elde edilen petrol geliri ülke kalkınmasından ziyade, batıda bazı yatırımlara ve silahlanmaya ayrılmış, sonuçta ülke içinde enflasyon ve sonuçları bugün de hissedilen sosyal ve ekonomik sorunlar artmaya başlamıştır. 51

Mısır’ın, 1977 yılında Enver Sedat yönetimiyle birlikte İsrail’e yanaşması ve 1979’da bu ülkeyle Camp David’de barış anlaşması imzalamasının ardından Suudi Arabistan, Mısır’a tüm yardımları kestiği gibi diplomatik ilişki seviyesini de düşürmüştür. Aynı yıl İran’da yaşanan İslam Devrimi ve Mekke’deki Kabe’nin 250 silahlı militan tarafından işgal edilmesi eylemi Suudi hükümetinin iç ve dış tehditlere karşı kırılgan olduğunu ortaya koymuştur. Bu gelişme üzerine 1981 yılında Suudi Arabistan ve beş Körfez ülkesi, ekonomik gelişmeyle birlikte ortak savunma anlayışını da getiren Körfez İşbirliği Konseyi’ni kurmuşlardır. Bu dönemde bölge istikrarına ilişkin ortak endişeler ABD ve Suudi Arabistan’ı birbirine yakınlaştırmıştır.52

h) Kral Fahd Dönemi (1982-2005)

1982 yılında Kral Halid’in ölümü üzerine Prens Fahd tahta geçmiştir. Fahd, yönetimde ülkenin geleneksel İslami değerlere bağlılığını yitirmeden hızlı kalkınmaya devam edecek bir anlayışı benimsemiştir. 1986 yılında “İki Kutsal Cami’nin Koruyucusu” unvanını alan Kral Fahd, batı yanlısı ve militan dini anlayışa karşı bir siyasi imaj oluşturmaya çalışmış ancak, gerek içeride gerek dışarıda çeşitli güçlüklerle




SATURKSATURK

karşılaşmıştır. Temmuz 1987’de Mekke’de İran’lı Şii hacılarla Suudi polisi arasındaki çatışmada çoğunluğu Şii 400 kişinin ölmesi, İslam Devrimi’nden sonra zaten gerilen Suudi Arabistan-İran ilişkilerini daha da zora sokmuştur. İran birkaç sene boyunca Suudi Arabistan’a hacı göndermeyi kesmiştir. İki ülke ilişkileri ancak 1990’larda düzelme eğilimi göstermeye başlamıştır. 53

Kral Fahd, iç politikada, bir anlamda yönetim erkinin paylaşılması anlayışını getiren bir değişiklikle 1993’de yürütme kararlarının danışılacağı bir organ olarak Şura Meclisini kurmuştur. Kral tarafından atanan ve 60 üyeden oluşan Meclis’in üye sayısı ve yetkileri yıllar içerisinde arttırılmıştır. 54

Irak’ın 1990 Ağustos’unda Kuveyt’i işgalinin Suudi Arabistan üzerinde askeri, siyasi ve ekonomik bir dizi etkisi olmuştur. Dini kesimlerin muhalefetine rağmen hükümet, binlerce ABD askerinin ülkede konuşlandırılmasına izin vermiştir. Ülkedeki dini kesimlerce “Kutsal topraklarda müslüman olmayan askerlerin varlığı” şeklinde algılanan ABD askeri gücü hükümet ve ulema ile onu destekleyen muhafazakâr kesim arasında gerginlik sebebi olmuştur.

Körfez savaşı sonrası Suudi Arabistan, dünya petrol pazarında Irak ve Kuveyt’in üretim dışı kalmasından kaynaklanan açığı kapatmak üzere petrol üretimini arttırmıştır. Ancak, ABD’nin Körfez savaşı boyunca Suudi Arabistan’ı korumak amacıyla yaptığı askeri harcamalar karşılığında bu ülkeden talep ettiği 51 Milyar ABD Doları, 1983 yılından beri verilen bütçe açığının etkilerini göstermesi ve petrol fiyatlarındaki düşüş hükümetin sosyal harcamaları, savunma giderlerini kısmasına ve uluslararası bankalardan borç almaya başlamasına neden olmuştur. Tüm ekonomik sorunlarına rağmen 1994 yılı boyunca Suudi Arabistan, İran’ın ve diğer OPEC üyelerinin petrol üretimini kısarak fiyatların yükseltilmesi taleplerine karşı durmuştur. 1990’ların sonuna kadar bu politikasını sürdüren Suudi Arabistan, Mart 1999’da OPEC içerisinden gelen

53 )Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016 .54) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016 .



SATURKSATURK

baskıya daha fazla direnemeyerek bir sene boyunca üretimin azaltılmasına razı olmuş, bu çerçevede kendi üretimini %7 oranında düşürmüştür.55

Kral Fahd, uluslararası alanda faaliyet gösteren İslami kuruluşların en büyük destekleyicilerinden birisi olmuş, ülke içinde de özellikle, hac ve umre amacıyla bu ülkeye gelen ve sayıları her yıl giderek artan milyonlarca ziyaretçinin akın ettiği Mekke ve Medine’deki kutsal alanların düzenlenmesi, bu bölgelerdeki havaalanı ve limanların genişletilmesi projelerini hayata geçirmiştir. Kral Fahd’ın 1981 yılında, henüz Veliaht Prens iken Arap-İsrail sorununun çözümü ve Filistin’in bağımsız bir devlet olarak tanınması amacıyla ortaya attığı sekiz maddelik Barış Planı 1982’de Fas’ın Fez kendinde düzenlenen Arap Ligi Zirvesi’nde kabul edilmiştir. Keza, Kral Fahd 1989’da Lübnan iç savaşını sona erdiren Taif Anlaşması’nın imzalandığı, Lübnan Parlamento üyelerinin biraraya getirildiği Taif Toplantısı’nın da girişimcisi ve evsahibi olmuştur. 1992 yılında Bosna Hersek’te devam eden savaşın sona erdirilmesi için yoğun çaba harcayan Kral Fahd, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından hemen sonra, aralarında Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan’ın da bulunduğu bölgedeki Müslüman ülkelerle diplomatik ilişki tesis edilmesini sağlamıştır. 56

1995 yılında Suudi Arabistan ve Yemen Hükümetleri arasında, yıllardır devam eden ve zaman zaman küçük ölçekli çatışmalara da sahne olan sınır sorununun müzakereler yoluyla çözüme kavuşturulması anlayışı kabul edilmiş ve bundan beş yıl sonra 2000’de varılan bir anlaşmayla Suudi Arabistan-Yemen sınırı kesinlik kazanmıştır. Bu arada, 1998 yılında Suudi Arabistan’ın Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ile arasındaki tartışmalı sınır bölgesinde petrol üretimine başlaması bu ülkeyle arasında gerginliğe neden olmuştur. BAE, 1999 yılında Suudi Arabistan’da düzenlenen ve anılan petrol üretim sahasının açılış töreninin yapılacağı Petrol Bakanları Toplantısı’nı boykot etmiştir. 57

1995 yılında kısmi felç geçiren Kral Fahd, Ocak 1996’da ülke yönetimini kardeşi Veliaht Prens Abdullah’a devretmiştir. Kral Fahd’ın kısa bir süre sonra tekrar görevi devralacağını açıklamış olmasına rağmen olumsuz seyreden sağlık durumu nedeniyle günlük siyaseti Veliaht Prens Abdullah yürütmeye devam etmiştir. 58

55) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016 .56) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016 .57) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016 .58) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016 .



SATURKSATURK

Suudi Arabistan’da 1990’lı yıllar boyunca hükümetin politikalarına ve ABD askeri varlığına karşı muhafazakâr kesimin tepkileri sürmüştür. Bu durum zaman zaman ABD ve Suudi Arabistan arasında da gerginliğe neden olmuştur. Suudi hükümeti özellikle terörle mücadele alanında ciddi adımlar atmışsa da muhafazakâr kesimlerin taleplerine de belirli ölçüde yanıt vermek durumunda kalmıştır. Hükümete muhalefet, yine yönetim tarafından atanan dini liderlerden geldiği gibi ülke dışında faaliyet gösteren radikal dinci gruplardan da gelmiştir. Eylül 1994’te, iki aşırı muhafazakâr din adamının tutuklanmasını protesto eden büyük bir grup din adamı ve akademisyen polis tarafından gözaltına alınmış, hemen ardından Ekim ayında, ulema içerisindeki radikal eğilimlerin engellenmesi amacıyla hanedan mensuplarının üye olarak atandığı bir Yüksek İslam İşleri Konseyi kurulmuştur. 1995 yılı içerisinde de ülkedeki çok sayıda ilahiyat fakültesinin üst düzey yöneticileriyle Ulema Meclisi üyeleri görevlerinden alınarak yerlerine daha ılımlı olarak kabul edilen isimler atanmıştır. 59

Bu dönemde Suudi Arabistan bir dizi terör eylemine sahne olmuştur. Mayıs 2003’te Riyad’da yabancıların yaşadığı bir sitenin içine sokulan bomba yüklü araçların patlaması ve 26 kişinin ölümüne sebebiyet verilmesiyle başlayan olaylar zinciri, aralarında ABD’nin Cidde Başkonsolosluğu ve Al-Khobar’daki petrol rafinerisinde çalışan yabancıların yaşadığı bir siteye yapılan eylemler de dahil olmak üzere çok sayıda terör saldırısıyla devam etmiştir. Sayısı yüzlere varan, daha ziyade batı ülkelerinden gelerek Suudi Arabistan’da çalışan yabancıların ölümüyle sonuçlanan bu olaylar, 29 Aralık 2004’te bir kişinin ölümüne neden olan Riyad’daki İçişleri Bakanlığı binasına yapılan bombalı araç saldırısıyla büyük ölçüde sona ermiştir. 60

Suudi yönetiminin karşısındaki şiddetli muhaliflerden biri de, zengin Suudi bir işadamının oğlu olan ancak, 1992’de ülkeden sınırdışı edilen ve 1994’te Suudi Arabistan vatandaşlığından çıkartılan Osama bin Laden’dir. 11 Eylül 2001 saldırılarının




SATURKSATURK

arkasındaki isim olarak bilinen ve El-Kaide terör örgütünün de kurucusu olan bin Laden, Suudi Arabistan’daki çok sayıda terör eyleminin de sorumlusu olarak kabul edilmiştir.61

11 Eylül saldırısı, Suudi Arabistan ve ABD ilişkilerini zora sokan bir diğer olay olmuştur. Saldırıyı gerçekleştiren 19 teröristin 15’inin Suudi Arabistan vatandaşı olması bu durumun başlıca nedenlerinden biridir. ABD’nin 2001’de Afganistan’a ve 2003’te Irak’a müdahalesiyle birlikte Suudi Arabistan, ABD’nin ülke topraklarındaki üslerini kullanımına kısıtlamalar getirmiş, nihayet Eylül 2003’te tüm ABD askeri birlikleri Suudi Arabistan’ı terk etmişlerdir. 62

2003 yılında arka arkaya gelen terör eylemleri ve özellikle Riyad’da gerçekleştirilen intihar saldırıları toplumda ve yönetimde bir sorgulama ve özeleştiri sürecini başlatmıştır. Aşırılığın önlenmesi, hoşgörü ve diyalog kültürünün geliştirilmesi, vatandaşların karar alma sürecine katılımının sağlanması amacıyla reform yapılması çağrılarında bulunulmuştur. Bu gelişmeler, ABD başta olmak üzere batılı ülkelerin de baskılarıyla, Veliaht Prens Abdullah’ın ülke gündemine soktuğu ekonomik ve sosyal reform genişlemesine ve bir ölçüde ivme kazanmasına imkân sağlamıştır. Ancak, sözkonusu değişim muhafazakârların ve ulemanın da ters yönde harekete geçmelerine yol açmıştır. Sonuç itibariyle reform tartışmaları, ülke gündeminde tutulmakla birlikte, somut bir değişime dönüşmekten ziyade yapılacak reformların ölçüsü, kapsamı ve nasıl yapılacağı hususlarıyla sınırlı kalmıştır. Veliaht Prens Abdullah toplumda kamplaşmayı önlemek ve değişim konusunda ortak payda oluşturmak amacıyla farklı kesimleri biraraya getiren Ulusal Diyalog Süreci’ni başlatmıştır. 63

2004 yılında artan terör eylemleri nedeniyle Suudi Arabistan yönetimi terörle mücadele alanında gerek ülke içerisinde gerek uluslararası alanda daha ciddi, kararlı ve samimi bir çaba sergilemeye başlamıştır. Artırılan fiziki güvenlik önlemlerinin yanısıra, fikri ve mali temelde de terörle mücadele etme gayreti içine girilmiştir. Özellikle basın yoluyla, dinsel hoşgörü ve İslam’ın şiddeti reddettiği yönünde mesajlar topluma verilmeye çalışılmıştır. 2005 yılının hemen başında 60’a yakın ülke ve uluslararası örgütün katılımıyla Riyad’da gerçekleştirilen terörle mücadele konulu konferansta Suudi Arabistan, uluslararası terörle mücadele merkezi kurulması önerisini ortaya atmıştır. 64

61) a.g.e .62) a.g.e .63) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016 .64) a.g.e.



SATURKSATURK

Veliaht Prens Abdullah, 2003 yılından başlayarak hızla yükselen petrol fiyatlarının getirdiği bütçe rahatlığıyla ekonomik alanda yeni bir süreç başlatmıştır. 2004 yılında bütçe 1983 yılından beri ilk kez 26 Milyar Dolar fazla vermiştir. Bütçe fazlası kamu borçlarının azaltılmasının yanısıra, altyapı ve eğitim projelerine kullanılmıştır. 65

Eğitim eksikliği, sosyal anlayış, ayrıca ekonomik yapının yabancı iş gücüne dayanması gibi çeşitli nedenlerle on yıllar içerisinde süratle artan işsizlik sorununa bir çare olarak 2000 yılında gündeme gelen “Suudileştirme Programı’na 2004 yılında hız verilmiştir. Ekonomik ve sosyal yaşam içerisinde çeşitli sektörlerde istihdam edilen Suudi vatandaşı sayısının yasa hükümleriyle artırılması temeline dayalı sözkonusu programın önemli ayaklarından birini oluşturan mesleki ve teknik eğitime 2004 ve 2005 yılı bütçelerinden önemli miktarda para ayrılmıştır. 66

Veliaht Prens Abdullah’ın, “temkinli dengeleme ve çeşitlendirme” olarak özetlenebilecek dış politika anlayışı 2004, 2005 yıllarında daha belirgin olarak ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu bağlamda, Rusya, Çin ve AB ülkeleriyle ilişkiler çeşitli açılımlarla geliştirilmeye çalışılmıştır. Komşusu Irak’taki çatışmaların bir iç savaş ve parçalanma sürecine dönüşmesi ihtimali Suudi Arabistan’ı giderek artan endişeye sevk etmiştir. Irak’ın toprak bütünlüğü, egemenliği ve siyasi birliğinin korunması yönünde hareket eden Suudi yönetimi, Irak’taki Şii güçlenmesinden duyduğu rahatsızlığı da açıkça ortaya koymuştur. 67

i) Kral Abdullah Dönemi (2005 - ...)Sağlık durumu uzunca bir süre bozuk giden Kral Fahd’ın 1 Ağustos 2005 tarihinde vefat ettiğinin açıklanması üzerine tahta Veliaht Prens Abdullah geçmiştir. Yönetimdeki bu değişim 2005 yılı sona ermeden iç ve dış politika üzerindeki etkisini göstermeye başlamıştır. Kral Abdullah’ın Veliahtlığı döneminde başlattığı, ancak söylem düzeyinin ötesine pek geçmeyen reform süreci fiili adımlarla da güçlenmeye başlamıştır. Ülkede anayasal monarşiye geçilmesini talep eden siyasi reform yanlısı, hüküm giymiş üç Suudi’nin Kral tarafından affedilmesi ve doğrudan Kral’a bağlı olarak görev yapacak İnsan Hakları Komisyonu kurulması, bu bağlamda ilk etapta görülen en somut iki gelişme olmuştur. Kral Abdullah, tahta geçişini müteakip, kilit noktalarda gerçekleştirdiği yeni atamalar ve aldığı kararlarla da devlet mekanizması üzerindeki etki ve kontrolünü güçlendirmiştir. Bunlara paralel olarak, halkı üzerinde sahip olduğu güven, itibar ve sevgiyi daha da artıracak, genel af, tüm çalışanların maaşlarının artırılması, ülke içi petrol fiyatının %30 oranında düşürülmesi, milli gün 65) a.g.e.66) a.g.e.67) a.g.e.



SATURKSATURK

kutlaması gibi bir dizi popüler olarak nitelendirilebilecek kararlar almaktan da geri kalmamıştır. 68

Suudi Arabistan 1993 yılında başlayan Dünya Ticaret Örgütü’ne (DTÖ) üyelik sürecini 2005 yılında tamamlayarak 11 Aralık 2005 tarihi itibariyle DTÖ’nün 149. üyesi olmuştur. 69

Kral Abdullah’la birlikte dış politikasında belirgin bir hareketlenme görülen Suudi Arabistan, çevresinde gelişen olaylara izleyici olmaktan ziyade daha aktif olmayı amaçlayan bir siyaset izlemeye başlamıştır. Irak, İsrail-Filistin, Lübnan, Suriye ve İran meselelerinde etkin bir siyaset izlemeye çalışan Suudi Arabistan bölgede yaşanan gelişmeler karşısında özellikle Mısır’la eşgüdüm ve yakın işbirliği içerisinde hareket etmeye de özen göstermektedir. 70

Bölge siyasetinin ötesinde, genel anlamda Suudi Arabistan’ın uluslararası ilişkilerini çeşitlendirme arayışına giren Kral Abdullah, tahta geçmesinin ardından ilk dış ziyaretini Çin, Hindistan, Malezya ve Pakistan’a yapmıştır. 71

Kral Abdullah’ın 2006 Ağustos ayında ülkemize gerçekleştirdiği resmi ziyaret, bir Suudi Arabistan Kralı’nın 40 yıl aradan sonra gerçekleştirdiği ilk ziyaret olmuştur. Sözkonusu ziyaret sonrasında ikili ilişkilerde yaşanan gelişmeler hız kazanmıştır. Ziyaretin üzerinden henüz bir sene geçmişken, Kral Abdullah 9-10 Kasım 2007 tarihlerinde ikinci kez ülkemizi ziyaret etmiştir. 72

3. Coğrafi KonumSuudi Arabistan, Arap yarımadasında yer almakta olup, güney ve güneydoğusunda Yemen, Umman ve Birleşik Arap Emirliklerinin bulunması sebebiyle Hint okyanusu ve Umman Körfeziyle deniz sınırları bulunmamaktadır. Ülkenin doğusunda Katar yer almaktadır. Batıda Kızıldeniz ve doğuda Basra Körfezi’ne deniz kıyısı vardır. Suudi Arabistan; Kuzeyinde Kuveyt, Irak ve Ürdün ile kara sınırına sahiptir. 73

68) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016 .69) a.g.e.70) a.g.e.71) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016 .72) a.g.e.73) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden



SATURKSATURK

Şekil 3: Suudi Arabistan Siyasi Haritası

4. Demografik Özellikler

Ülke nüfusu batıda Kızıl Deniz kıyısındaki Mekke, Medine ve Cidde; ortada başkent Riyad ve doğuda Dammam bölgesinde yoğunlaşmıştır. Nüfusun tamamına yakını şehirlerde yaşamaktadır.

1950’lerde 3,1 milyon olan Suudi Arabistan nüfusu 2015 yılına gelindiğinde 31,5 milyon seviyesine ulaşmıştır. Suudi Arabistan sahip olduğu nüfus ile Dünya’da 41. Sırada yer almaktadır.74 Suudi Arabistan’ın nüfusunun 2050’de 46 milyona, 2100

74) World Bank, http://countrymeters.info/en/Saudi_Arabia, 10.02.2016



SATURKSATURK

yılında ise 47,5 milyona ulaşacağı tahmin edilmektedir.75 Suudi Arabistan nüfusunun yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 5: Nüfusunun Yıllara Göre Değişimi

Suudi Arabistan Merkez Bankası (SAMA) verilerine göre ülke nüfusunun yaklaşık %27’si yabancılardan oluşmaktadır. Nüfusun %55’i erkeklerden oluşmakta olup; yabancı nüfus için bu oran %65 civarındadır.76 Nüfusun % 78,8’i (25,3 milyon) şehirlerde yaşamaktadır. Suudi Arabistan nüfusu piramidi grafikte verilmiştir.

Tablo 8: Suudi Arabistan nüfusu piramidi

Suudi Arabistan’ın 2014 yılı itibariyle kaba doğum oranı (1000 kişi başına) 22 kaba ölüm oranı (1000 kişi başına) ise 3,9’dur.77 Nüfusun %33’ü 15 yaşın altındadır. Bu

75) CIA World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html, 01.02.201676) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden77) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.



SATURKSATURK

da Suudi Arabistan’ın nispeten genç bir nüfusa sahip olduğunu göstermektedir. Son 5 yıl için yıllık ortalama nüfus artış hızı ise %2,5’tir.78 1982 yılında nüfus artış hızı en yüksek nokta %, 6,56’ya ulaşmış, 1997 yılında ise 1,13 seviyesine kadar gerilemiştir. 2088 yılından bu yana nüfus artış hızı %2’nin altında seyretmektedir.79 Nüfusun yıllara göre artış hızı grafikte verilmiştir.

Grafik 6: Nüfusun yıllara göre artış hızı

15 yaş altı nüfusun toplam nüfus içindeki oranı 2014 yılı itibariyle %29,4 (8.852.173 kişi)80 iken 15-64 yaş arası nüfusun oranı % 67,6 (20.326.231 kişi), 65 yaş ve üstü nüfusun oranı ise % 3 (889.096 kişi) düzeyindedir.81 Nüfusun yaş gruplarına oranı grafikte verilmiştir.

Grafik 7: Nüfusun Yaş Gruplarına Dağılımı (%)

Suudi Arabistan’ın nüfusu, 2015 yılı verilerine göre 31,5 milyondur.82 Erkek nüfus toplam nüfusun % 55,2’sini oluştururken kadın nüfus toplam nüfusun % 44,8’ini oluşturmaktadır. Arabistan’da doğumdan beklenen yaşam süresi ortalama 74,2’dir.83 Bu oran kadınlarda 76,2 iken erkeklerde 72,2’dir.84 Genel Nüfusun yaş ve cinsiyete göre dağılımı grafikte verilmiştir.

78) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden79) World Bank, http://countrymeters.info/en/Saudi_Arabia, 10.02.201680) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.81) World Bank, http://countrymeters.info/en/Saudi_Arabia, 10.02.201682 ) World Population Review https://populationpyramid.net/saudi-arabia/2015/, 83) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.84) World Bank, http://countrymeters.info/en/Saudi_Arabia, 10.02.2016



SATURKSATURK

Grafik 8: Genel Nüfusun Yaş ve Cinsiyete Göre Dağılımı

Ekonomik ve sosyal yaşam içerisinde çeşitli sektörlerde istihdam edilen Suudi vatandaşı sayısının artırılması amacıyla 2000 yılında gündeme gelen Suudileştirme Programına 2004 yılında hız verilmiştir.85 Suudileştirme Programı, nüfusun yapısında yavaş da olsa değişiklikler meydan getirmiştir. 2006 yılında % 17 olan Suudi nüfus 2010 yılında % 19’a ulaşmıştır. Bu oranın 2025 yılında % 27,2’ye ulaşması beklenmektedir.86 Suudi olan ve olmayan nüfusun yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 9: Suudi Olan ve Olmayan Nüfusun Yıllara Göre Değişimi

85) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016 .86) http://www.colliers.com/~/media/files/emea/emea/research/speciality/2012q1-saudi-arabia-healthcare-overview.ashx, 20.02.2016.



SATURKSATURK

5. Siyasi ve İdari Yapı

Suudi Arabistan topraklarını oluşturan Hicaz ve Necd bölgelerinde İslamiyet’in doğuşuna kadar bir devlet yapılanmasının olmadığından bahsedilebilir. İslamiyet’in doğduğu sıralarda Mezopotamya, Filistin, Irak, Suriye, Yemen gibi bölgelerde zayıf da olsa Bizans veya İran nüfusu görülmekte, bazen de bu topraklar bu büyük devletler arasında sürtüşmelere sebep olmaktaydı. İslam Devletinin kurulmasından kısa bir süre sonra İslam Devletlerinin merkezi, önce Şam’a sonra da Bağdat’a kaymış; Mekke ve Medine’nin kutsallığı dışında Hicaz ve Necd adeta unutulmuştur. Osmanlı Devleti’nin çöküş döneminde petrole ilgi duyulmaya başlanmasına kadar da bu iki bölgede siyasi anlamda ciddi gelişmeler olmamıştır. İngilizlerin çabaları neticesinde Osmanlı Devleti’ne karşı mücadele eden aileler Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra petrol topraklarında krallıklar kurmuşlar; Necd ve Hicaz bölgesi Suud Ailesinin payına düşmüş, Abdülaziz Bin Suud da Suudi Arabistan’ın ilk kralı olmuştur. Suudi Arabistan’a 1953 yılına kadar Kral Abdülaziz, 1953–1964 yıllarında Kral Suud, 1964–1975 yıllarında Kral Faysal, 1975–1982 yıllarında Kral Halid, 1982–2005 yıllarında Kral Fahd hükmetmiş olup, Temmuz 2005’ten bu yana da Kral Abdullah hükmetmektedir. Krallık, kardeşlerin tamamı ölene kadar en büyük kardeşe geçtiğinden Suudi Arabistan yaşlı krallar tarafından idare edilmektedir.87

Suudi Arabistan’da Monarşi ile yönetildiğinden seçilmiş bir parlamento yoktur. Bu durumda siyasi partiler ve seçim sistemi de söz konusu değildir. Adalet mekanizmasının iyi işlemediği ve özellikle mahkeme önünde yabancıların eşit muamele görmediği yönünde yoğun eleştiriler vardır. Suudi Arabistan’ın Anayasası Kuran’ı Kerim ve Hz. Muhammed’in Sünnetidir. Hükümet, siyasi sistem ilgili kurallar, 1993 tarihli Temel Yasa ile yazılı hale getirilmiştir.88 Şer’i meselelerle ilgili davalar şeriat mahkemelerinde ele alınırken; vergi, şirket işleri ve elektrik, gaz, su gibi modern hayata ilişkin meselelerde davalara idari mahkemeler bakmaktadır. Cezalar yeterince caydırıcı olduğundan suç işleme oranları düşüktür. Yerel mahkemelerin ağır suçlarla 87) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden88) a.g.e.



SATURKSATURK

ilgili olmayan kararlarının temyiz edilip edilmeyeceğine Adalet Bakanlığı; ağır suçların temyiz edilip edilmeyeceğine ise üç hâkimden oluşan bir kurul tarafından karar verilmektedir. Biri Riyad’da ve diğeri Mekke’de olmak üzere 2 adet temyiz mahkemesi mevcuttur.89

Kral, aynı zamanda devlet ve hükümet başkanıdır. Hükümet fonksiyonları Bakanlar Kurulu marifetiyle yürütülmektedir. Yasama çalışmalarında ise Danışma (Şûra) Meclisi de rol üstlenmektedir. Danışma Meclisi’nde görüşülen yasa tasarıları, Bakanlar Kurulu’nca kabul edildiği ve Kral tarafından onaylandığı takdirde yürürlüğe girmektedir. Bakanlar Kurulu bu nedenle yasama yetkisine de sahiptir. 2005 Nisan ayı itibariyle üye sayısı 150’ye yükseltilen Danışma Meclisi’ne, yasa önerme yetkisi 2003 yılında tanınmıştır. Üyeler Kral tarafından 4 yıl süreyle atanmaktadır. (Kadınlar Meclise üye olamamaktadırlar). Suudi Arabistan’da siyasi parti bulunmamaktadır. 90

Suudi Arabistan’daki hukuk sistemi, Şeriat hükümleri üzerine kuruludur. Şer’î yargı sistemi Adalet Bakanlığı tarafından yönetilmektedir. “Mahkeme-i Müstacel” olarak adlandırılan yerel mahkemeler ilk derece, “Mahkeme-i Kubra” isimli yüksek şeriat mahkemesi ise ikinci derece yargı organlarıdır. Daha sonraki aşamalarda, dava, sırasıyla Temyiz Mahkemesi’ne, Yüksek Yargı Konseyi’ne ve “Divan-ı Mezalim”e taşınabilir. Tüm bu yargı kademeleri, Suudi Arabistan Adalet Bakanlığı’nın teşkilat yapısı içerisindedir. Yargı kararlarının uygulanması ise ilgili hükümet birimlerinin sorumluluğundadır. 91

İşçi-işveren uyuşmazlıkları ile ticarî anlaşmazlıklara ise, ilk derece mahkemesi olarak “Mahkeme-i Müstacel” değil, Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığı ile Ticaret Bakanlığı bünyesinde faaliyet gösteren komiteler bakmaktadır. Mahkeme niteliğini haiz sözkonusu komitelerin üyeleri ilgili Bakanlık tarafından atanmaktadır. Komitelerin kararları ise Adalet Bakanlığı’nın yukarıda özetlenen temyiz sürecine tabidir. 92

Davalı ya da davacı Divan-ı Mezalim’den de adil bir kararın çıkmadığına kanaat getirdiği takdirde, dava son aşamada Kral ya da Veliaht Prens’e götürülebilir. Kral ya da Veliaht Prens, ya davaya ilişkin nihai kararı kendisi bizzat vermekte ya da Bakanlar Kurulu Hukuk Bürosu’na havale etmektedir. Kral tarafından imzalanan Bakanlar Kurulu kararı kesin ve nihaidir.

89) a.g.e.90) a.g.e.91) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden92) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden



SATURKSATURK

Ülke, toplam 13 idarî bölgeye (emirlik) ayrılmıştır. Her bir bölgenin başında, Kraliyet ailesi mensubu bir Emir bulunmaktadır. Emirler, Bakan düzeyindedirler.93

6. Türkiye- Suudi Arabistan Siyasi ve Kültürel İlişkileri

Türkiye ile Suudi Arabistan arasında diplomatik ilişkiler, ülkemizin Hicaz ve Necd Krallığı ile 3 Ağustos 1929 yılında imzaladığı Dostluk ve Barış Anlaşması ile kurulmuştur. Türkiye, bu anlaşmayla Hicaz ve Necd Krallığı’nın siyasi bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü tanımıştır. Bununla birlikte, iki ülke arasındaki ilişkilerde 1970’lerin sonuna kadar kayda değer bir ilerleme sağlanamamıştır.94

1980’li yıllarda, Türkiye’nin petrol ihtiyacının güvenli ve elverişli koşullarda sağlanmasına yönelik arayışların da etkisiyle, ikili ilişkilerde ciddi bir hareketlenme yaşanmıştır. 1984 yılında dönemin Cumhurbaşkanı Kenan Evren, 1985 yılında ise dönemin Başbakanı merhum Turgut Özal bu ülkeyi ziyaret etmişlerdir. Suudi Arabistan tarafından ise, 1984 yılında, Veliaht Prens Abdullah bin Abdülaziz Türkiye’yi ziyaret etmiştir. Bu dönemde, Türkiye, Suudi Arabistan ‘a yönelik ihracatını arttırırken müteahhitlik hizmetleriyle de bu ülkede kendini göstermeye başlamıştır.95

İki ülke arasında 1980’li yıllarda sağlanan yakınlaşma 1990’lı yılların ilk yarısında da devam etmiştir. Birinci Körfez Savaşı bağlamında iki ülkenin izlediği paralel politikalar, ikili ilişkilerin bölgesel boyutunda ortak bir payda yaratmıştır. 1993 yılında dönemin Başbakanı Süleyman Demirel Suudi Arabistan’ı ziyaret etmiştir. Suudi Arabistan, Türkiye’nin Körfez’deki savaş nedeniyle uğradığı kayıpların giderilmesine katkı sağlamak üzere Türkiye’ye 1,2 milyar ABD Doları tutarında petrol hibe etmiş, ayrıca, Türk Savunma Fonu’na 1 milyar ABD Doları karşılığı petrol katkısında bulunmuştur.96

İkili ilişkilerde en sıkıntılı dönem, 2002 yılında Mekke’deki Ecyad Kalesi’nin yıkımı sonrasında yaşanmıştır. Bu krizin siyasi ilişkiler üzerindeki olumsuz etkileri 2003 yılından itibaren giderilmeye başlanmıştır. Irak başta olmak üzere bölgesel gelişmeler, bu süreci hızlandırmıştır. Diğer taraftan, Suudi Arabistan’nın, ülke içinde 2003 yılında patlak veren ve 2004 yılında zirveye ulaşan El Kaide menşeli terörle çetin bir mücadeleye başlaması ve bu bağlamda dinsel aşırılığa karşı tavır alırken terörizmle mücadelede uluslararası işbirliğine verdiği önemi de artırması, Türkiye- Suudi Arabistan ilişkileri üzerinde ilave bir olumlu etki yaratmıştır. Öte yandan, ABD’nin

93) TC Riyad Büyükelçiliği, http://riyad.be.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121146, 15.02.201694) TC Riyad Büyükelçiliği, http://riyad.be.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121146, 15.02.201695) TC Riyad Büyükelçiliği, http://riyad.be.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121146, 15.02.201696) TC Riyad Büyükelçiliği, http://riyad.be.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121146, 15.02.2016



SATURKSATURK

Irak’a müdahalesi Türkiye ve Suudi Arabistan’da kaygı yaratmış ve her iki ülkenin de bu konuda benzer tutum içinde oldukları görülmüştür.97

Suudi Arabistan’ın Dünya Ticaret Örgütü’ne üyelik süreci çerçevesinde, 2003 Şubat ayında “DTÖ Pazara Giriş Protokolü” imzalanmıştır. 2004 ve 2005’te karşılıklı üst düzey ziyaretler daha da hız kazanmıştır. 2005 yılı, siyasî, ekonomik ve malî alanlarda Suudi Arabistan için önemli gelişmelerin yaşandığı; 2004 yılına damgasını vuran geniş çaplı terör eylemlerinin büyük oranda önüne geçilerek, Suudi Arabistan’ın güvenlik zafiyeti olan bir ülke olduğu yönünde uluslararası kamuoyunda oluşmaya başlayan imajının bir ölçüde giderilebildiği bir yıl olmuştur. Sağlık durumu uzun süredir bozuk olan Kral Fahd bin Abdülaziz’in 1 Ağustos 2005 tarihinde vefat ettiğinin açıklanması sonrasında, Veliaht Prens Abdullah’ın Suudi hanedanının altıncı kralı olarak tahta geçmesi, 2005 yılı içerisinde Suudi Arabistan’daki en önemli iç siyasî gelişmeyi teşkil etmiştir. 2005 ve 2006 yılları da Türkiye- Suudi Arabistan ilişkileri açısından olumlu şekilde tamamlanmıştır.98

2004 ve 2005 yıllarında Türk-Suudi ilişkilerinde yukarıda özetlenen önemli ilerlemeler sağlanmış olmakla birlikte, ikili ilişkilerdeki asıl sıçrama, Suudi Arabistan Kralı Abdullah’ın 2006 Ağustos ayında ülkemize yaptığı resmi ziyaret vesilesiyle yaşanmıştır. Bu ziyaret 1966 yılından beri devlet başkanı düzeyinde yapılan ilk ziyaret olmuştur. Aynı zamanda, 2005 Ağustos ayında tahta geçen Kral Abdullah tarafından bir batılı ülkeye gerçekleştirilen ilk ziyaret olmuştur.99

97) TC Riyad Büyükelçiliği, http://riyad.be.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121146, 15.02.201698) TC Riyad Büyükelçiliği, http://riyad.be.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121146, 15.02.201699) TC Riyad Büyükelçiliği, http://riyad.be.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121146, 15.02.2016



SATURKSATURK

BÖLÜM 3:Ekonomik Durum



SATURKSATURK

BÖLÜM IIIEKONOMİK DURUM

1. Genel Bilgiler

Petrol bulunmadan önce Suudi Arabistan ekonomisi; ticaret, tarım ve Hac mevsiminde Mekke ve Medine şehirlerine gelen hacıların harcamalarından sağlanan gelirlere bağlı iken; 1938 yılında petrolün bulunmasıyla birlikte ekonominin karakteri değişmiş, petrol ülke ekonomisinin merkezi haline gelmiş ve ülkede kalkınma ve zenginlik dönemine geçiş başlamıştır.100

Ekonomideki esas hızlı kalkınma altyapı ve idari yapılanmanın önemli bir değişime uğradığı 1970–1975 yılları arasındaki Birinci 5 Yıllık Kalkınma Planı döneminde gerçekleşmiştir. Bu plan döneminde hedeflenen ekonomik ve sosyal amaçların yanında öncelikli olarak petrol dışı ekonominin güçlendirilmesi hedeflenmiş ve sağlanan yıllık ortalama büyüme oranı %13,4 olmuştur. Ülkede bugüne kadar sekiz kalkınma planı yapılmıştır ve 2010-2014 yıllarını kapsayan Dokuzuncu 5 Yıllık Kalkınma Planı’nda 1.44 trilyon SR tutarındaki harcama planına uygun olarak devam edilmektedir.101

Suudi Arabistan Maliye Bakanlığı verilerinde göre; 2012 yılında 727 milyar dolar civarında seyreden GSYİH’sı; 2013 yılında 746 milyar dolar olarak 2014 bütçesinde tahmin etmiştir. 2015 IMF verilerine göre Suudi Arabistan’ın GSYİH’nın 648,971 milyar olacağı tahmin edilmiştir. 2012’de %6,8, 2013’te %3,8, 2015 yılında ise % 2,9 oranında reel GSYİH büyümesi gerçekleşmiştir. Dünya Bankası’na göre; Suudi Arabistan 2012’de 711 milyar dolar GSYİH ile dünyanın en büyük 19. ekonomisi olmuştur.102

Dünyanın en önemli petrol ekonomisi ve bugün toplam petrol rezervlerinin %16’sına sahip olan ve 90 yıl süre ile petrol gelirlerini sürdüreceği tahmin edilen Suudi Arabistan petrol fiyatlarının uluslararası piyasalarda gösterdiği iniş ve çıkışlardan doğrudan etkilenmektedir. Ham petrol üretimi yanında ekonomi içerisinde petrole dayalı sanayilerin ekonomi içerisindeki ağırlığı ve toplam ihracat ve kamu gelirlerinin %90’ının petrol ve ilgili sektörlerden oluşması petrol fiyatlarının ve bu fiyatları etkileyen faktörlerin yakından takip edilmesini zorunlu kılmaktadır. Bununla birlikte; petrole bağımlılığını azaltmak ve ülkenin her bölgesini kapsayan dengeli bir ekonomik

100) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016101) a.g.e102) a.g.e



SATURKSATURK

kalkınmayı sağlamak amacıyla, ülkede ekonominin çeşitlendirilmesine, altyapının geliştirilmesine ve istihdam olanakları yaratılmasına yönelik projelerin uygulanmasına ağırlık vermektedir.103

Bu doğrultuda; 2014 yılının ekonomiyi çeşitlendirme planının devamı olarak gösterilen 2015 ülke bütçesi; yatırım programları çerçevesinde uzun dönemde petrole bağlı olmayan büyümenin teşvikini işaret etmektedir. 2015 yılı içerisinde ülkede eğitim, altyapı, sağlık, sosyal hizmetler, güvenlik hizmetleri, belediye hizmetleri, su ve su arıtması hizmetleri, yol ve otoban yatırımlarına odaklanılması planlanmaktadır. 2015 bütçesi ayrıca toplam bütçe harcamalarının %50’sini oluşturan maaş, işçi ücretleri ve ödenekler gibi mevcut harcamaları dengelemeyi de hedeflemiştir. Petrol harici özel sektör 2011’de %8, 2012’de %7,2, 2013’te %9,3 oranında büyüme göstermiştir.104

Krallık tarihindeki en yüksek bütçe olan 2015 yılı bütçesi 229,3 milyar dolar (860 milyar SR) olarak 25 Aralık 2014 tarihinde hükümet tarafından onaylanmıştır. Bütçedeki en geniş pay eğitim, sağlık ve sosyal hizmetler alanında yapılacak harcamalara ayrılmak üzere; 2015 bütçesinin genel dağılımı aşağıdaki gibidir:

- Eğitim: 57,9 milyar dolar (2014’e göre %3,3 artış) - Sağlık ve Sosyal Hizmetler: 42,7 milyar dolar (2014’e göre %48 artış) - Belediye Hizmetleri: 10,7 milyar dolar (2014’e göre %2,6 artış) - Altyapı ve Ulaşım: 16,8 milyar dolar (2014’e göre %5,4 azalış) - Su, Tarım, Sanayi ve Diğer Ekonomik Kaynaklar: 16 milyar dolar (2014’e göre %1,6 azalış) 2015 yılında toplam gelirin 190,7 milyar dolar (715 milyar SR) olarak planlanmasıyla bütçede 38,6 milyar dolar (145 milyar SR) açık beklenmektedir.105 Suudi Arabistan Kralı Salman Bin Abdülaziz el-Suud’un, göreve gelmesi ile birlikte devlet memurları, emekliler ve öğrencilere 32 milyar dolar değerinde iki maaş ikramiye dağıtmıştır. Dağıtılan ikramiyeler ile 2015 bütçe açığının yeni bir rekor olarak kaydedileceği tahmin edilmektedir. 2014 yılında 278,9 milyar dolar (1.046 trilyon SR) değerindeki bütçe gelirinin, 14,4 milyar dolar (54 milyar SR) tutarında bütçe açığına yol açtığı öngörülmektedir.106 2015 yılı bütçesi 229,3 milyar US$ olarak belirlenmiştir. Bu yıl içerisinde toplam gelirin 190,7 milyar US $ olması beklenirken 38,6 milyar dolar açık olacağı tahmin edilmektedir.

103) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016.104) a.g.e.105) a.g.e.106) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016.



SATURKSATURK

Kral Salman 10 Mart 2015 tarihinde yaptığı bir açıklamada; düşen petrol fiyatlarına rağmen ekonomik istikrarın korunacağını ifade etmiştir. Küçük ve orta ölçekli işletmenlerin desteklenmesiyle güçlü bir ekonomik alan yaratılacağını söyleyen Kral Salman; gelecek yılların zengin ve büyük başarılara şahit olacağını ve sanayi ve hizmet sektörlerinin ulusal ekonomi içerisinde büyüyeceğine işaret etmiştir.107

2020 yılına kadar uzun vadede, petrokimya, doğalgaz, elektrik, su arıtımı, telekomünikasyon gibi önemli sektörlerde Suudi Arabistan tarafından hayata geçirilmesi öngörülen yatırım projelerinin toplam maliyetinin 613 milyar dolar (2,3 trilyon Suudi Arabistan Riyali) olacağı tahmin edilmektedir. Söz konusu yatırım projeleri çerçevesinde; 140 milyar doların altyapı, 92 milyar doların petrokimya, 88,9 milyar doların elektrik ve su, 60 milyar doların telekomünikasyon, 53,3 milyar doların turizm, 50 milyar doların doğalgaz, 28,3 milyar doların tarım, 10,7 milyar doların bilgi teknolojileri ve 10 milyar doların eğitim ile ilgili projelere tahsis edileceği belirtilmektedir. 108

2. Genel Ekonomik Durumu

1970’li yıllarda petrol fiyatlarında yaşanan yükselme nedeniyle Suudi Arabistan otoriteleri halkın refahını artırmak için vergi oranlarını düşürmüş, çeşitli teşvikler vermiş, kamu sektörü istihdamını ve ücretlerini artırmış, altyapı projeleri, askeri donanım ve sağlık hizmetleri gibi alanlarda bir refah devleti haline gelmiştir. Kamu harcamaları üzerindeki kararlar genellikle şeffaflıktan uzak ve plansız bir şekilde alındığı için ve petrol fiyatlarına ilişkin tahminler bazı dönemlerde gerçekçi olmadığı için beş yıllık kalkınma planlarına ve yıllık bütçelerine uyulmakta zorluk çekilmiştir. Suudi Arabistan Riyali’nin 1986 yılından beri 1 ABD $ : 3,745 SAR üzerinden ABD Doları’na endekslenmesi, petrol fiyatlarına ya da kamu harcamaları politikalarına bağlı olarak döviz kurunda ve faiz oranlarında yaşanabilecek istikrarsızlıkları bir ölçüde engellemiştir. 9. Kalkınma Planını (2010 - 2014) uygulayan Suudi Arabistan’ın makroekonomik hedefleri;

a) Ekonomik büyüme oranını artırmak b) Enflasyonla mücadele ve fiyat istikrarı c) Suudi Riyalinin istikrarının korunması d) Krallığın bütün bölgelerine yansıtılmış kalkınma e) Milli ekonominin yapısını çeşitlendirme

107) a.g.e108) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016.



SATURKSATURK

f) Özel sektörün ekonomik kalkınmaya olan katkısını arttırma g) Suudi işgücünün istihdam oranının artması h) Suudi Borsa’sı başta olmak üzere, piyasaların etkinliğini artırma i) Körfez Ülkeleri İşbirliği Konseyindeki üyeler, Arap devletleri ve dost ülkeler ile ekonomik entegrasyonun güçlendirilmesi olarak sıralanmaktadır.109

a) Ekonomik Yapı

Kamu gelirlerinin %85-90’ı, ihracat gelirlerinin ise %90’ı petrol sektöründen elde edilmektedir. Ülkede hidrokarbon kaynaklarına ulaşılabilmesi sayesinde petrol arıtma ve petrokimyasal üretim kapasitesinde önemli artışlar sağlanmıştır. Son yıllarda hızlı bir gelişme gösteren petro-kimya sektörünün hammaddesi, “Master Gaz Sistemi” tarafından dağıtılan doğal gaza dayalıdır. Petrol gelirleri ve ucuz enerji ise tarım sektörünü ve diğer sanayilerin (demir çelik ürünleri, inşaat malzemeleri, gıda işleme, mühendislik, kimyasallar ve metal üretimi gibi) gelişmesine yardımcı olmaktadır. Suudi Arabistan’daki zenginliğin büyük kısmı bir sermaye ve finans merkezi olan Riyad’da, ve Krallık ailesinin geldiği Nejd’de toplanmıştır. Petrol ve doğal gaz yataklarının, dolayısıyla da sanayinin doğu (Körfez) kıyılarında toplandığı görülmektedir. Kızıldeniz kıyısındaki Hicaz bölgesinde yer alan Cidde Limanı ile Mekke ve Medine de diğer önemli bölgelerdir. Abqaiq-Yanbu petrol boru hattının kurulması ile birlikte Batı’daki kıyılarda da endüstriyel gelişim başlamıştır.110

Suudi Arabistan halkı ithalatın büyüklüğüne rağmen, oldukça yüksek bir refah seviyesinde yaşamaktadır. Halkın barınma sorunu bulunmamakta olup, genellikle geniş ve serin evlerde yaşanmaktadır. Sıcak iklim nedeniyle ince giysiler tercih edilmektedir. Lüks arabalar yoğun talep görmektedir. Sağlık ve eğitim hizmetleri devlet tarafından temin edilmektedir. Ev hizmetleri dahil tüm zahmetli işler yabancılar tarafından yapılmaktadır. Suudi Arabistan hükümetinin ekonomiyle ilgili öncelikli hedefi, tabii kaynaklara ve yabancı emeğe bağımlılığı azaltarak geleceğe daha fazla güvenle bakabilmektir. Bunun için yerli sanayinin gelişmesi teşvik edilirken yabancı işçi çalıştırılması üzerine sınırlamalar getirilmiştir. Suudi Arabistan’da yerlilere yabancı işçi getirme ve kefil oldukları bu yabancılardan kefalet bedeli alma izni verilmiştir. Doğal kaynaklara bağımlılığı azaltma hedefleri doğrultusunda “Kral Abdullah Şehri” isimli yeni bir şehir oluşturma planı uygulanmaya başlanmıştır. 30

109) İstanbul Maden İhracatçıları Birliği, Suudi Arabistan Ülke Raporu http://www.imib.org.tr/wp-content/uploads/2014/09/Suudi_Arabistan_Dogal_Tas_Sektoru_Ulke_Raporu.pdf, 12.02.2016110) İstanbul Maden İhracatçıları Birliği, Suudi Arabistan Ülke Raporu http://www.imib.org.tr/wp-content/uploads/2014/09/Suudi_Arabistan_Dogal_Tas_Sektoru_Ulke_Raporu.pdf, 12.02.2016



SATURKSATURK

milyar $ harcanarak oluşturulacak bu şehrin bir sanayi şehri olması planlanmaktadır. Kral tarafından desteklendiği için gelecek yıllarda bu şehirde yapılacak yatırımlara teşvikler sağlanması muhtemeldir. Suudi Arabistan petrol ihraç edip ihtiyacı olan mal ve hizmetleri ithal etmek şeklinde petrol kaynaklarından yararlandığı gibi, bu ucuz enerji kaynağını kullanarak refah düzeyini artırmıştır. Ucuz petrol fiyatları sayesinde kapalı alanların serinletilmesi, asfalt yollar yapılması, deniz suyunun tatlı suya çevrilmesi ve elektrik kullanımı düşük maliyetlerle gerçekleşebilmektedir. Petrolün hammadde olarak kullanıldığı sanayi tesisleri kurularak çoğu ürün düşük maliyetle üretilebilmektedir.111

b) Ekonomi Politikaları

1970’li yıllarda petrol fiyatlarında yaşanan yükselme nedeniyle Suudi Arabistan otoriteleri halkın refahını artırmak için vergi oranlarını düşürmüş, kamu sektörü istihdamını ve ücretlerini artırmış, altyapı projeleri, askeri donanım ve sağlık hizmetleri gibi alanlarda bir refah devleti haline gelmiştir. Kamu harcamaları üzerindeki kararlar genellikle şeffaflıktan uzak ve plansız bir şekilde alındığı için ve petrol fiyatlarına ilişkin tahminlerin bazı dönemlerde tutmaması nedeniyle beş yıllık kalkınma planları ve bütçelere uyulmakta zorluk çekilmiştir. Suudi Arabistan Riyali’nin (SAR)1986 yılından beri 1 ABD$ = 3,745 SAR üzerinden ABD Doları’na endekslenmesi, petrol fiyatlarına ya da kamu harcamaları politikalarına bağlı olarak döviz kurunda ve faiz oranlarında yaşanabilecek istikrarsızlıkları bir ölçüde engellemiştir.112

2004-2006 yılları arasında petrol fiyatlarının yeniden artışa geçmesi sonucunda mali disiplin uygulanmasına ilişkin planlar rafa kaldırılmıştır. 2006 yılında bütçe fazlası 265 Milyar SAR’ne (71 Milyar Dolar ya da GSYİH’nin %20,3’ü) ulaşmıştır. 2007 yılı için ise bütçe fazlasının değeri 179 Milyar SAR (GSYİH’nin %12,5’i) olarak gerçekleşmiştir. Bütçe fazlası daha çok, kamu borçlarının (Sosyal Sigortalar Kurumu, Emekli Aylıkları Kurumu ve bankalar tarafından yaratılan) ödenmesi için kullanılmaktadır. 2003 yılında GSYİH’nın %82’sini oluşturan kamu borçları, 2003 yılından sonra yeniden azalmaya başlamış olup, GSYİH’nin %18,7’sine gerilemiştir. Kamu ücretlerindeki ve teşviklerdeki artışın sürmesine rağmen, bütçede yatırım harcamalarının da artırılması hedeflenmektedir. 2008 bütçesinde sermaye yatırımlarına (eğitim, sağlık, yol yapımı, su projeleri, kentsel ve endüstriyel altyapı ve teknoloji yatırımları) ayrılan miktar, toplam harcamaların %40’ına (SR 165 milyar) karşılık gelmiştir. Kamu yatırımlarının artırılarak ekonomik çeşitliliğin sağlanması ve yabancı yatırımcıların ülkeye çekilmesi, 111) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden112) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden.



SATURKSATURK

yüksek yaşam standartlarının korunması açısından önem verilen bir husustur. Aynı zamanda, bakanlıklarda ve diğer kamu kuruluşlarında da özel yatırımların çeşitli yollarla teşvik edilmesi ile ilgili çalışmalar yürütülmektedir. Hızla artan genç nüfusa iş imkânları yaratılamamasının göçmen işçilerin sayısı artmaya devam ettiği sürece sosyal düzen üzerinde büyük bir tehdit oluşturacağı tahmin edilmektedir. Bu nedenle bir yandan işgücünün eğitim seviyesinin yükseltilmesi ve niteliklerinin geliştirilmesine çalışılmakta, bir yandan da bazı sektörlerde yalnızca Suudilerin istihdam edilmesi uygulamasına geçilmiştir.113

c) Ekonomik Performans

GSYİH’daki artış, petrol fiyatları, petrol üretimi ve OPEC’in fiyat politikaları ile yakından ilişkilidir. Uluslararası petrol fiyatları arttıkça iş çevrelerinin ve tüketicilerin güveni, bir yandan da kamu gelirleri ve harcamaları artmaktadır. Petrol piyasalarındaki gelişime paralel olarak 1970’li yıllarda ekonomik büyüme yaşanmış; 1980’lerin başında yaşanan durgunluğun ardından ise 1980’lerin sonunda ve 1990’ların başında yeniden güçlü bir ekonomik büyüme dönemi başlamıştır. 1993-2002 yılları arasında yıllık ortalama %1,5 olan reel GSYİH’daki artış oranı 2003-2007 yılları arasında yıllık ortalama %5 olarak gerçekleşmiştir.

Petrol dışındaki sektörler, ekonominin çeşitlendirilmesine yönelik çalışmalarla birlikte giderek önem kazanmaya başlamıştır. 2007 yılında bu sektörlerde büyüme %5,8 olarak gerçekleşmiştir. Petrol dışındaki sektörlerde özel sektörün 2/3 oranında ağırlığı vardır. Özel sektör ithalat, toptancılık ve perakendecilik, finans, inşaat, ziraat, madencilik ve hizmet sektöründe yoğunlaşmıştır.

1980’li yıllardan bu yana düşük seyreden enflasyon oranı (yıllık ortalama %1), 2006 yılında %2,3’e, 2007 yılında ise %4,1’e yükselmiştir. 2008 yılında ise %9’a ulaşmıştır. Özellikle konut piyasası ve inşaat malzemeleri gibi arzın kıt olduğu alanlarda yaşanan talep artışı nedeniyle enflasyon üzerinde oluşan bu baskı, gıda fiyatlarındaki artışın ve Suudi Arabistan Riyali’nin endekslendiği ABD Doları’nın diğer önemli kurlar karşısındaki zayıflığının etkisiyle daha da artmıştır. Petrol ürünleri, temel gıda maddeleri ve ilaç gibi üretim alanlarında ise fiyat kontrolleri ve sübvansiyonlar devam etmektedir.

Suudi Arabistan’da, emek piyasası diğer Körfez komşularına benzer bir yapıya sahiptir. Suudi vatandaşları (çoğu erkek), kamu sektöründe çalışanların %90’ından fazlasını

113) a.g.e



SATURKSATURK

oluşturmaktadır. Göçmen işgücü ise, özel sektör çalışanlarının yaklaşık %90’ını, toplam işgücünün ise yaklaşık %80’ini oluşturmaktadır. Göçmen işçilerin çoğu erkek olmakla birlikte, temizlikçi ya da öğretmen olarak çalışan kadınlar da bulunmaktadır. Bu göçmen işçiler, işverenlerine bir “sponsorluk sistemi” ile bağlı olduğundan kendi kendine iş aramaları ve işverenlerinin izni olmadan iş değiştirmeleri mümkün değildir. Bu nedenle, göçmen işçi çalıştırmak ucuz ve karlıdır. İşverenlerin bazı sektörlerde işçi istihdam ederken sektörün ve şirketin büyüklüğüne bağlı olarak %5-30 arasında değişen oranlarda Suudi vatandaşı istihdam edilmesine ilişkin kotalara uymaları zorunludur. Ayrıca, bazı sektörlerde çalışmak da sadece Suudi vatandaşlara mahsustur.

Ülkenin idari ve finansal merkezi olan Riyad’da petrole dayalı sanayi gelişmiştir. Bir zamanlar ülkenin ticaret merkezi olan ve popülerliğini Riyad’a kaptıran batıdaki Hicaz bölgesi, Mekke’ye yapılan hac ziyaretleri sebebiyle yine de gelişmeyi sürdürmektedir. Rabigh’te sanayi şehri olarak kurulması planlanan “Kral Abdullah Şehri”, Medine’de kurulacak olan “Bilgi Ekonomisi Şehri” ve “Hızlı Tren Ağı” projeleri bu bölgede yer alacaktır.114

Resmi verilere göre reel GSYİH, 2011 yılında 669 milyar ABD doları, 2012 yılında 733 milyar ABD doları, 2014 yılında ise 746 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiştir.115 Suudi Arabistan GSYİH’nın yıllar içinde değişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 10: GSYİH’nın Yıllara Göre Değişimi (Milyar US$)

114) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden115) http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/GDP , 15.02.2016.



SATURKSATURK

Suudi Arabistan’ın reel GSYİH’daki büyüme 2011 yılında % 8,5 iken 2012 yılında 6,8’ gerilemiş, 2013 yılında ise 3,8 seviyesine keskin bir düşüş yaşanmıştır. 2014 yılı itibariyle bu oran 3,6’dır.116 Suudi Arabistan’ın GSYİH’nın büyüme oranı grafikte verilmiştir.

Grafik 11: Suudi Arabistan GSYİH’nın Büyüme Oranı

d) Suudi Arabistan Ekonomisinde Petrol Sektörün Etkisi

Petrol üretimine 1938 yılında başlayan Suudi Arabistan dünyadaki en büyük petrol üreticisi ve sahip olduğu 266 milyar varil rezerv ile de ikinci büyük ülkedir. Aynı zamanda Kuveyt ile sınırında yer alan “Tarafsız Bölgede” 5 milyar varil kapasiteli rezervi de paylaşmaktadır. 75 milyar varil rezerv ve üretilen petrol ile dünyanın en büyük petrol sahası olan Ghawar’ı da sınırları içerisinde bulunduran ülkedeki petrol rezervlerinin yarısından fazlası sekiz petrol sahasında toplanmıştır.117 Suudi Arabistan’ın önemli petrol sahaları tabloda verilmiştir.

116) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016.117) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016



SATURKSATURK

Grafik 12: Suudi Arabistan’ın Önemli Petrol Sahaları

Ülke ekonomisi içerisindeki yaklaşık %50’lik payı ve bütçe gelirleri içerisindeki %90’lık payı ile sektörün Suudi Arabistan ekonomisi üzerinde yadsınamayacak ölçüde etkisi söz konusudur. Ayrıca çalışan nüfusun ağırlıklı bir kısmı da petrol sektöründe barınmaktadır.

Suudi Arabistan ham petrol sektörü 2014 yılı GSYİH’sına göre; 2011 yılında cari olarak %48, 2012 yılında %7,9 büyümüş, ancak 2013 yılında ise % -6 oranında küçülmesiyle 2014 yılında ekonomiye katkısının 2013 yılı ile aynı seviyede kaldığı belirtilmiştir. Ayrıca; 2014 yılında petrol sektörü 2013 yılındaki %1’lik reel küçülmenin ardından %1 oranında büyüme kaydetmiştir. 2011 ve 2012 yıllarında petrol sektöründe görülen hızlı büyümenin ise büyük ölçüde Libya ve İran kaynaklı yaşanan petrol arzı düşüşünün üretimini artıran Suudi Arabistan tarafından karşılanmasından kaynaklandığı tahmin edilmektedir.118

Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) üyesi olan ve OPEC üretim kotalarına tabi olan Suudi Arabistan; 2013 sonu itibariyle günlük 11.53 milyon varil petrol üreterek; dünyanın petrol ihtiyacının %13,1’lik kısmını karşılamaktadır. En fazla petrol üreticisi olan ülkeyi Rusya (%12,9) ve Amerika Birleşik Devletleri (%10,8) takip etmektedir.119 Dünya’da petrol üreten ülkelerin rezervleri ve yıllık üretimleri tabloda verilmiştir.

118) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016119) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016



SATURKSATURK

Grafik 13: Dünya’da Petrol Üreten Ülkelerin Rezervleri Ve Yıllık Üretimleri

Suudi Arabistan’ın 2013 yılında günlük 7,7 milyon varil ham petrol ihraç etmiş ve ülke ihracatının %68’i Asya ülkelerine gerçekleştirilmiştir. Suudi Arabistan’ın petrol ihraç ettiği öncelikli ülkeler sırasıyla Amerika Birleşik Devletleri, Japonya, Çin, Güney Kore ve Hindistan’dır. Ülkedeki en önemli petrol ihraç terminalleri Basra Körfezi üzerindeki Ras Tanura ve Ras as-Ju’aymah ile birlikte Kızıl Deniz üzerindeki Yanbu terminalidir.120

Ülkedeki petrol üretimin önemli bir kısmı devlete ait “Saudi Arabian Oil Company” (Suudi Aramco) tarafından gerçekleştirmektedir. Şirketin üretimi 2012 yılında günlük 10 milyon varil iken, bu sayının 2015 yılında 10,45 milyon varile yükselmesi öngörülmektedir. Suudi Aramco’nun uzun vadeli stratejisi dünyanın önde gelen rafinerilerinin taleplerini geciktirme ve kısma yoluyla bu rafinerilerde ortaklık elde etmek olmuştur. Bu yöntemle, Texaco ve Shell firmaları ile yapılan anlaşmalar yapılmış, Güney Kore’deki Sangyong, Malezya’daki Petronas ve Yunanistan’daki Motorhellas’ın pazarlama ve rafineri hizmetlerine ortak olmuştur. Texas, Güney Kore, Malezya ve Yunanistan’da ortak yatırım şeklinde kurulan bu dört rafineriye Suudi Arabistan’dan önemli ölçüde ham petrol sevkiyatı yapılmaktadır. 121

120) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016121) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016



SATURKSATURK

Suudi Aramco’nun Japonya’da rafineri alma yönündeki çabaları sonuç vermeyince dikkatini Çin ve Hindistan’a çevirmiştir. Çin, Suudi Arabistan’dan günde 520 bin varil ham petrol ithal etmekte ve mevcut rezervlerini 100 milyon varile çıkarmayı amaçlamaktadır. Bunun yanında, Suudi Aramco, Çin Petrol ve Kimyasallar ve ExxonMobil şirketleri Çin’in güneyindeki Fujian rafinerisinin kapasitesinin günde 240 bin varile çıkarılması konusunda ortak yatırımda bulunmaktadır. Ülkede toplam 8 tane petrol rafinerisi bulunmakla birlikte Suudi Aramco devlet tarafından Jizan’a günlük 250.000-400.000 varil kapasiteli bir rafineri yapımıyla görevlendirilmiştir. Projenin 2015 yılında tamamlanması öngörülmektedir.122

Tablo 9: Suudi Arabistan’daki Petrol Rafinerileri

Suudi Arabistan’ın ayrıca toplamda 15.000 km’lik petrol boru hattı bulunmakta ve bu boru hatları Suudi Aramco şirketi tarafından işletilmektedir. Mevcut boru hatları; Doğu-Batı Petrol Boru hattı, Shaybah- Abqaiq Boru hattı ve Suudi Arabistan-Bahreyn Boru Hattı’dır.123

e) Kişi Başı Milli Gelir

Suudi Arabistan’ın GSYİH’dan kişi başına düşen gelir artan bir seyir izlemektedir. 2000 yılında 9,257 ABD doları olan kişi başına gelir 2014 yılı itibariyle 20,093 ABD dolarına ulaşmıştır. Satın alma paritesine göre kişi başına milli gelir 53,565 ABD doları

122) a.g.e123) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016



SATURKSATURK

düzeyindedir.124 Suudi Arabistan GSYİH’dan kişi başına düşen gelirin yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 14: Kişi Başına Düşen Gelirin Yıllara Göre Değişimi

f) Enflasyon

2008 yılına kadar düşük seviyede hareket eden enflasyon; Temmuz 2008’de son 30 yılın en yüksek oranı ile % 11’e çıkmıştır. Bu artışa konut piyasası ve inşaat malzemeleri gibi arzın kıt olduğu alanlarda yaşanan talep artışı ve gıda fiyatlarındaki artışın neden olduğu belirtilmektedir. Ayrıca Suudi Arabistan riyalinin dolara sabitlenmiş olması ve geçmiş yıllarda doların uluslararası piyasalarda değer kaybetmiş olması önemli tüketim malı ithalatçısı olan ülke için geçmiş dönemlerde enflasyon rakamlarının yukarı seyretmesinde etkili olmuştur. Son dönemlerde dolarının değerlenmeye başlaması riyalinin de değerlenmesine yol açarak enflasyon üzerinde ithalatın etkisini azaltmıştır. Bu yapının yakın dönemde değişmeyeceği beklentisi ile 2014 yılında enflasyonun yukarı yönlü bir trend izlemeyeceği %3-4 civarında gerçekleşeceği öngörülmektedir.125

Yukarıda açıklanan nedenler ve küresel krizin etkisiyle artmaya başlayan enflasyon oranı 2008 yılında % 11’e yükselerek patlama yapmıştır. Daha sonraki yıllardan 124) http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/GDP-per-capita , 22.02.2016.125) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016



SATURKSATURK

itibaren düşmeye başlayan enflasyon 2012 yılında 5,5 seviyesine, 2015 yılında da % 2,5 seviyesine gerilemiştir.126 Enflasyon oranın yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir. Enflasyon oranın yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 15: Enflasyon Oranın Yıllara Göre Değişimi

g) Para Biriminin Gücü

Son devalüasyonun yaşandığı 1986 yılından itibaren, resmi döviz kuru 1 dolar 3.75 Suudi Arabistan Riyali (SR) olarak sabitlenmiştir. Serbest piyasada ticari işlemler bu orana çok yakın civarda gerçekleşmektedir.

Sabitlenen kur ile ülkede bağımsız mali ve para politikası sağlanırken; kurun bir dereceye kadar hareket özgürlüğü sınırlanmaktadır. Bugüne kadar bu uygulamanın yaralı olduğu düşünülmektedir ancak Çin ekonomisi büyüdükçe ve petrol fiyatları üzerindeki etkisi arttıkça; kurun daha az etkili olacağı görüşü bulunmaktadır.127

h) Dış Ticaret

i. Genel Durum

Dünyanın en büyük petrol ihracatçısı konumunda olan Suudi Arabistan, istatistik bilgilerinin tutulduğu 1967 yılından bu yana dış ticaret fazlası veren ender ülkelerden birisidir. İhracatında en fazla rol oynayan ürün petrol olup, ülke OPEC içerisinde de

126) Inetrnational Monetary Fund. http://www.tradingeconomics.com/saudi-arabia/inflation-cpi, 10.02.2016. 127) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016



SATURKSATURK

fiyat belirleyici konumundadır. Suudi Arabistan’ın petrol ihracatı; ekipman, malzeme ve tüketim malı ithalatını karşılamaya her zaman yetmiştir. Ülkenin ticaret fazlası petrol üretimi ve petrol fiyatları ile paralel bir değişim göstermektedir. 2000 yılından bu yana petrol piyasasındaki canlılık ticaret fazlasının çok hızlı bir şekilde artmasına neden olmuştur.128

ii. Ülkenin Dış Ticareti

Suudi Arabistan petrol ihracatında lider ülke konumundadır. İhracat en fazla Asya ülkelerine (ham petrol ihracatının %56’sı), Kuzey Amerika’ya (%21) ve Batı Avrupa’ya (%15) yapılmaktadır. Ham petrol ihracatının düzeyi OPEC tarafından izlenen dünya petrol pazarı politikalarına bağlı olarak değişim göstermektedir. Suudi Arabistan’ın coğrafi konumu reeksport ticarete olanak sağlamaktadır. Reeksporttan elde edilen gelir yaklaşık 5 milyar $ civarındadır.

Suudi Arabistan’ın ihracatında başlıca ürünler ham petrol, petrol yağları, etilen polimerleri, petrol gazları ve diğer gazlı hidrokarbonlar gelmektedir. Petrol ülke ihracatının % 90’nı oluşturmaktadır. Sudi Arabistan’ın 2014 ihracatında Çin % 13,3, Japonya % 13, ABD % 12,9, Kuzey Kore % 10, Hindistan % 8,9 paya sahiptir.

Suudi Arabistan’ın 2014 ithalatında başlıca ürünler otomobiller, eşya taşımaya yarayan motorlu taşıtlar, tedavide kullanılan ilaçlar, elektrikli cihazlar, turbo jetler gelmektedir. Ülkenin ithalatında Çin % 13,3, ABD 12,1, Hindistan % 8,3, Almanya %6,5, Kuzey Kore % 5,4, Japonya %4,9 paya sahiptir.129

iii. Dış Ticaret Politikası

Suudi Arabistan’ın dış ticaret politikalarını şekillendiren başlıca hususlar; düşük gümrük vergisi oranları, Körfez İşbirliği Konseyi’ne (KİK) üye ülkeler arasında 2003 yılında kurulan gümrük birliği ve 2005 yılında Dünya Ticaret Örgütü’ne (DTÖ) üye olunmasıdır. DTÖ’ye verilen taahhütler gereği malın piyasaya girişi öncesinde onay istenmesi gerekliliği ve yerel acente kullanımı zorunluluğu kaldırılmış, ticaret rejimi Suudi olmayan işadamları için daha şeffaf hale getirilmiştir.130

128) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden129) https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sa.html, 10.02.2016130) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden



SATURKSATURK

iv. Tarifeler ve Diğer Vergiler

Sanayinin başka araçlarla desteklenmesi ve kamu harcamalarını karşılamak için kaynak ihtiyacı içinde olunmaması nedeniyle Suudi Arabistan’da gümrük vergileri düşüktür. KİK dışındaki ülkelerden ithal edilen mallara uygulanan genel ithalat vergisi oranı %5 olup; yerli sanayinin korunması amacıyla bazı ürünler için %12 olarak uygulanmaktadır. Gıda ürünlerinin çoğunda gümrük vergisi %5 oranındadır. Bazı işlenmiş gıda ürünlerinde ise vergi oranları daha yüksektir. Sigara ve tütün ürünlerinde ise % 100 oranında vergi vardır. Genel bir kural olarak, yerli üretim kendi kendine yetme düzeyini aştığı zaman ithalat vergileri maksimum düzey olan %40’a kadar arttırılabilmektedir. Silah, alkol, uyuşturucu, domuz, pornografik ürünler, alkol damıtım ürünleri, kullanılmış giysi ve bazı heykellerin ithalatı ise yasaklanmıştır. 131

1993 yılında imzalanarak yürürlüğe giren Pan-Arab Serbest Ticaret Bölgesi (PAFTA) ülkeleri arasındaki serbest ticaret anlaşması uyarınca üye ülkeler (Suudi Arabistan, Bahreyn, Mısır, Irak, Ürdün, Kuveyt, Lübnan, Libya, Fas, Umman, Katar, Sudan, Suriye, Tunus, BAE, Yemen) arasında yapılan ticarette gümrük vergi oranları karşılıklı olarak sıfırlanmıştır. Ayrıca 2003 yılında yürürlüğe giren Körfez İşbirliği Konseyi (KİK) üye ülkeleri arasında gümrük birliği uyarınca Suudi Arabistan, Bahreyn, Kuveyt, Umman, Katar, BAE ülkeleri arasında yapılan ticarette karşılıklı olarak gümrük vergisi oranları % 0 olarak uygulanmaktadır. Hangi malın ithal edileceği ve hangi ülkeden ithal edileceği büyük ölçüde piyasa tarafından belirlenmektedir. 132

Suudi Arabistan kamu harcamalarına kaynak bulmak için halkından vergi almak zorunda olan bir ülke değildir. Alınan vergiler İslami esasların gereği olarak alınmaktadır. KDV ve diğer bazı tüketim vergileri yoktur.133

v. Tarife Dışı Engeller

Bürokratik mekanizmanın zayıflığı ile mevzuatın anlaşılması ve uygulanması açısından yetersizlikler bulunmaktadır. Kalitesi ve standardı fazla şüpheli olmayan markalaşmış ve ithalatçısı genellikle güvenilir büyük firmalar olan gelişmiş ülke mallarının girişinde daha kolaylaştırıcı, az gelişmiş ülke mallarının ithalinde ise şüpheci ve zorlaştırıcı bir tutum görülmektedir.

131) a.g.e132) a.g.e133) a.g.e



SATURKSATURK

Ticari anlaşmazlıkların çözülebileceği yasal yapı yeterince şeffaf değildir. Anlaşmazlıkların çözümü oldukça fazla zaman alabilmektedir. Verilen kararların uygulanması bile yıllarca sürebilmektedir. İdari mekanizmanın zayıf olması sebebiyle Suudi Arabistan’da bir anlaşmazlık mahkemelere intikal ettiğinde yabancıların haklarını koruyamadığı ve gümrüklerde eşit muamele yapılmadığı yönünde söylentiler bulunmaktadır.134

vi. Ürün Standartları ile İlgili Uygulamalar

Suudi Arabistan Standardizasyon Kurumu (SASO) standartları oluşturmakla görevli kurumdur. SASO yaklaşık 14.000 adet standart ilan etmiştir. Körfez İşbirliği Konseyi Üyesi Ülkeler, SASO’nun önderliğinde ortak bir gıda standardı oluşturmak için çaba harcamaktadırlar. Suudi Arabistan’daki gıda standartları genel olarak CODEX Alimentarius düzenlemelerine dayanmaktadır.

Ticaret ve Sanayi Bakanlığı ise ülkeye girişte paketlenmiş ve işlenmiş gıda ürünlerini teste tabi tutmaktadır. ICCP (International Conformity Certification Program) olarak adlandırılan sertifika programı 1995 yılında uygulamaya başlamıştır. Bu program dahilinde 66 ürün grubu için mal sevkiyatı öncesinde temin edilmesi gereken ve ürünlerin Suudi kriterlerine uygunluğunu gösteren Uygunluk Belgesi’nin (Conformity Certificate) temini dikkat edilmesi gereken bir husustur. Bu belge tüm tüketim ürünlerinin ithalinde (gıda ürünleri, medikal ürünler, sanayi projelerinde kullanılacak ürünler hariç) aranmaktadır. Söz konusu kriterlere uygunluğun değerlendirilmesi ile ilgili olarak, SASO (Suudi Arabia Standard Organisation, Suudi Arabistan Standartlar Kuruluşu) tarafından onaylanmış olan TSE (Türk Standartları Enstitüsü) laboratuvarlarına başvurulmaktadır.135

vii. Dış Ticaret İşlemleri2012 yılı itibariyle Suudi Arabistan’ın toplam dış ticaret hacminin 496,1 milyar dolara ulaştığı görülmektedir. Buna göre Suudi Arabistan’ın ihracatı 2014 yılında 360 milyar dolar, ithalatı ise 151 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.136 Suudi Arabistan’ın dış ticaret verileri tabloda verilmiştir.

134) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden.135) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden.136) https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sa.html , e.t.:10.02.2016



SATURKSATURK

Tablo 10: Suudi Arabistan’ın Dış Ticareti (Milyar $)

h) Türkiye İle Ticaret

1980 yılında petrol fiyatlarının çok yüksek bir seviyeye ulaşmasına kadar Türkiye’nin Suudi Arabistan’a ihracatı yok denecek kadar azdır. İhracatımızın oldukça küçük olduğu bu dönemde bile Suudi Arabistan’dan ithalatımız küçümsenmeyecek seviyede gerçekleşmiştir. İhracatımızdaki payı dikkate alındığında, Suudi Arabistan’a ihracatımızın zirveye çıktığı yıl 1985’tir ve bu dönemde ilk defa ticaret dengesi Türkiye lehine neticelenmiştir. Petrol fiyatlarının tekrar tırmanışa geçtiği son birkaç yıldır ihracatımızda yeniden bir canlanma görülmektedir. Suudi Arabistan ile Türkiye arasındaki ticaret verileri incelendiğinde, dış ticaret hacminde yıllar itibarıyla oldukça hızlı bir gelişme olduğu söylenebilmektedir. Türkiye 1989 yılında Suudi Arabistan’a yönelik olarak ihracat fazlası verirken, ihracat 1989 yılından bu yana ithalata paralel biçimde gelişememiştir. 2008 yılında iki ülke arasındaki dış ticaret hacmi 5,5 milyar $’a ulaşmış; Türkiye’nin bu ülkeye ihracatı bir önceki yıla oranla yaklaşık %51 artışla 2,2 milyar $’a yükselmiş, ithalatımız da yaklaşık %35 oranında artarak 3,3 milyar $’a ulaşmıştır.

Birbirini tamamlayıcı özelliğe sahip iki ülkenin 2002 yılında 1,3 milyar dolar olan ticaret hacmi 2008 yılında %26 oranında artış göstererek 5,5 milyar dolara çıkmıştır. Küresel ekonomik kriz ile birlikte ticaret hacminde 2009 yılında bir düşüş yaşanmış ancak ilerleyen dönemlerde artış göstermeye devam etmiştir.137 Türkiye İstatistik Kurumu verileri ile 2013 yılında 7,4 milyar dolar olan hacim, 2014 yılında 6,9 milyar dolara düşmüştür. Dış ticaret dengesi – 814 olarak gerçekleşmiştir.138 Bu gerileme; Suudi

137) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden138) Türkiye İstatistik Kurumu (2013). Dış Ticaret İstatistikleri-2013. Türkiye İstatistik Kurumu, Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası.

2010

251,1İhracat

İthalat

TicaretHacmi

Denge

364,7 366,7

106,8 131,6 156

357,9 496,3 496,1

144,3 233,1 237,3

2011 2012 2013

376 360

165 151

2014



SATURKSATURK

Arabistan’dan gerçekleştirilen ithalatın ağırlıklı olarak petrol ve petro-kimyasallardan oluşması nedeniyle ithalatımızın gelişiminde hidro-karbon fiyatlarındaki değişime bağlı bir gelişmedir.139

2014 yılında ülkeye olan ihracatımız bir önceki yıla göre %4,5 azalarak; 3 milyar düzeyinde gerçekleşmiştir. Suudi Arabistan’ın ülkemizden yapılan ithalatın %79’u makinalar ve ulaşım araçları öncelikli olmak üzere sanayi ürünlerinden; %12.7’si hubabat, meyve sebzeler gibi tarım ürünleridir. Tarım ürünlerinin ayrıca %97’si gıda ürünleridir.

Suudi Arabistan’dan ithalatımız 2013 yılına göre %7,6 azalmış ve 3,8 milyar dolar seviyesinde gerçeklemiştir. Mineral yakıtlar ithalatımızın %40’ını; kimyasal ürünler ise %79’unu oluşturmaktadır.140 Suudi Arabistan dış ticaret verileri grafikte verilmiştir.

Tablo 11: Türkiye – Suudi Arabistan Arasındaki Karşılıklı Ticaret Verileri

(milyon $)141

i) Çalışma ve İş Gücü

Hızlı nüfus artışı, özel sektörün daha düşük ücretle yabancı işçileri çalıştırmak istemesi, devlet tarafından her aileye geçinmeye yetecek bir gelir sağlanması, gibi nedenlerden dolayı zahmetli ve beceri gerektiren işler yabancılar tarafından yapılmakta olup, Suudi nüfus için işsizlik oranları yükselmektedir. Resmi verilere göre Suudi nüfusunda işsizlik oranı 2007 yılı için %11, 2015 yılı itibariyle bu oran % 5,7 olarak gerçekleşmiştir.142

Son yıllarda uygulanmaya başlanan işgücünde “Suudileştirme” politikası nedeniyle yerli ve yabancı şirketlere, sektöre ve şirketin büyüklüğüne göre değişen oranlarda

139) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016.140) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016.141) Türkiye İstatistik Kurumu (2013). Dış Ticaret İstatistikleri-2013. Türkiye İstatistik Kurumu, Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası.142) http://www.tradingeconomics.com/saudi-arabia/indicators, 18.02.2016



SATURKSATURK

Suudi personel çalıştırma zorunluluğu getirilmiştir. Suudi Arabistan eğitim sisteminden kaynaklanan sorunlar nedeniyle özellikle teknik düzeyde (sağlık ve inşaat gibi birtakım sektörlerde) kalifiye Suudi işçilerin istihdamı zor olduğundan belirlenen kotalarda zaman zaman revizyona gidilmektedir.143 Suudi Arabistan’ın işsizlik oranının yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 16: İşsizlik Oranının Yıllara Göre Değişimi

Çalışma çağındaki Suudilerin ancak %6,8’i çalışmaktadır. 2015 yılı verilerine göre Suudi Arabistan’daki çalışan sayısı 11 milyondan fazla, işsiz sayısı ise 646.845’dir.144 Çalışan Suudiler de çoğunlukla polis, asker ve banka memuru olarak çalışmaktaya da diğer büro işlerini yapmaktadır. Çalışan nüfusun sayısındaki yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 17: Çalışan Nüfusun Sayısındaki Yıllara Göre Değişim

143) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden144) http://www.tradingeconomics.com/saudi-arabia/indicators, 18.02.2016



SATURKSATURK

Devlet tarafından her aileye mutlaka geçinmeye yetecek bir gelir sağlandığından dolayı halkın büyük kısmı gerçek anlamda çalışmamakta; zahmetli ve beceri gerektiren işleri yabancılar yapmaktadır. Ülkede işsizlik sigortası uygulaması olmadığından yabancı işçiler işçiler sigortasız çalışmaktadır. Suudi Arabistan’da haftalık çalışma süresi 35 saattir.145

Suudi işgücü ile ilgili vurgulanması gereken bir diğer husus ise, Suudi Arabistan eğitim sisteminden kaynaklanan sorunlar nedeniyle özellikle teknik düzeyde Suudi eleman bulunmamasıdır. Bu sorunun üstesinden gelebilmek için teknik eğitim okulları ve mesleki eğitim okullarının açılmasına öncelik verilmektedir. Özel şirketlere de çağrıda bulunularak çalıştırdıkları personelin en az %25’inin Suudi olması ve bu rakamın her yıl % 5 oranında artırılması istenmiştir.146

Yerel yönetimler de Suudileştirme politikalarına destek vermektedir. Örneğin Cidde Valiliği perakende sebze meyve satışı sektörünün Suudileştirilmesini teminen yayınladığı bir emirle, toptancı halinde yabancıların 4 kg üzerinde meyve ve sebze satış yapmalarını yasaklamıştır. Suudi Arabistan Köyişleri ve Belediye Bakanlığı yayınladığı bir genelge ile 400 m2 ’den küçük bakkallarda yalnız Suudilerin çalışabileceğini, 400 m2 üzerindeki bakkalların kasiyerlerinin ise Suudi olması gerektiğini belirlemiştir. Ayrıca, butik ve kuyumcu dükkânı gibi kadın müşterilere yönelik işyerlerinde 40 yaşından genç yabancıların çalıştırılması yasaklanmıştır.

Suudi Arabistan Hükümeti’nin 2005 yılında hazırlayıp uygulamaya koyduğu yeni İş Kanunu ile eski İş Kanununun mukayesesi yapıldığında; yeni Kanunun, yabancı işçilerin karşılaştıkları sorunlar açısından kayda değer bir değişiklik getirmemiştir. Yabancı işçilerin Suudi Arabistan’da karşılaştığı önemli sorunlardan bir kısmını şöyle sıralayabiliriz:

a) İlgili Suudi Arabistan makamları, vergi, sigorta, telefon vb. gibi sorunları olan kefillerin özel dosyalarını kapatmakta olup, cezai durum çözülünceye kadar kefaletindebulunan işçinin izin ve çıkış işlemlerini de askıya almaktadır. Bu durumdan olumsuz olarak etkilenen işçi, izin ve çıkışa gitmek için kefilin resmi kurumlarla olan ihtilafınınçözümünü beklemek zorunda bırakılmaktadır.

b) Kendi imkânları ile işin niteliği, ücreti, çalışma ortamı ve kalacak yer konusunda şifahi vaatler sonucunda Suudi Arabistan’a gelip fiili durumun vaatlere uymadığını gören bazı vatandaşlarımız Türkiye’ye dönmek istediklerinde işveren, bu işçilere güvenerek işyerini açtığını, ayrıca yol masrafı, vize ve ikame gibi yaptığı145) T.C. Dışişleri Bakanlığı Riyad Büyükelçiliği, http://riyad.be.mfa.gov.tr/, 10.02.2016146) İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008



SATURKSATURK

masrafların işçi tarafından karşılanmasını talep etmektedir. İstenilen masraflar ödenmediği takdirde de işçinin çıkış işlemleri yapılmamaktadır.

c) İşçinin ilk kefilinden ayrılarak ikinci bir işveren nezdinde çalışmak istemesi ilk kefilin iznine bağlı bulunmaktadır. İlk kefil değiştirmede 2000, ikinci kefil değiştirmede 4000 olmak üzere giderek artan oranlarda para alınmaktadır. Ancak ilk kefil söz konusu meblağın çok üstünde bir miktar da talep edebilmektedir.

d) Suudi Arabistan Mahkemeleri tarafından bazı işçilerimiz lehine verilen kararlar uygulanmamakta ve söz konusu kararların uygulanması için Büyükelçiliğimizden yardım talep edilmektedir. Bu da zaman almakta ve hak sahibi vatandaşımızın mağduriyetini daha da artırmaktadır.

i. Genel Bilgiler

İş ilişkilerini tüm yönüyle tanzim eden Suudi Arabistan iş yasası, kapsamlı bir yasa olup, işçi ile işveren arasındaki iş ilişkilerini dengeli olarak düzenler. Suudi Arabistan İş Yasası, ister Suudili isterse yabacı uyruklu olsun, tüm çalışanlara istisnasız uygulanır. Yasa ve hükümlerine saygı gösterilmesi, iş ilişkilerinde istikrarı sağlayacaktır. Suudi Arabistan Çalışma Bakanlığı, ülkedeki işçilerin yanı sıra iş ilişkisi bulunan tüm ilgililerden ve özel olarak işçilerden aşağıda belirtilen hususlara uymalarını istemektedir.147

a) İş akitlerinin yazılı olmasına,

b) İş saatlerine,

c) Önceden izin almaksızın veya geçerli bir sebep göstermeksizin işe gelmemeye,

d) İşyeri yetkililerinin emirlerine uymaya,

e) İşyerinde kullanılan araç ve gereçleri bozmamaya,

f) İşyeri amirleri ya da müdürüne gerek fiziki ve gerekse sözlü olarak saldırmamaya,

g) Hastalık iddiasında bulunmamaya, (gereksiz istirahat raporu almamaya)

h) İş güvenliği ve sağlığı konularındaki talimatları bilmezlikten gelmeye,

i) Olağanüstü durumların dışında işyerinden kaçmamaya,

j) Yıllık izin ya da diğer izinlerin bitmesinden sonra, tekrar işe dönüşlerde gecikmemeye,

147) TC Riyad Büyükelçiliği http://riyad.be.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121165,10.02.2016



SATURKSATURK

k) Arabistan’a girişten sonra, 90 gün içinde işverenin çalışma ve oturum izinlerinin alınmasına ilişkin işlemleri başlatıp başlatmadığına emin olunmasına, (İş ve mesleğin icrası için oturum ve çalışma izinleri konusunda başka bir makama başvuruya gerek yoktur.)

l) İşçinin gerekli yasal işlemler yapılmadan başka bir işveren yanında çalıştırılması yasaya aykırıdır.

m) İşçi, yasal işlemler tamamlanmadan çalışma ruhsatında belirtilen mesleğin dışında bir işte çalıştırılamaz.

n) İşçi, çalıştığı işyerindeki kişilerden kaynaklanan bir sorun veya haksızlığa uğrarsa ve bu sorunu barışçı ve dostane yollarla çözemezse, çalıştığı işyerinin bağlı bulunduğu yetkili çalışma bürosuna (Mekteb al-Amel) başvurmalıdır.

o) Vize ve insan ticareti (simsarlık) yapılması yasaktır. Yasağa uymayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.

p) İşyerleri, iş yasası ve Çalışma Bakanlığı’nca onaylanan işyeri tüzüğü uyarınca çalışanlarının sağlık giderlerini üstlenir.

q) İşyerinin, tüm çalışanlarını iş kazasına karşı sigorta ettirmesi gerekir. İş kazası ve meslek hastalıkları konusunda Sosyal Sigortalar Yasasının iş kazalarına ilişkin hükümleri uygulanır.

ii. Kefalet Sistemi Suudi Arabistan’daki bütün yabancılar bu ülkeye bir Suudlunun kefaleti altında gelirler; onun işinde çalışırlar; oturma ve çalışma izinlerini onun vasıtasıyla alırlar. İşçiler izine ayrılacakları zaman gerekli çıkış-giriş vizesini kefil alır; bir işten ayrılıp başka bir işe girebilmeleri için de kefilin muvafakati aranır; ülkeden ayrılabilmek için kesin çıkış vizesini de kefil temin eder.148

iii. Çalışma İzni ve Oturum İzni İşveren, Suudi Arabistan’a getirttiği işçinin ülkeye girişinden itibaren 90 gün içinde çalışma ve oturum iznini almaktadır. İşverenin bu izinleri almaması halinde, kendisine kanunla belirlenen cezalar uygulanır. Bu konumdaki işçinin çalışması, yabancı işçiler için düzenlenmiş olan yasa ve kararlara aykırı sayılır. İşçilerin işveren hakkında gerekli yasal önlemlerin alınabilmesi için bu gibi durumları konuyla yetkili Mekteb-al Amel’e 148) TC Riyad Büyükelçiliği http://riyad.be.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121165, 10.02.2016



SATURKSATURK

(Çalışma Bürosu) bildirmeleri gerekir. Çalışma izninin süresi bir ya da iki yıl olup, uzatılması hususunda işveren ve işçinin muvafakati ile ve aynı sürelerle yenilenebilir.

İşveren, çalışmak üzere gelecek olan işçinin giriş vizesi masraflarının yanı sıra, oturum, çalışma izinleri, işyerine ulaşım masrafları ile ülkeden giriş-çıkış vize masraflarını karşılamakla yükümlüdür.149

iv. Çalışma izni

Çalışma izinleri belirlenmiş olan şartlar gereğince Çalışma Bakanlığı’ndan (Çalışma Büroları) verilir. Çalışma izni alınması için aşağıda belirtilen şartların işçi tarafından mutlaka yerine getirilmesi gerekmektedir:

a) İşçinin Suudi Arabistan’a yasal yollardan giriş yapmış olması,

b) İşçinin Suudili işveren ya da yatırım yasası gereğince yetki verilen yabancı işveren ile sözleşme yapmış olması,

c) İşçinin ülkenin ihtiyaç duyduğu mesleki yeterlilik veya eğitim sertifikalarına sahip olması,

d) İşçinin en az altı (6) ay geçerlilik süresine sahip pasaportunun olması,

e) İşçinin sağlık yönden uygun ve hastalıklı olmaması.

v. Oturma izniOturma izni Suudi Arabistan’ın çeşitli bölgelerinde bulunan Pasaport İdareleri tarafından belirlenen şartlara göre verilir.150

vi. İş Sözleşmesi

Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü kanalı ile bu ülkeye gidenlerin, çalışma hayatı ile ilgili hak ve alacakları anılan kurum gözetiminde yapılan sözleşmelerle koruma altına alınmaktadır. Ancak, kendi imkânları ile iş bulup gelen vatandaşlarımızın sayısı İş Kurumu Genel Müdürlüğü kanalıyla gelenlerin sayısının çok üstünde olup, çok azının elinde İş Sözleşmesi bulunmaktadır.

İş Sözleşmeleri süreli ve süresiz olmak üzere ikiye ayrılır. Süreli sözleşmeler sürelerinin bitmesiyle sona ererler. Ancak taraflar sözleşmenin devamına karar verirlerse söz konusu sözleşmenin süresi devam eder. Süresiz Sözleşmede taraflardan biri yasal bir

149) TC Riyad Büyükelçiliği http://riyad.be.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121165, 10.02.2016150) TC Riyad Büyükelçiliği http://riyad.be.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121165, 10.02.2016



SATURKSATURK

nedene dayanarak karşı tarafa sözleşme süresinin bitiminden bir ay önce ihbarda bulunarak fesih talebinde bulunabilir. Bu uygulama, aylık maaşla çalışanlar için söz konusudur. Saat, parça, haftalık vb. ücretle çalışanlar için ise sözleşmenin feshi için ihbar süresi 15 gündür.151

vii. Emeklilik Arabistan ile Ülkemiz (ya da başka bir ülke) arsında sosyal güvenlik anlaşması bulunmamaktadır. Ayrıca, bu ülkedeki diğer yabancılar gibi, vatandaşlarımız da yaşlılık, malullük ve ölüm sigortaları bakımından Suudi Arabistan Sosyal Sigorta Yasası kapsamı dışında olup, burada çalışmakta iken vefat eden vatandaşlarımızın geride kalanlarına dul, yetim aylığı bağlanması söz konusu değildir.

Suudi Arabistan Sosyal Sigortalar Yasasının yalnızca iş kazaları ve meslek hastalıkları ile ilgili hükümleri bu ülkedeki yabancılara da uygulanabilmektedir. Söz konusu hükümlerden yararlanabilmek için kefilin işçiyi Suudi Arabistan Sosyal Sigorta Kurumu’na (GOSİ) kayıt ettirmiş olması gerekmektedir. Sigortalı olmayanların iş kazası veya meslek hastalığı sonucu vefat edenlerin geride kalanlarına işverence ödenmesi gereken toplam tazminat tutarı sadece 27.000,- SAR’dir (7200 USD). Vefat değil de sürekli işgöremezlik söz konusu ise, tazminat tutarı, ayrıca belirlenmektedir.152

Suudi Arabistan’ın işsizlik oranı ortalama olarak % 5,5 seviyesinde seyretmektedir. 2014 yılında % 6’ya çıkmıştır. 2015 yılı haziran ayı itibariyle % 5,7 olmuştur.153 Resmi verilere göre, Suudi Arabistan bu işsizlik oranı dünyada 127, sırada bulunmaktadır.154 Suudi Arabistan’ın işsizlik oranının yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 18: İşsizlik Oranının Yıllara Göre Değişimi (%)

151) TC Riyad Büyükelçiliği http://riyad.be.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121165, 10.02.2016152) TC Riyad Büyükelçiliği http://riyad.be.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121165, 10.02.2016153) Trading Economics http://www.tradingeconomics.com/saudi-arabia/unemployment-rate, 10.02.2016154) CIA World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sa.html, 10.02.2016



SATURKSATURK

Suudi Arabistan’ın izlemiş olduğu Suudileştirme Programı nedeniyle istihdam edilen Suudi nüfus sürekli artmaktadır. 2006 yılında 7,6 milyon olan istihdam edilen kişi sayısı 2014 yılında 11,1 milyona ulaşmıştır. İşsiz nüfus sayısı ise 2015 yılı itibariyle 6,4’dur.155 2009 yılında işgücünü oluşturanların % 53’ü Suudi olmayan kişilerken % 47’si Suudilerden oluşmuştur.156 İstihdam edilen Suudi nüfusun yıllara göre artışı grafikte verilmiştir.

Grafik 19: İstihdam Edilen Suudi Nüfusun Yıllara Göre Artışı

j) Yabancı Sermaye

Petrol ihracatından elde edilen yüksek gelir ve yabancı sermayeye ihtiyaç duyulmaması gibi nedenlerle doğrudan yabancı sermaye girişi, Suudi Arabistan’ın ödemeler dengesinde önemli bir rol oynamamaktadır. Suudi Arabistan’ın 2005 yılında DTÖ’ye üyeliği ile yabancı yatırımlar üzerindeki kısıtlamalar ve vergi dezavantajları kaldırılmıştır. Ancak, bu düzenlemelerin henüz yeni olması, seyahat vizesi elde etmedeki sıkıntılar, kamu ihalelerindeki fark gözetici kurallar hali hazırda sıkıntı yaratan faktörlerdir.157

k) Pazar İle İlgili Bilgiler

Son zamanlarda Suudi Arabistan hükümetinin ülkeyi yabancı yatırımcılara açmak üzere göstermiş olduğu çabalar karşılığını görmüş ve Dünya Bankası’nın “Doing Business” raporunda iş yapma kolaylığı açısından 2005 yılında dünyada 67. sırada yer alan ülke 2014’te 26. sıraya yükselmiştir. Transparency International, kamu sektörü yolsuzluğu sıralamasında ise, 175 ülke arasında 2008 yılında 80. sırada bulunan Suudi Arabistan; 2013’te 46, 2014’te ise 49. sırada yer almıştır.158

155) Trading Economics http://www.tradingeconomics.com/saudi-arabia/employed-persons, 10.02.2016.156) http://www.colliers.com/~/media/files/emea/emea/research/speciality/2012q1-saudi-arabia-healthcare-overview.ashx, 20.02.2016157) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden.158) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016



SATURKSATURK

Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) verilerine göre; 2013 yılında Körfez İşbirliği Konseyi bloğuna yapılan 26 milyar dolarlık doğrudan yabancı yatırımın 12,2 milyar doları Suudi Arabistan’da gerçekleşmiştir.159

Ülkede ulaşım, eğitim, sağlık, bilgi ve iletişim teknolojileri, enerji sektörleri ile 6 Ekonomi Şehri’nde yatırım özendirilmektedir.160

Ülkedeki yabancı yatırımcılar için zorlukların ise; ülkede Suudi vatandaş çalıştırma zorunluluğu ve bazı hükümet sözleşmelerindeki çok yavaş ödeme prosedürleri olduğu belirtilmektedir. Ayrıca, Suudi Hükümeti’nin ticaret mahkemeler sistemi kurmaya çalışmakla birlikte, henüz ticari uyuşmazlıklar için saydam, kapsayıcı bir hukuki düzenleme bulunmadığına da ifade edilmiştir. Uyuşmazlığın çözümü konusunda mahkeme kararı olsa bile, kararın icra edilmesinin bazen yıllarca sürdüğü göz önüne alınarak; ülkede iş yapan firmaların sözleşmelerine yabancı tahkime ilişkin bir madde koymaları önerilmekle birlikte hükümetin ya da bakanlıkların taraf olduğu sözleşmelerde ilgili maddenin yer alması için bakanlar kurulu kararı gerekmektedir.161 Özellikle üretime yönelik yatırımlar ile yabancı yatırımcıların ülkeye gelmesini hedefleyen Suudi Arabistan’da bazı yatırım alanları, Suudi ve Körfez İşbirliği Konseyi ülkeleri vatandaşlarına tahsis edilmiştir. Aşağıda yer alan yabancılara izin verilmeyen yatırım alanlarının listesi (Negative List) sürekli güncellenmektedir. Suudi Arabistan’da yabancılara izin verilmeyen yatırım alanları şunlardır: 162

i. Sanayi sektörü: a. Petrol arama, sondaj ve üretim (Madencilikle ilgili hizmetler hariç) b. Askeri ekipman, malzeme ve üniforma üretimi - Sivil amaçlı patlayıcı üretimi

i. Hizmetler sektörü: a. Askeri sektöre yiyecek sağlama (Catering) b. Güvenlik ve dedektiflik hizmetleri c. Mekke ve Medine’de gayrimenkul yatırımları d. Hac ve umre için turist rehberliği ve hizmetleri e. Lokal olanlar da dahil olmak üzere istihdam büroları ve hizmetleri f. Komisyonculuk acenteleri g. Görsel-işitsel ve medya hizmetleri h. Karasal ulaşım hizmetleri (Trenle şehirlerarası yolcu taşıma hariç) i. Ebelik, hemşirelik, fizik tedavi hizmetleri ve doktorluk benzeri hizmetleri j. Balıkçılık - Kan bankası, zehir danışma merkezi ve karantina.163

159) a.g.e160) a.g.e161) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016162) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016163) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden



SATURKSATURK

k) Tüketici Tercihleri

Suudi Arabistan ekonomisi gelir bakımından güçlü bir devlet varlığına sahip olmasına rağmen petrol ürünleri, petrokimya ürünleri, elektrik, su, haberleşme ve hava taşımacılığı hizmetleri dışında ihtiyaç duyulan mal ve hizmetler özel sektörce üretilmekte veya ithal edilmekte ve yurt içinde satılmaktadır. Çok sayıda hipermar-ketler zinciri, dünyaca tanınmış markaların yerel mağazaları, dev alışveriş merkezleri ve çok sayıda küçük dükkândan oluşan bir perakende piyasası mevcuttur. Piyasa oldukça zengin, serbest ve vergisiz olduğundan, sermaye bolluğu ve ucuz yabancı emek sebebiyle tüketici fiyatları başka ülkelere göre düşük olup, oldukça az tüketilen malları bile piyasada bulmak mümkündür.

Kalabalık nüfusu ve yüksek GSYİH ile Suudi Arabistan ekonomisi yatırımcılar için büyük potansiyel taşımaktadır. Yüksek petrol fiyatları, Suudilerin gelir ve tüketimlerini artırmakta, işsizlik oranı yüksek olmasına rağmen tüketici pazarı büyümektedir. Suudiler ortalama harcanabilir gelir düzeyi açısından bölgede 4’üncü sıradadırlar. Nüfus genç olup; 2014 yılı itibariyle nüfusun %70’i 30 yaşın altındadır. Yüksek doğum oranları, bebek ve çocuklara yönelik harcamaları artırmaktadır. 2005 yılında DTÖ’ye verilen üyelik taahhütleri neticesinde Mart 2007’de dağıtım sektöründe yabancı yatırımlara da izin verilmiştir.164 Suudi Arabistan tüketim harcamalarının yıllara göre değişimi tabloda verilmiştir.

Tablo 12: Suudi Arabistan Tüketim Harcamalarının Yıllara Göre Değişimi

l) İşbirliği İmkânları

Türkiye’nin Suudi Arabistan’a ihracatının sınırlı kalmasının en önemli nedeni şüphesiz rekabet kabiliyetinin bundan daha fazlasına imkân vermemesidir. Türkiye’nin Suudi Arabistan’a ihracatını olumsuz etkileyen faktörden bir diğeri de, Türk ihracatçısının Suudi Arabistan pazarını görme ve buradaki fırsatları tanıması önündeki kısıtlamadır. Suudi Arabistan’a umre vizesi veya davetli

164) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden



SATURKSATURK

iş adamı vizesiyle gidilebilmektedir. Suudi Arabistan gidebilme güçlüğü sadece Türkiye’ye özgü bir durum değildir. Diğer önemli bir husus ise Suudi firmaların karar mevkiinde Türkiye’yi tanıyan yönetici sayısının azlığıdır.165 Firma sahibi zengin Suudi vatandaşları, özellikle sıcak yaz mevsimini daha keyifli geçirmek maksadıyla yılın önemli bir kısmını başka bir ülkede geçirmekte o ülkelere aşina olmakta ve o ülkeden mal almaya eğilimli hale gelmektedir. Uzun vadede Türkiye’nin Arap ülkelerine ihracatını olumlu yönde ihracatını olumlu yönde etkileyecek en önemli unsur, Türkiye’ye aşina insanların Arap ülkelerinin ticaret sektöründe görev almalarının sağlanmasıdır. Turizm sektörü, iki ülkenin ortak yatırım yapılabileceği en uygun sektörlerden biridir. Ayrıca, Arapları Türkiye’de tatil yapmaya ve tatil sırasında ülkeyi tanımalarına fırsat sağlayacak zemin psikolojik faktörler de dikkate alınarak hazırlanmalıdır.166 Zengin Arapların Türkiye’de tatil yapmaları, turizm geliri elde edilmesi yanında onların Türk malları almaya eğilimli hale gelmelerini de sağlayabilir. Bu kapsamda çevre ülkelerden Türkiye’ye daha fazla öğrenci girişini ve çevre ülkelere öğrenci gidişini teşvik edici tedbirler önem kazanmaktadır.

m) Turizm

Suudi Arabistan denilince akılla ra ilk başta petrol daha sonra çöl, hurma ve hac gelmektedir. Bir zaman lar sadece hurma satabilen bir çöl prensliği olan ülke, artık 20. yüzyılın en zengin ülkelerinden biridir. Üstelik Suudi Ara bistan’ın birçok bölgesi petrol gelirleri ile Batılı şehirleri aratmayacak derecede lüks ve şatafat içerisindedir. Baş kent Riyad’da, Cidde’de ve Mekke’de lüks gökdelenler dört bir yandan yükselmektedir. Suudiler mevcut şehirlerini geliştirmek le kalmayıp önümüzdeki 20 yıla damga vuracak hem eko nomik yatırımların yapılabileceği şehir ler hem de modern yaşam alanları olarak inşa edilen yeni kentler kuruyorlar. Petrol, adeta çölü baştan ayağa değiştirmiştir.

Suudi Arabistan ekonomisinde adım başı petrolün izine rastlanmaktadır. Ekonomi için her şey petrol demek. Suudi yöneticiler, son yıl larda, petrolün uzun süre zenginlik sağ lamayacağının farkına varmaları nedeniyle ar-tık petrolden elde ettikleri geliri

165) İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 166) İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008



SATURKSATURK

sanayi, altyapı ve eğitim gibi alanlara harcıyorlar. Özellikle sanayi sektörün de yeni yatırımlar gerçekleştirip gelecek dönemlerde canlı ve çeşitlendirilmiş ya pı üzerine oturttukları bir ekonomi ile ilerleme peşindeler. Suudi Kraliyet Aile si ve ülkenin ileri gelenleri son yıllarda bizzat dış yatırım yapmaya daha sıcak bakmaya başladı. Dışa yönelik yatırımların önündeki sıkı tedbir ler gevşetildi ve dış sermayenin ülkeye gelişi kolaylaştırıldı. Uzun vadede kuru lacak yeni şehirlerde yaratılacak teşvik lerle birlikte Arabistan’ın düzenli ya tırım çeken bir ülke olması bekleniyor. Ülkede demokratik düzen hala eksik iş lese de belirli düzeyde ekonomik refah sağlanmış durumda.

Suudi Arabistan turizm sektörünün koordinasyonundan başkanlığını Prens Sultan bin Salman bin Abdulaziz’in yürüttüğü Suudi Turizm ve Antik Eserler Komisyonu (SCTA) sorumludur. Suudi Arabistan’ı 2011 yılında 17,4 milyon turist ziyaret etmişken 2012 yılında turist sayısı %18,1 oranında azalarak bu rakam 14,2 milyona kişiye düşmüştür. Turist sayısı 2013 yılında 13,3 milyon, 2014 yılında ise 14,4 milyon olmuştur.167

Dünya Seyahat ve Turizm Konseyi (WTTC) verileri ile bu rakamın 2024’te 20,65 milyona ulaşacağı tahmin edilmektedir. Suudi Arabistan’ı ziyaret eden turist sayını yıllara göre değişimi grafite verilmiştir.

Grafik 20: Suudi Arabistan’ı ziyaret eden turist sayını yıllara göre değişimi

Suudi Arabistan’dan diğer ülkelere giden turist sayısı 2013 yılında 19,1 milyon olmuştur. 2004 yılında ülkeyi 3,8, 2006 yılında 2 milyona düşmüştür. 2010 yılında % 17,8 milyona ulaşmıştır. Giden turist sayısı 2013 yılında 19,1 milyon çıkmıştır. Suudi Arabistan’dan başka ülkelere giden turist sayını yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.

167) http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Number-of-arrivals, 15.02.2016



SATURKSATURK

Grafik 21: Suudi Arabistan’dan Başka Ülkelere Giden Turist Sayını Yıllara Göre Değişimi

Suudi Arabistan’ın 2013 yılı turizm geliri 18,6 milyar $ olmuştur. Turizm gelirlerinin toplam ithalat içindeki payı 2013 yılı itibariyle % 8,1168, toplam ihracat içindeki payı ise % 2,2’dir.169 Suudi Arabistan 2011 yılında bir önceki yıla göre % 17,55 azalarak 18,2 olarak gerçekleşen turizm geliri 2012 yılında da % 1,19 azalmıştır. 2013 yılında ise bir önceki yıla göre %3,68 artarak 18,6 milyar dolara ulaşmıştır. WTTC’ye göre turizm sektörü 2013 yılında ülke ekonomisine % 4,3 oranında katkıda bulunmuştur. Turizm gelirlerinin GSYİH’ya katkısı 31,94 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu rakamın 2024’te 52.71 milyar dolara ulaşması beklenmektedir.170 Suudi Arabistan’ın turizm gelirlerinin yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 22: Suudi Arabistan’ın Turizm Gelirlerinin Yıllara Göre Değişimi

168) World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Tourism-expenditures-percent-of-total-imports, 15.02.2016169) World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Tourism-receipts-percent-of-total-exports, 15.02.2016.170) World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Tourism-expenditures. 15.02.2016



SATURKSATURK

Suudi Hükümeti’nin turizm sektörünü desteklemesinin en önemli nedenlerinden biri de Suudi vatandaşlara iş yaratmaktır. 2012 yılında %27’si Suudi olmak üzere toplam 751 bin kişi sektörde istihdam edilmiştir.171 Suudi Arabistan’ın turizm sektöründeki harcama, tüketim ve yatırımları tabloda verilmiştir.

Grafik 23: Turizm Sektöründeki Harcama, Tüketim Ve Yatırımları (milyar SAR)

Suudi Arabistan’da turizm; hac, iş ve Körfez ülkeleri aralarında gerçekleştirilen eğlence turizmi olarak üç şekilde ele alınmaktadır. Suudi Arabistan’ı her yıl hac ve Umre ziyareti amacıyla yaklaşık 5 milyon müslüman ziyaret etmektedir. 2013 yılında Mekke’deki inşaat çalışmaları ve MERS virüsü nedeni ile bu sayı bir önceki yıla göre %21 düşüş göstermiştir. Hac ve Ramazan dönemi dışında ise, bu ülkede faaliyet gösteren iş adamlarının ziyaretlerinde artış gözlenmektedir. 11 Eylül saldırısından sonra Suudi turistlerin Avrupa ve Amerika yerine Körfez ülkelerinde tatil yapma eğiliminde oldukları gözlenmektedir.

Suudi Arabistan’ın batı kıyılarının geliştirilmesi kapsamında yeni turizm kompleksleri yatırımlarına 40 milyar dolar harcanacağı tahmin edilmektedir. Ayrıca SCTA’nın yaptığı açıklamaya göre Suudi Arabistan’da her yaş grubuna hitap eden 18 tane festival düzenlenecektir. Bu festivaller spor faaliyetleri, eğlence, Suudi kültürü ve mirasını içerecektir. Ayrıca Bahah, Tabuk, Hail ve Dammam’da 4 yeni ile müzesinin 2 yıl içerisinde tamamlanacağı düşünülmektedir.

Suudi Arabistan ülkemize gelen turist sayısı 2013 yılında 234.220 iken; bu sayı 2014 yılında 341.786’ya ulaşmıştır. 172

171) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016172) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016.



SATURKSATURK

BÖLÜM 4:Suudi Arabistan’da Sağlık



SATURKSATURK

BÖLÜM IVSUUDİ ARABİSTAN’DA SAĞLIK

1.Genel Durum Suudi Arabistan petrol zengini olan bir ülkedir. Ülke olarak sağlık hizmetleri kamu kaynaklarınca finanse edilmektedir. Ülkedeki herkese ücretsiz sağlık hizmeti sağlamak için sağlık hizmetlerine çok büyük kaynak ayırmaktadır. Suudi Arabistan’ın özellikle petrol yataklarının keşfedilmesinden sonra yaşadığı büyük ekonomik değişim tüm alanlarda olumlu bir etki yarattığı gibi, sağlık hizmetleri alanında da kendisini göstermiştir. Vatandaşlarına sağlık hizmeti sunmak için bütçeden ayrılan pay yıldan yıla artırılmaktadır. 2013 yılı itibariyle Suudi Arabistan’da kişi başına düşen GSYİH 17.819 US$ ve kişi başına sağlık harcaması 808 US$173 olmuştur. Toplam sağlık harcamalarının GSMH’ya oranı %3,2’dir. Özellikle petrol yataklarının keşfedilmesinden sonra yaşadığı büyük ekonomik değişim tüm alanlarda olumlu bir etki yarattığı gibi, sağlık hizmetleri alanında da kendisini göstermiştir. Vatandaşlara sağlık hizmeti sunmak için bütçeden ayrılan pay yıldan yıla artırılmaktadır. Günümüzde kamu ve özel kesim sağlık harcamaları GSYİH’nın %8’ini oluşturmaktadır. Kamu sektörü harcamaları gelişmekte olan ülkelerin ortalama %3,2’lik harcamalarıyla karşılaştırdığında GSYİH’nın %6,4’ünü oluşturmaktadır.174 Suudi Arabistan sağlık hizmetlerinin finansmanının yaklaşık %75’i devlet gelirleri tarafından sağlanmaktadır.

Devletin sağlık harcamaları, petrol fiyatlarının tavan yaptığı 2003 yılından bu yana her yıl artmaktadır. Bütçeden “sağlık ve sosyal gelişim”e ayrılan pay 2005 yılında 23 Milyar SAR iken, 2006 yılında 27 milyar SAR ve 2007 yılında 31 milyar SAR (GSYİH’nin %2,4’ü) olarak gerçekleşmiştir.175 Suudi Arabistan’ın toplam sağlık harcamalarının GSYİH’daki oranı 2013 yılı itibariyle %3,2’dir. 176 Suudi Arabistan’da sağlık hizmetleri, devlet tarafından ücretsiz olarak sağlanmaktadır. 1990’lı yıllarda kısılan bütçe harcamalarının yanı sıra, hızla artan nüfus ve yeni sağlık teknolojilerinin gelişmesi, devletin sağlık sektörünün finansmanını yeniden gözden geçirilmesine neden olmuştur. Aralık 1995’te devlet, ülkedeki Suudi olmayan çalışanlara ücretsiz sağlık hizmeti verilmesi uygulamasını sona erdirmiştir. Günümüzde bu çalışanlar için özel sağlık sigortası yükümlülüğü getirilmiştir.

173) http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Health-expenditure-per-capita, 15.02.2016174) Sargutan, A. E. “84 Ülke ve Türkiye’nin Karşılaştırmalı Sağlık Sistemleri” ss:2542-2575.175) Sargutan, A. E. “84 Ülke ve Türkiye’nin Karşılaştırmalı Sağlık Sistemleri” ss:2542-2575.176) World Development Indicators (WDI) 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Health-expenditure-percent-of-GDP, 10.02.2016



SATURKSATURK

Ülkede sağlık hizmetleri ile ilgili her konu Sağlık Bakanlığı’na bağlı 18 sağlık bölgesi tarafından yürütülmektedir. Sağlık hizmetlerinin, kalitesi ve erişilebilirliği bu bölgelerdeki nüfusa göre değişmektedir. 18 Ulusal sağlık bölgesi ile buralarda yaşayan Suudi ve Suudi olmayan nüfus sayıları tabloda verilmiştir.177

Tablo 13: Suudi Ve Suudi Olmayan Nüfus Sayıları

Toplam Nüfus Yabancı Nüfus Suudi Nüfus

Riyadh 7,717,467 2,962,520 4,754,947

Makkah 2,111,127 934,025 1,177,102

Jeddah 4,224,568 2,118,435 2,106,133

Ta’if 1,257,888 250,809 1,007,079

Medinah 2,012,749 615,604 1,397,145

Qaseem 1,370,727 343,223 1,027,504

Eastern 3,019,461 1,142,278 1,877,183

Al-Ahsa 1,193,373 229,958 963,415

Hafr Al-Baten 437,349 78,526 358,823

Aseer 1,766,212 324,612 1,441,600

Bishah 379,521 60,627 318,894

Tabouk 887,383 155,725 731,658

Ha’il 670,468 131,309 539,159

Northern 359,297 62,522 296,775

Jazan 1,533,496 310,555 1,222,941

Najran 568,631 123,293 445,338

Al-Bahah 461,360 75,546 385,814

Al-Jouf 329,277 76,648 252,629

Qurayyat 165,629 31,917 133,712

Qunfudah 304,392 39,707 264,685

Total 30,770,375 10,067,839 20,702,536

Suudi Arabistan’da, birinci basamak sağlık hizmetleri büyük ölçüde sağlık merkezleri aracılığıyla sunulmaktadır. Sağlık merkezleri sağlık sisteminin temel taşı olup aynı 177) Sargutan, A. E. “84 Ülke ve Türkiye’nin Karşılaştırmalı Sağlık Sistemleri” ss:2542-2575.



SATURKSATURK

zamanda genel hastahanelerle sıkı bir bağ içerisindedirler. Her sağlık merkezi kendi bölgesinde belirli bir nüfusa hizmet sunmaktadır. Sağlık merkezleri, koruyucu hekimlik kapsamında bulaşıcı hastalıklara karşı koruma, ana çocuk sağlığı, aşılama uygulamaları ve ayaktan tedavi hizmetlerini içeren hizmetleri sunmaktadırlar.

Acil tedavi ve ambulans hizmetleri Kızılay tarafından yürütülmektedir. Ayrıca Sağlık Bakanlığı ve diğer devlet kurumlarına ait hastahaneler 24 saat hizmet veren acil hizmet birimlerine sahiptirler. Suudi Arabistan Hac hizmetleri sağlık sisteminde önemli yer tutmaktadır.

Suudi Arabistan’da, Sağlık Bakanlığı dışında başka devlet kuurm ve kuruluşlarının da kendi personeline ve vatandaşlara sağlık hizmeti sunmasına imkan veren bir paralel sağlık yapılanması bulunmaktadır. Hastahanelerin çoğu kamu sağlık kuruluşu konumundadır. Devlet, sağlık hizmetlerinin kalitesini güçlendirmek ve vatandaşlarına tercih hakkı sunmak amacıyla özel sağlık sektörünü teşvik etmekte, Sağlık Bakanlığı bu sektörün denetim görevini üstlenmektedir. Suudi vatandaşlar ve Arabistan’daki yabancı yerleşiklerin artan sağlık hizmeti taleplerine paralel olarak geçen otuz yılda sağlık hizmetlerinin sağlanmasında özel sektörün rolü hızlı bir şekilde artmıştır.178 BM Kalkınma Programı verilerine göre 2003 yılında özel sektörün sağlık sektöründeki payı % 25,179 2014 yılı itibariyle %30’un üzerine çıkmıştır.

Sağlık Bakanlığı dışındaki kamu kurumları da üstlendikleri sağlık hizmetlerini karşılamak amacıyla yıllık ödenek almaktadırlar. Bunlarında dışında kalan sağlık hizmetinin finansmanı kişisel ödemeler gibi özel kaynaklardan ve özel şirket çalışanlarınca ödenen mesleki sağlık sigorta primleri tarafından karşılanır.180

Sosyal güvenlik sistemi 1960’lı yıllarda uygulanmaya başlanmıştır. Muhtaç vatandaşlara yardım etmeyi ve maaş dağıtmayı amaçlayan bu sistem ile Suudi Arabistan’ın değişik bölgelerine yayılan 76 ana merkez ve şubeler aracılığıyla dul, öksüz ve tam olarak çalışamaz durumda olanlara periyodik olarak maaş verilmektedir.

2. Sağlık Sistemi

Suudi Arabistan’da sağlık hizmetleri devletin bir görevi ve ülkede yaşayanların da bir hakkı olarak kabul edilmiştir. Suudi Arabistan’da tüm vatandaşlara sağlık hizmetlerinin kapsamlı bir şekilde ücretsiz olarak verilmesi benimsenmiştir. Krallığın kabul ettiği 178) Sargutan, A. E. “84 Ülke ve Türkiye’nin Karşılaştırmalı Sağlık Sistemleri” ss:2542-2575.179) İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 180) Sargutan, A. E. “84 Ülke ve Türkiye’nin Karşılaştırmalı Sağlık Sistemleri” ss:2542-2575.



SATURKSATURK

sağlık politikasının en önemli amacı, ülkedeki tüm vatandaşlara geniş, kapsamlı ve kaliteli sağlık hizmetleri sağlamaktır.

Suudi Arabistan’da Sağlık Bakanlığı stratejik planlama, sağlık politikasının belirlenmesi ve sağlık hizmetleri sunumu programlarının denetlenmesi ile sorumlu ve yetkili kurumdur. Suudi Arabistan’da üç kademeli bir sağlık sistemi vardır. Bunlar birinci basamak sağlık hizmetleri, ikinci basamak ve üçüncü basamak sağlık hizmetleridir. Bu hizmetler sırasıyla sağlık merkezleri, genel hastahaneler ve ihtisas hastahaneleri şeklinde yapılandırılmıştır.

Şekil 4: Sağlık Sisteminin İdari Yapısı

Sağlık Bakanlığı ülke sağlık sisteminin yürütülmesinden sorumludur. İyi tanımlanmış, yerelleşmiş bir örgütsel ve yönetsel yapı vardır. Sağlık Bakanlığının görevleri stratejik planlama, sağlık politikalarının belirlenmesi, bütün sağlık hizmeti sunum programlarının denetlenmesi, diğer sağlık ile ilgili uygulamaların izlenmesi ve kontrolünü içermektedir.

Her biri Sağlık Hizmetleri Bölgesel Yöneticisi tarafından idare edilen 20 sağlık bölgesi vardır. Bölgesel Yönetici yönetsel eylemlerinden dolayı doğrudan Sağlık Bakan Yardımcısına karşı sorumludur. Her bölgesel sağlık yönetimi hastane işleri yardımcısı, birinci basamak sağlık hizmetleri yardımcısı ve sektörel koordinatörden oluşan bir alt sağlık örgütüne sahiptir. Her alt sağlık örgütü en az bir genel hastaneyi, bir çok

Sağlık Bakanlığı

Bölgesel Sağlık İşleri Müdürlüğü

Birincil Sağlık Hizmetleri Yardımcısı

SektörelKoordinatör

HastaneMüdürü

Hastalar

Hastane İşleri Yardımcısı

Sağlık Merkezi Müdürü

Çalışma Alanı

Birincil SağlıkHizmeti Amirleri



SATURKSATURK

sağlık merkezini, okul sağlık hizmetlerini, sağlık ofisleri ve sistem içerisindeki özel sağlık sektörünü gözetip denetler. Sağlık Bakanlığının politika, plan ve programları bu yapı aracılığıyla uygulanır. Yöneticiliklerin personel örgütlenmesi, eğitim, disiplin, denetleme ve değerlendirme bakımından özerklikleri vardır. Yine de bazı sorumluluklar gerekli olduğu zamanlarda Sağlık Bakanlığı ile paylaşılır. Sağlık Bakanlığının teşkilat yapısı şekilde verilmiştir.181

Şekil 5: Sağlık Bakanlığının Teşkilat Yapısı

Suudi Arabistan’da sağlık hizmeti sorumluluğu Sağlık Bakanlığı’nda olmasına karşın, ülkede devlete ait diğer kurumlar kendi personeline ve Suudi vatandaşlara birinci, ikinci ve üçüncü basamak sağlık hizmetlerini doğrudan sağlama sorumluluğuna sahiptir. Sağlık Bakanlığına paralel sağlık örgütlenmesine sahip olan devlet kurumlarından bazıları; Savunma Bakanlığı, Ulusal Güvenlik ve İçişleri Bakanlığı’dır.

Suudi Arabistan’da devlet kendi vatandaşlarına sağlık hizmetlerini ücretsiz vermesine rağmen, özel sektörü tercih eden önemli sayıdaki insan için özel sağlık hizmeti pazarı da bulunmaktadır. Özel sektördeki hastanelerin çoğu ileri derecede uzmanlaşmalarıyla tanınmaktadırlar. Suudi vatandaşlar ve Arabistan’daki yabancı yerleşiklerin artan sağlık hizmeti taleplerine paralel olarak geçen otuz yılda sağlık hizmetlerinin

181) http://www.moh.gov.sa/en/Ministry/Structure/Pages/WatsNews-2012-04-02-001.aspx, 15.02.2016



SATURKSATURK

sağlanmasında özel sektörün rolü hızlı bir şekilde artmıştır. Özel hastanelerin Krallığın sağlık hizmetlerine önemli katkılarda bulundukları kabul edilmektedir.

Suudi Arabistan’da Sağlık Bakanlığı toplam hastane yataklarının %63’üne sahip en büyük hizmet sağlayıcıdır. Ülkedeki hastane yataklarının % 13’ü özel sektöre, % 8’i Savunma Ve Havacılık Bakanlığına, %7’si Yüksek Öğretim Bakanlığına, % 3’ü Ulusal Muhafızlara, % 2’si Sosyal Sigortalar Genel Kurumu, Krallık Konseyi ve İçişleri Bakanlığına aittir.

Okul sağlık birimleri, öğrencilere birinci basamak sağlık hizmeti sunmakla görevlidirler. Sosyal Sigorta Örgütü ve Gençlik Sağlığı Genel Başkanlığı nüfusun belli kesimlerine sağlık hizmeti sunmaktadır. Sosyal Sigortalar örgütü, Cubeyl ve Yanbu sanayi şehirlerinde çalışanlara Krallık Konseyi sağlık hizmeti sağlar.

Hükümet, Sağlık Bakanlığı, diğer devlet kurumları ve özel sektör tarafından sunulan sağlık hizmetlerini bütünleştirmek amacıyla 7. Kalkınma Planında bu hizmetlerin koordinasyonu için ulusal bir konseyin kurulmasını önermiştir. Bu öneriye binaen Konsey kurulmuştur. Kalkınma planında konseyin kurulma amaçları şöyle sıralanmaktadır:

a) Bütün ülke sağlık sisteminin koordinasyonu ve bütünleştirilmesi, b) Sağlık tesisleri ve ulaşılabilir kaynaklardan en iyi faydanın sağlanması,c) Hastahanelerin işletilmesid) Sağlık hizmetlerinin finansmanına uygun alternatiflerin seçilmesi,e) Yeni sağlık tesislerinin kurulmasındaki kriterleri geliştirmek,f) Sağlık sigortası alanında uygun alternatifleri seçmek,g) Sağlık hizmetleri açısından bölgeler arası dengenin sağlanması,h) Ulusal sağlık hizmetleri ile ilgili araştırma ve çalışmaların yönetilmesi,i) Eğitim ve öğretim kurumları arasında koordinasyonun sağlanması

3. Sağlık Hizmetlerinin Sunum Sistemi

Suudi arabista’da 2008 yılında toplam 136 milyon hasta sağlık kuruluşlarına müracaat etmiştir. Bu hastaların %96’sına ayaktan sağlık hizmeti sunulmuş, % 4’üne de yatarak tedavi uygulanmıştır. Ayaktan tedavi gören hastaların %66’sı Sağlık Bakanlığı, %25,5’i diğer devlet kurumlarına ait sağlık kuruluşları, %39.7’si ise özel hastanelerden hizmet almıştır. Yatarak tedavi görenlerin %1,7’si Sağlık Bakanlığı, %0,9’u diğer devlet kurumlarına ait sağlık kuruluşları, %5,6’sı ise özel hastanelerden hizmet almıştır. Sağlık hizmetlerinin sunumu genel ve uzmanlaşmış sağlık hizmeti sunan şu tip tesisler tarafından sağlanmaktadır:



SATURKSATURK

a) Birinci Basamak Sağlık Hizmeti Kuruluşlarıb) Sağlık Merkezleri (Sağlık Noktaları, Ana Çocuk Sağlığı Merkezleri, Dispanserler)c) Acil Servis Hizmetlerid) Hac Sağlık Birimlerie) İkinci ve Üçüncü Basamak Sağlık Kuruluşları f) Ruh Sağlığı Hizmetleri g) Rehabilitasyon Merkezleri h) Okul Sağlık Birimleri

a) Birinci Basamak Sağlık Hizmetleri Suudi Arabistan’da birinci basamak sağlık hizmetleri 1980 yılından itibaren Sağlık Merkezleri tarafından verilmeye başlanmıştır. Sağlık Bakanlığı koruyucu ve tedavi edici toplum sağlığı hizmetlerinin verilmesinden sorumlu ana kurumdur. Koruyucu ve tedavi edici sağlık hizmetlerinin %80’i Sağlık Bakanlığı tarafından sunulmaktadır. Bakanlığa bağlı birinci basamak sağlık hizmetleri sunan 1.786 sağlık merkezi bulunmaktadır.

Suudi Arabistan’da koruyucu sağlık hizmetlerinin örgütlenmesi 1950’li yıllarda başlamıştır. Sağlık Bakanlığı, ARAMCO petrol şirketi ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) Al-Quatif ve Al-Hassa vahalarında sıtma hastalığına karşı ilk kampanyayı başlatmıştır. Buradaki uygulamalardaki başarının ardından sıtma kontrol programı tüm ülke çapında genişletilmiştir. Sağlık sistemi 1965 yılına kadar yavaş bir gelişim gösterirken, 1965 ile 1985 yılları arasında çok hızlı bir şekilde bir genişleme dönemine girilmiştir.

Suudi Arabistan’ın 1970-1980 yılları arasında sağlık hizmetleri ağırlıklı olarak tedavi edici nitelikteydi. Koruyucu sağlık hizmetleri sağlık merkezleri ve ana çocuk sağlığı merkezleri tarafından sunuluyorken, tedavi edici sağlık hizmetleri hastaneler ve dispanserler aracılığı ile sunulmakta idi. 1980 yılında Bakanlık var olan dispanser, sağlık ofisi ve ana çocuk sağlığı merkezlerini idari olarak “Sağlık Merkezleri” çatısı altında birleştirmiştir. Bu uygulamayla birinci basamak sağlık hizmetleri güçlenirken hastaneler tarafından verilen ayakta tedavi harcamalarında azalma olmuştur. Kişi ve ailelerin bir sağlık merkezine kayıt olmalarıyla da mükerrer hizmet talebini önlemiştir. Sıtma, verem, cüzam gibi hastalıkların kontrolü ise dikey programlar tarafından sağlanmaktaydı. Bulaşıcı hastalıkların kontrolü ise sağlık ofisleri tarafından sağlanmaktaydı.

Suudi Arabistan’da kentlerde yaşayan insanların sağlık hizmeti ihtiyaçlarını karşılayabilmek için her türlü imkan mevcuttur. Sınır bölgeler ve özellikle de çölde



SATURKSATURK

yaşayan Bedevilerin sağlık hizmeti ihtiyaçları gezici sağlık ekipleri tarafından karşılanmaktadır. Tıbbi bakım imkanları ve sağlık hizmetlerine tam erişim Riyad ve birkaç büyük şehirde istenen düzeydedir. Kırsal bölgelerde temel sağlık hizmetlerinin karşılanma oranı ise sınırlı ve sorunludur. Bu nedenle 1990’lı yılların başlarında Sağlık Bakanlığının temel hedefi birinci basamak sağlık hizmet merkezleri kurarak kırsal kesime bu hizmetlerinin götürülmesi olmuştur. Kırsal kesimlerde yaşayan halkın en temel hijyen kurallarını dahi bilmemesi, modern tıp yerine geleneksel yöntemleri yaygın olarak kullanmaları nedeniyle sağlık eğitimine önem verilmiştir.

b) Sağlık Merkezleri

Sağlık merkezleri, Suudi sağlık sisteminin temel taşlarından olup ülke geneline yayılmıştır. Sağlık merkezleri, ulusal sağlık sisteminde hastaların ilk başvuru noktasıdır. Sağlık merkezleri ile genel hastaneler arasında sıkı bir hizmet bağı kurulmuştur.

Sağlık merkezleri birinci basamak sağlık hizmetlerinin çeşitli öğelerini uygulamaktadırlar. Sağlık merkezleri tarafından verilen hizmetler; sağlığı geliştirici, koruyucu, tedavi edici ve rehabilitasyon hizmetlerinden oluşmaktadır. Ayrıca bu merkezlerde, ana çocuk sağlığı, aşılama, yüksek tansiyon ve şeker hastalığı gibi kronik hastalıkların kontrolü, diş sağlığı, temel ilaçların sağlanması, su ve hijyen gibi çevre sağlığı çalışmaları, gıda sağlığı, sağlık eğitimi, ev ziyaretleri, okul kontrolleri ve hastalık kontrollerinin yapılması gibi hizmetler ve özenle verilmektedir. Sağlık merkezlerinde temel ilaç listesinin uygulanması ve hasta reçetelerinin dosyalanması sayesinde ilaç harcamalarında azalma sağlanmıştır. Birinci basamak sağlık hizmeti merkezleri tarafından verilen kapsamlı hizmetler sayesinde tüm bakım maliyetlerinde azalma sağlamıştır.

Çok sayıdaki sağlık merkezi, ileri derece teşhis ve tedavi edici teknikler, modern ekipmanlar ve uzman personel ile donatılmıştır. Bu sağlık merkezlerinde yüksek kaliteli hizmetler, ücretsiz olarak sunmaktadır. Sağlık tesislerinde açık kalp ameliyatı, böbrek nakli gibi hassas operasyonların yapılabilmesi, dış ülkelerde tıbbi tedavi alma ihtiyacını büyük ölçüde azaltmıştır. Buna ek olarak, bu tarz sağlık birimleri, komşu ülkelerin tedavi almak için hasta sevki yaptığı, hizmet ihraç eden tesisler haline gelmişlerdir.

Diş klinikleri, röntgen, laboratuar gibi hizmetler bakımından farklı oldukları gibi, her bölgede faaliyet gösteren sağlık merkezlerinin sayısı da farklıdır. 1998 yılında sağlık merkezlerinin %42’si diş kliniklerine, %23’ü röntgen bölümüne, %60’ı laboratuar ünitesine sahiptir.



SATURKSATURK

c) Acil Servis Hizmetleri

Sağlık Bakanlığı ve diğer devlet kurumlarına ait hastahaneler 24 saat hizmet veren acil hizmet birimlerine sahiptirler. Suudi Arabistan Kızılay’ı hastaların acil yardım birimlerine taşınması ve ilkyardım konusunda tamamlayıcı hizmetlerin verilmesinden (özellikle hac dönemlerinde) sorumludur.

d) Hac HizmetleriSuudi Arabistan’a yılda ortalama 5 milyon kişi dünyanın her yerinden hac ibadetini yapmak üzere gelmektedir. Hacılara yönelik sağlık hizmetlerinin koordinasyonu ve sunulması, ülke sağlık sistemi içerinde önemli bir yere sahiptir. Hac sağlık hizmetleri kapsamında akut hastalıklara yönelik hizmetler, enfeksiyon ve parazit hastalıklarının tedavsine yönelik hizmetler, kronik hastalıkların tedavisi ve acil sağlık hizmetleri sunulmaktadır. Ayrıca aşılama ve ilaç yoluyla koruyucu sağlık hizmetleri de sunulmaktadır. Suudi Arabistan kendi vatandaşlarının ve hacıların her türlü sağlık sorunlarını çözmek için ülkenin her bölgesinde ve bilhassa hac görevinin yerine getirildiği bölgelerde hastaneler ve sağlık merkezleri kurmuştur. Bu hizmetler için her yıl bütçeden belli bir miktar fon tahsis edilerek sağlık merkezlerinin sayısının artırılmasına çalışılmaktadır.

Hac hizmetleri organizasyonu kapsamında Cidde’de bulunan Karantina ve Sağlık Merkezi, 228 bin metrekarelik bir alan üzerine kurulmuş olup 150 binadan meydana gelmiş büyük bir sitedir. Doğu bölümü sitenin karantina binalarını kapsar. Burada 16’sı Araştırma Merkezi olarak kullanılan binalarla birlikte toplam 80 bina bulunmaktadır. Bu binalar modern araçlarla donatılmışlardır. Batı bölümünde ise bürolar, sterilizasyon merkezleri ve laboratuarlar bulunmaktadır. Karantina bölümü; 105 yataklı Cerrahi Kliniği ve 200 yataklı Karantina Hastahanesi olmak üzere 2 hastahaneye sahiptir. Bu sağlık merkezinde bir seferde 2408 kişiyi karantina altına almak mümkündür. Bu tesis Birleşmiş Milletler Dünya Sağlık Örgütü (WHO) önerilerine uygun olarak gerçekleştirilmiştir.

Bundan başka Suudi Arabistan, Zemzem Kuyusunu yeni projeye göre restore ederek, buradan elde edilen kutsal suyun her türlü mikroplardan ve dış etkenlerden korunmasını sağlanmıştır. Özellikle hac mevsiminde bu suya duyulan ihtiyaç ve talep arttığından, yapılan yeni tesisler rahatlama sağlamıştır. Öte yandan hac mevsimi sırasında hacıların kaldıkları evlerde ve rehberlerin evlerinde sağlık korunma tedbirleri alınmakta olup, sağlık şartlarına önem verilmektedir. Ayrıca halkın sağlık kurallarına gerekli önemi gösterebilmesi için konferanslar düzenlenmekte, çeşitli gazete, dergi,



SATURKSATURK

broşür ve kitaplar basılmakta, radyo ve televizyonda sağlıkla ilgili yayınlar yapılmaktadır. Sağlık Bakanlığı hudut bölgelerini ve bilhassa hacıları Mekke’ye götüren yolları bir şerit halinde karantina altına alarak hizmetlerini yürütmektedir.

e) İkinci Ve Üçüncü Basamak Sağlık Hizmetleri

İkinci ve üçüncü basamak sağlık hizmetleri Sağlık Bakanlığına ve diğer devlet kurumlarına bağlı genel hastahaneler ve ihtisas hastahaneleri ile, özel sektör hastaneleri tarafından sağlanmaktadır.

Ordu, İçişleri Bakanlığı, Savunma ve Havacılık Bakanlığı’nın üniversite (üniversitelere bağlı eğitim hastaneleri) gibi diğer devlet kuruluşlarının, Suudi ARAMCO petrol şirketi gibi çokuluslu şirketlerinin sağlık merkezleri, genel hastaneleri ve ihtisas hastaneleri vardır. Sağlık bakanlığı dışındaki devlet kurumlarına bağlı sağlık kuruluşlarında kendi personeli ve vatandaşların birinci ve ikinci basamak sağlık hizmeti ihtiyaçları karşılanmaktadır.

Askeri hastaneler genelde 350 yataklı hastaneler şeklinde yapılandırılmıştır. Ordu karargâh tesisleri Riyad, Cidde ve Damman’da bulunmaktadır. Bu tesisler 600 ya da 650 yataklı olup üçüncü basamak sağlık hizmetlerinin verildiği hastanelerdir. Savunma Ve Havacılık Bakanlığının tüm düzeylerde sağlık hizmeti veren doktor, hemşire ve diğer sağlık personelini taşıyan uçak ve helikopter filosu da vardır.

Suudi Arabistan özel sağlık sektörü sahip olduğu 125182 hastaneyle ikinci ve üçüncü basamak sağlık hizmetlerinin verilmesine katkıda bulunmaktadır. Sağlık Bakanlığına ait göğüs hastalıkları için yatarak tedavi sağlayan 5 göğüs hastahanesi ve 3 tüberküloz merkezi vardır. 19 sağlık bölgesinin 17’sinde sigara bağımlıları için klinikler vardır.

Toplumda sıkça görülen hastalıkların sayısında azalma, sosyal ve ekonomik değişim ile yaşam tazının değişmesi nedeniyle ortaya çıkan yeni sağlık problemleri, sağlık hizmeti talebinin yapısını da değiştirmiştir. Yaşlı nüfus oranının artması, kanser ve kalp hastalılarının görülme oranının yükselmesi, üçüncü basamak sağlık hizmeti veren ihtisas hastanelerine olan ihtiyacı artırmıştır.

f) Ruh Sağlığı HizmetleriSuudi Arabistan’daki ruh sağlığı hizmetlerinin gelişimi iki safhada olmuştur. 1983 yılına kadar ülkedeki ruh sağlığı hizmetleri Taif Ruh ve Sinir Hastanesi tarafından sağlanmaktaydı. Söz konusu hastane 250 yataklı olmasına karşın çok büyük sayıda hastaya ( zaman zaman

182) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 20.02.2016.



SATURKSATURK

kapasitesinin üç katına çıkarak ) hizmet vermektedir. Hastalar hizmet almak için uzak bölgelerden bu hastahaneye gelmek zorunda kalıyorlardı. 1983 yılında küçük ölçekli hastahaneler (20 – 120 yataklı) ve ayakta tedavi kliniklerinin ülke çapında yayılması birinci aşama, ruh sağlığı hizmetlerinin birinci basamak sağlık hizmetleriyle bütünleştirilmesi ruh sağlığı hizmetleri bakımından önemli bir gelişme olmuştur. Günümüzde Taif Hastahanesi 570 yatak kapasitesine ulaşmıştır. Ayrıca ülkenin çeşitli kesimlerinde 30 ile 120 yatak kapasiteli 14 ruh sağlığı hastanesi daha vardır. Ruh sağlığı hastaneleri genel hastahanelerden bağımsız olarak çalışmaktadırlar.183

Bundan başka ruh sağlığı hizmetleri genel hastahanelerin içinde bulunan psikiyatri bölümleri tarafından da sunulmaktadır. Günümüzde genel hastahaneler bünyesinde 61 tane 20–30 yataklı psikiyatri servisi bulunmaktadır. Ülkede 498 psikiyatrist vardır. Bunların 286’sı Sağlık Bakanlığı’nda, 108’i diğer kamu sektörlerinde ve 64’ü özel sektörde çalışmaktadır. Psikiyatristlerin büyük bir oranını yabancılar oluşturmaktadır ve sadece 78 Suudi psikiyatrist vardır. 183 sosyal hizmet uzmanı, 108 psikolog ve 1271 hemşire bulunmaktadır. Psikolog ve sosyal hizmet uzmanlarının hepsi Suudi vatandaşıdır. Hemşirelerin küçük bir azınlığı Suudilerden oluşmaktadır.184

g) Rehabilitasyon Hizmetleri

Suudi Arabistan İş ve İşçi Kanunun 51. Maddesi “sakatlık halini, fiziksel ve ruhsal yetersizlik nedeniyle kişinin uygun bir işteki iş görme kapasitesinde azalma olarak” tanımlamıştır. Suudi Arabistan sakatlık konusuna 20 yıl öce sosyal ve ekonomik kalkınma programlarının uygulanması ile yoğunlaşmaya başlamıştır. Devlet bu tarz kişileri topluma kazandırmaya çalışan bir anlayışla hareket etmektedir.

Krallık ailesi üyeleri de bu kesime yönelik faaliyette bulunan özel ve kamu örgütlerini desteklemektedirler. Zengin ailelerden gelen yardımlarda artmaktadır. Ayrıca Ulusal Muhafızlar, Silahlı Kuvvetler, Sosyal Güvenlik Örgütü gibi kuruluşların sakatlık ile ilgili hizmetleri genişletilmiştir. Eğitim Bakanlığı körler için hizmet veren Nur Enstitüsünü ve sağırlar için hizmet veren Amal Enstitüsünü yönetmektedir. Çalışma Ve Sosyal İşler Bakanlığı Riyad, Taif ve Damman’daki Mesleki Rehabilitasyon Merkezlerine sahiptir. Ciddi sakatlıklar için hizmet veren Sosyal Rehabilitasyon Merkezleri Riyad, Al Ahsa ve Medine’de bulunmaktadır. Ayrıca 5 bölgede kapsamlı Rehabilitasyon Merkezleri, Riyad ve Taif ’te felçli çocuklar için kuruluşlar, 7 şehirde yaşlılar için Sosyal Yardım Merkezleri bulunmaktadır.

183) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 20.02.2016.184) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 20.02.2016.



SATURKSATURK

Sakatlık ile ilgili kuruluşların coğrafi olarak dağılımında eşitsizlikler vardır. Şehirlerde bulunan rehabilitasyon kuruluşları kırsal bölgelerdekinden daha fazladır. Kırsal kesimlerdeki nüfus ve göçebe kabileler bu hizmetlere kolaylıkla ulaşamamaktadır. Diğer yandan kamu ve özel sektör arasında işbirliği, koordinasyon ve haberleşmenin sağlıklı işlememesi nedneiyle sakatların hizmete erişimleri ve yararlanmaları daha da zorlaşmaktadır. Hizmet tekrarlarından kaçınmak amacıyla sakat kişilere yardım ve rehabilitasyon sağlayan örgütler arasında eşgüdüm sağlanması amacıyla bazı çalışmalar yürütülmektedir. Bu kapsamda, 1219 sayılı Krallık Emri ile Sağlık Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığı, Eğitim Bakanlığı temsilcilerinden oluşan bir birleşik komite kurulmuştur. Komitenin ana görevleri şunlardır:

a) Tıbbi, eğitimsel, mesleki, sosyal yardım ve rehabilitasyon ile ilgili konularda tavsiye ve önerilerde bulunmak,b) Sakatlılar ile ilgili konularda araştırma ve çalışmaların karşılıklı değişimi

Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığı yanında Sağlık Bakanlığı da 20 yılı aşkın bir süredir sakatlar için çok yönlü rehabilitasyon hizmeti vermektedir. Bu hizmet programlarının bazıları fiziksel, mesleki, konuşma ve işitme terapileri, protez hizmetleridir. Protez ve diğer tıbbi malzemeler tıbbi, eğitsel ve sosyal yardım kurumları tarafından karşılanmaktadır Bakanlık tarafından sunulan hizmetlerin toplumun bütün kesimleri tarafından ulaşılır olması kapsamında Kral Faysal İhtisas Hastahanesi ve Araştırma Merkezi, Kral Halid Göz Hastahanesi gibi uzmanlaşmış tıbbi merkezler ülkeye kazandırılmıştır.

h) Özel SektörSuudi vatandaşlar ve Arabistan’daki yabancı yerleşiklerin artan sağlık hizmeti taleplerine paralel olarak geçen 30 yılda sağlık hizmetlerinin sağlanmasında özel sektörün rolü hızlı bir şekilde artmıştır. Özel sektör birinci, ikinci ve üçüncü basamak sağlık hizmetlerini sunabilmektedir. Ayrıca hükümetin özel sektör yatırımlarını desteklemeleri özel sektörün gelişmesine büyük katkı sağlamıştır. 2002 yılında özel sektöre ait hastahane sayısı 99’a ve yatak sayısı 9,337’ye ulaşmıştır. Bu sayı ülkedeki tüm hastahanelerin %29.9 ve yatakların %19.8’ine karşılık gelmektedir. 2014 yılı itibariyle Suudi Arabistan’da 141 özel hastane bulunmaktadır. Bu hastanelerin sahip olduğu yatak sayısı 15.665’dir. Hizmet vermekte olan 125 özel hastanenin 34’ü (%24,1) Riyad, 33’ü (23,4) Cidde bölgesindedir. Riyad bölgesinde bulunan 34 özel hastane 4,554 yatağa sahiptir. Suudi Arabistan’da özel sektöre ait hastane ve polikliniklerde 28,871 hekim görev yapmaktadır.185




SATURKSATURK

Sağlık Kalkınma Planı doğrultusunda daha etkili bir sağlık sektörü için bazı iyileştirmeler öngörülmüştür ve günümüzde de uygulanmaktadır. Bunlar:

a) Şehirsel ve kırsal alanlara sağlık hizmet sunumu reformunu sağlamak için Sağlık Bakanlığının yeniden organizasyonu,b) Merkezi ve bölgesel düzeyde politika planlayıcıları ve bunları uygulayan yöneticiler arasındaki haberleşmeyi geliştirmek,c) Sağlık çalışanlarının eğitimini arttırmak,d) Fonların yeniden dağıtımının sağlanması,e) Sağlığın planlanması ve sağlık hizmetlerinin sunumunda iyileştirme sağlamak amacıyla sağlık ekonomistleri ve araştırmacılarının istihdam edilmesi,f) Devlet sağlık kurumları ve özel sektör arasında koordinasyonun geliştirilmesi,g) Tecrübe ve bilgi paylaşımı ile ortak proje ve stratejiler geliştirmek amacıyla Körfez İşbirliği Konseyi ülkeleri ile bölgesel işbirliğinin artırılmasıdır.

4. Sağlık Hizmetlerinin Finansmanı

Suudi Arabistan ülkedeki herkese ücretsiz sağlık hizmeti sağlamak için sağlık hizmetlerine çok büyük kaynak ayırmaktadır. Koruyucu ve tedavi edici hekimliği içeren sağlık hizmetlerinin başarılı bir şekilde uygulanması Suudi Arabistan’ın sağlık hizmet sisteminde genişleme meydana getirmiştir. Bunun sonucunda sağlık harcamaları sürekli olarak artmıştır. Toplam sağlık harcamalarının GSYİH içerisindeki payı 2013 yılı itibariyle 3,2’dir. 1995 yılında % 2,9 olan oran 2001 yılında % 4,5’e çıkmış ancak 2008 yılında % 3,1’ düşmüştür. 2013 yılında ise bir önceki yıla göre % 17,27 oranında azalarak 3,2 olarak gerçekleşmiştir.186 GSYİH’dan toplam sağlık harcamalarına ayrılan pay garfikte verilmiştir.

186) World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Health-expenditure-percent-of-GDP, 17.02.2016



SATURKSATURK

Grafik 24: GSYİH’dan Toplam Sağlık Harcamalarına Ayrılan Pay

Günümüzde Suudi Arabistan kamu ve özel kesim toplam sağlık harcamaları GSYİH’nın %3,2’sine karşılık gelmektedir. Kamu sektörü harcamaları gelişmekte olan ülkelerin ortalaması olan %3,2’lik harcama oranıyla paralellik göstermektedir.

Suudi Arabistan, toplam sağlık harcamalarına GSYİH’dan ayrılan pay bakımından bölge ülkelerinin arasında en düşük orana sahiptir. 2013 yılı itibariyle bölge ülkelerinden bazılarının oranları şöyledir. Bahreyn %4,9, İran %6,7, Irak %5,2, Kuveyt %2,9 ve Mısır %5,1 orana sahiptir.187 Türkiye ise % 5,6 oranına sahiptir.188 Bölge ülkelerinin toplam sağlık harcamalarının GSYİH’daki payları garfikte verilmiştir.

Grafik 25: Bölge Ülkelerinin Toplam Sağlık Harcamalarının GSYİH’daki Payları

187) World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Health-expenditure-percent-of-GDP?compareTo=BH,IR,IQ,KW,EG, 17.02.2016188) World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Health-expenditure-percent-of-GDP?compareTo=TR, 17.02.2016



SATURKSATURK

Suudi Arabistan sağlık hizmetlerinin finansmanının yaklaşık %64,22’si devlet gelirleri tarafından sağlanmaktadır. Bu oran 2012 yılında % 71,95’e ulaşmış ancak 2013 yılında % 7,73 azalarak %64,22 olarak gerçekleşmiştir.189 Suudi Arabistan, sağlık hizmeti maliyetlerini ve devletin finansman payını azaltacak farklı yollar bulmaya çalışmaktadır. Kamu sağlık harcamalarının yıllara göre değişimi garfikte gösterilmiştir.

Grafik 26: Kamu Sağlık Harcamalarının Yıllara Göre Değişimi

2002 yılı itibari ile Suudi Arabistan’ın sağlık harcamaları 7,89 milyar ABD dolarıdır. 2012 yılı itibariyle devlet sağlık bütçesinin %60 Sağlık bakanlığı tarafından kullanılmaktadır. Sağlık harcamalarının %54’ü yataklı tedavi hizmetlerine, %24’ü ayakta tedavi hizmetlerine, %7’si ilaç, %3’ü diş ve %12’si yönetim giderlerine yapılmıştır.190

Suudi Arabistan 2005-2008 yılları arasında sağlık sektörü yatırımları için yıl başına 23,5 milyar SAR toplamda kümülatif olarak 94 milyar SAR bütçe ayırmıştır. 2010 yılında 35 milyar, 2011 yılında 39,8 milyar SAR olmuştur. 2014 yılı itibariyle Sağlık bakanlığı bütçesi 59,9 milyar SAR olmuştur. Suudi Arabistan’ın genel devlet bütçesi 2010 yılında 61,3 milyar iken 2014 yılında 85,5 milyar SAR olmuştur. 2010 yılında Sağlık Bakanlığı bütçesi genel devlet bütçesinin %6,5’ine karşılık gelirken, 2014 yılında ise bu oran %7 olmuştur.191 Sağlık Bakanlığı bütçesinin yıllara göre değişimi ve genel devlet bütçesi içindeki oranı tabloda verilmiştir. 189) http://en.actualitix.com/country/sau/statistics-health-saudi-arabia.php, 15.02.2016190) http://www.colliers.com/~/media/files/emea/emea/research/speciality/2012q1-saudi-arabia-healthcare-overview.ashx, 20.02.2016191) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 20.02.2016



SATURKSATURK

Tablo 14: Sağlık Bakanlığı Bütçesinin Yıllara Göre Değişimi Ve Genel Devlet Bütçesi İçindeki Oranı

Toplam Devlet Bütçesi SB BütçesiToplam Bütçeye

Oran2010 540,000,000 35,063,200 6.5%

2011 580,000,000 39,860,200 6.9%

2012 690,000,000 47,076,447 6.8%

2013 820,000,000 54,350,355 6.6%

2014 855,000,000 59,985,360 7.0%

2014 yılında Sağlık Bakanlığının bütçesi bir önceki yıla göre 5,635 milyar SAR artarak 59.985 milyar SAR olarak belirlenmiştir. Bu rakam toplam devlet bütçesinin %7’sine karışılık gelmektedir. Bütçe içerisinde sayıları 164.635 kişiye ulaşan toplam sağlık çalışanlarının maaşları da bulunmaktadır. Suudi Arabistan genel bütçesinin ve sağlık bütçesinin yıllara göre artışı garfikte verilmiştir.

Grafik 27: Suudi Arabistan Genel Bütçesinin Ve Sağlık Bütçesinin Yıllara Göre Artışı



SATURKSATURK

Sağlık Bakanlığı dışındaki kamu kurumları da üstlendikleri sağlık hizmetlerini karşılamak amacıyla yıllık ödenek almaktadırlar. Bunlarında dışında kalan sağlık hizmetinin finansmanı kişisel ödemeler gibi özel kaynaklardan ve özel şirket çalışanlarınca ödenen mesleki sağlık sigorta primleri tarafından karşılanır. 1990’larda temel hastanelerin oluşturulması projelerinin tamamlanmasından bu yana sermaye harcamalarında bir azalma ve maaşlar, işletme ve bakım maliyetleri gibi cari harcamalarda sürekli bir artış olmuştur.

Sağlık hizmetleri için cepten yapılan özel harcamaların oranı 2013 yılı itibariyle %55,33 olmuştur.bu oran 1995 yılında %72,28 iken, 2005 yılında %60,59’a 2012 yılında ise % 54,31’e düşmüştür.192 Özel sağlık harcamalarının yıllara göre değişimi garfikte verilmiştir.

Grafik 28: Özel Sağlık Harcamalarının Yıllara Göre Değişimi

5. Sosyal Güvenlik

Suudi Arabistan’da çalışan tüm yabancılar 11.03.1987 tarih ve M/43 sayılı Kraliyet Kararı ile sosyal sigorta kapsamı dışına çıkarılmışlardır. Suudi Arabistan’da oturma iznine sahip 8 milyon civarında yabancı, yaşlılık, malullük ve ölüm sigortaları bakımından Suudi Sosyal Sigortalar Yasası kapsamı dışında tutulmaktadır. Suudi Arabistan’da Sosyal Sigortalar Yasası’nın sadece iş kazaları ve meslek hastalıkları ile ilgili hükümleri ülkedeki yabancılara da uygulanabilmektedir. Bunun için de yabancı

192) http://en.actualitix.com/country/sau/statistics-health-saudi-arabia.php, 15.02.2016



SATURKSATURK

işçinin işvereni (kefili) tarafından Suudi Sigorta İdaresine kaydının yaptırılması gerekmektedir. Sigorta kaydı yaptırılmayanların iş kazası geçirmeleri, ya da meslek hastalıklarına yakalanmaları durumunda hak sahiplerine işveren tarafından 27.000 SAR tutarında bir ödeme yapılması söz konusudur. İş kazası sonucu daimi iş göremezlik bahis konusu olduğunda işveren ilgili yasalarla belirlenmiş bir tazminat ödemek zorunda bırakılabilmektedir.

1973 yılında Suudi Arabistan’da uygulanmaya başlanan sosyal sigorta sistemi işçi ve ailelerinin korunması için sakatlık, yaşlılık, hastalık, iş kazası, yaralanma durumlarında sosyal bir güvence sağlamaktadır. Sistem yardım ve koruma görevini düzenli maaş ve tazminat ödemekle yerine getirmektedir.

Sosyal Sigortalar Genel Kurumu bu sistemi 6,24 milyon işçiye uygulamaktadır. 1,28 milyon işçi halen 19,8 bin işyerinde çalışmaktadırlar. Sosyal Sigortalar Genel Kurumu bu sistemi uygulamaya başladığı tarihten itibaren 1996 yılına kadar dağıttığı maaş ve tazminatların toplamı yaklaşık 17,24 milyar Riyale ulaşmıştır. Kurum hizmetlerini ülkenin çeşitli bölgelerinde bulunan 17 şube kanalıyla devam ettirmektedir.

Sosyal Sigortalar Sistemi Maaşlar Şubesi, Mesleki Riskler Şubesi olmak üzere 2 bölümden oluşmaktadır. 1996 yılı sonu itibariyle maaşlar şubesinden yaralananların sayısı 1,6 milyon kişiyi aşmış olup kurumun dağıtma tarihinden itibaren 1996 yılına kadar dağıttığı toplam periyodik maaşlar toplamı yaklaşık 16 milyar riyali bulmuştur. Mesleki riskler şubesinden yararlananların sayısı ise toplam 445 bin şahsa ulaşmış olup aldıkları toplam tazminat 1 milyar 250 milyon riyali bulmuştur.

Yaşlılık, sakatlık ve hayat sigortası sosyal sigorta sistemi içerisinde 1962 yılında kurulmuş ve son değişiklikleri 2000 yılında yapılmıştır. Bütün şirketlerde çalışan işçileri ve serbest meslek erbabını kapsar. Kapsam dışındaki kesim; tarım işçileri, denizciler, devlet memurları, 3 aydan daha az hizmet olan geçici işçiler ile yabancı işçilerdir.

Fonların kaynağı olarak sigortalı kişinin maaşının %9’u, serbest meslek erbabı gelirinin %9’u ve işverenin maaş bordrolarının %9’u kesilmektedir.

Çalışma Ve Sosyal İşler Bakanlığı sistemi gözetmekte ve denetlemektedir. Sosyal Sigorta Genel Kurumu programı bölge ofisleri aracılığıyla yönetmektedir.

Yani bir düzenleme ile Suudi Arabistan’da çalışan yabancılar sosyal sigorta sistemine



SATURKSATURK

kayıt olmaksızın oturma izni alamamaktadır. Bu uygulama ile artan sayıdaki yabancı çalışana sosyal güvenlik hizmeti sağlanmasına yardımcı olunmaktadır. Sigortalı kişiye ölüm veya sakatlık ile görev ve mesleki hastalılar nedeniyle meydan gelen rahatsızlıklarda bakım ve yardım sağlanmaktadır. Bu uygulamaya kadar Sosyal Sigorta Kurumu altındaki sigorta kapsamı yabancı işçiler için zorunlu değildi.

2006 yılının ikinci yarısından itibaren tedrici olarak yürürlüğe girmek üzere çıkarılan “Sağlık Sigortası Yasası”, ülkede yaşayan çalışma müsaadeli yabancılara, eş ve çocuklarına iş kazası ve meslek hastalığı tanımına girmeyen normal hastalık hallerinde tıbbi yardım yapılmasını, ya da hastalık ödeneği verilmesini hedeflemektedir. Söz konusu yasa 1. aşamada 500 ve daha yukarı, 2. aşamada 100-500 arası ve 3. aşamada ise 1-99 arası yabancı istihdam eden işveren ve kefillerde çalışanlar ile refakatlerinde olan aile fertlerine uygulanmasını düzenlemiş ve 2008 yılı itibariyle tüm aşamaların yürürlük süreci tamamlanmıştır.193

Suudi Arabistan özel sigorta pazarı sürekli büyümektedir. 2007 yılında 3,1 milyar SAR olan pazarın büyüklüğü 2011 yılında 10,3 milyar SAR’a ulaşmıştır. Sağlık sigortası pazar payının 2015 yılında 21,1 milyar SAR’a ulaşması beklenmektedir. Sağlık sigortası açısından piyasaya üç şirket hakimdir. Bu şirketler ve Pazar payları şöyledir: Tawuniya (% 22), Bupa (% 22) ve Medgulf (% 19).194 Suudi Arabistan sağlık sigortası pazarının büyüklüğü grafikte verilmiştir.

Grafik 29: Suudi Arabistan Sağlık Sigortası Pazarının Büyüklüğü

193) T.C. Dışişleri Bakanlığı Riyad Büyükelçiliği, http://riyad.be.mfa.gov.tr/, 10.02.2016.194) http://www.colliers.com/~/media/files/emea/emea/research/speciality/2012q1-saudi-arabia-healthcare-overview.ashx, 20.02.2016



SATURKSATURK

6. Sağlık Hizmetlerinin Yoğunlaştığı Merkezler

Sağlık hizmetleri, Cidde, Riyad, ve Dhahran/Dammam/Al Khobar gibi şehir merkezlerinde genellikle iyi olmakla birlikte, bir miktar pahalıdır.195

7. Genel Sağlık Göstergeleri

a) Sağlık İnsangücü

Suudi Arabistan’da sağlık hizmetlerinin verilebilmesi ve devamı için gerekli olan fiziksel ve insan kaynaklarının temini ve geliştirilmesi Sağlık Bakanlığının sorumluluğu altındadır. Suudi hükümeti sağlık insangücünü Suudileştirmek amacıyla tıp eğitimini desteklemekte ve yurt dışı eğitim olanaklarını finanse etmektedir.

Suudi Arabistan sağlık sektöründe çalışan yabancı sağlık meslekleri mensuplarının oranı 2014 yılı itibariyle %30,8’dir.196 Yabancı çalışan oranı sadece sağlık sektöründe yüksek olmayıp tüm sektörler için geçerlidir. Bu nedenle ülkede Suudileştirme Programı uygulanmaktadır. Sağlık sektöründeki personelin Suudileştirilmesi yalnızca artan talebi karşılamak ve yükselen sağlık hizmeti maliyetlerini azaltmak için değil; aynı zamanda doğru teşhis ve tedavinin sağlanması için gerekli olan sağlık personeli ve hasta iletişiminin kuvvetlendirilmesi için de bir gereklilik haline gelmiştir. Suud Arabistan’da çalışan toplam hekim sayısı artmaktadır. 2010 yılında 66.014 olan hekim sayısı (diş hekimleri dahildir) 2014 yılında 81.532’ye çıkmıştır. Bunların % 20’si Riya’daki hastanelerde çalışmaktadırlar.197 Suudi Arabistan’ın toplam hekim sayının yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 30: Toplam Hekim Sayısı

195) T.C. Dışişleri Bakanlığı Riyad Büyükelçiliği, http://riyad.be.mfa.gov.tr/, 10.02.2016196) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.197) http://www.colliers.com/~/media/files/emea/emea/research/speciality/2012q1-saudi-arabia-healthcare-overview.ashx, 20.02.2016



SATURKSATURK

Suudi Arabistan’ın hekim sayısı198. 2002 yılında 32.683 iken, 2014 yılı itibariyle 81.532’ye ulaşmıştır. Suudi Arabistan’da 10.000 kişiye düşen hekim sayısı 2014 yılında 23,3 olmuştur. Ülkedeki hekimlerin 38.458’i Sağlık Bakanlığında çalışmaktadır. Diğer devlet kurumlarında çalışan hekim sayısı 14.328, özel sektör kuruluşlarda çalışan hekim sayısı ise 28.746’dır. Ülkedeki toplam diş hekimi sayısı ise 3,357’dir. Sağlık Bakanlığına bağlı olarak çalışan diş hekimi sayısı 1,762’dir. Bu oran Dünya Sağlık Teşkilatı Avrupa Bölgesi oranın (34) üzerindedir. Hekim sayısı DSÖ Bölge ortalamasının üzerinde olmasına rağmen dengeli dağılımı sağlanamamıştır. Hekimlerin büyük bölümü şehir merkezlerinde çalışmakta olup kırsal kesimlerde hekime ulaşmak çok zordur.199 Tüm hekimlerin %21’ne karşılık gelen 3.805 hekim Riyad, %8,8’ne karşılık gelen 1.593’ü ise Cidde bölgesinde görev yapmaktadır.200 Suudi Arabistan’da hekim oranının yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 31: Hekim Oranın Yıllara Göre Değişimi (10.000 kişi başına)

198) UNDP (2003) Kıngdom of Saudi Arabia Human Development Report s:40199) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.200) http://www.colliers.com/~/media/files/emea/emea/research/speciality/2012q1-saudi-arabia-healthcare-overview.ashx. 20.02.2016



SATURKSATURK

Suudi Arabistan’da pratisyen hekim sayısı 11.716 kişidir. Diş hekimi sayısı ise 12.785 kişidir. Uzman hekim sayıları bakımdan en kalabalık hekim grubu 5.163 kişiyle iç hastalıkları uzmanlarındadır. Bunu 5.151 kişiyle genel cerrahlar, 2.163 kişiyle ortopedistler, ve 1021 kişiyle ürologlar takip etmektedir. Suudi Arabistan Sağlık Bakanlığının sahip olduğu hekimlerin branşlara dağılımı grafikte verilmiştir.

Grafik 32: Sağlık Bakanlığının Sahip Olduğu Hekimlerin Branşlara Dağılımı

Suudi Arabistan’da 2002 yılında 68.097 hemşireye sahipken,201 2014 yılında ise 165.324 hemşireyesayısına ulaşılmıştır. Sağlık bakanlığına bağlı hastanelerde çalışan hemşire sayısı 71.005’tir. Bunların 37.162’si Suudi, 33.843’ü Suudi değildir. Suudi Arabistan’ın sahip olduğu hemşire sayısının yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 33: Hemşire Sayısının Yıllara Göre Değişimi

Suudi Arabistan’da 10.000 kişiye düşen hemşire sayısı yıllar içerisinde artmıştır. 2010 yılında bo oran 32,3 iken 2014 yılında 37,2’ye yükselmiştir. Ancak hemşirelerin büyük bölümü şehir merkezlerinde çalışmakta olup kırsal kesimlerde hemşire ihtiyacı fazladır.202 Hemşire sayısının yıllara göre artışı grafikte verilmiştir. 201) UNDP (2003) Kıngdom of Saudi Arabia Human Development Report s:40202) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.



SATURKSATURK

Grafik 34: Hemşire Sayısının Yıllara Göre Artışı

Suui Arabistan’da hemşirelerin dağılımında ciddi bir sorun bulunmaktadır. Ülkedeki hemşirelerin % 20,7’sine karşılık gelen 14.762’si Riyad, % 7,3’üne karşılık gelen 5197’si Mekke, % 7,2’sine karşılık gelen 5150’si ise Cidde bölgesinde görev yapmaktadır.203Arabistan’ın hemşire sayısı ve oranı Dünya Sağlık Teşkilatı Avrupa Bölgesi oranın üzerindedir. Hemşire sayısı DSÖ Bölge ortalamasının üzerinde olmasına rağmen dengeli dağılımı sağlanamamıştır. Bu rakamlar da hemşirelerin dengesiz dağılımını çarpıcı biçimde ortaya koymaktadır. Suudi Arabistan hemşire sayısının bölgelere dağılımı grafikte verilmiştir.

Grafik 35: Hemşire Sayısının Bölgelere Dağılımı

Üniversitelerin tıp, diş hekimliği, eczacılık fakülteleriyle ve sağlık bölümlerinde öğrenim gören öğrenci sayısı 61.421’dir. Bunların 31.999’u bayan, 29.401’i erkekdir. Öğrenim gören öğrencilerin 60.584’ü Suudi,837’si ise Suudi olmayanlardan oluşmaktadır. Üniversitelerin tıp, diş hekimliği, eczacılık fakülteleriyle ve sağlık bölümlerinde öğrenim gören öğrencilerin sayısı grafikte verilmiştir. 203) http://www.colliers.com/~/media/files/emea/emea/research/speciality/2012q1-saudi-arabia-healthcare-overview.ashx, 20.02.2016



SATURKSATURK

Grafik 36: Üniversitelerin Tıp, Diş Hekimliği, Eczacılık Fakülteleriyle Ve Sağlık

Bölümlerinde Öğrenim Gören Öğrencilerin Sayısı

Üniversitelerin tıp fakültelerinde, diş hekimliği, eczacılık fakülteleriyle ve sağlık bölümlerinde öğrenim görenlerin Üniversitelerin tıp ve sağlık böümlerinden mezun olan kişi sayısı ise 6,568’dir. Bunların 3.512’si (% 46,5) bayan, 3.056’sı erkekdir. Mezun olanların 6.461’i Suudi, 107’si Suudi değildir.204 Üniversitelerin tıp, diş hekimliği, eczacılık ve sağlık bölümlerinden mezun olan öğrencilerin sayısı ve grafikte verilmiştir.

Grafik 37: Üniversitelerin Tıp, Diş Hekimliği, Eczacılık Ve Sağlık

Bölümlerinden Mezun Olan Öğrencilerin Sayısı

Üniversitelerin tıp fakültelerinde öğrenim gören öğrenci sayısı 17.187 kişidir. Bunların 7,022’si bayan, 10,165’i ise erkektir.205 Üniversitelerin tıp fakültelerinde öğrenim gören öğrencilerin sayısı ve cinsiyetleri tabloda verilmiştir.




SATURKSATURK

Tablo 15: Üniversitelerin Tıp Fakültelerinde Öğrenim Gören Öğrencilerin Sayısı Ve Cinsiyetleri

2014 yılında tıpta uzmanlık programlarına dahil olan hekim sayısı 795 olmuştur. Bunların 100’ü dahiliye, 73’ü çocuk hastalıkları, 81’i psikiyatri, 32’si Aile hekimliği, 60’ı halk sağlığı, 60’ı genel cerrahi, 8’i göz hastalıkları, 58’ diş hekimliği alanlarında uzmanlık eğitimine başlamıştır.206 206) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.

Kurum İsmi Toplam Bayan Erkek

Medicine,King Saud U.,Riyadh 2162 863 1299Medicine, King Abdul Aziz. 1932 1077 855Medicine,Dammam U. 1260 609 651Medicine, King Khalied U.Abha 1849 624 1225Medicine, Taibah U. 708 360 348Medicine , Umm Al-qura U. 1463 761 702“Medicine, I.M.U.M.U. 802 31 771

Medicine,King Faisal U.AI-Ahsa 882 398 484

Medicine, Qassem U. 818 311 507Medicine, Jazan U. 843 433 410Medicine, King Fahad Medical City 110 24 86

Medicine , King Saud bin abdulaziz for Health Sciences National Guard 717 190 527

Medicine ,Norah Bint Abdul- rahman U. 206 206 0

Medicine Salman bin Abdu laziz U. 221 0 221

Medicine Taif U. 596 179 417Medicine Tabouk U. 565 287 278Medicine Hail U. 411 199 212Medicine, Al-Bahah U. 161 0 161Medicine, Najran U. 301 104 197

Medicine, Northern Border U. 515 284 231

Medicine, Majmaah U. 274 47 227Medicine, Al jouf U. 274 35 239Medicine, Shaqra U. 117 0 117

Toplam 17187 7022 10165



SATURKSATURK

Sağlık sektöründe “Teknik Becerileri Geliştirme Merkezlerinde” eğitim gören sağlık personeli sayısı 41.870 kiş olmuştur.

Suudi Arabistan birinci basamak sağlık hizmetlerine ulaşılabiliriliğin ve görev alacak personel sayısının artırılmasını öncelikli olarak kabul etmiştir. bu öncelik birinci basamak sağlık hizmeti merkezlerinin sayısında artış sağladığı gibi bu hizmetlerde çalışan sağlık personeli sayısının yüksek oranda artış ile sonuçlanmıştır. Suudi Arabistan’ın diğer sağlık personeli sayısı 2002 yılında 40.475 iken 2014 yılında 39.233 olmuştur. Bunların 35,659 Suudi, 3.587’si Suudi değildir.207

b) Sağlık Tesisleri

1970 ve 2002 yılları arasındaki planlı kalkınma dönemlerinde devlet ve özel hastanelerin toplamı 74’den 331’e yükselmiştir. Suudi Arabistan’da bulunan hastanelerin sayısı 2012 yılında 408, 2014 yılında 453 olmuştur. Bunların 244’ü (%60) Sağlık Bakanlığı, 125’i (%31) özel sektör, 39’u (%9) yarı devlet kurumlarına aittir. Sağlık Bakanlığına bağlı 244 hastanenin 44 Riyad’da, 12’si Cidde’de geri kalanları ise ülke geneline dağılmıştır. Özel sektöre ait 125 hastanenin 27’si Riyad’da, 31’i Cidde’de ve geri kalanları da ülke geneline dağılmıştır.208 Hastanelerin sektörlere göre sayıları grafikte verilmiştir.

Grafik 38: Hastanelerin Sektörlere Göre Dağılımı

Suudi Arabistan’da toplam 453 hastane bulunmaktadır. Bu hastanelerin toplam yatak sayısı 67.997’dir.209 Hastane sayısının yıllara göre değişimi garfikte verilmiştir. 207) a.g.e.208) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.209) a.g.e.



SATURKSATURK

Grafik 39: Hastane Sayısının Yıllara Göre Değişimi

Suudi Arabistan’da Sağlık Bakanlığına ait 270 hastane bulunmaktadır. Bu hastanelerin sahip olduğu yatak sayısı 40.300’dür.210 Hastane sayısının yıllara göre değişimi garfikte verilmiştir.

Grafik 40: Sağlık Bakanlığı Hastane Sayısının Yıllara Göre Değişimi

Suudi Arabistan’da bulunan hastanelerden 94’ü CBAHI tarafından akredite edilmiştir. Akredite edilen hastanelerin 54’ü Sağlık Bakanlığına, 40’ı ise sektöre ait hastanelerdir.211

Suudi Arabistan’da diğer devlet kurumlarına ait 42 hastane bulunmaktadır. Bu hastanelerin sahip olduğu yatak sayısı 12.032’dir.212 Diğer kurumlara ait hastanelerin sayısının yıllara göre değişimi garfikte verilmiştir.

210) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.211) a.g.e.212) a.g.e.



SATURKSATURK

Grafik 41: Devlet Kurumlara Ait Hastanelerin Sayısının Yıllara Göre Değişimi

Suudi Arabistan’da 141 özel hastane bulunmaktadır. Bu hastanelerin sahip olduğu yatak sayısı 15.665’dir. Hizmet vermekte olan 125 özel hastanenin 34’ü (%24,1) Riyad, 33’ü (23,4) Cidde bölgesindedir. Riyad bölgesinde bulunan 34 özel hastane 4,554 yatağa sahiptir. Suudi Arabistan’da özel sektöre ait hastane ve polikliniklerde 28,871 hekim görev yapmaktadır. Özel hastane ve polikliniklerde çalışan diş hekimi sayısı 8,329, eczacı sayısı 1,341, 41.768 hemşire, 18.476 yabancı sağlık personeli çalışmaktadır. Suudi Arabistan’daki özel hastanelerin sayısının yıllara göre gelişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 42: Özel Hastanelerin Sayısının Yıllara Değişimi

2014 yılı itibariyle ülkenin hastane yataklarını sayısı 67.997’dir. Sağlık Bakanlığının toplam yatak sayısı 40.300, diğer devlet kurumlarına bağlı sağlık kuruluşlarının sahip olduğu yatak sayısı 12.032, özel sektör sağlık kuruluşlarının yatak sayısı ise 15.665’tür. Ülkenin sahip olduğu hastane yataklarının % 14.5’ine karşılık gelen 9.859 adedi Riyad’da bulunan hastanelerde, % 8,08’ne karşılık gellen 5.497’i adedi ise Cidde’de bulunan hastanelerdedir.213 Sağlık bakanlığı hastanelerinin yatak doluluk oranı %56,6, kalma süresi 3,9, yatak dönüşüm hızı ise 54,2’dir. Suudi Arabistan’ın hastane yataklarının yıllara göre gelişimi grafikte verilmiştir. 213) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 20.02.2016



SATURKSATURK

Grafik 43: Hastane Yataklarının Yıllara Göre Gelişimi

Suudi Arabisitan’da 2010 yılında 10.000 kişiye düşen hastane yatağı oranı 21,42 iken 2014 yılı itibariyle 22,1 olmuştur. Diğer bir deyişle 763 kişiye bir hasta yatağı düşmektedir. 214 Aynı dönemde Türkiye’de on bin kişiye düşen yatak sayısı 25’tir ve bu oran ile Dünya’da 72. sırada yer almaktadır.215 Hastane yataklarının %13,45’i iç hastalıkları, %12,7’si çocuk hastalıkları, % 10,99’u kadın ve doğum yatakları olarak tahsis edilmiştir.216 Suudi Arabistan’da 10.000 kişi başına düşen hastane yatak oranın sektörlere göre dağılımı grafikte verilmiştir.

Grafik 44: 10.000 Kişiye Düşen Hastane Yatak Oranın Sektörlere Göre Dağılımı

214) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.215) T.C Sağlık Bakanlığı (2015). Sağlık İstatistiği Yıllığı 2014. Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü. Ankara. Sentez Matbaacılık ve Yayıncılık.216) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.



SATURKSATURK

Suudi Arabsitan’da 10.000 kişi başına düşen hastane yatağı oranın en yüksek olduğu şehir 7,9 ile Riyad’dır. Hastane yatağı oranı Cidde’de 2,9, Mekke’de 2,6, Taif ’te 2,4’tür.217 Suudi Arabistan’ın hastane yatağı oranlarının bölgelere göre dağılımı grafikte verilmiştir.

Grafik 45: Hastane Yatağı Oranlarının Bölgelere Göre Dağılımı

Hastane Yatağı Oranı Nüfus

Riyadh 7,937 7,717,467

Makkah 2,622 2,111,127

Jeddah 2,993 4,224,568

Ta’if 2,415 1,257,888

Medinah 2,768 2,012,749

Qaseem 2,754 1,370,727

Eastern 3,256 3,019,461

Al-Ahsa 1,855 1,193,373

Hafr Al-Baten 1 437,349

Aseer 2,28 1,766,212

Bishah 770 379,521

Tabouk 1,17 887,383

Ha’il 1,175 670,468

Northern 1,01 359,297

Jazan 2,05 1,533,496

Najran 1,15 568,631

Al-Bahah 1,125 461,36

Al-Jouf 1,28 329,277

Qurayyat 490 165,629

Qunfudah 200 304,392

Toplam 40,3 30,770,375




SATURKSATURK

Suudi Arabistan’da Sağlık Bakanlığına bağlı olarak sağlık hizmeti veren sağlık merkezi sayısı 2010 yılında 2.094 iken 2014 yılı itibariyle 2.281’dir.218 Sağlık merkezi sayısının yıllara göre gelişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 46: Sağlık Merkezi Sayısının Yıllara Göre Değişimi

Sağlık Bakanlığına bağlı sağlık merkezlerinin 481’i Riyad’da, 249’u Aseer’de159’u ise Jazan’da bulunmaktadır. Bu sağlık merkezlerinde 2.644 pratisyen hekim, 1.452 diş hekimi, 175 kadın hastalıkları ve doğum uzmanı, 204 çocuk hastalıkları uzmanı, 3.099 aile hekimi ve 1.730 diğer sağlık personeli çalışmaktadır. Diğer devlet kurumlarına ait sağlık kuruluşlarında 493 hekim, 1.126 hemşire görev yapmaktadır.219 Sağlık merkezlerinin bölgelere dağılımı grafikte verilmiştir.

Grafik 47: Sağlık Merkezlerinin Bölgelere Dağılımı

Suudi Arabistan’da zihinsel engellilere yönelik hizmet sunan 20 hastane, 94 ayaktan tedavi yapılan sağlık merkezi 3 tane de gün hastanesi bulunmaktadır. Genel hastanelerdeki zihinsel engelli yatağı 3000, psikiyatri yatağı sayısı 100’dür. 218) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.219) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.



SATURKSATURK

Zihinsel engellilere yönelik toplumsal bakım hizmeti veren 240 yatağa sahip 2 tesis bulunmaktadır.220 Zihinsel engellilere yönelik tesis sayıları tabloda verilmiştir.

Tablo 16: Zihinsel Engellilere Yönelik Tesis SayılarıTesis Sayısı 94

Gün Hastanesi 3

Genel hastanelerdeki psikiyatri yatağı sayısı 100

Toplumsal bakım tesisi 2Zihinsel engelliler hastanesi 20

Zihinsel engelliler hastaneleri yatak kapasitesi 300

c) Sağlık Teknolojisi

Suudi Arabistan araştırma ve sağlık teknolojisine önem vermektedir. Teknoloji transferi ve insan kaynaklarını geliştirmek için çaba harcamaktadır. Bu hedeflere ulaşmak amacıyla ülke hastahanelerinde birçok araştırma laboratuarı kurulmuştur. Bunların yanı sıra tıbbi, biyomedikal ve ilaç teknolojilerinin transferi için kriterleri içeren bir bilim ve teknoloji planı hazırlanmaktadır. Suudi Arabistan yeterli sayıda yüksek teknolojili cihazlara sahiptir. Ülkede 28 MR bulunmakta olup tamamı kamu sektörüne aittir. CT tarayıcı sayısı 110, Mükleer tıp cihazı 11, Mamografi cihazı 50, linear akselatör sayısı ise 3’tür.221 Suudi Arabistan’ın sahip olduğu ileri teknolojili cihazların 1.000.000 nüfusa düşen yoğunluğu ve sayısı tabloda verilmiştir.

Tablo 17: Tıbbi Cihaz Sayısı ve 1.000.000 Nüfusa Düşen Yoğunluk

Tıbbi Cihaz Kamu Sektörü

Özel Sektör Toplam 1.000.000 nüfus

başına yoğunlukMagnetik Tezonans

Görüntüleme28 28 0,971

CT tarayıcı 110 110 3,816PET tarayıcı 0 0 0Nükleer Tıp 11 11 0,382Mamografi 50 50 40,619

Linear akselatör 3 3 0,104

Tele Kobalt (Cobalt 60) 0 0 0

Radyo Terapi 3 3 0,104

220) a.g.e..221) http://www.who.int/medical_devices/countries/sau.pdf?ua=1, 17.02.2016



SATURKSATURK

8. Sağlık Harcamaları GöstergeleriDünya’nın özellikle önde gelen ekonomilerinde sağlığa ayrılan paylara bakıldığında, ABD’nin gayrisafi yurtiçi hasılasından (GSYİH) sağlığa ayırdığı payın 2,5 trilyon dolara yakın olması, Japonya’nın yarım trilyon dolara yaklaşması, Avrupa’da büyük ekonomilerinin sağlığa 200 ila 387 milyar dolar arasında kaynak ayırmaları sağlık hizmetleri pazarının büyüklüğü hakkında fikir vermektedir. Gelişmiş devletlerin GSYİH’dan sağlığa ayırdıkları kamu ve özel payları birbiri ile karşılaştırıldığında, bazen birbirine yakın bazen özel ağırlıklı, bazen ise kamu ağırlıklı harcamalar oldukları görülmektedir. Genel olarak özel kaynaklı gayrisafi yurtiçi hâsıla payı azımsanmayacak düzeylere ulaşmıştır.

Suudi Arabistan’ın sağlığa GSYİH’dan ayırdığı pay 1995 yılında % 2,5 iken, 2001 yılında %4,5’e kadar yükselmiş ancak 2005 yılında % 3,5’e inmiştir. Bu oran 2013 yılında % 3,2 olmuştur. Suudi Arabistan GSYİH’dan sağlığa ayırdığı %3,2’lik oran ile 188 ülke arasında 176. Sırada gelmektedir.222 Suudi Arabistan’ın GSYİH’dan sağlığa ayrılan payın yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 48: GSYİH’dan Sağlığa Ayrılan Payın Yıllara Göre Değişimi

Suudi Arabistan’ın toplam sağlık harcamaları içerisinde kamu sağlık harcamaları payının yıllar içinde azalması, cepten yapılan harcamaların yükseliş eğiliminde olması ile uyumlu olarak kişi başına sağlık harcaması miktarı da artmaktadır. 1995 yılında 225 ABD doları düzeyinde olan toplam kişi başı sağlık harcaması 2005 yılında 454 $’a, 2013 yılında da 808 $’a yükselmiştir. Ancak toplam kişi başı sağlık harcamasının 2012 yılına göre %18,60 oranında azalmış olduğu gözden kaçırılmamalıdır.223 Kişi başına sağlık harcamalarının yıllar içindeki değişimi grafikte verilmiştir. 222) The World Bank, http://en.actualitix.com/country/sau/saudi-arabia-health-expenditure.php, 15.02.2016 http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Health-expenditure-percent-of-GDP. 15.02.2016..223) http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Health-expenditure-per-capita , 15.02.2016



SATURKSATURK

Grafik 49: Kişi Başı Sağlık Harcaması (US $)

Kamu sağlık harcamalarının GSYİH’daki oranı yıllar içerisinde dalgalı bir seyir izlemiştir. GSYİH’daki kamu sağlık harcamalarının payı 2005 yılında 3,8 iken 2010 yılında 4,4 seviyesine ulaşmıştır. 2012 yılına gelindiğinde bu oran % 4,2 olmuştur.224 Suudi Arabistan kamu sağlık harcamalarını GSYİH içerisindeki payının yıllara göre değişimi grafikte gösterilmiştir.

Grafik 50: Kamu Sağlık Harcamalarının GSYİH’daki Oranı (%)

9. Koruyucu Hekimlik ve Ana Çocuk Sağlığı Göstergeleri

Suudi Arabistan’da birincil sağlık hizmeti kapsamında bulaşıcı hastalıklara karşı koruma ve aşılama uygulamalarını içeren çalışmalar yapılmaktadır. Bir yaşın altındaki çocukların %96.8’i difteri, tetanos ve çocuk felcine karşı aşılanmıştır. Ayrıca kızamık ve tüberküloza karşı risk grubunun sırasıyla %94.4 ve %94.5’i aşılama kapsamına alınmıştır. Sonuç olarak, bulaşıcı hastalıkların görülme sıklığı çok gelişmiş ülkelerin seviyesine düşürülmüştür. Ülke bağışıklama programının genel başarısı % 98

224) http://www.tradingeconomics.com/saudi-arabia/indicators, 15.02.2016



SATURKSATURK

düzeyindedir.225 Aşılama kampanyalarını içeren birinci basamak sağlık hizmetine ulaşımın genişletilmesi de bu tablonun ortaya çıkarılmasına yardımcı olmuştur. Suudi Arabistan’ın 2014 yılı bağışıklama oranları garfikte verilmiştir.

Tablo 18: Suudi Arabistan Bağışıklama Oranları

Aşı %Hexa. Aşısı 98.1

Oral Polio AşısıOPV) 98.1BCG Aşısı 98.0MMR Aşısı 97.1

Pnömokok Konjügat Aşısı 98.0

Suudi Arabistan’ın uygulamış olduğu koruyucu hekimlik programları olumlu sonuçlar vermiştir. Bulaşıcı hastalıklar önemli düzeyde azaltılmış ve kontrol altına alınmıştır. Suudi arabistanda 2014 yılında bildirimi yapılan bulaşıcı hastalıklar ve sayıları tabloda gösterilmiştir.226

Tablo 19: Bildirimi Yapılan Bulaşıcı Hastalıklar ve Sayıları (2014)Difteri 2

Boğmaca 1Yeni doğan tetanoz 2Diğer tip tetanoz 11

Kızamık 154Kabakulak 18Kızamıkçık 23

Suçiçeği 8204Brusella 3110

Meningokokal menenjit 4Menenjit pnömokakal 2

Menenjit hemofili 1Menenjit (diğer) 189

Hepatit A 128Hepatit B 4323Hepatit C 1686

Diğer hepatit enfeksiyonu 6Tifo ve Paratifo 119

Amipli Dizanteri 2378Basilli dizenteri (Şigella) 24

Salmonella gıda zehirlenmesi 1186Dang Humması 2081

Khurma ateşi 70

225) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.226) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016



SATURKSATURK

Suudi arabistanda 2014 yılında bildirimi yapılan bulaşıcı hastalıkların yaş gruplarına göre sayıları tabloda gösterilmiştir.

Tablo 20: Bildirimi Yapılan Bulaşıcı Hastalıkların Yaş Gruplarına Dağılımı

Suudi Arabistan’da 2014 yılında Sağlık Bakanlığına bağlı sağlık merkezlerine 51.260.205 kişi mürcaat etmiştir. Sağlık hizmeti almak üzere bir sağlık kuruluşuna

<1 1-<5 5-<15 15-<45 >45 Toplam

Difteri 0 1 1 0 0 2

Boğaca 1 0 0 0 0 1

Yenidoğan Tetanozu 2 0 0 0 0 2

Diğer Tip Tetanoz 0 0 0 6 5 11

Çocuk Felci 0 0 0 0 0 0

Kızamık 33 55 26 35 5 154

Kabakulak 0 4 8 6 0 18

Kızamıkçık 3 8 9 3 0 23

Suçiçeği 229 1062 4150 2582 181 8204

Brusella 10 75 302 855 1868 3110

Meningokokal Menenjit 1 0 2 1 0 4

Pnömokokal Menenjit 0 2 0 0 0 2

Hemofili Menenjit 1 0 0 0 0 1

Diğer Tip Menenjit 63 23 38 45 20 189

Hepatit A 0 6 33 76 13 128

Hepatit B 14 11 47 3002 1249 4323

Hepatit C 8 6 13 771 888 1686

Diğer Hepatit Enfeskiyonları 1 0 1 1 3 6

Tifo Ve Paratifo 2 10 22 58 27 119

Amipli Dizanteri 95 309 377 1315 282 2378

Basilli Dizenteri 1 7 11 5 0 24

Salmonella Yiyecek Zehirlenmesi 130 294 196 418 148 1186

Ekinokok Hidatik Hastalığı 0 0 0 0 0 0

Kuduz 0 0 0 0 0 0

Dang Humması 4 16 114 1479 468 2081

Khurma Ateşi 0 2 7 44 17 70



SATURKSATURK

müracaat edenlerin % 89,6’sı Sağlık balanlığına bağlı sağlık merkezlerine müracaat etmiştir. En fazla müracaat Riyad, Medine, Mekke’de olmuştur. Riyad’da 7.764.529 kişi, Medine’de 5.224.898 kişi, Mekke’de ise 3.545.906 kişi Sağlık Bakanlığı sağlık merkezlerine sağlık hizmeti almak üzere başvurmuştur. Diğer devlet kurumlarına ait sağlık merkezlerine yapılan toplam müracaat 22.776.564 kişi olmuştur. Özel sektöre ait poliklinik ve hastanelere yapılan müracaat sayısı ise 48.153.717 kişi olmuştur.227 2014 yılında Sağlık Bakanlığı sağlık merkezlerine başvuran kişi sayısı ve bölgelere dağılımı grafikte gösterilmiştir.

Grafik 51: Sağlık Bakanlığı Sağlık Merkezlerine Başvuran Kişi Sayısı Ve

Bölgelere Dağılımı

Suudi Arabistan’da 2014 yılında sağlık hizmeti almak üzere yapılan toplam başvuru sayısı 134.265.516 kişi olmuştur. Toplam müracaatların %47,2’ni Sağlık Bakanlığına bağlı sağlık kurululşarı karşılarken, % 17’sini diğer kamu kurumları, %35.9’unu özel sektör karşılamıştır. Sağlık Bakanlığı kuruluşlarına yapılan toplam başvuru sayısı 63.335.235 kişi olurken, diğer devlet kurumlarına ait sağlık kuruluşlarına yapılan toplam müracaat 22.776.564 kişi, özel sektöre ait poliklinik ve hastanelere yapılan müracaat sayısı ise 48.153.717 kişi olmuştur.228 2014 yılında yapılan toplam mürcaatların sektörel dağılımı grafikte gösterilmiştir.




SATURKSATURK

Grafik 52: Sağlık Kuruluşlarına Yapılan Toplam Başvuruların Sektörel Dağılımı

Suudi Arabistan’da 2014 yılında Sağlık Bakanlığına bağlı hastanelere 21.259.928 acil vaka gelmiştir. Acil vakaların % 90,5’ı Sağlık Bakanlığına bağlı hastanelere müracaat etmiştir. En fazla acil başvuru Riyad, Medine, Jazan’ae olmuştur. Riyad’da 2.831.271 kişi, Medine’de 2.486.401 kişi, Jazan’da ise 1.722.368 kişi Sağlık Bakanlığı hastanelerine acil sağlık hizmeti almak üzere üzere başvurmuştur.229 2014 yılında Sağlık Bakanlığı hastanelerine başvuran kişi sayısı ve bölgelere dağılımı grafikte gösterilmiştir.

Grafik 53: Sağlık Bakanlığı Hastanelerine Başvuran Kişi Sayısı Ve Bölgelere Dağılımı




SATURKSATURK

Suudi Arabistan’da 2014 yılında Sağlık Bakanlığına bağlı hastanelere 21.259.928 acil vaka gelmiştir. Acil vakaların % 90,5’ı Sağlık Bakanlığına bağlı hastanelere müracaat etmiştir. En fazla acil başvuru Riyad, Medine, Jazan’ae olmuştur. Riyad’da 2.831.271 kişi, Medine’de 2.486.401 kişi, Jazan’da ise 1.722.368 kişi Sağlık Bakanlığı hastanelerine acil sağlık hizmeti almak üzere üzere başvurmuştur. Hastanelere en çok KBB hastalıkları nedeniyle başvurulurken bunu diyabet izlemiştir. 2014 yılında KBB hastalıkları nedneiyle 1.998.666 kişi müracaat ederken 737.229 kişi diyabet nedeniyle müracaat etmiştir.230 2014 yılında Sağlık Bakanlığı hastanelerine acil vaka olarak başvuranların hastalık türüne göre dağılımı grafikte gösterilmiştir.

Grafik 54: Sağlık Bakanlığı Hastanelerine Acil Olarak Başvuranların Hastalık

Türüne Göre Dağılımı

Suudi Arabistan Sağlık Bakanlığı tarafından sağlık 2014 yılında eğitimleri kapsamında eğitim, ders, toplantı, yazılı materyal hazırlanması gibi pek çok faaliyet gerçekleştirilmiştir. sağlık merkezi ve hastaneler tarafından toplam 274.272 kişi eğitimden geçirilmiştir. Sağlık merkezi ve hastane içindeki eğitimler ile 249.373 kişi sağlık eğitimi dersinden geçirilirken, sağlık merkezi ve hastane dışında 24.900 kişi eğitimden geçirilmiştir. Toplam 12.483 kişi toplantılar yoluyla eğitilirken çok sayıda yazılı ve görsel döküman hazırlanmıştır.231

Sağlık Bakanlığına bağlı sağlık merkezlerinde çalışan hekim sayısı 9,304, diş hekimi sayısı 1,452, hemşire sayısı 18,136, eczacı sayısı 326, yanabcı sağlık personeli sayısı 9,690 olmuştur. Bu verilere göre ülkedeki tüm hekimlerin %24,1’i, hemşirelerin %25,5’i, birinci basamak sağlık kuruluşlarında görev yapmaktadır.232

230) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.231) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.232) a.g.e.



SATURKSATURK

Suudi Arabistan’da birinci basamak sağlık hizmetlerinin sunumunda özel sektöre ait 2,412 adet poliklinik, 125 klinik hizmet vermektedir. Özel sektöre ait poliklinikelerin 842’si (%35,2) Riyad bölgesinde, 545’ü (%15,9) Cidde bölgesinde bulunmaktadır. Kliniklerin 49’u (%39,2) Riyad bölgesinde, 58’i (%46,4) Cidde bölgesinde bulunmaktadır.233

Sağlık personelleri tarafından yaptırılan doğumların oranı 15 yıl önce %78 iken günümüzde bu oran %90’a ulaşmıştır. Buna ek olarak sağlık kuruluşlarına hizmet almak için gidemeyen gebelere ev ziyaretleri yoluyla da hizmet sağlanmaktadır.

10. Hastalık Göstergeleri

Suudi Arabistan’da tüberküloz vakaları son beş yıldır düşüş eğilimindedir. 1990 yılında 100.000 kişide 15 olan yaygınlık, 1997 yılında 18’e yükselmiştir. 2009 yılında 17 olan oran bu tarihten itibaren sürekli düşüş göstererek 2014 yılında 100.000 kişide 12’ye düşmüştür.2014 yılında oran 2013 yılına göre % 14,29 azalma göstermiştir.234 Genel nüfusta tüberküloz görülme yaygınlığı grafikte verilmiştir.

Grafik 55: Tüberküloz Görülme Sıklığı (100.000 kişide)

Suudi Arabistan’da 2014 yılında toplam 2336 akciğer tüberkülozu vakası görülmüştür. Akciğer tüberkülozunu en sık görüldüğü bölgeler Cidde ve Riyad’dır. 2014 yılında Cidde’de 679 vaka, Riyad’da 605 vaka görülmüştür. Akciğer tüberkülozunun bölgelerde görülme sayısı ve sıklığı tabloda verilmiştir. 233) a.g.e.234) World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Incidence-of-tuberculosis, 15.02.2016



SATURKSATURK

Grafik 56: Akciğer Tüberkülozunun Bölgelerde Görülme Sayısı ve Sıklığı

Suudi Arabistan’da 2014 yılında toplam 7 cüzzam vakası görülmüştür. Cüzzam vakalarının en sık görüldüğü bölgeler Cidde, Mekke, Taif ve Medine’dir. 2014 yılında Cidde’de 4 vaka, Mekke, Medine ve Taif ’te 1’er vaka görülmüştür. Cüzzam vakalarının 100.000 kişide görülme sıklığı 0,02’dir. Cüzzam vaka sayısının yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.

Toplam Vaka Sayısı 100.000 kişide görülme sıklığı

Riyadh 605 7,84Makkah 149 7,06Jeddah 679 16,07

Ta’if 53 4,21Medinah 140 6,96Qaseem 77 5,62Eastern 159 5,27Al-Ahsa 35 2,93

Hafr Al-Baten 22 5,03Aseer 89 5,04Bishah 11 2,90Tabouk 29 3,27

Ha’il 18 2,68Northern 19 5,29

Jazan 143 9,33Najran 35 6,16

Al-Bahah 28 6,07Al-Jouf 13 3,95

Qurayyat 12 7,25Qunfudah 20 6,57

Total 2336 7,59



SATURKSATURK

Grafik 57: Cüzzam Vaka Sayısının Yıllara Göre Değişimi

Suudi Arabistan’da 2014 yılında toplam 1097 sıtma vakası görülmüştür. Sıtma vakalarının en sık görüldüğü bölgeler Jazan, Medine, Cidde ve Mekke’dir. 2014 yılında Jazan’da 499, Medine’de 218, Cidde’de 127 ve Mekke’de 116 vaka görülmüştür. Sıtma vaka sayısının bölgelere göre değişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 58: Sıtma Vaka Sayısının Bölgelere Göre Değişimi

Suudi Arabistan’da 2014 yılında çevre sağlığı ile ilişkili hastalıkların 100.000 kişide görülme sıklığı grafikte verilmiştir.



SATURKSATURK

Tablo 21: Çevre Sağlığı İle İlişkili Hastalıkların

2010 2011 2012 2013 2014

Amipli dizanteri 11 7.00 7,44 6,06 7,73

Tifo ve Paratifo 1,25 1,03 1,01 0.75 0,39

Basilli dizanteri (Shig ellosis) 0.36 0,19 0,23 0.12 0,08

Salmonella gıda zehirlenmesi 5,37 4,91 3,91 3,48 3,85

Hepatit A 2,26 1,13 1,06 0.79 0,42

Yetişkin nüfusta en önemli sağlık risklerinden birisi yüksek şekerdir. Diayabete bağlı olarak yaşanan ölüm sayısı 4,151’dir. Diyabet hastalığının ölüme neden olma sıklığı (100.000 kişi başına) ise 35,61’dir. 25 ve üstü yaş grubunda yüksek şeker oranı erkeklerde %22, kadınlarda %21,7 iken, WHO Bölge ortalaması erkeklerde %21,7, kadınlarda 11,6’dır. Diyabet bakımından hem erkek hem de kadın nüfus risk altındadır. 235

25 yaş ve üstü nüfusta yüksek kan basıncı oranı erkelerde %32,9, kadınlarda ise 28,7’dir. WHO Bölge ortalaması ise erkeklerde 30,7, kadınlarda ise 29,1’dir. 236

20 yaş ve üstü nüfusta obezite oranı erkelerde %29,5, kadınlarda ise 43,5’dir. WHO Bölge ortalaması ise erkeklerde 13, kadınlarda ise 24,5’dir.237 2015 yılı itibariyle Suudi Arabistan nüfusunu oluşturan erkeklerşn %72’si, kadınların da %79’u fazla kilolu kategorsindedir.238 Bu verilerden de anlaşılacağı üzere Suudi arabistan için hem kadın hem de erkek nüfus için obezite ciddi bir sağlık riskdir.

15 yaş ve üstü nüfusta sigara kullanım oranı erkelerde %38, kadınlarda ise %1’dir. WHO Bölge ortalaması ise erkeklerde 38, kadınlarda ise %4’dür. Sigara kullanım bakımından erkek nüfus için risk söz konusudur. 239

Suudi Arabistan’ın yetişkin nüfusta karşı karşıya olduğu risk faktörleri ve cinsiyetlere dağılımı grafikte verilmiştir.

235) WHO, http://www.who.int/gho/countries/sau.pdf?ua=1, 17.02.2016236) WHO, http://www.who.int/gho/countries/sau.pdf?ua=1, 17.02.2016237) WHO, http://www.who.int/gho/countries/sau.pdf?ua=1, 17.02.2016238) http://www.who.int/chp/chronic_disease_report/saudi_arabia.pdf?ua=1, 17.02.2016239) WHO, http://www.who.int/gho/countries/sau.pdf?ua=1, 17.02.2016



SATURKSATURK

Tablo 22: Yetişkin Nüfusta Risk Faktörleri Ve Cinsiyetlere Dağılımı

11. Ölüm Göstergeleri 1980’lerde 8,3 olan kaba ölüm oranı düşüş eğilimini sürdürmektedir. 240 Suudi Arabistan’ın 2014 yılı itibariyle kaba ölüm oranı (1000 kişi başına) 3,9’dur.241 Kaba ölüm oranının yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 59: Ölüm Oranı (1,000 kişi başına)

240) http://en.actualitix.com/country/sau/saudi-arabia-death-rate.php, 18.02.2016241) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.



SATURKSATURK

Suudi Arabistan’da diğer birçok ülkede olduğu en çok ölüm KVC hastalıkları, kronik hastalıklar, yaralanmalar, bulaşıcı hastalıklar ve kanserler nedeniyle yaşanmıştır. Koroner kalp hastalıkları nedeniyle 19,569 (% 24,34) kişi ölürken bunu sırasıyla Felçler 14,435 (%17,96), trafik kazaları 5,247 (6,53), diyabet 4,151 (%5,16) ve böbrek hastalıkları 4,119 (5,12) kişi ölmüştür.242 Suudi Arabistan’da seçilmiş hastalıklara bağlı ölüm sayıları grafikte verilmiştir.

Grafik 60: Seçilmiş Hastalıklara Bağlı Ölüm Sayıları

Suudi Arabistan’da diğer birçok ülkede olduğu en çok ölüme neden olan hastalıklar KVC hastalıkları, kronik hastalıklar, yaralanmalar, bulaşıcı hastalıklar ve kanserlerdir.243 Suudi Arabistan’da tüm yaşlarda ölüm nedeni olan seçilmiş hastalıkların yüzde dağılımı grafikte verilmiştir.

Grafik 61:Başlıca Ölüm Nedenleri (%)

242) http://www.worldlifeexpectancy.com/country-health-profile/saudi-arabia, 15.02.2016243) http://www.worldlifeexpectancy.com/country-health-profile/saudi-arabia, 15.02.2016



SATURKSATURK

Suudi Arabistan’da ölüme neden olan hastalıkların ayrıntıları incelendiğinde koroner kalp hastalıkları nedeniyle ölüm sıklığı 100.000 kişide 165,67’dir. Bu oranla Suudi Arabistan Dünya genelinde 27. sırada gelmektedir. Bunu 126,77 ile felçler, 44,89 ile gripler ve pnömoni, 35,61 ile diyabet takip etmektedir. Suudi Arabistan’da böbrek hastalıkları nedeniyle ölümlerin sıklığı ise 32,09’dur. Bu oran ile Suudi Arabistan Dünya’da 6. sırada bulunmaktadır. 244 Suudi Arabistan’da bazı hastalıklara bağlı ölümlerin 100.000 kişide görülme sıklığı grafikte verilmiştir.

Grafik 62: Seçilmiş Bazı Hastalıklara Bağlı Ölümlerin 100.000 Kişide Görülme

Sıklığı

Suudi Arabistan’da ölüme neden olan hastalık grupları içerisinde kanserler önemli bir yer tutmaktadır. Meme kanseri nedeniyle ölüm sıklığı 100.000 kişide 9,61, kolon kanseri 7,21, deri kanseri 7,21, prostat kanseri 6,04, karaciğer kanseri 5,17 ve akciğer kanseri 5,09’dur. Deri kanserleri nedeniyle 870 ölüm yaşanmış olup, ölüme neden olma sıklığı bakımından Suudi Arabistan, Dünya’da 20. sırada yer almaktadır. Meme kanseri ve prostat kanserinde 148, over kanserinde 147, deri kanserlerinde ise 151. Sırada yer almaktadır.245 En sık ölüm nedeni olarak gösterilen kanseri türleri grafikte verilmiştir.




SATURKSATURK

Grafik 63: En Sık Ölüm Nedeni Olarak Gösterilen Kanseri Türleri



SATURKSATURK

BÖLÜM 5:Genel Değerlendirme ve Türkiye - Suudi Arabistan Sağlık Turizmine Yönelik Strateji Önerileri



SATURKSATURK

BÖLÜM IV

GENEL DEĞERLENDİRME VE TÜRKİYE – SUUDİ ARABİSTAN SAĞLIK TURİZMİNE YÖNELİK

STRATEJİ ÖNERİLERİ

1. Genel Değerlendirme

Son yıllarda, sağlık turizm tüm dünyada rağbet gören bir pazar halini almıştır. Dünya ülkeleri, bu pazardan pay alabilmek için büyük bir rekabet içine girmişlerdir. Türkiye, sağlık alanında hem nitelikli insan gücüne hem de sağlık altyapısı ve teknolojisine sahip olması nedeniyle rekabetçi ülkeler arasındadır. Türkiye’nin sağlık turizmi alanında sahip olduğu üstünlüklerinden (rekabet gücü, düşük maliyet, nitelikli insan gücü, gelişmiş tesis alt yapısı vb.) Suudi Arabistan yeterli düzede yararlanamamıştır. Bunun çeşitli nedenleri vardır. İlk olarak, Suudi Arabistan sağlık hizmetlerinin ve ileri tedavi uygulamalarının yeterince gelişmiş olmasına bağlı olarak Türkiye’nin tercih edilmemesi ifade edilebilir. İkinci olarak Suudi halkta ve yöneticilerinde var olduğu bilinen yanlış Türkiye algısının da etkili olduğu düşünülmektedir. Üçüncü olarak Türk sağlık sistemi ve tıbbının bu ülkede yeterince tanınmıyor olduğu ifade edilebilir. Bu tespiti, 2012-2014 Türkiye Sağlık Turizmi Raporları teyit etmektedir. Bu raporlardan çıkan en önemli sonuç, Türkiye- Suudi Arabistan arasında sağlık turizmi alanında geliştirilebilecek bir potansiyel işbirliği bulunmasına rağmen somut bir sonuç yoktur. Bu noktada iki ülke arasında geliştirilebilecek potansiyel işbirliğinin içeriği ve yönteminin nasıl olması gerektiği önem kazanmaktadır. İşte bu öneme binaen Türkiye ile Suudi Arabistan arasındaki sağlık turizmin mevcut durumu, sorunlar ve geliştirilmesine yönelik strateji önerileri bu bölümde ele alınmıştır.

Türkiye’ye sağlık turizmi amacıyla gelen hastaları geldikleri ülke veya bölgeye göre sınıflandırmak strateji geliştirmek bakımından yararlı olacaktır. Türkiye’ye İngiltere ve Amerika gibi gelişmiş ülkelerden de uluslararası hasta geldiği gibi Libya, Irak gibi gelişmemiş fakir ülkelerden de hasta gelmektedir. Her hastaya aynı hizmetin sunulması hem maliyet hem de memnuniyet açısından beklenen sonuçları vermeyebilecektir. Ülkemize sağlık turisti gönderen ülkelerin gelişmiş ülkeler, gelişmemiş ülkeler, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve Ortadoğu ülkeleri ana başlıkları altında sınıflandırılmasının yaralı olacağı düşünülmektedir. Bu nedenle gelişmiş ülkelerden gelen hastalar ile gelişmemiş ülkelerden gelen hastaların beklentilerinin farklı olacağı kabul edilmeli ve buna uygun stratejiler belirlenmelidir. Benzer şekilde Müslüman



SATURKSATURK

ülkeler ile diğer dinlere mensup ülkelerden gelen kişilerin talep ve beklentileri de farklılaşmaktadır. Suudi Arabistan’dan gelecek sağlık turistlerinin en önemli beklentileri ileri teknoloji ve uzmanlaşmış sağlık hizmetlerinden “yüksek konfor” içerisinde yararlanmaktır. Suudi Arabistan başta olmak üzere Müslüman ülkelerden gelecek sağlık turistlerinin diğer bir beklentisi de “mahremiyet”tir. Zengin Müslüman ülkeler için bu temel beklenti odak alınarak bir strateji geliştirilmesi yararlı olacaktır. Gelişmiş ülkelerden (Amerika, Avrupa) gelen hastalar, ülkemizi sağlık hizmetlerinin kendi ülkelerinde pahalı ve hasta bekleme sürelerinin uzun olması nedeniyle tercih etmektedirler. Gelişmemiş ülkelerden (Sudan, Somali, Afganistan, Libya, Pakistan, Irak ve Asya ülkeleri vb.) gelenler kendi ülkelerinde sağlık hizmetlerinin yetersizliği ve personel azlığı nedeniyle ülkemizi tercih etmektedirler.

Suudi Arabistan, hem yüksek ve çok yüksek gelir düzeyine sahip hasta profiline, hem de orta düzey gelire sahip hasta profiline sahiptir. Bu ülkeden gelecek sağlık turizmi ve termal turizm taleplerinde düşük fiyat unsurunun önemli olmayacağı değerlendirilmektedir. Bunun yerine “kalite”, “yüksek konfor”, “mahremiyet”, sosyal, kültürel ve tarihi zenginliklerin uygun dozda bir araya getirilmesine dayanan bir strateji geliştirilmesinde zorunluluk bulunmaktadır. Suudi Arabistan, iyi düzeyde koruyucu ve tedavi edici sağlık hizmetleri sunmaktadır. Sahip olduğu sağlık kurum ve kuruluşlarında yüksek teknolojili cihaz kullanımında pek çok ülkeden daha iyi durumdadır. Hali hazırda Suudi Arabistan sağlık sisteminin en önemli sağlık sorunu uzmanlaşmış personel sayısının yetersizliği ve dengesiz dağılımıdır. Dolayısıyla Suudi Arabistan vatandaşlarının sağlık hizmetlerinin pahalı olması, personel eksikliği, yüksek teknolojili tıbbi cihazların bulunmaması veya yetersiz olması gibi nedenlerle Türkiye’yi tercih etmeleri beklenmemelidir.

Günümüzde Türkiye sağlık turizminin önünde değerlendirmeye açık büyük bir Ortadoğu pazarı bulunmaktadır. Bu pazarın en önemli aktörü ise Suudi Arabistan’dır. Türkiye açısından Ortadoğu pazarını cazip kılan önemli nedenlerden birisi bu pazardaki büyüme beklentisidir. Diğer önemli bir neden ise Türkiye’nin Müslüman ülkeler nezdindeki konumudur. Ortadoğu sağlık turizmi pazarının,



SATURKSATURK

bu pazarın büyüklüğüne rağmen yeterli ilgiyi görmediği düşünülmektedir. Ortadoğu pazarı olarak değerlendirilebilecek ülkelerin sosyal, kültürel ve dini hassasiyetleri dikkate alınmadan bir sağlık turizmi stratejisi belirlenmemelidir. Suudi Arabistan özelinde bu ülkenin kültürel ve dini hassasiyetlerine önem verilen ve saygı duyulan, kendilerini rahat hissedecekleri ortamlar oluşturulmalıdır. Sağlık kuruluşlarında bu amaçla bilgilendirme eğitimleri yapılması önemsenmelidir. Suudi vatandaşlarına yönelik hizmet sunan sağlık tesislerinde dikkat edilmesi gereken kültürel ve dini hassasiyetlerden bazıları şöyledir: 246

a) Suudi Arabistan’da dinin politika, sosyal davranışlar ve iş dünyası üzerinde önemli bir yeri vardır. b) Suudiler İslami değerlerle uyuşmayan dışarıdan gelen bilgiye karşı yenilikçi değildir. c) Suudi Arabistan’da kişinin statüsünü içinde bulunduğu sınıf belirlemektedir. Bu kültürde bireyler grubun alt kısmında yer almaktadır. d) Aile en önemli sosyal birimdir. Erkek lider ve karar verici pozisyonundadır. Ancak grubun oybirliğini alana kadar ilerleme çok zor gerçekleşmektedir. e) Liderlik ve kimlik kavramları önemli olup, liderler kişilerin soyundan gelmektedir. f) Suudi Arabistan’da erkeğin özel bir konumu vardır. Suudi kadınlar iş dünyasına pek açık değildir. g) Suudi Arabistan’da iş süreçleri zor ve yavaş ilerler.h) Suudiler zamanı daha rahat bir davranış içerisinde kullanırlar. Sosyal toplantıların veya iş toplantılarının kesin bir başlangıç ve bitiş saati olmayabilir. Suudi iş kültüründe dakik olmak pek fazla öncelik taşımamaktadır.i) Tartışma esnasında genellikle kişisel argümanlar kullanılmaktadır. Israr, karşı tarafı ikna etmek için sık sık kullanılan bir yöntemdir. j) Suudilerle olan iş ilişkilerinde saygılı ve içten davranışlar beklenmektedir.k) Büyüklere saygı göstermek temel değerdir ve önemlidir. l) Tanıtım materyallerinin Arapça olmasını önemsemektedirler. m) Misafirlere iyi davranmak Suudiler arasında erdem olarak kabul edilmektedir. Bu yüzden ülkede gerçekleşecek olan önemli aktivitelere iş yaptıkları kişileri davet etmek isterler. n) Kaba bir davranış olarak kabul edilecek ve onları küçük düşürecek her türlü hareketten uzak durulmalıdır. o) İş ilişkileri aşırı derecede kişisel davranışlarla yürütülmektedir.

246) T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden



SATURKSATURK

p) Suudilerle iyi ilişki oluşturabilmenin bir yolu da, onların sağlığı, kardeşleri, amcaları, kuzenleri ve oğulları ile ilgili olabilecek soruları sormaktır. Ancak, ailenin kadın üyeleri hakkında soru sorulmaması gerekmektedir. q) Yemeklerde çok az konuşulmaktadır. Suudiler yemekte sessizliği tercih ederler. r) Bahşiş yaygın ve gerekli değildir. Çünkü genellikle fatura içerisinde servis hizmeti de ilave edilmektedir. s) Erkek ve kadın birbirleri ile etkileşim içine girmezler. Arap kadınlarının topluluk içerisine girecekleri zaman kendilerini tanıtmamaları için peçe takmaktadırlar. Eğer bir Suudilinin yanında peçeli bir bayan varsa, bu bayanın tanıştırılması geleneksel bir davranış değildir. t) Suudiler konuşma esnasında aralarındaki mesafeyi çok kısa tutmaktadırlar. Siz bu davranış biçimine alışık olmasanız da geriye doğru bir hareket yapmayınız. Bu şekildeki davranışınız sizin hissiz ve soğuk bir kişi olduğunuzu düşündürür. u) Suudiler yolda yürürken sık sık el ele gezerler. Eğer Suudili biri elinizi tutarsa bu davranışı bir arkadaşlık göstergesi olarak algılamalısınız. v) Araplar otururlarken bacak bacak üstüne pek atmazlar. Karşı tarafa ayak tabanının gösterilmesi de hoş karşılanmamaktadır. w) Suudiler konuşurlarken sürekli olarak elleriyle hareket etmekten hoşlanmalarına rağmen, herhangi birisini işaret ederek göstermek kaba bir davranış olarak kabul edilmektedir. x Sol el Arap dünyasında temiz olarak kabul görmemektedir. Bu yüzden sol el ile bir davranışta bulunmamaya özen gösterilmesi gerekmektedir. y) Spor özellikle futbol, at ve deve güreşi (bahis yasaklanmıştır), avcılık, ülkenin çekici gelen taraflarının ve Suudi mutfağının övülmesi hoşlanılan konuşmalar arasındadır. z) Orta Doğu politikaları, uluslararası petrol politikaları, İsrail, İslami inanışların sorgulanması ve eleştirilmesi, hastalık, kaza, ölüm, kadınlar hakkında kompliman yapmak ise kaçınılması gereken konuşmalar arasındadır.

Suudi Arabistan ile sağlık turizmi alanında işbirliğinin geliştirilmesi, dolaylı olarak Ortadoğu pazarını etkileyerek ve Türkiye’nin sağlık turizmi gelirlerini önemli oranda etkileyebilecek potansiyeldedir. Türkiye’nin sağlık turizminden elde ettiği gelir 2,5 milyar dolar düzeyindedir. Sağlık Bakanlığı’nın hedeflerine göre bu rakamın 2017 yılında 8 milyar dolara, 2023 yılında ise 20 milyar dolara ulaşması hedeflenmektedir.



SATURKSATURK

247 Ancak 2015 yılında yaşanan Rusya – Türkiye ilişkilerindeki gerilim, Ortadoğu’da sürmekte olan belirsizlik, ülkeler açısından ulusal güvenlik gündeminin öncelikli hale gelmesi ve terör saldırıları nedeniyle turizm gelirlerinde düşmeye olması sürpriz olmayacaktır. Turist sayısındaki azalmanın sağlık turisti sayısına da yansıyacağı beklenebilir. Bu öngörüye rağmen yurtdışından Türkiye’ye gelen hasta sayısında özellikle 2019 yılından itibaren hızlı bir yükseliş beklenmektedir. Buna göre, yabancı hasta sayısının 2019’da 1 milyona ulaşacağı tahmin edilmektedir. Bu tahminlerin gerçekleşmesi ancak bazı ciddi ve kurumsal çalışmaları gerektirmektedir. Atılacak bu adımalar Türkiye’nin rekabet gücünü artıracaktır. Hızla gelişen sağlık turizmi alanında Türkiye’nin rekabet ettiği ülkelere nazaran bazı üstünlükleri bulunmaktadır. Bunlardan bazıları şöyledir:

a) Türkiye rekabet ettiği diğer ülkelere nazaran kültür turizmi, inanç turizmi, deniz turizmi, doğa turizmi, sağlık-kaplıca turizmini aynı anda kullanabilecek özelliklere sahiptir. Aynı zamanda hizmet sektöründe sahip olduğu rekabet üstünlüğü bulunmaktadır. Ancak bunları kullanma konusunda dağınıklık söz konusudur. b) Türkiye’nin, sağlık turizmi alanında rekabet edebilecek güçte olmasının bir sebebi de, Türkiye’nin sağlık turizmi hizmetini sunan ilk ülkeler arasında yer alması ve bu konuda deneyim kazanmış olmasıdır. c) Türkiye’ye rekabet üstünlüğü sağlayan diğer bir faktör ise sağlık hizmet fiyatlarının, diğer ülkelere göre görece ucuz olmasıdır.

Türkiye’nin sağlık turizminde başlangıç aşamasında olduğu, ancak sahip olduğu bazı üstünlükler nedeniyle hızla ilerlediği kabul edilmelidir. Sektörde büyük bir pazar payı elde etmek ve lider olabilmek Türkiye için hayal değildir. Ancak liderlik, uzun dönemli ve kararlı stratejiler gerektirmektedir. Bunun için Türkiye’nin kurumsal alt yapı eksikliklerini gidermesi, sorun oluşturabileceği düşünülen zayıf yönlerinin telafi edilmesi, teşvik araçlarının daha etkili kullanımının sağlanması, nitelikli insan gücü istihdamının önündeki engellerin aşılması ve rekabet gücünü artırmaya yardım edecek güçlü yanlarının da geliştirmesi gerekmektedir. Ayrıca şartların gerektirdiği esnekliğe sahip, tüm sektör paydaşlarının bulunacağı bir sağlık turizmi yönetimi kurulmalıdır.

Türkiye’nin sağlık turizmi konusundaki performansına bakıldığında karşımıza çıkan resim şöyledir:

247) TÜRSAB, ‘2014 Sağlık Turizmi Raporu’, http://www.tursab.org.tr/dosya/12186/saglikturizmiraporu_12186_5485299.pdf , et.:10.09.2015



SATURKSATURK

a) Türk sağlık sistemi son 10 yıl içerisinde büyük bir gelişme kaydetmiş olmasına rağmen uluslararası rekabet için hazır değildir. b) Türkiye’de kişi başına düşen sağlık harcamaları, hekim sayısı ve diğer sağlık personeli sayısı ABD, AB Ülkeleri ve bazı BDT ülkelerinden daha düşüktür. c) Uluslararası hasta kabulüne yardımcı olacak bir ulusal sağlık akreditasyon sistemi bulunmamaktadır. d) Sağlık turizmi hizmeti sunan özel hastanelerde yaşanmakta olan sorunların ülke imajın etkileyecek boyuta ulaşmasını izleyen bir mekanizma bulunmamaktadır. e) Türkiye’ye gelen yabancı hastalar ağırlıklı olarak özel sağlık kuruluşlarını tercih etmektedirler. f) Başta Almanya olmak üzere bütün branşlarda en çok hasta AB ülkelerinden gelmektedir. Bunu Rusya ve Orta Doğu ülkeleri takip etmektedir. Yaşanan dış politik krizler nedeniyle Rusya ve Ortadoğu pazarı risk altındadır. g) Yabancı hastalar Türkiye’de en fazla İstanbul, Bursa, Kayseri, Adana, Gaziantep, Ankara, Antalya ve İzmir’i tercih etmektedirler. h) Türkiye’nin sağlık turizmi alanındaki rakipleri Dubai, Ürdün gibi Orta Doğu ülkeleri, Macaristan gibi bazı Doğu Avrupa ülkeleri ile Güney Kore ve Hindistan başta olmak üzere Güneydoğu Asya ülkeleridir.

Yukarıda betimlenen Türkiye resmi, diğer ülkelerle yapılacak işbirliği çalışmaları açısından da önemli görüldüğünden burada yer verilmiştir. Bu resim, Türkiye ile Suudi Arabistan arasındaki sağlık turizmi imkânlarının geliştirilmesi için hazırlanacak ulusal strateji belirleme çalışmalarında da yol gösterici olacaktır. Bu rapor ve içeriği iki ülke arasındaki sağlık turizmi potansiyelinin geliştirilmesi ve yeni işbirliği alanlarının oluşturulması bakımından karar vericilere, araştırmacılara ve uygulayıcılara, yol gösterecektir. Hazırlanan bu raporda, iki ülke arasındaki değerlendirme, sağlık turizmi hizmet alanları dikkate alınarak yapılmıştır. Sağlık turizmi hizmet alanları aşağıda gösterilen 4 alt başlıkta toplanmıştır. Ülke değerlendirmesine ilişkin veriler ve görüşler de bu başlıklar altında verilmiştir. Bunlar;

a) Sağlığı geliştirmeye yönelik hizmetler, b) Tedavi hizmetleri c) Rehabilitasyon hizmetleridir. d) Yaşlı bakım hizmetleri

Türkiye ile Suudi Arabistan arasındaki sağlık turizminin mevcut durumu, gelişme potansiyeli ve yeni alanlara ilişkin görüş ve öneriler sağlık turizmi hizmet alanları altında değerlendirilmiştir. Raporun genel değerlendirme başlığı altında kullanılan



SATURKSATURK

metodoloji kısaca şöyledir: Değerlendirmelerde öncelikle Türkiye’ye ilişkin genel bilgiler verilmiş, daha sonra varsa ülke bilgileri paylaşılmıştır. Genel sağlık turizmi ve ülke verilerine dayanılarak grafikler ve tablolar oluşturulmuştur. Grafik ve tablolarla görselleştirilen veriler hakkında yorumlamalar yapılarak önerilere yer verilmiştir.

a) Sağlığı Geliştirmeye Yönelik Hizmetler

Türkiye’nin dış politika ve turizm hedeflerinin gerçekleşebilmesi için Suudi Arabistan ile işbirliği önem taşımaktadır. Irak ve Suriye dış politikası, terör olayları, Arap baharı sonrasında ortaya çıkan yeni durum ve Rusya krizi gibi bölgede yaşanmakta olan dış politik sorunlar iki ülkeyi birlikte hareket etme konusunda daha da yaklaştırmaktadır. Türkiye’nin Suudi Arabistan ile başta güvenlik, dış politika, askeri konular olmak üzere her alanda işbirliğinin artırılması gerekli hatta zorunlu bir strateji olarak değerlendirilmektedir. Bu kapsamda Türkiye ile Suudi Arabistan arasında ticaret ve turizm alanında işbirliğinin geliştirilmesi hayati önem taşımaktadır.

Suudi Arabistan’a yönelik özel politikalarla uluslararası hasta sayısının artırılması önemlidir. Suudi Arabistan’dan gelecek sağlık turizmi hasta sayısının artırılması için atılması gereken bazı adımlar bulunmaktadır. Atılması yararlı olacak ilk adım, iki ülke arasındaki sağlık turizmi potansiyelini belirlemek üzere ilgili kurum ve kuruluşların katılımıyla arama toplantılarının yapılması yararlı olacaktır.

Atılması gereken ikinci adım ise iki ülke arasındaki sağlık turizmi potansiyelinin geliştirilebileceğine dair beklentinin güçlendirilmesi ve yükseltilmesidir. Bu faaliyetin tanıtım, halkla ilişkiler boyutu yanında diplomatik boyutu da bulunmaktadır. İki ülke arasındaki sağlık turizmi beklentisinin yükseltilmesi ve somut uygulamaya dönüştürülmesini sağlamak üzere ülkeler arasında var olan sağlık anlaşmasında revziyon gerekmektedir. “Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı ile Suudi Arabistan Krallığı Sağlık Bakanlığı Arasında Sağlık Alanında Mutabakat Zaptı” 08.08.2006 tarihinde Ankara’da imzalanmış ve 19.02.2007 tarihinde Bakanlar Kurulu kararıyla uygun bulunmuştur.248 Bu zaptın süresi, gerekli mutat işlemlerin tamamlanmasını sağlamak amacıyla, diplomatik kanallardan yapılan son bildirim tarihinden itibaren beş yıldır. Taraflardan biri, sona eriş tarihinden en az üç ay önce yazılı olarak diğer tarafa yazılı biçimde zaptın sona erdirilmesi yönündeki isteğini bildirmediği müddetçe, zaptın otomatik olarak aynı süre için yeniden yürürlükte kalacağı hükme bağlanmıştır. Suudi Arabistan ile Türkiye arasında sağlık alanında gerçekleştirilmesi öngörülen ilişkilere hukuki zemin teşkil edecek Mutabakat zaptı ile bilgi, deneyim ve 248) TC Sağlık Bakanlığı (2002). Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı’nın Sağlık Ve Tıp Alanındaİşbirliğine İlişkin Devletlerarası Anlaşmaları, Sağlık Bakanlığı Dış İlişkiler Dairesi Başkanlığı, Ankara



SATURKSATURK

personel değişimi gibi yollarla işbirliği yapılması hedeflenmiştir. Ancak mutabakat zaptında sağlık turizmine atıfta bulunan herhangi bir madde bulunmamaktadır. Anlaşma içeriğine sağlık turizmi işbirliğinin geliştirilmesine yönelik maddelerin teklif edilmesi işbirliğinin geliştirilmesi açısından yararlı olacaktır. Bunun için de Sağlık Bakanlığı öncelikle iki ülke arasındaki bu anlaşma içeriğinin sağlık turizmini de içerecek şekilde değiştirilmesini sağlamalıdır. İlgili kurumlarla koordineli bir şekilde bu eksikliğin giderilmesi sağlığın geliştirilmesi çalışmalarında öncelikli konu olarak kabul edilmelidir. Anlaşmanın içeriğinde, sağlık turizmi konunda herhangi bir hükme yer verilmemiştir. Sağlık turizminin hukuki bakımdan sağlam temellere oturtulması bakımından bu anlaşmanın sağlık turizmini içerecek hükümlerle revize edilmesi gereklidir. Bunun için de, Sağlık Bakanlığının bu ihtiyacı ve gerekçelerini dışişleri Bakanlığına bildirmesi ve bu yönde bir adımın hükümet eliyle atılmasını sağlaması önem kazanmaktadır.

Üçüncü adım olarak, kamu ve özel sektör sağlık kuruluşlarının bu alanda daha aktif rol alabilmesini sağlamak üzere Ekonomi Bakanlığı tarafından sağlanan pazara giriş desteği, yurt dışı tanıtım desteği, yurt dışı birim desteği, belgelendirme desteği, ticaret heyeti ve alım heyeti desteği ve danışmanlık teşvik desteklerinin yeniden gözde geçirilmesi önem kazanmaktadır.

Dördüncü adım olarak, sağlık turizmi hizmetleri verilen kuruluşlarca uygulanacak iskonto oranlarını gösteren listeye Suudi Arabistan’ın dahil edilmesi yararlı ve teşvik edici olacaktır. Sağlık turizmi kapsamında Türkiye’yi sağlığın geliştirilmesi hizmetleri için tercih edenler, daha çok orta ve üst düzey gelir grubunda olan insanlardır. Genel olarak bu gruptaki insanlar sağlıklı veya herhangi bir sağlık sorunu yaşamayan üst ve orta düzeyde gelire sahip bütün yaş grubundaki insanlar olabilmektedir. Bu gruptaki insanların konforlu ve kaliteli bir temel sağlık hizmeti alma beklentisi yüksektir. Suudi Arabistan vatandaşları bakımından da durum aynıdır. Özellikle üst ve orta gelir düzeyinde olan Suudilerin konfor ve kaliteye verdikleri önem bilinmektedir. Buna ilaveten kültürel ve dini hassasiyetlerin de dikkat alındığı bir hizmet sunumunun tercihlerini etkileyeceği dikkate alınmalıdır.

Suudi Arabistan ile Türkiye arasındaki sağlık turizminin geliştirilmesinde sağlığın geliştirilmesine yönelik hizmetlerin stratejik önceliğe sahip olduğu değerlendirilmektedir. Sağlığın geliştirilmesi kapsamında bu ülke vatandaşlarına sunulabilecek hizmetlerin başında “Medikal Estetik Amaçlı Tedaviler” (saç ekimi, yağ aldırma, burun estetiği, meme ve gerdirme operasyonları gibi) gelmektedir. Suudi



SATURKSATURK

kadınların özellikle Avrupa ülkelerini ve Dubai gibi ülkeleri bu amaçlı olarak tercih ettikleri ifade edilmektedir. Suudi kadınların bu hizmetlerden yararlandırılmaları sürecinde ortaya çıkabilecek dini ve kültürel sorunların neler olabileceği tespit edilmelidir. Yapılacak pazarlama ve tanıtım faaliyetlerinde bu duruma dikkat çekilmeli ve kadınlar dini hassasiyetlerinin dikkate alındığı, mahremiyetlerinin sağlandığı konusunda ikna edilmelidir.

Sağlığın geliştirilmesi hizmetleri kapsamında Suudi Arabistan’ın Riyad, Cidde, Medine, Taif ve Medine şehirlerinde yaşayan ortanın üstü ve üst gelir grubundaki kişilere verilebilecek sağlık hizmetlerinin neler olabileceğinin ayrı bir arama çalışması ile belirlenmesinde yarar görülmektedir.

2014 yılında Türkiye’ye toplam 496.324 uluslararası hasta gelmiştir.249 Türkiye’ye gelen uluslararası hastaların seçilmiş ülkelere göre sayıları grafikte verilmiştir.

Grafik 64: Uluslararası Hasta Sayıları ve Ülkeler

b) Termal Turizm

Türkiye’ye 2012 yılında 24.462, 2013 yılında 38.003, 2014 yılında ise 39.453 termal turist gelmiştir.250 Türkiye’yi ziyaret eden termal turist sayılarının yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.

249) TC Sağlık Bakanlığı (2015), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2014. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.250) TC Sağlık Bakanlığı (2015), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2014. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.



SATURKSATURK

Grafik 65: Türkiye’ye Gelen Termal Turist Sayıları

Bu rakamlar da göstermektedir ki Türkiye termal turizmde sahip olduğu tesis ve termal özellikler bakımından önemli bir ülkedir. Toplamda bu yıllar arasında gelen termal turist sayısı 100 bini aşmıştır.

Suudi Arabistan en çok termal turist gönderen ülkedir. 2014 yılında Suudi Arabistan’dan gelen termal turist sayısı 5,343 olmuştur. Bu rakam toplam termal turist sayısının % 13,54’ne karşılık gelmektedir.251 Suudi Arabistan’dan gelen termal turist sayısı grafikte verilmiştir.

Termal turizm amacıyla 2014 yılında Türkiye’yi ziyaret eden termal turistlerin 1,593’ü tedavi hizmetlerinden yararlanmıştır. Termal turistlerin en çok tercih ettikleri tedavi branşları fizik tedavi, dermatoloji, ortopedi ve endokrinolojidir.252 Suudi Arabistan’dan

251) TC Sağlık Bakanlığı (2015), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2014. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.252) TC Sağlık Bakanlığı (2015), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2014. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.



SATURKSATURK

gelen termal turistlerin 23’ü dermatolojpi, 13’ü endokrinoloji, 4’ü alternatif tıp branşını tercih etmişlerdir. Termal turistlerin tercih ettikleri tedavi branşları ve sayısı grafikte verilmiştir.

Grafik 66: Termal Turistlerin Tercih Ettikleri Tedavi Branşları

Türkiye’yi termal turizm amacıyla tercih edenlerin çoğunluğu 55 yaş ve altındakilerden oluşmaktadır.253 Türkiye’nin termal turizm hizmetlerinin geliştirilmesinde bu yaş grubunun fiziksel, psikolojik, sosyal, kültürel özellikleri ve tercihleri üzerinde durulmalıdır. Suudi Arabistan’ın 65 yaş ve üstü nüfusun oranı ise % 3 (889.096 kişi) düzeyindedir.254 Suudi Arabistan nüfusunun yaş gruplarına dağılımı grafikte verilmiştir.

Grafik 67: Nüfusun Yaş Gruplarına Dağılımı (%)

Suudi Arabistan’a yönelik termal turizm hizmetlerinin planlanmasın iki önemli husus öne çıkmaktadır. Bunlardan ilki bu ülkeden gelen termal turistlerin yaş grubu, ikincisi ise termal turistlerin cinsiyetidir. Suudi Arabistan vatandaşı olup Türkiye’yi termal turizm amacıyla tercih edenlerin daha ziyade 15-65 yaş grubundan olduğu

253) TC Sağlık Bakanlığı (2015), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2014. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.254) World Bank, http://countrymeters.info/en/Saudi_Arabia, 10.02.2016



SATURKSATURK

tahmin edilmektedir. 15-64 yaş grubundaki kişilerin sayısı 20,3 milyon, bu yaş grubunun nüfusa oranı ise % 67,6’dır. Bu durum, Suudi Arabistan’dan gelen kişilere yönelik termal turizm hizmetlerin yaş grubunu özelliklerine göre klasik hizmetlerden farklılaştırılmasını gerektirmektedir. Suudi Arabistan’ın nüfusu, 2015 yılı verilerine göre 31,5 milyondur.255 Erkek nüfus toplam nüfusun %55,2’sini oluştururken kadın nüfus toplam nüfusun %44,8’ini oluşturmaktadır. Arabistan’da doğumdan beklenen yaşam süresi ortalama 74,2’dir.256 Bu oran kadınlarda 76,2 iken erkeklerde 72,2’dir.257 Cinsiyete ilişkin yukarıda açıklanan veriler bu ülkeye yönelik termal turizm hizmetlerinde kadınlara özel hizmetlerin dikkate alınmasını gerektirmektedir. Kadınlara yönelik termal turizm hizmetleri medikal estik hizmetlerle entegre edilmesi stratejik bir adım olabilecektir.

Termal turizm amacıyla ülkemizi tercih edip yaş belirtmemiş büyük bir grup görülmektedir. Bu konunu üzerinde durulması, bilgilerin toplanmasında bir özensizliğin olup olmadığının mutlaka ortaya koyulması yararlı olacaktır. Türkiye’yi ziyaret eden termal turistlerin yaş aralıklarının yıllara göre değişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 68: Türkiye’ye Gelen Termal Turistlerin Yaş Aralıkları (2012-2014)

Sonuç olarak, 2014 yılı sağlık turizmi verileri incelendiğinde Suudi Arabistan’dan sağlık turizmi ve turistin sağlığı kapsamında gelen hasta sayısının az olması nedeniyle yer almadığı görülmüştür. Ancak Suudi Arabistan, gelen termal turist sayısı bakımından en çok turist gelen ülkedir. 2014 yılında bu ülkeden 5.343 kişi gelmiştir. Bu sayı toplam termal turist sayısının %13’üne karşılık gelmektedir. Bu bilgilerden de anlaşılacağı

255) World Population Review https://populationpyramid.net/saudi-arabia/2015/, 10.02.2016256) Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.257) World Bank, http://countrymeters.info/en/Saudi_Arabia, 10.02.2016



SATURKSATURK

üzere Suudi Arabistan’dan gelen uluslararası hastalar daha çok termal turizm amacıyla Türkiye’yi tercih etmektedirler. Suudi Arabistan ile sağlık turizminin geliştirilmesi çalışmalarında termal turizm motor görevi görebilecek özelliklere sahiptir. Kısa ve orta vadede termal turist sayısının artırılmasının yararlı olacağı düşünülmekle birlikte stratejik açıdan ve bıraktığı gelir bakımında tedavi amaçlı sağlık turizmi çalışmalarının desteklenmesinin daha fazla önem taşıdığı değerlendirilmektedir.

c) Tedavi Hizmetleri

Türkiye Suudi Arabistan arasındaki sağlık turizmi stratejisinin tedavi hizmetleri ve termal turizm hizmetleri üzerine kurulmalıdır. Sağlık turizmi stratejisinin neden tedavi ve termal turizm hizmetleri üzerine kurulması gerektiğine ilişkin gerekçelere aşağıda yer verilmiştir.

İlk olarak, Türk sağlık sisteminin ulaştığı nokta buna imkân vermektedir. Türkiye’deki sağlık kuruluşlarının sayısı ve fiziki yapısı, sahip olunan nitelikli personel sayısı, sunulan düşük tedavi maliyetleri bu stratejinin gerekliliğini desteklemektedir.

Suudi Arabistan sağlık sistemi (sağlık hizmet sunumu ve sağlık finansmanı bakımından) tesis sayısı, yatak sayısı, sahip olunan ileri teknolojili tıbbi cihaz ve ileri derecede uzmanlaşmış personel yönünden yeterli düzeyde olmasına rağmen ciddi düzeyde eşitsiz dağılım sorunuyla karşı karşıyadır. Sahip olduğu sağlık tesisi sayısı ve sağlık personeli sayısı bakımından Türkiye’den daha iyi durumda olmasına rağmen kaliteli sağlık hizmeti sunumu konusunda sorunlar yaşanmaktadır. Özellikle iler derecede uzmanlık gerektiren işlemler, uzmanlaşmış personel ve teknolojik girişimlerde bu sorun daha belirgindir.

Suudi Arabistan’ın sağlık alanında yaşadığı sorunların, Türkiye için akıllı stratejilerle bir fırsata dönüştürülebilmesi mümkündür. Sahip olduğu tesis, insan gücü, düşük maliyet, kültürel, tarihi ve sosyal imkânlar ile dini hassasiyet nedeniyle Suudi Arabistan ile Türkiye arasındaki sağlık turizminin geliştirilmesi stratejisinin tedaviye yönelik hizmetlere ve termal turizme odaklanması gerektiği değerlendirilmektedir. Türkiye son 15 yıldır uygulamış olduğu Sağlıkta Dönüşüm Programı sayesinde sağlık sektöründe önemli ilerlemeler kaydetmiştir. Bu sayede; kamu ve özel sağlık yatırımları artmış, hastaneler ve diğer sağlık kuruluşlarının modernizasyonu sağlanmış, sağlığın finansmanı sürdürülebilir ilkelere göre yeniden belirlenmiş, sağlık hizmet sunumunda yer alan kuruluşlar tek çatı altında toplanmış ve ileri teknolojili tıbbi cihazların ortalaması OECD ülkelerinin birçoğunun üstüne çıkmıştır. Özellikle ileri düzeyde



SATURKSATURK

uzmanlaşmış personel sayılarındaki artış bu alandaki rakiplerine karşı Türkiye’nin elini güçlendirmiştir. Özellikle özel sağlık kuruluşları bakımından uluslararası akreditasyona sahip olan hastane sayısı birçok ülkeden daha fazladır. Gerek kamu ve gerekse özel sektör yatırımlarının daha verimli kullanılması amacıyla sağlık turizmi kriterlerinin benimsenmesi gerekmektedir. Bu kuruluşların sağlık turizmi kapsamında sunulan tedavi hizmetlerini vermesi sahip olduğu yüksek katma değer nedeniyle teşvik edilmelidir. Bu gruptaki hizmetlerden yararlanmak üzere gelenler, kendi ülkelerinde bu hizmetlerin yetersizliği, uzun bekleme süreleri ve personel azlığı nedeniyle Türkiye’yi tercih etmektedir. Bu gruptaki insanların tedavi olma önceliği tercihte belirleyicidir. Bu gruptaki kişiler için en başarılı özel ve kamu sağlık kuruluşları tercih edilmeli. Suudi Arabistan vatandaşları için özellikle ileri teknolojiye ve uzmanlığa sahip personelin bulunduğu kuruluşlar bu grup hizmetlerde öne çıkartılmalıdır. Örneğin bu grup hizmetlerde sorunları (hizmet kalitesi, tıbbi yanlış uygulamalar, hizmetin ücretlendirilmesi vb.) en aza indirmek için uluslararası akreditasyona sahip kuruluşlara öncelik verilmelidir. Bu ülke için, sosyal imkanları geniş olan, kültürel ve tarihi dokuya sahip, aynı zamanda dini semboller içeren başta İstanbul, Bursa, Yalova, Kayseri gibi illeri öne çıkartılması yararlı olacaktır.

İkinci olarak, Türkiye’nin sahip olduğu coğrafi konum seyahat açısından bazı avantajlar sağlamaktadır. Asya ve Avrupa’nın en ücra bölgesinden Türkiye’ye uçak yolculuğu en fazla 6 saat ile sürmektedir. Suudi Arabistan Türkiye arasındaki uçak yolculuğu 3 saattir. Dolayısıyla bu ülkeden gelecek termal turizm ve sağlık turizmi hastalarının tedavisinin başarısının, uçak yolculuğunun uzunluğu ile riske girmesi pek olası görünmemektedir. Sağlık turizminin geliştirilmesinde ulaşım sorunun özel havayolu ağı üzerinde çözülmesi hasta sayısının artırılması için havayolu şirketlerini teşvik edebilecektir.

Üçüncü olarak, Türkiye’yi tedaviye yönelik sağlık hizmetlerden yararlanmak üzere tercih edenler, ülkelerinde orta ve üst düzey gelir grubunda olan kişilerden oluşmaktadır. Genel olarak bu gruptaki insanlar seyahat edebilecek kadar sağlıklı kişilerdir. Özel ve kamu sağlık kuruluşları Suudi Arabistan’ın toplam gelirinden en yüksek payı alan %20’lik en zengin kesim ile ikinci en yüksek payı alan zengin kesimi Türkiye’ye çekecek stratejiler belirlemelidir. Bu kesim için Türkiye’nin rakibi olan ülkeler; ABD, bazı Avrupa ülkeleri, Dubai gibi ülkelerdir. Dini hassasiyeti öne çıkartan Suudi vatandaşları için ABD ve Avrupa vazgeçilebilecek ülke kategorinde değerlendirilmelidir. Bu kesime yönelik belirlenecek hizmetler için rakip ülkelerin avantaj ve dezavantajları ayrıntılı olarak belirlenmeli, bu grubun tercihlerini etkileyen unsurlar ortaya koyulmalı ve durumu Türkiye’nin lehine döndürecek çözümler üretilmelidir. Bu gruptaki insanların



SATURKSATURK

sağlık hizmeti tercihlerinde belirleyici olan ileri derecede uzmanlık isteyen müdahale ve ileri teknolojiye duyulan ihtiyaçtır. Kamu ve özel sektör yöneticilerinin, Suudi vatandaşlarının tercih ve ihtiyaçlarına uygun özel programlar hazırlaması önem arz etmektedir. Bu ülkelere karşı; düşük maliyet, tesis, teknoloji, hizmet kalitesi, konfor, insan gücü, sosyal, kültürel ve dini imkânlar gibi üstünlükler daha etkin şekilde kullanılmalıdır. Suudi Arabistan’ın toplam gelirinden üçüncü olarak en yüksek pay alan orta ve üstü % 20’lik 3. kesim sağlık turizmi çalışmalarında ayrı bir kategoride değerlendirilmelidir. Özellikle termal turizm hizmetleri açısından bu kesimin ciddi bir potansiyel oluşturabileceği değerlendirilmektedir.

Dördüncü olarak Türkiye tedavi hizmetlerinde birçok Avrupa ülkesini geride bırakan bir kalite düzeyine ulaşmıştır. Bu durum Suudi Arabistan’da yürütülecek Türkiye sağlık turizmi hizmetlerinin pazarlanması ve tanıtılması faaliyetlerinde öne çıkartılmalıdır. Hem uzmanlık, hem kalite unsuru ve hem de düşük maliyet unsurunun birlikte olduğu bir ülke algısı oluşturulmalıdır. Suudi Arabistan’dan sağlık turizmi amacıyla gelen hasta sayısı bilinmediğinden bir yorum yapmak mümkün değildir. Ancak, sağlık turizmi kapsamında en çok hasta gönderen ülkelerin hasta tercihlerine bakıldığında Türkiye’nin daha çok tedavi hizmetleri için tercih edildiği görülmektedir. Bu durum Suudi Arabistan için de geliştirilecek programlarla mümkün olabilecektir.

Beşinci olarak Suudi Arabistan’ın hastalık göstergeleri Türkiye’nin rekabet gücü yüksek olan tedavi hizmetlerinin öne çıkmasını desteklemektedir. Suudi Arabistan’ın sağlık risklerinin başında obezite gelmektedir. Suudi Arabistan’ın 20 yaş ve üstü nüfusta obezite oranı erkelerde %29,5, kadınlarda ise 43,5’dir. WHO Bölge ortalaması ise erkeklerde 13, kadınlarda ise 24,5’dir.258 2015 yılı itibariyle Suudi Arabistan nüfusunu oluşturan erkeklerin n %72’si, kadınların %79’u fazla kilolu kategorisinde olduğu daha önce paylaşılmış idi. Fazla kilolu olup obezite sınırında olan nüfus da dahil edildiğinde durumun vehameti ortaya çıkmaktadır. Obez ve fazla kilolu nüfusun beslenme alışkınlarının değişmeyeceği varsayıldığında operatif yöntemeler önem kazanmaktadır. Obezite cerrahisi kapsamında yapılan bazı operasyonları içine alan sağlık turizmi tedavi paketleri hazırlanması yararlı olabilecektir.

Türkiye’nin Suudi Arabistan’la ilgili sağlık turizmi stratejisinin; tedavi hizmetleri, termal turizm ve medikal estetik hizmetlere yoğunlaşması gerektiği yukarıda ifade edilmişti. Tedavi hizmetleri kapsamında yoğunlaşılacak hastalıkların başında bulaşıcı olmayan hastalıklar gelmektedir. Bulaşıcı olmayan hastalıklar içerisinde en çok ölüme neden olan hastalık koroner kalp (KVC) hastalıklardır. Koroner kalp hastalıkları

258) WHO, http://www.who.int/gho/countries/sau.pdf?ua=1, 17.02.2016



SATURKSATURK

nedeniyle yaşanan ölüm sayısı 19,569’dur. Ülkedeki ölümlerin %24’ü koroner kalp hastalıkları nedeniyle olmaktadır. Ülke, koroner kalp hastalılarına bağlı ölüm sayısında Dünya’da 47. sırada gelmektedir. Koroner kalp hastalıklarının 100.000 kişide görülme oranı 165,67’dir. 2014 yılında 14.435 kişi felç nedeniyle, 5.689 kişi grip ve pnömoni nedeniyle, 5.247 kişi trafik kazaları nedeniyle, 4.151 kişi diyabet nedeniyle, 4.119 kişi ise böbrek hastalıkları nedeniyle ölmüştür.259 Suudi Arabistan’a yönelik sağlık turizmi tedavi paketleri içerisine KVC hastalıklarına yönelik işlemler dahil edilmelidir.

Altıncı olarak Suudi Arabistan’da kanser hasta sayısı ve kanser nedeniyle ölenlerin sayısı artış eğilimindedir. Suudi Arabistan’da meme kanseri nedeniyle ölüm sıklığı 100.000 kişide 9,61, kolon kanseri 7,21, deri kanseri 7,21, prostat kanseri 6,04, karaciğer kanseri 5,17 ve akciğer kanseri 5,09’dur. Deri kanserleri nedeniyle 870 ölüm yaşanmış olup, ölüme neden olma sıklığı bakımından Suudi Arabistan, Dünya’da 20. sırada yer almaktadır. Meme kanseri ve prostat kanserinde 148, over kanserinde 147, deri kanserlerinde ise 151. Sırada yer almaktadır.260 Kadınlarda en sık görülen kanser türlerine (meme, over, rahim) ve erkeklerde en fazla görülen kanser türlerine (kolon, prostat, mide, karaciğer, akciğer, deri,) yönelik tedavi paketleri, sağlık turizmi tedavi paketlerine dahil edilmelidir. Suudi Arabistan’da en çok ölüme neden olan kanser türleri grafikte verilmiştir.

Grafik 69: En Çok Ölüme Neden Olan Kanser Türleri




SATURKSATURK

d) Hasta Tercihleri

Uluslararası hastaların Türkiye’yi tercih etme nedenleri, sağlık kuruluşu tercihlerini etkileyen faktörler ve il tercihleri bu bölümde değerlendirilmektedir. Bu kapsamda ilk olarak uluslararası hastaların Türkiye’yi neden tercih ettikleri konusu üzerinde durulacaktır.

Sağlık turizmi veya termal turizmin geliştirilebilmesi için hedef ülke vatandaşlarının tercihlerini etkileyen unsurların bilinmesi önem taşımaktadır. Hakkında çalışma yapılan ülke vatandaşlarının sağlık kültürü ve turizm kültürü hakkında yeterli düzeyde bilgi sahibi olunması yapılacak çalışmaların başarısını artıracaktır. Bu doğrultuda Suudi Arabistan vatandaşlarının Türkiye’yi tercih etme nedenleri, sağlık alışkanlıkları, tatil alışkanlıkları, tüketim alışkanlıkları ve daha da önemlisi dini hassasiyetleri bilinmelidir.

Yabancı hastaların Türkiye’yi tercihlerinde nelerin etkili olduğu konusunu bilimsel yöntemlerle ortaya koyan kapsamlı bir araştırma bulunmamaktadır. Bu nedenle uluslararası hastaların Türkiye’yi tercihlerini etkileyen nedenler konusunda bazı tahminlerle yetinilmektedir. Yabancı ülkelerden Türkiye’ye sağlık turizmi kapsamında gelmek isteyenlerin tercihlerini aşağıdaki faktörlerin etkilediği düşünülmektedir.

a) Ülke ve sağlık kuruluşu hakkında kişinin kendi araştırması b) Daha önce gelen bir hasta veya tanıdığının tavsiyesic) Aracı sağlık ve ya seyahat acentesinin yönlendirmesid) Sigorta şirketinin yönlendirmesie) Sağlık kuruluşunun veya hekimin yönlendirmesif) Ülkenin izlediği dış politika g) Zorunluluk (acil sağlık hizmeti ihtiyacı)h) Talep edilen sağlık hizmetinin maliyetii) Talep edilen sağlık hizmetinin bekleme sürelerinin kısalığı veya uzunluğu j) Türk hekim ve sağlık personeline duyulan güven, k) Talep edilen tıbbi işlemlerin kendi ülkelerinde yapılmıyor veya kapsam dışı olması,

İkinci olarak uluslararası hastaların kamu veya özel sağlık kuruluşu tercihleri üzerinde durulacaktır. Sağlık turizm alanında yabancı hastaların hangi yolları kullanarak sağlık kuruluşlarının seçtiklerine yönelik hastalara doğrudan sorularak cevap



SATURKSATURK

alınan bir çalışmaya rastlanılmamıştır.261 Bu nedenle uluslararası hasta tercihlerinin doğrudan hastalara sorularak belirlemesine imkân verecek bir araştırmaya ihtiyaç bulunmaktadır. Uluslararası hastaların sağlık kuruluşu tercihlerini etkilediği tahmin edilen bazı faktörler şunlardır:

a) Daha önce gelen bir hasta veya tanıdığının tavsiyesib) Aracı sağlık acentesinin yönlendirmesic) Seyahat acentesinin yönlendirmesid) Sigorta şirketinin yönlendirmesie) Sağlık kuruluşunun yönlendirmesif) Hekim yönlendirmesig) Zorunluluk (acil sağlık hizmeti ihtiyacı)h) Talep edilen sağlık hizmetinin maliyetii) Talep edilen sağlık hizmetinin bekleme sürelerinin kısalığı veya uzunluğu j) Türk hekim ve sağlık personeline duyulan güven,

Türkiye’de sağlık turizmi kapsamındaki hareketliliğin artmasında hizmet kalitesi ve standartları yüksek olan özel hastaneler önemli bir rol oynamaktadır. Türkiye’de tedavi görmeyi tercih eden sağlık turistleri, çeşitli illerde bulunan 165 hastanede sağlık hizmeti almayı tercih etmişlerdir. Bu hastanelerin, 72’si devlet hastanesi, 14’ü eğitim ve araştırma hastanesi, 10’u üniversite hastanesi ve 69’u ise özel hastanedir.262 Barca ve arkadaşları (2013) tarafından yapılan araştırmaya göre Türkiye’de sağlık hizmeti alan turistlerin sayısı 2008’de 74.093, 2009’da 91.961, 2010’da 109.678, 2011’de 156.176 kişi olmuştur. 2011 yılı için sağlık hizmeti alan turistlerin 41.847’si (%23) kamu hastanelerinde tedavi görürken, 114.329’u (%73) özel hastaneleri tercih etmiştir.263

Türkiye’ye uluslararası hasta kapsamında gelen kişiler, sağlık kuruluşu tercihlerinde özel hastaneleri seçmektedirler. 2012 yılında Türkiye’ye gelen uluslararası hastaların % 83,2’si özel hastaneleri tercih ederken %16’8’si kamu sağlık kuruluşlarını tercih etmiştir. 2014 yılında ise uluslararası hastaların %59’u özel hastaneleri tercih ederken % 37’si devlet hastanelerini tercih etmiştir.264 Sağlık Bakanlığına bağlı olan eğitim ve araştırma hastaneleri de buna dahil edilirse bu oran %44’e yükselmektedir.265

261) Binler A. (2015). Türkiye’nin Medikal Turizm Açısından Değerlendirilmesi Ve Politika Önerileri. Uzmanlık Tezi. Kalkınma Bakanlığı Sosyal Sektörler Ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, yayın No: 2839, Ankara.262) Barca M., Akde E., Gedik Balbay İ. (2013). “Türkiye Sağlık Turizm Sektörünün Analizi ve Strateji Önerileri”. İşletme Araştırmaları Dergisi, 5/3:64-92.263) a.g.e.264) Sağlık Bakanlığı (2015), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2014. Ankara. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü, Anıl matbaacılık.265) a.g.e



SATURKSATURK

Uluslararası hastaların özel hastaneleri tercih etmelerinin bir rastlantı olmadığını gösteren pek çok kanıt bulunmaktadır. Bunların başında özel hastanelerin gerek sağlık turizmi ve gerekse turistin sağlığı konusunda uluslararası hastaların beklentilerine uygun yapılanmaya gitmeleri gelmektedir. Bunun dışında sahip olunan fiziki imkânlar, tıbbi teknoloji ve nitelikli sağlık insan gücü kaynağının da etkili olduğu söylenebilir. Ayrıca bu kuruluşların gerek yurt içinde ve gerekse yurt dışında çeşitli ülkelerde yürütmüş oldukları tanıtım ve pazarlama çalışmalarının da en etkili nedenlerden olduğunu kabul etmek gerekmektedir. Uluslararası hastaların kamu-özel sağlık kuruluşu tercihleri grafikte verilmiştir.

Grafik 70: Uluslararası Hastaların Kamu ve Özel Sağlık Kuruluşu Tercihleri, 2014

Genel olarak ülkemize gelen uluslararası hasta sayıları ve sağlık kuruluşu tercihlerine ilişkin açıklamalar yukarıda verilmişti. Acaba uluslararası hastaların sağlık kuruluşu tercihleriyle sağlık turizmi kapsamında gelen hastaların sağlık kuruluşu tercihleri faklı mıdır? Bu soruya cevap verebilmek için 2012-2014 yılı sağlık turizmi verilerine bakmak gerekmektedir. 2012 yılında sağlık turizmi kapsamında gelen hastaların 43.904’ü (%16,8) kamu sağlık kuruluşlarını, 218.095 (%83) hasta ise özel hastaneleri tercih etmiştir.266 2013 yılında kamu hastanelerini tercih edeneler 55.031 kişi (%25), özel hastaneleri tercih edenler ise 163,107 kişi (%75) olmuştur.267

266) TC Sağlık Bakanlığı (2012), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu. Ankara, Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü, Anıl matbaacılık.267) Sağlık Bakanlığı (2015), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2014. Ankara. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü, Anıl matbaacılık.



SATURKSATURK

Suudi Arabistan ile Türkiye arasındaki sağlık turizmi potansiyelinin geliştirilmesi stratejisinin de yukarıda açıklanan nedenlerle özel sağlık kuruluşları üzerine bina edilmesi gerektiği değerlendirilmektedir. Ancak özellikle ileri derecede uzmanlık gerektiren hastalıklar ile kanser hastalıklarının tedavisinde Sağlık Bakanlığı ve Üniversitelere ait kamu sağlık kuruluşları daha etkin kullanılmalıdır. 2014 yılında Sağlık Bakanlığına bağlı devlet hastaneleri ile eğitim ve araştırma hastanelerinden hizmet alan uluslararası hasta oranı %10’lar düzeyinden %37’ye ulaşmıştır.268 Sağlık turizmi ve turistin sağlığı kapsamında sağlık hizmeti alan hastaların sağlık kuruluşu tercihlerinde ilk tercih özel hastanelerdir. Ancak, Suudi Arabistan’dan 2012-2014 yılları arasında sağlık turizmi ve turistin sağlığı kapsamında sağlık hizmetlerinden yararlanan kayda değer sayıda hasta olmadığından ülkeye has yorum yapılamamıştır. Gerek sağlık turizmi ve gerekse turistin sağlığı kapsamında Suudi Arabistan’dan gelen hastalara ait veri bulunmasa da diğer ülkelerden gelen hastaların tercihlerine bakıldığında, ezici çoğunluğunun özel hastaneleri tercih ettikleri görülmektedir. Özel hastaneler tarafından yakalanan başarı, yapılan yatırımların daha iyi değerlendirilmesi, esnek yapıları, fiyatların kamuya göre daha kolay belirlenebilmesi ve oluşturulan marka değeri bakımından daha yararlı görülmektedir. Ancak bu ülke için Sağlık Bakanlığına bağlı hastanelerin de belirli bir program dahilinde kullanılması mümkündür. Türkiye’yi sağlık ve tedavi amacıyla tercih eden turistlerin Türkiye’nin sağlık hizmetlerine güvendiği varsayılırsa bu kitlenin çeşitli iletişim kanalları aracılığıyla sağlık turizminin geliştirilmesinde ve hedef ülkelerdeki tanıtım faaliyetlerinde kullanılması akıllıca olacaktır.

Sağlık turizmi kapsamında Türkiye’yi tercih eden uluslararası hastaların tıp uzmanlık alanları konusundaki tercihlerinin daha gerçek bilgiler verdiği düşünülmektedir. Sağlık turizmi hastalarının en başından itibaren ülke, sağlık kuruluşu ve hekim karşılaştırmaları yaptıkları bilinmektedir. Sağlık turizmi kapsamında ülkemize gelen uluslararası hastaların en çok tercih ettikleri tıp uzmanlık branşları grafikte verilmiştir.

268) a.g.e



SATURKSATURK

Grafik 71: Sağlık Turizmi Kapsamında En Çok Tercih Edilen Tıp Branşlar (2014)

2012 yılı itibariyle toplamda 156.176269 turist Türkiye’de sağlık hizmetlerinden yararlanmışlardır. Bu kişilerin % 62’si tedavi dışındaki amaçlarla ülkeye yaptıkları seyahat esnasında (tatil esnasında) geçirdikleri rahatsızlıklar sonucu tedavi görürken % 38’i ise tedavi amacıyla Türkiye’ye seyahat eden turistlerden oluşmaktadır. Tıpta uzmanlık alanındaki tercihleri yapanlar %38’lik kesimdir.

2013-2014 yıllarında sağlık turizmi kapsamında en çok tercih edilen branşlar incelendiğinde de sonuçlar değişmemektedir. En çok tercih edilen branş iç hastalıkları (KVC kapsar) göz hastalıkları olmuştur.270 2013-2014 yıllarında sağlık turizmi kapsamında en çok müracaat edilen tıpta uzmanlık branşlarının karşılaştırılması grafikte verilmiştir.

269) Bu rakam 2012 yılında 261.999’a , 2013 yılında 300.000’e ulaşmıştır. 270) TC Sağlık Bakanlığı (2015), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2014. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.



SATURKSATURK

Grafik 72: Sağlık Turizmi Kapsamında En Çok Müracaat Edilen Uzmanlık Dalları (2013-2014)

Sağlık turizmi kapsamında tercih edilen tıp branşları ülkeler bazında incelendiğinde ise; Bulgaristan’dan gelen hastaların daha çok özel hastanelerin onkoloji branşını tercih etikleri görülmektedir. İran ve Azerbaycan’dan gelen hastalar ise daha çok kardiyoloji bölümlerini tercih etmektedirler. Almanya’dan, Azerbaycan’dan ve Irak’tan göz hastalıkları uzmanlık alanında tedavi görmek amacıyla gelen hastaların büyük çoğunluğu da özel hastaneleri tercih etmektedirler. Suudi Arabistan ile sağlık turizmi kapsamında işbirliği yapılabilecek ve öncelik verilmesi gerektiği düşünülen bazı hastalıklar bulunmaktadır. kardiyovasküler hastalıklar, kanserler, diyabet, böbrek hastalıkları, bunların başında gelmektedir. Suudi Arabistan’dan 2012-2014 yılları arasında sağlık turizmi kapsamında sağlık hizmetlerinden yararlanan kişilere ait veriye ulaşılamadığından tercih edilen tıp branşları hakkında görüş belirtmek mümkün olamamıştır.

Suudi Arabistan ile Türkiye arasındaki sağlık turizminin geliştirilmesine yönelik çalışmaların özel sektör odaklı olması gerektiği yukarıda açıklanmıştı. Ancak kamu sektörünün –özellikle Sağlık Bakanlığı hastanelerinin- bu alandaki payının mutlaka artırılması gerekmektedir. Bunun için, 08.08.2006 tarihinde Ankara’da imzalanmış olan “Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı ile Suudi Arabistan Krallığı Sağlık Bakanlığı Arasında Sağlık Alanında Mutabakat Zaptı” içeriğinin sağlık turizmini de içine alacak şekilde yenilenmesi gündeme alınmalıdır. Kamu hastanelerinden hizmet alan uluslararası hastaların ülkelerine uygulanmakta olan komisyonların yer aldığı listeye Suudi Arabistan da dahil edilmelidir. Ülkeye



SATURKSATURK

uygulanacak komisyon oranı en az %20 olarak belirlenmelidir. Ayrıca, Suudi Arabistan vatandaşlarının kamu sağlık kuruluşlarından hizmet almalarını teşvik edecek çeşitlilik sağlanmalıdır. Kısa vadede üniversite hastanelerinin içinde bulunduğu sorunların çözülmesi beklenmediğinden bu yönde hedef koyulmaması isabetli olacaktır. Ancak üniversitelerin teşvik edilmeleri içinde bulundukları mali dar boğazın aşılmasında yardımcı olabilecektir. Turistin sağlığı kapsamında Türkiye’ye gelen hastaların tıp uzmanlıkları tercihleri ile sağlık turizmi kapsamında Türkiye’ye gelen uluslararası hastaların tıp uzmanlıkları tercihleri farklılık göstermektedir. Turistin sağlığı hizmetleri kapsamında 2014 yılında en çok tercih edilen tıp branşı 123.312 kişiyle acil hizmetlerdir.271 Bunu sırasıyla iç hastalıkları, ortopedi ve travmatoloji, göz hastalıkları, çocuk sağlığı ve hastalıkları, kadın doğum ve hastalıkları izlemektedir. Turistin sağlığı kapsamında sunulan hizmetlerde tercihleri belirleyen “acil” durumudur. Bu nedenle gerçek tercih nedenleri hakkında fikir vermeyebileceği dikkatlerden kaçmamalıdır.

Suudi Arabistan’dan ülkemize gelen turist sayısı 2013 yılında 234.220 iken; bu sayı 2014 yılında 341.786’ya ulaşmıştır.272 Gelen turist sayısında %50 artış yaşanmasına rağmen, bu artış sağlık turizmi ve turistin sağlığı verilerine yansımamıştır. Suudi Arabistan’dan 2012-2014 yılları arasında turistin sağlığı kapsamında sağlık hizmetlerinden yararlanan kayda değer sayıda hasta olmadığından tıp branşları tercihleri hakkında görüş belirtilememiştir.

Hem sağlık turizmi hem de turistin sağlığı kategorilerinde hastanelerin bulunduğu iller büyük önem arz etmektedir. Bazı iller konumları, tarihi, kültürel ve turistik özellikleri ve sosyo-politik önemleri açısından sağlık turizminden daha çok pay almaktadırlar. Bu iller tanınmışlıkları ölçüsünde uluslararası hastalar tarafından daha fazla pay almaktadırlar. Uluslararası hastaların en çok tercih ettiği il Antalya’dır. Bunu İstanbul, Ankara ve Kocaeli izlemektedir.273 Uluslararası hastaların en fazla tercih ettikleri iller ve hasta sayıları grafikte verilmiştir.

271) TC Sağlık Bakanlığı (2015), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2014. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.272) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html, 10.02.2016273) TC Sağlık Bakanlığı (2012), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu, Sağlığını Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık



SATURKSATURK

Grafik 73: Uluslararası Hastaların Geldikleri İlk 10 İl ve Hasta Sayıları, 2012

Suudi Arabistan’dan termal turizm kapsamında gelen turistler Türkiye’de en fazla Yalova şehrini tercih etmektedirler. Suudi Arabistan’dan gelen 5,243 termal turistin 4243’ü Yalova’yı, 850’si Bursa’yı tercih emiştir.274

2012-2014 yılları arasında turistin sağlığı ve sağlık turizmi kapsamında sağlık hizmetlerinden yararlanan kayda değer sayıda hasta olmadığından tercih edilen iller konusunda görüş belirtilememiştir. Ancak, bu ülke için kültürel, tarihi, sosyal ve dini önem sahip İstanbul, Bursa, Yalova, Afyon, Kayseri gibi şehirlerin öne çıkartılması yararlı olacaktır.

e) Rehabilitasyon Hizmetleri

Tıptaki gelişmeler, yaşam standardının yükselmesi, doğumdan beklenen yaşam süresinin uzaması, cerrahi müdahale alanındaki gelişme ve yenilikler, ilaç sektöründeki gelişmeler ve hekimliğin diğer branşlarında yaşanan hızlı değişmeler hastalık profilini değiştirmiştir. Yaşanan bu gelişmeler rehabilitasyonun kapsamına giren hastalıkları değiştirmiştir. Başlangıçta sadece fiziksel sakatlıklarla ilgilenen rehabilitasyon disiplini, zaman içinde engelli bireyler, ruh sağlığı bozulmuş bireyler, çocuklar, aile, yaşlı ve kadınlar vb. grupları da ilgi alanına almıştır.

Yaşamdan beklenen yaşam sürelerinin artması, hastalıklarla daha etkin mücadele edilebilmesi, yeni ilaçların bulunması, yüksek teknolojili tıbbi cihazların sağlık alanında etkin kullanımı, değişen sağlık ve yaşam beklentileri sağlığın yeniden tanımlanmasını gerektirmiştir. DSÖ bu gelişmelere paralele olarak sağlığı Dünya Sağlık Örgütü sağlık kavramını şu şekilde tanımlar; “Sağlık, yalnızca hastalıklı olmama durumu değil, aynı zamanda zihinsel, fiziksel ve toplumsal konum olarak iyi olma durumu” olarak tanımlamıştır. Ancak gelinen nokta itibariyle 274) TC Sağlık Bakanlığı (2014), Türkiye Termal Turizm Değerlendirme Raporu, Sağlığını Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık



SATURKSATURK

artık sağlığın tanımı “bedensel, ruhsal, sosyal ve ekonomik yönden tam bir iyilik hali olarak” görülmektedir.275

DSÖ’nün kapsamlı tanımıyla birlikte 1900’lerin başında daha çok askeri amaçlı kullanılan rehabilitasyon hizmetleri önem kazanmıştır. Rehabilitasyon kavramının kapsamı sürekli olarak genişlemektedir. Fiziksel rehabilitasyon ile başlayan genişleme, sosyal rehabilitasyon, psiko-sosyal rehabilitasyon, mesleki rehabilitasyon vb. sürmektedir.276

Sağlık turizmi kapsamında sunulmakta olan rehabilitasyon hizmetlerinin dünyada olduğu gibi tıbbi odaklı olmaktan çıkartılarak, psikolojik ve sosyal boyutuyla yeniden tasarlanması gerekmektedir. Yeniden tasarlanacak rehabilitasyon hizmetleri, sosyal rehabilitasyon, psiko-sosyal rehabilitasyon ve eğitsel rehabilitasyon programlarını kullanarak hedef kitlesini genişletmiş olacaktır. Bu kitlenin ihtiyaç ve taleplerine göre oluşturulacak programlar sayesinde özellikle gelişmiş ülke vatandaşlarına yönelik olmak üzere daha yüksek katma değerli hizmetler sunmak ve bu kişilerin yaşam kalitesini yükseltmek mümkün olacaktır. Türkiye sağlık turizmi stratejisinin belirlenmesinde de bu benzersiz stratejinin benimsenmesinin yararlı olacağı değerlendirilmektedir. Hedef ülkelerin ihtiyaçlarına göre psiko-sosyal rehabilitasyon ve sosyal rehabilitasyon sunabilecek kuruluşların oluşturulması rakip ülkelere üstünlük sağlayacak bir strateji olabilecek özelliktedir. Sosyal rehabilitasyon ve psiko-sosyal rehabilitasyon programları kullanılarak sosyal sağlığın sağlanması, geliştirilmesi ve böylece yaşam kalitesinin arttırılması temel amacı ile sağlık turizmi bir noktada buluşturulmalıdır.

Rehabilitasyon hizmetleri başlığı altında yaşlılara ve engellilere yönelik sağlık hizmetleri, sosyal rehabilitasyon ve psiko-sosyal rehabilitasyon hizmetleri ile sosyal hizmetler sağlık turizmi altında tasarlanmalıdır. Özellikle yaşlı ve engellilerin turizm potansiyeli, sağlık turizmi yatırımcıları için büyük bir fırsattır. Bu grubun tatil tercihi daha çok sıcak ülkeler ve sağlık turizmi hizmetlerine yöneldiği dikkatlerden kaçırılmamalıdır. Aşağıdaki hizmetler sağlık turizmi kapsamında düşünülmelidir.

a. İleri yaş turizmi (gezi turları, meşguliyet terapileri) b. Yaşlı bakımı hizmetleri (bakım evlerinde veya rehabilitasyon hizmetleri) c. Klinik otelde rehabilitasyon hizmetleri d. Engelliler için özel bakım ve gezi turları

275) Demirel, S (2011).“Sağlık Hizmetlerinin Sosyal Boyutu Geliştiriliyor”, http://suleymandemirel.com.tr/, 30.12.2015276) Demirel, S (2001). Türkiye’de Rehabilitasyon Hizmetlerinin Yeniden Yapılandırılmasında Sosyal Rehabilitasyonun Önemi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.



SATURKSATURK

Yukarıda yapılan açıklamalardan hareketle sağlık turizmi amaç ve hedefleriyle bütünleştirilmiş sosyal rehabilitasyon ve psiko-sosyal rehabilitasyon programlarının öncelikli hedef kitlesi, Suudi Arabistan için; gelir düzeyi yüksek zenginler, orta ve üst gelir seviyesinde olan yaşlı ve orta yaş grubu, çalışanlar, kanser hastaları olarak belirlenmelidir. Bu grupların her biri için ayrı ayrı olmak üzere konunu az sayıdaki uzmanı tarafından titizlikle psiko-sosyal ve sosyal rehabilitasyon programları hazırlanmalı, hazırlanan psiko-sosyal rehabilitasyon ve sosyal rehabilitasyon programların tanıtımları yurt içinde ve yurt dışında yapılmalıdır. Bu hizmetlerin sunulması için; klinik oteller, rekreasyon (eğlen-dinlen) alanları, tatil köyleri, huzurevleri, bakım evleri ve ihtiyaç duyulabilecek diğer tesisler oluşturulmalıdır.

f) Yaşlı Bakım Hizmetleri

Uzayan insan ömrü ile sağlık harcamalarındaki hızlı artış, sosyal güvenlik sistemlerini ve sağlığın finansmanını tüm dünyada zorlaştırmaktadır. Bu olgu, sağlık boyutu itibariyle sağlık turizmi pazarının ortaya çıkmasına ve gelişmesine neden olmuştur.

Türkiye’nin nitelikli insan gücü ile ilgili yetersizliği, tıbbi uygulamalarda ve yaşlı bakımına yönelik uygulamalarındaki yetkinliği sorgulanmalı, sağlık kuruluşlarının ulusal ve uluslararası akreditasyonuna önem vermelidir. Ancak bunun için öncelikle sağlık turizmi akreditasyon standartlarının oluşturulması çalışmalarına başlanmalı ve kendi kalite standartlarını dünyaya duyurmalıdır.

Sağlığın geliştirilmesi, tedavi hizmetleri, rehabilitasyon hizmetleri, yaşlı bakım hizmetleri gibi alanlarda iki ülke arasında önemli avantajlar bulunmaktadır. Bu ülke vatandaşlarına verilecek rehabilitasyon hizmetleri, sosyal hizmetler, psikolojik hizmetler ve inanç turizmi ile desteklenmelidir. Müslüman nüfus için Türkiye’nin eşiz üstünlüğü bu hizmet kapsamında değerlendirilmelidir. Yaşlı, engelli nüfus grubun bakımları için düşük maliyetlere sahip, özellikle iklimi yumuşak olan, güneşli, turizm imkânları ve termal turizm imkânları gelişmiş bölgeler öne çıkartılmalıdır. Bu şartları sağlayan şehir ve bölgelerde yaşlı ve engelli turizm köyleri, merkezleri kurulması fikri tartışılmalıdır. Yaşlı ve engelli turizminde rekabet edebilmek ve daha fazla sağlık turizmi geliri elde edebilmek için hazırlıklar şimdiden başlanmalıdır. Bunun için yüksek teknolojiye, teknik alt yapıya ve çok sayıda hekime ve sağlık personeli de ihtiyaç yoktur. Daha ziyade eğitilmiş ve kalifiye ara personele ve uygun yatırımlara ihtiyaç vardır.



SATURKSATURK

2. Türkiye –Suudi Arabistan Sağlık Turizmine Yönelik Strateji Önerileri

Dünya genelinde sağlık harcamaları her yıl artmaktadır. Özellikle de gelişmiş ülkelerde bu artış artarak sürmektedir. Gelişmiş ülkeler artan sağlık harcamalarının azaltılmasına yönelik çözümler aramaktadırlar. Nüfusun yaşlanmasıyla birlikte kronik hastalıkların görülme oranının artmasına rağmen, sağlık kuruluşlarının alt yapı çalışmaları, bu alandaki yatırımları ve bütçeler aynı ölçüde artmamaktadır. Bütün bunların sonucunda hastaların bekleme süreleri artmaktadır. Başta hükumetler olmak üzere uluslararası sigortalar da bu duruma çözüm aramaktadırlar. İlk başvurulan yol sağlık harcamalarının azaltılması amacıyla sigorta kapsamlarının daraltılması ve ödeneklerin kısılması olmaktadır. Bunun dışında ülkeler, en pratik yol olarak sağlık hizmetini ülke dışından satın almayı, yani sorunu sağlık turizmi ile çözmeyi denemektedirler. Bu amaçla, Avrupa ülkeleri içinde hastaların serbest dolaşımı çalışmaları başlatılmış olup, bu uygulama Ekim 2013’de tüm Avrupa ülkelerinde yürürlüğe girmiştir. Bu gün sadece Avrupa ülkelerini kapsayan bu çalışma gelecek yıllarda gerekli şartları yerine getiren (başta Türkiye olmak üzere) diğer ülkeler için de geçerli olacaktır. Belirli kriterleri taşıyan ve komisyondan onay alan her sağlık kuruluşu yurtdışından gelen hastaları tedavi edecek ve hastanın sigortasından tedavi bedelini isteyebilecektir. Bu ve benzeri gelişmeler sağlık turizminin daha ciddi bir biçimde ele alınmasını zorunlu hale getirmektedir. Sağlık turizminin en iddialı ve en rekabet gücü fazla ülkesi olan Türkiye, bu ve benzeri gelişmeleri dikkate alarak mutlaka ulusal sağlık turizmi stratejisini belirlemelidir. Bu gün Avrupa Birliği’nin belirlediği gelecekte başka devletlerin belirleyeceği “Hastaların Serbest Dolaşımına İlişkin Kriterlerin” seçilecek sağlık kuruluşlarında karşılanması için gerekli çalışmayı başlatmalıdır.

Bu genel strateji önerisinden sonra Suudi Arabistan ile Türkiye arasında sağlık turizminin geliştirilmesi çalışmalarını kolaylaştırmak üzere aşağıda bazı öneriler yapılmıştır.

1. Türkiye Suudi Arabistan arasındaki sağlık turizmi stratejisinin tedavi hizmetleri ve



SATURKSATURK

termal turizm hizmetleri üzerine kurulmasının gerekli olduğu değerlendirilmektedir. İki ülke arasındaki sağlık turizmi stratejisinin neden tedavi hizmetleri ve rehabilitasyon hizmetleri üzerine kurulması gerektiğine ilişkin gerekçeler genel değerlendirme bölümünde ayrıntılı olarak ele alınmıştır.

2. Suudi Arabistan ile Türkiye arasındaki sağlık turizminin geliştirilmesi çalışmalarında sağlığın geliştirilmesine yönelik faaliyetler önem kazanmaktadır. Özellikle de medikal estetik amaçlı işlemler önemli bir gelir kalemi oluşturabilecektir.

3. Sağlık turizmi konusunda kamu hastanelerini (Sağlık Bakanlığı ve Üniversite) teşvik edici kararlı bir anlayış bulunmamaktadır. Sağlık turizmi çalışmaları daha çok sağlık yöneticilerinin inisiyatifi ile yürütülmektedir. 1517277 hastanenin hizmet verdiği kamu sağlık sektöründe görev alan sağlık yöneticilerinin hepsinden sağlık turizmi konusunda aynı hassasiyeti beklemek mümkün değildir. Bu durum, kamu sağlık kuruluşlarının sağlık turizmi çabalarından da anlaşılmaktadır. 2014 yılı verilerine göre kamu sağlık kuruluşlarının %9,4’ünün sağlık turizmi konusunda aktif bir çaba içerisinde olduğu görülmektedir. 550 özel hastanenin bulunduğu özel sağlık sektörüne ait hastanelerin sağlık turizmindeki payı ise %87,3’tür. Sağlık turizmi konusunda kamu sağlık sektöründe bir anlayış değişikliği oluşturulması zorunluluğu ortadadır. Başlangıç olarak sadece Bursa, İstanbul illerindeki seçilmiş sağlık kuruluşlarının bu kapsamda değerlendirmeye alınmasında yarar vardır.

4. Suudi Arabistan’a yönelik sağlık turizmi stratejisi özel sağlık sektörü üzerine bina edilmelidir. Bununla birlikte özellikle KVC, obezite cerrahisi ve kanser hastalıklarına yönelik hizmetlerde kamu sağlık sektörünün daha etkili kullanımını sağlayacak bir plan yararlı olacaktır. Özellikle en zengin %20’lik kesim, zengin%20’lik kesim ve orta ve üstü %20’lik kesim için bu stratejinin yararlı olacağı değerlendirilmektedir.

5. Suudi Arabistan’ın kişi başına milli geliri ve çalışan başına düşen milli geliri sağlık turizmi açısından dikkatle incelenmeyi hak etmektedir. Satın alma paritesine göre çalışan başına düşen kişi başına milli gelirin, milli gelirden daha yüksek olduğu gerçeğinden hareketle çalışan kesimlere yönelik paketler önem kazanmaktadır. Açıklanan nedenlerle Suudi Arabistan’a yönelik sağlık turizmi stratejisinde, çalışan kesime özel önem verilmelidir.

6. Sağlık turizmi sunana kamu ve özel sağlık sektörü hizmet sunumuna odaklanarak

277) T.C Sağlık Bakanlığı (2015). Sağlık İstatistiği Yıllığı 2014. Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü. Ankara. Sentez Matbaacılık ve Yayıncılık.



SATURKSATURK

pazarlama ve tanıtımı ihmal etmektedir. Sağlık turizminde başarı büyük ölçüde pazarlama ve tanıtıma bağlıdır. Türkiye’nin Suudi Arabistan’a yönelik sağlık turizmi pazarlama ve tanıtım stratejisi “reklama değil” “bilgilendirmeye” ve “güvene” dayanmalıdır. Bunun için de daha çok yüz yüze iletişim, online iletişimi, yayınlar, fuar gibi yöntemlerden yararlanılması öncelikli olmalıdır. Suudi Arabistan’a yönelik tanıtım ve pazarlama faaliyetlerinde ayrıca dini hassasiyetlere, kadın ve aileye atfedilen öneme dikkat etmek gerekmektedir. Sunulacak tüm hizmetlerde tedavi, rehabilitasyon, bakım, sosyal, kültürel faaliyetler, “haram” ve “helal” kavramlarına uygunluğa vurgu yapılmalıdır. Pazarlama ve tanıtım faaliyetlerinde genel olarak şunlara dikkat edilmelidir.

a) Rakip ülkelerin Türkiye’nin sağlık turizmi imajını olumsuz etkileyen girişimleri yakından takip edilmelidir. Özellikle medyada çıkan haberler yakından izlenmeli, gerekli hallerde düzeltilmelidir. Karşı atak olarak bu yayın kuruluşlarına ülkemizi doğru anlatan reklamlar verilmelidir. Türkiye tercih edilebilir bir medikal turizm hedefi olarak Suudi Arabistan pazarında kendine yer bulmakta zorlanmaktadır. Bunun nedenlerinin araştırılması ve telafisi amacıyla çalışılması gerekmektedir.

b) Yurtdışında pazarlama faaliyetlerine ağırlık vermeyi gerektiren sağlık turizmi çok yönlü ve profesyonel bir pazarlama çalışması gerekmektedir. Dünyada kayıtlı uluslararası akreditasyona sahip hastanelerin yaklaşık %10’unu Türkiye’dedir. Gerek AB ülkeleri ve gerekse gelişmiş diğer ülke vatandaşları ile Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin Türkiye tercihlerinde bu önemli avantaj öne çıkartılmalıdır. Sağlık turizmi sektöründeki bu ve diğer üstünlüklerin tanıtım eksikliğine kurban edilmemesi gerektiği düşünülmektedir. Yaşanmakta olan ulusal ve uluslararası tanıtım eksikliğinin profesyonel iletişim ekipleri tarafından ele alınarak giderilmesi teşvik edilmelidir. Bu amaçla www.goturkey.com internet sitesinde medikal turizme yönelik belirlenecek turizm imkân ve fırsatlarının tanıtılması; hastaları yönlendirecek Türkçe ve İngilizce başta olmak üzere çeşitli dillerde hizmet verecek broşürler hazırlanması gerekmektedir. Tanıtma Genel Müdürlüğü ile Tanıtıma Fonu Temsilciliği tarafından medikal turizm tanıtımına yönelik bütçe ayrılarak tanıtmada koordinasyon sağlanmalıdır.

7. Bilgilendirme ve güvene dayalı tanıtım faaliyetleri kapsamında ülkemizin sağlık turizmi imkânları ve üstünlükleri konusunda ülke elçiliklerinin bilgilendirilmesinde yarar görülmektedir. Bunun için her yıl düzenlenen büyükelçiler toplantısından nasıl yararlanılabileceği ilgili Bakanlık ile istişare edilmelidir. Türkiye’de bulunan



SATURKSATURK

yabancı ülke temsilcilerine her yıl bir resepsiyon ile sağlık turizmi bilgilendirme ve değerlendirme toplantıları düzenlenmesinde de yarar görülmektedir. Bu toplantılar için ilgili ülkelerin dillerinde hazırlanmış tanıtım ve bilgilendirme dokümanlar hazırlanmalıdır.

8. Türkiye’de sağlık turizmi alanında tüm kurum ve kuruluşları kapsayacak, birlikte hareketi koordine edecek, rekabet gücünün artırılmasını destekleyecek bir ulusal sağlık turizmi stratejisi oluşturulmalıdır. Ancak bunun için öncelikle hedef ülkelerin ayrıntılı bir şekilde tanımlanması gereklidir. Bu nedenle Bakanlığın tek tek ülke raporları hazırlaması doğru bir çalışma olarak görülmektedir. Ulusal sağlık turizmi stratejinin bulunmaması ve hedef ülkeleri ele alan kapsamlı ülke raporlarının bulunmaması veya yetersizliği, bu alanındaki gelişmeyi yavaşlatan en önemli unsurdur.

9. Türkiye - Suudi Arabistan arasında sağlık turizminin geliştirilmesi amacıyla ilgili Bakanlıklar, kamu kurum ve kuruluşları ile sektörün diğer paydaşlarının katılımıyla “Sağlık Turizmi Ülke Strateji Belgesi” hazırlanmalıdır. Bu belgenin hazırlanabilmesi için şu soruların cevaplanması gerekmektedir.

a. Ülkenin ulusal ve yerel düzeyde sağlık ihtiyaçları

b. Ülke için gelir grupları,

c. Suudi Arabistan açısından, hangi alanlara yoğunlaşmalı veya öncelik

vermelidir?

d. Suudi Arabistan vatandaşları arasından birinci derecede önemli stratejik

müşteriler kimlerdir? e. Öncelikli hastalık grupları nelerdir?f. Sağlık turizmi sektöründeki yurtiçi ve yurtdışı tedarikçilerin pazarlık gücü

nedir?

g. Sağlık turizminde ülke içinde belirleyici veya etkili olan kurum veya kuruluşlar hangileridir?

h. Türkiye uluslararası sağlık turizmi pazarında kendini nerede ve nasıl

konumlandırmalıdır?

i. Sağlık turizmi sektörüne yönelik “jenerik stratejiler” ne olmalıdır?j. Sigorta, finansman, dış ilişkiler ve sağlık hukuku açısından çıkabilecek

zorluklar nelerdir? Bunlara yönelik çözümler nelerdir?k. Suudi Arabistan’da ulusal, bölgesel ve yerel düzeyde kullanılacak hizmet standartları geliştirilmiş midir?



SATURKSATURK

l. İki ülkede kullanılabilecek pazarlama, tanıtım ve reklam yöntemleri tanımlanmış mı? Kullanılacak mecra ve yöntemler nelerdir?

m. Dikkate alınması gereken bölgesel, yerel, dini ve kültürel hassasiyetler

nelerdir?

n. Suudi Arabistan’a yönelik sağlık turizmi stratejisi belirlenirken rakip ülke/

ülkeler analizi yapılmış mıdır?o. Suudi Arabistan vatandaşlarının sağlık turizmi tercihlerini neler

etkilemektedir?

p. Suudi Arabistan’a yönelik sağlık turizmi stratejisini etkileyebilecek dış

politika konuları ile siyasi ve ekonomik riskler ve tehditler nelerdir?

q. Sağlık turizmi stratejisinde etkili olabilecek dini, kültürel ve sosyal

hassasiyetler nelerdir?

Hazırlanacak ülke stratejisinde, bu hususlar ayrı ayrı ele alınmalı ve bunların her birine ayrı olmak üzere çalışma yapılmalıdır.

10. Suudi Arabistan’a yönelik sağlık turizmi stratejisinde bu ülkenin sağlık sisteminin organizasyon yapısı ve işleyiş, sağlık hizmetlerinin finansmanı, ulusal sağlık standartlarının vb. bilinmesi başarı açısından kritiktir. Örneğin Suudi Arabistan sağlık ve sosyal güvenlik sistemi yurt dışına hangi hastalıklar için ve nasıl hasta göndermektedir? Kendi imkânlarıyla veya sağlık sigortasını kullanarak yurt dışında

sağlık hizmetinden yararlanmak isteyenler için nasıl bir süreç işlemektedir?

Dünya’da genel olarak yurt dışında yapılacak tedavi masraflarının devlet tarafından karşılandığı ülkelerde bu hizmetlerden yararlanabilmek belirli kurallara bağlanmıştır. Ülkeden ülkeye değişen bazı ayrıntılar olmakla birlikte genel kurallara hemen hemen aynıdır. Yurt dışı sağlık hizmeti bedelini kendisi veya sağlık sigortası aracılığıyla karşılayacak olanlar için süreç biraz daha farklı işlemektedir. Yurt dışında bir sağlık kuruluşundan sağlık hizmeti alacak kişi öncelikle açık bilgi kaynaklarından ve varsa tanıdıklarından bilgi toplamaktadır. Topladığı bilgiler doğrultusunda maliyet karşılaştırmaları yapmaktadır. Daha sonra ülke ve sağlık kuruluşu tercihi yapmaktadır. Bundan sonra var ise bir aracı kuruluşa müracaat etmektedir. Aracı kuruluş hastaya ait tüm tıbbi kayıtları tercih edilen ülkeye ve sağlık kuruluşunun istediği formata uygun olarak düzenler. Aracı kuruluşun oluşturduğu dosya bağlantılı olduğu bir doktor veya doktorlar grubu tarafından tıbbi açıdan değerlendirilir. Bu aşamadan sonra yurt dışı tedavisi uygun görülenlere ayrıntılı bilgilendirme yapılır. Bu kapsamda hastaya; masraflar, sağlık tesisi, tedaviyi yürütecek hekim veya ekip vb. konularında ayrıntılı bilgi



SATURKSATURK

verilir. Hasta kendisine verilen bu bilgiler sonrasında tedaviyi kabul ettiğini bildirirse bu durum resmi yazılı onam formuyla belgelenir. Daha sonra hasta için “tıbbi tedavi seyahat formu” hazırlanır. Bunun üzerine hastanın vize ve hedef ülke ve sağlık kuruluşuna ulaşımı aracı kuruluş tarafından koordine edilir. Hasta, hedef ülke ve sağlık kuruşundaki irtibat noktasına veya vaka yöneticisine devredilir. Aracı kuruluş, hastasının durumu ve yapılan işlemler konusunda günlük bilgi alarak günlük takibi sürdürür ve gerekiyorsa hastanın yakınlarını bilgilendirir. Tedavisi sağlanan hastanın irtibat noktası tarafından dönüşünün sağlanması da aracı kuruluş tarafından takip edilerek ülkeye dönüşü sağlanır. Son aşamada hastanın görmüş olduğu tedavi ve sonuçlarına ilişkin tıbbi süreç hastanın sigorta şirketine ve aile hekimine bildirilir.

11. Ülkenin yurt dışına hasta gönderme sürecinin tüm ayrıntılarıyla bilinmesi ve sorun oluşturabilecek noktaların çözümlenmesine yönelik adımlar atılmalıdır. Suudi Arabistan’a yönelik sağlık turizmi stratejisinin belirlenmesinde yurt dışı tedavi işlemleri süreci ile bu aşamalarda rol oynayan aktörler önem kazanmaktadır. Yurt dışına hasta gönderilmesi sürecinde hangi hastalıkların yurt dışına tedavi amacıyla gönderileceğini belirleyen yöneticiler, tanıyı koyan doktorlar, yurt dışı onayını veren komisyon ve bu komisyon raporuna istinaden hastayı yönlendiren ajans önem kazanmaktadır. Burada söz edilen aktörlerin üzerinde etkili olarak hastanın tercihinin Türkiye olması

sağlanmalıdır.

Birinci aşamada yönlendirme yapan doktor, otorite yetkisi nedeniyle daha fazla güven duyulan en önemli aktördür. Bu aşamada görev alan doktorlara Türk tıbbının ve sağlık kuruluşlarının tanıtılması büyük önem taşımaktadır. Bu kapsamda her yıl belirlenecek sayıda Suudi doktorun, Türkiye’de çeşitli sağlık kuruluşlarını ve klinikleri ziyaret etmeleri sağlanmalıdır. Bu faaliyetler Sağlık Bakanlığı, Turizm Bakanlığı, TİKA, sağlık kuruluşları ve bu alanda faaliyet sunan sivil toplum kuruluşlarının koordinasyonunda gerçekleştirilmelidir. Halen bu tür tanıtım faaliyetlerini kendi imkânlarıyla yapan sağlık kuruluşları teşvik edilmeli ve önleri açılmalıdır.

İkinci aşamada karşımıza çıkan acenteler üzerinde önemle durulması gereken aktörlerdir. Bu aktörler işletme mantığıyla oluşturulmuş ticari işletmeler olduğu gözden kaçırılmamalıdır. Suudi Arabistan çapında yurt dışı sağlık hizmetleri konusunda hizmet sunan acenteler yakın temas sağlanmalıdır. Türkiye’den pek çok özel hastane bu acentelerle ikili ilişkilere girerek hasta getirmeye çalışmaktadır. Bu acenteler ve bağlı oldukları üst yapıların yöneticileri, Türkiye’ye belirli programlar kapsamında getirilmelidir. Birlikte kazanmanın yolları araştırılmalı, diğer ülkelere göre avantaj ve dezavantaj olan konular üzerinde durularak rekabet gücü artırılmalıdır. Bu aşamanın aktörü olan acentelerin



SATURKSATURK

çalışma şekli şöyledir: Acente, tedaviyi yapan hastaneden tedavi ücreti üzerinden %20-30 oranında komisyon almaktadır. Alınan bu komisyon hastayı acenteye yönlendiren doktor ile paylaşılmaktadır. Bu süreç bazı acenteler tarafından istismar edilebilmektedir. Bazı acenteler, daha fazla komisyon almak için teşhis ve tedavi ücretlerini hastaya abartarak söylemektedir. Yurt dışında tedavi maliyetinin yüksekliğinden etkilenen hastalar bu kararlarını yeniden gözden geçirmekte ve belki de vazgeçmektedirler. Tedavi maliyetlerinin olması gerektiğinden birkaç kat fazlaya mal olmasına yol açan bu tür uygulamalar ise, uzun vadede pazarın kaybına yol açmaktadır.

Üçüncü aşamanın aktörü olan hastaların tercihlerini etkileyebilecek ve kararlarında Türkiye’yi tercih etmelerini sağlayacak bir tanıtım ve reklam stratejisi izlenmelidir. Birey ve kurumları hedef alacak bu tanıtım ve reklam kampanyalarının açık, net, şeffaf ve güvenilir bilgilerle desteklenmelidir.

12. Yurtdışında tedavi gören Suudi Arabistan’lı hastaların en sık karşılaştığı problem takip gerektiren tedaviler için defalarca o ülkeye gitmek zorunda olmalarıdır. Bu ise maliyeti arttırmaktadır. Türkiye’de tedavi görerek ülkesine dönen hastaların takip için Suudi Arabistan’da bir ya da daha fazla hastane ile işbirliği anlaşması yapılması sorunu hafifletebilecektir. Öncelikle Suudi Arabistan’ın büyük şehirlerindeki sağlık

kuruluşlarının bu amaçla değerlendirilmesi uygun olacaktır.

13. Sosyo-ekonomik bakımdan en zengin ve zengin gelir grubunda bulunan Suudi Arabistan vatandaşlarında en sık görülen hastalıkların belirlenmesi amacıyla bir çalışma yapılmalıdır. Bu çalışmadan elde edilecek veriler esas alınarak tedavi, rehabilitasyon ve sağlığın geliştirilmesine yönelik hizmet paketi önerileri hazırlanmalıdır. Çalışmayla, bu gruptaki hastaların ihtiyaç ve tercihleri belirlenebileceği gibi sosyo-ekonomik temelli ve hastalık temelli strateji geliştirmek mümkün olacaktır.

14. Bilgiye erişimde yaşanan sıkıntılar ve iletişim sıkıntısı konusunda başka bir ülkeye tedavi amacıyla giden bir hastanın özel durum ve talepleri Sağlık Bakanlığı bünyesinde oluşturulan 7 gün 24 saat hizmet veren “Uluslararası Hasta Birimi” tarafından karşılanmalıdır. Çağrı merkezinin, belirli bir strateji kapsamında geliştirilmesi ve her sağlık turizmi konusunda bir referans merkez haline getirilmesi yararlı olabilecektir.

15. Türkiye, Suudi Arabistan sosyal yardım ve sosyal güvenlik fonlarını her yönüyle incelemelidir. Hasta akışını kolaylaştıracak tedbirler almalı, tedavi ve bakım maliyetlerinin şeffaflığını sağlamalıdır. Ayrıca; tedavi, bakım veya rehabilitasyon sürecinde ortaya



SATURKSATURK

çıkabilecek mali, hukuki ve uluslararası sorunlar için izlenecek prosedürleri açıkça ortaya koymalıdır. Özellikle yurt dışı hastaların korkulu rüyası olan faturalandırma, hasta güvenliği ve tıbbi komplikasyonlara karşı hukuki süreçler tüm ayrıntısıyla ortaya koyulmalıdır.

16. Suudi Arabistan vatandaşı turistlerin herhangi bir nedenle Türkiye’ye gelmeleri durumunda, mobil telefon servis sağlayıcıları tarafından sağlık turizmi konusunda bilgilendirme mesajları gönderilmelidir. Bu mesajların içerikleri iki ülke arasındaki tarihi ve kültürel ilişkiye vurgu yapmalıdır. Türkiye’nin sağlık turizmi konusundaki üstünlükleri kısa mesajla bilgi olarak iletilmelidir.

17. Suudi Arabistan vatandaşlarının öncelikle sağlık turizmi kapsamında tercih ettikleri ülkelerin potansiyeli, üstünlükleri ve zayıflıkları ile diğer tercih nedenlerini ortaya koyacak araştırmaların yapılması için bu ülkelerdeki akademisyenlere araştırma teşviki sağlanmalıdır. Suudi Arabistan vatandaşlarının özellikle AB ülkeleri tercihleri ile bu tercihlerini etkileyen faktörlerin neler olduğu bilimsel bir çalışma ile ele alınmalıdır. Elde edilecek verilere dayanarak bu ülkeye yönelik çalışma yapılması isabetli olacaktır.

18. Türkiye’nin Suudi Arabistan sağlık turizm pazarındaki payını arttırabilmesi için her paydaşın konumu, görev ve sorumlulukları ile rolünün açıkça belirtildiği basit ama verimli bir iş modeli oluşturulmalıdır. Diğer bir ifadeyle, stratejik ortaklığa dayalı sağlık turizmi hedefleri belirlenmelidir. Suudi Arabistan pazarının sunduğu fırsatları olabildiğince etkili bir şekilde değerlendirebilmek için Türkiye sağlık turizm alanının önde gelen paydaşları şunlardır:

a) Sağlık Kurum ve Kuruluşlarıb) Seyahat Acenteleric) Turizm Sektörüd) Aracı ve Danışman Firmalare) Ulaşım Sektörüf) İletişim ve Bilişim Sektörüg) İnşaat Sektörü (yeni yatırımlar)

Sağlık turizmi alanındaki resmi paydaşlar şunlardır:

a) Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığıb) Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığıc) Sağlık Bakanlığıd) Kültür ve Turizm Bakanlığıe) Dışişleri Bakanlığı



SATURKSATURK

f) Ulaştırma Bakanlığıg) Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı

Sağlık turizmi alanındaki diğer paydaşlar ise şunlardır:

a) Sağlık profesyonelleri (doktorlar)b) Yardımcı sağlık personelleri (hemşire, sağlık memuru, teknisyen vb.)c) Finans kuruluşlarıd) Yatırımcılare) Diğer hizmet sunucuları (memur, tercüman, hasta bakıcı)

Sağlık turizmi alanında hizmet sunucular şunlardır:

a) Özel Hastanelerb) Kamu Hastaneleric) Üniversite Hastanelerid) Sağlık Endüstrisie) Turizm Sektörüf) Medikal Sektör (tıbbi donanım, teçhizat)

Sağlık turizmi hizmet sunucuları olan Sağlık Bakanlığı, Üniversite hastaneleri ile özel hastaneler ve turistik hizmet operatörleri arasında etkili bir koordinasyon ve ortaklık sağlanmalıdır. Bu ortaklığın en önemli hedefi – girişken kampanyalar, ürün farklılaştırması, doğru konumlandırma ve medya ilgisinin arttırılması ile – Türkiye’nin Suudi Arabistan sağlık turizm pazarındaki imajını daha güçlü ve görünür hale getirmek olmalıdır.

Bu stratejik ortaklık çerçevesinde, her oyuncuya düşen belli görevler olacaktır. Hükümet, bir yandan çeşitli bağlantıları ve bakanlıkları vasıtasıyla Türk pazarını daha erişilebilir kılıp yaratıcı ve yenilikçi turizm hizmetlerinin gelişimine odaklanırken, diğer yandan da gerekli altyapıyı iyileştirmeli ve gerekli düzenlemelere uyumluluğu sağlayarak hastaların güvenliğini teminat altına almalıdır. Ayrıca ülkemize gelecek hastaların mali sürprizlerle karşılamalarına engel olacak açıklıkta ve şeffaflıkta bir sistem hayata geçirilmelidir. Bu resimde turistik hizmet sağlayıcılarına düşen ise müşteri hizmetlerinin bir öncelik haline getirilmesiyle hem hastanın hem de ailesinin verilen hizmetten memnuniyetini olabildiğince yüksek bir seviyeye taşımak olacaktır.

19. Türk tıbbının seviyesi, halkının Müslüman oluşu, sosyal ve kültürel yönden birbirine benzeyen yanların olması ve rahat edebilecekleri bir ülke olarak Türkiye’nin Avrupa ülkelerine tercih edilmesine yönelik faaliyetler etkili şekilde yürütülmelidir. Bu noktada Türk sağlık sistemi hakkında oldukça etkili bir reklam ve imaj çalışması



SATURKSATURK

yürütülmelidir. Ayrıca, rakip ülkelerin oluşturmaya çalıştığı negatif Türkiye algısı propagandasıyla da etkili mücadele edilmelidir.

20. Sağlık turizminin motoru konumundaki özel sağlık sektörü, sağlık turizminin gerektirdiği entegre yaklaşımı (sağlık kuruluşları, turizm kuruluşları, pazarlama kuruluşları, lojistik ve ulaşım kuruluşları vs.) hayata geçirme konusunda zorluklar yaşamaktadır. Bu sorunun aşılabilmesi için entegre yaklaşım konusunda işbirliğinin artırılması gerekmektedir. Büyük bir potansiyele sahip olan Suudi Arabistan’dan ülkemize sağlık turizmi amacıyla gelen hasta sayısının koordineli bir şekilde artırılması ve sağlık turizmi hizmetlerinin çeşitlendirilmesi bu işbirliği sayesinde mümkün olabilecektir.

21. Sağlık turizmine odaklanan özel hastanelerin operasyonlarını hasta odaklı olarak sürdürmeleri teşvik edilmelidir. Hastanelerin, verdikleri sağlık hizmetlerinin kalitesini arttırması ve medikal çalışanlarını eğiterek hastane yönetim operasyonlarını daha efektif ve kolay yönetilebilir bir hale getirmeleri bir zorunluluk olmakla beraber, tek başına yeterli olmayacaktır. Tüm hastane ve tedavi süreçlerinin yabancı hastalara odaklı bir şekilde yeniden düzenlenmesi ve yabancı hasta iletişim programlarının devamlı geliştirilerek hasta güvenliğinin garanti altına alması vazgeçilemez bir zorunluluktur.

22. Sağlık turizmi alanında yürütülen çalışmaların çeşitli teşvik araçlarıyla desteklenmesi, var olan teşvik sistemlerinin geliştirilmesi ülkemizin bu alanda liderliğe ulaşmasını sağlayacaktır. Bu alanda uygulanabileceği düşünülen ve tartışılması beklenen bazı uygulamalar şunlardır:

a. Sağlık turizmi faaliyetlerine KDV muafiyeti,

b. THY’nin tedavi amaçlı gelen hasta ve refakatçilerine bilet indirimi,

c. Ülke sağlık turizmi potansiyelinin öğrenilmesi amacıyla yapılacak araştırmalara destek verilmesi,

d. Yurtdışında ofis açma desteğinin genişletilmesi,

e. Tanıtım ve reklam desteğinin genişletilmesi,

23. Bazı ülkeler hedef ülkelerin dillerinde tanıtım siteleri açmaktalar. Örneğin Almanya gibi bazı ülkeler hasta çekmek için, isteyenlerin çevrimiçi olarak hastalıklara ve sağlık kuruluşlarına göre tedavi maliyetlerini sorgulayabilecekleri web siteler açılmaktadır.278 Bu konuda da internet üzerinde yapmış olduğumuz araştırmaya göre içerikleri oldukça sınırlı da olsa Türkiye merkezli sitelere rastlanmıştır.

278) http://www.berliner-reisen.net/index.php?la=ru&product_id=50 , e.t: 09.01.2016



SATURKSATURK

24. Sağlık Bakanlığı’nın Suudi Arabistan’da, Türkiye’nin sağlık turizmi potansiyelini anlatmak amacıyla tanıtım ve reklam kampanyası yürütmesi önemsenmektedir. Bu kampanya ile öncelikle sağlık turizminin garantörünün Devlet olduğu gösterilmeli ve güven artırıcı mesajı verilmelidir. Sağlık Bakanlığı tarafından yürütülecek kampanyada verilecek doğru bilgilerle acentelerin ve özel hastanelerin hastalara yüksek fiyat vermesi gibi güven zedeleyici uygulamaların azaltılması mümkün olabilecektir.

25. Ulusal ölçekte sağlık turizmi alanındaki hareketliliği kayıt altına alacak ve denetleyecek kapsamlı bir veri sistemi kurulmalı veya var olan sistem geliştirilmelidir. Bu sistem, sağlık turizmi kapsamında çalışma yürüten kamu ve özel sağlık kuruluşları ile ilgili sivil toplum kuruluşlarına ve akademisyenlere açık olmalıdır. Bu veri tabanından örneğin Suudi Arabistan’dan gelen hastaların talepleri, tercihler, yaşadıkları sorunlara ilişkin bilgilere ulaşılabilmelidir. Böylece hizmetin geliştirilmesi ve sorunların tekrarlanmaması sağlanabilecektir. Kurulacak sistem ile uluslararası hasta kabul eden hastanelerde özel yazılımlar ile hasta takibi yapılmalı, tedavi ücretleri ve faturalandırmanın makul ve abartısız olması sağlanmalıdır.

26. Sağlık turizmi kapsamındaki faaliyetleri düzenleyen mevzuatın dinamik olması sağlanmalıdır. İlgili mevzuat, ihtiyaçlara göre kısa zamanda değiştirilebilir olmalıdır. Bu mümkün değilse bu faaliyet alanındaki her ayrıntı Yönetmeliklerle düzenlenmemelidir. Gerek mevzuat değişiklikleri ve gerekse yapılan bürokratik denetimler nedeniyle sektör kuruluşları (kamu ve özel) değişimlere uyum için zaman ve kaynak harcamaya mecbur kalmaktadırlar. Bu nedenle sağlık turizmi gibi uzun vadeli stratejik yaklaşımlar gerektiren hususlara yeterince odaklanılamamaktadır.

27. Sağlık Bakanlığı tarafından imzalanmış olan ve bundan sonra imzalanacak iki taraflı sağlık anlaşmalarına sağlık turizminin dahil edilmesi stratejik bir adım olacaktır.

28. Sağlık turizminin rutinden uzaklaştırılması fikri ülkemizde tartışılmalıdır. Bu kapsamda, sağlığın geliştirilmesi, tedavi hizmeti ve rehabilitasyon kapsamında ülkemizi tercih eden Suudi Arabistan vatandaşlarına; sosyal, kültürel ve tarihi programlarla desteklenmiş tıbbi hizmetler sunulmalıdır. Sağlık hizmetleri, turistik tesisler ile entegre edilmeli ve cazip hale getirilmelidir. Özellikle; tarihi, kültürel, çevresel, inanç ziyaretleri, mutfak ve yemek kültürü, eğlence yanında psiko-sosyal sağlık hizmetleri de sunulmalıdır. Sunulabilecek psiko-sosyal hizmetlerin içerik, kapsam ve yöntemleri ayrıca konunun uzmanları tarafından belirlenmelidir.



SATURKSATURK

29. Ülkemizde düzenlenen Uluslararası Sağlık Turizmi Kongresine özellikle Suudi Arabistan’da sağlık politika belirleyicilerinin, sağlık ve tıp kuruluşlarının yöneticilerinin, yerel karar vericilerin, sağlık yatırımcılarının, etkili doktorların, akademisyenlerin, yurt dışı hasta komisyonun üyeleri ve ajansların yöneticilerinin, kamuoyu önderlerinin ülkemize masrafları ülkemizce karşılanmak suretiyle davet edilerek katılımları sağlanmalıdır. Suudi Arabistan’da öne çıkan siyasi baskı grupları ve liderleri ile yapılacak görüşmelerin de yararlı olabileceği düşünülmektedir.

30. Sağlık turizmi açısından Türkiye’nin rakiplerine göre en önemli üstünlüğü olan rekabetçi fiyat uygulamaları daha etkin şekilde tanıtılmalıdır. Türkiye ortalama olarak tıbbi maliyetlerde %40-60’a varan tasarruflar sağlamaktadır.279 Türkiye’nin rekabet gücünü gösterebilmek için seçilmiş işlemlerde fiyatlar, bekleme süreleri, komplikasyon oranları, bu işlem için yapılacak ekstra cepten harcamalar rakip ülkeleri de içine alacak şekilde örneklendirilmelidir. Bu bilgiler her türlü iletişim kanalı kullanılarak hedef kitlelere ulaştırılmalıdır.

Tablo 24: Bazı Tıbbi İşlemlerin Ülkelere Göre Maliyetleri

Tıbbi İşlem

Ortalama Fiyat (ABD $)Türkiye ABD Almanya Hindistan Meksika İspanya Tayland

By-Pass 8.500-21.000 - - 7.500-

10.50039.000-42.000

39.000-43.000

22.500-24.500

Kalça Protezi

10.000-23.000 30.000 27.000 7.000-

9.500 39.000 16.300-18.900

12.000-17.000

Kalp Kapakçığı

12.750-23.000 - - 9.500-

14.000 39.000 43.000-47.500

18.500-22.000

Diz Nakli 9.000-23.000 26.000 23.000 7.000-

14.000 21.000 16.000-18.500

10.500-16.500

Omurga Füzyonu

7.000-23.000 - 29.000 7.500-

11.500 25.000 25.000-32.500

9.700-12.500

Örneklerle açıklamak gerekirse Amerika, Türkiye, İrlanda, Tayland, Singapur, Hindistan, İsrail ve İsviçre arasında yapılan fiyat karşılaştırmalarında operasyon türlerine göre bir ayrım yapıldığında, bypass ameliyatları kategorisinde 8,500-21.000 $ ile en uygun fiyatlı operasyonlar Türkiye’de yapılmaktadır. Omurga füzyonu operasyonlarında Türkiye 7.000 $ ile Tayvan’ın ardından en cazip ülke konumundadır.

279) TÜRSAB, ‘2014 Sağlık Turizmi Raporu’, http://www.tursab.org.tr/dosya/12186/saglikturizmiraporu_12186_5485299.pdf, e.t: 15.02.2016



SATURKSATURK

Yine kemik iliği transplantasyonunda Türkiye 40.000- 70.000 $ olan fiyat aralığıyla Hindistan ile ilk sırayı paylaşmaktadır. Kalça protezi ameliyatlarında da 10.000 $ ile Tayvan’dan sonra en iyi fiyatı sunmaktadır. Yağ aldırma operasyonlarında ise 3.333$ ile Singapur’dan sonraki en iyi fiyatı sunmaktadır.280 281 Yüz gerdirme operasyonlarında Hindistan 4800$ fiyat sunarken Türkiye bu rakamdan daha düşük olan 4000$ fiyat sunmaktadır. Bu kategoride ABD 15,000$, Meksika 8,000$, Tayland ise 5,000$ maliyet bildirmektedir. Türkiye sadece zorunlu tıbbi operasyonlar için değil, saç ekimi ve estetik için de gözde bir ülkedir.282 Saç ekimi Türkiye’de ortalama 5 bin TL iken bu rakam Avrupa’da 10 bin Euro, ABD’de 30 bin dolar seviyesindedir.283 Diş implantlarında ise ABD 5,000$, Meksika 990$, Tayland 1,700$ fiyat sunarken Türkiye 750$ fiyat sunmaktadır.284

31. Sağlık turizmini ülkeler için önemli kılan bazı nedenler bulunmaktadır. Bunların başında sağlık turizminin ülke ekonomisine kazandırdığı gelir gelmektedir. Türkiye’ye gelen turistlerin sağlık amacıyla yaptığı toplam harcamalar 2003 yılında 147.844$ iken 2014 yılında 2,4 milyon $’a ulaşmıştır. Sağlık turizmi amacıyla gerçekleşen seyahatlerde yapılan ortalama harcama 8500$’dır. Ortalama turist harcaması ise sadece 850$ düzeyindedir. Kişi başına ortalama sağlık turizmi harcaması ile toplam turizm gelirleri içinde sağlık turizmi gelirlerinin payı ülkelerin sağlık turizmine neden daha fazla önem

vermeleri gerektiğini açıkça ortaya koymaktadır.

Suudi Arabistan’a uluslararası turizm kapsamında 2013 yılında gelen turist sayısı bir önceki yıla göre % 7,20 oranında artarak 24,6 milyon kişi olmuştur. Suudi Arabistan’dan giden başka ülkelere giden turist sayısı ise bir önceki yıla göre %10,86 artışla 23,7 milyon kişi olmuştur. Suudi Arabistan’ın uluslararası turizm gelirleri 2013 yılı verilerine göre 5,9 milyar dolar olmuştur. Toplam ihracatın içinde uluslararası turizm gelirlerinin payı %7,3 olmuştur.285

Türkiye’yi 2014 yılında ziyarete eden yaklaşık 42 milyon turist, toplam 27,7 milyon $ turizm geliri bırakmışlardır.286 Türkiye’yi ziyaret eden turistlerin kişi başı ortalama harcamalarının yıllara göre dağılımı grafikte verilmiştir. 280) Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu, Sağlık Turizmi İş Konseyi (SAİK), Turkey: Your Partner in Healthcare 2011, İstanbul281) Özsarı H., Karatana Ö. (2013). “Sağlık Turizmi Açısından Türkiye’nin Durumu”. J Kartal Tr; 24(2) s:136-144282) Dünya’da ve Türkiye’de Sağlık Turizmi 2010 Durum Tespit Raporu ve Çözüm Önerileri http://www.saglik.org.tr/tr/articles/dunyada-ve-turkiye-de-saglik-turizmi-2010-59.html, 20.02.2016283) TÜRSAB, ‘2014 Sağlık Turizmi Raporu’, http://www.tursab.org.tr/dosya/12186/saglikturizmiraporu_12186_5485299.pdf , et.:10.02.2016284) Dünya’da ve Türkiye’de Sağlık Turizmi 2010 Durum Tespit Raporu ve Çözüm Önerileri http://www.saglik.org.tr/tr/articles/dunyada-ve-turkiye-de-saglik-turizmi-2010-59.html, 20.02.2016285) World Development Indicators (WDI), http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia, 15.02.2016286) TÜİK Turizm İstatsitkleri, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1072, 17.01.2016



SATURKSATURK

Grafik 74: Turistlerin Kişi Başı Ortalama Harcamaları ($)

Türkiye 2014 yılında turizm faaliyetlerinde toplam 27,7 milyon $ gelir elde etmiştir. Toplam turizm geliri içinde sağlık gelirleri 837.796$ olmuştur. Toplam turizm gelirleri içerisinde sağlığa yapılan harcamalar 2002 yılında %1,1 iken, 2014 yılında bu oran %2,4 seviyesine ulaşmıştır.287 Sağlığa yapılan harcamaların değişimi grafikte verilmiştir.

Grafik 75: Sağlık Harcamalarının Turizm Gelirleri İçindeki Payı (2002-2014)

Sağlık turizmini ülkeler için önemli kılan ikinci neden ise geceleme süresidir. Türk turizm sektöründe ortalama geceleme süresi 2014 yılı itibariyle 8,6 gecedir. Sağlık

287) a.g.e.



SATURKSATURK

turizminde ortalama geceleme süresi ise 3 ile 26 gün arasında değişmektedir.288 Geceleme süresi hem sağlık kuruluşlarının doluluğunu hem de kişi başı harcamayı etkilemektedir. Sağlık turizmi kapsamında Türkiye’de sunulan seçilmiş bazı tıbbi tedavilerde ortalama geceleme süreleri tabloda verilmiştir.289

Tablo 25: Seçilmiş Bazı Tıbbi Tedavilerde Ortalama Geceleme Süreleri

Branş Uygulanan Tedavi Ortalama Kalış Süresi

GözKatarakt 4 gün

Lasik 3 gün

Plastik Cerrahi

Burun Estetiği 8 gün

Karın Estetiği 15 gün

Yağ Aldırma 9 gün

OnkolojiGöğüs Kanseri Tedavisi 26 gün

Rahim Ağzı Kanseri Tedavisi

26 gün

Diş

Tek Kron 7 gün

Tek İmplantasyon 7 gün

Kök Kanal Tedavisi 7 gün

Sağlık turizmini ülkeler için önemli kılan üçüncü husus ise bu turizm çeşidinin mevsimsel bir özellik taşımamasıdır. Sağlık turizminin mevsimsel bir özellik taşımaması nedeniyle kitle turizminde olduğu gibi Akdeniz ve Ege Bölgesi ile de sınırlı kalmamakta ve konaklama tesislerinde yaşanan mevsimsellik konusunda da kısmi rahatlamalara neden olmaktadır. Ayrıca sağlık turizmi, çeşitli turist kitlelerine, farklı yaş gruplarına hitap ederek farklı ihtiyaçları karşıladığı için ülke turist profilini genişletmektedir. Ülkenin belirli bölgelerinin veya illerinin termal turizm, belirli bölgelerinin veya illerinin tıbbi tedavi ve bakım, bazı bölge ve illerinin de yaşlı ve engellilere yönelik rehabilitasyon amacıyla kullanılmasına imkan vermektedir.

32. Sağlık turizmi verileri bilindiği üzere hastanelerden toplanmaktadır. Diş tedavisi ise daha çok hastanelerin dışındaki muayenehaneler ve polikliniklerde verilen hizmetler kapsamındadır. Bu nedenle toplanan verilerde diş tedavisi verilerinin çok

288) a.g.e.289) Topuz N. (2012). Türkiye Sağlık Turizmi Stratejisi 2023. Uzmanlık Tezi. Kültür Ve Turizm Bakanlığı Yatırım Ve İşletmeler Genel Müdürlüğü. Ankara



SATURKSATURK

düşük çıkması beklenebilir. Gelen yabancıların sağlık dışında başka amaçlarla gelmiş olsalar bile ülkemizde kaldıkları süre yeterli olduğu takdirde rahatça diş tedavi hizmeti alabilmeleri mümkündür. Genel olarak diş tedavi hizmetleri kişilerin sağlık sigortası kapsamı dışındadır. Bu hizmetin bedeli Türkiye’de diğer ülkelere göre oldukça düşüktür. Bu nedenlerle koruyucu ağız ve diş sağlığı ile diş tedavisi hizmetlerine yönelik özel bir çalışma yapılması anlamlı olacaktır. Suudi Arabistan’da da ağız ve diş sağlığı hizmetleri sigorta kapsamı dışındadır. Bu nedenle özellikle tedavi ve estetik amaçlı ağız diş sağlığı hizmetlerine önem verilmelidir.

3. SONUÇ

Sağlık turizmi, hastanın bireysel tercihine dayalı bir hizmet sektörü olup doğası gereği her zaman istikrar ve güven ortamını arar. Bir ülkede kaliteli ve ulaşılabilir sağlık hizmeti yanında güven ortamı da var ise orada sağlık turizmi rahatlıkla gelişmektedir. Sağlık turizmine yönelik stratejilerin belirlenmesinde bireysel tercihler, istikrar ve güven temel yapı taşları olarak kabul edilmeli ve ülke stratejisi bunun üzerine bina edilmelidir.

Türkiye, sağlık turizminde son 10 yılda önemli gelişmeler kaydetmiştir. Bununla birlikte yüksek bir rekabet potansiyeline sahip olan Türkiye’de sağlık turizmine bütüncül bir bakış açışı, fiziki alt yapı ve mevzuat eksikliği bulunmaktadır. Türkiye, sağlık turizminde önemli oyunculardan biri olma potansiyeline sahiptir. Ancak bu potansiyelin ortaya çıkartılması ve geliştirilmesi gerekmektedir. Türkiye’nin sağlık turizmi alanındaki potansiyelinin geliştirilebilmesi için alınması gereken bazı önlem ve uygulamalar bulunmaktadır. Türk turizmi sektörünün dünya sağlık turizmi pazarından daha fazla pay alabilmesi ve diğer ülkelerle rekabet edebilmesi için alınması gereken temel önlemeler şunlardır:

a) Sağlık turizmi mevzuatı beklentilere uygun olarak yenilenmelidir. Mevzuat, dağınıklıktan kurtarılmalı, sektörün paydaşlarının görüşlerini yansıtmalı ve dinamik olmalıdır. b) Türkiye, sağlık turizmini Devletten Devlete yapılan ikili anlaşmaların sınırlayıcılığından kurtarmalıdır. Diğer ülkelerle ticari ilişkiler kapsamında özel sektör ile sivil toplum örgütleri arasında anlaşma ve protokol imzalanmasına imkân vererek sektörü güçlendirmelidir. Böylece sağlık turizminin gelişmesinde sadece Devletlerarasındaki ilişki ile yetinilmemiş ve şirketler veya sivil toplum kuruluşları arasında kurulacak ticari ilişkiler ile Pazar teşvik edilmiş olacaktır. c) Kamu ve özel sektör kuruluşlarının sağlık turizminin geliştirilmesine yönelik



SATURKSATURK

çabaları teşvik edilmeli ve ödüllendirilmelidir. d) Yurt dışı tanıtım ve pazarlamanın güçlendirilmesi amacıyla; tur operatörlerinin, uzman acentelerin ve sağlık kuruluşlarının bu konuya özendirilmesi gerekmektedir. e) Sağlık turizminde satış ve pazarlamanın yolu, yurt dışındaki turizm ve sağlık ile ilgili fuarlardan geçtiği gerçeğinden hareketle bu fuarlara daha etkin bir şekilde katılım sağlanmalıdır. f) Sağlık turizmi için öncelikli ve daha az öncelikli hedef ülkeler belirlenmelidir. Belirlenen öncelikli ülkelerden başlamak üzere, bu ülkelerinin sağlık ve sigorta sistemleri, tanı ve tedavi fiyatları, teknolojileri araştırılmalı ve ülke stratejileri buna uygun olarak belirlenmelidir. g) Özel sağlık kuruluşlarının rekabet güçlerinin ve hizmet kalitelerinin artırılması, yaşanan sorunların (nitelikli personel, dil, faturalandırma, tıbbi tedavi vb.) en hızlı şekilde çözülmesine imkân verecek bir mekanizma oluşturulmalıdır. h) Sağlık turizmi alanında çalışmakta olan sağlık kuruluşlarının yıllık performanslarını (hasta sayısı, memnuniyet, tıbbi hata, fatura itirazı vb. konuları kapsayan) gösteren ulusal bir referans liste oluşturulmalıdır. Bu kuruluşların ulusal ve uluslararası standardizasyonu sağlanmalıdır.



SATURKSATURK

KAYNAKÇA



SATURKSATURK

1. Aksu, A. (2001). “Turistin Sağlığı”. Yeni Türkiye Dergisi, Mayıs Haziran, 7: 39.

2. Ataç, Mustafa: “Turizm Sağlığından Sağlık Turizmine”, Hastane Dergisi, No:34, Mayıs-Haziran, 2005, S:12.

3. Avcıkurt C. ve Azim Çeken, H. (1998). Dünyada ve Türkiye’de Sağlık Turizmi ve Geliştirilmesi, Basımevi, No:47, İstanbul, 1998.

4. Barca M., Akde E., Gedik Balbay İ. (2013). “Türkiye Sağlık Turizm Sektörünün Analizi ve Strateji Önerileri”. İşletme Araştırmaları Dergisi, 5/3:64-92.

5. Bakar, İsmail: Turizm Sözlüğü, Turizm Geliştirme Eğitim Vakfı Yayını, İstanbul,1996.

6. Binler A. (2015). Türkiye’nin Medikal Turizm Açısından Değerlendirilmesi Ve Politika Önerileri. Uzmanlık Tezi. Kalkınma Bakanlığı Sosyal Sektörler Ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, yayın No: 2839, Ankara.

7. Boz, Mustafa: “Turizmin Gelişmesinde Alternatif Turizm Pazarlamasının Önemi”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004.

8. Cornia GA, (2001) “Globalization and Health: Results and Options” Bulletin of the World Health Organization, 79:834-841.

9. Çakır, Gül P.(1999). Türkiye’nin Turizm Gelirlerinin Ödemeler Dengesine Katkısının Analizi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, No:1119, Eskişehir.

10. Çeliköz, C. Ve Çeliköz, G. “Termal Sular Ve Kaplıca Tedavisi”, 2009.

11. Demirel, S (2001). “Türkiye’de Rehabilitasyon Hizmetlerinin Yeniden Yapılandırılmasında Sosyal Rehabilitasyonun Önemi.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.

12. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu, Sağlık Turizmi İş Konseyi (2011). “Turkey: Your Partner in Healthcare”. İstanbul

13. DPT: Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 1996-2000, Ankara, 1995.



SATURKSATURK

14. DPT: Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 2001-2005, Ankara, 2000.

15. DPT: Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013), Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2006.

16. DPT (2006). Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013), Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara.

17. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu, Sağlık Turizmi İş Konseyi (SAİK), Turkey: Your Partner in Healthcare 2011, İstanbul

18. Gonzales, A. ve Brenzel, L. “Health Tourism and Related Services, Caribbean Development and International Trade”, Final Report, 2001.

19. Gümüş, F. Ve Özge, B.: “Sağlık Turizminde Yeni Açılımlar: Tıp Turizmi”, III. Balıkesir Ulusal Turizm Kongresi, Kongre Bildiri Kitabı, Balıkesir, 17-19 Nisan 2008.

20. IMF Dünya Ekonomik Görünüm Raporu, Nisan 2012, Aktaran: Kalkınma Bakanlığı, Dünya Ekonomisindeki Son Gelişmeler, Temmuz 2012 Sayı: 7.

21. İGEME İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008

22. İçöz, Orhan: “Sağlık Turizmi Kapsamında Medikal (Tıbbi) Turizm ve Olanakları”, Journal of Yasar University, C:IV, No:14, 2009, S:13.

23. İçöz, Orhan “Genel Turizm”, Turizmde Temel Kavramlar Ve İlkeler, Ve Diğerleri: Turhan Kitapevi, Ankara, 2007. 24. Karasu, Çimen: “Sağlık Turizminde Yeni Bir Konsept: Uzun Yaşam Köyleri”, Türkiye Klinikleri J Med Sci, C:IXXX, 2009.

25. Kılıç, B. (2003). “Kapitalistleşen Avrupa Bölgesi Eski Sosyalist Ülkelerinin Sağlık Düzeyi Göstergeleri.” Toplum ve Hekim. Mayıs-Haziran 2003. Cilt 18. Sayı 3, ss: 217-231.

26. Lunt,N. Smith, R. Exworthy, M. Green,S.T. Horsfall, D. Mannion, R..



SATURKSATURK

“Medical Tourism: Treatments, Markets and Health System Implications: A scoping review” OECD Directorate for Employment, Labour and Social Affairs.

27. Özsarı H., Karatana Ö. (2013). “Sağlık Turizmi Açısından Türkiye’nin Durumu” J Kartal; 24(2):136-144.

28. Özbek, Toros: “Dünyada ve Türkiye’de Termal Turizmi”, Anatolia Dergisi, Mayıs-Haziran, 1991.

29. Sargutan A. E. (2005). “Sağlık Sektörü Ve Sağlık Sistemlerinin Yapısı”. Hacettepe Sağlık İdaresi Dergi,8-3

30. Sargutan, A. E. “84 Ülke ve Türkiye’nin Karşılaştırmalı Sağlık Sistemleri” ss:1567-1593,

31. Taş, İlkay: “Avrupa Birliği’nde Sağlık Turizmi Kapsamında Sınır Ötesi Hasta Hareketliliği”, Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2010.

32. Tengilimoğlu, Dilaver (2005).: “Sağlık Turizmi: Tedavi Amaçlı Turizm Ve Termal Turizmde Sorunlar Ve Çözüm Önerileri”, Hastane Dergisi, No:34, s:90-96, Mayıs- Haziran, 2005.

33. Ülker, İsmet: “Deniz Termal Uygulamaları: Thalassoterapi” II.Turizm Şurası Bildirileri, T.C. Turizm Bakanlığı, C:I, Ankara, 12-14 Nisan 2002.

34. T.C Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi (2011). Suudi Arabistan Ülke Raporu 2011, Ankara, Hazırlayan Yavuz Selim Özden

35. TC Sağlık Bakanlığı (2002). Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı’nın Sağlık Ve Tıp Alanında İşbirliğine İlişkin Devletlerarası Anlaşmaları, Sağlık Bakanlığı Dış İlişkiler Dairesi Başkanlığı, Ankara

36. T.C Sağlık Bakanlığı (2012), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu, Sağlığını Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.



SATURKSATURK

37. T.C Sağlık Bakanlığı (2013). Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2013. Sağlığını Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.

38. T.C Sağlık Bakanlığı (2013), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.

39. T.C Sağlık Bakanlığı (2015). Sağlık İstatistiği Yıllığı 2014. Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü. Ankara. Sentez Matbaacılık ve Yayıncılık

40. T.C Sağlık Bakanlığı (2015), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu 2014. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık.

41. T.C Sağlık Bakanlığı (2012), Sağlık Bakanlığı Stratejik Planı 2010-2014.

42. Türkiye İstatistik Kurumu (2013). Dış Ticaret İstatistikleri-2013. Türkiye İstatistik Kurumu, Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası.

43. Tontuş, H.Ö.(2015).Tüm Yönleriyle Sağlık Turizmi Ülkeler. T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü, Ankara. Anıl Matbaacılık s:74

44. Topuz N. (2012). “Türkiye Sağlık Turizmi Stratejisi 2023”. Uzmanlık Tezi. Kültür Ve Turizm Bakanlığı Yatırım Ve İşletmeler Genel Müdürlüğü. Ankara

45. UNDP (2002). Human Development Report 2002 Deeping Democracy In A Fragmented World, Oxford University Press, New York.

46. UNICEF (2000) “Ulusların Gelişimi-2000”, NewYork, ss:5.

47. Yalçın, Pınar: “Türkiye’de Sağlık Turizminde Alt Yapı Oluşturulma Gereği ve Sağlık Kurumlarına Yönelik Bir Araştırma”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2006.

48. Yazan, N.(2007). “Sağlıkta Uluslararası Açılımlar: Medical Turizmde Hedefler”, Hastane Dergisi, C:VL, 2007,http://www.hastanedergisi.com/46/haberdetay.asp?id=3



SATURKSATURK

49. Yereli, A.B. (2012). Türk Devletlerinin Yeni Hamle Sahası: Sağlık Turizmi, Internatıonal Conference On Eurasıan Economıes, Sessıon 4c: Turizm

50. WHO (2002) “The European health report, 2002”, WHO Regional Office for Europe, No:97, Copenhagen.

İnternet Siteleri

1. Bulut, Erol: “Turizmin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Ekonomik Etkileri”, 2007, (Ç http://www.ekitapyayın.com.id/025/01.htm,

2. CIA World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html

3. CIA World Factbook , https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sa.html,

4. Deloitte for Health “Medical tourism: Update and imlications”, 2009, (Çevrimiçi) Solutions: http://www.deloitte.com/assets/Dcom-UnitedStates/Local%20Assets/Documents/usichsiMedicalTourismi111209iweb.pdf

5. Demirel, S. (2010). “Sağlık Hizmetlerine Sosyal Boyut Kazandırılmalı” http://suleymandemirel.com.tr/default.asp?hid=45,

6. Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), 2015 Sudi Arabistan Ülke Bülteni, https://www.deik.org.tr/6117/Suudi_Arabistan_Ulke_Bulteni_Mart_2015.html,

7. Dünya’da ve Türkiye’de Sağlık Turizmi -2010 Durum Tespit Raporu ve Çözüm Önerileri (2010). http://www.ozelhastaneler.org.tr/images/Documents/sanal%20k%C3%BCt%C3%BCphane/D%C3%9CNYA%E2%80%99%20DA%20VE%20T%C3%9CRK%C4%B0YE%E2%80%99%20DE%20SA%C4%9ELIK%20TUR%C4%B0ZM%C4%B0-2010.pdf

8. Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/population/data/database.

9. Global Europe 2050, http://ec.europa.eu/research/social-sciences/pdf/global-europe-2050-summary-report_en.pdf



SATURKSATURK

10. Health at a glance 2011, www.oecd.org/health/healthdata

11. Inetrnational Monetary Fund. http://www.tradingeconomics.com/saudi-arabia/inflation-cpi

12. İstanbul Maden İhracatçıları Birliği, Suudi Arabistan Ülke Raporu http://www.imib.org.tr/wp-content/uploads/2014/09/Suudi_Arabistan_Dogal_Tas_Sektoru_Ulke_Raporu.pdf

13. Ministry of Health , http://www.moh.gov.sa/en/Ministry/Structure/Pages/WatsNews-2012-04-02-001.aspx,

14. Ministry of Health (201/1435). Statistical Year Book, Kingdom of Saudi Arabia, http://www.moh.gov.sa/en/ministry/statistics/book/pages/default.aspx, 12.02.2016.

15. OECD 2010: Health at a Glance, OECD, 2010. WHO Global Health Expenditure Database. 2011. [Last accessed on 2013 Mar 31]. Available from: http://www.oecd.org/els/health-systems/49084488.pdf

16. OECD Health Data 2011 How Does United States Compare, http://www.oecd.org/dataoecd/46/2/38980580.pdf

17. OECD, http://www.oecd.org/dataoecd/46/5/38980477.pdf

18. PRB, http://www.prb.org/pdf10/10wpds_eng.pdf

19. Spending on health: A global overview, http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs319/en/index1.html20. TC Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı Sağlık Turizmi Sektör Raporu (2011). http://docplayer.biz.tr/597150-Saglik-turizmi-sektor-raporu.html, 05.01.2016.

21. TC. Dışişleri Bakanlığı, www.mfa.gov.tr, 02.02.2016

22. TC Dışişleri Bakanlığı Riyad Büyükelçiliği, http://riyad.be.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121146

23. T.C. Dışişleri Bakanlığı Riyad Büyükelçiliği, http://riyad.be.mfa.gov.tr/



SATURKSATURK

24. TC Dışişleri Bakanlığı Riyad Büyükelçiliği http://riyad.be.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121165

25. TC Dışişleri Bakanlığı Riyad Büyükelçiliği http://riyad.be.mfa.gov.tr/ShowInfoNotes.aspx?ID=121165

26. Trading Economics, http://www.tradingeconomics.com/saudi-arabia/indicators,

27. Trading Economics, http://www.tradingeconomics.com/saudi-arabia/employed-persons

28. Trading Economics, http://www.tradingeconomics.com/saudi-arabia/unemployment-rate

29. TÜİK Turizm İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1072,

30. TÜİK, http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri do;jsessionid=JnxJPG7J2lDhvdG76PNs3yZc2t41XGsjggkzG4hvL5 nFDGWkWq32!1664145807?id=10738

31. TÜRSAB, ‘2014 Sağlık Turizmi Raporu’, http://www.tursab.org.tr/dosya/12186/saglikturizmiraporu_12186_5485299.pdf

32. TÜSİAD.: “Sağlık Çalışma Grubu”, Türkiye İçin Yeni Bir Fırsat Penceresi: Tıp Turizmi Görüş Belgesi, 2009, http://www.tusiad.org/FileArchive/2009.06.11TipTurizmiGorusBelgesi.pdf.

33. UNDP (2003) Kıngdom of Saudi Arabia Human Development Report s:40

34. WHO , http://www.who.int/medical_devices/countries/sau.pdf?ua=1

35. WHO, http://www.who.int/gho/countries/sau.pdf?ua=1

36. WHO, http://www.who.int/chp/chronic_disease_report/saudi_arabia.pdf?ua=1

37. Who Global Health Expenditur Database, www.who.int/gho/health_financing/out_pocket_expenditure

38. World Development Indicators. [Last accessed on 2013 Mar 31]. Available from: http://data.worldbank.org/sites/default/files/wdi-2012-ebook.pdf .



SATURKSATURK

39. World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/GDP,

40. World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/GDP-per-capita,

41. World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Number-of-arrivals,

42. World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Health-expenditure-per-capita

43. World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Health-expenditure-percent-of-GDP?compareTo=BH,IR,IQ,KW,EG

44. World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Health-expenditure-percent-of-GDP?compareTo=TR

45. World Bank Gender Statistic, http://data.worldbank.org/data-catalog/gender-statistics,

46. World Bank, http://data.worldbank.org/indicator/SH.XPD.PCAP/countries.

47. World Bank, http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG,

48. World Bank http://www.worldometers.info/world-population/population-by-country/

49. World Bank, http://countrymeters.info/en/Saudi_Arabia,

50. World Bank, http://countrymeters.info/en/Saudi_Arabia,



SATURKSATURK

51. World Bank, http://en.actualitix.com/country/sau/saudi-arabia-health-expenditure.php,

52. World Bank, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Health-expenditure-percent-of-GDP

53. World Bank, http://en.actualitix.com/country/sau/statistics-health-saudi-arabia.php,

54. World Bank , http://en.actualitix.com/country/sau/statistics-health-saudi-arabia.php,

55. World Bank , http://en.actualitix.com/country/sau/saudi-arabia-death-rate.php,

56. World Bank, http://www.colliers.com/~/media/files/emea/emea/research/speciality/2012q1-saudi-arabia-healthcare-overview.ashx

57. World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Tourism-expenditures-percent-of-total-imports

58. World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Tourism-receipts-percent-of-total-exports

59. World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Tourism-expenditures

60. World Development Indicators (WDI) 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Health-expenditure-percent-of-GDP

61. World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.com/atlas/Saudi-Arabia/Health-expenditure-percent-of-GDP,

62. World Development Indicators (WDI), December 2015, http://knoema.



SATURKSATURK

com/atlas/Saudi-Arabia/Incidence-of-tuberculosis

63. World Population Review, https://populationpyramid.net/saudi-arabia/2015/

64. www.health-tourism.com/medical-tourism/history/,

65. http://knoema.com/WBGS2015Oct/world-bank-gender-statistics-

66. http://www.stat.gov.az/source/healthcare/indexen.php,

67. http://www.stat.gov.az/source/healthcare/indexen.php,

68. http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do;jsessionid=JnxJPG7J2lDhvdG76PNs3yZc2t41XGsjggkzG4hvL5 nFDGWkWq32!1664145807?id=10738

69. http://who.int/tobacco/economics/aze.pdf?ua=1,

5. EKLER

EK 1:

TÜRKİYE CUMHURİYETİ SAĞLIK BAKANLIĞI VE SUUDİ ARABİSTAN KRALLIĞI SAĞLIK BAKANLIĞI ARASINDA SAĞLIK ALANINDA MUTABAKAT ZAPTI

Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı ve Suudi Arabistan Krallığı Sağlık Bakanlığı (bundan sonra “Taraflar” olarak anılacaktır), iki ülke arasındaki dostluk bağlarını güçlendirmek ve her iki ülkede geçerli olan kural ve düzenlemelere uygun olarak sağlık ve tıp bilimleri alanında ilişkilerini geliştirmek amacıyla aşağıdaki hususlarda anlaşmaya varmışlardır;

Birinci Madde

Taraflar, sağlık ve tıp bilimleri alanında, özellikle aşağıda belirtilen hususlarda işbirliğini teşvik edeceklerdir: 1. Sağlık personelinin yetiştirilmesi ve eğitilmesi alanında karşılıklı eğitim programlarının hazırlanmasından önce bilgi değişiminde bulunmak. 2. Uluslararası merkezli araştırma ve konferans sonuçlarına ilişkin deneyim paylaşımı, bilimsel toplantılar, deneyim artırımı ve bilgi alışverişinde bulunmak. 3. İlaç sanayi ve tıbbi donanım alanında deneyim ve bilgi alışverişinde bulunmak. 4.



SATURKSATURK

Sağlık alanında karşılıklı ticaret ve yatırım alışverişinin teşvik edilmesi amacıyla, her iki ülkede düzenlenen sağlık alanında fuarlara iştirak etmek.

Üçüncü Madde

İşbirliği aşağıdaki finansal şartlar ile icra edilecektir: 1. Daha öncede mutabık kalındığı gibi başkente ya da başka bir varış noktasına havayolu ile uluslararası seyahatler ve dönüşün yanı sıra heyetlerin tıbbi sigortaları Gönderen Tarafın sorumluluğunda olacaktır. 2. Yemekler dahil konaklama ve bunun yanı sıra yerel ulaşım Evsahibi Tarafın sorumluluğunda olacaktır. Bu süre 2 (iki) haftadan fazla olmayacaktır.Dördüncü Madde

Taraflar sağlık alanlarında işbirliği için, toplantıları gerektiğinde dönüşümlü olarak her iki ülkede gerçekleştirilebilecek olan ortak çalışma komitesi kurmak konusunda anlaşabilirler.

Beşinci Madde

Taraflar bu zaptı uygulamak konusunda gereken programlar üzerinde anlaşacaklardır; her bir taraf bu zaptı kendi ülkesinde uygulamaktan sorumludur.

Altıncı Madde

1. Bu zaptın süresi, gerekli mutad işlemlerin tamamlanmasını sağlamak amacıyla, diplomatik kanallardan yapılan son bildirim tarihinden itibaren beş yıl olacaktır. Taraflardan biri, sona eriş tarihinden en az üç ay önce yazılı olarak diğer tarafa yazılı biçimde zaptın sona erdirilmesi yönündeki isteğini bildirmediği müddetçe, zabıt otomatik olarak aynı süre(ler) için yeniden yürürlükte kalır.

2. Bu zaptın sona erdirilmesi durumunda, zabtın anlaşmaya varılan programlar ve ilgili yükümlülükler ile ilgili şartları, bunlar tamamlanıncaya kadar yürürlükte kalır. Bu zabıt Ankara’da 14.7.1427 Hicri tarihine denk gelen 8.8.2006 Miladi tarihinde bütün metinler eşit geçerlilikte olmak üzere, iki orijinal nüsha halinde Türkçe, Arapça ve İngilizce olarak imzalanmıştır. Yorumdan kaynaklanan herhangi bir farklılık durumunda, İngilizce metin esas alınacaktır.

Türkiye Cumhuriyeti Krallığı Suudi Arabistan

Sağlık Bakanlığı adına Sağlık Bakanlığı adına

Sağlık Bakanı Maliye Bakanı

Prof. Dr. Recep Akdağ İbrahim A. Al-Assaf



SATURKSATURK

EK 2:

SUUDİ ARABİSTAN’DA 2016 YILINDA DÜZENLENECEK ÖNEMLİ FUARLAR

RİYAD1

RIYADH MOTOR SHOW Riyadh Exhibitions Co. Ltd. 29 Kasım - 02 Aralık 2016SAUDI AUTOSHOP Riyadh Exhibitions Co. Ltd. 29 Kasım - 02 Aralık 2016IFSEC ARABIA UBM Live 14 - 16 Kasım 2016OSH Expo Arabia UBM Live 14 - 16 Kasım 2016Saudi Transport Riyadh Exhibitions Co. Ltd. 06 - 09 Kasım 2016SAUDI BUILD Riyadh Exhibitions Co. Ltd. 17 - 20 Ekim 2016SAUDI STONE TECH E.A. Fiere di Verona 17 - 20 Ekim 2016Saudi Build - The PMV Series Riyadh Exhibitions Co. Ltd. 17 - 20 Ekim 2016Saudi Agriculture Riyadh Exhibitions Co. Ltd. 02 - 05 Ekim 2016Saudi Agro-Food Riyadh Exhibitions Co. Ltd. 02 - 05 Ekim 2016Saudi Food Pack Riyadh Exhibitions Co. Ltd. 02 - 05 Ekim 2016SAUDI HEALTH Informa Life Sciences Exhibiti 16 - 18 Mayıs 2016Riyadh International Book Fair Riyadh International Book Fair 13 - 23 Mayıs 2016Saudi Power Riyadh Exhibitions Co. Ltd. 09 - 11 Mayıs 2016Fabex Saudi Arabia AGEX 01 - 04 Mayıs 2016Metal & Steel Saudi Arabia AGEX 01 - 04 Mayıs 2016Glass & Aluminium Saudi Arabia AGEX 01 - 04 Mayıs 2016Jewellery Salon Riyadh Reed Sunaidi Exhibitions 18 - 21 Nisan 2016DIAA Hill MICE 05 - 08 Nisan 2016AMEX World Luxury Expo Riyadh World Luxury Group 30 Mart - 01 Nisan 2016SAUDI PPPP Riyadh Exhibitions Co. Ltd. 18 - 21 Ocak 2016

CİDDE290

Decofair Reed Sunaidi Exhibitions 01 Kasım 2016

Foodex Saudi Reed Sunaidi Exhibitions 01 Kasım 2016

ISF SAUDI - powered by FIBO Reed Sunaidi Exhibitions 01 Kasım 2016

Saudi Health & Beauty - powere Reed Sunaidi Exhibitions 01 Kasım 2016

Trans Middle East Transport Events Management Lt 26 - 27 Ekim 2016

Stone and Surface Saudi Expo dmg :: events Middle East 24 - 26 Ekim 2016

The Hotel Show Saudi Arabia dmg :: events Middle East 17 - 19 Mayıs 2016

Jewellery Salon Jeddah Reed Sunaidi Exhibitions 11 - 14 Nisan 2016

The Big 5 Saudi dmg :: events Middle East 07 - 10 Mart 2016

Automechanika Jeddah Epoc Messe Frankfurt GmbH (Bra 26 - 28 Ocak 2016

HVACR Expo Saudi dmg :: events Middle East 11 - 13 Ocak 2016

290) http://www.fuarplus.com/-Cidde-/tr/city_list/76/289, 19.02.2016



SATURKSATURK

DAMMAM291

PLASTICS & PETROCHEM ARABIA BME Global Ltd 21 - 23 Kasım 2016

Print & Packaging Arabia Dhahran International Exhibiti 21 - 23 Kasım 2016

WEPower BME Global Ltd 19 - 21 Mayıs 2016

SSS - Saudi Safety & Security BME Global Ltd 16 - 18 Mayıs 2016

EK 4:

SAĞLIK ALANINDA İŞBIRLIĞI ANLAŞMASI BULUNAN ÜLKELER

Kaynak: Sağlık Bakanlığı

291) http://www.fuarplus.com/-Dammam-/tr/city_list/76/483, 19.02.2016



SATURKSATURK

EK 5:

İKİLİ SOSYAL GÜVENLİK SÖZLEŞMESİ YAPILAN ÜLKELER292

ÜLKELER İmza Tarihi

Yürürlük Tarihi

1 ALMANYA 30.04.1964 01.06.1961

2 FRANSA 20.01.1972 01.08.1973

3 HOLLANDA 05.04.1966 01.02.1968

4 BELÇİKA 04.07.1966 01.05.1968

5 DANİMARKA

13.12.1999 01.12.2003

6 AVUSTURYA 12.10.1966 01.10.1969

7 İSVİÇRE 01.05.1969 01.01.1972

8 İSVEÇ 30.06.1978 01.05.1981

9 İNGİLTERE 09.09.1959 01.06.1961

10 LİBYA 13.09.1984 01.09.1985

292) http://www.csgb.gov.tr/csgbPortal/diyih.portal?page=yv&id=2, 28.12.2015



SATURKSATURK

11 KKTC 09.03.1987 01.12.1988

12 17.07.1998 09.08.2001

13 14.07.1998 01.02.2005

14 BOSNA- HERSEK 27.05.2003 01.09.2004

15 ÇEK 02.10.2003 01.01.2005

16 20.11.2003 01.06.2006

17 MAKEDONYA 06.07.1998 01.07.2000

18 NORVEÇ 20.07.1978 01.06.1981

19 ROMANYA 06.07.1999 01.03.2003



SATURKSATURK

20 KANADA 19.06.1998 01.01.2005

21 GÜRCİSTAN 11.12.1998 20.11.2003

22 KEBEK 21.11.2000 01.01.2005

23 HIRVATİSTAN

12.06.2006 01.06.2012

24 SLOVAKYA

25.01.2007 01.07.2013

25 SIRBİSTAN 26.10.2009 01.12.2013

1) http://www.fuarplus.com/-Riyad-/tr/city_list/76/111, 19.02.2016



SATURKSATURK

Tüm Yönleriyle SAĞLIK TURİZMİ - saturk.gov.tr · Sağlık turizmi, tıptaki gelişmelere...

Documents

Transcript of Tüm Yönleriyle SAĞLIK TURİZMİ - saturk.gov.tr · Sağlık turizmi, tıptaki gelişmelere...