Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Organik

Yetiştiricilikteki Yeri

Ahmet Bircan TınmazZiraat Yüksek Müh.

Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü Yalova

ahmettinmaz@hotmail.com

TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLERİN KULLANIM YERLERİ

Gıda olarak kullanımıBaharat Uçucu yağlar Gıda katkısı Kıvam verici antioksidan vs.

Beşeri İlaç olarak kullanımı Bitkisel çay İlaç hammaddesi İlaç yardımcı maddesi

Bitkisel ilaç olarak kullanımıİnsektisit Fungusit Herbisit Bitki besin maddesi

Son yıllarda insanlarda tekrar doğaya dönüş ile başlayan organiktüketim tıbbi aromatik bitkilerin önemi insanlar tarafından tekrarhatırlanmıştır. Fitoterapi ve aromaterapi bitki ve uçucu yağ ile tedavibugün sıklık ile uygulanmaktadır.

Bitkisel ilaçlar ile sentetik ilaçlar arasındaki farklar;1.Bitkisel drogların yan etkileri oldukça azdır

ORGANİK TIBBİ AROMATİK BİTKİLERİN İNSAN SAĞLIĞINDA KULLANIMI

1.Bitkisel drogların yan etkileri oldukça azdır 2. Bitkisel drogların birçoğu birden fazla etkiye sahiptir. .3. Bitkisel drogların etkileri geç görülür

Bitkisel İlaç şekilleri;Tıbbi çaylar; hazırlanışı; infüzyon, dekoksiyon, maserasyon.Galenik preparatlar; Ekstre, eliksir, pomad, tentür, alkola, hidrolaHazır ilaçlar; Krem, yağ, gargara, losyon, şurup, solüsyon, injeksiyon,kompres, yakı, bitki özü, şampuan, toz, lapa, parfüm, lavman, banyo,sargı, süt, tütsü

ORGANİK TIBBİ AROMATİK BİTKİLERİN HAYVAN SAĞLIĞINDA KULLANIMI

•Hayvan yemlerini korumada ve kalite arttırma:

•Hayvan parazitlerine

•Hayvan hastalıklarında

ORGANİK TIBBİ AROMATİK BİTKİLERİN BİTKİSAĞLIĞINDA KULLANIMI

Halen organik bitki yetiştiriciliğinde hastalık ve zararlı kontrolünde kullanılabilen en önemli ilaçlar bitki kaynaklı

organik preparatlardır. Örnek olarak;Azadrachtin

PyrethrinPyrethrinRotenoneNicotineRyania

Acı ağaç (Quassine)Sabadilla

ve bazı bitkisel yağlar

DÜNYADA FAZLACA KULLANILAN BİTKİSEL DROGLAR

In 1999, the world market for herbal remedies was US$19.4 billion, with Europe in the lead(US$6.7 billion), followed by Asia (US$5.1 billion), North America (US$4.0 billion), Japan

(US$2.2 billion) and the rest of the world (US$1.4 billion) (Laird and Pierce 2002).

TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLERİN AVRUPA TİCARETİ

•AB ülkelerine diğer Ülkelerden yıllık 120 000 toncivarında ithalat gerçekleşmektedir

•Tıbbi ve aromatik bitki kullanım oranları AB Ülkelerindegiderek artmaktadır. Almanya’ da yıllık Tıbbi ve aromatikbitki tüketimi kişi başına 29 dolar dır.

Almanya’da Organik Tıbbi Bitki Ticareti

Almanya’ da organik üretim 1997 yılı itibarı ile 450-500Ha civarında gerçekleşmiştir. Bu üretim Hessen, Bayern,Thüringen, Rheinland dır.

Bu bölgelerde yetiştirilen en önemli çeşitler papatya, nane,oğulotu, bin birdelikotu, ada çayı, ısırgan otu, maydonoz,fesleğen, rezene, kimyon ve kişniştir.

Almanya’ da doktorların %80 i bitkisel ürünleri reçetelerine düzenli olarak yazmaktadır

Almanya’da reçeteye en sık yazılan bitkiler ve toplam satış değeri.

Etken Madde Tedavinin Kategorisi Satış Toplamı (Milyon DM)

Ginkgo biloba Dolaşım preparatları 461At kestanesi Damar preparatları 114Alıç Kalp preparatları 65Kantoron Antideprasan 59Kantoron Antideprasan 59Mersin Öksürük ilacı 35Isırgan Ürolojik 35Ekinasya İmmünostimülan 34Saw palmetto (palmiye) Ürolojik 30Deve dikeni Ürolojik 29Duvar Sarmaşığı Öksürük ilacı 26Ökse otu Kanser tedavisi 22Papatya Dermatolojik 15

İstanbul Ticaret Odası 1999

TÜRKİYE TIBBİ -AROMATİK BİTKİ TİCARETİ

�Türkiye florası, yani bitki örtüsü belirlenen 10.000’inüzerinde bitki çeşidi ile Avrupa’nın tamamının sahip olduğubitki sayısına (yaklaşık 12.000) yakın olup, büyük bir çeşitlilikve zenginlik göstermektedir. Floranın 1/3’ünü aromatik bitkileroluşturmakta olup, 3.000 kadar bitki de endemiktir.

� Ülkemizde tıbbi olarak kullanılan bitkilerin sayısı 500� Ülkemizde tıbbi olarak kullanılan bitkilerin sayısı 500civarında olup, neredeyse tamamı doğal olarak yetişmektedir.Bunlardan çok az bir kısmı kültüre alınmıştır.

�Aktarlarda satılan bitki sayısı 300 civarında olup 70-100kadar bitkinin ihracatı yapılmaktadır .Türkiye’de tıbbi vearomatik bitkiler, genel olarak doğadan toplama yöntemiyle

Dünyada ticareti yapılan tıbbi ve kokulu bitkilerin

% 50’si gıda, % 25’i kozmetik ve % 25’i de ilaçsanayiinde kullanılmaktadır.

Dünya bitkisel drog ticaretinin 10-13 milyardolar seviyelerinde gerçekleşmekte olduğu tahmindolar seviyelerinde gerçekleşmekte olduğu tahminedilmektedir.

Dünyada en fazla tıbbi ve kokulu bitki ihracatıyapan ülkeler Çin, Hindistan, ABD, Güney Kore,Singapur ve Almanya'dır.

TÜRKİYE’NİN TIBBİ ve AROMATİK BİTKİLER DIŞ TİCARETİ

Türkiye İstatistik Kurumu kayıtlarından Türkiye’nin tıbbi ve aromatik bitkiler ihracatı

(2001-2005 yılları ortalaması), 60-70 milyon dolar

İthalatı, baharat bitkileri de dahil edildiğinde 11-12 milyon dolar seviyelerindedir.

YURT DIŞINA SATILAN BİTKİLER

Defne yaprağı

2005 yılında 62.6 milyon dolar olarak gerçekleşen tıbbi ve aromatikbitki ihracatının değer olarak %28.6’sı kekik, %18.9’u defneyaprağı,%17.1’i kimyon, %9.4’ü keçiboynuzu, %7.5’i adaçayı ve %7.4’üanason ihracatından elde edilmiştir

Kekik

Anason

Adaçayı

Kimyon

Meyan kökü

Ihlamur

Keçi boynuzu

Biberiye

ÜLKEMİZE İTHAL EDİLEN BİTKİLER

Safran Rezene Kekik Adaçayı Çemen AnasonIhlamur Kişniş Kimyon Sumak BiberiyeMeyan Kökü Keçiboynuzu ÇörekotuMeyan Kökü Keçiboynuzu Çörekotu

Zerdeçal K. Kimyonu Tarçın Karanfil Zencefil

YETİŞTİRİCİLİĞİ YAPILAN BİTKİLER

Kimyon Kekik Anason HaşhaşKimyon Kekik Anason Haşhaş

Kapari Rezene Çörek otu

Nane Gül Şerbetçi otu

Türkiye Tıbbi ve Aromatik Bitki EkilişAlanı ve Üretim Miktarları

Bitki Adı

2004 2005

Ekiliş Alanı (da)

Üretim (ton)

Ekiliş Alanı (da)

Üretim (ton)

Kimyon285 400 15 000 258 000 14 300285 400 15 000 258 000 14 300

Anason175 300 11 000 167 000 9 500

Kekik52 500 7 000 47 000 6 400

Şerbetçi Otu2 400 1 100 2 530 1 280

TÜRKİYE’NİN UÇUCU YAĞLAR DIŞ TİCARETİ

Türkiye’nin Uçucu Yağlar İhracatı 15 milyon dolar15 milyon dolar

Türkiye’nin Uçucu Yağlar İthalatı 8,5 milyon dolar

İHRACATI YAPILAN UÇUCU YAĞLAR

Küçük Limon Bergamut Portakal Limon Diğer Turunçgiller

Güve Otu Kekik Lavanta Nane GülOğulotu Karanfil Diğerleri

Bergamut Portakal Limon Küçük Limon Diğer Turunçgiller

ÜLKEMİZE İTHAL EDİLEN UÇUCU YAĞLAR

Lavanta Nane Oğulotu Diğerleri

TÜRKİYE’NİN ORGANİK TIBBİ ve AROMATİK BİTKİLER TİCARETİ

Tıbbi ve aromatik bitkilerde ürün yelpazesinin çok geniş olmasınakarşılık 2006 yılında toplam 309522 ton olarak gerçekleşen organiktarımsal üretim içerisinde organik olarak üretilip sertifikalandırılantıbbi ve Aromatik bitki miktarı 12527 ton ile %4 seviyesindedir.

Türkiye Organik Tıbbi ve Aromatik Bitki Üretimi

YıllarToplamÜreticiSayısı

TıbbiBitkiÜreticiSayısı

Toplamürünsayısı

TıbbiÜrünsayısı

ToplamAlan Ha

Tıbbialan Ha

Toplamüretim Ton

Tıbbi bit.ÜretimiTon

2005 9427 349 205 84 175 073 2451 289082 11190

2006 8654 336 210 71 162 131 2107 309522 12527

Tarım ve Köyişleri Bakanlığı kayıtları 2007 www.igeme.org.tr

Türkiye Organik Tıbbi ve Aromatik Bitki Üretimi (Miktar: Ton)

ÜRÜNLER

2005 2006

Miktar Miktar

Adaçayı 581,22 1060,45

Anason 287,34 345,42

Biberiye 411,81 315,40

Ebegümeci 101,19 102,15

Gül 304,54 283,41

Hayıt 162,60 177,20

Isırgan Otu 173,45 257,80

Kantaron 116,12 60,10Kantaron 116,12 60,10

Kapari 662,80 369,80

Keçiboynuzu 2842,65 2137,00

Kekik 1911,22 2876,20

Kimyon 264,88 918,70

Mersin 530,05 350,56

Pelit 101,60 107,10

Rezene 408,83 551,20

Yaban Mersini 96,00 205,00

Yabani Elma 165,80 150,00

Diğerleri

TOPLAM 11189,94 12527,38

ORGANİK BİTKİ TEMİNİ

doğadan yetiştiricilik

proses sürdürülebilirlik tek çoklu

DOĞADAN TOPLAMA

YÖNTEM

1. Bitkinin toplandığı yer

2. Toplama

3. Taşıma3. Taşıma

4. Depolama

5. İşleme

6. Paketleme

Doğal populasyon Kültür ortamı Kullanılırlık Düşük Yüksek Talep dalgalanması Stabil değil Kontrollü

Doğal populasyondan toplanan bitki materyali ile kültür bitkilerinin karşılaştırılması

Talep dalgalanması Stabil değil Kontrollü Kalite kontrol Zayıf Yüksek Botanik tanımlama Bazen yapılamaz Net yapılabilir Genetik gelişim Yok Var Tarımsal kullanım Yok Var Hasat sonu işlemleri Zayıf Genelde iyi Olgunlaşma Uniform değil Güvenli

DOĞADAN TOPLAMA

SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK

1. Bitki teşhisi ve üreme şeklinin tespiti

2. Bitkinin toplama zamanı

Etken maddenin en fazla olduğu gelişme döneminin tespitiEtken maddenin en fazla olduğu gelişme döneminin tespiti

Bitkinin vejetasyondaki devamı için koruma tedbirleri

3. Bitkinin hasadı

Tohum. Yumru. Rizom ve stolon oluşturan bitkilerde hasatTek yıllık. İki yıllık ve çok yıllık bitkilerde hasat

AYLAR TÜR

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Hatmi K K K ÇD ÇD Y Y K K K Melekotu G G G M K K Pelin Y Y ÇD ÇD ÇD Yavşan Y Y ÇD ÇD K K Hindiba K K Y Y K K Centiyan K K K K Zulfa otu Y YÇD ÇD Ardıç M M Defne Y Y Lavanta ÇD ÇD ÇD Mayıs papaty ÇD

Doğadan toplanan bazı tıbbi ve aromatik bitkilerin toplama zamanları ve toplanan kısımları.

Mayıs papaty ÇD Oğulotu Y Y ÇD ÇD Nane YÇD YÇD YÇD YÇD Reyhan YÇD YÇD YÇD YÇD YÇD Kekik origan. ÇD ÇD ÇD Anoson M M Biberiye Y Y Ada çayı Y

Not:K-kök, ÇD-çiçek veya çiçekli dal, G-gövde, M-meyve, Y-yaprak

Organik Üretimde ekim öncesi bilinmesi gerekenler

• Tohumun Çimlenme ve çıkış gücü

• Doğadan temin edilen veya satın alınan üretim materyalinin

1. Kimyasal yapısı (Amacı karşılamalı)

2. Etken maddenin oranı standartlara uygun olmalı2. Etken maddenin oranı standartlara uygun olmalı

3. Hasat zamanı iyi tespit edilmeli

4. En iyi Ekim veya dikim zamanı bilinmeli

5. Hastalık ve zararlıları

6. Verim

7. Hasat sonu işleme teknolojisi

ORGANİK BİTKİ YETİŞTİRİCİLİĞİ

Tekli ekim

Tohum ilea-Direkt ekim b-Fide ile üretima-Direkt ekim b-Fide ile üretim

Bitkinin vejetatif üreme organları ile üretim

a-Çelik b-Daldırma c-Kök. Yumru v.s ayırma ile üretim

TIBBİ BİTKİLERİN ORGANİK TARIM SİSTEMİNDE YER ALMASININ NEDENLERİ

�Bitkiye olan hammadde taleplerini karşılamakÜlkemizde bu yönde bazı çalışmalar yapılmakta olup,organik adaçayı, Nane, kekik, Kimyon, Gül v.b. buamaçla halen üretilmektedir.amaçla halen üretilmektedir.

�Ekim nöbetinde kullanmak:Bilindiği gibi bitkilerin organik olarak üretilmesianında organik tarım yapılan yerde ürün çeşitlemesinegidilmediği taktirde hem ürün miktarı azalmaktahemde hastalık zararlı ve yabancı ot populasyonuartması

�Verim ve kalite artışı amaçlı Karışık ekim:Bugün bilinen bir gerçek tıbbı ve aromatik bitkiler ile diğerbitkilerin birbirlerini olumlu veya olumsuz olarak etkilediğidir.Örneğin Viola tricolor yalnız ekildiğinde yeterinceçimlenemezken çavdar ile karışık ekimde %100 çimlenmesağlanmaktadır .Bazı tıbbi bitkiler birlikte ekildiklerinde diğer bitkilerin verimlerindeartış sağlarlar. Örn:Kediotu x sırık domatesi. Soğan x hatmi. Havuç xmercanköşk

Hastalık ve zararlılardan koruma amaçlı karışık ekimHastalık ve zararlılardan koruma amaçlı karışık ekim1- Ön bitki

2- Karışık ekim Örn:Biberiye; lahana fasulye adaçayı havuç ile birlikte ekildiğinde lahana kelebeği fasulye hortumlu böceği havuç

sineğini kaçırır

Yemeklik soğan ile gülhatmi, sırık domatesi ile kediotununkarışık ekilmesi iyi sonuç vermiştir.

Örtü bitkisi veya alta ekim:

Bu şekilde birlikte dikim meyve ağaçları ile tıbbi bitkilerinin birlikte yetiştirilmesidir

Güneş isteği yönünden nötr bitkiler ağaç altında yetiştirilebilir. Örtü bitkisini alta ekmede dikkat edilecek hususlar;

1. Gölgeleme ile yabancı bitki gelişimi geriletmeli1. Gölgeleme ile yabancı bitki gelişimi geriletmeli

2. Birim alandan alınacak verimi arttırmalı

3. Erken olgunlaşmalı ve hasadı kolay olmalı

4. Alt bitkisinin fazla ışık su ve besin maddesi istememeli

5. Yetiştirme yönünden alta ekilen bitki ile yakınlık olmalı

Tıbbi ve aromatik bitki yetiştiriciliğine karar verebilmek için

λ Yetiştirilecek bitkinin ekonomik değeri olmalı

λ Nesli tehdit altında olmalı

λ Standart ürün temininde güçlük

λ Etken maddenin azlığı

λ Toplama ve hasat sonrası işlemlerde heterojenlik

λ Yabancı bitki ve maddeler ile karışma riski

λ Hammadde temininde zorluk

λ hammaddenin toplamada pahalı olması

λBitkinin Ülke doğasından temininin mümkün olmadığı

Tıbbi ve aromatik bitkileri doğadan toplamanın Kültüre tercihi

λ Ucuz hammadde

λ Bitkilerin doğada fazla bulunması ve türünün tehditaltında olmaması

λ Yetiştiriciliği yapılamayan bitkilerλ Yetiştiriciliği yapılamayan bitkiler

λ Yapı bakımından homojen ve karıştırılması tehlikesiolmayan bitkiler

λ Fazla emek ve para gerektirmemesi

λ Ülke kaynaklarının değerlendirilmesi

λ Atıl işgücünün değerlendirilmesi

ÖNCELİKLİ YETİŞTİRİLEBİLECEK

BİTKİLERBİTKİLER