TEKEL’in EDEBİ ve EKONOMİ-POLİTİK TARİHİ

Dr. Nazmi Bilir

nbilir@hacettepe.edu.tr

17 Kasım 2012 – İzmir

Tekel’in (yokedilme) öyküsü

• 1984 yılına kadar tütün tarımı ve tütün ürünleri üretimi, fiyatlandırma ve satışı “devlet Tekel’i”

• 3 adımlık “oyun”• 1. adım: 1984 yılında “tütün ürünü ithaline izin veren”

yasa – “Tekel tarafından ithal ve satış”– Geliri kaçakçıya --- “vergisi hazineye”

• 2. adım: 1986 – “Tekel” yetkisi kaldırıldı• 3. adım: 1991 – yabanci firmalara sigara fabrikası kurma

ve üretim yapma olanağı – 1991 – tütün kontrolü kanunu – “veto”

(Reklam yasağı maddesi ticaret özgürlüğüne aykırı)• SON ADIM – SATIŞ, 2008

Türkiye’de tütün

• 1601-1605 İngiliz, Venedik ve İspanyol gemiciler

• Tütün tarımı – Makedonya, Kırcaali...

• Din adamları: “dine uygun değil” – yasak

– I. Ahmet, Genç Osman dönemleri – 1610-30 yılları

• Saray başcerrahı İbrahim Efendi çabaları

• IV. Murat – oğlu doğunca şenlik – kavga, yangın..

(doğum: 1612 – padişah: 1623 – ölüm: 1640 gut)

Türkiye’de tütün

• 1646: Şeyh-ül İslam Bahai Efendi fetvası – serbest

– Tütün içtiği için IV Murat döneminde sürgünde

– IV. Mehmet (Avcı Mehmet) geri getiriyor – Şeyh-ül İslam

• 1688: Tütün ürünlerine vergi (ilk kez)

• 1690: Tütün ekim alanları kayıt altına alınıyor

• 1696: Tütün ihracatı başlıyor

Türkiye’de tütün

• 1840-1855: asker ocağı masrafları, Kırım savaşı– Galip ama ekonomisi çöküyor– 1854: İlk dış borç – (30 bin altın) tütün vergileri artırıldı

• 1861 – tütün ithalatı yasaklanıyor• 1862 – İnhisar İdaresi (Tekel) kuruluyor

– Tütün işleri devlet kontrolüne alınıyor

• 1872: tütün üretim-satış yetkileri yabancılara satılıyor– 3500 altın karşılığında iki Rum bankerine

• 1877-78 – Osmanlı – Rus Savaşı– Yenilgi (35 bin altın savaş tazminatı)

• 1879 – Galata bankerlerine devir (borç karşılığında)

Türkiye’de tütün

• 1882: Duyun-u Umumiye (Genel Borçlar) idaresine devir –

devletin borçlarına karşılık

• 1883: Memalik-i Osmaniye Duhanları Müşterek-ül menfaa

Reji Şirketi kuruluyor – Fransız şirketi – 4 milyon İngiliz Lirası sermaye

– Osmanlı tütünleri ve gelirlerinin idaresi Reji’ye

• Reji, satıştan hükümete pay veriyor

• Ama tütün çiftçisini de “eziyor” – Necati Cumalı: Tütün Zamanı (Zeliş), Yağmurlarla Topraklar, Acı

Tütün ..

Türkiye’de tütün

• Reji yönetiminin baskıcı uygulamaları – – Kaçakçılık?? – kaçakçılık önlemi - “kolcu” sistemi– Tütün üreticileri üzerinde “sömürü” düzeni ... – Reji kolluk kuvvetleri 20 bin (?60 bin) tütün çiftçisini öldürüldü –

“Çökertme’li Halil”– “Çökertme” – “oyun oynanacak türkü değil” ... “AĞIT”

• 1908: II. Abdülhamit kamulaştırma isteği --- vazgeçiyor– Fransız sermayesinin ülkeden çekilme tehdidi

• 1925: Reji’nin kamulaştırılması: 4 milyon TL– Cumhuriyet’in ilk işlevlerinden birisi

• 1926 TEKEL kuruldu– Tütün üretim ve satışı devlet kontrolünde

İsmet Paşa’nın 8 Kasım 1928’de Türkiye Büyük Meclisinde yaptığı konuşma:

• “Tütün ürünümüz için bir özel noktayı arz edeceğim: Haklı şöhreti

bütün dünyaya yayılmış olan tütünlerimizden yararlanmak isteyen

bir çok ülke vardır; bu konuda uzmanlığı bilinen Tekel idaremizle

işleme girişmek istiyorlar. Bilirsiniz ki, Türkiye’de Tekel konusu özel

bir yasa ile birkaç yıldan beri deneyim dönemindedir. Deneyimler

Tekel usulünün bu ülke için en doğru olduğunu kanıtlamıştır. Beş yıl

önce ülkeye 4-5 milyon TL gelir bırakan Reji, devlet elinde, içinde

bulunduğumuz yılın gelirini 22 milyona bağlamak yolundadır.

Görülüyor ki, devlet tekeli konusu bizim için çözüme

kavuşturulmuştur. Durum böyle iken, Tekel’in geleceğinin belirsiz

olacağı sanısı ile yararlı çalışmaları sekteye uğratmak anlamsız ve

zararlı oluyor”

Türkiye’de yabancı sigara dönemi

• 1970’lerin başında Amerikan sigaraları (kaçak) girdi –

“Damak zevki” değişti

• Kaçak sigara – vergi kaybı

• 1979: Demirel hükümetinin programı: yerli ve yabancı

özel teşebbüse sigara üretimi ve dağıtımı izni

verileceği ... “yol gözüktü”

• Tekel yatırımları 1980 sonrasında yavaşlatıldı, 1984

yılında tamamıyla durduruldu

Tekel’in zarar etmesi

• 1983 yılında hisselerinin çoğunluğu Rothmans Şirketi’ne azınlık hisseleri ise Bitlis’teki girişimcilere ait olan ve sigaraları ihraç etmesi şartıyla “Bitlis Entegre Sanayi BEST” kurulduŞirket ürünlerini ihraç edemedi – zarar etti --- 1997 yılında Tekel tarafından satın alındı: Tekel’in zarar öyküleri – “satış” gerekçeleri...

• 1986: TBMM’de “KİT’lerin Özelleştirilmesi Kanunu” (No. 3291) kabul ediliyor (Merkez Bankası Kanunu’nda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun”a ekleniyor !!! ...– Saat 03:00 (muhalefete gol attık)

• Böylece Türk tütünü tekeli kaldırıldı

Türkiye’de yabancı sigara dönemi

• 11.04.1983 ve 19.10. 1983 tarihlerinde düzenlemeler ile “kamu iktisadi kuruluşu” haline getirildi – “tütün ithalatı”

• 121 yıl (1862–1983) yasaklanmış olan tütün ve tütün mamullerinin ithalatı 1983 yılında serbest oldu

• ABD’de sigara tüketimi azalırken üretim arttı – “satacak yer

• Çokuluslu sigara kartelleri, ülkelerinde kaybettikleri pazarı gelişmekte olan ülkelerde yeni tesisler kurarak elde ettiler.

• 1992: İzmir Torbalı: Philip Morris – Sabancı ortaklığı

• 2002: İzmir Tire: BAT – Koç ortaklığı – (Tekel Akhisar fab. talip oldu, anlaşamayınca Tire’de ayrı fabrika)

Bu süreçte bakan istifaları

• Ulusu hükümetinin Gümrük ve Tekel Bakanı Recai Baturalp

• Özal'ın ilk Gümrük ve Tekel Bakanı Vural Arıkan

• Sağlık Bakanı Bülent Akarcalı, 1989• Özelleştirmeden sorumlu Devlet Bakanı Yüksel

Yalova (Philip Morris ile BAT arasındaki çıkar çatışması)

Türkiye’de tütün

• 1989: Tekel 2000 (%85 Amerikan tütünü)

(Amerikan tütünü ithalatı gerekçesi)• 1990: PM-Sabancı fabrika kurma, DPT izni• 1992 üretim başladı• 1995: Tekel 2001 (%85 Amerikan tütünü)• 2002 BAT – Koç ortaklığı – Tire’de fabrika

ÖZELLEŞTİRMENİN FELSEFESİ

• Özelleştirmenin ana felsefesi, devletin, asli görevleri olan adalet ve güvenliğin sağlanması yolundaki harcamalar ile özel sektör tarafından yüklenilemeyecek altyapı yatırımlarına yönelmesi, ekonominin ise pazar mekanizmaları tarafından yönlendirilmesidir

TÜRKİYE'DE ÖZELLEŞTİRMEAmaçlar

• Özelleştirme ile – rekabete dayalı piyasa ekonomisinin oluşturulması,

– devlet bütçesi üzerindeki KİT finansman yükünün

azaltılması, (önceden artırılmıştı...)

– sermaye piyasasının geliştirilmesi,

– atıl tasarrufların ekonomiye kazandırılması

amaçlanıyor.  TC Başbakanlık Özelleştirme

İdaresi

TÜRKİYE'DE ÖZELLEŞTİRME

• İlk düzenleme, 29.2.1984 tarih ve 2983 sayılı Kanun – Gelir ortaklığı senedi, hisse senedi ve işletme hakkı

devrinden oluşan özelleştirme yöntemleri tanımlandı, – Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı Kurulu, – Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı İdaresi – Kamu Ortaklığı Fonu kuruldu – Hemen sonra 2985 sayılı Kanun ile Toplu Konut Fonu

kurularak, Fonun, Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı Kurulu ve Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı İdaresi ile ilişkileri tanımlandı

TÜRKİYE'DE ÖZELLEŞTİRME

• İkinci düzenleme 8/6/1984 tarih ve 233 sayılı KHK'nin 38'inci maddesi – Daha önce Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı Kurulu'na

verilen özelleştirme ile ilgili karar alma yetkisi Ekonomik İşler Yüksek Koordinasyon Kurulu'na verilmiş ve yürütme görevi Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı İdaresi'nde bırakılmıştır

Özelleştirme ile ilgili “görüşler

• Özelleştirmeye karşı çıkanların aslında Türkiye’nin demokratikleştirilmesini engellemeye çalıştıkları sonucu ortaya çıkıyor (Asaf Savaş Akat, 1994)

• KİT’ler bir hırsızlık yuvasıdır (nasıl oldu acaba??). Özelleşmeye karşı çıkmak, hırsızlık ve sömürü düzeninin devamını istemektir (Burhan Özfatura)

• (özelleşme)“Ya olacak, ya olacak” (Tansu Çiller)• Kellemiz gitse de özelleştirme yapılacak (Necmettin

Cevheri)• KİT’ler canavardır, özelleştirmeye karşı çıkan da vatan

hainidir!” (Sakıp Sabancı)

Özelleştirme ile ilgili “görüşler

• "Türkiye'de önemli bir yatırım konusu olan sigara

fabrikaları atıl duruma düşecektir, işsizlik sorununu

yaratacaktır. Bir ülkeye Virginia tütünü alışkanlığı girdiği

vakit, o, Doğu tütünü alışkanlığını ve zevkini kısa sürede

eritir, veya alt eder. Böylece sigara piyasası yabancı

sermayenin eline geçmiş olacaktır. Bu,Türkiye için

gereksiz döviz kaybına neden olacaktır. Daha önemlisi,

tütüncülüğümüzün yiyeceği darbedir. Türk tütünü

genellikle kıraç topraklarda yetişir. Bu arazi başka

ürünlerin yetişmesine elverişli değildir (Bülent Ecevit)

TEBLİĞBaşbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığından:

ÖZELLEŞTİRME YÜKSEK KURULU KARARITarih : 22/4/2008

Karar No : 2008/23Konu : TEKEL Sigara özelleştirmesi hk.

• Özelleştirme İdaresi Başkanlığı (İdare)’nın 01.04.2008 tarihli ve 2574 sayılı yazısına istinaden; ... TEKEL’in bağlı ortaklığı Sigara Sanayii İşletmeleri ve Ticareti A.Ş.’ne (ŞİRKET) ait ... British American Tobacco Tütün Mamulleri Sanayi ve Ticaret A.Ş.’ne 1.720.000.000.- (Birmilyar yediyüzyirmi milyon) ABD Doları peşin bedelle ...

• Bu yıllarda Tekel 2001 %14 pay ile piyasada birinci • Gallagher (İng.) benzer büyüklükte 14.7 milyar dolar• Reemtsma (Alm.) daha küçük 6.2 milyar dolar

Tekel’in satışına itiraz ve itirazın reddi

• Tek Gıda İş Sendikası ve Tütün Eksperleri Derneği

3 Mart 2008 tarihinde Danıştay 13. Dairesi Başkanlığı’na

itiraz başvurusu (satışa olanak veren ihale komisyonu

kararının iptali ve yürütmenin durdurulması)

• Danıştay İdari Dava Daireleri Kurulu, TEKEL'e bağlı

sigara üretimi işiyle ilgili varlıkların özelletirilmesine

olanak tanıyan işlemlerin yürütmesinin durdurulması

istemlerinin reddine ilişkin Danıştay 13. Daire kararlarına

yapılan itirazı reddetti (4 Haziran 2009)

REKABET KURULUNUN 27 MART 2008 TARİHLİ KARARI

• ..... Sigara Sanayii İşletmeleri ve Tic. A.Ş.’ye ait tütün mamulü üretim işi ile ilgili varlıkların British American Tobacco Tütün Mamulleri San. ve Tic. A.Ş .... tarafından bir bütün halinde devralınmasının .... pazarda rekabetin önemli ölçüde azalması sonucuna yol açmayacağına, bu nedenle bildirim konusu işleme izin verilmesine karar verilmiştir.

Halil’in türküsüRüştü Gür – Muzaffer Sarısözen

Bodrum – Muğla

• Çökertme’den çıktım da Halil’im• Aman başım selamet…. • Bitez (de) yalısına varmadan Halil’im• Aman koptu kıyamet… • ….. • Gidelim gidelim Halil’im• Çökertme’ye varalım….• Kolcular gelirse Halil’im, • Nerelere kaçalım … • …. • Teslim olmayalım Halil’im• Aman kurşun sıkalım… • ….

Necati Cumalı

• Tütün Zamanı (Zeliş’in Öyküsü)

• Yağmurlarla Topraklar

• Acı Tütün