TI/ TirONG YÉU Niròc THEO KHUYNH HtTÒNG DUY TÀN

CÙA HUYNH THÙC KHÀNG

TRAN THI HANH'

Huynh Thùc Khàng (1876-1947) là mot trong nhùng chi sì yéu nUóc tiéu biéu cho cuoc dà'u t ranh giài phóng cùa nhàn dàn ta boi dàu thè' ky XX, cùng vói càc nhà yéu nuÓc noi tiéng nhu Phan Bòi Chàu, Phan Chu Trinh v.v...

"Cu Huynh là mot nguòi hoc hành rà't rpng, chi khi rà't

ben, dao due rà't cao. Vi long yéu nUóc, ma trUóc day cu hi bon

thue dàn làm toi, day ra Con Dào. Mudi mà'y nàm trUdng, gian

nan eUc kho. Nhung long son da sàt, yéu nUóc thudng nói cùa

cu Huynh chàng nhùng khòng sdn lai thém kién quyé't.

Cu Huynh là nguòi ma giàu sang khòng làm xiéu long,

nghèo kho khòng làm nan chi, oai vù khòng làm sdn gan.

Cà ddi cu khòng càu danh vi, khòng càu Idi lòc, khòng

thèm làm giàu, khòng thém làm quan. Cà ddi cu chi phan

dà'u eho dàn dUdc tu do, nUóc dudc dòc lap"^

* Th?c sy Triet hoc, Phó Chù nhièra Khoa Triet hoc. Tntòng Dai hoc POioa

hoc Xà hòi va Nhan vàii. Dai hoc Qiióc già Ha Nói.

1. Chi si yéu nuóc Huynh Thuc Khang - Ùy bau Trung iWng Màt tran To

quóic Viét Nam - Hói Khoa hoc Ljch su - Ha Noi 1997, tr. 121.

171

Nhùng Idi trong thu gùi dóng bào cà nUóc sau ngày Huynh Thùc Khàng ta the dà the hién sU dành già tran trong va chuàn xàc cùa Ho Chù tich, su tòn vinh cùa dóng bào cà nuóc dói vói nhà yéu nuóc Huynh Thùc Khàng.

Huynh Thùc Khàng sinh nàm 1876 (Tu Due 26- Bi'nh Ty) trong mot già dình nóng dàn tai làng Thach Bình, tóng Tién Giang thudng, huyén Tién Phuòc, phù Tarn Ky, tình Quàng Nam.

Tuy khòng xuàt thàn trong già dình khoa bang nhung òng

phài nhàn trong tràch cùa mot ngUdi con trai trong già dình.

gành nàng "khoa cu**, "noi dòi" dà dUdc dàt trén vai òng tix 8

tuoi. Nàm 12 tuoi (1887) Huynh Thùc Khàng phài thòi hoc,

theo cha anh hUdng ùng phong trào Càn vUdng do Nguyèn

Duy Hiéu lành dao. Huynh Thùc Khàng vUdt dèo Hai Vàn ra

Hué' du ky thi hUdng Tàn Mao 1891, là mot trong 2 thi sinh

tré nhàt trong hdn 3000 thi sinh (Huynh Thùc Khàng va

Pham Liéu). Nàm 21 tuoi òng trùng tuyén "hoc sinh", dU(?c

vào hoc truòng dòc trong tinh, là mot trong 4 hoc sinh Uu tu»

goi là "Quàng nam tu be'": Tran Quy Càp, Huynh Thùc

Khàng, Nguyén Dình Hién. Pham Liéu, trong dò Huynh

Thùc Khàng va Tran Quy Càp xuàt sàc hdn ve cà vàn

chUdng, nhàn càch, dao due va long yéu nUóc.

Khoa thi Hudng nàm Canh ty 1900, Huynh Thùc Khàng thi dò cu nhàn, trong so dóng nién 42 ngUÒi òng dò dàu. Khoa thi Giàp Thìn 1904 Huynh Thùc Khàng dU thi bòi, do dàu (Hói nguyén), thi dình dò Tarn giàp, dóng tién sì. Theo tue If truyén thong, dò tié'n si, sau le vinh quy 3 thàng càc tàn khoa phài ra kinh dò "hoc tàp viéc làm quan". Huynh Thùc Khàng cho ràng quòc già màt chù quyén, triéu dình khòng con uy

172

tin, con duòng làm, quan khòng con là con duòng chinh dai quang minh, chi là cam phan, ài quòc khòng nhàt thié't di lién vói trung quàn. Òng khòng ra làm quan.

1905-1908 Huynh Thùc Khàng cùng Phan Chu Trinh, Tran Quy Càp lành dao phong trào Duy tàn d Quàng Nam, to chùe nhiéu boat dòng co tinh cài càch theo kiéu dàn chù tu san, dat ket qua.

Thàng giéng nàm 1908 phong trào chòng thué' bùng no d huyén Dai Lòc (Quàng Nam - Dà Nàng) qué hUdng cùa Phan Chu Trinh. Tu Quàng Nam, phong trào chòng thue dàn dàn lan xuò'ng Quàng Ngài, Bình Dinh, Phù Yèn, ngUdc ra Quàng Bình, Nghé Tinh, Thanh Hoà. Màc dàu nguyén nhàn chinh là do àp bue bóc lót cùa thUc dàn phong kién va cupe dàu tranh no ra ngoài y thùc cùa nhùng sì phu yéu nUóc dudng thòi, phong trào "xin xàu" d Trung Ky nàm 1908 cùng chiù ành hUdng tàc dòng cùa phong trào Duy tàn va trong mot chùng mUc nhàt dinh, co thè nói mot ben là ly thuyét mot ben là hành dòng. ThUc dàn Phàp va phong kién tay sai khùng bó' dàn àp va trùt sU tra thù lén tàt cà nhùng nhà lành dao cùa phong trào Duy tàn cùng nhu nhùng nguòi tham già phong trào à'y. Mot so' bi xù tu, mot so' hi luu day Con Dào. Phàn lón dàn chùng tham già cùng hi tàn sàt, tra thù hèn ha. Ò Quàng Nam, ngUdi bi bàt dàu tién là Huynh Thùc Khàng. Òng va Phan Chu Trinh déu bi ghép vào tòi:

"Theo dàng bòi quòc, ngàm thòng nUóc ngoài, de xuóng

dàn quyen, ket àn day Con lòn, ngò xà bàt nguyén (gap àn xà

cùng khòng tha)"'.

1. Huynh Thùc Khàng nién pho uà thct tra lai Ky Ngoai Hàu Cuùng Be.

Nxb. Vàn hóa - Thòng tin, 2000. tr. 42-43

173

Huynh Thùc Khàng bj day ra Con Dào. lue dàu bi àn vó kj han. dén nàm 1913 dUdc giàm àn xuòng con 13 nàm. phài chiù dung dù moi hình thùc tra khào. gòng xiéng, nhuc hinh cùa nhà tu thue dàn. Nhung moi sU tra thù hèn ha, cue hinh kho sai cùa ké thù cùng khòng làm lay chuyén dUdc y chi cùa nhà yéu nUóc Huynh Thùc Khàng. Nàm 1921 Huynh Thiic Khàng ra tu, danh nghìa là àn xà nhUng vàn luòn bi theo dòi. Òng dudc khòi phuc hàm Tién si Hàn làm vién Bièn tu nàm 1923. Òng vàn giù thai dò kién quyèt khòng làm quan cho che dò phong kién bù nhìn bàn nUÓc.

Sau khi vua Khài Dinh chet. chinh phù Bào ho cùng triéu dình phong kién Viét Nam làp Dòng cung Thài tu, cài nién hiéu Bào Dai. Trong lue Bào Dai con du hoc ò Phàp. Phàp ky vói trieu dình hiép Uóc tuóc hét càc quyén con lai cùa triéu dình. bù lai cho khoàn "cho nhàn dàn dUdc quyén tham già chinh tri", tuyén bò dòi Tu phong vién - mot tò chùe bù nhìn dàt ben canh triéu dình Hué thành Nhàn dàn Dai biéu Vién.

Huynh Thùc Khàng lày dia vi ngUÒi dùng giùa hai giói tan cUu, dua don ùng cu ba hat Tam Ky, Thàng Bình, Tién Phuóc, trùng cu vói so' phiéu 620/640. Sau lan khai mae cùa Vién. Huynh Thùc Khàng dudc bau làm Vién trUdng Vi$n Nhàn dàn dai biéu goi tàt là Vién Dàn oiéu Trung Ky.

Dai hói thuòng nién lan thù ba cùa Vién. ngày 1-10-1928,

Huynh Thùc Khàng dà doc mot bài dién vàn quan trong

trong dò òng vach tran nhùng luan diéu lùa dói cùa thUc dàn,

dUa ra mot so yéu sàch càn thue hién.

Huynh Thùc Khàng dà nhiéu lan muò'n thoài lui khòi Vién Dàn biéu vi òng càng ngày càng thày bó màt chinh tri già tao cùa thUc dàn nhUng chinh bài dàp tu cùa Jabouille là cài CÓ

174

de cho òng tu chùe Vién truòng ngày 2-10-1928. Òng tu bò vai trò "bình boa", "dUa còt", tu bò "con duòng làm quan" vói ngUÒi Phàp vi bàn thàn trong nhàn thùc cùa òng dà co bien dói Òng dà thà'y dUdc "thién ehf cùa bon thUe dàn, thà'y dxSóc hàu qua cay dàng cùa "khà nàng hdp tàc" vói chinh phù bào bó de rói "dà'u t ranh d nghi truòng", tàt cà déu là ào tUdng. Thuyét "cóng tàc", "de hué^' cùa thUc dàn chi là món lùa bip nhàn dàn thuóc dia.

"Huynh Thùc Khàng còng t> '̂ dUdc thành làp dàu nàm

1927 do Huynh Thùc Khàng, Tran Dình Phién, Dào Duy Anh

to chùe, kéu goi co dòng. Huynh Thùc Khàng là ngUòi hiéu ve

quy luàt bào giói dói vói Phàp, thao viec quan he giao thiép,

thù tue, in va phàt hành bào nén dUdc cu làm chù nhiém

kiém chù bùt td bào. Ngày 10-8-1927 bào TIÉNG DÀN, ed

quan ngòn luan dàu tién d Trung K^ ra dòi d Hué.

Bào TIÈ'NG DÀN là td bào duy nhà't d Trung Ky khòng

phuc tùng càc ménh lénh cùa Chinh phù bào ho de trd thành

cài Ioa tuyén truyén cho càc chù trUdng phàn dóng, càc

phong trào vàn hoà nò dich, hdn nùa, lai con vach tran

nhùng thù doan lùa hip à'y, cành bào nhàn dàn. Nhùng phàn

ùng nhu vày cùa "òng già Tiéng dàn" dà làm cho kè thù rat

khó chiù va dò cùng chinh là ly do de td bào bi dình chi xuàt

bàn vào ngày 28-4-1943. Diéu này cùng dóng nghìa vói su

thà't bai cùa dUdng loi "làm càch mang cóng khai" cùa Huynh

Thùc Khàng.

Càch mang thàng Tàm thành còng thàng 8 nàm 1945.

Huynh Thùc Khàng dang trong tàm trang chò ddi nhùng

bién co cùa lich su dàn toc, ngd ngàng, ngac nhién vói thàng

Idi cùa Càch mang, cùng hUdng niém vui chung vói cà dàn

175

toc. ò n g lai dUdc chùng kién lue lUdng vi dai cùa quàn chùng nhàn dàn nhung làn này manh gap bòi lan so vói phong trào chòng thue d Trung Ky 1908 vi nhàn dàn dà dUdc tò ehtfc, dàu tranh co duòng loi dùng dàn dàn dén thàng Idi hoàn toàn. Huynh Thùc Khàng nhàn thùc dUdc y nghìa lich su vò cùng to lón cùa thàng Idi này.

Cuoi nàm 1945. Chù tich Ho Chi Minh dién cho Uy ban Nhàn dàn làm thòi Trung Bó mòi Huynh Thùc Khàng ra Ha Nói. Huynh Thùc Khàng phàn vàn nhung sau dò òng nhàn thày chinh quyén Càch mang khòng nhùng khòng "bàt tpi** ma con trong thi, coi òng là nhà chi sì yéu nUdc lào thành day tàm huyét vói nUòc, vói dàn nén òng hoà minh vào khòng khi phàn khdi chung cùa dàt nUòc. Thàng 1-1946 Huynh Thiic Khàng nhàn dUdc lién tiép hai bue dién ky tèn Chù tjch Ho Chi Minh, phó Chù tich Nguyén Hai Thàn va Bó truòng Bp Nói vu làm thòi Vò Nguyén Giàp mòi òng ra làm Bó trUdng Bò Nói vu. Ngày 24-2-1946 Huynh Thùc Khàng ra Ha Npi vói su dòng vién cùa càc thàn sì d Hué. TrUòc khi ra Ha Npi, Huynh Thùc Khàng tuyén bò.

*Tòi ehi muò'n ra gap Cu Ho de bay tò mot vài y kién. Con viéc gì khàc thi tòi khòng thè nhàn"'.

Huynh Thùc Khàng dà hoàn toàn bi thuyét phuc bòi chinh

sàch dai doàn két, chièu hién dai sì cùa Màt tran Viét Minh,

Chinh phù lién hiép. tài nàng chinh phuc long ngUÒi va nhàn

càch cùa nhà ài quòc Ho Chi Minh. Huynh Thùc Khàng dà

cóng tàc vói chinh phù mòi, di theo Ho Chi Minh.

1. Tha vàn Huynh Thùc Khàng - Viwng Dình Quang. Nxb. Vàn Hoc. Ha Nói. 1965.tr. 31.

176

Tu dò Huynh Thùc Khàng dà dùng tri lue, sue lue, uy tin va nhàn càch dao due cùa mot nhà Nho, nhà duy tàn yéu nUóc dà giàc ngò càch mang tham già tich cUe vào viéc giài quyé't càc vàn de trpng dai cùa dàt nuóc ta trong thòi diém cUc ky khó khan, dùng trUóc nhùng thù thàch het sue lón lao, ehong thù trong, giàc ngoài, xày dUng lue lUdng moi màt de chuàn bi eho cuoc khàng chié'n trUòng ky chòng Phàp quay lai xàm lUdc.

Nhùng quyet sàch, nhùng viéc làm cùa Huynh Thùc

Khàng trong khi tham già Chinh phù vói tu càch Bó trUdng

Bó Nói vu, Phó Chù tich Chinh phù lién hiép khàng chié'n,

Chù tich Hói Lién hiép Quòc dàn Viét Nam, Quyén Chù tich

nuóc khi Ho Chù tich sang thàm nuóc Phàp dà the hién sU

bién dòi sàu sàc, sU bién doi ve chat trong tu tUdng cùa òng.

Thàng 6 nàm 1946 Ho Chù tich di thàm nUóc Phàp theo

idi mòi cùa chinh phù Phàp. TrUóc khi ra nUóc ngoài, Nguòi

dà uy quyén cho Huynh Thùc Khàng làm Quyén Chù tich

nUóc, giài quyé't moi vàn de dòi nói va dòi ngoai cùa quòc già.

Trong cUdng vi Quyén Chù tich nUóc, Huynh Thùc Khàng

luòn tàm niém Idi càn dàn cùa Chù tich Ho Chi Minh "Dì

BAI BIÈN, ITNG VAN BIEN". Là mot nhà Nho, Huynh Thùc

Khàng hiéu toàn bò y tu Ho Chù tich gùi gàm. Lày cài bà't

bién ùng vói cài van bién trong tình thè' nUóe sói lùa bòng

qua that khòng ddn giàn.

Thàng 12-1946 Ho Chù tich doc "Ldi kéu goi toàn quòc

khàng chié'n", Huynh Thùc Khàng vói tu càch là Hòi trUdng

Hói Lién Viét phàt di " Thit kèu goi dóng bào phu lào khàng

chien^. ThU kèu gol dóng bào phu lào khàng chié'n dUdc viét

bang Hàn vàn àMóc dich ra quó'c ngù bao hàm noi dung yéu

177

nuóc nóng nàn ma trUóc nay chua co mot tàc phàni nào cùa òng dat tói. Huynh Thùc Khàng dà nhàc lai nhùng truyén thòng anh bùng cùa dàn toc ta, néu gUdng càc vi anh hùng dàn toc trong lich su. tòi àc cùa phong kién, thUc dàn, phàt xit bóc lòt dàn àp nhàn dàn ta. vàn dòng va giài thfch cho dòng bào hiéu rò ve chinh quyén càch mang, nén dòc làp i\fi

chù cùa dàt nUóc, ca ngdi Ho Chù tich, tu dò kéu gpi dóng bào doàn két trong khòi dai doàn két dàn tpc chòng quàn xàm lUdc, quyèt khòng de nuóc ta bi dò ho làn nùa.

Khàng chién bùng nò. co quan lành dao khàng chién phài ròi khòi Ha Nói. dUa vào nùi rùng Viét Bàc de lành d ^ khàng chién. Huynh Thùc Khàng tuoi già sue yéu, néu cùng ('hinh phù chuyén lén vùng rùng nùi khi bau khàc nghiét lai trong hoàn cành bom dan sé khòng Idi nén Chinh phù bàn cu Huynh Thùc Khàng làm dai dién cho Chinh phù ò mién Trung, co vùng tU do róng lón. Khi co dip tiép xùc vói nhàn dàn, Huynh Thùc Khàng déu nhiét tình. tàn tuy truyén d^t duòng lòi cùu nUde cùa Hó Chù tich va chinh phù màt tr̂ n khàng chié'n. luòn huóng ve Cu Ho va Chinh phù d mién Bàc. Ong cành cào nhùng kò con md tUdng Phàp trd lai. muòn làm tay sai cho de quòc, chòng khàng chién.

Ngày 21- 4 -1947 Huynh Thùc Khàng màt tai Quàng Ngài. tho 71 tuoi. Cà nUòc dà cu hành le truy diéu tò long thudng tiec va bié't dn nhà chi sì suòt dòi tàn tuy vi Tò quóc.

Cupe dòi va su nghiép cùa Huynh Thùc Khàng the hién tU tuòng yéu nuòc sàu sàc, y chi quyét tàm giành dòc làp cho dàn toc. Cuóc dòi hành dòng cùa òng cùng dà thè hi^n W tUdng vi dàn. vi nuóc cùa thè' he càc nhà yéu nuòc Viét Nam dàu the ky XX. Thòi gian Huynh Thùc Khàng tham già

178

Chinh phù càch mang co le là thòi gian dep nhà't trong su nghiép cùa òng. Huynh Thùc Khàng dude thUc su cò'ng hién tri tue, tài nàng, phàm hanh cùa minh cho su nghiép cùa dàn toc, su nghiép dò sé dUa dàn toc dén vói dòc làp vinh quang.

Huynh Thùc Khàng là mot nhà tri thùc, nhà boat dóng

eàch mang tiéu biéu cùa Viét Nam dàu thè' ky XX. Tu tUdng

cùa Huynh Thùc Khàng co sU chuyén bién, phàt trién cùng

xu thè' phàt trién chung cùa lich su Viét Nam, cùa lich su tu

tuòng Viét Nam. Trong hòi thào này, tòi dóng góp mot còng

trình ve tu tUdng yéu nUóc cùa Huynh Thùc Khàng theo

khuynh huóng Duy tàn.

- Nhùng nàm dàu cùa thè' ky XX, è Trung Quòc sau cuóc

Màu tuàt chinh bién va Canh ty lién binh, sì phu nUóc ta bàt

dàu tinh ngò, co phong trào hoan nghénh Tay hoc, phong trào

Duy Tàn phàt trién. Sàch bào cùa Ludng Khài Siéu, Khang

Hùu Vi bàt dàu du nhàp vào nUóc ta, tin ve chié'n tranh Nga-

Nhàt cùng lan truyén tói Viét Nam, giói sì phu khòng con bi

hoàn toàn biét làp vói tình hình thè giói nhU trUóc nùa.

1) Xuàt thàn khoa bang, dò dat cao, co khà nàng nhàn

thùc bao quàl, tri nhó phi thUdng nhUng Huynh Thùc Khàng

lai CÓ cài nhìn mòi me khàc vói ngUÒi cùng thòi ve nén giào

due Nho giào. ve nhùng quan niém ma Nho giào cung cà'p

cho Nho sinh. Dòi vói òng Khòng hoc là cài hoc dàng quy giùp

ich rat nhiéu cho nhàn sinh xà hòi nhung òng ehi de cao,

kinh trong nhùng già tri nhàn sinh trong hoc thuyét Khòng-

Manh. Huynh Thùc Khàng tiép thu cà nhùng già tri cùa Nho

giào dà dUdc Viét Nam hoà, tié'p thu tu tUdng yéu nUóc cùa

lòp lóp càc nhà Nho Viét Nam trong lich su. Vói tàm long yéu

nuóc cao dò, sU dau dòn vi dàn toc dang phài chiù cành xiéng

179

xich cùa bon thuc dàn phong kién. Huynh Thùc Khàng thàng thàn chi trich nhùng khuyé't diém cùa Khòng giào ve mpt so quan niém dao due, chù trUdng chinh tri:

"Dao due ehi nói sói t ma bò phàn so' nhiéu thòng thuòng... Cài hoc qua cao à'y dàu d thòi dai nào cùng chi d riéng mot minh trong rùng sàu nùi ràm. dùng ra ngoài vòng nhàn quàn giao té kia, chó d trong xà bòi thòng thuòng thi thàt là khòng thich. huòng gì là d thòi dai giao thòng ngày nay, thi dao due tòi cao ày ai làm theo dUde"*.

"Chành tri chi nói vói ngUÒi cai tri ma khòng nói dén bang bi tri. Toàn nhùng thuyét cùa Khòng tu nói ve chinh tri thì chù trong ve vua quan ma khòng nói dén dàn, dàn chi ngói khòng ma chò ngUÒi trén sàp dat lo lièu cho minh ma thòL Khòng nhùng dàn khòng càn phài lo viéc cho minh ma lai cho dàn là hu hòng khòng tu lo dudc nùa.(...). Huóng ó thè? giói ngày nay ma dem cài chành tri cùa cu Khòng ra ma ùng phó, thàt khòng khàc gì chèo thuyén nan ma dua vói tàu thuy, eòi ngUa tram ma chay theo xe hdi, chi mét nhoc ma khòng còng hiéu gì"^.

'Tu tUdng trong ve duòng tón co ma khòng co sàng tàc.(...) Thàm chi cuoc dòi xoay chuyén nhu chong chóng ma làm ke cu nàm trong giàc chiém bao, toan fnuòn dem mào cu dòi Duòng dòi Ngu, ào ràch, song Thù, song Tu ma ehày ra giiìa thè' ky 20 tàu làn mày bay nà/'^.

Dàe biét Huynh Thùc Khàng chi trich manh me lóì hoc

1. Chuong Thàu: Tha vàn Huynh Thùc Khàng, Nxb. Dà Nàng. tr. 288-289.

2. Sdd, tr. 289-290.

3. Sdd.tr. 290-291.

180

khoa eù va lò'i hoc Tóng Nho tu khi quàn Minh xàm lUdc nuóc ta àp dàt trai qua càc triéu Le, Nguyén, khi tié'p xùc vói Tày hoc lai càng trd nén hù làu. Tu dò òng de xuàt:

"Chùng ta sinh gap thòi dai trié't hpc khoa hoc thinh hành này, càn nhà't là phài co cài tri nào tu do phàn doàn, bàt ky là xua nay Dóng Tày, diéu gì ma hdp vói chàn ly va sU thue thì cho là chàn chinh ma gang sue hoc theo; diéu gì thà'y cho màc vong trai vói chàn ly va su thUc, thì nhàt thié't cào bò cho sach. Nhu vày thì eòi tu tUdng ta may khòi hi cài gì dò ngàn dòn che làp ma dUdc buóc lén con dUòng tu do de làm me de eho sU thuc chàng"^

Nhu vày, dói vói cà co hoc va tàn hoc Huynh Thùc Khàng déu CÓ nhùng thài dò kinh trpng nhUng cùng co hoài nghi. Òng cho ràng néu ngUdi tié'p thu, su dung thieu khà nàng phàn doàn thì bau qua sé khòng phài là diéu mong muòn. Òng dà CÓ dù sàng suòt va can dàm de nhìn thày sai làm ngU tri ò nUóe ta bang chuc thè' ky. Ong di tìm cài mói, cài tién bò trong càc hoc già yéu nUóe cùa Trung Quòc, trong lich su duy tàn tu CUdng cùa Nhàt Bàn, trong vàn hoà tu san phudng Tày.

Thè' nhung "Huynh Thùc Khàng trUóc het va bao giò cùng

là mot nhà Nho, mot nhà Nho ngay thàng va trong tràng vói

nhùng cài hay va cài dò cùa minh. Ò òng ngUòi ta thày noi

bàt lén phong thài mot ngUÒi quàn tu day còng tu dUdng.

Tàm hón òng, tinh tình òng, càch tu thàn xù thè' cùa òng,

nhà't nhà't phù hdp vói nhùng nguyèn tàc giào huàn cùa

thành hién"l

l.Srfd.tr. 291-292.

2. ViWng Dình Quang: Tha vàn Huynh Thùc Khàng, Nxb. Vàn hoc. Ha Npi. 1965. tr. 68.

181

2) Trong tình trang Tò quòc làm nguy. Huynh Thùc

Khàng cho ràng néu co hành dòng gì thì cùng chàng phài vi

vua ma vi Idi ich chung cùa dàn toc. Ong cùng càc ban

thuòng bàn viéc nUóc vói Phan Chu Trinh. Ho bàt dàu doc

nhùng quyén Tàn thU tu phó Hoa kiéu Hói An mang ve; dua dén cho ho nhàn thùc mói ve tình hình trong nUóc va th^

giói. Trong lue dò thì diéu tran cùa Nguyén TrUdng Tò. Thòi

vu sàch" va "Thién ha dai thè luàn" cùa Nguyén l̂ ò Traeh.

"Luu Càu huyét le tàn thu" cùa Phan Bòi Chàu cùng vói nhùng

cuòn sàch '* Màu Tuàt chinh bién", " Trung Quòc hón", " Nhàt Bàn duy tàn khàng khài su" . "Nhàt Bàn tam thàp nién duy

tàn su", " Thài Tày tàn su". '* Tàn Dàn tùng bào" dà tàc dóng

vào tu tUdng Huynh Thùc Khàng va càc bàc khoa bang eó chi

khi, tàm huyét dUdng thòi làm xuàt hién tu tUdng vàn dóng

dàn chù trong bò phàn nho sì này. Ngoài cài vòn nho hoc

Thành hién cu, làn dàu tién òng biét dén nhùng già tri dàn

chù vàn minh phudng Tày cho dù nò dà bi khùc xa qua làng

kinh cùa càc nhà tu tUdng Trung Hoa nhung nò cùng dem l̂ i

nhùng già tri mói cho tu tUdng cùa òng, dành do cà mpt y

thùc he dà tu làu ngU tri trong tàm hón òng. Két hdp chù

nghìa véu nUóc truvén thòng vói y thùc he dàn quyén tU san

phudng Tày, òng hy vong va quyét tìm ra e n dUdng rifu

nuóc, tìm ra hUòng di mói cho dàn toc.

1905-1908 Huynh Thùc Khàng cùng Phan Chu Tnnh, Tran Quy Càp lành dao phong trào Duy tàn d Quàng Nam, tó chùe nhiéu boat dòng co tinh cài càch theo kiéu dàn chù tU san, dat ket qua. Tu day tu tUdng cùa Huynh Thùc Khàng dà thoàt ra khòi tu tUdng yéu nUóc quàn chù truyén thòng. chuyén sang tu tuòng yéu nUóc dàn chù theo khuynh huàng

182

duy tàn, suy nghi va hành dóng dùng ve phia nhàn dàn, thùc tình nhàn dàn chòng lai che' dò phong kié'n va bon dò ho.

Trong thòi diém ày, d mién Trung co 2 khuynh huóng tu tUdng chinh tri càn bàn khàc nhau tón tai:

Khuynh hUóng thù nhàt: Xuàt dUdng hoc tàp va tranh thù ngoai vién de giài phóng dat nUóe bang vù lue do Phan Bòi Chàu làm dai biéu.

Khuynh huóng thù hai: Cài càch dàn chù òn hoà, " bà't

bao dòng'* va "bàt vong ngoai" do Phan Chu Trinh làm dai biéu.

Nhùng boat dóng yéu nUóc cùa Huynh Thùc Khàng vùa cóng khai vùa bi màt. Huynh Thùc Khàng khòng phàn dòi duòng lò'i *l)ao dòng", "xuàt dUdng càu ngoai vién" cùa Phan Bòi Chàu, cùng khòng hoàn toàn tin theo dUdng lói cùa Phan Chu Trinh. Huynh Thùc Khàng va Tran Quy Càp co nhiéu suy nghi riéng: muòn md duòng phuc hung dàn toc bang khai thòng dàn tri, co dóng tàn hoc, dà phà khoa cu, kèu goi thUdng già, thàn bào thành làp hòi thUdng, bòi nòng. ChUdng, trình va sàch lUdc cùa ho dUdc de ra trén ed sd ho dà co quan sàt thuc té' d dia phUdng.

Nàm 1905 Huynh Thùc Khàng, Phan Chu Trinh, Tran

Quy Càp di vào càc tinh mién Nam de quan sàt tình hình

trong nuóc, diéu tra, nhàn xét nhùng sU kién xày ra d mòi

dia phUdng de co the àp dung chUdng trình hành dòng. Dén

Bình Dinh gap ky thi, ho mUdn tèn là Dào Móng Giàc vào

ùng thi. Phan Chu Trinh làm bài thd luàt "Chi thành thòng

thành"; Huynh Thùc Khàng va Tran Quy Càp làm bài phù

"Ludng Ngoe danh sdn" vói nói dung co dóng tinh thàn yéu

nuóc quàt cuòng chòng ngoai xàm cùa dàn toc ta tu trUóc. nói

lén tình trang kho nhuc cùa ngUÒi dàn màt nUóc, chòng dòi

183

thài dò *Vào luón ra cui" cùa quan lai. bài xich lóì hoc cu nghiép, lòi kén chon nhàn tài hù làu, néu ly do dàn tói mài nuóc, phé phàn su bac nhudc cùa vua quan, làm tay sai cho thUc dàn Phàp. Càc òng kéu goi càc si tu vùt bò nén hoc cu tu chudng, di theo con duòng mói cùu dàn. cùu nuóc. Càc bài thd phù dUdc truyén tung, tàc dòng dén tu tUdng càc nho sì. khòi xuóng phong trào duy tàn d Quàng Nam.

"Nói dén viéc dùng sue vàn tu de mat sàt khoa eù. co xuy

tàn hoc thì bài thi va bài phù ày là tiéng nói dàu tién vày"'.

Day là mot phUdng phàp tié'p càn va giài quyé't vàn de mói me trong thòi ky dò: tiép càn va giài quyét trUe tiép. Dói tUdng khòng chi là sì tu ma con là quàn chùng nhàn dàn.

"Bòi mot thòi làm sai chinh sàch,

De muòn dòi cam chiù tai Udng,

Tue ehuóng vàn ehudng, sì dua khoa muc

Dai eó, tiéu eò, tron ngày miét mài,

Ngù ngòn, thàt ngòn, cùng nàm gan due.

Vàn sàch long hdi chù khào, Thuàn, chich tuy y khen che;

Tu phù hoc mot bài Tàu, dòi dàp càu thd tu lue.

Tui còng danh lào nhào, chd Té trùng trò cuóp vàng;

Phuòng Idi lòc lau nhau, san Sd lom khom dàng ngoe.

Ày khòng nhùng riéng thàn già, là'y bong lòc trén duòng

danh chen chùe.

Ma con lùa nghìn van mù cao ào dai, day vào mày ting àm ty dia nguc.

Ì.Sdd. ir. 36.

184

Xem cài viéc sd hành, tìm cài diéu sd due;

Quàn dòi lày gì hùng cUdng? Tài chinh là'y gì sung tue?

Dàn tri là'y gì md mang? Nhàn tài lày gì giào due?

Than ói dau xót thay! Dàn dà cho dén ngày nay chiù diéu kho nhuc"'.

Huynh Thùc Khàng va nhùng nguòi khdi xUóng, phàt

dòng phong trào Duy tàn bài xich khoa cu, chò'ng dòi Hàn hoc

sai làm nhung khòng phài bài xich tàt cà, chò'ng dòi tàt cà.

khòng qua cuóng nhiét vùt bò tàt cà cài eù ma chù trUdng

tiép thu cài mói, cài hay, chàn hUng, phàt huy nhùng tinh

tuy cùa truyén thòng. Chù trUdng khuyé'n hoc cùa Huynh

Thùc Khàng va Tran Quy Càp dà biét dUdc dòi tUdng chinh

là lóp nguòi thié'u hoc d nòng thòn, là so' dòng nhàn dàn lao

dóng. Ho càn hoc de tiép thu nhùng kién thùc mói, de thoàt

khòi cài tói tàm cùa cUÒng quyén, de tham già bòi nóng, hòi

thUdng.

Huynh Thùc Khàng cùng càc ban de xUóng chung vòn làp

thUdng cuoc tai Phó'(Hòi An-Faifoo) cùng làp trUdng hoc, bòi

nóng, trong que, phàt dòng phong trào àn màc Au phuc, làp

thu xà, mua nhiéu sàch bào mói, dién thuyét, md nhà hoc tai

càc làng, mòi thày ve day chù Tày, chù quòc ngù. Nhùng

thành còng bUóc dàu cùa phong trào Duy tàn càng làm òng

va càc dong chi thém tinh thàn, tin tUdng vào con dUòng cùu

nuóc cùa minh. Dàu nàm 1908, sau khi Phan Chu Trinh dà

ra Ha Nói, Tran Quy Càp cùng bi dòi vào Khành Hoà, Huvnh

Thùc Khàng phài càng dàng tàt cà còng viéc lành dao phong

l.Srfrf.tr. 82-83.

185

trào Duy tàn d Quàng Nam. Nhùng boat dóng yéu nuóc cùa

Huynh Thùc Khàng trong giai doan lich su này khòng the

khòng nói dén vai trò chinh tri cùa òng khi òng dùng ra dàn

xép nhùng màu thuàn giùa xu huóng òn hoà va bao dóng. Su

bàt dóng y kién giùa Phan Bòi Chàu va Phan Chu Trinh gay

chia rè trong bang ngù sì phu. Ho chóng dòi nhau. cóng kich

làn nhau. Truóc tình hình bàt Idi dò Huynh Thuc Khàng

thuyét phuc anh em giù vùng khòi doàn két. Ong cho ràng

xuàt phàt tu nhùng tàm long nhiét thành yéu nUòc. nhùng

boat dòng càch mang va cài eàch ky thUc bo sung cho nhau,

tàc thành làn nhau, tuy khàc y hUóng nhUng cùng chung

muc dich. Trong giai doan này eò' nhién Huynh Thùc Khàng

chUa thè thày rò nhùng sai làm trong chù trUdng duòng lóì

cùa hai cu Phan, òng khòng thày sU bàt dóng ma chi thà'y co

sU phàn còng giùa hai dUòng lòi: ben canh viéc chuàn bi lue

lUdng vù tran^; bi màt de danh duói quàn thù khi thòi ed cho

phép cùng càn co nhùng boat dòng cài càch còng khai nhàm

cho nuòc manh. khai tri cho dàn.

Dòi vói thuc dàn Phàp va che dò phong kién tay sai thì

phong trào cài càch xà bòi dù chi vói tinh chat òn boa nhUng

khi nò dà thàm nhàp va lan róng tronf quàn chùng két h(?p

vói nhùng yéu càu ve kinh te cùa ho thì nò sé bién thành mot

phong trào eó tinh chat bao luc. Qua thàt, càc sU kién hpi

thudng, hòi nòng, càc cuòc dién thuyét. md trUdng day chtì

quòc ngù, càt toc ngàn... chi là nhùng phàn nhò cùa phong

trào chung de dén nàm 1908 co cuóc biéu tinh cùa nhàn dàn

mién Trung dòi giàm bót suu thue. Dò co le là cuóc biéu tinh

vi dai dàu tién trong lich su Viét Nam, quy mó va tinh chat

cùa nò nàm ngoài dxl kién cùa nhùng si phu chù trUdng cài

càch òn hoà nhu Huynh Thùc Khàng.

Cam phàn vói bon thUc dàn tàn bao dà dàn àp phong trào dàu tranh cùa nhàn dàn, bàt giam càc nhà yéu nUóe Viét Nam, òng dà mia mai:

"Khòng niióc sao ràng bòi,

Ngu dàn ha co quyén"'.

Huynh Thùc Khàng hi day ra Con Dào. Trong 13 nàm tu

vói y thùc tu do, y chi dàn chù, hình ành qué hUdng, dàt nUóc

ngày dém thuòng trUe trong tàm tri òng.

"No nùi An, nay song Dà

Non song ày con chò ta thèu dèi.

(...)

Dau dén lue nùi sup, bién lói, trai nghiéng dat ngd,

Tàm long vàng, tac dà vàn chi/a man.

Tràng kia khuyet dò lai tròn"'^.

Huynh Thùc Khàng vàn lac quan tin tUdng, giù vùng chi

khi càch mang, cho ràng nguòi yéu nUóc né'u phài cành giam

eàm, tu tòi cùa ké thù thì cùng là mot sU thù thàch

Trong "truòng hoc thién nhién" ày, càc nhà yéu nUóc boat

dòng trong phong trào Dòng du, Duy tàn, tham già vào vu

Ha thành dàu doc. tuy tu trUóc dà "gap gd" nhau trén tu

tUdng. ly thuyé't qua càc sàch bào, bay giò mói eó dip "chung

giuòng ké goi" tha hó bàn bac ly thuyé't eàch mang chù nghìa.

trao dòi tình eàm, hun due thèm tinh thàn yéu nUóc va y chi

càch mang.

1.2.Srfd. tr. 23, 86.

187

"Tành gi^g que càng già, càng mành lièt.

Trai dudng dai mài biét ngita hay,

Thàn con tàm huyét con dày"\

Huynh Thùc Khàng dà sàng tàc khà nhiéu thd vàn trong thòi gian d tu. tu cành tu day tram diéu cay dàng ma "trùt lén dàu ngon bùt". Màc dù òng là mot nhà Nho tién bó. duy tàn. dà tùng khuyén dòng bào nén bò lói hoc "chi, hó. già, da** de hoc chù quòc ngù. ich quòc Idi dàn hdn nhung òng vàn làm thd vàn bang chù Hàn nhiéu hdn bang chù Vièt. Lói hoc khoa cu dà tao nén cho òng cùng nhu càc nhà nho khàc tàp quàn tu duy bang Hàn vàn va su dung Hàn vàn de dién dat tu tuòng cùa minh. Ba tàc phàm chù Hàn cùa òng viét à Con Dào: Thi tu tùng thoai, Trung ky cU sUu ky, Khà tàc lue.

"Chinh òng dà ra còng tu hoc chù Phàp, tuy eó vài nàm òng dà viét va doc thòng bò I"histoire national Fran^aise.** [81;99].

1908-1921, 13 nàm Huynh Thùc Khàng hi tu day d Con Dào trén thè giói co nhiéu sU bién: Càch mang Tàn hdi 1911, Chién tranh the giói làn thù nhàt (1914-1918), Càch mang xà bòi chù nghìa thàng Mudi Nga 1917. nhùng nhàn tò mdi cùa phong trào càch mang Trung Qugir xuàt hién. Vi^t Nam cùng bi lòi cuòn vào cuoc chién tranh the giói. Nhùng boat dòng chòng Phàp cùa nhàn dàn Viét Nam vàn tié'p tue nò ra, Phan Bòi Chàu va nhùng nguòi luu vong bj Nhàt truc xuàt dang boat dóng d Trung Quòc. Àm mUu khdi nghìa cùa vua Duy Tàn bi thàt bai (1916), binh bién d Thài Nguyén bi dàn

1. Nguyèn Q. Thàng: Huynh Thùc Khàng- con ngUài va tha vàn, Pho

Quóc vu khanh dàc tràch vàn hóa 1972. tr. 86.

188

àp dàm màu (1917). Nguyèn Ài Quòc tham già Dàng xà bòi Phàp, du dai bòi làn thù 18 cùa Dàng, bò phiéu tàn thành Quóc té thù 3, gàn cupe dà'u tranh giài phóng dàn toc cùa Viét Nam vói phong trào còng san va còng nhàn quóc te, vói trào luu giành dòc làp cùa càc dàn toc hi àp bue theo xu huóng càch mang vò san. Tàt cà càc sU kién này dudc truyén dén Con Dào rat mò nhat va bi xuyén tac l't nhiéu.

Ve màt chù quan Huynh Thùc Khàng va càc Nho sì, càc

nhà yéu nUóc Viét Nam d Con Dào lue bay giò vàn tu duy

theo lói eù, thié'u khà nàng phàn ti'eh va tóng hdp dUa trén

mot nhàn thùc luan khoa hoc de thày rò bàn chat cùa càc và'n

de, quy luàt va xu huóng vàn dòng cùa tình hình khàch

quan. NhUng chinh trong thòi gian này Huynh Thùc Khàng

hiéu thém thUc chat dà man tàn bao cùa nhà eàm quyén

Dóng DUdng. Ong dà hiéu rÒ tinh chat bip bdm xào tra cùa

chinh sàch dàn àp, thàng tay tra tàn nguòi bàn xù, ben ngoài

thì tò ra dàn chù nhUng ben trong thì bop nghet dàn quyén.

Tu dò Huynh Thue Khàng càng rèn luyen y ehi càch mang,

boi duòng tinh thàn yéu nuóc va eàm thù dich.

* Nhu vày, tu tu tuòng cùa mot ngUòi dUdc dào tao ndi cùa

Khong san Trình, dò dat cao nhung vói tinh thàn yéu nUóc

cao dò, Huynh Thùc Khàng tu bò chòn quan truòng phong

kié'n dà nhuò'm màu tay sai cho thUc dàn de tu dò tu bò thè'

giói quan Nho giào, chuyén mot buóc dai dé'n su nhàn thùc,

truyén bà tu tUdng dàn chù phUdng Tày vào thuc t i ln xà boi

Viét Nam thòng qua phong trào Duy tàn, khàt vong dUa xà

hòi Viét Nam thoàt khòi cành dò ho. Huynh Thùc Khàng

cùng dà tiép thu nhùng quan niém nhàn sinh mói de tu dò

bién thành hành dòng dà'u t ranh yéu nUòc.

189

Cùng giòng nhu phong trào Duy Tàn d mién Bàc. phong trào Duy tàn d mién Trung cùng là mot phong trào yéu nUóc mang tình chat tu san hoà do càc sì phu phong kién yéu nuóc lành dao. Càc sì phu d mién Bàc va mién Trung trong cupe song gàn bó vói nhàn dàn. thàu hiéu nói thòng khó cùa nhàn dàn, thày dUde sue manh cùa nhàn dàn nén ho dà vudn lén lành dao phong trào. Do vày trong muc dich, nói dung, phudng phàp cùng nhU boat dòng cu thè, Huynh Thùc Khàng va càc nhà Duy tàn mién Bàc, mién Trung: Ludng Vàn Can, Nguyén Quyén, Phan Chu Trinh, Tran Quy Càp... déu lày ed sd là nhàn dàn, dàu tranh cho nhùng quyén dàn chù, quyén Idi thié't thUc cùa dàn: md trUdng hoc. làp bòi nòng, bòi buon, cài càch phong tue... it mang tinh bao dòng. Tu dò ho dàu tranh dành dò cài cu, xày dung cài mói va dàn tói nhùng hành dòng càch mang (vu chòng thué 1908). Tu tuòng va hành dòng vi dàn cùa Huynh Thùc Khàng con là tu tUÒng xuyén suòt trong cuòc dòi boat dpng càch mang cùa òng.

Tuy nhién trong giai doan khdi dàu tié'p thu tu tUdng dàn

chù tu san, càc nhà yéu nuòc Vièt Nam nói chung va Huynh

Thùc Khàng nói riéng déu con co ban che va dò cùng là mot

nguyén nhàn khà quan trong dàn tói sU thàt bai cùa phong

trào Duy tàn. Dò là sU tiép thu chUa toàn dién tu tUdng til

san dàn quyén, chUa nhàn thùc hét dac diém cùa xà hpi

phong kién nùa thuóc dia: khòng thè duy tàn khi con tón tai

che dò thuc dàn. Han che' này là do càch tié'p thu tU tuòng

dàn chù tu san cùa càc si phu là giàn tiép, do chUa bòi du

thòng tin ve tình hình khu vUe va the giói va co le diéu quan

trong hdn là trong tu tUdng cùa càc nhà Duy tàn con ton tai

nhùng tàn dU cùa the giói quan Nho giào.

190

Su chuyén bién tu tuòng cùa Huynh Thùc Khàng trong giai doan này co y nghìa hét sue quan trong, nò dinh huóng cho sU phàt trién cùa tu tUÒng òng ò càc giai doan tiép theo. Tinh thàn yéu nuóc, khà nàng nhàn thùc nhay ben, sàc sào cùng vói y chi kién cuòng, lac quan tin tUdng vào tUdng lai cùa dàn toc dù trong hoàn cành khó khan dà tói luyen thém cho Huynh Thùc Khàng trd thành con ngUdi toàn dién hdn, sàu sàc hdn chinh bàn thàn òng thòi trUóc.

191