TAM - GIÁO - freephung.free.frfreephung.free.fr/cactacphamchuain/TAMGIAOTRUYENKYMANLUC.pdf ·...

NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC

TAM - GIÁO

TRONG

TRUYỀN-KỲ - MẠN-LỤC

VÀ

LÂM-TUYỀN-KỲ-NGỘ

[ Ghi-chú : Toàn bộ chữ Nho in trong sách

là thủ bút của tác-giả ghi trong di cảo ]

Phụ-trách Ấn-loát : Nguyễn-Kim-Ánh

Copyright © Nguyễn-Kim-Ánh


MỤC-LỤC

A._ NGUYỄN-DỮ .........................................1

B._ NỘI-DUNG

TRUYỀN-KỲ MẠN-LỤC ..................21

C._ TƯ-TƯỞNG TAM-GIÁO TRONG

LÂM-TUYỀN KỲ-NGỘ .....................99

D._TỔNG-LUẬN HỆ-THỐNG TAM-GIÁO

TRONG LÂM-TUYỀN KỲ-NGỘ .......121

E._ TỔNG-HỢP

THIÊN - NHÂN - PHẬT ....................155

F._ LÂM-TUYỀN KỲ-NGỘ ....................165


NGUYỄN - DỮ

TRUYỀN - KỲ - MẠN - LỤC

VÀ

LÂM - TUYỀN - KỲ - NGỘ


1

NGUYỆN - DỮ ( )

VỚI THẾ-GIỚI-QUAN

TAM-GIÁO

NHO - ĐẠO - THÍCH _ PHẬT - TRỜI

NHÂN - THIÊN

Tư-tưởng Đạo-học thực-hiện của Trạng-

Trình Nguyễn-Bỉnh-Khiêm có ảnh-hưởng

quyết-định vào trào-lưu tư-tưởng cận-đại Lê-

Mạt, Nguyễn-Sơ vì học-trò của ông rất nhiều,

kể một số danh-tiếng như Nguyễn-Dữ

tác-giả Truyền-Kỳ Mạn-Lục Tân-Biên

( ), mà hậu học Ôn-Đình-Hầu

Võ-Khâm-Lân phê là " Thiên cổ kỳ bút " .


2

_ Phùng-Khắc-Khoan, đỗ Trạng-nguyên

thời Hậu-Lê, từng giúp nhà Lê Trung-hưng .

_Lương-Hữu-Khánh, từng giúp nhà Lê

Trung-hưng, tước Tín-quốc-công .

_ Giáp-Hải, đỗ Trạng-nguyên khoa Mậu-

Tuất niên-hiệu Đại-Chính thứ 9 (1538), làm

quan đến chức Thượng-thư Lại-bộ, được

phong-sách Quốc-công .

_ Trương-Thời-Cừ ; Đinh-Thời-Trung,

đều đỗ Tiến-sĩ thời Hậu-Lê, v.v...

Đủ thấy ảnh-hưởng của Trạng-Trình lâu

bền, sâu rộng vào tư-tưởng của thời-đại. Năm

1743, cách sau khi Trạng mất (1586) ngót hai

thế-kỷ, Ôn-Đình-Hầu Võ-Khâm-Lân còn kết-

luận bài phổ-ký về Trạng như sau :

" Ôi, ở trong thiên-hạ các bậc quân-

vương, các vị hiền-giả hỏi có thiếu gì,

nhưng chỉ có lúc sống thì được phú-quí

vinh-hoa còn sau khi mất thì những cái đó

cũng mai một đi với thời-gian, hỏi còn ai

nhắc đến nữa .


3

" Còn như Tiên-sinh, nói về thế-hệ

đã truyền đến 7, 8 đời gần thì sĩ-phu dân-

thứ ngưỡng-vọng như bóng sao Đẩu trên

trời, dầu cách ngàn năm cũng còn tưởng-

tượng như một buổi sớm. Xa thi sứ-giả

Thanh triều Chu-Xán ( ) nói đến

nhân-vật Lĩnh-Nam cũng có câu : “ An-

Nam Lý-Học hữu Trình-Tuyến ”

( ) tức là công-nhận về môn

Lý-Học của nước An- Nam chỉ có Trình-

Tuyền là người số một, rồi chép vào sách

truyền lại bên Tầu. Như thế đủ biết Tiên-

sinh quả là một người rất mực của nước

ta về thời trước vậy ."

(Theo "Công-Dư Tiệp-Ký"_Nguyễn-Dữ)

Tới Triều thời Minh-Mệnh (1821-40)

Phan-Huy-Chú cũng ghi-nhận về Trạng-Trình :

" .... Công hung hoài sai lạc, thiên

tư cực cao nhi sung dưỡng thuần túy hồn

nhiên bạt lộ khuê giốc. Ưu nhà tư thập

niên, kỳ tam vị thường nhất nhật vong thế,


4

ưu thời mẫn tục, nhất phát ư thi văn xuất

ư tự nhiên, thỉ khẩu chiếp thành, bất sự

tiêu trác, giản nhi sướng, đạm nhi vị, giai

hữu quan ư thế giáo. Sở thi phú cập quốc

ngữ thi tác thập đa, kim bạch vân am tập

hành thế Quan kỳ đại lược, tế nguyệt

quang phong, thiên cổ do khả tưởng kiến.

Công thường hữu cú vân :

“Cao kiết thùy vi thiên hạ sĩ

An nhàn ngã thị địa trung tiên ”

( Cao thượng trong sạch còn ai là

kẻ-sĩ thế-giới ?

An nhàn ta là tiên trên đời .)

_ ( theo"Lịch-triều Hiến-chương Nhân-

vật-chí" của Phan-Huy-chú )

Dịch nghĩa :

( Hoài-bão trong lòng Trạng phóng-

khoáng, nhân-cách rất cao mà nuôi-dưỡng

bản-tánh thuần-túy, hồn-nhiên, không tỏ

có góc cạnh, sống cuộc đời thong-thả

nhàn-nhã mà trong lòng chưa từng một


5

ngày quên đời, lo cho thế tục. Một khi

phát ra văn thơ rất tự-nhiên không gọt

dũa, giản-dị mà phong-phú, điềm-đạm mà

có ý-vị dồi-dào, hết thầy đều có quan-hệ

đến việc giáo-hóa cho đời. Về tác-phẩm

thi-văn chữ Hán và chữ Nôm rất nhiều,

nay còn lưu-truyền tập thơ " Bạch Vân

Am ". Xét qua đại-khái thấy như trăng

sáng trời quang, ngàn đời sau còn tưởng-

tượng hiển-hiện .

" Cao thượng trên đời ai kẻ-sĩ

Thảnh-thơi trần-thế một tiên ông ".

Đấy là ý-chí của Trạng vậy .)

Noi theo chí-hướng và tư-tưởng kẻ-sĩ

khai-phóng ấy của Trạng có cao-đệ là Nguyễn-

Dữ với tác-phẩm " Truyền-kỳ Mạn-lục " đã

được Trạng phụ-chính để trở nên " thiên-cổ kỳ

bút " theo con mắt của Tiến-sĩ Vũ-Khâm-Lân,

Ôn-Đình-Hầu .

Nay tìm xem tư-tưởng của Nguyễn-Dữ

trong " Truyền-Kỳ Mạn-Lục "


6

Bối-Cảnh Xã-Hội._

Người ta chỉ biết về tác-giả là con

Nguyễn-Tường-Phiến Tiến-sĩ năm 1496. Ông

đậu Hương-tiến ( tức Cử-nhân ) đầu thế-kỷ

XVI làm Tri-huyện Thanh-Toàn, được một

năm thì xin về nghỉ nhà nuôi mẹ, trải hàng mấy

năm không bước chân ra ngoài đô-thị. Trong

khi ẩn-dật ông viết bộ sách này gồm hai mươi

truyện đều quái-dị, nửa thực nửa hư, như có

ngụ ý tâm-sự mình, trong đó có quan-hệ đến

thế-giáo, mà đã được Thầy phụ-chính rất nhiều.

Tác-phẩm gồm hai mươi truyện ngụ-ngôn vừa

văn xuôi lẫn văn thơ điêu-luyện, gồm các nhân-

vật nửa thực nửa hư diễn ra một thế-giới mộng-

ảo Thần Tiên .

Triều-đại nhà Lê, kể từ Lê-Thái-Tổ, sau

hai mươi năm chinh-chiến với quân Minh, giới

lãnh-đạo nhất-định đoạn-tuyệt với tư-tưởng

truyền-thống Lý, Trần để độc-tôn một mình

Nho-học dùng làm ý-thức-hệ quốc-gia, bắt

chước Tống-Nho " tịch Thích Đạo " nghĩa là


7

bài-bác Phật-giáo và Đạo-giáo. Sự độc-tôn ấy

đi đến tuyệt-đỉnh của chế-độ phong-kiến với

Lê-Thánh-Tông (1460-1497) .

Ý-thức-hệ Nho-giáo vốn bế-quan nên làm

cho chính-thể chuyên-chế, bè-phái tranh-giành,

quan-liêu vị danh-lợi. Ngay thời Lê-Thái-Tổ đã

có sắc-lệnh của nhà Vua rằng :

" Từ nay trở đi các quan nào nói

công việc nên lấy việc quân dân làm cần-

thiết, không được vị tư tình, cần phải hợp

lý. Trẫm thường nghiệm về tình lý các

việc, như việc xử-kiện cùng các việc công

tư, thẩy đều có sự ẩn dấu thay đổi, đủ biết

các quan-chức ít người trong sạch, phần

nhiều nhơ dục ".

_ (Đại Việt Thông Sử _ Lê-Quý-Đôn _

Thái-Tổ )

Lại triều Lê-Thái-Tông năm 1429 có sắc

sai trăm quan phải tu tỉnh :


8

" Gần nay ít kẻ biết phép công tuân

theo pháp-luật. Người giữ việc tiền-bạc

để bề trệ đọng lại, cố ý làm khó-khăn, kẻ

coi quân-đội không thương xót binh-lính.

Còn cai-trị dân thì không lo chăn dắt nuôi

dạy, chỉ buông tha cho bọn giầu có, riêng

trút sai-dịch vào hạng bần cùng, xử kiện

thì không giữ công-bằng, chỉ nghĩ đến bè-

đảng và ăn hối-lộ, làm việc thì không cần-

mẫn chỉ chè chén và tiệc tùng. Những kẻ

canh giữ quan ải, không nghĩ đến việc

kiểm-tra xét hỏi, chỉ mưu tính buôn-bán

để làm giầu " .

_ ( Ch. b XVI _30 )

Thế rồi nhà Vua nghe nịnh thần, hoạn

quan giết hại người hiền, dù là công-thần khai-

quốc. Lê-Lợi giết oan Trần-Hãn, con Trần-

Nguyên-Đán, từng theo Lê-Thái-Tổ khởi-

nghĩa, từng được tin dùng dự bàn việc bí-mật,

đến đâu cũng lập được chiến-công. Năm đầu,

1428 được thưởng lộc công-thần, gia phong

Tướng-quốc, công-lao danh-vọng tột bậc. Hãn


9

có nói riêng với người thân-tín rằng : " Nhà

Vua có tướng như Việt-Vương Câu-Tiễn,

không thể cùng hưởng yên vui sung-sướng

được ". Hán mới xin về hưu được nhà Vua

ưng-thuận. Nhưng rồi bị nghi-kỵ là dòng-dõi

nhà Trần, nên nhà Vua nghe xúc-xiểm mà để

cho Hãn phải tự-vẫn .

Nhà Vua cũng nghe dèm-pha giết công-

thần khai-quốc Lê-Văn-Xảo, từng được gia-

phong đến Thái-bảo rối Thái-úy .

Đến triều Vua sau Thái-Tông, Nhân-Tông

cũng vẫn giết oan công-thần, như giết nhập-nội

đại Đô-đốc Lê-Ngân, tịch-thu cả nhà, giáng

truất con gái đang là Huệ-phi Lê-Thị chỉ vì ở

trong nhà có pho-tượng Quan-Âm để thờ .

Thậm-tệ nhất là án chu-di tam-tộc một

nhà có công khai-sáng ra nhà Lê là Nguyễn-

Trãi, một nhà trí-thức chánh-trị đại ái-quốc

chân-chính cách-mệnh quốc-gia xã-hội, một

tiêu-biểu đạo-đức của thời-đại. Mãi tới Lê-


10

Thánh-Tông, nhà Vua mới minh-oan cho ông

với lời phê : " Nguyễn-Trãi tâm quang như

Khuê tảo " nghĩa là lòng Nguyễn-Trãi trong

sáng như sao Khuê, sau khi Lê-Thánh-Tông

mất đi, đến Uy-Mục-đế (1505-1509) đã làm

loạn triều-đình, giết bà nội là chánh-cung Vua

Lê-Thánh-Tông, giết hại anh em và các chú

ruột đến 26 người, rồi gây ra bao phen rối-loạn

trong cung để cho ngôi Vua chuyển sang họ

Mạc .

Đấy là cả một cuốn phim ảnh triều-đình

Nho-giáo từ Lê-Thái-Tổ đến Lê - Mạc đã diễn

ra trước mắt. Nguyễn-Dữ cũng như thầy học

của mình, Nguyễn-Bỉnh-Khiêm, trong khi bàn-

luận về " Truyền-Kỳ Mạn-Lục ", ngụ ý " bao-

biếm " khen chê như Không-Tử khi viết bộ

" Xuân Thư " vậy. Là một Nho-sĩ khi xử-thế,

đứng trước một xã-hội có nhiều sự bất-công,

triều-đình hỗn-loạn, Vua quan bất chính chỉ lo

hưởng-thụ chẳng nghĩ đến dân, loạn-thần tặc-tử

đầy rẫy, đúng như câu bình-giải của Khổng-Tử

về một quẻ trong kinh Dịch : " Tôi giết vua,


11

con giết cha chẳng phải cái cớ một sớm một

tối. Nguyên-lai của nó ngấm-ngầm nẩy-nở

trưởng-thành " theo biện-chứng Dịch hóa,

Nguyễn-Dữ cũng muốn noi gương thầy học, ra

thi làm quan để thực-hiện cái lý-tưởng chính-trị

Nghiêu - Thuấn để thỏa lòng ưu-thời mẫn-thế,

cứu-vãn thuần-phong mỹ-tục, chẳng may gặp

vào thời buỗi lòng người từ trên xuống dưới

trong giới lãnh-đạo ai nấy đều lo " giao chinh

lợi " ông vội rút lui về nhà sống ẩn-dật để suy

nghĩ về cai nguyên-lai ngấm-ngầm trong con

người cũng như trong nhân-quần quốc-gia. Và

là một Nho-sĩ chân-chính, ông tìm " chính

danh " như Khổng-tử đã làm trong hoàn-cảnh

mà quan-hệ : " Quân quân, thần thần, phụ phụ,

tử tử " bị rối loạn hầu như mất .

Không-Tử xưa kia quan-niệm : " Danh

bất chính tắc ngôn bất thuận, ngôn bất thuận

tắc sự bất thành " nghĩa là ( Ý-niệm không

chính-xác thì nói ra không thuận lẽ phải, nói ra

không thuận lẽ phải thì sự việc không thành-

tựu ). Đấy là quá-trình vận-động của đạo-lý :


12

Danh ; Ngôn ; Hành, trước hết quan-niệm kỹ-

càng rồi sau mới hành-động. Chủ-đề của

" Truyền-Kỳ Mạn-Lục " là " Chính danh ".

Vua phải ra Vua, bề tôi ra bề tôi, cha phải ra

cha, con ra con, chồng phải ra chồng, vợ ra vợ,

anh ra anh, em ra em ......

Phải chăng độc-tôn Nho-giáo lấy làm ý-

thức-hệ quốc-gia khiến cho chính-trị chuyên-

chế hiếu-sát, Vua đối với công-thần độc-ác,

tàn-nhẫn thiếu khoan-dung thông-cảm, quan lại

đối với nhau ganh-ghét cạnh-tranh, phân chia

ra bè đảng, đối với nhân-dân thiếu trách-nhiệm,

thiếu nhân-từ, chỉ lo quyền-lợi, ích-kỷ, so với

triều-đại Lý - Trần thì giới lãnh-đạo chính-trị

nhà Lê thiếu hiền-từ bác-ái, độ-lượng tình

người. Chắc hẳn vì ý-thức-hệ Nho-giáo độc-

tôn, bài-bác Phật-giáo mà thiếu mất tín-ngưỡng

tâm-linh khai-phóng của các triều-đại trước ?

Bởi vậy nên Nguyễn-Dữ viết " Truyền-

Kỳ Mạn-Lục " nhằm mục-đích " Chính danh "

nhưng Chính danh ở đây là theo quan-điểm

Nho khai-phóng, thâu-hóa sáng-tạo cả Phật lẫn


13

Đạo, đồng thời muốn làm sống lại tín-ngưỡng

tâm-linh của Thiền-học truyền-thống dân-tộc .

Danh; Ngôn; Hành và Dục; Sắc; Vô-Sắc-Giới.

Nho-học nhập-thế đi từ trong đi ra, từ

quan-niệm ra ngôn-ngữ, ra việc làm thực-tế.

Phật-học đi từ ngoài vào, từ vật dục đến ý-niệm

đến tâm-linh siêu-hình vô-niệm, Nguyễn-Dữ

muốn hai đằng bổ-túc cho nhau, vì muốn cho

danh-chính, nghĩa là quan-niệm được minh

chính thì trước hết phải làm chủ, điều-khiển

được vật-dục, vốn là bản-năng thiên-nhiên ở

người cũng như ở cầm-thú. Để cho vật-dục làm

mờ ám cái đức sáng bản-nhiên thì tất cả hình-

danh sắc-tướng làm cho mê-hoặc không còn có

thể thấy được cái nguyên-lý tối cao vô-hình nó

chi-phối tất cả thế-giới thiên-hình vạn-trạng

này vậy. Làm sao còn thấy được cõi chí-thiện,

Thiên-lý huyền-vi ?


14

Nho-giáo tin có quỷ-thần, tuy Khổng-Tử

nói nên : " Kính nhi viễn chi " ; sách Trung-

Dung, một điển-tích của Nho-giáo, viết :

" Quỷ thần chi vi đức kỳ thiện hỷ

hô ! Thị chi nhi bất kiến, thích chi nhi

bất văn, thể vật nhi bất khả di, sử thiên hạ

chi nhân trai minh thịnh phục dĩ thừa tế

tự. Đương đương hồ, như tại kỳ thượng

như tại kỳ thả hữu.

" Thi viết : Thần chi cách ti bất khả

đạc ti, thần khả dịch ti ? Phù vi chi hiển,

thành chi bất khả yểm như thử phù " .

_( Trung Dung )

Nghĩa là : ( Cái đức-hạnh của quỷ-thần rộng

lớn thay ! Mắt nhìn không thấy, tai nghe

chẳng hay, thể hết các vật mà không nói

vật nào, khiến cho trong thế-giới phải

trai-giới sạch-sẽ, mặc đồ tốt để tế tự, đầy

rẫy khắp cả như ở trên đầu mình, ở bên

trái bên phải mình vậy .


15

( Kinh Thi nói : _ Việc quỷ-thần

hiện đến không thể lường được huống chi

có thể khinh lờn được sao ? Ôi kín đáo

mà rõ rệt, sự thành-thật trong lòng không

thể che lấp được là như thế đấy ) .

Đấy là Thần-đạo ở Nho-giáo, vũ-trụ là

một trường biểu-diễn biện-chứng của cặp khí

Âm-Dương mâu-thuẫn mà hỗ-hệ, ( Trong Âm

có Dương, trong Dương có Âm ) " Âm trung

chi Dương, Dương trung chi Âm " vì là hai

phương-diện biểu-hiện của một tính thiên-

mệnh. Phương-diện Âm là Nữ, Dương là Nam,

Âm là Quỷ, Dương là Thần. Đấy cũng tương-tự

với thế-giới vạn-hữu-thần của Bà-La-Môn

giáo. Nhưng Phật-giáo sớm giải-thích bằng

tâm-thức " Tam giới duy tâm vạn pháp duy

thức " và thực-nghiệm hoạt-động của tinh-thần

trên ba bình-diện : tiềm-thức ; ý-thức ; vô-thức,

tương-đương với ba trạng-thái : mộng ; thức và

ngủ. Nho-học hướng ra bên ngoài nên quỷ-thần

là những quyền-năng thiên-nhiên nhân-cách-

hóa. Phật-học nội-hướng nên quỷ-thần là


16

những tác-dụng tâm-lý đối-tượng-hóa, và Phật-

học bổ-túc cho Nho-học ở chỗ đem cái vũ-trụ

vạn-hữu tâm-linh giải-thích cho vạn-hữu thần-

linh, từ phiếm thần-luận của Nho sang phiếm

tâm-luận của Phật hay là đúng hơn : Tâm-linh-

học tiếp nối Thần-đạo vậy .

Trên bình-diện mộng là do dục-vọng ẩn-

ức lâu ngày xuất-hiện và những hiện-tượng ấy

đối với người đang mộng cũng có thật như

hiện-tượng tri-giác trong cảnh thức. Nhưng là

những hoạt-động còn ở trong tiềm-thức, mới

manh-nha biểu-hiện để báo trước. Cho nên

chính danh phải bắt đầu từ trong khi hãy còn

tiềm phục. Thi viết : " Tiềm ti phục hỷ diệc

không chi chiêu, cố quân tử nội tỉnh vô cứu "

_ ( Trung Dung ) nghĩa là Kinh Thi nói :

( Chìm lặn đấy mà cũng rất rõ , cho nên người

quân-tử tự xét trong lòng mình mà tỉnh mới

không lầm lỗi ) .

Nguyễn-Dữ vì thế mà lấy nhân-vật trong

mộng làm nhân-vật có thực để chính danh, tìm


17

nguyên-lai của hành-vi thiện ác, " phòng vi đỗ

tiệm " ( đề phòng từ chỗ nhỏ nhặt, cản ngăn cái

sự dần dà nẩy sinh ). Vì trong mộng người ta

thấy được nguyện-vọng ấp-ủ, cũng như dục-

vọng ẩn-ức. Khổng-Tử chẳng đã khát-khao

" Cửu hỹ ngã bất mộng kiến Chu-Công " .

Nhưng tác-giả Truyền-Kỳ muốn vượt quá

thế-giới thực-tiễn của Khổng-Tử mà sử-dụng

tư-tưởng tương-đối của Trang-Tử : " Kẻ nằm

mộng thấy mình uống rượu, tỉnh ra mà khóc-

lóc, kẻ nằm mộng khóc-lóc, tỉnh ra mà đi săn

bắn. Đương khi mộng không biết mình mộng,

trong mộng lại đoán xem cái mộng của mình.

Tỉnh thức rồi mới biết là mình mộng. Vả có

tỉnh thức lớn rồi mới biết đấy là giấc mộng lớn.

Kẻ ngu thì tự cho mình là thức, bo bo biết thế,

nào làm Vua chăng, nào chăn súc-vật chăng ?

Quê mùa thay ! Ông Khâu với nhà ngươi đều

là mộng cả. Mà ta bảo nhà ngươi mộng cũng là

mộng nốt. Lời nói ấy có tên là kỳ-quái. Sau

muôn đời may gặp được bậc đại Thánh biết


18

giải được ý-nghĩa của nó. Gặp ấy trong một

sớm một tối vậy ." _ ( Tề Vật Luận )

Với tâm-lý-học trên đây của Phật-học và

Trang-học Nguyễn-Dữ đã khai-triển thuyết

" Chính Danh " của Nho-học vốn là " Chính

Khái-niệm " hay " Ý-niệm " hình-ảnh lý-tưởng

trong tinh-thần ( tức là Tượng ). Phật-gia đòi

trước hết là Chính-kiến nghĩa là thấy biết

chính-xác cái tính thực-thể nó vốn chi-phối tất

cả các tác-dụng khác ở con người cũng như ở

vũ-trụ. Chính-kiến rồi mới Chính-Tư-duy tức

là nguyện-vọng chính-đáng, Chính-ngữ, Chính-

mệnh nghĩa là nói và làm đúng với mục-đích,

Chính-nghiệp nghĩa là nghề-nghiệp đúng với

chức-phận, Chính-tinh-tiến tức là cố-gắng hết

sức, rồi sau mới đến Chính-niệm tức là nghĩ

vào đấy cho chính-đáng không ngừng và sau

hết là Chính-định hay là tập-trung tinh-thần để

Thiền-định, thực-hiện cảnh-giới ý-thức siêu

cảm-giác và trí-thức ( Sensori-intellectuel ) tức

là siêu-thức ( supra-conscience ), vượt lên trên

năng - sở ( sujet - objet ) đối-đãi của trí-thức


19

khái-niệm danh-lý ( concept logique ). Vậy

muốn có khái-niệm chính thì phải chính cái

tâm để kiến cái tính bản-thể, minh tâm kiến

tính tức là Chính-kiến. Bấy giờ thì :

" Chữ kiến tính cũng là suất tính "

như Nguyễn-Công-Trứ sau này đã tuyên-bố

trong Tâm-lý Nghệ-thuật. Ở đây Nguyễn-Dữ

và Trạng-Trình vào thời Lê - Mạc cũng tiên-

phong dùng Tâm-lý Nghệ-thuật Thiền Lão -

Trang để " Chính danh định phận " không

phải chỉ là danh-từ khái-niệm danh-lý (Tượng)

đi xuống ngôn-ngữ thuyết-lý ( Từ ) ra hành-vi

nhân-sự, mà là còn từ Dục-giới ( Kàmadhàtu ),

Sắc-giới hay là hình-danh Sắc-tướng

( Rùpadhàtu ) lên đến Vô-Sắc-giới

( Arùpadhàtu ) của tâm-linh thuần-túy siêu-

hình. Nguyễn-Dữ đã ứng-dụng cái vũ-trụ-quan

nhất-quán Nho - Thích - Đạo ấy vào triết-lý

Chính Danh trong tác-phẩm " thiên cổ kỳ bút,

" Truyền-Kỳ Mạn-Lục " của ông, được thầy

học Nguyễn-Bỉnh-Khiêm phụ-chính .


20


21

NỘI - DUNG

TRUYỀN-KỲ MẠN-LỤC

Giá-trị tiêu-chuẩn. Danh thật và danh hão.

Mở đầu tác-giả đưa ra bài thơ của danh Nho

Hồ-Tôn-Thốc đề miếu Hạng-Vương ngụ ý

cuộc tranh-hùng với Lưu-Bang một thời oanh-

liệt để kết-cục chết đi có được cái danh-hiệu

Lỗ-Công :

" Kinh doanh ngũ tái thành hà sự,

Tiêu đắc khu khu táng Lỗ Công ."

( Năm năm ngang dọc nên chi nhỉ,

Vẹn vẹn trơ trơ mả Lỗ Công . )

Sống tranh dành quyền-thế được thua,

nào đốt cung-điện, nào giết kẻ thù, quân-lính

chết vô kể, nhân-dân điêu-linh, " Nhất thế anh

hùng vạn cốt khô "( ).

Bài thơ muốn nói tất cả sự tranh-bá tranh hùng

giữa Hán - Sở chung qui chỉ là một " Tuồng


22

ảo-hóa đã bầy ra đấy, cảnh phù du trông thấy

mà đau. Trăm năm còn có gì đâu ? Chẳng qua

một nấm cỏ khâu xanh rì " _ ( Ôn-Như-Hầu ) .

Nhưng Nguyễn-Dữ lại tạo ra một giấc

mộng của Hồ-Tôn-Thốc, trong đó Hồ thấy

Hạng-Vương hiện lên trách Hồ về hai câu kết

bài thơ trên là : " chê bai không đứng đắn ".

Rồi Hạng-Vương quy sự thất-bại của mình cho

Trời muốn, chứ sức của mình thì có thừa để

thành-công. Hồ lại cho rằng sự thất-bại của

Hạng là do làm mất lòng người, chỉ cậy vào

sức mạnh võ-lực mà không biết thu-phục nhân-

tâm. Hạng-Võ chỉ là một võ-tướng, không phải

một chính-trị-gia. Họ Hồ muốn lấy triết-lý Nho

để giải-thích sự bại vong của Hạng-Vương

rằng :

" Lẽ Trời việc người thủy-chung có

mối tương-quan. Nay nhà Vua bỏ việc

người mà bàn lẽ Trời cũng vì thế nên phải

bại-vong ...

" Phàm xoay cái thế lớn thiên-hạ, ở

cơ mưu chứ không phải ở sức mạnh ; thu-


23

phục lòng người trong thiên-hạ ở nhân-

đức chứ không phải ở bạo-ngược ...."

Con người ta không thể sinh-tồn ngoài

vòng thiên địa, không thể dựng nước ngoài mối

cương-thường .

" Quân sử thần dĩ lẽ, thần sự quân

dĩ trung "

( Vua dùng bầy tôi lấy lẽ, bầy tôi

thờ Vua lấy trung )

" Hình vu quả thê, ngự vu gia bang"

( Dạy vợ nhà trước, trị nước về sau )

So điều này thì Sở-Vương Hạng-Võ đức

hơn Lưu-Bang Hán-Cao-Tổ vậy. Tướng của

Hạng-Vương thua trận tự-vẫn không chịu đầu-

hàng, thà chết mà trọn tiết. Vợ của Hạng-

Vương là Ngu-Cơ cũng tuẫn-tiết theo chồng.

Nếu không hết đạo luân-thường thì sao có được

những người tuẫn-tiết như thế chăng ?


24

Như thế là Nguyễn-Dữ đề-cao cương-

thường đạo-lý xã-hội quan-hệ quân thần, phu

phụ lấy làm tiêu-chuẩn hành-vi nhân-sinh, hơn

là sự thắng bại trong sự-nghiệp danh-lợi thế-

tục. Và ông đã, do giấc mộng, tức là trên bình-

diện ý-thức siêu giác-quan tri-giác thông-

thường, mà phát-hiện điều ấy vậy .

Cái quan-niệm ấy còn biểu-lộ mạnh-mẽ ở

truyện " Người Nghĩa-Phụ Ở Khoái-Châu " và

truyện " Người Con Gái Nam-Xương ". Cả hai

truyện đều đề-cao nghĩa vợ chồng, một trong

năm cương-thường của Nho-giáo : Vua tôi ;

Cha con ; Vợ chồng ; Anh em ; Bầu bạn .

Truyện trước kể đôi vợ chồng Trọng-Quỳ

và Nhị-Khanh rất là ân-ái, từng xa cách lâu

năm mà vẫn một niềm chung-thủy. Nhưng

người chồng có máu cờ-bạc đỏ đen, gặp một

anh lái-buôn thèm muốn người vợ lập mưu

đánh cuộc một ván tứ-sắc. Trọng-Quỳ đam-mê

được thua lớn bèn nhận lời đem vợ ra đặt cuộc.

Chẳng may thua cuộc phải nhường Nhị-Khanh


25

cho chàng lái-buôn. Hôm sắp từ-giã trồng con,

nàng ôm con mà than rằng :

_ Cha các con bạc tình, con biết

nương tựa vào đâu ? Ly biệt là sự

thường. Cái chết đối mẹ nào có khó-khăn

gì. Chỉ thương cho hai con mà thôi !

Than xong lấy khúc dây tơ thắt cổ tự-vẫn.

Trọng-Quỳ hối-hận làm lễ an-táng cho vợ và

đọc bài văn-tế sám-hối lâm-ly, trông mong vào

phép Phật để siêu-độ .

Giận mình quá bạc

Nghĩ nàng thật thương

Phũ-phàng đến thế

Nói thêm bẽ-bàng

.... Lấy chi siêu-độ ?

Lễ Phật tựa nương

Lấy chi an-ủi .

Tái sinh lửa hương

Non mòn biển cạn

Mối hận còn mang .


26

Rồi chàng ở vậy nuôi con trọn đời. Còn

nàng chết đi hóa thành Thần-nữ, không hề oán-

hận chồng .

Đấy là Nguyễn-Dữ đã lấy truyện trên đây

để minh giải cái nghĩa vợ chồng là thiêng-liêng

và cùng với trời đất trường-tồn .

" Có Âm Dương có vợ chồng

Dẫu cùng Thiên Địa cùng vòng Phu Thê."

Và Nho-giáo cực tả cái mối cương-

thường ấy rằng :

" Quân tử tạo đoan hồ phu phụ, cập

kỳ trí giả sát hồ thiên địa"

( Người Nho-sĩ lý-tưởng dựng lập

đầu mối vợ chồng, đến cùng cực thì tỏ rõ

cả vũ-trụ ).

Đủ tỏ đạo vợ thờ chồng chẳng phải thờ

cá-nhân người chồng cụ-thể mà là qua người

chồng cụ-thể người ta thấy được cái điều-lý vũ-


27

trụ mà người chồng thật chỉ là biểu-tượng hữu-

hình vậy .

Có như thế Nhị-Kanh mới tự-vẫn vì đạo-

lý vũ-trụ chứ không phải thủ-tiết với người

chồng Trọng-Quỳ, bằng da bằng thịt, bạc tình,

coi vợ như trò chơi. Nàng tin nghĩa lý thiêng-

liêng vĩnh-cửu cho nên coi cái chết của thể xác

như không, bởi thế mà đã cảm-hóa được người

chồng trở về chính-nghĩa vậy .

Nếu người phụ-nữ Nhị-Khanh trên đây là

nạn nhân của người chồng đam mê vật-dục thì

người phụ-nữ Nam-Xương là truyện thật về

Vũ-Thị-Tiết người vợ bị chết oan vì máu ghen

của người chồng đa-nghi. Chàng đi tòng-chinh

xa, để vợ với con thơ lại nhà. Vắng cha con hỏi

cha đâu, mẹ chỉ vào cái bóng trên tường do ánh

đèn phản-chiếu bảo đấy là cha con. Đứa con

thơ ngây tin là thật quen gọi cái bóng trên

tường là cha. Chàng trở về thấy con không

nhận mình là cha, chàng liền đổ cho vợ ở nhà

có ngoại-tình, khiến cho người vợ mắc oan


28

Thị-Kính phải tự-vẫn để minh oan. Đến khi

chàng tỉnh-ngộ thì đã quá muộn .

Truyện thật đến đây là hết. Nguyễn-Dữ

muốn đem vào thuyết Chính Danh của ông,

cũng như nhà Vua phong người phụ-nữ kia là

" Tiết hạnh " nhân-dân lập đền thờ, riêng ông

đã mượn Thể-Mật-Luận Thần-Tiên để cho cái

cử-chỉ cao-thượng của người vợ coi trinh-tiết

có giá-trị hơn tính-mạng, một khi chết đi được

hóa thành Thần-Tiên bất-tử .

Sau khi không sao làm được chồng nàng

hết nghi-ngờ lòng trinh-tiết của mình, Vũ-

Nương trai giới tắm gội đến bờ Hoàng-Giang

( Hà-Nam ) ngửa mặt lên Trời mà than rằng :

" Kẻ bạc mệnh này, duyên kiếp lỡ

làng, chồng con ruồng rẫy. Oan-tình chịu

tiếng không đâu, nên nỗi mang danh bất-

chính. Thần sông có thấu xin chứng giám

cho. Nếu thiếp ăn ở cầu nguyện một dạ

trung-thành thì xin ở dưới nước cho hóa

thành hạt ngọc Mỵ-Nương, vùi xuống đất


29

cho làm cỏ thơm Ngu-Mỹ. Ví bằng nết

không trinh bạch hay lòng chẳng thủy-

chung thì ở dưới sông cam phận giải lôi

cá nuốt, ở trên bộ xin đành thân quạ mổ

diều tha, phi chỉ bị người đời phỉ-nhổ là

gái Hà-giang dâm-đãng ! Than rồi nàng

gieo mình xuống sông mà chết ."

Chồng nàng cố công cho tìm vớt thây

nàng nhưng không thấy. Quần Tiên ở thủy-

cung thương nàng vô tội, mở đường thủy lộ

cứu vớt khỏi chết. Một năm sau chàng lập đàn

tràng ở bên sông Hoàng-Giang cúng lễ suốt ba

ngày. Quả thấy vợ ngồi trong kiệu hoa ở giữa

giòng sông, có hơn mười cỗ xe đi theo, cờ quạt

phất-phới chói-lọi bên sông, lúc ẩn lúc hiện.

Thấy vợ Trường-Lang vội gọi, nhưng nàng chỉ

nói vọng vào :

" Thiếp đội ơn đức Linh-Thi đã thề

ở cùng bà cho hết kiếp. Đa tạ Lang quân,

thiếp chẳng thể trở về nhân-gian được

nữa. Nói xong nàng biến mất ".


30

Đấy là Nguyễn-Dữ đã trở về nguồn tín-

ngưỡng dân-tộc, lấy Thần-đạo cổ-truyền với

Thể-Mật-Luận, ba cõi : Thủy phủ ; Địa phủ ;

Thiên phủ, tương-đương với ba giới : Dục giới;

Sắc giới ; Vô sắc giới của nhà Phật để tiếp-nối

với Nho-đạo, thờ Trời Phật .

" Chín phương Trời, mười phương Phật "

Đây Trời Đất là sự sống. Sống sống bất-

tuyệt không gián-đoạn. Trạng-Trình chẳng

thường ngâm vịnh :

" Thiên Địa vô cùng đạo ngoại thân

Hóa-Công biệt hữu sinh sinh ý ".

Nghĩa là vũ-trụ vô-biên không có giới-

hạn mà đạo-lý vượt ra ngoài cái thân-thể hữu-

hình. Tạo-hóa sinh-thành riêng có cái ý-chí

sống động vĩnh-cửu không gián-đoạn .

Đấy là tín-ngưỡng bản-sơ của nhân-loại

và dân-tộc Việt-Nam đã lấy làm tín-ngưỡng

truyền-thống cho cái đức Linh, thấm-nhuần tất


31

cả thế-giới vạn-linh, thiên-hình vạn-trạng đều

biểu-hiện Nguồn-Sống, đều là Thần-linh.

Nguồn-Sống bất-tử, vĩnh-cửu qua những biểu-

hiện của nó và như vậy đối với chúng ta có bao

nhiêu phương-diện sáng-tác là bấy nhiêu Thần-

linh. Thần-linh và Vũ-trụ là hai phương-diện

những sinh-khí ý-thức và vô-thức của cái đa-

thù vĩnh-cửu vô-biên. Bởi thế nên từ cổ lai

nhân-dân Việt-Nam có tục thờ Cây, thờ Đất,

thờ Nước, thờ Núi, thờ Sông v.v.... Mỗi vật là

một biểu-tượng của Nguồn-Sống linh-thiêng .

" Thần cây Đa, Ma cây Gạo "

*

" Mộc Miên Thụ Truyện " Truyện Cây Gạo._

Tả một anh chàng lái-buôn sắc dục, ân-ái

với hồn ma là cô gái chết non chưa chôn, rồi

ôm thây ma chết theo, cả hai biến thành đôi ma

khỏa thân lấy cây gạo cạnh chùa làm nơi tác-

quái. Phải chờ có một đạo-sĩ chân-chính cao


32

tay, sai được quỷ-thần thiên-tướng, giầu lòng

vị-tha trừ tà cho dân làng .

Đấy là tác-giả muốn trình-bày linh-động

hai lối sống, hai phương-diện của tính : Cây

gạo biểu-tượng cho phương-diện bản-năng

tính-dục không điều-tiết chế-ngự của anh lái-

buôn vô học Trần-Trung-Ngộ, nó hoạt-động

âm-thầm trong tiềm-thức để rồi hiện ra thành

đối-tượng là cái hồn ma hiện-hình thành nàng

Nhị-Khanh chết yểu, để rồi cùng nàng ân-ái

cho đến chết, mà cùng nhau lõa-lồ nô-đùa trong

cõi u-minh, có khi xuất-hiện trêu-ghẹo người

sống nữa .

Ngôi chùa kia là biểu-tượng cho lối sống

tu-luyện của dòng Thiền thời nhà Trần, cho nên

niên-hiệu Khai-Hựu triều Trần Canh-Ngọ

(1330) mới có vị đạo-nhân một đêm vào ngủ

bên cây gạo chùa này. Nhà Thiền-sư đạo-nhân

đây đã đắc đạo thần-thông thấu-thị nên đã trừ

được .

" Những tên dâm quỷ trú-ẩn nơi

đây, kể đã lâu ngày, lung lăng tác quái.


33

Thần binh hỡi hỡi ! Mượn sức các ngươi !

Những giống tanh hôi, phải trừ cội rễ.

Phép không chậm trễ. Hỏa tốc phục hành.

" Lạ thay chỉ trong khoảnh khắc

bỗng thấy gió thổi đùng đùng, mây mưa

mù mịt, đứng gần cũng không trông rõ

mặt người, dưới sông sóng vỗ ầm ầm

vang trời động đất .... Cây gạo cổ-thụ đổ

bật cả gốc rễ, cành cây nát mướp như

tước sơ đay vậy ....

" Người làng đem rất nhiều tiền của

để tả ơn đạo-nhân, nhưng đạo-nhân

không để mắt đến, phất áo đi vào núi

thẳm rừng sâu " .

Trên đây là hai lối sống, sống của bản-

năng tính-dục không điều-tiết, vô-thức của

cầm-thú và sống đã làm chủ được thiên-nhiên ở

tại bản-thân, đã biến-hóa được khí-chất của

đạo-gia .

Sách Nho nói :

_ " Nhân sinh nhi tĩnh, thiên chí tính

dã, cảm ư vật nhi động tính chi dục dã.


34

Vật trí tri, tri nhiên hậu hiếu ố hình yên.

Hiếu ố vô tiết ư nội, tri dụ ư ngoại bất

năng phản cung, thiên lý diệt hỹ .

" Phù vật chi cảm nhân vô cùng nhi

nhân chi hiếu ố vô tiết tắc thị vật chí nhi

nhân hóa vật dã. Nhân hóa vật dã giả,

diệt thiên lý nhi cùng nhân dục giả dã ".

_( Nhạc Ký )

Nghĩa là : ( Người ta sinh ra vốn trong trắng ấy

là tính trời phú bẩm, cảm xúc với ngoại-

vật mà vọng-động đấy là tính-dục vậy. Sự

vật đến cơ quan tri-giác, người ta tri-giác

rồi sau cái tính yêu, ghét mới xuất-hiện.

Sự yêu, ghét không tiết-chế tự bên trong

để cho tri-giác dẫn-dụ ra bên ngoài không

có thể trở về phản-tỉnh được nữa thì bấy

giờ thiên-lý mờ tắt .

( Ôi sự vật cảm-xúc vào người ta thì

vô cùng mà sự yêu, ghét của người ta

không tiết-chế, bấy giờ vật đến mà người

ta hóa theo vật. Người ta đã hóa theo vật

bên ngoài, thì thiên-lý mờ tắt mà bụng


35

dục của người ta phát-triển đến cùng cực

vậy .)

Nho-học trên đây cho ta biết hai bộ mặt

thể-tĩnh và dụng-động của thiên-tính. Động là

tính-dục, mà dục là tất-nhiên của sinh-tồn.

" Nhân sinh hữu dục ". Chỉ có điều là có tiết

dục hay không mà thôi. Tiết-dục không phải là

diệt-dục mà là điều-khiển hướng-dẫn nó để

thăng-hoa nó từ bình-diện thô sang trình-độ

tinh theo quá-trình siêu-hóa ( sublimation )

năng-lực sinh-lý tâm-lý của khoa Đạo-dẫn Lão

- Trang hay là khoa Thiền-định Phật-giáo :

" Xuy, húy, hô-hấp, thổ cố nạp tân,

hung kinh diện thân, vi thọ nhi dĩ ; Thử

Đạo dẫn chi sĩ "

_ ( Khắc Ý _ Trang-Tử )

( Thở, hít, hô-hấp, tống hơi cũ thu

hơi mới, ví như con gấu vin cành cây mà

tự treo mình, giống như loài chim bay

trên không mà buông chân ra, là để sống

lâu mà thôi. Đấy là kẻ học khoa Đạo-

dẫn).


36

Và Lão-Tử cũng viết :

_ " Thiên nhiếp sinh giả, lục hành

bạt ngộ hủy hộ nhập quân bất bí giáp

binh. Hủy vô sở đầu kỳ giốc, hồ vô sở thố

kỳ trảo, binh vô sở dung kỳ nhẫn. Phù hà

cố ? Dĩ kỳ vô tử địa ."

_ ( Đạo Đức Kinh _ Chương ngũ thập )

_( Người khéo thu nhiếp tinh-thần

để nuôi sức sống thì đi trên bộ không gặp

tê-giác, hổ báo ; vào chiến trận không

mặc áo-giáp cầm khí-giới. Tê-giác không

chỗ đâm sừng của nó vào, hổ báo không

có chỗ đặt móng vuốt của chúng, khí-giới

không có chỗ dung cho mũi nhọn. Tại

sao ? Bởi vì không còn đất chết ) .

Rồi Trang-học phân-biệt các trình-độ làm

chủ được mình, điều-tiết được yêu ghét bằng

phép siêu-hóa năng-lực sinh-lý tâm-lý tự bản-

năng tính-dục chứ không phải trừ tri-giác yêu

ghét như Nho-học trên đây :


37

" Chí nhân vô kỷ, thần nhân vô

công, thánh nhân vô danh "

_ ( Tiêu Dao Du )

( Bậc người cao nhất thì không có

mình, bậc người thần thì không kể công

trong việc làm, bậc người thánh thì không

cần danh tiếng ) .

Trong truyện " Cây Gạo " Nguyễn-Dữ

đã đề-cao Đạo-nhân như là bậc người thần, chí

công vô tư và sự thâm sâu của bản-năng tính-

dục nó hoạt-động tác-quái từ trong vô-thức của

con người vậy .

Cái hiện-tượng tính-dục ở nhà tu chân-

chính và nhà tu sa-ngã còn được mô-tả hết sức

linh-động trong truyện " Đào Thị Nghiệp Oan

Ký " .

Nhưng cứ như nhan-đề trước đây thì tác-

giả muốn tả cái thuyết Nghiệp của nhà Phật

trong việc oán-thù của người con gái có tài sắc,

được tuyển vào cung Vua .


38

Một buổi sáng kia Vua chơi thuyền trên

sông Nhị, đến bến Đông Bộ Đầu, cảm-hứng

ngâm câu :

" Vụ ế chung thanh tiểu,

Sa bình thụ ảnh trường ."

Các quan chưa ai kịp nối điệu, thì nàng đã ứng

khẩu tiếp :

" Hàn than ngư hấp nguyệt,

Cổ lũy nhạn minh sương ".

Nghĩa là : ( Chuông vẳng trong mù tỏa,

Cây dài bóng bãi bằng .

Bến lạnh cá đớp nguyệt,

Thành xưa nhạn kêu sương ) .

Vua khen ngợi mãi, nhân gọi nàng là

Hàn-Than, tức là bến lạnh.

Sau khi Vua Dụ-Tông mất, nàng ra ngoài

thành, thường đi lại nhà quan Hành-khiển

Ngụy-Nhược-Chân. Bà vợ ông này ngỡ nàng

có tư-tình với chồng, bắt nàng cho người đánh

tàn-nhẫn. Nàng căm-hận tìm cách báo thù, thất-


39

bại bèn xuống tóc trốn lên tu ở chùa Phật-Tích

( Sơn Tây ). Tuy Hàn-Than trốn-tránh vào chùa

Phật-Tích, nhưng nghiệp tài-hoa chưa dứt nên

chẳng bao lâu nàng lại họp Làng Văn-nhân

trong miền để thử-thách văn-chương. Có một

văn-sĩ biết rõ tung-tích của nàng, mới làm bài

văn châm-biếm dán tại cửa chùa. Bài văn ấy

cũng cho ta thấy quan-điểm Phật-học của

Nguyễn-Dữ .

" Phật bản từ bi, kỳ danh viết Giác,

Nhân năng thanh tịnh tức ngụy thành

chân.

Năng tu pháp giới tâm lương,

Tiện thị tùng lâm tông chủ ."

( Phật vốn từ-bi lấy tên là Giác,

Người hay trong sạch thì giả nên chân.

Hay sửa cầu bên trong giới pháp,

Liền là hội chủ của tùng lâm ).

Nhưng mà nàng Hàn-Than họ Đào chưa

hẳn đã quyết chí đi tu, bất quá tạm lánh thân


40

dưới bóng Bồ-Đề, sự thực lòng còn mang nặng

nghiệp tài-hoa, hồn bướm mơ tiên .

" Thủy cúc Tào-Khê do phân khuy kính

ảnh,

Dạ tuyền bội diệp thương tác nhiễu lưỡng

thanh

Tuy vân thiền định vọng cơ

Phả nại cuồng tam bi tửu ".

( Vốc nước giòng Tào còn liệng bóng

trong gương,

Tụng kinh Lá-Bối tưởng tiếng hát vẳng

nóc nhà.

Dẫu nói thiền-định quên ăn,

Lòng chưa quên say tiệc rượu .)

Sau khi bài văn trên được truyền-bá, Đào-

Thị sợ bị lộ mới bỏ chùa Phật-Tích mà tìm đến

Lệ-Ký tỉnh Hải-Dương xin vào bái-yết sư cụ

chùa Pháp-Vân, sư cụ đạo cao nhìn thấu chân-

tướng nàng, bèn không dung nạp và cảnh-cáo

sư Bác là Vô-Kỷ. Sư Bác không nghe, sư cụ


41

bèn bỏ đi vào trong núi sâu trên đỉnh Phượng-

Hoàng .

Sư Vô-Kỷ bản-lĩnh không vững bị Đào-

Thị quyến-rũ vào bể tình, cả hai cùng nhau

chìm đắm trong tình-trường, say mê đề vịnh

cho đến cùng nhau chết. Chết đi nào đã hết.

Nàng còn quyến-rũ Vô-Kỷ đầu thai vào nhà

Nhược-Chân để trả mối thù hận của nàng, vì cả

hai chưa giác-ngộ cái nghĩa " Tăng hận bất

cách túc " ( Nhà tu Phật có oán-giận không quá

một đêm ) .

Rồi Nhược-Chân van xin Pháp-Vân cứu

nạn và Pháp-Vân đã nhất-quyết quên đời sống

vô-vi không can-thiệp, nếu không có lời

khuyên của hai tiểu-đồng :

_ " Bẩm Sư-phụ, đức Phật nhà ta lấy

từ-bi làm bè, tế-độ làm của, cứu kẻ sa vào

bể khổ, vớt người đắm dưới sông mê, hẳn

là có ý muốn ai nấy đều tới được bờ bến

nhà Phật, tắm gội thiện duyên. Nếu Sư-

phụ chối-từ thì sao cho đạo ngày thêm mở


42

rộng được. Bấy giờ sư cụ mới vui vẻ nhận

lời, bèn lập pháp-đàn trên núi, lấy bút son

vẽ bùa. Chừng một trống canh thì một lớp

mây đen dầy đặc phủ kín đàn-tràng, gió

lạnh ào ào, khí lạnh ghê người, sư cụ cầm

cây như ý chỉ-huy tả hữu, có lúc lại ra

ngoài đàn quát mắng, Nhược-Chân mở

đàn ngó trộm, chẳng thấy chi hết, chỉ

nghe trên không có tiếng khóc rên-rỉ.

Sáng hôm sau sư cụ lấy viên đá bôi hồng-

hoàng vào rồi viết mực lên, trao cho

Nhược-Chân bảo :

_ Ông về thấy yêu-quái hiện ra vật

gì, kịp lấy viên đá này ném vào thì mối

dư họa sẽ tuyệt hết ."

Về nhà thì hai đứa con trai của Nhược-

Chân đã sa xuống giếng chết, thi-hài còn quàn

sau vườn. Nhược-Chân mở áo-quan chỉ thấy

hai con hoàng-xà, liền đem hòn đá của sư cụ

cho ném vào thì chúng liền biến thành tro .


43

Vợ chồng Nhược-chân đem vàng bạc lên

lễ tạ Pháp-Vân, nhưng đến nơi không còn vết

sư cụ chi cả .

Chẳng biết pháp-thuật của sư cụ Pháp-

Vân thực có hiệu-nghiệm hay không, nhưng

pháp-thuật ấy thường là của đạo-sĩ ngành

Hoàng-Lão hay là Mật-giáo Tây-Tạng. Vậy

qua con mắt của Nguyễn-Dữ thì đạo Phật Việt-

Nam kết-hợp với đạo Thần-Tiên cũng như

Mật-giáo để nhập-thế cứu đời, có khuynh-

hướng xã-hội thực-tiễn chứ không hoàn-toàn

vô vi, tìm giải-thoát cá-nhân vào cõi Giác hay

Tuệ. Tinh-thần nhập-thế xã-hội ấy là do tình-

yêu bác-ái là động-cơ thúc-đẩy tế-độ chúng-

sinh, không hẳn chỉ giới-hạn vào nhân-loại như

đạo Nhân-ái của Nho-giáo .

Còn nghiệp oan của Đào-Thị đã quyến-rũ

được sư Bác Vô-Kỷ vào lưới tình để cùng nàng

đầu-thai vào nhà Nhược-Chân mà trả-thù thì

chính nhà sư đã quên lời dạy của đức Phật

rằng : " Hận thù không giải bằng hận-thù mà

giải bằng tình yêu ". Cho nên đã bị sư-phụ


44

Pháp-Vân hóa phép bắt lộ chân-tướng là một

đôi rắn hoàng-xà, hóa kiếp của Vô-Kỷ và Đào-

Thị, cũng là tượng-trưng cho tính-dục như

khoa Thiền Đạo-dẫn ( Yoga ) quan-niệm :

" Trung khu thần-kinh ở dưới cùng

xương sống, gần xương cụt là điểm quan-

trọng nhất. Nó là cơ sở của thực-chất

sinh-sản năng-trưởng-hóa như một hình

tam-giác chứa một con rắn nhỏ cuộn tròn

bên trong. Con rắn đang ngủ ấy được gọi

là Kundakini, và đánh-thức con rắn ấy

dậy là mục-tiêu của khoa ( Thiền-định,

Đạo-dẫn ) Raja Yoga ".

_ ( Vivekananda " Six lessons of Raja

Yoga )

Con rắn tính-dục ấy ( sexualité ) là nguồn

năng-lực, nếu biết hướng-dẫn có phương-pháp

sẽ phát-triển thành tất cả biểu-hiện của tinh-

thần, từ trí-thức khoa-học, khả-năng nghệ-

thuật, hành-vi đạo-đức, tín-ngưỡng tôn-giáo

cùng các phép thần-thông, cho đến trực-giác

siêu-hình, tùy theo công-phu tu-luyện, biến-hóa


45

khí-chất. Nhà tu Vô-Kỷ không nghe lời khuyên

của sư cụ Pháp-Vân nên đã sa-ngã vào tội-lỗi.

Đủ thấy Nguyễn-Dữ tuy tiếp-nhận Phật-giáo

cũng như Đạo-giáo nhưng với tinh-thần phê-

phán, phân-biệt chính và tà. Cùng cái tính-dục,

nguồn năng-lực biết siêu-hóa thăng-hoa hợp

đạo thì trở nên sư cụ Pháp-Vân, thành Long-

Đức, sai-lầm mê-muội như Vô-Kỷ thì thành xà

dâm như trong truyện " Long Đình Đối Tụng

Lục "

" Cố nghi dương hách hách chi linh phổ

thi long đức,

Hồ nãi tứ yếm yếm chi dục, tự hiệu xà

dâm ".

( Lẽ nên hiểu oai-linh chói-lọi, khắp ra

đức độ loài rồng,

Sao lại đem lòng tà dục vô độ, bắt chước

giống rắn dâm ô ).

Đấy là lời án quyết của Vua Rồng

( danh-hiệu Phật ) đối với Thần rắn thuồng-

luồng đã ỷ thế cướp vợ của người ta trong

truyện " Đối Tụng Dưới Long Cung " của


46

Nguyễn-Dữ. Ông tin-tưởng vào Thiên-đạo chí

công vô tư ngự-trị cả ba cõi Trời, Đất, Người,

hay là Thiên-cung, Địa-phủ, Nhân-gian ; Vô-

sắc-giới, Sắc-giới, Dục-giới ; Siêu-thức, Ý-

thức, Tiềm-thức .

" Nhân sinh như nghịch lữ nhiên, vãng

giả quá nhi lai giả tục,

Thiên đạo vô hào phát sảng, phúc kỳ

thiên nhi họa kỳ dâm .

Điều lý kỳ minh,

Cổ kim nhất luật ".

( Đời người như quán trọ, kẻ đi qua mà kẻ

nối tiếp.

Đạo trời sợi tóc không sai, người thiện

được phúc mà kẻ dâm ác chịu họa .

Điều lý rất rõ,

Cổ kim một luật ).

Nhưng lý đã vậy còn tình thì sao ? Một

nền pháp-luật có tinh-thần nhân-đạo phải hợp

cả lý lẫn tình .

" Ngoài thì là lý nhưng trong là tình "

_ ( Truyện Kiều )


47

Nguyễn-Dữ sống vào thời sau Vua Lê-

Thánh-Tông là tác-giả bộ luật Hồng-Đức tôn-

trọng nhân-quyền nhất Á-Đông và là ông Vua

đã tuyết-sỉ cho Công-thần Nguyễn-Trãi bị cái

án oan-uổng khắc-nghiệt chu-di tam-tộc. Ông

đã mượn lời của nhà Chính-bình Lục-sự để tâu

Vua Long-Vương kết-án Thần thuồng-luồng

dâm dục :

"Thần tư nhi thưởng, thưởng dã bất công,

Đương nộ nhi hình, hình chi tất lạm.

Khuất thân dị trạng, châm chước vi nghi,

Bị ; Dĩ trải nha chi tài, nhiệm phiên ly chi

kỷ .

Cơ thị nghiệt do kỷ tác, kỳ như đức tại

dân hà ?

Hữu tội đương hình, tuy dĩ cam ư vạn tử,

Dĩ công chuẩn quá, thượng khả vọng ư

toàn sinh ".

( Theo tình riêng mà ban thưởng, thưởng

ấy bất công,

Đang khi giận mà kết tội, tội ấy ắt quá

đáng .

Tình trạng co ruỗi khác nhau,


48

Nên phải tùy thời châm-chước.

Y đã có tài làm nanh làm vuốt,

Đảm trách-nhiệm làm phên làm giậu.

Đành rằng y tự làm nên tội ác,

Nhưng còn công đức với dân sao ?

Có tội ắt phải gia hình, tuy đã cam chịu

chết,

Lấy công mà chuộc tội, mong cho được

toàn sinh ) .

Đấy là quan-niệm công vương-đạo của

Nho-sĩ Nguyễn-Dữ vậy .

Thiên-Mệnh Và Nghiệp Duyên._

Nho-học thuần-túy chỉ tin có Thiên-

mệnh. Ý-chí đại-đồng hay là Thiên-đạo tức là

Đạo Trời. Khổng-Tử nói : " Ngũ thập chi

Thiên mệnh " ( Năm mươi tuổi biết ý-chí đại-

đồng ). Vậy Thiên-mệnh còn là đối-tượng của

tri-thức, tức là ở ngoài nhân-tâm, ngoại tại mà

điều-động vận-hành vũ-trụ ở nội-giới cũng như


49

ở ngoại-giới, coi như là một thế-lực tối-cao

đáng kính-sợ, không có tình thân cha con theo

như các tôn-giáo của tình-yêu đại-đồng, tuy

sách Trung Dung có mở đầu :

" Thiên mệnh chi vị tính, suất tính chi vị

đạo, tu đạo chi vị giáo "

( Mệnh Trời gọi là tính, noi theo tính gọi

là đạo, tu sửa đạo gọi là giáo-dục ) .

Đấy là lấy Thiên-mệnh làm bản-thể đồng-

nhất giữa Người với Vật ở tại bên trong, nhưng

nhà Nho cũng chỉ biết thụ-động đối với cái ý-

chí tối cao ấy nó :

" Bắt phong trần phải phong trần,

Cho thanh cao mới được phần thanh cao"

_ ( Nguyễn Du )

Nguyễn-Dữ mượn lời hiệp-sĩ Dĩ-Thành

trong truyện " Dạ Xoa Bộ Soái Lục " ( Truyện

Tướng Dạ-Xoa ) trả lời bạn phàn-nàn về sự

bất-công ở đời :


50

_" Tôi bình-sinh ở đời vẫn để tâm

vào việc tu âm đức, không hề nghĩ tư ích

cho mình, chứ đừng nói đến đẩy người

vào bước nguy-hiểm. Dạy người thì tùy

tài mà dẫn-dụ, tu học thì hết sức mà dùi

mài, chẳng mưu việc quá cao, không làm

điều quá đáng. Vậy mà phải tha-phương

cầu-thực khách-địa cô-thân, vợ kêu đói

lòng, con la rét cật. Về thì thiếu túp lều để

che gió, đi thì không chiếc nón để che

mưa, bôn tẩu Đông Tây ngày thêm cùng

quẫn, thế mà bạn hữu thân tình cứ kế tiếp

nhau đi làm quan cả. Kể về tài-năng thì

chỉ sàn sàn ngang nhau, mà đến bước tiến

trình thì hơn nhau gấp nghìn, gấp trăm

lần, kẻ sướng người khổ cách nhau một

trời một vực, là cớ làm sao ? "

Dĩ-Thành đáp :

_ " Giầu sang không phải cầu mà

được, nghèo hèn bởi tại số mà ra. Cho

nên vì núi đồng mà Đặng-Thông chết đói,

tại tên xe mà Chu-Thù khốn cùng, có

duyên thì gió thổi núi Mã-Dương, vô


51

phúc, họa xét đánh tan bia Tiến-Phúc.

Nếu không vậy thì đức-hạnh Nhan-Hồi,

Mẫn- Tử phải là nhẹ gót đường mây, văn-

chương Lưu-Chiến, Lạc-Tần sao chẳng

yên thân đầu bạc. Thế mới biết những sự

không làm mà được là bởi Trời, không

hẹn mà nên là tự số. Điều đáng quý ở kẻ-

sĩ là nghèo mà không nịnh, cùng lại thêm

kiên, làm đúng phạm-vi phải sao chịu

vậy. Còn về lẽ cùng thông sắc nhụt, muốn

đến đâu thì đến, biết làm thế nào được ?"

Tử-Hạ cũng nói trong Luận-Ngữ :

_ " tử sinh hữu mệnh, phú quí tại

Thiên " .

( Sống chết có mệnh số, giàu sang ở

tại Trời ).

Và Mạnh-Tử tuy có khuynh-hướng tâm-

linh, vạn vật đồng nhất thể, nhưng đối với

Thiên-mệnh cũng có thái-độ thụ-động khi ông

nói :

"Mạc phi mệnh, thuận thụ kỳ chính"


52

( Phàm sự họa phúc lành dữ, sự gì

chẳng phải là mênh Trời, chỉ phải thuận

chịu cái mệnh chính-đáng ).

Như thế thì Thiên-mệnh chẳng khác gì

định-mệnh, số-mệnh, do một thế-lực ngoài

khả-năng nhân-loại nó quyết-định an-bài trước

một cách khách-quan lạnh-lùng vô-tình, như

Ôn-Như-Hầu đã tỏ ra bất-lực :

" Cái quay búng sẵn trên trời

Mờ mờ nhân ảnh như người đi đêm"

_ ( Cung Oán Ngâm Khúc )

Vì không mãn-nguyện với cái định-mệnh

võ-đoán như thế nên Nho-sĩ thời Nguyễn-Dữ

đã tiếp-thu hết cái Nghiệp của nhà Phật để giải-

thích những bất-công của đời người như trong

( Truyện Trà Đồng Giáng Sinh ) " Trà Đồng

Giáng Sinh Lục " mà bổ-túc cho thuyết Thiên-

mệnh. Mượn lời Đạo-nhân khuyên bạn cố-tri là

Thiên-Tích :

_" Đức là nền từ-thiện, của là kho

tranh-dành. Tích đức ví như mầm non,


53

tưới hạt sương mà nẩy-nở, chứa của như

tuồng lửa đỏ, gieo khối băng vào là tắt

ngấm. Huống chi không vun mà lớn là

mầm thiện ác, không giữ cũng đầy là cơ

phúc họa, sự bí-ẩn tương-quan ở giữa hai

điều họa phúc lại càng đáng. Tướng-công

nên trân-trọng gắng làm điều nhân-đức ."

Thiên-Tích nói :

_" Tôi nghĩ đạo Trời công minh như

cán cân, giữ gương có thân mình để ghi

dấu-vết, có Tạo-hóa giữ mực công-bằng.

Gương hẳn soi suốt mà không riêng ai.

Lưới tuy thưa mà không lọt. Phép-tắc rất

nghiêm mà rất mật, con người nên không

oán không hờn. Mà sao những điều

khuyên-răn chỉ-bảo còn có nhiều chỗ

hàm-hồ. Kẻ làm điều lợi vật chưa nghe

thấy được phúc, còn người làm sự hại cá-

nhân chưa trông thấy mắc nàn. Nghèo dù

có chí khó được đền bù, giầu thì muốn

sao được vậy. Có người chăm học mà

trọn đời không đậu, có nhà xa xỉ mà vẫn


54

thấy giầu sang. Ai rằng trao mận trả

quỳnh, mình vẫn trồng dưa được đậu ...

" Đó là những điều tôi rất nghi-ngờ

vẫn chưa hiểu được ."

Đạo-nhân nói :

_"Không phải thế, lòng chứa thiện

ác, tuy nhỏ mà rõ-rệt, có Trời báo-ứng, dù

chậm nhưng lớn-lao. Phải chờ thiện quả

vuông tròn, mới biết âm-công rõ-rệt, phải

chờ mầm ác cao lớn, mới hay dương phúc

tiêu-tan. Có khi co rồi mới duỗi, uấn

trước bẻ sau. Có đức mà nghèo, hoặc bởi

tội khiến kiếp trước, bất-nhân mà có hẳn

là phúc thiện đời xưa. Tuy rằng sâu xa

khó biết, nhưng thật mảy may chẳng chút

sai-lầm, không nên lập-luận một bề, xem

Trời một mặt."

Đấy rõ ràng là đem luật nghiệp-báo để

mở rộng luật thiên-lý mù-quáng thiên-vị, trao

mận trả quỳnh, trồng dưa được đậu. Kỳ thực

như lời Dương-Trạm trả-lời đệ-tử là Tử-Tư hỏi

về vận-mệnh :


55

_ " Trồng đậu được đậu trồng dưa

được dưa, lồng lộng lưới Trời thưa mà

chẳng lọt, chỉ có điều là chưa đến lúc đó

thôi. Đây thầy nói rõ để anh nghe :

“ Trong khoảng trời đất báo-ứng luân-hồi,

chỉ có hai đường thiện ác. Người chăm

điều thiện, ngay lúc sinh-thời tên đã ghi

sổ Thiền-đình, kẻ hay làm điều ác, dù

chưa tạ-thế án đã thành nơi địa-phủ ”.

_( Truyện Phạm-Tử-Tư Lên Chơi Thiên-

Tào ) .

Và lời luận-án của Phán-quan đối với Lý

Tướng-quân :

" Huyền Hoàng triệu phán, phân dương

thanh âm trọc chi hình,

Dân vật bẩm sinh, hữu ác nghiệp thiện

duyên chi dị

Như tứ chủng chủng

Cố khả mai mai,

Cái : Thiên năng dĩ lý phu nhân, bất năng sử

nhân giai hiển thánh


56

Nhân năng dĩ thân suất tính, bất năng vô

tính hoặc hôn minh

Cố : Hữu nhi bất trung

Hữu lưu nhi vi ác

Cát hung chi động, phán nhiên tần mẫn ly

hoàng

Nhân quả chi lai tất nhĩ hình thanh ảnh

hưởng

Cố thử lý bản lai hiền trứ

Nại phù nhân nhất thị ngoan ngu

Cạnh khởi nộ sân

Vong sinh vật ngã

Yên hà lạc tỉnh, mịch mịch hà thâm

Tác tạm điền khanh, thảo thao giai thị

U trần chí thử

Vẫn việc kham liên.

Thử : Cửu thiên thùy bạt độ chi khoa, tương

cảnh mê nhi giác ám.

Thập địa cụ luân hồi chi ngục dục giới,

Vãng nhị trưng lai

Quá nhi phất thuận

Hình nhi bất chí ..."


57

Dịch nghĩa :

( Từ thuở Trời Đất mới phân Thiên-

huỳnh Địa-hoàng, chia ra khí dương

trong, khí âm đục.

Nhân-dân và muôn vật bẩm-thụ sinh ra,

có nghiệp ác, có duyên thiện khác nhau.

Như thế các loại

Bầy ra từng việc.

Bảo rằng :

Trời có thể phú-bẩm nguyên-lý cho

người, không có thể khiến tất cả thành

hiền thánh.

Người có thể tự mình noi tính, không có

thể không tính, hoặc sáng hoặc ngu.

Cho nên :

Có lắm kẻ hiền-từ

Lại nhiều người gian-ác

Dữ lành động-tác, rõ như trống mái đen

vàng

Nhân quả đến sau giống hệt tiếng vang

hình bóng

Ngẫm lẽ ấy vốn là rõ rệt

Nhưng người đời thảy ngoan ngu

Cạnh-tranh nổi lòng hờn giận


58

Càn rỡ sinh chuyện vật ngã tây riêng

Dìm sông ngã giếng, đắm đuối càng sâu

Lấp hào vùi hố, đầy rẫy khắp nơi

Đắm chìm đến thế

Trụy lạc càng thương

Vì thế nên :

Chín tầng Trời mở đường cứu độ, để răn

kẻ u mê, thức tỉnh người mờ ám

Mười phương đủ luân-hồi địa-ngục để răn

kẻ trước, khuyên người sau.

Lỗi mà chẳng sửa

Tội ắt tới nơi ... )

_ ( Truyện Lý Tướng Quân )

Chúng ta thấy trên đây Nho-sĩ Nguyễn-

Dữ cùng với thầy-học Trạng-Trình, muốn đúc-

kết Nho-giáo, Đạo-giáo với Phật-giáo thành

một hệ-thống nhân-sinh-quan nhất-quán, đem

luật Nghiệp bổ-túc cho Thiên-mệnh. Chín

phương Trời của Nho-gia hợp với mười

phương Bụt của Phật-gia như Tục-ngữ nói :

" Chín phương Trời

Mười phương Phật "


59

Vì thế-giới-quan của Nho và Thần còn là

số lượng, đi tới số 9 là hết số lẻ, đến thế-giới

của Phật mới viên-mãn, tức là số 10 = 1 .

Luật Nghiệp ( Karma ) khác với Thiên-

mệnh. Thiên-mệnh là Ý-chí tối-cao điều-khiển

thế-giới từ bên ngoài vào, từ bên trên xuống

như một Thượng-Đế nhân-cách-hóa ngự-trị

vậy. Nghiệp-duyên là động-tác phản-ứng với

nhau. Vũ-trụ là một trường động-tác phản-ứng

quan-hệ nhân-duyên với nhau, ở trên ba bình-

diện của tiểu-vũ-trụ là con người, có Nghiệp

thân-thể vật-lý, đến Nghiệp ngôn-ngữ trí-thức,

đến Nghiệp ý-chí ( thân, khẩu, ý ) hay là ( trí,

tình, ý ) tác-dụng của tâm " Tâm chi tam tác

dụng " và tất cả vũ-trụ biểu-hiện chỉ là tạo-tác

của tâm. Có Nghiệp quá-khứ ở kiếp trước, nằm

trong tiềm-thức, có Nghiệp hiện-tại ở ý-thức,

có Nghiệp vị-lai ở siêu-thức. Cho nên mỗi

người đều là kết-quả của động-tác Nghiệp-

duyên và chịu ảnh-hưởng của Nghiệp trước,

cũng như mình tự tạo ra cái Nghiệp hiện-tại để

ảnh-hưởng cho Nghiệp vị-lai. Bởi vì không có

một linh-hồn nào đứng biệt-lập với thân-thể để


60

tồn-tại sau khi thân-thể tiêu-tan, hay là có một

vị Trời tối cao ở ngoài thế-giới để thưởng phạt,

mà trước sau chỉ có làn sóng Nghiệp-duyên

truyền từ kiếp nọ sang kiếp kia như ngọn lửa

truyền từ bó đóm nọ sang bó đóm kia, ngọn

đèn khi sáng khi tối còn lửa đèn vẫn là lửa,

sóng nước lên xuống mà vẫn là nước. Và các

làn sóng trên mặt bể đều liên-đới quan-hệ với

nhau. Tuy luật Nghiệp điều-động chặt-chẽ tất

cả thế-giới biểu-hiện, nhưng chúng ta vẫn có ý-

chí tự-do phần nào để tạo Nghiệp cho tương-lai

của chúng ta, chứ không phải hiện-tại chỉ là

quá-khứ và vị-lai chỉ là nhắc lại hiện-tại một

cách máy móc. Đành rằng : " Trồng dưa được

dưa, trồng đậu được đậu ", nhưng là ta có thể

trồng đúng thời-tiết nhân-duyên, ta có thể bón

tưới đúng mức hay không, do đấy mà có dưa

tốt hay xấu, đậu mẩy hay lép. Vậy luật Nghiệp

khác với Định-mệnh ở chỗ nó hành-động từ

bên trong ra, không phải từ bên ngoài vào và

người ta có phần tự-do ý-chí đi đôi với Nghiệp-

quả cho đến khi hoàn-toàn giải-thoát khỏi sự

chi-phối của Nghiệp mà đi đến hoàn-toàn ý-

thức giác-ngộ của Đức Phật, vì " Phật là Phật


61

đã thành, chúng-sinh là Phật đương thành ".

Nghiệp là động-tác phản-ứng của tâm, của ý-

thức thiện ác, khi đã hoàn-toàn giác-ngộ, tức là

đã vượt qua cái ý-thức thiện ác hay là khi vô-

thức vô-tâm thì động-tác của tâm không tạo

Nghiệp được .

" Lưu thủy hạ sơn phi hữu ý

Bạch vân xuất tụ bản vô tâm ".

_ ( Trần-Thái-Tông )

( Nước đổ xuống khe không dụng ý

Mây trắng đùn lên vốn vô tâm ).

Vì là những hành-động tự-nhiên ngoài

giá-trị thiện ác tương-đối .

Hơn một thế-kỷ sau Nguyễn-Dữ và

Trạng-Trình, Nguyễn-Du đã toát-yếu tư-tưởng

Nghiệp-duyên bổ-túc Thiên-mệnh như sau :

" Đã mang lấy nghiệp vào thân

Cũng đừng trách lẫn Trời gần Trời xa


62

Thiện căn ở tại lòng ta

Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài ".


Đấy chính là kết-luận của Nguyễn-Dữ về

luật Nghiệp báo-ứng, qua lời thầy tướng nói

với Lý Tướng quân :

" Điều thiện ác tích lâu mới rõ, cơ

báo oán chẳng chút sai lầm, cho nên bàn

lý trước khi luận số, tướng diện không

bằng tướng tâm ".

Như thế là Thiên-mệnh qua luật Nghiệp

biến vào nội-tâm thành : " Thiên lý tại nhân

tâm " đồng-nhất Lý với Tâm hay là Tính-lý

đổi sang Tâm-linh thực-nghiệm tức là Thiền

vậy .


63

Nho Với Đạo ._

Từ nhà Trần sang nhà Lê, về đường học-

vấn là từ cái học Tam-giáo đi đến Nho-giáo

độc-tôn. Ý-thức-hệ Nho thích-hợp cho sự tập-

trung chính-quyền, thống-nhất tổ-chức quốc-

gia, củng-cố chế-độ phong-kiến, trung-ương

tập-quyền hết sức, do đấy mà quốc-gia xã-hội

trở nên một thế-lực khống-chế, cá-nhân mất hết

tự-do. Đoàn-thể chỉ-huy cá-nhân phụ-trách, đấy

là khẩu-hiệu của chủ-nghĩa chính-trị xã-hội

Nho-giáo. Xã-hội Nho-giáo thời Lê là xã-hội

Tiểu-khang :

" Kim đại đạo ký ẩn, thiên hạ vi gia,

các thân kỳ thân, các tử kỳ tử, hóa lực vị

kỷ, địa nhân thế cập dĩ vi lễ, thành quách

cấu trì dĩ vi cố, lễ nghĩa dĩ vi kỷ dĩ chính

quần thần, dĩ đốc phụ tử, dĩ mục huynh

đệ, dĩ hòa phu phụ, dĩ thiết chế độ, dĩ lập

điều lý, dĩ hiện dũng trí, dĩ công vi kỷ. Cố

mưu dụng thị tác nhi binh do thử khởi ..."


64

( Ngày nay đạo lớn đã chìm, thiên-

hạ làm nhà, ai nấy thân yêu cha mẹ mình,

coi con mình riêng làm con. Tài-sản và

sức-lực để vì mình. Các địa-vị lớn cha

truyền con nối lấy làm chế-độ. Thành lũy

hào lạch dựng lên để củng-cố. Lễ nghĩa

để vì mình, để chỉnh-đốn Vua Tôi, để

chăm lo cha con, để giữ hòa-thuận anh

em, để hòa-thuận vợ chồng, để thiết-lập

chế-độ, để phân chia ruộng đất, để làm

cho kẻ khôn-ngoan và dũng-mãnh trở nên

hiền, để lập công cho mình. Bởi thế nên

mưu dụng mới làm ra mà chiến binh do

đấy nổi dậy ) .

Đấy là xã-hội Tiểu-khang của sáu nhà

quân-tử : Võ-Vương ; Thang-Vương ; Văn-

Vương ; Vũ-Vương ; Thành-Vương ; Chu-

Công, khác xa với xã-hội Đại-khang của

Đường - Ngu - Nghiêu - Thuấn .

Cũng như Nguyễn-Trãi, Nguyễn-Bỉnh-

Khiêm và Nguyễn-Dữ nuôi trong lòng cái


65

mộng Đại-khang hơn là Tiểu-khang. Xã-hội

Đại-khang như trong Lễ Vận nói :

" Đại đạo chi hành dã, thiên hạ vi

công, tuyển hiền dữ năng, giảng tín tu

mục. Cố nhân bất độc thân kỳ thân, bất

độc kỳ tử, sử lão hữu sở chung, tráng hữu

sở dụng, ấu hữu sở trường, căn quả cô

độc, phế tật giả giai hữu sở dưỡng, nam

hữu phận, nữ hữu qui. Hóa ố kỳ khi ư địa

dã, bất tất tàng ư kỷ. Lực ố kỳ bất tất xuất

ư thân dã, bất tất vị kỷ. Thị cố mưu bế nhi

bạt hưng, đọa thiết loạn tặc nhi bất tác.

Cố ngoại thị vi bất bế. Thi vị đại đồng "

( Đạo lớn thi-hành thì thiên-hạ là

của chung, lựa chọn người hiền-năng,

giảng điều tín sửa điều hòa. Bởi thế nên

người ta không riêng thân yêu cha mẹ

mình, không riêng yêu con mình làm con,

khiến cho người già có chỗ trọn đời,

người khỏe-mạnh có chỗ để dùng, người

trẻ thơ có chỗ trưởng-thành, người khổ,

cô quả, tàn phế, cô đơn đều có chỗ nuôi


66

dưỡng, con trai có vợ, con gái có chồng.

Tài-sản ghét bỏ trên mặt đất, không tất

nhiên là của riêng nơi mình. Sức-lực ghét

bỏ không do nơi mình xuất ra, không tất

nhiên để vì mình. Thế nên mưu-trí dẹp

xuống không phát-triển. Trộm cướp loạn

giặc không nổi dậy. Bởi thế nên cửa

ngoài ban đêm không phải đóng. Thế là

xã-hội đại-đồng .)

Cái xã-hội đại-đồng trên đây là lý-tưởng-

hóa xã-hội công-cộng nguyên-thủy, trong đó

con người sống gần với thiên-nhiên, tính-tình

hồn-nhiên chất-phác. Nho-giáo của Mạnh-Tử

cũng cực tả cái xã-hội ấy như ở vào thời Vua

Nghiêu, Vua Thuấn, trong đó Tôi, Vua vái

nhường ngôi cho nhau, và nhà cai-trị rũ tay áo

mà thiên-hạ bình-trị. Mạnh-Tử tin rằng :

" Nhân chi sơ tính bản thiện " ( Nhân-loại ban-

sơ tính-tình hiền-lành ), cũng như JJ Rousseau

( Lư-Thoa ) mở đầu Xã-ước : " L'homme est

né libre et partout il se trouve dans les fers "

( Người ta sinh ra vốn tự-do, nhưng bất cứ ở

đâu nó cũng thấy bị xiềng xích ). Đấy là trạng-


67

thái tự-do thiên-nhiên mà Lão - Trang vẫn chủ-

trương không can-thiệp " Vô vi " :

" Ngã vô vi nhi dân tự hóa, ngã hiếu

tĩnh nhi dân tự chính, ngã vô sự nhi dân

tự phúc, ngã vô dục nhi dân tự phác ".

( Ta không can-thiệp mà nhân-dân

tự biến-hóa, ta ưa yên-tĩnh mà nhân-dân

tự ngay thẳng, ta không gây chuyện mà

dân tự sung-sướng, ta không ham-muốn

mà nhân-dân tự khắc-phục ) .

_ ( Đạo Đức Kinh _ 57 )

Và Trang-Tử cực-tả trạng-thái sống thiên-

nhiên của con người chưa bị xã-hội câu-thúc :

" Ngưu mã tứ túc thị vị thiên, lạc mã

thủ, xuyên ngưu tị thị vị nhân, cố viết vô

dĩ nhân diệt thiên, vô dĩ cố diệt mệnh, vô

dĩ đắc tuẫn danh ".

( Trâu ngựa bốn chân thế gọi là

thiên-nhiên. Ràng đầu ngựa, xỏ mũi trâu


68

thế gọi là nhân-sự. Cho nên bảo chớ lấy

nhân-sự mà diệt thiên-nhiên, chớ lấy sự

cố ý mà diệt tính-mệnh, chớ lấy đức tự-

nhiên mà hy-sinh cho danh-nghĩa ) .

_ ( Thu Thủy )

Trạng-Trình cũng như Nguyễn-Dữ đều

bất-mãn với xã-hội đương thời, mơ tưởng cái

xã-hội thái-hòa thời Nghiêu - Thuấn. Nhưng

sau khi về sống điền-viên dật-sĩ hẳn là vui với

lạc-thú " Tự thích kỳ thích " độc-lập tự-do hơn

là xã-hội đại-đồng. Mượn lời con cáo hóa-trang

ra Hồ-Xử-Sỹ đến khuyên Vua Trần-Phế-Đế đi

săn :

" Chúng tôi nghe : Thánh-nhân trị-vì

thì càn khôn trong lặng, minh Vương sửa

đức thì chim muông hòa vui. Nay Chúa

Thượng đương thời hanh-thái làm Chúa

muôn loài, chỉ nên quăng lưới vét người

hiền, dăng chài thu kẻ-sĩ, đương gội đầu

thì vội cuốn tóc, ngồi trong xe thì dành

bên tả, đem xe Bồ, ngựa Tứ mà săn người

hiền nơi thôn-dã, lấy lẽ hậu lời khiêm-tốn

mà đón kẻ cao-sĩ minh hồng, để trong


69

triều sẵn người gương-mẫu mà ban ân-

trạch cho nhân-dân, đưa cuộc đời chúng-

sinh vào cõi nhân thọ. Cớ sao lại đi săn

gấu bắt thỏ, tranh cả công việc của chức

sơn ngu như vậy " .

Đến khi được mời ra giúp nước thì lại hết

sức từ-chối, nói rằng :

" Chúng tôi gửi mình nơi ngọn khói,

náu vết chốn hang mây, ngủ thì lấy cỏ

làm đệm êm, khát thì có suối đưa rượu

ngọt, mây khói cuốn chân, hươu nai kết

đảng, bạn lâu ngày cùng lũ vượn, bạn

vong niên với đàn dê. Chỉ biết ăn bách,

nhai tùng, ngâm trăng vịnh gió, ngõ hầu

khỏi vướng lưới trần, hoài công đâu lo

việc thiên-hạ, dù là chỉ phải nhổ một mảy

lông :

" Âm liễu thanh tuyền hữu bích than,

Du du danh lợi bất tương can.

Vân biên thạch quật khiêu thân dị,

Thể thượng trần lung trước cước nan.


70

Nhật lạc miêu tàn nơi trị quýnh,

Canh lan thính quyện dạ băng hàn.

Yên hà thử khứ vô tung tích,

Tử ngã tương kỳ cửa viễn khan ."

( Thác biếc suối trong uống quen rồi,

Danh lợi màng chi chẳng lôi thôi.

Hang đá bên mây thân dễ nhẩy,

Vòng trần tục thế bước khôn lui.

Tỉnh giấc chiều tà non xừng xững,

Canh khuya mới lặng tuyết tan trôi.

Mây khói một phen đi biệt tích,

Đôi ta xin hẹn ngóng lâu rồi ) .

_ ( Đà Giang Dạ Ẩm Ký )

Trên đây là khuynh-hướng xuất-thế, đề

cao cá-nhân tự-do theo luận-điệu Dương-Chu

" Vị ngã bất nhất mao lợi thiên hạ bất vi " ( Vì

cái ta nhổ một sợi lông có lợi cho xã-hội cũng

không làm ). Cái thú ẩn-dật ấy được biểu-lộ

mạnh-mẽ ở truyện đối đáp của Lão Tiều Núi

Na :


71

Truyện này có ghi trong " Đại Nam Nhất

Thống Chí " về tỉnh Thanh-Hóa, mục Na-Sơn

( Núi Na ) có tính-cách lịch-sử :

" Ở xã Quần Ngọc phiá Tây huyện

Nông-Cống có khu Na-Sơn ( Núi Na ).

" Nơi đây có bốn ngọn nước đổ dồn

là một ngành bên hữu của tỉnh này. Nhà

phong-thủy nói có 7 phiến Long và 7

phiến Hổ tức là nơi này. Trong các ngọn

này có một ngọn cao nhất trên có ngôi

chùa cổ, tục gọi là Am-Tiên. Phiá tả có

ngọn núi trên có cái động tối và sâu, dài

mà hẹp. Triều Trần có một người hái củi

ẩn-cư nơi đó, người ta gọi ông là Hoàng

My tiên-sinh. Người ta còn truyền lại

rằng Na-tiều tên thật là Trần-Tu, người

đương thời gọi là cụ Tú Nưa, chán đời cất

lều tranh đặt tên là Am-Tiên, ở ẩn trên núi

Na-Sơn, tục gọi là núi Nưa cách tỉnh

Thanh-Hóa chừng 30 cây số, thỉnh-thảng

gánh củi xuống chợ đổi lấy rượu .


72

" Người ta còn truyền rằng : Nhà Hồ

niên-hiệu Khai-Đại (1403-1407 ), Hán-

Thương đi săn gặp ông vừa đi vừa hát :

" Mặc ai vua chúa trong đời

Mặc ai xe ngựa, mặc người cân đai "

_ ( Theo Thành-ngữ Điển-tích )

Nguyễn-Dữ mượn truyền-thuyết trên để

tự sự vào " Na-Sơn Tiều Đối Lục " của ông để

nói lên hai thái-độ đối-chiếu ở kẻ-sĩ đương

thời : Suất và xử, xã-hội và thiên-nhiên, Đời và

Đạo .

Sứ-thần mang mệnh triệu của Hồ-Hán-

Thương đến nói với Na-Tiều :

" Những bậc quân-tử đời xưa không

phải là không muốn giúp đời hành đạo, sở

dĩ còn giấu-giếm tên tuổi là cốt để đợi giá

cao đó thôi. Cho nên tất phải tiêu-tương

đi cầu rồi sau đồng Thương mới đẫm

nước, tất có hậu xa đi đón mà sau nội

Mục mới thành công. Nay Phu-tử đem


73

tấm thân kim ngọc, ôm một bọc kinh-

luân, giấu thanh-danh ngoài trường vinh

lợi, vùi thịnh đức trong thú ngư tiều, tuy

hình còn náu chốn sơn khê, mà tiếng đã

lọt tai Thánh-chúa. Nay chính là lúc Phu-

Tử xé áo lá, đốt xiêm sen rồi đây. Xin

sớm bỏ bờ đập Phó-Nham, vứt cần-câu

Vị-Thủy, để khỏi uổng lòng khát-vọng

của dân đen .

Lão Tiều đáp :

_ " Kẻ-sĩ mỗi người một chí-hướng,

có phải ai cũng thế đâu. Kià Nghiêm-Tử-

Lăng không màng chức Giản-nghị ở

Đông-đô để phải xa cảnh yên-ba bến

Đồng-Lại, nọ Khương-Bá-Hoài không vì

bức họa-đồ của Thiên-tử mà đánh đổi thú

non nước đất Bành-Thành. Ta dẫu tài hèn

so với người xưa còn cách bức, nhưng

may mà giầu hơn Kiềm-Lâu, thọ hơn Vệ-

Giới, no hơn Viên-Tinh, đạt hơn Phụng-

Thiên, kể ra cũng là được Trời Đất ban

cho khá nhiều rồi. Nếu còn tham cầu quá

phận, mưu-toan vào đường sĩ-hoạn thì


74

không những thẹn cùng các bậc hiền-giả

đời xưa mà còn tệ với những loài viên hạc

núi cũ. Ông về đi đừng nói lôi-thôi nữa . "

Hai bên vách Đông, Tây của Am-Tiên có

đề hai bài ca " Thích Ngủ " và " Thích Cờ " :

" Ngô hà ái ? Ái duy kỳ

Ái vị phong vân hiện ái kỳ

Liệt xứ loài long xa thất thế

Thắng biên như hùng hổ dương uy

Xa song trì mã song phi

Đô hà nhất tốt khác trùng vi

Bắc Nam tương giới hình thế tương y

Mặc vân :

Phương viên động tĩnh

Diệu toán vô di

Xuân xuân tịch tịch sạ xao tàn mộng

Thủ đao dạo hung toái hương mê

Độc Lạc viên trung, tân bằng sơ định hậu

Hoàng châu lâu hiếu minh minh bán tỉnh

thì

Trú vĩnh thiên lưu bách cửu

Am cao tử lạc thành trì


75

Viện giáo dung thiếp tảo

Liêm hứa tiểu đồng khuy

Doanh thâu đồ giang sơn bán cục

Công danh tiêu đắc thất nhàn cơ

Hồn bất giác nhất thiên hướng tịch

Nguyệt tà song, yên tà triệu, trúc tà chi

Lãng uển thần tiên nhàn trung độ nhật

Tràng an công tử túy lúy vong quy

Tương đối xứ ta cầm kiềm ta họa

Kiềm ta bích đề thi ."

Dịch nghĩa :

( Ta thích gì ? Thích cờ thôi,

Thích vì gió mây biến-chuyển lạ kỳ.

Bền bỉ như rắn rồng thất-thế,

Bên thắng như hùm gấu dương uy.

Hai bên xe ruổi, ngựa phi,

Mặc tốt qua sông hãm vòng vi.

Nam Bắc phân bờ cõi,

Hình thế tương y.

Vần xoay lặng lẽ.

Động tĩnh vuông tròn.

Tính toán nhiệm mầu không sót nước,

Chiều xuân yên lặng, chợt tỉnh giấc mơ.


76

Tay lay động đánh tan hướng cờ,

Trong vườn Độc-Lạc bạn vừa ngồi

xuống.

Trên lầu buổi sớm đất Hoàng-Châu, say

nửa tỉnh,

Ngày dài trời lưu khách lâu.

Am cao quân rơi tiếng chậm,

Nhà có con hầu quét.

Rèm có vợ ghé trông,

Hơn thua giành giang-sơn nửa cuộc.

Thành bại công danh bỏ hết tâm cơ,

Tuyệt không hay trời xế chiều, trăng xế

cửa, khói lẻ ngọn, trúc lả cành.

Thần tiên vườn Lãng cho qua ngày nhàn

hạ,

Công tử Tràng-An say mê quên cả đường

về.

Cùng đối cảnh có đàn, có họa, trên vách

đề thơ .)

Đối-chiếu với bài ca vách Tây trên đây có

bài ca " Ái Miên " ( Thích Ngủ ) ở vách Đông :


77

" Ngô hà ái ? Ái duy miên !

Ái vi an thủ thích tính nhiên,

Thiền mặc trướng thiên tân phú quý.

Nụy đằng sàng kết cựu nhân duyên,

Mai chi hiên, trúc chi viên,

U củ thú vị hữu lâm tuyền.

Thanh nộ ủng hậu,

Hàng hữu la tiền.

Nội dẫn :

Mặc điểm thắng cảnh,

Lương thư khinh biền.

Song yểm nhĩ hồng trần thê thượng,

Tiểu khúc quăng thạch ốc văn biên.

Ký ngạo thảo lư, Nam-cương nhàn hật

nguyệt,

Khiêm thông văn quán Triệu Tống trách

sơn xuyên.

Bắc song ngâm hồn dị xúc,

Tây đường xuân mộng thường viên.

Thủ lâu sơ quyện tịch,

Tiểu điếm dục tình thiên.

Huyện hạc hoàng-châu dạ dạ,

Mỹ nhân tương thủy niên niên.

Hữu thời hướng túy hương đả ngọa,


78

Thảo phô nhân, hoa phô ốc, địa phô

chiên.

Bành Trạch dạ thâm bán liêm tàn nguyệt,

Liêm-Khê viện tỉnh nhạt chấm đề quyên.

Nhậm nhân đạo phi lãn phu sĩ,

Vi khát thụy hán, vi ẩm thần tiên ."

Dịch nghĩa :

( Ta thích gì ? Thích ngủ thôi,

Thích vì thư thái an-nhàn hợp tính Trời.

Màn muội mặc ai thèm phú quý,

Giường mây mình vẫn kết duyên hài.

Kià vườn trúc, nọ hiên mai,

Ẩn náu rừng khe thú tuyệt vời.

Sau làng trúc xanh đon đả,

Trúc thân hồng tửu sẵn bầy.

Khéo dẫn đưa,

Cảnh đẹp ngủ say.

Thần trí mát nhẹ,

Bụi trần thế tục, bịt hai tai.

Gối tay nằm mái bên mây,

Ngạo-nghễ lều cỏ Nam-Dương ngày

tháng nhàn.


79

Duỗi chân quán mây, giang-sơn Triệu

Tống coi nhỏ,

Bắc hồn thơ lai láng,

Hiên Tây mộng xuân bồi-hồi.

Ban chiều cuộn rèm viên sách,

Ban mai quán rượu đợi chờ.

Hạc đen Hoàng-Châu đêm đêm lại,

Người đẹp Tương Thủy đến năm năm.

Có lúc đến làng say nằm khểnh,

Mượn gối cỏ, màn hoa, chăn đất.

Bành Trạch canh khuya, nửa rèm trăng

chếch,

Liêm Khê nhà vắng chiếc, gọi kêu ai ?

Ai muốn gọi :

Rằng " Đại lãn " rằng " đói ngủ ",

Rằng " Ẩn-sĩ Thần-Tiên thì cũng mặc

đời". )

Với hai bài văn treo trên tường theo kiểu

Đông-minh và Tây-minh của nhà Lý-Học ẩn-

dật đời Tống bên Tầu là Trương-Tái, Nguyễn-

Dữ ở Việt-Nam thời Lê - Mạc phong-kiến

loạn-ly cũng muốn bầy-tỏ cái chí-hướng sống

tự-do, ngoài vòng cương-tỏa của xã-hội bất-


80

chính. Ông mượn lời lão-tiều nói với sứ-giả

đến mời ra làm quan giúp nước :

"_ Kẻ-sĩ mỗi người có một chí-

hướng, có phải ai cũng thế đâu ..."

" Rồi từ-chối :

"_ Xin ông vui lòng trở về, làm ơn

vì ta mà từ tạ hộ cho. Ta không thể đem

viên ngọc Côn-Sơn để cùng cháy chung

trong ngọn lửa Côn-Sơn được .

" _ Sự xuất-xử của hiền-nhân -- lời

sứ-giả -- lại cố-chấp đến thế kia ư ?

" Lão-tiều đáp :

"_ Không phải ta cố-chấp đâu, ta chỉ

ghét những kẻ khéo nịnh-bợ đã thất thân

vào trong cái triều-đình trọc loạn, lại còn

toan lôi kéo người khác vào để cùng chìm

đắm với mình ."

Đấy là Nguyễn-Dữ cũng như Trạng-Trình

đã tiên-tri biết trước sự bất-chính của triều-đình


81

sẽ sụp đổ, nên kẻ-sĩ đủ nhân, trí, dũng không

làm việc mù-quáng vậy .

Nhưng đáng lẽ như ở Tây-minh, của họ

Trương, nói về quan-hệ giữa cá-nhân và vũ-trụ

để tuyên-bố cái nguyên-lý " Vạn vật nhất thể "

thì ở Tây-minh của Nguyễn-Dữ lại đưa ra

quan-điểm dịch-hóa của vũ-trụ, xem thế-sự như

cuộc cờ của " Hóa nhi đa hý lộng " mà tác-giả

thích-thú như một nghệ-sĩ " Vô vi nhi vi ", " Tự

thích kỳ thích " ( Không vì cái gì mà làm, Tự

mình thích-thú cái thích của mình ) .

Với bài văn Đông-minh, tác-giả Nguyễn-

Dữ cũng như Nguyễn-Bỉnh-Khiêm muốn nói

về kinh-nghiệm nội-tâm của giấc ngủ, vì ngủ là

quên hết, quên cái thế-giới của giác-quan, hết

tư-lự buồn-phiền và đứng vào địa-vị khách-

quan, vô-tư đối với thế-giới bên ngoài, hiện-

tượng có hay không, phải hay trái để tìm

" nguồn thơ thuần-túy, mộng xuân thường

tròn ". Đấy là con đường đi tìm thế-giới siêu-

nhiên, trực-giác siêu-hình vậy. Và tác-giả rời

quan-niệm " Chính Danh " của Nho-sĩ nhập-


82

thế thực-tiễn, đi sang tư-tưởng xuất-thế của

Đạo-gia : Đào-Tiềm và Chu-Liêm-Khê .

" Bành Trạch dạ thâm bán niên tàn

nguyệt,

Liêm-Khê viện tĩnh nhất chẩm đệ quyên".

( Bành-Trạch canh khuya nửa rèm trăng

xế,

Liêm-Khê nhà vắng chiếc gối quốc kêu .)

Thực Và Mộng ._

Nguyễn-Dữ noi gương thầy đã đi thi và ra

làm quan ít lâu để rồi lại rút về ở ẩn, vui thú

điền viên, sống tiêu-dao của nhà Đạo-sĩ hơn là

Nho-sĩ. Lý-do trước hết là không thực-hiện

được xã-hội Nghiêu - Thuấn lý-tưởng, với

chính-thể độc-tôn Nho-giáo đương thời, Vua

không ra Vua, Tôi không ra Tôi, bầy tôi giết

Vua có, con giết cha có, triều-đình thối nát

" thiên hạ giao chinh lợi ". Bởi thế mà cả hai


83

thầy, trò đã rút lui ra khỏi xã-hội hỗn-loạn, cả

hai đều đã thất-vọng với chế-độ chính-trị

đương thời, tức là thất-vọng với bộ mặt thực-tế

của thời-đại mà tìm ôn lại cái " mộng kiến

Chu-Công " của Khổng-Tử xưa kia .

Từng ấp-ủ trong đáy lòng hình-ảnh một

xã-hội tốt đẹp như xã-hội đại-đồng Đại-khang,

Nguyễn-Dữ cũng như Trạng-Trình không ngờ

mới tiếp-xúc với triều-đình nhà Lê nhà Mạc đã

chỉ thấy :

" Vua thì nói hay dối-trá, tính lại

tham-lam, dùng vàng như cỏ rác, tiêu tiền

tựa đất bùn. Ngục tù cứ của đút là xong,

quan tước có tiền mua là được. Người

hiến điều hay chưa thốt lời đã bị gia-hình,

kẻ dâng câu nịnh lại được thưởng mà

không tội vạ. Các kẻ đình thần trên dưới

theo hùa, trước sau nối vết.... Chưa thấy

ai có mưu cao chước lạ để lo việc cho dân

chúng cả ."

_ ( Na-Sơn Tiều Đối Lục )


84

Bởi thế nên tác-giả " Truyền Kỳ Mạn

Lục " vội lui về tìm xây mộng đẹp với thiên-

nhiên .

Mộng đẹp ấy bắt đầu là mối tình ân-ái với

hồn hoa trong truyện " Tây Viên Kỳ Ngộ ".

Nhà phân-tâm-học về nghệ-thuật viết :

" Cái Đẹp có thể thuộc về tất cả là

cái gì đối-tượng cho một trong những

tính-hướng của chúng ta, nhưng với điều-

kiện minh-bạch là cái tính-hướng ấy rời

xa phần nào cái đối-tượng ấy và ngừng

theo đuổi để chiêm-ngưỡng đối-tượng.

Nếu sự xa rời đi quá một bước và đối-

tượng không được tính-hướng chú-ý đến

nữa thì cái Đẹp cũng lại biến mất. Trái

lại, nếu sự chú-ý vào đối-tượng lại nhấn

mạnh và tính-hướng lại hoạt-động đối với

nó một cách thực-tế thì cái Đẹp cũng lại

biến mất .


85

" Cái Đẹp là cái gì được thèm muốn

khi nào nó ngừng được thèm muốn đến

một mức nào để được chiêm-ngưỡng "

_ ( CH. Bauduoin " Psychanalyse de

L'Art )

Tính-hướng Nho-gia là cái Đẹp nhân-sinh

hành-vi trong xã-hội nhân-quần, là nhân-nghĩa

lễ nhạc, những giá-trị ước lệ .

Tính-hướng Đạo-gia là cái Đẹp thiên-

nhiên " tự nhiên, nhi nhiên " " vô vi nhi vi "

" tuyệt thánh khí trí " " tuyệt nhân khí nghĩa ".

Tính-hướng Phật-gia là cái Đẹp tự-giác

giác-tha, ý-thức vũ-trụ đại-đồng .

Ba tính-hướng ( tendance ) là ba phương-

diện sinh-tồn đầy đủ của một nhân-cách toàn-

diện mà thành-phần trí-thức Việt-Nam lấy làm

lý-tưởng để thực-hiện. Nguyễn-Dữ cũng như

Trạng-Trình đã thực-hiện qua tâm-lý văn-nghệ,

lấy sự chiêm-ngưỡng thiên-nhiên làm nguồn

cảm-hứng. Thiên-nhiên được tôn thờ như


86

Thượng-Đế, một nhân-cách tối cao, cho nên ở

Đạo Thiền Việt-Nam xưa nay vốn là một tôn-

giáo tâm-linh thực-nghiệm nguyên-lý Tam-tài

là Thiên, Địa, Nhân. Ba ngôi có nghĩa là Vũ-trụ

phân-hóa thành ba cõi : Thiên-nhiên, Nhân-văn

và Siêu-nhiên, cả ba đều quy về một nguồn

tâm-linh .

" Chữ tâm kia mới bằng ba chư tài "

_ ( Nguyễn Du )

*

" Tây Viên Kỳ Ngộ " ._

Truyện này cùng loại với truyện " Cây

Gạo " để chứng-minh cái thực-kiện của nhà

phân-tâm-học hiện-đại : " Mộng là dục-tính

thăng hoa " ( Le rêve est un désir de l'âme _

Freud ). Nhưng tính-dục thăng-hoa cũng có

nhiều trình-độ, nhiều giai-đoạn, từ thấp hèn lên

cao siêu. Ở anh lái buôn trong truyện " Cây

Gạo " là tính-dục thấp hèn nên đã ân-ái với ma


87

đến chết thảm. Ở truyện " Tây Viên " này là

tính-dục của một Nho-sinh theo học với

Nguyễn-Trãi là một vị hiền-tài gương-mẫu của

triều Lê. Nho-sinh, Hà-Nhân-Giả, ở trọ học xa

nhà thường ngày đi qua vườn Tây bỏ hoang

của quan Thái-sư có nhiều hoa đẹp. Thế rồi vì

tính yêu hoa, ấn-tượng ngành Liễu, bông Đào,

đi vào tưởng-tượng của chàng thanh-niên đa-

tình, đầy dục-tính bị ẩn-ức theo lễ-giáo

nghiêm-khắc của Nho-gia, nên đêm đến mộng

hoa biến thành hai nàng con gái họ Liễu, họ

Đào cùng với chàng ân-ái họa thơ :

" Quyện yểm thú trai khách mộng dung,

Ngộ tùy vân vũ đáo Vu Phong.

Giáo phi điệp lổng sân si bạch,

Liên đế hoa khai thứ đệ hồng.

Tịnh túc nhiệm giao oanh thượng hạ,

Phân lưu nhẫn cấm thủy Tây Đông

Tuyệt liên quân thị phong lưu chủng

Hứng đáo phong lưu tự bất đồng ."

( Mệt náo phòng văn khách lười mơ,

Mây mưa mê theo bến non Vu.


88

Bướm lượn qua lại so le trong trắng,

Liên cuống hoa nở trước sau hồng.

Cùng đỗ đêm để mặc oanh lên xuống,

Chia giòng nỡ cấm nước về Tây Đông.

Tuyệt cú thơ ngâm đều là giống phong-

lưu

Hứng đến phong-lưu mỗi khác nhau ).

Yêu hoa đến nhân-cách-hóa các thứ hoa

mình yêu thành nàng Đào, nàng Liễu, rồi đến

đối-tượng-hóa thành người thật cụ-thể để rồi

ân-ái như thật, thì quả là tính-dục của chàng

Nho-sinh họ Hà thật là phong-phú mà sức

tưởng-tượng cũng mãnh-liệt phi-thường.

Không thế thì sao về nhà cưới vợ thật lại bỏ đi

trở về với người trong mộng ? Nhưng sự vật

trong mộng chỉ có thật đối với người đang

mộng. Ở đây Nguyễn-Dữ đã diễn-tả chàng

Nho-sinh sống với hồn hoa hiện lên thành

người như sống với người thật, hoạt-bát linh-

động, có thể ví với những thị-hiện trong trạng-

thái tâm-linh Thần-hóa của các nhà Thiền-định

hay là thực-nghiệm tôn-giáo tâm-linh như


89

trường-hợp Ramakrishna cận-đại thấy Đức Mẹ

Kali thị-hiện vậy .

Ở đây chàng Nho-sinh bất quá chỉ mới đi

vào thần-hóa nghệ-thuật, đi vào mỹ-cảm kinh-

nghiệm đến độ sáng-tạo. Đến khi trực giác tỉnh

thì :

" Phong thừa ngã, ngã thừa phong kiến

thời liễu loạn,

Sắc thị không, không thị sắc bán dạ thê

lương "

( Gió cõng ta, ta nương gió một khắc

hoang mang,

Có là không, không là có nửa đêm lạnh

lẽo).

Đấy là tác-giả " Truyền Kỳ Mạn Lục "

sau khi nhân-cách-hóa cái đẹp thiên-nhiên ở

các bông hoa đã đi đến cái ý-thức vượt lên trên

cả Sắc và Không, Ngã và Vô-ngã, nhưng vẫn

còn thắc-mắc về chữ Nhân, nên mới tự hỏi

" Hà Nhân giả " ( Nhân là gì ? ). Ý chừng

Nguyễn-Dữ muốn giải-thoát khỏi cái giá-trị


90

ước lệ của nhân-gian xã-hội nên mới mượn

truyện " Tây Viên Kỳ Ngộ " mà nhân-vật độc-

nhất là Nho-sinh, môn-đồ cụ Nguyễn-Trãi tiêu-

biểu đạo-đức bị hàm oan chu di tam tộc, mới

khoác cho Nho-sinh kia cái tên "Hà-Nhân-Giả"

ân-ái với hồn hoa đến quên cả gia-thất vậy .

Cái tâm-sự ấy còn phản-ảnh trong truyện

" Từ Thức Tiên Hôn Lục " ( Từ-Thức Lấy Vợ

Tiên ) :

" Từ-Thức cũng đương làm quan-

chức ở hạt Tiên-Du ( Bắc-Ninh ) vì lòng

nhân-từ đã lột áo giải cứu cho nàng

Giáng-Hương ở một ngôi chùa Phật. Rồi

Từ-Thức sớm chán vòng hệ-lụy quan-liêu

bỏ đi ngao-du sơn-thủy ở hạt Tống-Sơn

nổi tiếng về hang động thần tiên. Từ-

Thức ngày tháng chiêm-ngưỡng, uống

rượu đề vịnh cảnh đẹp thiên-nhiên, lòng

sẵn tình-cảm dồi-dào giầu trí tưởng-

tượng. Chẳng bao lâu, bao nhiêu ấn-tượng

ngoại cảnh phối-hợp với nội tâm để kết-

tinh ra cảnh mộng Thiên-Thai .


91

" Thiên chương bịch thụ quải chiêu thôn

Hoa thảo nghinh nhân nhập động môn

Nhiễu giản dĩ vô tăng thái nhược

Duyên lưu thăng hữu khách tầm nguyên

Lữ dư tư vị cầm tam lộng

Điểu đỉnh sinh nhai tửu nhất tôn

Nghĩ hướng Võ-Lăng ngư tự vấn

Tiên lai viễn cận chủng đào thôn ."

( Ngàn cây xanh biếc treo mặt trời buổi

sớm

Hoa cỏ như đưa đón người vào cửa động

Quanh khe suối đã không có nhà sư hái

thuốc

Ven giòng chỉ có khách tìm nguồn

Ngao du cảnh lạ nếm vị đàn ba khúc

Thuyền câu sinh nhai vị một bầu

Muốn đến Võ-Lăng hỏi ông lão câu

Thôn Đào Hoa cách đây xa hay gần ?)

" Rồi Từ-Thức mải đuổi theo hồn

thơ quên cả ngoại-vật lẫn bản-ngã mà đi

sang bình-diện ý-thức " vật ngã câu

vong " vào một thế-giới lý-tưởng do dục-


92

tính ẩn-ức tạo nên, hình-ảnh Giáng-

Hương hiện ra trong một thế-giới Thần-

Tiên Bồng-Lai để cùng nàng kết duyên

tiền-định .

" Nhưng ở cảnh Tiên Doanh-Hải

được một năm, lòng thấy cô-đơn mà nhớ

quê-hương.

" Tứ diện ba đào nhất kế sơn

Dạ lai hà xứ mộng hương quan

Mang mang trần giới hồi đầu viễn

Thân tại hồng vân bích thủy gian ."

( Bốn bể sóng vỗ một hòn núi

Đêm đến mơ màng quê-hương nơi đâu ?

Mù mịt cõi trần quay đầu nhìn xa lắc

Thân mình ở trong đám mây hồng nước

biếc .)

" Từ-Thức hồi-tưởng từ hôm bỏ nhà

ra đi, đến nay thấm-thoát đã được một

năm. Ao sen lại đổi mầu lục. Cứ mỗi lần

canh khuya gió thảm sương lạnh ban mai,

trăng nhòm cửa sổ, sóng vỗ đầu giường

lại trạnh niềm nhớ cảnh, ngủ không an


93

giấc, một nỗi sầu man mác làm chàng tỉnh

dậy ."

Ở hai bình-diện ý-thức kích-thước thời-

gian không-gian khác nhau, cũng như ở cảnh

thức và cảnh mộng, cho nên khi Từ-Thức từ-

giã cảnh Tiên trở về trần-thế thì đã trải ba đời,

cảnh-vật đổi-thay, không ai nhận-biết mình

nữa. Bấy giờ Từ-Thức mới mở thư của Giáng-

hương đưa tiễn ra xem thì :

" Kết bạn phượng trên mây duyên xưa đã

hết

Tìm non Tiên ngoài biển dịp khác còn

đâu ".

Như thế là Từ-Thức đã bỏ lỡ cơ-hội lấy

được vợ Tiên mà rồi lại bỏ đi trở về trần-thế .

" Khước tiêu Lưu Lang khinh xuất động

Lâm phong kỷ hả ngọc thú khai ."

( Lại cười Lưu Thần nhẹ dạ ra khỏi động

Trước gió bao phen mở lá thư Tiên tiễn

đưa ).


94

Kết - Luận ._

Nhưng trong tư-tưởng biện-chứng của

tác-giả " Truyền Kỳ Mạn Lục " là biện-chứng

Thiền trong tâm-lý biến-hóa khí-chất thì quá-

trình bỏ nhân-văn đi về thiên-nhiên, lại trở về

nhân-văn, bỏ Nhân tìm Thiên, trở về Nhân là

thuận với vận-động của Đạo " phản gia Đạo

chi động " ( quay về là vận-động của Đạo ).

Đạo đây là vận-hành tự-nhiên. " Phản phục kỳ

đạo thiên hành dã .... Phục kỳ kiến thiên địa chi

tâm hồ " ( Đạo ấy đi và trở về là vận-hành

thiên-nhiên vậy .... Trở về là thấy ý-thức vũ-

trụ ) _ ( Dịch Kinh )

Vậy theo biện-chứng Âm-Dương-Hòa

của Dịch Dung ( Kinh Dịch và Trung-Dung )

cũng như Đạo-Đức Kinh thì Từ-Thức bỏ đi, trở

về để lại đi vào Hoành-Sơn mất-tích là theo

đúng biện-chứng-pháp Tam-giáo như ngụ-ý ở

chữ Phật, như Huệ-Năng Lục-Tổ đã giới-thuyết

vậy .

" Đại trượng phu Thiên Nhân Sư Phật ".


95

Sách Trung-Dung cũng viết :

" Tân kỳ tính, tận nhân tính, tận vật

tính dữ thiên địa tham "

( Khai-triển hết bản-tính mình, hết

bản-tính người, hết bản-tính vạn-vật,

cùng với trời đất nhập vào điều-lý Tam-

tài Thiên, Địa, Nhân)

Và quẻ Kiền trong Kinh Dịch cũng kết-

luận về nhân-cách tiêu-chuẩn tối cao của

Thánh-nhân :

" Phù đại nhân giả, dữ thiên địa hợp

kỳ đức, dữ nhật nguyệt hợp kỳ minh, dữ tứ

thời hợp kỳ tự, dữ quỷ thần hợp kỳ cát

hung ."

( Ôi nhân-cách lý-tưởng hợp đức

tính của mình với Trời Đất, hợp đức sáng

với mặt-trời mặt-trăng, hợp tính bền vững

với thứ-tự bốn mùa, hợp việc làm tốt xấu

của mình với quỷ thần .)


96

Và Đạo-Đức Kinh cũng viết :

" Nhân pháp địa, địa pháp thiên,

thiên pháp đạo, đạo pháp tự nhiên ."

( Người phỏng theo đất, đất theo

thiên-nhiên, thiên-nhiên theo đạo-lý, đạo-

lý theo Tự-nhiên ).

Vậy thì Đạo Nho với biện-chứng thấy

tâm Trời Đất hay Đạo Lão - Trang phỏng theo

Tự-nhiên, cả hai tuy đều quy-túc về Vũ-trụ và

Tuyệt-đối, nhưng đều là biện-chứng khẳng-

định cầu ở bên ngoài giới-hạn cá-nhân xã-hội

và tạo-vật, chưa phải là biện-chứng phủ-định

( Sunnyata ) Không-Hư, vượt lên cả khẳng-

định Có và phủ-định Không của Bất-Nhị-Pháp

( Advaita ) để cho Bát-Nhã ( Prajna ) hay là

Tuệ-Giác xuất-hiện từ bên trong tâm mình, một

khi vô-minh Mê-vọng ( Avidya ) bị gạt đi sạch.

Xem như thế thì Nguyễn-Bỉnh-Khiêm

chủ-trương :


97

" Tòng đầu Sắc thị Không, bản lai vô nhất

vật "

_ ( Bạch Vân Am )

Hay là Nguyễn-Dữ :

" Phong thừa ngã, ngã thừa phong .....

Sắc thị Không, Không thị Sắc ......"

Thầy trò đều là các nhà Lý-Học Việt-

Nam nhưng không phải như các hệ-thống triết-

học siêu-hình của Tây-phương cận-đại mà là

các nhà sống Thiền, dùng nghệ-thuật lấy thiên-

nhiên làm đối-tượng, làm nguồn cảm-hứng

sáng-tác để thực-hiện giải-thoát thế-giới tương-

đối, khai-triển ý-thức đến trực-giác Bát-Nhã

vậy .


99

TƯ-TƯỞNG TAM-GIÁO

TRONG

LÂM-TUYỀN KỲ-NGỘ

Truyện thơ " Lâm-Tuyền Kỳ-Ngộ " của

tác-giả vô-danh ra đời chắc đồng thời với

" Truyền-Kỳ Mạn-Lục " của Nguyễn-Dữ và

Nguyễn-Bỉnh-Khiêm, vì thể tài bằng thơ

Đường-luật là rất xưa như truyện Vương-

Tường, truyện Tô-Vũ. Truyện " Lâm-Tuyền

Kỳ-Ngộ " này dài đến 150 bài thơ Đường-luật,

đủ thấy là hiếm có trong văn-học sau thời Lê

Hồng-Đức. Hơn nữa những chữ Nôm dùng

trong truyện cũng rất xưa, chỉ thấy ở thơ Nôm

của Nguyễn-Bỉnh-Khiêm hay là thơ Nôm

Hồng-Đức ví như những danh-từ : No ngày :

đủ ngày ; Xá : vui lòng hay Sở : thửa ; Mựa

hề : chớ hề v.v....


100

Xét về mặt nội-dung thì " Lâm-Tuyền

Kỳ-Ngộ " tổng-hợp hai truyện trong " Truyền-

Kỳ Mạn-Lục " của Nguyễn-Dữ là " Tây Viên

Kỳ Ngộ " với " Từ-Thức Tiền Hôn Lục " để

trình-bày có hệ-thống cái nhân-sinh-quan dung-

thông Nho, Đạo, Thích hay là Tam-giáo nhất-

quán như Trạng-Trình đã thực-hiện theo biện-

chứng-pháp Chân-Không ( Sunnyata ) của

Phật-giáo Đại-Thừa :

" Tùng đầu Sắc thị Không, bản lai vô nhất

vật ."

_(Cảm Thời Cố Ý _ Bạch Vân Am thi tập)

( Kể từ lúc đầu là không, vốn xưa nay

không có một vật nào chi hết ).

Tất cả cái gì có hình-thể có tên gọi, có

mầu-sắc biểu-hiện đều giả hợp mà có, đều nhân

duyên với nhau mà sinh ra, cho nên không một

cái gì trong thế-giới hiện-tượng là tự có mà chỉ

là tương-đối, vì thế " Không " ( Sunnyata ) có

thực-thể tuyệt-đối. Thế-giới sự-vật đã hỗ-tương

quan-hệ ( pratitya-samutpàda ) thì không vật gì


101

có tự-tính độc-lập cho nên bảo là Sunnyata :

không thật. Vật cũng như sự chỉ hiện ra với ý-

thức về tự-ngã đối-lập với phi-ngã ( soi et non-

soi ). Nhưng trong trạng-thái ngủ-say và chết-

giấc thì ý-thức về ngã biến mất mà thế-giới sự-

vật phi-ngã cũng không có, chỉ còn lại cái ý-

thức thuần-túy, cái ý-thức của ý-thức hay là ý-

thức của bản-thể .

" Ý thức thường hiện khởi, trừ sinh

vô tưởng, thiên cập vô tâm nhị định, thụy

miên dữ muộn tuyệt ".

_ ( Duy Thức tam thập tụng _ Thế Thân )

( Ý-thức thường hiện lên, trừ sinh

vào cõi vô-tưởng, và khi vào hai cõi

Thiền-định vô-tâm. Khi ngủ-say và khi

chết-ngất thì mới không còn tác-dụng nổi

lên ).

Vậy ở bình-diện ý-thức thuần-túy, trước

khi có ý-thức hình-danh sắc-tướng nổi hiện thì

không có một vật nào chi hết .


102

Lý-Học Trình-Tuyền lập cơ-sở triết-học

nhân-sinh trên cái ý-thức thuần-túy ấy, theo

quá-trình biện-chứng thực-hiện Không

( Sunnyata ) : không duy-vật, không duy-tâm,

không tất cả quan-điểm danh-lý ( concept-

logique ) vượt lên trên cả thái-độ hữu-vi nhập-

thế của Nho và thái-độ xuất-thế vô-vi của Đạo .

Quá-trình biện-chứng ấy đã được minh-

họa trong truyện " Lâm Tuyền Kỳ Ngộ " vậy .


103

PHÂN-TÍCH NỘI-DUNG

BẠCH-VIÊN Và TÔN-CÁC

Hay Là Sự Gặp-Gỡ Lạ-Lùng Giữa

RỪNG Và SUỐI

Bối-cảnh là xã-hội phong-kiến đương hồi

cực thịnh-trị về văn cũng như võ theo lý-tưởng

Nho-giáo, thiên-hạ thái-bình, quốc-dân an-cư

lạc-nghiệp .

Giữa Trời Chúa Thánh nối ngôi càn,

Chín vạn xây nên vững thái bàn.

Dũ gặp ngai vàng ra chính giáo,

Xum vầy bệ ngọc đổng y quan.

Bể thanh kình ngạc hơi tăm vắng,

Ải bặt sài lang ngọn khói tan.

Đời trị thú vui Trời mọi chốn,

Nước non mặc kẻ lòng thanh nhàn .

Tuy là chế-độ phong-kiến nhưng không

chuyên-chế, ai nấy theo đuổi sở-thích của mình


104

vì thượng-tầng ý-thức văn-hóa được xây-dựng

trên cơ-sở Tam-giáo Đồng-nguyên, vốn là tín-

ngưỡng truyền-thống của dân-tộc thời Lý -

Trần. Cho nên " Nước non mặc kẻ lòng thanh

nhàn " nghĩa là người ta sinh-hoạt trong bầu

không-khí tự-do tín-ngưỡng, hòa-đồng tôn-

giáo, cho nên nhà sư Phật Huyền-Trang tha-hồ

phát-triển đạo Thiền trong cảnh thú suối rừng,

ngõ hầu định-niệm về cá-tính thiên-nhiên .

Chân như vốn chịu tính thiên-nhiên,

Niệm niệm hôm mai đạo thánh hiền.

Nước trí non nhân vui quyến-luyến,

Đường danh cửa lợi biếng bon chen.

Phong Tung tàng mảng kinh Tây-Trúc,

Tương giáo hằng quen đạo túc Thiền.

Mảy chút trần ai chi khẳng lụy,

Thanh nhàn còn đợi thú lâm-tuyền .

_ ( Huyền-Trang Tăng ).

Tình-cảm Thiên-nhiên biểu-tượng là

Rừng Suối, đã được tác-giả làm sống-động

trong cuộc hôn-nhân giữa chàng Nho-sĩ với

nàng Tiên của Đạo-gia qua trung-gian... một


105

Thiền-sư của Phật-giáo. Cả ba truyền-thống

tín-ngưỡng và tư-tưởng chính-yếu Á-Đông ấy

đều quy-nguyên về một cái Tính. Cái Tính ở

đây không phải là một khái-niệm, một danh-từ

trừu-tượng mà như chữ tượng-hình cho thấy,

hợp chữ Tâm với chữ Sinh hội ý là cái ý-chí

sinh-tồn như Trạng-Trình nói :

" Hóa công biệt hữu sinh sinh ý "

( Tạo-hóa riêng có cái ý-chí sống mãi

mãi, liên-tục vĩnh-cửu )

Đấy là cái Tính bản-thể bất-định trong

vũ-trụ biến-dịch của Nho-giáo mà Lão-giáo và

Phật-giáo gọi là " Tính giác tròn sáng " như

Trần-Thái-Tông viết :

" Khởi thức Bồ-Đề Giác tính cá cá viên

minh. "

_ ( Khoá-Hư )

( Há biết tính Giác Bồ-Đề ai nấy tròn

sáng )

Ở đây thì gọi là Tính Thiên-nhiên, Chân-

như ( Bhutatathata ) nghĩa là chân-thật, thường

mãi như thế không biến đổi, bên trong thế-giới


106

hiện-tượng biến-đổi vô-thường. Thế-giới hiện-

tượng biến-đổi vô-thường ấy tuân theo định-

luật Duyên Nghiệp tái-sinh, nó ngự-trị trên ba

giới : Dục ; Sắc ; Vô Sắc theo giáo-lý nhà Phật:

" Vốn thiếp xưa thân cửa Đế-Thiên,

Vì duyên cho phải lụy trần duyên. "

_ ( Viên-Thị biệt Tôn-Sinh )

Do cái định-luật Nghiệp ( Karma ) mà

cái Tính sống tràn-ngập chu-lưu khắp vũ-trụ đã

hóa-sinh vào con vượn trắng Đặng-Thị trong

rừng thẳm suối trong có chùa Phi-Lai, nơi nhà

sư Huyền-Trang trụ-trì. Ở đây trong bầu

không-khí đạo-vị Phật Trời, linh-tính vượn trắn

dần dần thức-tỉnh, lân la đến nghe Kinh,

ngưỡng-mộ tin-sùng cũng như con cáo nghe

Bách-Trượng thuyết-pháp, hay là hai con hổ

theo hầu sư cụ chùa Hoa-Lâm trong truyện cổ-

tích nhà Phật .

Non xanh rừng thẳm áng vân biên,

Lẩn quẩn kìa ai tới cửa chiền.


107

Khuya sớm lân la ngoài ngọi trúc,

Hôm mai lập cập dưới am tuyền.

Đêm thanh dóng kệ nương thềm nguyệt,

Ngày vắng nghe kinh náu bóng hiên.

Một mối sự lòng ai kẻ biết,

Sáng soi thấu chửa hỡi gương Thiền .

_ ( Bạch Viên Đáo Ngoại Tự )

Rồi vượn vào thẳng trong chùa để nghe

kinh và cầu Phật tế độ cứu vớt ra khỏi kiếp

cầm-thú .

Từ ngày kinh giáo dãi bên tai,

Hé cửa tùng hiên mái ngụ ngoài.

Khâm niệm khấn cầu trên bệ ngọc,

Lân la mật niệm trước thiền trai.

Đêm thanh náu gót ngoài tăng viện,

Ngày vắng dâng hương trước Phật đài.

Khẩn nguyện lòng này Tam-bảo chứng,

Một thuyền cứu khổ chả riêng ai .

_ ( Bạch Viên Nhập Tự Thính Kinh )

Nhà sư Huyền-Trang thấy loài vật nhỏ bé

mà lại thông-minh lạ-lùng bèn cho cải-trang


108

theo làm đệ-tử ngõ hầu cùng nhau lên miền

Tĩnh-thổ theo đường Sùng-bái. Nhưng vượn ta

lại có khuynh-hướng về Thiền-Mật để có

quyền-năng biến-hóa thần-thông .

" Nương mình Phật-giáo niềm tin kính,

Theo thói Thiền-sư đạo thảo ngay."

Vì hình như vượn trắng ta đã ngấm-ngầm

ôm-ấp một chủ-trương khác với chủ-trương

xuất-thế của nhà Phật Huyền-Trang bảo :

_ " Thế-giới này chỉ là ảo-hóa, đời

người chỉ là bóng vang, bọt nổi, không

thật, hãy bỏ đi để cùng với ta tìm đến

cạnh Cực-lạc ở Tĩnh-thổ. Đấy là con

đường Thường-Lạc."

Nhưng Bạch Viên còn " một niềm đau ",

nặng một lòng son đối với cuộc đời trần-duyên,

sau khi đã được nghe về thuyết Nghiệp-Duyên,

muốn tự thân kinh-nghiệm cuộc vô-thường ngõ

hầu thực sự không còn ham muốn. Hiện thời


109

Bạch Viên đang hăm hở nhập-thế-cục vào

đời trần-duyên :

Kiếp hóa sinh xưa số đã qua,

Cửu chiền bèn mới lánh chân ra.

Gió thu đèn nguyệt kia là bạn,

Cửa quế rừng thông nọ ấy nhà.

Trải áng non xanh muôn dặm cách,

Trông chừng am cũ mấy ngàn xa.

Vì duyên cho phải rời tim thú,

Vắng vẻ còn phen cảm đức già .

_ ( Bạch Viên Biệt Phi Lai )

Nhờ công-phu tu-luyện " theo thói Thiền-

sư ", Bạch Viên đã được biến-hóa khí-chất đi

nhiều và kiếp làm thú đã hết, nó bèn rời chùa

Phật để nhập-thế ở hình-dung một nàng con gái

mỹ-miều đến ở Thạch-Tuyền. Ở đây nàng gặp

khách nhập-thế chính-thức trong làng Nho-sĩ

Việt-Nam đương thời .

Hóa thân làm vượn kiếp đã qua,

Biến cải hình dung khéo nõn nà.


110

Mấy đoạn sở vân xuê tóc phụng,

Nửa vòng thu nguyệt vắn mày ngà.

Phủ phê dưới gót phong quần thúy,

Sặc sỡ trong mình mớ áo là.

Yểu điệu ngẫm chiều như thế ấy,

So bề quốc sắc dễ ai qua .

_ ( Bạch Thị Hoá Nữ Nhi )

Vào đời nhập-thế theo đạo Nho thì bước

đầu là đạo Vợ Chồng :

" Quân tử chi đạo, tạo đoan hồ phu phụ.

Cập kỳ chí dã sát hồ thiên địa ".

_ ( Trung Dung )

Và Ôn-Như-Hầu đã Việt-hóa trong

" Cung Oán Ngâm Khúc " :

" Có âm dương có vợ chồng,

Dẫu cùng thiên địa cũng vòng phu thê ".

Vậy nên " Bạch Thị tư phối ": ( Họ Bạch

nghĩ lấy chồng ) .

Nghĩ nghị càng thêm vẩn mọi đường,

Trạnh lòng vì bởi khách đông sòng.


111

Ruột tầm chín khúc vò tơ đỏ,

Giấc bướm năm canh diễn khúc vàng.

Cửu động những mong người hái thuốc,

Bên nguồn luống đợi khách tầm hương.

Kià ai se chỉ trong cung nguyệt,

Chi để hồng-nhan phận lỡ làng .

Người ý-trung-nhân của nàng Tiên họ

Bạch là chàng Nho-sĩ họ Tôn lên Kinh đi thi,

chẳng may học tài thi phận, hỏng thi thất vọng

bỏ về. Khi đi thi những tưởng áo gấm về làng,

nào ngờ vận rủi, giữa đường gặp cảnh gặp

người, nên đã cùng Bạch Thị kết tóc se tơ

ngoài lễ-giáo Nho-gia, không xin phép cha mẹ.

Bạch Thị và Tôn-sinh đã cùng nhau tự-do xây-

dựng tổ ấm ở Thạch-Tuyền sinh con đẻ cái,

sống cuộc đời tưởng như trong giấc mộng đẹp,

cái mộng kết hợp Nho và Đạo, Xã-hội với

Thiên-nhiên, Thư-sinh với Tiên-nữ xây nhà

bên suối :

Duyên ưa quân-tử với hồng-nhan,

Ân ái thêm vui bạn phượng loan.


112

Giằng giặc trống chuông hòa nhịp phách,

Song song cầm sắt bén dây đàn.

Thề sông chỉ núi nguyền muôn kiếp,

Tựa ngọc nương vàng hiệp một đoàn.

Công thủa thắm nồng âu đã phỉ,

Lòng mây tình nước lệ khôn hàn .

_ (Ân Tình Chu Đáo )

Kết quả cuộc hôn-phối thơ mộng ấy là hai

người con trai, sau sáu năm chung sống tuy

không phải hoàn-toàn êm ả, không xẩy ra sự

hiểu lầm, ngờ-vực nhưng rồi lại xong xuôi. Tuy

nhiên, chàng Nho-sinh hồi tỉnh lại là thân-thế

của một sĩ-phu còn trách-nhiệm đối với gia-

đình, đối với quốc-gia xã-hội, vì vậy không thể

lãnh-đạm đối với công-danh sự-nghiệp, và con

đường lập nghiệp độc-nhất của người Nho-sĩ

thời bấy giờ là khoa-cử, bia đá bảng vàng. Cho

nên :

Thiên-Tử bầy ra chiếu cử nhân,

Anh hùng tưởng gặp áng long vân.

Nghĩ bề gia-thất đành muôn kiếp,

Gặp hội công-danh dễ mấy lần.


113

Nàng ở giữ-gìn đàn chủng-tử,

Anh lo ra trả nợ song thân.

Một mai sự-nghiệp dầu trọn-vẹn,

Gang tấc tiên cư thoắt lại gần .

_ ( Tôn-Sinh Gọi Bảo Họ Viên )

Viên Thị vui mừng tỏ ý hoan-nghênh mà

đáp :

Nghe tin thiếp cũng vội lòng mừng,

Song lệ duyên này biếng nói năng,

Cộng thủơ khang tào thôi đã vậy,

Một khi vinh hiển lại quên chăng.

Sân hoa luống một hồn hò điệp,

Mượn gió thay diều chốn gác đằng.

Chảy kíp chàng về xin thiếp cũng,

Kẻo còn lạnh lẽo chốn cung trăng .

_ ( Viên Thị Đáp Tôn Sinh )

Nhưng trên đường lên Kinh-đô, qua chùa

Phi-Lai, Bạch Viên hình như nhớ lại cảnh cũ,

từng đã quy-y đầu Phật với thầy Huyền-Trang

tại đây. Nàng bèn nói với chồng xin ghé thăm

cảnh cũ, cùng sư-phụ thổ-lộ tâm-sự của mình .


114

Tiện thiếp thân xưa khách Quảng Hàn,

Thác sinh đầy xuống cõi trần-gian.

Theo đường Phật-giáo mong cầu phúc,

Đội đức Thiền-sư cứu khỏi nàn.

Chót phận chưa cam bề khổ hạnh,

Vì duyên nên lụy thói trần-hoàn.

Phòng hương dám ngỏ lời than-thở,

Muôn đội ơn thầy sá giải oan .

_ ( Viên Thị Kiến Huyền-Trang )

Rồi cũng như Đức Thích-Ca đạt chính-

giác dưới gốc cây Bồ-đề, Viên Thị đến gốc cây

để thăng thiên :

Cùng chàng giải hết nỗi-niềm tây,

Bèn mới rời chân tới cội cây.

Gió cuốn mịt-mù muôn dặm ngất,

Sấm ran lừng lẫy nửa canh chầy.

Hương còn thoang-thoảng đưa mùi bóng,

Xạ đã mờ mờ khuất áng mây.

Cung quế nhận dẫu vui cảnh cũ,

Lạnh lùng sao nỡ để ai đây .

_ ( Viên Thị Lên Tiên )


115

Tôn-sinh buồn bã với phận gà trống nuôi

con, đến than thở với nhà Phật :

Xưa vốn về qua chốn Thạch Tuyền,

Gặp nàng Viên Thị kết lương duyên.

Dầy ra kinh quốc nhân chơi cảnh

Bỗng lánh trần-gian nỡ dứt nguyền.

Trăm tiếc ngàn thương càng thảm thiết,

Một trời muôn dặm luống âu phiền.

Giải oan xin mở từ bi rộng,

Ngỡ được siêu sinh tựa bóng thiền .

_ ( Tôn-sinh Bạch Huyền-Trang )

Huyền-Trang theo quan-điểm Phật-giáo

chân-chính sau khi giải-thoát cho biết quyền-

năng thần-thông ảo-hóa của Thiên-nhiên, đã

khuyên-nhủ Tôn-sinh hãy trở về xã-hội, nhân-

sinh làm tròn sự-nghiệp của một Nho-sĩ chính-

nhân quân-tử :

Vốn trước xưa là gái Bạch-Viên,

Hoá thân lánh ở chốn Thạch Tuyền.

Dựng lầu cất gác che chuyện lạ,

Ghẹo khách trêu người vốn thói quen.


116

Quân-tử thôi về miền cố quốc,

Công danh theo nối nghiệp gia-tiên.

Từ đây nhủ nhỉ đừng lai vãng,

Ngày tháng khuyên răn để mặc thiền .

_ ( Huyền-Trang Hiếu-dụ Tôn-sinh )

Tôn-sinh nghe lời, lên Kinh vào thi Hội

trúng tuyển, vào thi Đình giật giải, áo gấm về

làng vinh-quy bái-tổ, theo đúng phong-hóa thời

Lê ở Việt-Nam phong-kiến. Nhưng là xã-hội

phong-kiến khai-phóng của ý-thức hệ Tam-

giáo Đồng-nguyên lý-tưởng như Trạng-Trình

hay đồ-đệ Nguyễn-Dữ mơ-tưởng .

Nho-học độc-tôn bắt đầu từ Lê-Thái-Tổ,

mà khoa-cử Nho được đề cao tuyệt đỉnh, Tiến-

sĩ được tặng phong bia đá, bảng vàng bắt đầu

từ Lê-Thánh-Tông. Bài văn bia đầu tiên là vào

năm Đại-Bảo thứ ba (1442) thời Hồng-Đức, cái

phong-hoá đó đã phản-ảnh vào bài thơ của

Tôn-sinh :


117

Đình Thí

Ngự sách từ vâng dưới bệ rồng,

Tay tiên phơi phới thuận như dòng.

Hoa thêu gấm dệt lời trau-chuốt,

Quỷ khốc thần kinh bút vẫy vùng.

Bảng giáp nêu cao trên gác tiá,

Đai vàng ban chịu trước điện phong.

Trong triều danh giá so dường ít,

Bia tạc muôn đời một tướng công .

Y Cẩn Hồi Hương : Áo Gấm Về Làng

Từ vang chiếu chỉ trước điện vàng,

Gióng giả long câu mấy dặm trường.

Theo dấu đường mây xe lập cập,

Chen chen làng hạnh vọng nghênh ngang.

Gởi chim nhắn cá người ao ước,

Sửa túi nâng khăn kẻ vội vàng.

Công thủa an vui đành đã vậy,

Dưa rau nghĩa cũ nhớ cùng chăng ?


118

Bạch Thị một khi hóa lên Tiên cũng

không dứt được nhân-tình : tình phu-phụ ; tình

mẫu-tử, mới tâu Thượng-Đế :

Thác sinh từ thuở cẩn vâng lời,

Gặp gỡ chàng Tôn mới kết đôi.

Một gối thắm nồng nguyền chửa phỉ,

Hẹn phen nâng bế nghĩa nào nguôi.

Nhớ xuân dễ khiến hoa sùi sụt,

Tủi phận cho nên nguyệt ngậm ngùi.

Những ước lại tròn duyên chểnh mảng,

Muôn trông bệ ngọc đức tài bồi .

_ ( Bạch Viên Tâu Thượng-Đế )

Và Ngọc-Hoàng Thượng-Đế thể tình đôi

lứa mới ban chiếu cho Bạch Viên tái hợp :

Từ thấy quỳ tâu bỗng xót xa,

Trước sau bèn mới phán tiên hoa.

Trót mang một nghĩa cùng nguyện ước,

Chi để đôi nơi luống khát khao.

Tôn Các nay tuy người hạ giới,

Tử-vi xưa cũng khách Thiên Tào.


119

Lại ban xum họp duyên hương lửa,

Cho đấng anh nho sánh má đào .

(Thượng-Đế chiếu hứa Bạch Viên tái hợp)

Triều-đình hay tin cho là một cuộc gặp-

gỡ lạ-kỳ, Vua vời cả hai vợ chồng đến trước bệ

rồng để chứng-kiến và ban thưởng. Họ Bạch

với họ Tôn bách niên giai lão :

Phu Thê Giai Lão

Song song gối phụng đẹp hòa đôi,

Mai trúc chen hàng nở tốt tươi.

Mình ngọc vóc vàng Tiên dưới động,

Tuổi rùa tóc hạc báu trên đời.

Ba thân phú-quý nhờ ơn nước,

Đôi chữ khanh tương dội phúc trời.

Cửa tiá nay mừng trăm ước vẹn,

Nhà lam xum họp tháng ngày vui .

Tác-giả Vô-danh truyện " Lâm Tuyền Kỳ

Ngộ " trên đây đã kết-luận, sau 146 bài Đường-

luật kể tình-duyên ly-kỳ giữa nàng Tiên và


120

chàng Nho-sĩ, bằng một bài tuyệt-cú ngụ chủ-

đề của truyện là Đạo Thiền Việt-Nam :

Dung nghi chăm chắm ngự toà sen,

Cốt cách này tuy cốt cách Tiên.

Duyên nợ oan tình đền kiếp trước,

Về sau hương lửa rạng rừng Thiền .

*****

*


121

TỔNG - LUẬN .

HỆ-THỐNG TAM-GIÁO TRONG

" LÂM-TUYỀN KỲ-NGỘ " .

Phật Với Thiên - Nhiên ._

Như đã nói ở trên " Lâm Tuyền Kỳ Ngộ "

trình-bày có hệ-thống triết-lý tổng-hợp của

Trạng-Trình vào một tiểu-thuyết bằng thơ Luật

dài tới 150 bài có mạch-lạc và nghệ-thuật. Vì

Lý-Học của Trình-Tuyền là triết-học thực-hiện

thuộc truyền-thống Thiền Việt-Nam là Thiền

Hoa Sen kể từ Mâu-Bác, Khang-Tăng-Hội qua

Lý, Trần cho nên vốn không phải là triết-học

trí-thức suy-luận cách này cách kia mà là sống-

động biện-chứng. Vì vậy tác-giả vô-danh thị

của " Lâm Tuyền " đã sử-dụng tiếng nói của

nghệ-thuật thi-ca để trình-bày cái triết-lý uyên-

thâm của nhà Lý-Học Việt-Nam danh-tiếng


122

cận-đại. Bởi vì thi-ca là tiếng nói hợp-nhất

được lý-trí và tình-cảm, là tiếng nói toàn-diện :

" Thi ngôn kỳ chí dã. Ca vịnh kỳ

thanh dã. Vũ động kỳ hung dã. Tam giả

bản ư tâm, nhiên hậu nhạc khí tòng chi.

Thị cố tình thâm nhi văn minh, khí thịnh

nhi hóa thần, hòa thuận tính chung nhi

anh hoa phát ngoại ".

_ ( Nhạc Ký )

( Thơ nói lên cái chí muốn. Ca hát

phô diễn cái âm-thanh. Múa nhẩy vận-

động hình-dung. Ba phương-diện ấy gốc

ở tại trong tâm-hồn, rồi sau nghệ-cụ chỉ

phải tuân theo. Thế nên tình-cảm có

thắm-thiết thì văn-chương mới sáng-tỏ,

khí-vận dồi-dào hóa vào tinh-thần, hòa-

điệu tích chứa ở trong mà tinh-hoa phát-

biểu ra ngoài ) .

Mở đầu " Lâm Tuyền Kỳ Ngộ " tác-giả

xác-định có một thực-tại bất-biến, y-nhiên,


123

tuyệt-đối là cái tính chân-như của nhà Phật

Thiền Đại-Thừa .

" Chân như vốn chịu tính thiên nhiên "

Chân-như ( Bhùtatathatà ) là thật-tại

tuyệt-đối, chân-thật như-thường, nghĩa là luôn

luôn như thế, không biến-đổi, vĩnh-cửu, vô-

ngã, là bản-thể siêu-nhiên tiềm-tàng của thế-

giới hiện-tượng, chúng-sinh cũng như tinh-

thần, ví như biển nước đối-lập với sóng động.

Đấy là danh-từ cơ-bản của triết-học Phật-giáo

Đại-Thừa. Nó là đối-tượng của siêu-hình-học

với các danh-hiệu khác nhau tùy theo học-phái.

Tâm-lý-học nhận thấy ở trong tâm-hồn cá-nhân

có tính-chất đồng-nhất với cái Thực-tại tuyệt-

đối ấy. Đấy là một nguyên-lý tối cơ-bản của

các Đạo-học Đông-phương, nguyên-lý đồng-

nhất thể-vận của vũ-trụ :

_ " Thiên Địa dữ ngã tịnh sinh, vạn vật

dữ ngã vi nhất " _ (Trang-Tử)

_" Thiên mệnh chi vị tính "_(Trung Dung)

_ " Vạn vật giai bỉ ư ngã " _ ( Mạnh-Tử )


124

_ " Tat Twam Asi "

= ( Cái ấy ngươi là ) _( Upanisad )

_ " Phật tức tâm, tâm tức Phật " _ ( Phật

Kinh )

_ ( Phật là Phật đã thành, chúng-sanh là

Phật chưa thành ).

_ " Đạo sinh nhất, nhất sinh nhị, nhị sinh

tam, tam sinh vạn vật " _ ( Lão-Tử )

Tóm lại, tất cả truyền-thống tư-tưởng

Đông-phương đều tuyên-bố cái Thực-tại đồng-

nhất-thể, vừa siêu-nhiên, vừa tiềm-tàng của

thế-giới. Cái tuyệt-đối cũng còn là đối-tượng

của cái biết mà Đạo-đức-học đặt làm cứu-cánh

cho hành-vi nhân-sinh vì đã ý-thức được sự

quan-hệ hỗ-tương đại-đồng vậy. Ta với người

là một, tâm với vật là một .

Tuyệt-đối để có thể biết được đối với

chính nó thì phải tự biểu-hiện thành đối-tượng

cho tri-thức, như thế là có 2 vật : năng-tri và

sở-tri. Hai vật liên-hệ với nhau bằng nhận-thức

thành ra 3 vật. Đấy là quá-trình sinh-thành của

vũ-trụ thiên-hình vạn-tượng .


125

" Thiên Địa vô cùng đạo ngoại thân,

Hóa công biệt hữu sinh sinh ý ".

_ ( Bạch Vân Am thi _ Nguyên-Đán )

( Trời Đất vô cùng đạo tràn ngập,

Hóa công riêng ý sống hoài ).

Cái " Ý Sinh Sinh " ấy chính là bản-thể

sống không gián-đoạn, miên-tục trường-cửu,

ấy là cái Tính, chữ Tính tượng-hình hợp chữ

Tâm với chữ Sinh, nghĩa nguyên-tự là ý-chí

sinh-tồn. Trong thế-giới sinh-thành ảo-hóa sự-

vật chỉ là những thực-tại tương-đối, nhưng

trong thâm-tâm của mỗi cá-thể, trong đa-thù

thiên-biến vạn-hóa có một mầm tính của cái

Một phân-hóa ra, cho nên chúng-sinh đều

mang trong tinh-thần một hình-ảnh của cái tâm

Thiên Địa hay là nói theo Trạng-Trình, của cái

" Thiên tâm tính lý tồn ".

Nói theo luận-điểu của Phật-giáo, Tông

Thiên-Thai thì :


126

" Hiện tượng chi ngã dữ bản thể chi

Phật do chi thủy dữ ba. Thử bản thể vi

chân như diệc vi chi Phật ".

Nghĩa là trong tất cả hiện-tượng khác

nhau tiềm-tàng một thực-tại duy-nhất, ví như

tất cả sóng trên mặt bể đều là nước biển nổi

lên. Cái ngã hiện-tượng đối với cái thực-tại

Chân-như Phật-tính cũng như một ngọn sóng

đối với nước bể. Tất cả chúng-sinh đều như

thế. Bản-thể vũ-trụ đại-đồng là Chân-như,

chúng-sinh khác nhau là hiện-tượng .

Hoàng-tử Tất-Đạt-Đa tức Thích-Ca Mâu-

Ni bỏ thế-gian ảo-hóa đi vào Thiên-nhiên núi

tuyết để khắc-phục thân-tâm. Rồi đến ngồi

thiền-định dưới gốc cây mà đạt đạo chính-giác

Bồ-đề, mà thấy được tính thật bản-lai diện-

mục. Bởi thế mà ở đây tả nhà sư Huyền-Trang

tìm vào cảnh Phi-Lai để tu Phật dựng chùa .

Khác với thế-giới khắp ba nghìn,

Đường có thanh tao cảnh tự nhiên.


127

Gió trúc đưa hương lừng bệ Phật,

Cầm thông dọng tuệ nước am tuyền.

Nước non khuyến khách say mùi đạo,

Hoa cỏ đưa tăng tới cửa chiền.

Pháp giới mới dường phong cảnh ấy,

Quy y dầu mặc khách tham thiền .

Nhân-tính - Nhân-loại cũng như chúng-

sinh vạn-vật đều bẩm-thụ cái mầm sống là Tính

Trời hay Tính Chân-như hoặc Tính Phật, tuy

trình-độ ý-thức khác nhau. Theo truyền-thống

Nho thì :

" Duy nhân vạn vật chi linh "

_ ( Thượng Thư )

( Chỉ người là tính linh trong thế-giới

hiện-tượng hữu-thể là vạn-vật ).

Và sách Phật thì :

" Phật với chúng ta khác nhau như

là mê khác với không mê mà thôi. Hết

thẩy chúng-sinh đều có Phật-tính ".


128

Phật-tính ấy là Chân-như, bất-khả tư-

nghị, ngoài trí-thức tư-duy, và theo Trạng-

Trình thì đấy cũng là Thiên-tâm, cho nên viết :

" Thiên tâm sắc thị không "

Nghĩa là : Ở Thiên-tâm hay là trong Ý-

thức vũ-trụ tất cả hình-thể là không. Cái Phật-

tính chân-thật ở nhân-loại mà chúng-sinh bị

mê-vọng che phủ, dầy mỏng khác-biệt cho nên

nhìn qua cái màn mê-vọng ấy không thấy Phật-

tính bình-đẳng đồng-nhất-tính, khác nào như

trong sẩm tối nhìn cái thừng ra con rắn mà

hoảng sợ hay là mộng thấy ngã từ trên cao mà

kinh hồn, đến sáng tỉnh mộng mới thấy sự thật

là mình mê, ở chỗ con rắn chỉ là cái thừng .

Phật-tính do đấy khoác nhiều hình-thái

khác nhau mà nhà Phật quy vào 3 hình-thái

chính gọi là Ba Thân :

" Pháp thân, Báo thân, Ứng thân ,

Nguyệt thể, Nguyệt quang, Nguyệt ảnh

Phật chi tam thân bản nhị nhất thể,


129

Tam thân giả đồng nhất chân lý

Tam thân tuy phân nhị thực nhất "

_ ( Trí Khải )

Nghĩa là : Toàn-thể vũ-trụ tính, thực-tại

chân-như, Phật-tính tự thân là Pháp thân

( Dharmakàya ). Trong mỗi cá-thể, trình-độ

giác-ngộ đạt được bằng công-trình tu-luyện hay

hành-vi thiện ấy là Báo-thân (Sam-bhogakàya).

Khả-năng giác-ngộ riêng ấy là Ứng-thân

( Nirmànakàya ) ví như thực-thể tự-thân của

trăng biệt-lập với ánh-sáng của nó là Pháp-thân

trăng, đồng-nhất với thực-tại vũ-trụ. Ánh sáng

trăng khác với các ánh-sáng khác đấy là Báo-

thân trăng, thích-ứng với nghiệp của trăng. Còn

ánh-sáng chiếu ra tỏ hay mờ ấy là Ứng-thân

trăng. Ba thân của Phật-tính vốn là một thể. Ba

thân là ba phương-diện cùng một chân-lý, tuy

phân ra làm ba mà kỳ thực là một :

" Một thân ngồi núi Phổ-Đà,

Thân lên trên Phật, thân qua dưới đời ."

_ ( Phật Bà Quan Âm ca )


130

Đồng thời với nhà sư Huyền-trang đến

cảnh Phi-Lai dựng chùa thờ Phật, tự giác giác

tha để tế-độ chúng-sinh, thì liền xuất-hiện ở

đấy một con vượn, đại-diện tượng-trưng cho

cái Tâm " Tâm viên, Y mã " :

Huyền-Trang Tụng Kinh Cứu Khổ.

Rắp mảng cầu duyên đến cửa già,

Trạnh lòng nên phải gắng công ra.

Hương dâng ngày nhẫn vầng ô xế,

Kệ tụng đêm thâu bóng thỏ tà.

Cửa độ ước ao công đức vẹn,

Thuyền từ mong mỏi tháng ngày qua.

Siêu sinh ngõ thoát luân hồi trước,

Bỏ thửa lòng thiền tế độ ta .

Đấy là Thiền Đại-Thừa, tế độ chúng-sinh

như Khang-Tăng-Hội đã mở đầu " Thiền Độ

Vô Cực " là dòng Thiền Hoa Sen đầu tiên trên

đất Giao-Chỉ, đầu kỷ-nguyên Dương-lịch thế-

kỷ thứ III .


131

Do nhân-duyên xui khiến, bản-năng-tính

Vượn đã mon men đến nghe kinh thầy Huyền-

Trang :

" Đêm thanh dọng kệ nương thềm nguyệt,

Ngày vắng nghe kinh náu bóng hiên ."

Rồi Vượn xin quy y :

" Nương mình Phật-giáo niềm tin kính,

Theo thói Thiền sư dạ thảo ngay ".

Một thầy một trò những tưởng cùng nhau

lên miền Tĩnh-thổ :

" Những ước đều lên miền Tĩnh-Thổ,

Nức lòng khấn nguyện bấy lâu nay ".

Nhờ công-phu dậy bảo của thầy, nhờ đức

tin chất-phác thuận-thành của mình, Vượn chửa

bao lâu đã cảm thấy có biến-hóa khí-chất, tâm

ít vọng động, lắng trong yên-tĩnh mà nhớ lại

kiếp trước của mình, tự phản tỉnh mà thắc-mắc

trong lòng, không đành quên đời vào con

đường xuất-thế thiên-nhiên .


132

" Tuy rằng tới cảnh vui lòng cảnh,

Một tấm niềm đau chút chửa khuây ".

Niềm đau ấy là tấc son, hay là tình-ái vậy.

Vượn tự thấy mình đứng giũa ngã ba đường

tác-dụng điển-hình của tâm-lý là :

Trí-thức - Tình-cảm - Ý-chí

cũng là ba phương-diện quan-hệ sinh-tồn của

nhân-loại :

_ Quan-hệ giữa Người với Thiên-nhiên.

_ Quan-hệ giữa Người với Người trong xã-hội.

_ Quan-hệ giữa Người với chính mình.

Và cũng là truyền-thống Tam-giáo Đồng-

nguyên điển-hình ở Việt-Nam :

_ Phật-giáo chủ-trương " Kiến-tính : Thấy tính"

_ Đạo-giáo chủ-trương " Nhậm-tính : Phó mặc

theo tính "

_ Nho-giáo chủ-trương " Suất-tính : Noi theo

tính "


133

_ Tinh Tính :

Vượn sau khi nhờ cửa Phật thức-tỉnh bản-

lai của mình, bèn từ-biệt Phi-Lai trở lại thiên-

nhiên là cảnh Thạch-Tuyền :

Kiếp hóa sinh xưa số đã qua,

Cửa chiền bèn mới lánh chân ra.




Trông chừng am cũ mấy ngàn xa

Vì duyên cho phải thăm tìm thú,


Cái Tính tự trong Lý huyền đi ra :

" Tạo hóa lưu-hành nhất lý huyền "

Nó tiến-hóa trong các bình-diện ý-thức,

từ vô-thức ở bản-năng cầm-thú của tính-dục

đến ý-thức nhân-loại của lý-tính cho chí ý-thức

thần-tiên, trước khi nhập vào ý-thức vũ-trụ trở

về cái Thiên Tâm Sắc thị Không " Thiên Tâm

tính lý tồn "


134

Đấy là những thân hóa-trang của Tính, là

những phương-tiện tiến-hóa từ cục đất cho đến

" Sắc thị Không ". Tất cả đều vô-ngã ( Anatta )

và Vô-thường ( Anicca ) nghĩa là luôn luôn

biến dịch " Trôi chảy ngày đêm không thôi ".

Nó tiến-hóa theo cái định-luật Nghiệp-Duyên

như Kinh Duy-Ma viết :

" Thị thân như ảnh tòng nghiệp duyên

sinh ".

( Cái thân ấy như bóng theo nghiệp duyên

mà sinh ).

Nay thì vượn, trên quá-trình sinh-hóa

biện-chứng Âm-Dương-Hòa, đã có duyên gặp

nhà sư Phật, được Huyền-Trang cho thụ-giới

quy-y và cứu vớt, nên đang vui mừng với cái

thân mới hóa sinh :




Nửa vòng thu nguyệt vắn mày ngà.


135

Phủ phê dưới gót phong quần thúy,


Yểu điệu ngắm chiều như thế ấy,


_ ( Bạch Thị Hóa Nữ Nhi )

Ở chùa Phật, vượn đã được giác-ngộ về

cái định-luật Nghiệp chi-phối thế-giới biểu-

hiện bắt đầu từ động-tác phản-ứng do cái Một

phân-hóa thành Hai, Hai thành Ba, Ba sinh ra

muôn vật, tất cả vũ-trụ, để rồi lại thu về Một.

Đấy là vận-động tuần-hoàn cũng như luân-hồi

sinh tử. Quan-niệm vũ-trụ Nghiệp vốn tối cổ

trong tư-tưởng nhân-loại. Nhìn theo quan-điểm

phổ-thông nó là luật Nhân-quả thừa-trừ, động-

tác quân-bình với phản-ứng. Ở quan-điểm tinh-

thần nó là luật thưởng phạt, báo ứng tự trong

tác-giả " mình làm mình chịu, kêu mà ai

thương ", người nào gieo kẻ ấy gặt .

" Đã mang lấy nghiệp vào thân,

Cũng đừng trách lẫn trời gần, trời xa ".



136

" Bất oán thiên, bất vưu nhân "

_ ( Khổng-Tử )

( Không oán trời, không trách người ).

Giáo-sư Radhakrishnan gọi Karma :

Nghiệp là " Luật bảo-tồn năng-lực tinh-thần ".

Hành-động ắt có phản-ứng, việc làm tốt

có báo-ứng tốt, việc làm ác có báo-ứng ác. Vậy

hành-động thì cốt ở động-cơ nơi người chủ-

động. Nếu động-cơ vô-tư không cầu, không có

dụng ý như hành-động ở thiên-nhiên thì phản-

ứng là biến-hóa người chủ-động đồng-hóa với

thiên-nhiên vậy. cũng như nhà nghệ-sĩ hành-

động vô-cầu, chỉ vì thích làm trong lòng thì

làm, " tự thích kỳ thích " _ ( Trang-Tử ).

Vậy hành-động làm thay-đổi con người,

biến-hóa khí-chất, tùy theo ở động-cơ hành-

động của mình. Và động-cơ ấy lệ-thuộc Nghiệp

của thân-thể, khẩu-thuyết, ý-niệm, nghiệp quá-

khứ, hiện-tại, nghiệp cá-nhân, dân-tộc, xã-hội,

nghĩa là biết nghiệp và công-nghiệp, vì tất cả


137

mọi sự vật trong vũ-trụ nhân-duyên với nhau

mà có .

Vượn hóa thành người, một cô gái đẹp

như Tiên giáng-thế, đã bỏ chùa Phật Phi-Lai

mà vào đời, xây đô-thị ngay chốn Thạch-

Tuyền :

"Thành quách trùng trùng muôn trượng núi

Lâu đài san sát một phương trời ".

_ ( Viên Thị Cư Thạch Tuyền )

Đứng trước vấn-đề sinh-tồn Phật tuyên-

bố :

" Thế-giới biểu-hiện này luôn luôn biến-

đổi, không có gì tự nó thật có, chỉ là:

" Kià bào kià ảnh phút qua,

Kià sương kià chớp kià là chiêm-bao ."

_ ( Quan Âm Thị Kính )

" Tuồng ảo-hóa đã bầy ra đấy,

Cảnh phù du trông thấy mà đau.

Trăm năm còn có gì đâu,

Chẳng qua một nấm cỏ khâu xanh rì ."

_ ( Cung Oán Ngâm Khúc )


138

Và Phật đã đứng lên phủ-nhận đời trần-

tục để đi thẳng tới " Kiến tính " ( Thấy bản-

tính chân-như ) " Thường, Lạc, Ngã, Tịnh "

như nhà sư Huyền-Trang đã dụ vượn :

" Những ước đều lên miền Tĩnh-Thổ "

Đấy là con đường Đốn-ngộ, kiến tính

thành Phật, thích-hợp cho những nghị-lực phi-

thường :

"Mắt ngừng trên vách mấy thu đã chầy"

_ ( Quan Âm Thị Kính )

Vượn đã hóa ra người rồi, nặng tình

người nên từ-giã Huyền-Trang cùng chùa Phật

để vào đời theo đuổi con đường Tiệm-Ngộ với

tất cả thử-thách huyền-ảo của tình đời. Nàng

nghĩ rằng nếu bản-thể vũ-trụ là thật-tại chân-

như tuyệt-đối, thì tuồng ảo-hóa là tác-dụng vũ-

trụ do thật-tại chân-như biểu-hiện ra cũng

tương-đối thật :

" Le monde existe, mais il n'est pas réel "

_ ( Tsong-Khapa )

( Thế-giới có nhưng nó không thật )


139

Cũng như mặt trời và ánh nắng, mặt trời

có một mà ánh nắng thì nhiều, tùy theo thời-

gian, không-gian, có lúc sáng có lúc mờ, có

chỗ nóng có chỗ mát. Cũng như mặt trăng và

bóng trăng, mặt trăng có một mà bóng trăng

phản-chiếu dưới làn sóng có cái bóng tròn,

bóng méo, bóng ngắn, bóng dài tùy theo với

các hình-thái của sóng, " Nguyệt chiếu vạn

xuyên " ( Trăng phản-chiếu xuống muôn vàn

con sông khác nhau. Toàn-thể ánh nắng là mặt

trời, toàn-thể các bóng trăng là mặt trăng. Sở dĩ

có tuồng ảo-hóa hiện ra cho người ta là vì

quan-điểm của chúng ta bị mê-vọng, giới-hạn,

che-phủ. Đánh tan hết mê-vọng, khai-phóng

hết giới-hạn, gạt hết bức màn tư-dục che phủ

thì Ảo-hóa ( Maya ) là Chân-như ( Tathagata ),

Luân-hồi ( Samsara ), là Niết-bàn ( Nirvana ).

" Thiên tâm sắc thị không " .

Do đấy mà Bạch Thị đã chọn theo con

đường Tiệm tiến, là tín-ngưỡng của tình yêu,

thích-hợp với khả-năng của mình hơn. Rời bỏ

Phi-Lai, nàng đến xây cả một đô-thị có thành


140

quách, có lâu-đài, có thông reo, có trúc phách,

có gió, có trăng :

" Cảnh vật mọi đường âu chẳng thiếu,

Thiếu chăng còn một khách trên đời ".

_ ( Viên Thị Cư Thạch Tuyền )

Và nàng tơ tưởng lập gia-thất, đúng theo

nguyên-tắc xã-hội của Nho-giáo :

" Quân tử tạo đoan hồ phu phụ "

( Người quân-tử là người kiểu-mẫu ở xã-

hội, bắt đầu từ đạo vợ chồng ) :

Nghĩ nghị càng thêm vẩn mọi đường,

Trạng lòng vì bởi khách đông sàng.


Giấc bướm năm canh diễn khắc vàng.

Cửa động những mong người hái thuốc,

Bên nguồn luống đợi khách tìm hương.


Chi để hồng nhan phận lỡ làng .


141

Nho Với Thiên-Nhiên ._

Nho-học là một Xã-hội-học tiêu-chuẩn,

ứng-dụng vào chính-trị để xây-dựng một xã-

hội lý-tưởng :

" Ca khúc Nam Phong thuở Thuấn Nghiêu ".

" Cái Xã-hội-học ấy được toát-yếu vào

một số ít mệnh-đề liên-hệ chặt-chẽ quá-trình

tiến-hóa xã-hội ở chỗ chứng-minh cá-nhân phải

nối với nhân-loại qua gia-đình và nhà nước.

Những mệnh-đề ấy chứa những nguyên-lý cơ-

bản làm nền xây-dựng cho cả chính-trị và xã-

hội Trung-hoa, lấy " Khoa-học và Đạo-đức

làm tiểu-đề "_( Phan-Văn-Trường _ " Le Droit

Pénal à Travers L'Ancienne Législationg

Chinoise " )

Những nguyên-lý cơ-bản ấy là :

1/. Minh minh đức Làm sáng đức sáng

2/. Thân dân Thân yêu nhân-dân

3/. Chỉ ư chí thiện Đậu nơi tối thiện


142

1/. Tề gia Xếp đặt trong nhà

2/. Trị quốc Cai trị việc nước

3/. Bình thiên hạ Dẹp yên thế-giới.

Tất cả đều lệ-thuộc vào điều-kiện Tu

Thân : Tu sửa cá-nhân và cá-nhân là thành-

phần họp nên xã-hội, thành-phần tốt thì toàn-

thể tốt. Cho nên không phân-biệt sang, hèn, trí,

ngu đều phải lấy việc Tu Thân làm gốc :

" Từ thiên tử dĩ chí ư thứ dân nhất thị tu

thân vi bản "

_ ( Theo sách Đại-Học )

Đấy là con đường làm người sĩ-phu của

giới đứng đầu trong bốn giới điển-hình của xã-

hội theo Nho-giáo, mà trọng-tâm đặt cả vào

việc giải-quyết vấn-đề quan-hệ Người với

Người, một trong ba quan-hệ sinh-tồn căn-bản

của nhân-loại .

Tôn-Các trong " Lâm Tuyền " đại-diện

cho Nho-học, vốn là con nhà dòng-dõi trâm-


143

anh, từ nhỏ chỉ biết nấu sử sôi kinh, đặt cả hy-

vọng vào khoa-cử, long vân gặp hội.

Cá nhẩy xôn xao trường vũ cử,

Chim bay hăm hở chí công danh.

Lá dương một phút đưa tên bén,

Đèn sách cho cam thuở học hành ."

_ ( Tôn Sinh Phó Kinh Ứng Thi )

Nhưng chẳng may học tài thi phận, Tôn-

Các kỳ này thi hỏng, trên đường hồi hương tự

an-ủi với thú ngăm cảnh thiên-nhiên, ngâm thơ

vịnh gió trăng, mê say quên cả đường về, lạc

vào mộng ảo thiên-thai :

Thành dài gác rộng mấy tầng xây,

Tạo hóa khen ai khéo tạc bầy.

Cầm gẩy gió thông lừng ngàn bắc,

Đàn khêu trăng nguyệt dãi lầu tây.

Cỏ hoa dễ quyến người trần-tục,

Thú vị thêm ưa kẻ nước mây.

Tưởng nước non này phong cảnh ấy,

Dẫu lòng vàng đá cũng lung lay .


144

Mỹ-cảm kinh-nghiệm của chàng Nho-sĩ

đối-tượng-hóa cụ-thể thành nàng Tiên hiện-

thân xuống để kết duyên thành đôi vợ chồng

tự-do hôn-phối, ngoài lễ-nghi tục-lệ giữa rừng

thẳm non xanh, cùng nhau xây-dựng tổ ấm

uyên-ương .

Tiện thiếp tự tư ở cõi Tiên,

Chưa hề bén lụy cõi trần duyên.

Thầy lai âu hẳn tơ bà nguyệt,

Gặp gỡ khôn nài phận ả quyên.

Kim cải đã đành duyên mắc mớ,

Gió trăng nào quản tiếng chê khen.

Muôn bề cả dám xin đùm bọc,

Hoa nở chiều xuân dễ mấy phen .

_ ( Viên Thị Tự Tâm Sự )

Đây là thiên-nhiên bắt tay với xã-hội,

Đạo-gia hợp với Nho-gia trong tâm-lý nghệ-

thuật Thiền như chữ Phật đã hội ý vậy, " Đại

trượng phu Thiên Nhân sư Phật " _ ( Pháp Bảo

Đàn Kinh -- Tuệ-Năng ) ( Bậc Đại-trượng-phu

là Thầy Thiên-nhiên và Nhân-loại tức là Phật ).


145

Và Trang-Tử viết :

" Ngưu mã tứ túc thị vị thiên, lạc mã thủ,

xuyên ngưu tị thị vị nhân "

_ ( Thu Thủy )

( Trâu ngựa bốn chân ấy gọi là thiên-

nhiên, buộc đầu ngựa, xỏ mũi trâu ấy là

nhân-văn ) .

Và :

" Thiên dữ nhân bất tương thắng dã, thị

vị chân nhân ".

( Thiên-nhiên với nhân-loại không tranh

thắng lẫn nhau, thế gọi là người thật

người ).

Nhân-loại và Thiên-nhiên vốn là hai thế-

lực chống-đối, nhân-loại phải thích-ứng với

hoàn-cảnh thiên-nhiên trong cuộc sinh-tồn, nếu

thiên-nhiên thắng nhân-loại thì sự sinh-tồn khó

lòng được bảo-đảm, sớm chầy nhân-loại sẽ bị

tiêu-diệt. Do đấy mà nhân-loại phải phát-minh

kỹ-thuật để thắng thiên-nhiên .

Với nghệ-thuật sống Thiền trên đây, nhà

sư Huyền-Trang đã cảm-hóa tính vượn là


146

thiên-nhiên ở trình-độ bản-năng vật-lý để tiến-

hóa theo quá-trình biện-chứng giải-thoát Thiên

Tâm :

Thiên-nhiên − Nhân-sinh − Siêu-nhiên

Tiềm-thức − Ý-thức − Siêu-ý-thức

mà hàng ngày ai nấy đều kinh-nghiệm tuy

không biết, qua ba trạng-thái :

Mộng − Thức − Ngủ-say

Trong giấc mộng chúng ta sống ở một

thế-giới của tâm ta tự đối-tượng-hóa, có thật

đối với người còn đang mộng. Thức dậy, thế-

giới mộng tan biến được thay-thế bằng một

thế-giới của giác-quan đem lại, có thật như là

khách-quan đối với chủ-quan. Ngủ-say, không

mộng tất cả đều mất, cả đến cái ý-thức Tự-ngã,

Tôi, của Tôi .... Tuy vẫn còn ở trạng-thái thuần-

túy, vô-tâm, ngoài năng-tri ( sujet connaissant )

và sở-tri ( objet de connaissance ). Cái Pháp

Bất-Nhị vừa Có vừa Không, cái Thiên Tâm Sắc

Thị Không Trạng-Trình đã lấy làm nguồn cảm-

hứng .


147

" Phiếu nhược thù ti du bích bán,

Khinh ư thiền tuế quải u lâm,

Nhất tòng thiên ngoại lương phong khởi,

Thùy thức vô tâm cánh hữu tâm."

( Xa lắc nhện tơ ngang trời biếc,

Phất phơ ve xác vắt rừng thâm.

Ngoài trời gió mát chợt nổi nhẹ,

Ai biết vô tâm lại còn tâm .)

Tâm ấy là " Thiên tâm sắc thị không "

_ ( Trung Tân Quán Trì )

Nghĩa là : trong ý-thức vũ-trụ mà Trạng-

Trình đồng-hóa với Phật Tâm thì thế-giới hữu

hình là Không-Hư không thật .

" Chỉ yếu tâm tâm kiến Phật tâm "

_ (Ưu Đàm Hoa )

( Chỉ đòi mọi tâm thấy tâm Phật ),

đạt Bát Nhã. Đấy là biện-chứng Bất Nhị

( Advaita : Không Hai ) giải-quyết mâu-thuẫn

giữa nhân-sinh và thiên-nhiên, Nho và Đạo để

tổng-hợp vào Phật - Thiền mà cuộc hôn-nhân


148

giữa Nho-sinh Tôn-Các với nàng Tiên họ Viên

đã ngụ-ý vậy .

Sau một thời-gian Nho-sĩ với nàng Tiên

ăn ở với nhau ở Thạch-Tuyền sinh được hai

con trai. Chàng tỉnh mộng nghĩ về sứ-mệnh của

Nho-sĩ có bổn-phận đối với gia-đình, với tổ-

quốc nên lại muốn lên kinh-đô ứng-thí, lo lập

công-danh sự-nghiệp lỡ dở .

Thiên Tử rầy ra chiếu cử nhân,

Anh hùng tưởng gặp áng long vân.

Nghĩ bề gia-thất đành muôn kiếp,

Gặp hội công danh dễ mấy lần.

Nàng ở giữ giàng đàn chủng tử,

Anh ra lo trả nợ song thân.

Một mai sự nghiệp dầu trọn vẹn,

Gang ấc Tiên cư thoát lại gần .

_ ( Tôn Sinh Vi Viên Thị )

Và Viên Thị cũng rất hoan-nghênh để

khuyến-khích, vui mừng cùng chàng Tôn-Các

với hai con xuống thuyền đưa nhau đến thăm

cảnh Phật Phi-Lai trước khi lên Tràng-An. Đến


149

chùa thăm cảnh cũ tu hành, nàng bèn tỉnh-ngộ

một lần nữa về lai nguyên bản thân mình .

Tiện thiếp thân xưa khách Quảng Hàn,

Thác sinh đầy xuống cõi trần-gian.

Theo đường Phật-giáo mong cầu phúc,

Đội đức Thiền-sư cứu khỏi nàn.

Chút phận chửa cam bề khổ-hạnh,

Vì duyên nên lụy thói trần-hoàn.

Phong hương dám ngỏ lời than thở,

Muôn đội ơn thầy xá giải oan .

_ ( Viên Thị Kiến Huyền-Trang )

Ý-thức mình là " khách Quảng Hàn ",

tuân-hành mệnh-lệnh của Thượng-Đế, Viên-

Thị đành dứt tình đời, từ biệt chồng con để đến

gốc cây bay lên Thiên-cung .

Vốn thiếp xưa thân cửa Đế Thiên,

Vì duyên cho phải lụy trần duyên.

No ngày lại mới lên chầu chực,

Vâng mệnh cho nên lỗi ước nguyền.

Trăm lạy giã chàng còn ở thế,

Năm mây xin thiếp lại lên Tiên.


150

Kim thoa đôi chiếc trao làm bạn,

Xin để cầm tay chút kẻo phiền .

_ ( Viên Thị Biệt tôn Sinh )

Cùng chàng giải hết nỗi niềm tây,

Bèn mới dời chân tới cội cây.

Gió cuốn mịt mù muôn dặm ngất,


Hương còn thoang thoảng đưa mùi bóng,

Xa đã mờ mờ khuất áng mây.

Cung quế nhận dầu vui cảnh cũ,


_ ( Viên Thị Đăng Tiên )

Đến đây Thiên-nhiên do Viên Thị đại-

biểu trở về với Đạo Tiên tức Siêu-nhiên. Nhân-

sinh do Tôn-Các Nho-sinh đại-biểu trở về xã-

hội ở tại thế-gian. Nhưng trước khi dắt con lên

kinh-đô còn đến than-thở với nhà sư Phật xin

giải oan cho vợ :

" Giải oan xin mở từ bi rộng,

Ngõ được siêu sinh tựa bóng Thiền. "

_ ( Tôn Sinh Bạch Huyền-Trang )


151

Và nhà sư Phật khuyên Nho sinh trở về

lấy nhân-sinh làm chính-nghĩa :

" Quân tử thôi về miền cố quốc,

Công danh theo nối nghiệp gia tiên.


Ngày tháng khuyên răn để mặc Thiền ."

Tôn-Các vâng lời nhà Phật, bái biệt đi thi,

dựt giải khôi-nguyên vinh-qui bái tổ, trước khi

trở lại triều-đình nhậm chức để phục-vụ quốc-

gia xã-hội đúng theo con đường của Nho-sĩ

thời phong-kiến .

Nhưng Viên Thị sau khi hết hạn đầy

xuống trần-thế lại trở về Tiên-cung. Ở đây

tưởng như thế là đã mãn-nguyện. Ngờ đâu từ

ngày xa cách chống con, tình phu-thê, tình

mẫu-tử làm cho Viện Thị đêm ngày không

nguôi, tha-thiết cầu xin Thượng-Đế cho trở lại

với chồng con, tái giáng xuống làm người :

Thác sinh từ thuở cẩn vâng lời,

Gặp gỡ chàng Tôn mới kết đôi.


152


Hai phen nâng bế nghĩa nào nguôi.

Nhớ xuân dễ khiến hoa sùi sụt,


Những ước lại tròn duyên chếch mác,

Muôn trông bệ ngọc đức tài bồi .

_ ( Bạch Viên Tâu Thượng-Đế )

Và Thượng-Đế :

" Đề đức bản hiếu sinh "

( Đức của Thượng-Đế vốn là yêu sự sống

sáng-tạo ), bèn ưng-thuận cho Viên Thị từ

Thiên-cung lại xuống trần-thế để được toại-

nguyện đoàn-tụ gia-đình. Trở về thế-gian, Viên

Thị không quên đến tạ ơn sư-phụ Huyền-Trang

và niệm Phật ở chùa Phi-Lai :

Ba thân hương lửa lòng nguyện ước,

Đôi chữ bình an miệng khấn cầu.

Kính tín lòng này chư Phật độ,

Thiện duyên đã trước lại còn sau.


153

Thầy Huyền-trang, đại-diện Phật-giáo, đã

đáp lời :

Gót Tiên từ vắng chốn chiền già,

Xiết kể lòng người nỗi xót xa.

Ủng hộ những mong thuyền cứu khổ,

Độ trì hằng niệm kệ Di Đà.

Đã nguyền thiện hữu chư Bồ Tát,

Lại tụng nam-mô Phật Thích-Ca.

Tam Bảo chứng minh công đức ấy,

Phúc người thêm có đẳng hà sa .

_ ( Huyến-Trang Đối Ngữ )

Đấy là Đạo Tiên với Đạo Phật thỏa-hiệp

ví như chùa Phi-Lai dựng giữa Thiên-nhiên,

bên cạnh Thạch Tuyền, là một cảnh rất thích-

hợp cho tâm-linh giải-thoát .

Phi Lai Tự

Khác với thế-gian khắp ba ngàn,


Gót trúc đưa hương lừng bệ Phật,

Cầm thông dựng tuệ nức am tuyền


154

Nước non quyến khách say mùi đạo,

Hoa cỏ đưa tăng đến cửa chiền.

Pháp giới mấy dường phong cảnh ấy,

Quy y dầu mặc khách tham Thiền .

Tuy cảm-thông với Nho, tuy thân-cận với

Đạo, nhà Phật vẫn đứng biệt-lập bên lề xã-hội,

xa cách đô-thị chính-trị đua-tranh .

Trái lại, Bạch Viên, từ cõi Tiên vì tình

người, hăm hở trở về sống với chồng con trong

hạnh-phúc gia-đình :


Mai trúc chen hàng nở tốt tươi.

Mình ngọc vóc vàng Tiên dưới động,

Tuổi rùa tóc hạc báu trên đời.

Ba thân phú quý nhờ ơn nước,

Đôi chữ khanh tương lụy phúc trời.

Cửa tía nay mừng trăm ước vẹn,

Nhà lan xum họp tháng ngày vui.

_ ( Phu Thê Giai Lão )


155

TỔNG-HỢP

THIÊN - NHÂN - PHẬT

Trên đây là cả một tổng-hợp Tam-giáo để

xây-dựng nên cái xã-hội mộng-tưởng Thuấn -

Nghiêu mà Nguyễn-Bỉnh-Khiêm cũng như

Nguyễn-Trãi từng mơ ước như tả ở bài thơ kết-

thúc " Lâm Tuyền Kỳ Ngộ "

Có ấy hoa nhàn phận hẩm hiu,

Muôn trông lượng cả lạm cao siêu.

Ngọc xuê vẻ tốt vì trau-chuốt,

Hoa nở danh thơm bởi chắt chiu.

Đội đức bể hồ lòng ấp yếm,

Phỉ nguyền tơ chỉ nghĩa sương siêu.

Trăm năm ước vẹn nên dòng cội,

Ca khúc Nam Phong thuở Thuấn Nghiêu .


156

Như " Lâm Tuyền " mong muốn ở Việt-

Nam thời Lê, Mạc. Học-phái Trình-Tuyền lấy

Thiền-học để hợp-nhất ba giáo-lý truyền-thống

Đông-phương Phật - Nho - Đạo thành một thế-

giới-quan đầy đủ, tức là một ý-thức-hệ trong đó

trọng-tâm chính là Nho-học được Phật-học và

Đạo-học bổ-túc cho hoàn-bị vậy .

Thời Lý, Thiền-sư Cửu-Chỉ đã nói :

" Khổng Mạc chấp hữu, Trang Lão

nhược vô thế tục chi điểu phi giải thoát

pháp. Duy hữu Phật giáo bất hử “ hữu”,

“ vô ”, khả liễu sinh tử "

_ ( Thiền Uyển Trền Đăng )

( Khổng-học và Mặc-học chấp vào

thế-gian là có thật. Trang-học và Lão-học

chủ-trương không có thật. Kinh sách thế-

tục chẳng phải phép học giải-thoát cho

con người. Chỉ có Phật-giáo không chấp

vào Có, Không, có thể thấu hiểu lẽ sống

chết . )


157

Vấn-đề sống, chết là vấn-đề tín-ngưỡng

tôn-giáo của nhân-loại vào một thế-giới siêu-

giác-quan, dù đến người nông-dân bình-thường

ở Việt-Nam cũng đều đặt ý-nghĩa của đời sống

vào cái thực-tại bất sinh bất tử ấy :

"Sống về mồ mả, chẳng ai sống về cả bát cơm".

_ ( Tục Ngữ )

" Trong tập Anh Hùng Ca Mahabha-

rata có truyện vị anh-hùng Yudhishthira,

khi Dharma hỏi về điều lạ-lùng nhất trong

thế-gian, đã đáp rằng ấy là cái tín-ngưỡng

bền-bỉ của nhân-loại vào sự bất-tử của

chính nó, mặc dù chúng chứng-kiến cái

chết khắp nơi, chung-quanh nó, hầu hết

mọi lúc trong đời người. Và thực thế, đấy

là điều ngạc-nhiên nhất trong đời sống

nhân-loại. Mặc dù tất cả biện-minh trái lại

do các học-phái đưa ra ở các thời-đại,

mặc dù sự bất-lực của lý-trí để xuyên qua

cái màn che bí-mật luôn luôn ngăn cách

thế-giới giác-quan với thế-giới siêu-giác-


158

quan, nhân-loại vẫn tin-tưởng chắc-chắn

là nó không có thể chết được."

_(Swami Vivekananda "Life After Death")

Khổng-học và Mặc-học chuyên-chú vào

vấn-đề nhân-sinh xã-hội thực-tiễn, cho nên gạt

bỏ các vấn-đề siêu-hình như sống chết hay quỷ

thần, không hay đề-cập đến. Đấy là khuynh-

hướng tư-tưởng nhập-thế hay vào đời .

Trang-học và Lão-học lại có khuynh-

hướng đi ra thiên-nhiên, xuất-thế, ra khỏi đời

sống có tổ-chức trong nhân-quần xã-hội. Cả hai

truyền-thống ấy đều ở trên một bình-diện thời-

gian, không-gian, dù nhập-thế hay xuất-thế,

cho nên Cửu-Chỉ đã xếp vào cái học thế-tục,

không thỏa-mãn cho tín-ngưỡng tôn-giáo tâm-

linh như Phật-giáo nhằm giải-thoát cho con

người khỏi vòng sinh tử luân-hồi, là đầu mối

của đau-khổ .

Cùng ở trên một bình-diện thời-gian,

không-gian mà mâu-thuẫn đối-kháng, thì chỉ

phải giải-quyết bằng biện-chứng-pháp phủ-


159

định toàn-diện, vượt lên trên bình-diện thế-tục

Hữu hay Vô của Hình-danh Sắc-tướng, như

Trạng-Trình đã xác-định .

" Tòng đầu sắc thị không, bản lai vô nhất vật "

Đấy là biện-chứng tổng-hợp của Thiền,

của Bất Nhị Pháp Môn " Giáo ngoại biệt

truyền bất dung văn tự " ( Truyền ngoài tất cả

giáo-lý, không dùng chữ-nghĩa mà thực-

nghiệm tâm-linh ) .

Đấy là tổng-hợp Đạo với Đời của truyền-

thống Tam-giáo Việt-Nam, trong đó luân-lý

Nhân-Nghĩa của Nho-giáo giới-hạn vào nhân-

loại được định-luật Nghiệp-Duyên của Phật-

giáo mở rộng ra khắp chúng-sinh vì hiện-hữu ở

vũ-trụ là nhân duyên nhau mà hiện-khởi, không

một cái gì độc-lập đứng một mình mà có được,

vì thế mà tình-yêu phải là bình-đẳng tràn-ngập

khắp vũ-trụ, không giới-hạn vào ( yêu người )

" Ái nhân " như Khổng-Tử định-nghĩa cho chữ

Nhân :


160

" Một thuyền cứu khổ chở riêng ai "

Hay là :

" Nhân là vớt khỏi trầm-luân muôn loài "

_ ( Phật Bà Quan Âm Diễn Ca )

Karma : Nghiệp ngụ nghĩa Tái-sinh, là

luật-pháp tự-nhiên chi-phối vũ-trụ, điều-động

cuộc tiến-hóa đại-đồng của Tính hay là Ý-Sống

từ khởi-thủy, bắt đầu từ cái " Thiên tâm sắc thị

không " phân-hóa biểu-hiện trải qua các bình-

diện ý-thức từ tiềm-tàng vật-lý đến sinh-lý, đến

ý-thức cho chí siêu-thức, giải-thoát ra khỏi

vòng nhân-quả luân-hồi sinh-tử. Bởi vì vũ-trụ

là một trường động-tác phản-ứng của sinh-lý,

do Nghiệp từ trong hành-động ra, không phải

như Mệnh, từ ngoài vào, trải qua Tính của

mình, Tính của người, Tính của vật, cùng với

Trời Đất tham-gia :

" Tận kỳ tính, tận nhân tính, tận vật tính,

dữ thiên địa tham "

_ ( Trung Dung )


161

Nhưng Thiên Địa hay Thiên-nhiên cũng

vẫn còn là bình-diện động-tác phản-ứng của Ý-

Sống hay là Tính, chưa thoát khỏi vòng sinh tử

luân-hồi " Xuân sinh, hạ trưởng, thu liễm, đông

tàng " nghĩa là còn bị luật Nhân-duyên của

Nghiệp : Karma chi-phối. Cho nên cứu-cánh

cùng tột của con người là giải-thoát khỏi hết

đau khổ Nghiệp-quả, bằng giác-ngộ luật

Nghiệp, là hành-động vô-cầu của Bồ-Tát, tự

quên mình để phụng-sự chúng-sinh, chăn dân,

giúp nước theo lời khuyên Trần-Thái-Tông của

Thiền-sư Phù-Vân trên núi An-Tử :

" Dĩ thiên hạ tâm vi tâm, dĩ thiên hạ dục

vi dục "

( Lấy tâm thiên-hạ làm tâm, lấy ý-muốn

của thiên-hạ làm ý-muốn của mình )

Hành-động không vì động-cơ Tham, Sân,

Si thúc-đẩy, hành-động với tâm đạo. Đạo hành

không phải hành Đạo, thì hết tạo Nghiệp, vì

Nghiệp là động-tác phản-ứng đại-đồng, nếu

chủ-động là cái " Vô tâm cánh hữu tâm " thì


162

phản-ứng tác-dụng vào đâu ? Đấy là hành-

động Bồ-Tát, người bố-thí, người được bố-thí

và vật bố-thí, cả ba là một. Hành-động đi đến

giác-ngộ, minh hành cho nên không tạo Nghiệp

cho một cá-thể nào phải chịu :

" Lưu thủy hạ sơn phi hữu ý,

Bạch vân xuất tụ bản vô tâm ."

_ ( Trần-Thái-Tông )

( Nước đổ xuống núi không dụng ý,

Mây trắng đùn lên vốn vô tâm ) .

Đấy là con đường phụng-sự, hành-động

quên mình cho gia-đình, cho tổ-quốc, cho

thiên-hạ để đi đến cái ý-thức vũ-trụ đại-đồng

của Nho-sĩ làm chức-phận vậy .

Khoa danh rầy đã đội ơn trên,

Chức phận khuyên con xá giữ gìn.

Tôi nước miễn ghi lòng khuyển mã,

Chăm dân chẳng lọ chí loan chiên.

Phép công lẽ chính hằng nghiêm cẩn,

Cửa lợi đường danh chớ bám men.


163

Tài lạ vẹn nên công giúp nước,

Ngàn năm duy để một bia truyền .

_ ( Phụ Mẫu Khuyển Tôn-Sinh )

Đấy là con đường giải-thoát của Nho-

giáo, con đường hành-động vô-tư, vô-cầu .

" Chử vô cầu là chữ thiên-nhiên "

_ ( Nguyễn-Công-Trứ )

Hành-động quên mình cho gia-đình, cho

tổ-quốc, cho thiên-hạ, không cầu danh cầu lợi,

làm tròn chức-phận mình trong vũ-trụ, trong

nhân-quần xã-hội :

" Tất cả vũ-trụ hành-động. Để làm

gì ? Để siêu-thoát, vì tự-do, từ nguyên-tử

đến thực-thể tối cao, đang hành-động vì

một cứu-cánh là tự-do cho tinh-thần, cho

thân-thể, cho tâm-linh "

_ ( Vivekananda " Karma - Yoga " )

Và Kinh Gita ( Thế Tôn Ca ) lấy chủ-đề

là hành-động không hệ-lụy, cũng nói :


164

" Không chút hệ-lụy, luôn luôn

hành-động là phận-sự, vì hành-động

không hệ-lụy người ta chắc đạt tới Đấng

Tối-Cao ".

Đấy là tinh-thần Nho xuất, nhập, Thích,

Đạo của Lý-học khai-phóng Trình-Tuyền thời

Lê, Mạc vậy .

Theo " Lâm Tuyền Kỳ Ngộ ", nhân-sinh,

xã-hội của Nho-học vẫn là chính-nghĩa, nhưng

là Nho-học mở cửa ra tín-ngưỡng tâm-linh của

Phật-học, không như ở Lê-Thánh-Tông đi đến

tâm-lý nghệ-thuật Lão - Trang để thốt ra lời

than tuyệt-vọng vì hoài-nghi thiếu tín-ngưỡng

lúc hấp-hối :

" Bồng lai sơn thượng âm dung đoạn,

Băng ngọc hương hồn nhấp mộng vô ."

( Đỉnh núi Bồng-Lai ba âm dứt,

Hồn thơm ngọc giá mộng hư không ) .

*******


165

LÂM - TUYỀN

KỲ - NGỘ

Giữa trời chúa thánh nối ngôi càn,

Chín vạc xây nên vững thái bàn.

Rũ gặp ngai vàng ra chính giáo,

Xum vầy bệ ngọc đổng y quan.

Bể thanh kình ngạc hơi tăm vắng,

Ải bặt sài lang ngọn khói tan.

Đời trị thú vui trời mọi chốn,

Nước non mặc kẻ lònh thanh nhàn .

*


166

Huyền-Trang Tăng

Chân-Như vốn chịu tính thiên nhiên,

Niệm niệm hôm mai đạo Thánh Hiền.

Nước trí non nhân vui quyến luyến,

Đường danh cửa lợi biếng bon chen.

Phong Tung tàng mảng kinh Tây -Trúc,

Tương giáo hằng quen đạo túc Thiền.

Mảy chút trần ai chi khẳng lụy,

Thanh nhàn còn đợi thú lâm-tuyền .

*

Phi-Lai Tự

Khác vời thế giới khắp ba ngàn,


Gió trúc đưa hương lừng bệ Phật,

Cầm thông dọng kệ nức am tuyền.

Nước non quyến khách say mùi đạo,

Hoa cỏ đưa tăng đến cửa chiền.

Pháp giới mấy dường phong cảnh ấy,

Quy y dầu mặc khách tham thiền .


167

Huyền-Trang Cư Trai

Tăng phòng chi để lụy trần duyên,

Lẩn quần am thanh náu gót Tiên.

Áo bả giầy gai hằng vẫn giữ,

Cơm thông trà rễ dễ nên quen.

Chuông khua mấy tiếng tan niềm tục,

Kệ dóng ba canh tắt mối phiền.

Một chiếc thuyền từ dư tế độ,

Đem người đều lại cảnh Tây Thiên .

*

Bạch-Viên Đáo Ngoại Tự

Non xanh rừng thẳm áng vân biên,

Lẩn quẩn kià ai tới cửa thiền.

Khuya sớm lân la ngoài ngọn trúc,

Hôm mai khép nép dười am tuyền.

Đêm thanh dọng kệ nương thềm nguyệt,

Ngày vắng nghe kinh náu bóng hiên.

Một mối sự lòng ai kẻ biết,

Sáng soi thấu chửa hỡi gương Thiền .


168

Huyền-Trang Tụng Kinh Cứu Khổ

Rắp mảng cầu duyên đến cửa già,

Trạnh lòng nên phải gắng công ra.

Hương dâng ngày nhẫn vầng ô xế,

Kệ tụng đêm thâu bóng thỏ tà.

Cứu độ ước ao công đức vẹn,

Thuyền từ mong mỏi tháng ngày qua.

Siêu sinh ngõ thoát luân hồi trước,

Bỏ thửa lòng thiền tế độ ta .

*

Bạch-Viên Nhập Tự Thính Kinh

Từ ngày kinh giáo giải bên tai,

Hé cửa tùng biên mái ngụ ngoài.

Khép nép khấn cầu trên bệ ngọc,

Lân la mật niệm trước thiền trai.

Đêm thanh náu gót ngoài tăng viện,

Ngày vắng dâng hương trước Phật đài.

Khấn nguyện lòng này Tam Bảo chứng,

Một thuyền cứu khổ chừa riêng ai .


169

Huyền-Trang Dưỡng Bạch-Viên

Thấy loài vật bé chỉn thương thay,

Tăng viện bèn cho ngụ tháng ngày.

Áo bả một manh dùng ấm cật,

Xuyến vàng đôi chiếc xá trao tay.

Hôm mai luyện tập đường kinh giáo,

Khuya sớm vui quen đạo tớ thầy.

Những ước đều lên miền Tĩnh Thổ,

Giốc lòng khấn nguyện bấy lâu nay.

*

Bạch-Viên Quy-Y Tự

Mỗi lẽ xem dường có chí hay,

Vật sao khôn khéo lạ lùng thay.

Nương mình Phật-giáo niềm tin kính,

Theo thói Thiền sư đạo thảo ngay.

Giảng kệ xem kinh hằng chột dạ,

Dâng hương tiến quả những liền tay.

Tuy rằng tới cảnh vui lòng cảnh,

Một tấm niềm tan chửa chút khuyâ .


170

Bạch-Viên Biệt Phi-Lai

Kiếp hóa sinh xưa sổ đã qua,

Cửa chiền bèn mới lánh chân ra.




Trông chừng am cũ mấy ngàn xa.

Vì duyên cho phải thăm tìm thú,


*

Huyền-Trang Ai Tích

Thương thay vật bé bỏng bơ vơ,

Dễ dục lòng thiền luống ngẩn ngơ.

Ngày vắng ve sầu thêm tưởng nhớ,

Đêm thanh dế thét những ngóng chờ.

Lâm râm đèn hạnh năm canh nguyệt,

Bối rối lòng tầm chín khúc tơ.

Non nước chốn này sao nỡ phụ,

Một phen viếng cảnh biết bao giờ .


171

Huyền-Trang Than Giận

Dưa rau đã trải mấy thu chầy,

Khuya sớm làm duyên bạn tớ thầy.

Nào thuở nghe kinh tìm đến đấy,

Bây giờ lánh gót dễ quên đây.

Bén duyên hay đã quy miền khác,

Vui thú cho nên nhạt cảnh này.

Muông cỏ vật nhàn bao quản tiếc,

Tiếc thương vì đã bén chân tay .

*

Bạch-Thị Hóa Nữ Nhi




Nửa vòng thu nguyệt vịnh mày ngà.

Như phô dưới gót phong quần thúy,


Yểu điệu ngẫm triều như thế ấy,



172

Viện-Thị Cư Thạch-Tuyền

Một bầu thế-giới khác xa vời,

Rừng vạn gây nên thú thảnh thơi.

Thành quách trùng trùng muôn trượng núi

Lâu đài san sát một phương trời.

Cầm thông phách trúc no trò lạ,

Quạt gió đèn trăng sẵn chốn vui.

Cảnh vật mỗi đường âu chẳng thiếu,

Thiếu chăng còn một khách trên đời .

*

Viên-Thị Tư Phối

Ngẫm nghị càng thêm vẩn mọi đường,

Trạch lòng vì bởi khách đông sàng.


Giấc bướm năm canh diễn khắc vàng.

Cửa động những mong người hái thuốc,

Bên nguồn luống đợi khách tầm hương.


Chi để hồng nhan phận lỡ làng .


173

Tôn-Sinh Bẩm Chí

Trâm anh nghiệp cả vốn con dòng,

Kinh sử hôm mai vẫn một lòng.

Đèn hạnh năm canh màn Đổng-Tử,

Song mây mấy tạc gối Ôn-Công.

Làng Nhan cửa Khổng lòng hăm hở,

Bể Thánh rừng Nho sức vẫy vùng.

Vả đấng văn chương tài bẻ quế,

Vũ-Môn có thuở cá nên rồng .

*

Tôn-Sinh Phó Kinh Ứng Thí

Chiếu phụng tự nghe mở hội lành,

Vó câu gióng giả vội đăng trình.

Đường hoè họp mặt làng tài tử,

Dặm liễu đưa tay khách thị thành.

Cá nhẩy xôn xao lòng vũ cử,

Chim bay hăm hở chí công danh.

Lá dương một phút đưa tên bén,

Đèn sách cho cam thuở học hành .


174

Tôn-Sinh Lạc Đệ

Vận gặp khi nên lọ phải cầu,

Lạc thiên quân tử vội chi đâu.

Liềm kia mài mãi càng thêm sắc,

Ngọc nọ chuốt trau ắt cũng mầu.

Kinh sử cần cù ôn vả đọc,

Công danh ắt chẳng trước thời sau.

Thanh vân đường hãy thênh thênh rộng,

Một áng xuân vi chẳng mấy lâu .

*

Tôn-Sinh Hồi Hương

Giã từ kinh khuyết lại hồi hương,

Luẩn quẩn đường thông mấy dặm trường.

Quán Sở lầu Tần người lữ khách,

Ngàn mây nhẹ gót ngựa quen đường.

Trước cầu chén cúc ngàn câu gấm,

Sầu mượn đàn thông dạo khúc vàng.

Ra áng non mai ngàn dặm vắng,

Nhàm tai inh ỏi tiếng hàn tương .


175

Lâm Trình Nhật Mộ

Bóng đã chênh chênh gác mái đoài,

Hãy còn khe suối mấy ngàn khơi.

Gập ghềnh non núi đường xuôi ngược,

Vắng vẻ chân thiều khách vãng lai.

Một mối vó câu thêm vặt bước,

Ngóng trông quán khách hãy xa vời.

Hầu mong để hỏi miền thôn xã,

Chưng phỏng trời hôm dễ biết ai .

*

Viên-Thị Hóa Thanh-Y-Nữ Tiền Lập

Đêm thanh vắng vẻ dặm ngàn mây,

Thơ thần hình ai đứng chốn này.

Trước gió phất-phơ bay giải áo,

Dưới lưng đủng đỉnh dậm chân giầy.

Mặt hoa rón rén mừng nhưng thẹn,

Đường hạnh lân la kíp lại chầy.

Phỏng đặng chi không dường có ý

Tìm duyên hay rắp đợi ai đây .


176

Viên-Thị Vấn Tôn-Sinh

Xa khơi rừng quạnh thủa hàn sương,

Quân tử về đâu khéo lỡ đàng.

Khác dạng giang hồ người ẩn dật,

Giống triều đài các đấng văn chương.

Sá toan tạm nghỉ nơi hành quán,

Hay rắp tìm về chốn cố hương.

Vắng vẻ am này nên dám hỏi,

Chín niềm tâm sự ngỏ xin tường .

*

Tôn-Sinh Đối Viên-Thị

Vốn ở Trường-An trải mấy xuân,

Nay về quê cũ viếng song thân.

Cách ngàn chửa đến nơi quen thuộc,

Lạc dấu cho nên sức nhọc nhằn.

Thơ thẩn mong tìm nơi quán khách,

Lân la nào biết chốn hương thôn.

Ơn lòng đoái đến phiền nhắn nhủ,

Ngỡ được nương nhờ chút nghỉ chân .


177

Viên-Thị Hiếu Tôn-Sinh Ngụ-Sở

Thạch Tuyền chốn ấy chẳng xa vời,

Cũng kể nhân gian thú thảnh thơi.

Am rộng vườn thưa mười dặm đất,

Cảnh mầu riêng nửa một bầu trời.

Phòng hoa quán nguyệt càng thong thả

Khách bộ người thuyền mặc nghỉ ngơi.

Ngàn tối áng nơi người vắng vẻ,

Dám xin quân tử kíp chân rời .

*

Tôn-Sinh Mã Thượng Thú Hành

Giã nàng chưa thủa mặt trời ta,

Rong vó long câu mấy dặm xa.

Dầu dãi nắng mưa lầu áo thúy,

Dầm dề sương tuyết thấm khăn là.

Dè chưng sông nguyệt mau mau bước,

Chỉ nẻo ngàn thông tót tót qua.

Non nước xiết bao bề lạnh lẽo


178

Tôn-Sinh Đáo Thạch-Tuyền Cung-Quán

Gác mới khua chuông nguyệt mới tà,

Vó câu trót đã tới cung nga.

Khoan khoan thẳng bước lên vườn hạnh,

Len lén rời chân dưới cửa hoa.

Thấy cảnh như xui lòng tưởng vọng,

Trông xuân càng một dạ ngâm nga.

Trải xem phong cảnh lâu đài ấy,

Ngẫm biết Bồng Lai mấy chẳng xa .

*

Thạch-Tuyền Cảnh Trí

Một vẻ xem ra một ngạt ngào,

Nhân gian độ mấy thú thanh tao.

Sen phô đáy nước lồng gương nguyệt,

Gác giấu chân thềm lẫn vẻ cao.

Hoa rọi long lanh rèm bích ngọc,

Hương đưa sực nức gác quỳnh dao.

So xem phong cảnh còn dường ấy,

Má phấn môi son những thế nào .


179

Tôn-Sinh Vịnh Cảnh

Thành dài gác rộng mấy từng xây,

Tạo hóa khen thay khéo tạo bầy.

Cầm gẩy gió thông lừng ngàn bắc,

Đèn khêu trăng nguyệt dãi lầu tây.

Cỏ hoa dễ quyến người trần tục,

Thú vị thêm ưa kẻ nước mây.

Tưởng nước non này phong cảnh ấy,

Dẫu lòng vàng đá cũng lung lay .

*

Tôn-Sinh Chí Cung

Chàng vừa dạo bước tới bên tường,

Chợt đã tin đưa chốn giấc vàng.

Mặt ngọc dường sui chiều áy náy,

Vời hoa như giục trận mơ màng.

Đã mừng trướng gầm duyên đầm ấm,

Lại ngại hồng nhan phận bẽ bàng.

Bối rối công lòng khôn xiết kể,

Nào ai có biết nỗi này chăng .


180

Viên-Thị Báo Nữ Nhi

Sơn lâm đường mãn áng am này,

Chưa để trần ai tới chốn này.

Đến thủa tối tăm đường vắng vẻ,

Mả ai trông lối khéo thày lay.

Nào ai quân tử lòng ưa thực,

Hay kẻ gian tà thói chẳng ngay.

Ngươi hãy thay lời ra thử hỏi,

Cạn tường rồi hãy rước vào đây .

*

Thị Nữ Vấn Tôn-Sinh

Nàng đã ân cần phải ngỏ bầy,

Vốn ta Thiện-sĩ quảng-Xuyên này.

Ra ngàn dặm liễu về quê cũ,

Dãi mấy ngày thâu đến cảnh này.

Quán khách xa vời không biết nẻo,

Đường thông lần bước mấy qua đây.

Dám xin mở rộng lòng dung dãi,

Ân ái ai hầu bỏ nghĩa vay .


181

Thị Nữ Chiêu Tôn-Sinh Nhập Lầu

Lai lịch xưa nay chửa hết lời,

Cửa quan xuống mở bóng lầu khơi.

Chân giầy bệ ngọc khoan khoan bước,

Tay khoát rèm châu ren rén ngồi.

Rầm rĩ bên màn người sửa gối,

Dịu dàng lướt gót kẻ nâng giầy.

Khen ai ngỏ biết người quân tử,

Sao bỗng thày lay những sự người .

*

Viên-Thị Vấn Tôn-Sinh

Ở đây vắng vẻ chốn non thông,

Quân tử biết đâu bỗng lạ lùng.

Vốn đã theo dòng nhà sự nghiệp,

Hay quen vui thú chốn non sông.

Lạ đâu man mác đường quanh quất,

Vội bỗng thày lay thói bướm ong.

Cơm phiếu vàng Hàn chi dám ví,

Miễn xin lòng hãy tạc ghi lòng .


182

Tôn-Sinh Đối Viên-Thị

Mỗ vốn quê nhà đất Quảng-Xuyên,

Hoàng đô ra ứng hội Xuân Thiên.

Bốn ngày còn đợi coi hoàng bảng,

Muôn dặm tìm về chốn giảng đình.

Rừng tối trông mong tìm quán khách,

Duyên may mừng lại gặp cung Tiên.

Dở dang đường đội ơn người nặng,

Mỗ chút quỳnh cư chửa dễ đền .

*

Viên-Thị Tự Tâm -Sự

Tiện thiếp từng tu ở cõi Tiên,

Chưa hề bén lụy thói trần duyên.

Thày lay âu hẳn tơ bà nguyệt,

Gặp gỡ khôn nài phận ả quyên.

Kim cải đã đành duyên mặc mới,

Gió trăng nào quản tiếng chê khen.

Muôn bề cả dám xin đùm bọc,

Hoa nở chiều xuân dễ mấy phen .


183

Tôn-Sinh Khâm Tạ

Xa xôi ngàn dặm xẩy qua đây,

Muôn đội ơn lòng đoái chút vay.

Chỉn món kiềm chửa cam sự ấy,

Vương tơ mừng được đẹp duyên này.

Mấy nơi non nước xây bia để,

Một tấm niềm đan tạc thẻ bầy.

Nghĩa nặng thịt xương âu đã vậy,

Tài mỏng chưa dễ báo ơn dầy .

*

Viên-Thị Tự Tình

Đã đành tỏ chỉ nghĩa săn siu,

Lại hổ thân này phận hẩm hiu.

Phiên thách chắt chiu dường gấm vóc,

Thủa phai ruồng rẫy vẳng mây bèo.

Bền lòng vàng đá nhân tình ít,

Biến thói mây mưa thế tục nhiều.

Mọi nỗi sau xưa xin đoái chút,

Lá thưa hầu dễ mấy lần gieo .


184

Phu Phụ Hợp Hoan

Dãi hết niềm đau mấy sự lòng,

Dang tay bèn mới lại sang đông.

Đuốc hoa chớp chới năm canh nguyệt,

Tiệc ngọc khuyên mời mấy khắc đồng.

Trướng gấm ngả nghiêng say vẻ lục,

Áo là xúng xính đoạn mầu hồng.

Càng phen dập dã càng phen đậm,

Lấn ước đao chiêm điển thẻ rồng .

*

Ân Tình Chu Chí

Duyên ưa quân tử với hồng nhan,

Ân ái thêm vui bạn phụng loan.

Dặc dặc trống chuông hòa điệp phách,

Song song cầm sắt phím dây đàn.

Thề sông chỉ núi nguyền muôn kiếp,

Tựa ngọc nương vàng hợp một đoàn.

Cương thủơ dậm nồng âu đã phỉ,

Lòng mây tình nước lệ khôn hàn .


185

Sơ Sinh Nam Tử

Mấy khóm phù dung chửa đối gương,

Mây linh đã động dạ nhâm khương.

Một phen mộng thấy điềm phi yến,

Chín tháng ca dâng khúc lộng chương.

Hoa sắc càng thêm vẻ đậm xuê,

Gấm nhiễu vả lai đậm mùi hương.

Phương viên mấy kẻ thiện phùng ý,

Được chút nam nhi vẹn mọi đường .

*

Lưỡng Sinh Nam Tử

Bén duyên tự chiếu nhụy đào mai,

Giấc mộng hùng hy lại báo thai.

Gối phụng song bầy năm chửa bốn,

Điềm loan thêm ứng trẻ sinh hai.

Nhiễm hoa phân ý đà nên một,

Chất chỉ nguyền xưa hẳn vẹn mười.

Gắn bó phen này càng vấn vít,

Dầu lòng trăng gió cũng khôn lay .


186

Tôn-Sinh Tư Phụ Mẫu

Chàng từ nương tựa chốn cung mây,

Xuân đến thu qua ngẫm đã chầy.

Tưởng nỗi song thân thêm ủ mặt,

Giận mình muôn dặm luống chau mày.

Tỉnh say bên gối vong hồ vãn,

Mong mỏi phương trời chiếc nhạn bay.

Ngàn vắng trông chừng non nước cũ,

Có ai mà được hỏi thăm rầy .

*

Tôn-Sinh Ngộ Nhàn-Vân

Những mảng trông trời xá hỏi han,

Hay đâu liếc thấy tới bên ngàn.

Túi thơ thủng thỉnh đường sơn cước,

Bầu rượu la cà chốn thạch bàn.

Những nghĩ đường xa thầy đạo túc,

Nào ngờ quê cũ bạn kim lan.

Công khi xẩy gặp người muôn dặm,

Bao xiết nguồn cơn nỗi thở than .


187

Nhàn-Vân Vấn Tôn-Sinh

Cách trở bấy lâu đã mấy đông,

Trông chừng vắng vẻ điện tin hồng.

Xa xôi nào phải người quen thuộc.

Gập gỡ về đâu khéo lạ lùng.

Vui thú kể đà bao tuế nguyệt,

Nối dòng rầy được mấy nhi đồng.

Đã đành gia thất màng bề vẹn,

Chi để song thân tựa cửa trông .

*

Tôn-Sinh Đáp Nhàn-Vân

Năm xưa về đến dặm rừng khơi,

Xẩy gặp cung mây sá nghỉ ngơi.

Bỗng khéo đẩy đun duyên dưới nguyệt,

Cho nên gặp gỡ chốn quê người.

Lân la trong thú năm hầu bốn,

Chi chút trên tay trẻ mới hai.

Vì nỗi thê nhi nên lẩn quẩn,

Sinh thành ơn nặng chửa hề nguôi .


188

Huề Kim Lan Qui Ngụ Sở

Xưa nay giải hết nỗi xa gần,

Bèn mới dang tay trở lại nhà.

Đòi chúng sửa sang bầy tiệc ngọc,

Dục đồng mau tấn thoát rèm hoa.

Chén quỳnh lầu chúc ban lần tỉnh,

Câu gấm đua ngâm thỏa nguyệt tà.

Muôn dặm tha hương may gặp gỡ,

Tấc lòng khế khoát xiết bao la .

*

Nhàn-Vân Dạ Mộng

Canh khuya vừa khỏa giấc mơ màng,

Thốt có chiêm bao thấy một nàng.

Ái ngại mặt hoa dường nhiễm tuyết,

Ủ ê mày liễu dạng dầu sương.

Dưới màn nép đứng đòi khiếp bước,

Bên gối van lơn giải mọi đường.

Ngán nhẽ khác loài sao gỡ lấy,

Mới hay yêu quái sự khôn lường .


189

Nhàn-Vân Hiếu Bảo Tôn-Sinh

Đêm qua giấc mộng lạ lùng thay,

Gẫm biết âm tinh giống chẳng ngay.

Yêu nữ vốn đương cưu thói ấy,

Lương nhân đâu dám hóa duyên này.

Vả công sinh dưỡng còn hai nhánh,

Mà hội công danh dễ mấy ngày.

Xin phải sớm toan đường viễn hộ,

Thôi thôi đừng nghĩ nỗi riêng tây .

*

Nhàn-Vân Thụ Linh Kiếm

Có khi vắng vẻ chốn thư đường,

Bèn lấy gươm linh xá như chàng.

Ngày giữ chớ hề khuây dưới gối,

Đêm nằm đem lại giữ bên giường.

Yêu tinh hỏi bén âu thờ hẳn,

Thục nữ duyên ưa ắt lại càng.

Xin hãy ngẫm lời xem thử chút,

Kẻo còn ngần ngại sự lo lường .


190

Nhàn-Vân Từ Qui

Khuyên nhủ xưa sau hết mọi lời,

Tạ từ bèn mới dám chân rời.

Đường thông ngày vắng dầu thong thả,

Am liễu đêm thanh mặc nghỉ ngơi.

Phong cảnh tha hương còn tưởng rạng,

Nước non cố quốc đã xa vời.

Vui thay quê quán đoàn xum họp,

Thương kẻ lênh đênh một góc trời .

*

Tôn-Sinh Thương Hận

Tự chịu thanh gươm cảm sự lòng,

Niềm riêng khôn kẻ thở than cùng.

Đoái lời thề thốt còn rành rẽ,

Tưởng nỗi sinh ly chỉn ngại ngùng.

Nghe bạn dễ xui lòng nọ rối,

Nể nàng khôn xiết lẽ nào trong.

Dầu nên gặp chẳng chăng thời chớ,

Nghĩ ngợi làm chi chút má hồng .


191

Tôn-Sinh Tàng Kiếm Sàng Hạ

Lộ thói gian manh lụy đến chàng,

Đau phiền nên phải cắt lòng thương.

Nhân khi nàng ngủ vừa êm gối,

Bèn lấy kiếm linh để lại giường.

Dầu nhẫn thực hư đành một nhẽ,

Kẻo còn nghi nghị rối trăm đường.

Làm chi đã vậy thôi thời vậy,

Thời vậy mà thôi kẻo dở dang .

*

Viên-Thị Dạ Ngọa Phục Kiếm

Dao chim tự thủa trống canh ba,

Lại trễ đòi cơn bỗng thể đà.

Gối phụng ngẩn ngơ say phách nguyệt,

Giấc loan trằn trọc bật hồn hoa.

Tưởng mình dễ dục lòng tơ rối,

Sót phận khôn cầm giọt ngọc sa.

Thượng Đế duyên lành nên chếch mái

Trách ai nỡ để lụy hằng nga .


192

Viên-Thị Bị Y Tấu

Phận bạc hồng nhan thể đã ngoa,

Quản bao thân gái hạt mưa sa.

Gót Tiên chẳng ngại bên ngàn vắng,

Áo thúy khôn cầm trận tuyết pha.

Xuân muộn biếng trông miền cảnh quạnh,

Thu tàn thẹn thấy nẻo trăng tà.

Lòng người nông nổi bao hiềm trách,

Trách kẻ chân kim bỗng khéo là .

*

Tôn-Sinh Khôi Giác

Đêm thanh vừa tỉnh giấc trong lầu,

Bỗng thoáng ngương nga bỗng chốc đâu.

Trong trướng nàng còn nương chiếc gối,

Ngoài màn trông đã vắng con hầu.

Nấu nung mấy khắc đau lòng sắt,

Mong mỏi năm canh cạn bọng dầu.

Tưởng nỗi đòi phen mơ dấu ngọc,

Ai hay thúc đẩy giục cơn sầu .


193

Tôn-Sinh Chủ Trương

Nằm nhẩm năm canh tưởng khúc nôi,

Đòi phen như giục trận hồi hồi.

Nước non xiết ngại đường ăn ở,

Thuyền bến thêm buồn nỗi nước mây.

Mấy đoạn mơ màng hồn bướm vẫn,

Hai hàng lã chã hạt châu rơi.

Dở chiều đoàn tụ chiều xum họp,

Lầm tưởng duyên do luống ngậm ngùi .

*

Tôn-Sinh Tự Thán

Bể sầu chất chứa mấy nguồn tuôn,

Rối bọ bòng bòng nỗi nước non.

Hoa nọ đã phai sao lại thắm,

Nguyệt kia này khuyết thủa nào tròn.

Khoe ai khéo tạc lời mây nước,

Xui khách khôn hàn dạ sắt son.

Bội bạc lòng này cam chịu lụy,

Tình thâm ai đoái chút thì hơn .


194

Viên-Thị Hiểu Viết

Nguồn cơn nghĩ lại sự nhân duyên,

Há trách lòng người khéo bạc đen.

Trao mận giả đào sao chẳng đoái,

Thề sông chỉ núi nỡ nào quên.

Duyên ưa dầu nhẫn đành đôi chốn,

Phận thiếp thương ôi dễ mấy phen.

Xin chớ nghe ai lời bội bạc,

Vàng ăn nay hết nghĩa còn bền .

*

Tôn-Sinh Khoản Tạ Từ Dụ

Xẩy từ gặp gỡ bấy lâu nay,

Tơ chỉ sương siêu há một ngày.

Những ước phụng loan bên gối đậm,

Muốn chi hồng nhạn cách đông, tây.

Vì đâu dở dói nguồn cơn ấy,

Bỗng chốc xui nên nỗi nước này.

Cả dám đành lòng cừu oán nữa,

Kẻo lay trổ gió thẹn thùng mây .


195

Ân Tình Tái Hợp

Liễu tây đâu nỡ phụ đào đông,

Mấy nỗi cầm lương thốt sạch lòng.

Gối phụng duyên ưa phai lại thắm,

Bạn loan nghĩa cũ lạt nên nồng.

Hương vàng tựa ngọc thề muôn kiếp,

Sửa túi nâng khăn vẫn một lòng.

Đường nghĩa phen này càng vấn vít,

Tấc lòng ân ái kể bao cùng .

*

Chiếu Ban Khoa Thí

Bốn phương vừa thủa vận thanh bình,

Vãng nỗi đền xưa mở hội lành.

Chiếu ngọc dậy dan trong gác tiá,

Lời vang lừng lẫy chốn kinh thành.

Chen vai cửa vũ người hăm hở,

Nối gót đường mây kẻ rắp ranh.

Cống sĩ mây tuôn trời mọi chốn,

Gập thời ai chẳng chí công danh .


196

Tôn-Sinh Vị Viên-Thị

Thiên-Tử dầy ra chiếu cử nhân,

Anh hùng tưởng gập áng long vân.

Nghĩ bề gia thất đành muôn kiếp,

Gập hội công danh dễ mấy lần.

Nàng ở giữ gìn đàn chủng tử,

Anh ra lo trả nợ song thân.

Một mai sự nghiệp dầu trọn vẹn,

Gang tấc Tiên cư thoắt lại gần .

*

Viên-Thị Đáp Tôn-Sinh

Nghe tin thiếp cũng vội lòng mừng,

Xong lẽ duyên này biếng nói năng.

Công thủa khoang tao thôi đã vậy,

Một mai vinh hiển lại quên chăng.

Sầu hoa luống một hồn hồ điệp,

Mượn gió thay điều chốn gác đằng.

Chẩy kíp chàng về xin thiếp cũng,

Kẻo còn lạnh lẽo chốn cung trăng .


197

Tôn-Sinh Hành Châu Đáp Viên-Thị

Thuyền nhẹ thênh thênh gác mái ngoài,

Duyên may thề vững bể sông dài.

Muôn bề sá cẩn lòng chan chứa,

Mấy nỗi phiền chi tiếng miả mai.

Sẵn gập há rằng cưu thói ấy,

Cắm sào chi để luống công ai.

Mừng nay thuận gió giương buồm nhẹ,

Giúp nước ra tay chống quạt trời .

*

Châu Phố Trường An

Than thở sau xưa khắp mọi lời,

Đề huề bèn mới bước chân dời.

Lấy tăm kình ngạc đôi chèo nhẹ,

Dẹp trận ba đào trượng chiếc khơi.

Ngày vắng lều hoa câu đối đáp,

Doanh thành kéo nguyệt tiệc khuyên mời.

Thuận bề sự nghiệp an bề nghĩa,

Mười ước phen này vẹn cả mười .


198

Châu Đáo Phi-Lai Giang Nhạn

Trải áng giang sơn mấy dặm khơi,

Cách ngàn trông đã tới Phi-Lai.

Chầy khua chuông gác hồi khoan nhặt,

Gió gẩy cầm thông khúc tiêu dài.

Hoa cỏ héo người say dạ hứng,

Nước non trêu khách nức lòng vui.

Dập dìu quán khách đường đi lại,

Viếng cảnh chơi già há một ai .

*

Viên-Thị Hiếu Tôn-Sinh

Cách ngàn ốc hiệu cảnh Phi Lai,

So khắp trần gian hội khác vời.

Gác nguyệt lầu hoa vây một áng,

Non nhân nước trí khắp đòi nơi.

Thú này vui vẻ no chiều lạ,

Thiếp thủa thư nhàn vốn trải chơi.

Nay được cùng chàng qua cảnh cũ,

Dám xin dời lại chốn hương đài .


199

Tôn-Sinh Tái Đăng Ngạn

Thuyền lan vừa thủa tới Tây-Thiên,

Kề bến dang tay mới bước lên.

Nối gót la cà ngoài ngọn trúc,

Dáng hương khâm niệm dưới am thiền.

Nghe kinh dời cải say mùi đạo,

Thấy cảnh xui ai tắt mối phiền.

Non nước khi vui đành đã vậy,

Gương trần lệ chẳng bụi lòng Tiên .

*

Viên-Thị Vị Tôn-Sinh

Xưa thiếp tăng quy ở chốn đây,

Theo đường kinh giáo mấy thu chầy.

Ấm no trăm đội bề cơm áo,

Ngày tháng muôn trông những độ trì.

Non nước tuy rằng vui thú ấy,

Tóc tơ vốn hãy tạc lòng này.

Dầy nhân viếng cảnh về am cũ,

Xin đến thiền trai bạch tạ thầy .


200

Viên-Thị Kiến Huyền-Trang

Tiện thiếp thân xưa khách Quảng-Hàn,

Thác sinh đầy xuống cõi trần gian.

Theo đường Phật giáo mong cầu phúc,

Đội đức thiền cư cứu khỏi nàn.

Chút phận chưa cam bề khổ hạnh,

Vì duyên nên lụy thói trần hoàn.

Phòng hương dám ngỏ lời than thở,

Muôn đội ơn thầy sá giải oan .

*

Huyền-Trang Vấn Viên-Thị

Cửa già chi chút bất thư dư,

Thầy tớ tăng quen đạo muối dưa.

Lòng nọ chửa nguôi phong cảnh ấy,

Duyên nay nỡ phụ nước non xưa.

Bén giây cầm sắt bao lâu tá,

Nối nghiệp hùng bi đã có chưa.

Mong mỏi bấy chầy tin tức vắng,

Nào hay nhớ cảnh lại bây giờ .


201

Viên-Thị Đáp Huyền-Trang

Tự chốn quy y tựa bóng hiên,

Tháng ngày cơm áo đội ơn thiền.

Hổ mình chưa thoát miền trần tục,

Lánh gót nên xa chốn Phật đài.

Ấm chiếu êm giường vừa sáu vậy,

Qua sông vượt biển đã hai phen.

Đi xa non nước nên xa cảnh,

Tơ tóc công già chửa dễ quên .

*

Viên-Thị Từ Huyền-Trang

Giải hết niềm tây nỗi gót đầu,

Chân giầy ngần ngại bước ra lầu.

Tóc mây gió lật hoa phai nhụy,

Má hạc châu chan phấn lạt mầu.

Nhớ cảnh đìu hiu ngoa ngán nỗi,

Thương người đeo đẳng ủ ê sầu.

Nước non xiết kể niềm ly biệt,

Phật độ trì cho hóa kiếp sau .


202

Viên-Thị Biệt Tôn-Sinh

Vốn thiếp xưa thân ở Đế-Thiên,

Vì duyên cho phải lụy trần duyên.

No ngày lại mới lên chầu chực,

Vâng mệnh cho nên lỗi ước nguyền.

Trăm lậy giã chàng còn ở thế,

Năm mây xin thiếp lại lên Tiên.

Kim thoa đôi chiếc trao làm bạn,

Xin để cầm tay chút kẻo phiền .

*

Tôn-Sinh Hiếu Viện-Thị

Bấy lâu trót đã bén nhân duyên,

Sao khách cung trăng bỗng chốc liền.

Yến bắc nhạn nam thêm để bận,

Ngựa Hồ chim Việt luống đeo phiền.

Song thân mong mỏi nào còn đoái,

Đôi chút nâng niu nỡ làm quên.

Ân ái nguyền xưa xin chớ phụ,

Vàng phai đá nát nghĩa còn bền .


203

Viên-Thị Tái Hiếu Tôn-Sinh

Niềm tây xiết kể nỗi yêu thương,

Mệnh-lệnh Vua cha dám thị thường.

Cung quế đã đành an phận thiếp,

Cõi trần dầu mặc đẹp duyên chàng.

Nước non tuy cách người đôi chốn,

Tình nghĩa hằng ghi thủa một giường.

Muôn đội ơn chàng còn nhớ thiếp,

Kiếp sau xin lại họp phòng hương .

*

Viên Thị Khuyến Tôn-Sinh

Đã đành bồ liễu phận long đong,

Sá quản ân tình nỗi nhớ nhung.

Sự thiếp miễn khuyên công đắp điếm.

Phận con xin gắng sức buông lưng.

Chừng sau danh lợi dầu hai vẹn,

Công thủa tào khang nhớ chút cùng.

Lời thiếp mà chàng còn đoái đến,

Ấy tuy vắng mặt cũng cam lòng .


204

Viên-Thị Đăng Tiên

Cùng chàng giải hết nỗi niềm tây,

Bèn mới dời chân tới cội cây.

Gió cuốn mịt mù muôn dặm ngất,


Hương còn thoang thoảng đưa mùi bóng,

Xạ đã mờ mờ khuất áng mây.

Cung quế nhẫn đầu vui cảnh cũ,


*

Tôn-Sinh Thán Hận

Xưa vốn về qua chốn Thạch-Tuyền,

Gập nàng Viên-Thị kết lương duyên.

Dầy ra kinh quốc nhân chơi cảnh,

Bỗng lánh trần gian nỡ dứt nguyền.

Trăm tiếc ngàn thương càng thảm thiết,

Một trời muôn dặm luống âu phiền.

Giải oan xin mở từ bi rộng,

Ngỡ được siêu sinh tựa bóng thiền .


205

Huyền-Trang Hiếu Tôn-Sinh

Vốn trước xưa là gái Bạch-Viên,

Hóa thân lánh ở chốn Thạch-Tuyền.

Dựng lầu cất các ghê chiều lạ,

Kéo khách trêu người vốn thói quen.

Quân tử thôi về miền cố quốc,

Công danh theo nối nghiệp gia tiên.


Ngày tháng khuyên răn để mặc thiền .

*

Tôn-Sinh Bái Tạ Đăng Châu

Vâng lời thầy dặn trước thềm hoa,

Quỳ lậy rồi chàng mới bước ra.

Mấy bước vẩn vơ chồn gối ngọc,

Hai hàng thánh thót đẫm khăn là.

Nhớ người thấy cảnh càng ngao ngán,

Tưởng khách trông trăng luống xót xa.

Bối rối lòng này khôn xiết kể,

Trêu người thay mấy hỡi trăng già .


206

Huề Tử Tự Tình

Nghĩ là viếng cảnh tới thăm thầy,

Chẳng đáp chim cưu lấy cánh bay.

Đôi chút vòng trao còn để lại,

Đòi ngày con giữ lấy làm khuây.

Mai sau như đẹp dầu an phận,

Ngũ kính khuyên người chớ lỗi nghì.

Thương xót ngây thơ nên quấn quít,

Xa xôi nào biết mấy từng mây .

*

Nhị Tử Ai Thán

Mênh mông trời bể áng cao dầy,

Cám cảnh sao nên nỗi nước này.

Gập gỡ bỗng quên lòng gắn bó,

Ãm bồng nỡ để phận thơ ngây.

Ghi xương tạc dạ thôi thời vậy,

Trả thảo đền ơn biết lấy gì.

Muôn thảm ngàn sầu ai gỡ giúp,

Mây tuôn chất chứa một thành xây .


207

Tôn-Sinh Điện Tế Viên-Thị

Mấy dặm cung mây hỡi má hồng,

Ở đâu xin lại thở than cùng.

Hồn hoa vắng vẻ năm canh nguyệt,

Thuyền bách lênh đênh một khúc sông.

Kiếp ấy đã đành đeo phận bạc,

Vật chi cho được trả ơn lòng.

Ba tuần chén lạt linh thời hưởng,

Muôn kiếp về sau lại ấm nồng .

*

Đi Châu Phố Kinh

Gió cuốn buồm dong lá phất phơ,

Thuyền lan lãng đãng giữa doanh tơ.

Nhớ nhà làng hạnh chèo thơ thẩn,

Thương khách cung trăng sóng vẩn vơ.

Lầu thắm buồn trông cao lạc độ,

Non xanh thẹn thấy nhạn lơ thơ.

Ngóng chừng phong cảnh lâu đài cũ,

Bối rối lòng vàng luống ngẩn ngơ .


208

Châu Đáo Trường An

Trải áng non sông mấy độ trình,

Tuần dư mới tới chốn kinh thành.

Đường mây hội mặt làng văn vật,

Cửa tuyết dang tay bạn họa kinh.

Tưởng nguyệt chửa nguôi lòng khế khoát,

Xem hoa thêm nức chí công danh.

Long vân kỳ hội phen này gập,

Cung quế ra tay bẻ một cành .

*

Tôn-Sinh Ứng Hộ Thí

Đường mây rộng mở hội khoa trường,

Hăm hở đưa rèm bén lá dương.

Gió lộng bút linh dong một trận,

Hoa thêu câu gấm rỡ ngàn chương.

Bốn ngày dựt tuốt gồm liền đấy,

Một giáp nêu cao nức tiếng sang.

Nhà chật đai vàng nay phỉ chí,

Miếu đường nhân thủa dự nghênh ngang .


209

Tôn-Sinh Đình Thí

Ngự sách từ vâng dưới bệ rồng,

Tay tiên phơi phới thuận như dòng.

Hoa thêu gấm dệt lời trau chuốt,

Quỉ khốc thần kinh bút vẫy vùng.

Bảng giáp nêu cao trên gác tiá,

Đai vàng ban chiếu trước đền phong.

Trong triều danh giá so dường ít,

Bia tạc muôn đời một tướng công .

*

Y Cẩm Hồi Hương

Tự vâng chiếu chỉ trước đền vàng,

Gióng giả long câu mấy dặm trường.

Xe dấu đường mây xe cập mã,

Chen chân làng hạnh võng nghênh ngang.

Gởi chim nhắn cá người ao ước,

Sửa túi nâng khăn kẻ vội vàng.

Công thủa an vui đành đã vậy,

Dưa rau nghĩa cũ nhớ cùng chăng .


210

Lộ Ngộ Phi-Lai Giang Ngạn

Văng vẳng bên tai tiếng khóc ròng,

Phi-Lai trông đã cách bên sông.

Gió sầu đòi đoạn lay cây trúc.

Mây thảm ghe phen gác bóng thông.

Thương khách xa xôi nên lận đận,

Tưởng người ly biệt luống long đong.

Vui chung ai để sầu riêng ấy,

Biết nỗi này chăng hỡi má hồng .

*

Tôn-Sinh Vị Tiểu Đồng

Kià chốn Phi-Lai dặm trước này,

Xưa cùng Tiên nữ thủa đan tay.

Đôi phương cảnh giới tuy xa cách,

Một nỗi ân tình chẳng có khuây.

Đất báu ơn thiền xây một tháp,

Đèn hương xin để dịu đôi ngày.

Phiền người liệu lượng thay lời đấy,

Chớ ngại công lao tới bạch thầy .


211

Tiểu Đồng Lĩnh Kim Đăng Ngạn

Lĩnh biệt duyên do nỗi ái ân,

Trước sau từ tạ mới dời chân.

Mấy lời minh bạch muôn phần cẩn,

Trăm lượng hoàng kim một gánh còn.

Nghĩa cũ tôi ngươi còn để dạ,

Tưởng trường man mác quản chi thân.

Cửa Thiền ví mở lòng dung dãi,

Nỡ để công ai luống nhọc nhằn .

*

Tiểu Đồng Bạch Huyền-Trang

Trình chủ tôi xưa ngụ Thạch-Tuyền,

Từ về ngộ cảnh lấy tây Tiên.

Khôi khoa dầy đã mừng muôn vẹn,

Ân ái lòng còn để một bên.

Phiền gắng công phu xây bảo tháp,

Ngõ hòa ngày tháng chốn hương yên.

Hoàng kim trăm lượng trao làm của,

Muôn việc từ nay dám cậy Thiền .


212

Huyền-Trang Thán Thưởng

Dầu chẳng chăn loan cũng gối ương,

Một ngày lạ nghĩa đạo cương thường.

Nào ngờ Bạch-Thị duyên mây nước,

Chín thực quan nhàn dạ sắt vàng.

Cửa tướng thiếu chi người yểu điệu,

Nhà lan còn nhớ nghĩa tào khang.

Ngẫm rằng quân tử lòng trung hậu,

Có đức dành thay có vẻ vang .

*

Huyền-Trang Vị Tiểu Đồng

Tự thủa quy y tựa bóng thông,

Tu nhân tích đức vốn theo dòng.

Thời lời cầu phúc càng làm phúc,

Gập sự hưng công há ngại công.

Vả nghĩa nuôi xưa còn để dạ,

Mà lời như trước hãy ghi lòng.

Việc này để mặc già lo liệu,

Chẩy kíp người về gởi tướng công .


213

Tiểu Đồng Tự Qui

Dưới thềm dòng dã ngữ vâng lời,

Tự cửa tùng lâm rón gót rời.

Bãi sở trải qua ngàn dặm vắng,

Đường thông dạo khắp mấy ngàn đông.

Lắng tai nhạc ngựa theo đời bước,

Trông bóng cờ rong thẳng tới nơi.

Non nước quản chi công lận đận,

Khứ lai minh bạch đạo tôi ngươi .

*

Tiểu Đồng Phục Mệnh

Vâng mệnh bầy truyền thủa bước ra,

Một niềm khăn khắn dám sai ngoa.

Tới miền tịnh độ y đà dạy,

Dâng tráp hoàng kim mới bạch già.

Tự đã cậy người muôn sự ấy,

Lại vâng theo dấu mấy ngàn xa.

Mừng nay danh nghĩa đôi đường vẹn,

Giải hết lòng son dám gởi qua .


214

Hồi Đáo Quảng Xuyên

Dập dìu dậm liễu khúc thiều dâng,

Một cõi sông non tiếng dậy lừng.

Ghé mắt bóng cờ ai náo nức,

Lắng tai tiếng nhạc dội tưng bừng.

Sum vầy ngõ hạnh người đưa rước,

Đủng đỉnh nhà lan khách vội mừng.

Hoa liễu hội này vui vẻ bấy,

Ai về nhắn nhủ khách cung trăng .

*

Tôn-Sinh Bái Tạ Phụ Mẫu

Xe ngừng đáy lặc ngựa dừng yên,

Gót ngọc khoan khoan bước tới hiên.

Vái tạ rất mừng đường cự khánh,

Sinh ca dựng chốn tiệc khai diên.

Một khi giai lão dâng lời chúc,

Đôi chữ thừa hoan mượn chén khuyên.

Tuổi thọ lại mừng con quý hiển,

Trăm năm sum họp một nhà tiên .


215

Nhị Tử Bái Tạ

Trước thủa nhà thung mới bước sang,

Dẫn tay cùng tới trước sảnh đường.

Cúi đầu giải hết niềm ưu ái,

Quỳ gối đưa dâng chữ thọ trường.

Mừng rỡ người đều nâng chén ngọc,

Dấu yêu ai chẳng chắt chiu vàng.

Đoàn loan hội ý đành vui thỏa,

Còn quặm lòng đau chút nỗi nàng .

*

Phụ Mẫu Vấn Tôn-Sinh

Thành đô nấn ná bấy lâu nay,

Nhà khách quê người thủa tháng ngày.

Kết tóc độ đâu duyên gắn bó,

Vương tơ nên nỗi nghĩa riêng tây.

Trải từ gập gỡ bao thu ấy,

Sớm đã nâng niu những chút này.

Dầy được ơn trên về đất tổ,

Hồng nhan sao chẳng rước vào đây .


216

Tôn-Sinh Đối Phụ Mẫu

Kinh quốc tự ra mấy dặm chầy,

Ngàn Tiên xẩy gập chốn cung mây.

Cầu lam hội ý đành khôn hẹn,

Cấu tạo trời kia bỗng khéo xây.

Lần lữa sáu thu duyên mặc mới,

Đèo bòng hai chút phận thơ ngây.

No ngày nàng lại về cung quế,

Cách trở cho nên vắng mặt đây .

*

Tôn-Sinh Hựu Thi

Tự về qua chốn tới Thạch-Tuyền,

Xẩy gặp Hằng-Nga mới kết duyên.

Ác thỏ năm dời vừa sáu độ,

Hùng bi triệu ứng đã đôi phen.

Những ngờ trước gấm nồng duyên phận,

Nào biết cung mây rẽ cánh Tiên.

Từ đấy đèo bòng tay bặn biệt,

Bể hồ cung quế luống đeo phiền .


217

Phụ Mẫu Tự Tình

Nước non tự vắng ở quê nhà,

Xiết kể nguồn cơn nỗi xót xa.

Trao mảnh thư hồng khôn nẻo tới,

Ngóng trông tin cá luống ngày qua.

Người rằng lạc dấu thuyền ngư phủ,

Kẻ nói nương chân chốn phạn già.

Muôn việc kíp bầy thêm giữ nổi,

Ỷ môn đòi đoạn hạt châu sa .

*

Khai Diễn Yến Hạ

Nam nhi mừng phỉ chí công danh,

Dằng dặc nhà lan mở hội lành.

Phương trượng tiệc bầy bàn yến tiếu,

Đoàn loan dọng dậy khúc ca sênh.

Đào mai đủ mặt danh câu gấm,

Thông cúc dang tay chúc chén quỳnh.

Lều cổ toan nhuần ơn nước bén,

Hoa đua tươi tốt nguyệt đua thanh .


218

Quan Nhân Khuyên Nhị Tử

Sách đèn là vốn nghiệp thư sinh,

Khuya sớm khuyên con đạo học hành.

Ngày tháng mến vui chơi cửa Khổng,

Tuyết sương chớ ngại đứng sân trình.

Mười năm đăng hỏa bằng năng gắng,

Một giáp khôi khoa ắt đã đành.

Như nhỉ hạnh đàn thời bẩm chí,

Thiếu niên dễ mấy thuở xuân xanh .

*

Tôn-Sinh Tạ Phụ Mẫu Khơi Trình

Gióng giả long câu thủa vội vàng,

Thềm hoa quỳ lạy mới thưa trình.

Chín lầu cung điện vàng chầu chực,

Muôn dặm thăng hôn dám trễ tràng.

Gia quốc hãy còn chung một gánh,

Hiếu trung khôn được vẹn đôi đường.

Lấy chi dầy được làm lời tạ,

Ngũ phúc dâng lên trước cẩm đường .


219

Phụ Mẫu Khuyến Tôn-Sinh

Khoa danh dầy đã đội ơn trên,

Chức phận khuyên con khéo giữ gìn.

Tôi nước đoái ghi lòng khuyển mã,

Chăn dân chẳng lọ chí loan chiên.

Phép công lẽ chính bằng nghiêm cẩn,

Cửa lợi đường danh chớ bạ mon.

Tài lạ vẹn nên công giúp nước,

Ngàn năm duy để một bia truyền .

*

Tôn-Sinh Đăng Trình

Trước thềm tự đã diễn chân dời,

Đường hạnh long câu bước thảnh thơi.

Võng giá nghênh ngang ngàn dặm khách,

Ngựa dù lừng lẫy một phương trời.

Xa trông kim khuyết dần kề bóng,

Thẳng trỏ Trường An phút tới nơi.

Gập hội long vân duyên liễu nước,

Tài cao hăm hở chí phù đời .


220

Tôn-Sinh Nhập Triều

Han hỏi tự vâng mệnh cửu trùng,

Áo xiêm ra mặt trước điện phong.

Đai vàng ngự thưởng trên lầu phụng,

Sắc ngọc khâm ban dưới bệ rồng.

Giúp nước ơn vì lòng thánh đức,

Phù đời công vẹn dấu văn phong.

Trong triều dự kể tài kinh quốc,

Muôn nước khen lao một tướng công .

*

Phu Thê Giai Lão


Mai trúc chen làng nở tốt tươi.

Mình ngọc vóc vàng tiên dưới động,

Tuổi rùa tóc bạc báu trên đời.

Ba thân phú quý nhờ ơn nước,

Đôi chữ khanh tương duy phúc trời.

Cửa tiá nay mừng trăm ước vẹn,

Nhà lan sum họp tháng ngày vui .


221

Tôn-Sinh Ký Từ Thư

Ngỡ thấy năm mây nhật chiếu trời,

Truyền dâng châu ngọc khắp hòa nơi.

Một lời chỉ phán muôn dân cử

Ngàn sắc ban phong bốn bể vui.

Mọi chốn xa xôi còn chịu mệnh,

Huống ta chầu chực kẻ làm tôi.

Kim thoa đôi chiếc nay dâng tiến,

Thư tới khuyên con phải kíp dời .

*

Nhị Tứ Đệ Kim Thoa Thượng Tiến

Trao tay tự dạ thấy tin nhà,

Kíp sửa hành trang mới bước ra.

Đôi chiếc cầu phong đề chữ gấm,

Chín lần cung tiến dưới thềm hoa.

Vẻ mầu ví trước dèm châu phác,

Giá trọng hơn xưa mỹ ngọc hòa.

Lòng thánh ước cầu nay xứng chỉ,

Đành hay một lượng thẳng tiên xa .


222

Bao Phong Nhị Tử Quan Tước

Bẩm dâng Thiên-Tử phỉ lòng cầu,

Ngự phán lời khen trước phụng lâu.

Bút ngọc lỡ vâng lời chiếu chỉ,

Sân rồng cúi chịu sắc công hầu.

Chín lần chầu chực bằng trên dưới,

Một cửa nghênh ngang kiệu trước sau.

Nối gót trong triều nay quí hiển,

Ơn lòng mới biết nghĩa nồng sâu .

*

Nhị Tử Đăng Khoa

Ơn trên cha đã dự tôn vinh,

Khoa đệ đôi con lại nối danh.

Quyển nộp ba ngày trong mật viện,

Tên đề một họ dậy đôi sinh.

Đương tài Thiên-Tử ban câu gấm,

Nghị sức dân gian nức tiếng lành.

Ngẫm biết nhà còn dư phúc để,

Trăm năm duy nối nghiệp công khanh .


223

Bạch-Viên Tư Tôn-Sinh

Từ ngày theo gót chốn vân tiên,

Nguyền ước lòng xưa chửa chút quên.

Gối phụng mơ màng thêm tưởng nhớ,

Hương loan chung bóng những đeo phiền.

Xuân tàn luống để hoa gầy guộc,

Tuyết nhiễm sui nên lẫn bạc đen.

Một giải sông ngân nên cách trở,

Nay nào lại được hợp nhân duyên .

*

Thượng-Đế Vấn Bạch-Viên

Cung Tiên dạo gót bấy lâu chầy,

Thể dạng xem dường chín lạ thay.

Mong mỏi vì đâu nên nỗi ấy,

Nhớ trông về đấy những duyên đây.

Xưa sao thắm liễu tươi xuân mới,

Dầy bỗng phai đào ư nguyệt này.

Mấy đoạn chung riêng dầu ngỏ hết,

Chở che chi hẹp phận thơ ngây .


224

Bạch-Viên Tâu Thượng-Đế

Thác sinh tự thủa cẩn vâng lời,

Gập gỡ chàng Tôn mới kết đôi.


Hai phen nâng bế nghĩa nào nguôi.

Nhớ xuân dễ khiến hoa sùi gụt,


Những ước lại tròn duyên chếch mác,

Muôn trông bệ ngọc đức tái hồi .

*

Thượng-Đế Chiếu Hứa Bạch-Viên Tái Hợp

Tự thấy quỳ tâu bỗng xót xa,

Trước sau bèn mới phán tiên hoa.

Trót mang một nghĩa cùng nguyện ước,

Chi để đôi nơi luống khát khao.

Tôn-Cát nay tuy người hạ giới,

Tử vi xưa cũng khách thiên tào.

Lại ban xum họp duyên hương lửa,

Cho đấng anh nho sánh má đào .


225

Bạch-Viên Tạ Thượng-Đế

Bấy chầy cách trở những ngóng trông,

Muôn đội ơn trên lại rộng dung.

Điện nguyệt những hiềm đeo phận bạc.

Phòng hưởng mừng lai bén duyên nồng.

Chức lần nghiêm thắm dâng muôn lậy,

Ngàn kiếp tôi ngươi cẩn một lòng.

Xin được vẹn bề ân ái nặng,

Đều cùng chầu chực chốn thiên cung .

*

Quần Tiên Tựu Hạ

Một lòng khăn khắn nghĩa chung tình,

Vàng đá khen người tiết thục trinh.

Lầu phụng ắt đà êm gối ngọc,

Phòng hương lại được ấm chăn trình.

Thiên tào chín bệ đà khen trí,

Thế giới ba ngàn lại nức danh.

Nhủ nhỉ trăm năm nguyền được vẹn,

Kíp chầy lại tới chốn thiên đình .


226

Bạch-Viên Hạ Quảng-Xuyên

Rắp giả đoàn loan mở tiệc vầy,

Cánh tiên phút đã mấy tầng mây.

Trông chừng ngõ hạnh dong xe nguyệt,

Tới cửa nhà lan nhẹ gót giầy.

Trước mặt thung huyền làm lễ tạ,

Sự mình sau trước mới thưa bầy.

Khen ai khăn khắn lòng vàng đá,

Nghĩa đạo tôi con dễ một ngày .

*

Bạch-Viên Vãng Quá Phi-Lai

Đường trường dan díu mảng vui chơi,

Phút chốc trông chừng đã tới nơi.

Bóng tháp trong chiều thu trước mặt,

Chầy kình trên gác lọt bên tai.

Xôn hoa cợt liễu thanh giang múa,

Mỉm nguyệt chào hoa khúc khích cười.

Vui thú xiết bao người vãng cảnh,

Đón đường ai dễ biết rằng ai .


227

Bạch-Viên Nhập Tự Hành Lễ

Khoan khoan gót ngọc bước lên lầu,

Khép nép ngồi dâng lễ khấu đầu.

Hoa quả cúng dường no thức lạ,

Kệ kinh tụng niệm nhẫn canh thâu.

Ba thân hương lửa lòng nguyện ước,

Đôi chữ bình an miệng khấn cầu.

Kính tín lòng này chư Phật độ,

Thiện duyên đã trước lại còn sau .

*

Bạch-Viên Yết Huyền-Trang

Tụng niệm nguồn cơn cạn bóng dầu,

Gót giầy thoăn thoắt tới thư lâu.

Tóc mây dợn dợn hoa in tuyết,

Mày liễu dan dan nguyệt uốn câu.

Công đức ơn già trình lộ trước,

Thủy chung nối thiếp ngỏ bầy sau.

Một niềm nghĩa nặng bằng dường ấy,

Đành át thiên công chẳng phụ đầu .


228

Huyền-Trang Đối Ngữ

Gót tiên tự vắng chốn chiền già,

Xiết kể lòng người nỗi xót xa.

Ủng hộ những mong thuyền cứu khổ,

Độ trì hằng niệm kệ Di-Đà.

Đã nguyền thiện-hữu chư Bồ-Tát,

Lại tụng Nam-mô Phật Thích-Ca.

Tam bảo chứng minh công đức ấy,

Phúc người thêm có đẳng hà sa .

*

Bạch-Viên Từ Huyền-Trang Đăng Trình

Trên không vừa thủa nện chầy kình,

Từ tạ thiền tăng lại phó kinh.

Xe nguyệt dập dìu ngàn liễu mạch,

Mùi hương ngao ngán dặm vân trình.

Chiều kia đồng vọng chuông dâng tiếng,

Điếm nọ mơ hồ trống điểm canh.

Tha thướt phen này thanh dịp bước,

Tấc gang riêng gửi nghĩa chung tình .


229

Bạch-Viên Đáo Trường-An

Tới cửa thành đô rén bước vào,

Dần dà gót ngọc tới lầu cao.

Hương pha màn thúy nồng chăn gấm,

Hoa nức phòng tiêu nức áo đào.

Mừng mặt người đua lòng phơi phới,

Mảnh tin nhà chật khách xôn xao.

Kẻ tam người lưỡng còn dường ấy,

Đà huống lòng xưa kể xiết bao .

*

Tôn-Sinh Bãi Triều Hồi Gia

Thốt thấy tin lành mảng tiếng xa,

Trong triều chàng đã bước chân ra.

Lâm chân vó ký dong lần bước,

Gióng giả điềm loan thoáng tới nhà.

Hăm hở đã từng lòng tưởng nguyệt,

Ngỡ ngàng thêm độ giấc say hoa.

Công khi phòng động vầy sum họp,

Cầm sắt nghe phen dựng khúc ca .


230

Tôn-Sinh Than Trách

Thề lòng vàng đá vốn khăng khăng,

Mây gió khen ai khéo đãi đằng.

Quế dịch phút tự loan lià cánh,

Hoành dương luống để nhạn trông chừng.

Ngó trông muôn dặm người đôi nước,

Chong bóng năm canh nguyệt nửa vầng.

Nguyện ước chót đề lời gắn bó,

Làm chi vốn có thói hoa trăng .

*

Tôn-Sinh Tự Tình

Bóng nguyệt từ phen khuất đóa mây,

Lòng chung sao nặng một riêng đây.

Thành sầu muôn dặm chồng say ngất,

Bể thấm ba thu chất chứa đầy.

Nửa gối mơ màng tin điệp dự,

Năm canh mong mỏi sứ hồng bay.

Xôn xao điện quế khi vui họp,

Có thấu tình kia nỗi đắng cay .


231

Bạch-Viên Tự tình

Chàng đà đo đắn thiếp xin tường,

Há thiếp xưa sau dám phụ chàng.

Trao ngọc vì đà vâng mệnh cả,

Vò tơ nên để lỗi lòng thương.

Năm canh xẩy nhớ lòng hoài khiến,

Chín khúc thêm đau nỗi đoạn trường.

Những ngỡ ba thân gieo phận bạc,

Hay đâu áo lại đượm mùi hương .

*

Phu Thê Khánh Hạ

Một gối uyên ương lại sánh đôi,

Phỉ lòng khao khát nghĩa xa xôi.

Vầy duyên hoa liễu say chầu rượu,

Tiệc mở sênh ca nổi tiếng mời.

Mấy khúc thanh bình câu đối đáp,

Ngàn cơn đua tháo trận vui cười.

Bồng hồ lãng uyển xưa hằng có,

Độ ấy dân gian dễ mấy đời .


232

Đế Vấn Tôn-Sinh

Cõi tục ngàn Tiên cách áng mây,

Nhân gian chưa dễ mượn tin bay.

Vì đâu gập gỡ đưa duyên ấy,

Bóng sậy sương siêu nổi nghĩa này.

Vốn đã trung trinh từ thủa trước,

Cớ sao chểnh mảng mấy thu chầy.

Sao xưa ly biệt nay xum họp,

Sự bởi duyên ai nhỏ được hay .

*

Tôn-Sinh Tâu Đế

Tự thủa về qua chốn Thạch-Tuyền,

Nghỉ chân xẩy gặp áng cung tiên.

Ơn nàng hay gắng lòng dung đãi,

Kết tóc xây nên nghĩa ước nguyền.

Nửa kỷ bỗng nguôi miền thế giới,

Năm canh lại dạo gót hồ thiên.

Hay đâu còn đoái ân tình nặng,

Vậy khiến duyên này lại bén duyên .


233

Đế Tái Vấn Bạch-Viên

Vì đâu run rủi mối tơ lòng,

Cho đấng giai nhân kết bạn cùng.

Phòng động đã nguyên người một gối,

Sông ngân chi để nước đôi giòng.

Dầu trăm nữa đành an phận,

Dễ một ngày du vội quyết lòng.

Dan díu vì ai duyên xúm rối,

Mà khi nhạt nhẽo lại khi nồng .

*

Bạch-Viên Tâu Đế

Thiếp xưa vâng mệnh trước lầu son,

Họ Bạch ban cho kết họ Tôn.

Vàng ngọc đã ghi lời phán chỉ,

Mây tuôn dám lỗi đạo tôi con.

Lạnh lùng nửa gối ba thu diễn,

Chất chứa năm canh mọt mối buồn.

Gương tạo rạng thay soi chốn khất,

Cho nên nguyệt khuyết lại phen tròn .


234

Ngự Chỉ Ban Bạch-Viên Sắc Mệnh

Ân tình giải hết sự duyên do,

Chiếu phụng truyền ban trước mặt Vua.

Sắc ngọc phong làm ngôi mệnh phụ,

Lòng vàng nên thủa nghĩa tòng phu.

Thê hiền giá trọng nhà lan thất,

Thục nữ danh lừng cõi đế đô.

Tiền bạc sầu kia ai nỡ để,

Đoái trông sao chẳng thẹn thùng ru .

*

Tôn-Sinh Bái Tạ Đế

Thần gian đã lạm sự tài bồi,

Muôn đội ơn trên lượng bể trời.

Tiến khắp vũ hòa loài trẻ bé,

Ơn trông nhuần tới phận xa xôi.

Cửa thu vừa đậm duyên hương lửa,

Lều cỏ thêm giềng nghĩa đứng ngồi.

Xứ lịch tài mong khôn báo đáp,

Trăm năm thệ cẩn đạo làm tôi .


235

Bạch-Viên Tạ Thượng-Đế

Cỏ áy hoa nhàn phận hẩm hiu,

Muôn trông lượng cả lạm cao tiêu.

Ngọc soi vẻ tốt vì trau chuốt,

Hoa nở danh thơm bởi chắt chiu.

Đội đức bể hồ lòng ấp yếm,

Phỉ duyên tơ chỉ nghĩa sương siêu.

Trăm năm ước hẹn nên dòng gội,

Ca khúc Nam phong thủa Thuấn Nghiêu .

*

*****

Hựu Tuyệt Cú

Dung nghi chăm chắm ngự toà sen,

Cốt cách này tuy cốt cách Tiên.

Duyên nợ oan tình đền kiếp trước,

Về sau hương lửa rạng rừng Thiền .

*


236

Thạch-Tuyền Ca-Khúc

Đồn rằng chốn Phi-Lai ngày trước,

Có con cầm đứng ở cụm cây mai.

Chữ Bạch-Viên đề ở ngang lưng,

Người Thượng-Đế là Tiên đầy xuống.

Thầy Huyền Tăng từ-bi đức lượng,

Vào tụng kinh cho thoát khỏi luân hồi.

Kim thoa trao Bạch-Viên một đôi,

Thầy từ đấy lòng tin không có ngại.

Trách con vượn ở ra lòng biến cải,

An đoạn rồi đội nón ra đi.

Thầy còn mến cảnh lưu ly .

%%%%%%%%%%%%%%

TAM - GIÁO - freephung.free.frfreephung.free.fr/cactacphamchuain/TAMGIAOTRUYENKYMANLUC.pdf ·...

Documents

Transcript of TAM - GIÁO - freephung.free.frfreephung.free.fr/cactacphamchuain/TAMGIAOTRUYENKYMANLUC.pdf ·...