Studimi dhe Analizat e Risive të Financimit për një Menaxhim të Qëndrueshëm të Pyjeve në...

8/12/2019 Studimi dhe Analizat e Risive t Financimit pr nj Menaxhim t Qndrueshm t Pyjeve n Ballkanin Jugperndi

1/36

Studimi dhe Analizat e Risive t Financimitpr nj Menaxhim t Qndrueshm tPyjeve n Ballkanin Jugperndimor

Praktikat pr Menaxhimin ePyjeve n Mbshtetje t Prodhimit

t Biomass Drusore

Prgatitur: Haki Kola, CNVP

Data prgatitjes: 2013

Financuar nga: BB - PROFOR

Connecting Natural Values & People Foundation


2/36

Studimi dhe Analizat e Risive t Financimitpr nj Menaxhim t Qndrueshm t Pyjeve

n Ballkanin Jugperndimor

Ky projekt sht financuar nga: BB - PROFOR

Rreth PROFOR

PROFOR sht nj program financimi i prbr nga disa donator me seli n Bankn

Botrore n prbrje t Ekipit pr Zhvillimin e Qndrueshm Mjedisor dhe Social tPyjeve (EZhQMSP). PROFOR sht krijuar nga Departamenti pr zhvilliminNdrkombtar (DZhN) t Mbretris s Bashkuar, Departamenti Finlandez iBashkpunimit pr Zhvillim Ndrkombtar, Zyra Japoneze pr BashkpunimNdrkombtar n Pyje, Bashkpunimi Zvicerian pr Zhvillim (BZZh). Ndrkoh qqeveria Gjermane jep kontributin e saj n natyr. Fillimisht PROFOR sht krijuar nzyrat e Programit t Zhvillimit t Kombeve t Bashkuara (PNUD) n vitin 1997, e m tejq nga viti 2002 sht zhvendosur n zyrat e Banks Botrore. Objektivat e PROFOR

jan n prputhje me ato t Strategjis dhe Politikave t Banks Botrore pr Pyjet (taporvuara n Tetor 2002); PROFOR bashkpunon ngushtsisht me Bankn pr zbatimine Starategjis q sht ndrtuar mbi tre kolona kryesore: shfrytzimi i potencialit tpyjeve me qllim zbutjen e varfris; prfshirja e pyjeve n zhvillimin e qndrueshmekonomik; dhe mbrojtja e vlerave blobale t pyjeve. Bordi i menaxhimit i prbr nga

prfaqsues t agjensive donatore, vendeve kliente, organizatave ndrkombtare,NGOt, si dhe sektori privat, prcakton drejtimet strategjike t PROFOR si dhe aktivitetetq prfshihen n portofolin e PROFOR. Bordi i Menaxhimit mban do vit takimin e tijzyrtar duke luajtur dhe nj rol aktiv prmes korrespondencs dhe takimeve jo zyrtare.(www.profor.info)

ABDIKIM

Opinionet e shprehura n kt raport nuk prfaqsojn n mnyr t domosdoshmepikpamjet e Banks Botrore, t PROFOR, apo t qeverive q ato prfaqsojn. BankaBotrore nuk garanton saktsin e t dhnave t prfshira n kt botim dhe nuk mbanprgjegjsi t fardoshme pr ndonj pasoj nga prdorimi i tyre. Kufijt, ngjyrat,

emrtimet si dhe informacioni tjetr i treguar n hartat e paraqitura n kt volum nukprfshijn ndonj gjykim lidhur me statusin ligjor t territorit apo aprovim ose pranim tktyre kufijve nga ana e Grupit t Banks Botrore.


3/36

CNVP Connecting Natural Value for People FoundationZyra n Kosov Zyra n ShqipriRruga Sejdi Kryeziu, No. 19 Kati 7 Qendara Biznesit ZayedZona Pejton, 10000 Prishtin Rr. Sulejman Delvina, TiranKosov ShqipriTel: +381-38-227 543 Tel: +355-4-222 9642Fax: +381-38-227 73 Fax: +355-4-222 9551

E-mail: [email protected]: www.cnvp-eu.org

Rreth Projektit

CNVP n partneritet me NRS Kosov, REGEA Kroaci, Diava Consulting, Shqipri,Fakultetin e Pyjeve Maqedoni dhe Universitetin e ageningen Holland sht dukezbatuar projektin e BB-PROFOR mbi Studimin dhe Analizat e Risive t Finacimit pr njMenaxhim t Qndrueshm t Pyjeve n Ballkanin Jugperndimor. Ky sht nj projektdy vjear q ka filluar n nntor 2011, i prqndruar n rishikimin dhe studimin e rolitdhe kontributit t Menaxhimit t Qndrueshm n Pyje pr t siguruar shrbimemjedisore. Projekti po zbatohet prmes dy rasteve; n Shqipri mbi Menaxhimin eQndrueshm t Pyjeve (MQP) si dhe menaxhimin e pellgut ujmbledhs t Ulzs, dhen Kosov lidhur me MQP dhe prodhimin e prdorimin e biomass drusore.

Bazuar n t dy rastet projekti do t prcaktoj metodologjit shkencore, do tprcaktoj t dhna t gjendjes fillestare pr t dy rastet si dhe do t sigurojprllogaritjet e vlerave t disa shrbimeve mjedisore q synohen t arrihen n mnyrspecifike. Projekti do t bazohet mbi msimet e nxjerra dhe mekanizmat e propozuarat rezultateve pr t filluar apo pr t rritur pagesat pr shrbimet mjedisore n t dyrastet.

Nj aspekt i rndsishm i projektit sht prhapja e rezultateve dhe eksperiencave qdo t prftohen. Rezultatet e studimit dhe analizave do t shprndahen dhe do t vihenn dispozicion n nivel rajonal dhe at ndrkombtar. Prgjat t gjith projektit shtprdorur nj proces pjesmarrjeje n diskutime dhe konsultime.

Dokumenti

Ky raport paraqet nj vshtrim t prgjithshm mbi situatn e pyjeve dhe praktikat npyje n pellgun ujmbledhs t Ulzs. Pyjet jan mbulesa kryesore e toks n pellgunujmbledhs dhe tipi m i rndsishm i prdorimit t toks pr kontrollin e erozionit.Pr kontrollin e erozionit mund t prdoren rekomandime specifike mbi praktikat pyjore


4/36

Studimi dhe Analizat e Risive t Financimit pr nj

Menaxhim t Qndrueshm t Pyjeve n BallkaninJugperndimor

Praktikat pr Menaxhimin e Pyjeve n Mbshtetje tProdhimit t Biomass Drusore

Prmbajtja

1 Hyrje ......................................................................................................... 32 Situata e Prgjithshme e Pyjeve n Kosov ............................................ 5

3 Menaxhimi i cungishteve .......................................................................... 73.1 Vshtrim i prgjithshm mbi pyjet e cungishteve ........................................ 73.2 Situata n cungishte sipas pronsis ......................................................... 83.3 Prqasja e Metodologjis ....................................................................... 103.4 Studimi i dokumentaconit ...................................................................... 103.5 Faza e Dyt.......................................................................................... 14

4 Rrallimet para komerciale n pyjet e ahut ...............................................264.1 Situata dhe problemet me pyjet e rinj t ahut .......................................... 264.2 Masat dhe praktikat e propozuara ........................................................... 274.3 Prodhimi i drurit prodhimi i biomass.................................................... 27

4.4 Konkluzione ......................................................................................... 285 Praktikat agropyjore ................................................................................29

5.1 Situatat dhe porblemet n agropylltari .................................................... 295.2 Prdorimi aktual dhe praktikat ................................................................ 295.3 Prodhimi i drurit prodhimi i biomass.................................................... 305.4 Potenciali i rritjes s biomass ................................................................ 315.5 Konkluzione ......................................................................................... 32


5/36

Praktikat pr Menaxhimin e Pyjeve n Mbshtetje t

Prodhimit t Biomass Drusore

1 Hyrje

Raporti mbi studimin paraqet gjendjen aktuale, analizat dhe rekomandimet q lidhenme Praktikat e Menaxhimit t Pyjeve n Mbshtetje t Prodhimit t Biomass.Prpjekjet pr t krijuar nivele t qndrueshm t prdorimit t biomass pyjore nKosov duhet t marrin n konsiderat potencialin pr furnizimin biologjik si dhekufizimet ligjore, teknike dhe sociale. Zhvillimi i qndrueshm i biomass, megjithsesht subjekt i shum kufizimeve, potencialisht ofron gjithashtu prfitime q mund tpromovojn nj zhvillim t qndrueshm n pyje. Ky studim paraqet sintezat mbikuptimin actual lidhur me praktikat e menaxhimit t pyjeve, pengesat ligjore dheinstitucionale si dhe rekomandimet pr t arritur nivelet e qndrueshme t furnizimitme biomas. Studimi sht kryer gjat vitit 2012 deri n Korrik t vitit 2013 dhe shtpjes e nj studimi t gjr mbi risit e financimit pr menaxhimin e qndrueshm tpyjeve.

Praktikat e menaxhimit t pyjeve bazohen n sistemet silvikulturore - nj integrimkompleks midis artit dhe shkencs s pyjeve, dhe reflektojn n t kuptuarit emarrdhnieve ekologjike, dshirat afat gjata t pronarit t toks, realitetet vepruese,si dhe shpirtit krijues t novacionit dhe zbulimeve. Prgjithsisht pyjet e Kosovs jant rinj dhe kan potencial t madh n prodhimin e biomass. Aktualisht, rritja e pyllitsht nn nivelin optimal, kjo kryesisht pr shkak t degradimit t cungishteve si dhenivelit t madh t densitetit n pyjet e rinj e t t lart. Kto t fundit shkaktojn njreduktim t madhsis s kurors s gjelbr. Nj pjes e konsiderueshme e rritjes

qndron tek clsia e dobt e pemve me pak ose aspak vler si dru industrial. Mezbatimin e nj porgrami rrallimi n pyjet e lart, densiteti do t ulet dhe do t hiqendrurt me cilsi t dobt, duke e zhvendosur kshtu rritjen drejt pemve me cilsi mt lart si dhe duke i dhn pemve mundsin t zhvillojn nj madhsi kurore qoptimizon rrijen. Praktikat menaxhuese q planifikohen dhe zbatohen prgjithsisht npyjet e lart si rrallimet para komerciale dhe ato komerciale, mbshteten dherekomandohen ndjeshm nga kuadri aktual ligjor dhe ekspertt n Kosov.Pavarsisht udhzimeve t qarta teorike, vshtirsit m t mdha hasen n zbatiminpraktik, si plani vjetor i operacioneve pr trupat pyjor, ndrlikimet financiare,procedurat standarde t prokurimeve, dhe mungesa e eksperiencave t monitorimit.

Sfidat kryesore pr administrimin e pyjeve n t gjith nivelet prfshir dhe pronart epyjeve privat n Kosov kan t bjn me interpretimin ligjor dhe teknik t

sistemeve silvikulturore t cungishteve, prcaktimit t nj seri zgjedhjesh tdisponueshme, dhe przgjedhjes ndrmjet prdorimit dhe keqprdorimit tterminologjis konfuze n akte t ndryshm ligjor dhe administrativ. Silvkultura esuksesshme varet nga objektivat menaxhuese t prcaktuara qart. N kodin epraktikave pyjore, Kosova ende nuk i ka ligjruar praktikat e menaxhimit t pyjeve aposistemet silvikulturore. Kjo krijon vshtirsi pr t patur prkufizime standarde npraktikat e menaxhimit t pyjeve lidhur me rregjime t ndryshm menaxhimi n drurtpyjor n kmb.


6/36

Pr aq sa sht e mundshme sht realizuar rishikimi i dokumentave t rndsishmekzsitues q pjesrisht drejtojn praktikat e menaxhimit t pyjeve si (i) Ligji i pyjevet Kosovs 2003/3, (ii) Dokumenti i Politiks dhe Strategjis mbi Zhvillimin e SektoritPyjor n Republikn e Kosovs 2010-2020, (iii) Instruksionet n terren mbimetodologjin e planifikimit t Menaxhimit t Pyjeve pr Kosovn (versioni 6 i vitit2009, APK, NFG), (iv) Raporti i Inventarit Kombtar t Pyjeve 2005, (v) planet afatgjata t menaxhimit t pyjeve financuar nga NFG dhe APK, (vi) planet vjetore

operuese, projektet e rrallimeve, sikurse dhe interpretimi i ktyre dokumentave qlidhen me praktikat menaxhuese. Studimet e kujdesshme tregojn disa rekomandimekontradiktore, si dhe prkufizme dhe interpretime t ktyre dokumentave, lidhur mepraktikat e menaxhimit t pyjeve, e vecanrisht lidhur me menaxhimin e cungishteve.Ato krijojn konfuzion mbi vendim marrjen dhe zbatimin e praktikave menaxhuese npyjet e cungishteve.

N rekomandimet dhe rregullat q kan t bjn me rregjimet e ndryshmsilvikulturor dhe praktika t ndyshme menaxhimi jan theksuar gjetjet dherekomandimet e aspekteve kryesore ligjore, administrative, dokumentave t politikavedhe strategjive, studimet mbi inventarin e pyjeve kombtare, si dhe planet afat gjatat menaxhimit.

Mungesa e t kuptuarit dhe harmonis lidhur me sistemet e menaxhimit dhe praktikatndrmjet instruksioneve/udhzimeve ligjore, politike dhe atyre administrative, mundt konsiderohen si pengesa reale q cojn n vshtirsi pr planin operativ vjetor sidhe n nj boshllk t thell ndrmjet asaj cfar ofrojn pyjet, nevojave t njerzvedhe bizneseve dhe menaxhimit ligjor t realizuar n pyje. Kjo krijon konfuzion lidhurme gjykimin mbi efektivitetin e prakatikave menaxhuese q prdoren aktualisht.Aktualisht 86% e drurit t vjelur nuk sht e rregjsitruar1, pr sasin e vjelur sht ipa njohur si burimi ashtu edhe praktika e prdorur pr menaxhim. Ndikimi i ilegalitetitreflektohet n situatn aktuale t mbuless pyjore vecanrisht n stokun me rritje tult dhe rritjen vjetore n pyjet publike t cungishteve t dushkut.

1Studimi i sektorit pyjor te Kosovs 2013


7/36

2 Situata e Prgjithshme e Pyjeve n Kosov

Bazeni gjeografik i Kosovs mbulon nj siprfaqe prej 10,840m2dhe ndodhet n njlartsi prej 500-600 m mbi nivelin e detit, rrethuar prej malesh dhe ndar ne dy rajonenga nj brez qendror veri-jug kodrash. Tokat prgjithsisht jan t pasura, dhesigurojn nj mjedis t mir rritjeje pr bimsin natyrale dhe kulturat bujqsore.Ndryshueshmria e nivelit dhe tokave kan ndikuar n burimet e pasura natyrorebilogjike, shum e rndsishme kjo pr sigurimin e lnds djegse, ushqimit, strehimitsi dhe burim i mir t ardhurash pr popullin e Kosovs. Aktualisht Kosova ndahet n37 komuna dhe rreth 1,298 fshatra t vendosur kryesisht n pjesn e ult dhe rrethuarnga pyjet cungishte t dushkut, ndrsa zonat malore kan pranin e pyjeve t lart tahut dhe koniferet.

Inventari i Par Kombtar i Pyjeve (IKP) ka prfunduar n vitin 2003. Rezultatet dhegjetjet kryesore t inventarit ishin2: 379,200 ha jan klasifikuar si toka pyjore prmesinterpretimit t fotogtafive ajrore dhe matjeve n terren. Nj pjes tjetr prej 85,600ha sht klasifikuar si tok pyjore prmes interpretimit t fotove, por nuk mund tmatej n terren pr shkak t pranis s minave si dhe pengesave t tjera logjistike.Nga totali i siprfaqes i prbr nga tokat pyjore t matura dhe jo t matura 278,880ha sht klasifikuar si tok pyjore publike dhe 185,920 ha si tok pyjore private.Siprfaqja totale prej 464,800 ha ishte lehtsisht m e madhe, ose 6.8% m e madhese prllogaritjet e mparshme. Pyjet gjethegjr krijuar prmes mbirjeve natyrale,mbulojn mbi 90% t siprfaqes pyjore. Ndr speciet dominuese t gjethegjrve janahu dhe dushku, koniferet mbulojn 7% t siprfaqes totale t pyjeve dhe dominohennga speciet Abies alba, Picea abies dhe Pinus. Bazuar n statusin aktual t pyjeveprerja e lejuar vjetore sht prllogaritur n nivelin 900,000 m3 q prbn 77% trritjes s prllogaritur n zonat ku jan realizuar matjet. Rreth 700,000 m3duhet tpriten n Pyjet e Lart dhe rreth 200,000 m3n Pyjet e Ult. Kto jan prllogaritjebruto dhe prfshijn majat, lvoren dhe degt e mdha.

Prllogaritjet lidhur me nivelin aktual t prerjeve jan t ndryshme pr shkak tmungess s konsistencs n raportime si dhe mos eficencs ose mungess ssistemeve pr rregjistrimin e t dhnave t prerjeve. Agjensa Kosovare e Pyjeve

(AKP) q sht prgjegjse pr raportimin, ka kontroll t kufizuar mbi aktivitetet eprerejeve n pyje. Delegimi i punonjsve t pyjeve dhe kompetencave jan transferuarnga institucioni qendror drejt komunave. Masa e prerjeve ilegale apo jo formale duketse sht n nj shkall t gjr. T gjith kta faktor e bjn shum t vshtirprllogaritjen e volumit real vjetor t nxjerrjes s drurit. Grafiku m posht shtndrtuar bazuar n t dhnat e AKP/MBPZhR mbi prerjet e raportuara nga pyjetpublike dhe private. Kolona e fundit prfaqson Prerjen e Lejueshme Vjetore, trekomanduar n IKP.

2Te gjitha shifrat e vlumit jane shprehur ne m3dru solid pa lvore


8/36

Figura 1: Ndryshimet ndrmjetpotencialit dhe prodhimit ligjor, bazuarn t dhnat e AKP pr periudhn2005-2012

Figura 2: Planifikimi ligjor dheprodhimi, AAC dhe mesatraja e prerjesreale 2005-2013 krahasuar me nevojatvjetore.

Puna n terren e Grupit Norvegjez t Pyjeve (GNP)3 prfshin vlersimin e prerjeve

ilegale/informale brenda Njsive t Menaxhimit t Pyjeve. Bazuar n t dhnat ektyre PMP, totali i prerjes ilegale/informale sht prllogaritur t jet 550,000 m3prt gjith tokn pyjore shtetrore. Meqnse planifikimi sht realizuar n pyjet ezonave t larta malore, prerja informale/ilegale e pyjeve n dushkajat publike t zonss ult q prdoren kryesisht pr prodhimin e druve t zjarrit nuk sht prfshir nkt prllogaritje.

3GNP ka mbshtetur draftimin e rreth 20 Planeve Menaxhuese t Pyjeve (PMP) n Kosov.

Prerja potenciale dhe ligjo re e drurit 2005-2012 ne Kosove shprehur ne m 3 bazuar ne

te dhenat e AKP

Prere ne pyllublik

Prere ne pyllprivat

Prerje Total

AAC, Nevojat, Pl ani dhe Prodhimi

Plani

vjetor

Prodhimi vjetor

AAC

Nevojatvjetore


9/36

3 Menaxhimi i cungishteve

3 .1 Vsh t r im i p rg j i t h s h m m b i p y j e t e c u n g i s h t e v e

Cungishtet prfshijn nj total prej rreth 173,600 hektar (46% e toks pyjore tvzhguar)4. Bazuar n t dhnat e IKP, n sistemet e menaxhimit t pyjeve cungishteprfshihen tre nn kategori: (i) cungishte/filiza ose bimsia mikse; (ii) cungishte tthjeshta; dhe (iii) cungishte me standarde. Pyjet e thjesht cungishte mbulojn115,800 hektar. Cungishtet mikse (me origjin nga sythat dhe farat/mbjelljet)mbulojn 36,600 hektar. Cungishtet me standarde (pem t larta t shprndara)mbulojn nj siprfaqe prej 21,200 hektare.

Figura 3: Pyjet e Cungishteve n Kosov

Cungishtet mbulojn kryesisht zonn e ult t Kosovs (ndrmjet 400-800 metr mbinivelin e detit) duke rrethuar fshatrat dhe tokat bujqsore. Ato zotrohen m shumnga dushqet si dushku Hungarez (Quercus frainetto); Dushku Turk (Quercus cerrie)dhe Dushku Sessilia (Quercus petrea), q ndiqet nga ahu (Fagus silvatica) n zonat epjerrta t habitatit malor t ahut. N zonat e mbi shfrytzuara dushqet shpesh jan

zvendsuar nga shkoza (Carpinus orientalis) dhe specie t tjera.

Sistemi cungishteve sht nj sistem silvikulturor me mosh t barabart pr t cilinrigjenerimi kryesor sht prmes metods s filizave vegjetative ose prmesshprthimeve (nga sistemi ekzistues i rrnjve t pemve t prera) ose shprthime(nga cungjet e prer). Ndrsa prerjet rrafshe, pemt e mbira nga fara, drurt me katedhe sistemet seleksionuese shpesh kan prbr sistemet e pyjeve t lart, pasirigjenerimi zakonisht ka origjin nga fara (edhe nse ndodh mbjellja). Sistemicungishteve konsiderohet si sistem i pyllit t ult pasi ka varsi nga riprodhimivegjetativ.

Tabela 1: Pyjet e cungishteve sipas lartsis (IKP, FAO 2005)Regjimi

menaxhues/

Lartsia (m)

200-400

400-600

600-800

800-1000

1000-1200

1200-1400

1400-1600

Pronsia

Cungishte/far 1000 10400 2800 3400 800 200 400private

Cungishte e thjesht 5000 10200 22000 13600 1800 1000 200private

Cungishte mestandarde

600 3000 5600 1200 800private

Cungishte/fare apombjell (miks)

200 4 000 3 000 2 000 4 800 2 000 1 000 publike

Cungishte 800 7 600 21400 25000 2 800 2 600 1 400 publike

4Raporti i Inventarit Kombtar t Pyjeve, FAO 2005

Struktura e pyjeve cungishte

Cungishte/

fidana osembjellje

(miks) 21%

Cungishteme

standarde

12%

Cungishtethjeshte

67%


10/36

Cungishte mestandarde

3 000 5 000 2 000 publike

Siprfaqja totale(hektar)

7000 21200 49200 47600 3800 2000 600 131400

Cungishtja sht nj metod tradicionale e menaxhimit t tokave pyjore n t cilndrurt priten n nj cikl t rregullt; kjo siguron nj furnizim t vlefshm t drurve tvegjl q prdoren kryesisht pr t plotsuar nevojat vjetore me dru zjarri pr familjet,si dhe nj habitat t pasur pr botn e egr.

3 .2 S i t u a t a n cun g i s h t e s i p a s p r o n s i s

Sipas IKP (FAO 2005) tregohet se nga totali i siprfaqes 185,920 hektar, pyjet privatezn rreth 92% (169,600 hektar) jan gjethegjr dhe dominohen nga dushku. Rreth48% e cungishteve (83,200 hektar) jan pronsi private dhe menaxhohen ngapronart e tyre t cilt ndihmohen dhe kontrollohen nga AKP. Nuk ka t dhnaspecifike lidhur me ndarjen e zons t dushkajave n pyje private dhe publike.Prgjithsisht pyjet e dushqeve predominohen nga rregjimi i cungishteve. Mund tsupozohet se pjesa e zons s dushqeve sht prafrsisht n raport gjysm pr

gjysm, ashtu sic sht dhe pjesa e pyjeve cungishte (48% private; 52% publike)

Figura 4: Pyll cungishte privat n Malishev, cungimi bhet cdo vit me prerje nsiprfaqe t vogla

Prgjithsisht n Kosov prerjet (ilegale) kan formn e rripave me prmasa tndryshme, jo m shum se 30m t gjr, dhe gjatsi q varet nga madhsia dhe sasiavjetore e druve q nevojiten. N disa udhzime zona e prer sht me e vogl se 2hektar dhe konsiderohet si prerje ngastre5. Prgjithsisht prerjet vjetore qaplikohen n pyjet private t Kosovs jan me madhsi 0.5 5.0 hektar. Smith(1986) e ka njohur sistemin e prerjes s ngastrs (m pak se 1 hektar) si nj tip tprerjes rrafsh t sistemit silvikulturor q promovon rigjenerimin natyral n hapsira tvogla. T gjith prkufizimet e prerjes s ngastrs prfshijn konceptin e hapsirave tvogla q do t menaxhohen si njsi individuale, jo sic ngjet me hapsirat e krijuara nnj przgjedhje n grup apo n situatn e grupit t drurve me kate.

IKP tregon nj ndryshim thelbsor n rritjen vjetore ndrmjet pyjeve me dushqe

private dhe atyre publike. 74.6% e totalit t rritjes vjetore ndodh n pyjet private dhe25.4% ndodh n pyjet publike. Volumi total i rritjes ndahet ndrmjet dushqeve privatedhe atyre publike n shkalln 71 dhe 29%. Grafiku m posht tregon rritjen vjetoredhe volumin total t rritjes n cungishtet sipas forms s pronsis.

5Hyrje n silvikulturBC Ministria e Pyjeve. Dega e Praktikave PyjoreVictoria, BC


11/36

Figura 5: Rritja vjetore m3/ha/vit npyjet e dushkut n pyjet private(74.6%) dhe publike (25.4%)

Figura 6: Volumi rritjes (m3) pyjedushku private (71%) dhe publike(29%)

Analiza specifike mbi arsyet e ktyre ndryshimeve nuk ekzistojn. Gjithsesi kakomente lidhur me ndryshimet n rritjet dhe volumin e rritjes paraqitur n raportin einventarit kombtar t pyjeve: Prsa i prket cungishteve, pyjet private kan njvolum m t lart dhe rritje m t mir se sa ato publike, ose. porcioni i pyjeve memosh t njjt, dhe zonat nn rigjenerim, sht lehtsisht m e lart se sa n pyjetpublike. Esht e vshtir t gjykohet nse kto ndryshime jan rezulatat i ndrhyrjevemenaxhuese, kushteve t ndryshme t terrenit apo faktorve t tjer (IKP, FAO2005).

T dhnat e vecanta pr krahasimin e prodhimit vjetor ligjor nga pyjet cungishtepublike dhe private nuk ekzistojn. Prgjithsisht palni vjetor i veprimit sht i bazuarn plane menaxhimi t vlefshm. Planet e menaxhmit jan prgatitur specifikisht pr20 njsi menaxhimi pyjesh n pyjet e lart shtetrore. Nga ana tjetr ekzistojn tdhna mbi prerjet vjetore n totalin e pyjeve publike dhe private. Pavarsisht faktit seshteti zotron 60% t siprfaqes totale t pyjeve, dhe pjesa m e madhe e tyre janpyje t lart me siprfaqe n rritje prsa i prket mbulimit me plane menaxhimi tvlefshm, prodhimi ligjor nga pyjet publike sht m i ult se sa prodhimi i pyjeveprivate n 7 vitet e fundit.

Figura 7: Prodhimi i ligjshm i drurit (prerjet n pyje) sipas pronsis 2005-2012,

Burimi: DP, MBPZhR

6Nuk ekzistojn t dhna mbi prerjet n pyjet publike dhe private pr vitin 2010

Viti

Vjelja npyjet

shtetrorem3

Vjelja npyjet

private m3

2005 104975 124041

2006 104599 126241

2007 89334 102908

2008 91429 134316

2009 82043 104484

20116 35791 134655

2012 33780 158839

Rritja vjetore e pyjeve m3/vit ne pyjet

private dhe publike

Publike Private

Volumi i rr itjes se dushkajave ne pyje

private dhe publke

Pyll publik Pyll privat

Prere nepyjet shtetrore

Prere nepyjet private


12/36

3 .3 Prq a s j a e M e t o d o l o g j i s

Ekipi i projektit ka zhvilluar studimin pr t gjetur arsyet q cojn n ndryshimetlidhur me rritjen vjetore, volumin e rritjes si dhe prodhimin e drurit, n pyjet cungishteshtetrore dhe private. Studimi sht realizuar n dy faza t njpasnjshme: (i) faza epar: studimi dokumentaconit mbi kuadrin ligjor, politikat dhe dokumentat estrategjis; udhzuesit administrativ; raportet mbi inventarin n pyje, planet afatshkurtra dhe afat gjata t menaxhimit lidhur me orientimet, rekomandimet dheudhzimet mbi menaxhimin e pyjeve cungishte, (ii) faza e dyt: vzhgimet n terrenpr t krahasuar praktikat menaxhuese t zbatuara n pyjet cungishte private epublike, krijimi i parcelave t mostrave t prhershme; dhe organizimi ieksperiementeve n shkall t vogl.

3 .4 St u d i m i i d o k u m e n t ac o n i t

3.4.1 Prkufizimi mbi praktikat menaxhuese dhe sistemet silvikulturore

Nj sistem i mir dizenjuar silvikulturor prbn nj integrim kompleks t artit dheshkencs s pyjeve, dhe reflekton t kuptuarit e marrdhnieve ekologjike, dshiratafat gjata t pronarve t toks, realitetet e operacioneve, si dhe nj shpirt krijues prinovacion dhe zbulime. Sistemet silvikulturore nuk mund t przgjidhen si t

gatshme nga instruksionet, ligjet apo udhzues t ndryshm mbi pyjet. N tkundrt, ato duhet t jen t prshtatur pr cdo zon pyjore. Kosova nuk i kalegalizuar praktikat menaxhuese n praktika t Kodit Pyjor. Nuk ekzistojn udhzuesligjor mbi trajtimin e regjimeve t ndryshm silvikulturor. Politikat dhedokumentacioni ligjor mbeten baza pr planifkimin dhe zbatimin e ndrhyrjeve tndryshme. Prmbajtja e dokumentave kryesor ligjor, strategjive t politikave,udhzimeve dhe raporteve t rndsishm mbi inventarin e pyjeve, si dhe planet emenaxhimit jan analizuar lidhur me kushtet e prgjithshme dhe kategorit prsistemet e cungishteve. Rekomandimet jan pika fillestare pr harmonizimin e tyre dhemundsimin e zbatimit t strategjis mbi zhvillimin e sektorit t pyjeve.

3.4.2 Dokumenta mbi politikat dhe strategjin mbi zhvillimin e sektorit

Pyjor

Qeveria e Kosovs ka filluar procesin e prgatitjes s Politiks Kombtare t Pyjevedhe Planit Staretgjik q n vitin 2008 dhe ka apovuar versionin prfundimtar n Mars2010. Lidhur me menaxhimin e pyjeve dhe silvikulturn, strategjia trheq vmendjenpr nj prqndrim t vecant n drejtimet si m posht: (i) prkujdesje pr pyjet erinj, (ii) restaurimi i zonave pyjore t degraduara, dhe (iii) krjimi i bazs shkencore przhvillimin e kriterit dhe udhzimeve pr konvertimin e pyjeve t degraduar t rinj apot moshs s mesme (pyjet e ult) n pyje m produktiv (iv) pr zbutjen e shkalls

s aktiviteteve t pa ligjshme qeveria duhet t mbshtes zbatimin e sistemeve tprbashkta t menaxhimit n pyjet e ult ku pjesa m e madhe prbhet nga drut ezjarrit; (v) palnifikimi i operaconeve duhet gjithashtu t marr n konsiderat nevojate pritshme pr produkte druri nga pyjet gjat vitit t ardhshm nga popullsia lokaledhe komuniteti i biznesit.

3.4.3 Ligji i pyjeve 2003/3


13/36

N ligjin aktual t pyjeve 2003/3, prfshir disa nene (3.77 dhe 12.2) procedurat eudhzimeve t prerjeve dhe damkimet, pa ju referuar ndonj sistemi silvikulturorkrijojn konfuzion lidhur me zbatimin e praktikave menaxhuese n pyjet ecungishteve.

Tabela 3: Nenet e Ligjit t Pyjeve lidhur me praktikat e menaxhimit t pyjeve.

Nenet Komentet

3.4 Planet Pyjore krkojn menaxhim shkencor bazuar n krkimin praktik,eksperiencn, dhe gjykimin profesional.

3.5 Objektivat e Planeve t Pyjeve duhet t reflektojn:(a) Nevojat lokale pr burimet pyjore;(b) Nevojat e prgjithshme t Kosovs; dhe(c) N rastin e pyjeve private dhe tokave pyjore, nevojat e pronarve ttoks.

3.6 Kur jan n prputhje me objektivat e menaxhimit, Planet e Pyjeve dot favorizojn: (a) pyjet e lart ndaj atyre t ult, ku nj pyll i lart shtpylli pemt e t cilit kan origjin nga farrat individuale, dhe i cili sipasstrukturs s tij ka tendenc parsore pr prodhim komercial t drurit mecilsi t lart.(b) Pyjet e ulta jan pyjet n t cilt pemt individuale konsistojnndjeshm n cungishte dhe filiza makie rritja e t cilve vjen ngashprthimet e rrnjve, cungjeve dhe material t ngjashm shumues

vegjetativ, dhe q kryesisht prdoren pr prodhimin e druve t zjarrit prfamiljet si dhe produkte t tjera druri me vler t ult; dhe (c) Specietlokale prtej atyre ekzotike.

Ky Nen mbshtet objektivat emenaxhimit t pyjeve torientuara drejt nevojave tpronarve ose shoqris.Nse prcaktohen sistemet endryshme silvikulturore(praktkat menaxhuese) sirregjime t pyjeve t lart dhepyjeve t ult.

3.7 N nj pjes pylli apo toke pyjore mbuluar me vegjatacion pyjornatyral, asnj person q zhvendos pmt nuk duhet t lr mbi tok mpak se dyzet prqind mbules me pem, vetm n rast se:(a) Zhvendosja sht pjes e nj programi menaxhimi q synon t rikthejpyllin e duhur dhe rritjen e pyllit n tokat pa volum rritje apo n atodjerr;(b) Zhvendosja bhet me qllim q toka t prdoret si nj vendmagazinimi trupash, fidanishte, fug, rrug pyjore, zon pushimi, zonmenaxhimi t gjallesave t egra, apo prdorime t tjera t lidhura mepyllin;(c)bZhevndosja lidhet me prpjekjet pr t kontrolluar apo pr tjuprgjigjur dmtimit nga insektet, smundjet, apo dmtimeve fizike npyll; ose(d) Zhvendosja sht aksidentale pr konvertimin e toks n prdorim jopyjor dhe kur autoritete kompetente e kan aprovuar kt konvertim.

Ky nen krijon konfuzion dhepengesa n zbatimin e nenit3.5, si dhe pr zbatimin etrajtimeve si cungimet bazuarn qarkullime si dhe parcelatme madhsi pr t cilat bihetdakort cdo vit n sistemet epyjeve t ult (cungishtet).

12.3 N pyjet dhe tokat private:(a) Asnj person nuk mund t pres si dhe asnj pronar i nj Parcele nukmund t lejoj t pritet ndonj pem me prjashtim t rasteve meautorizim zyrtar nga Agjensia e Pyjeve, q bn damkimin e pemve.(b) Zyrtart mund t damkojn pemt dhe prerja e tyre i prputhetkrkesave siaps Ligjit si dhe cdo rregulli t dekretuar dhe planeve tprgatitura nn kt Kapitull.

Krijon konfuzion pr ekspertte fushs: Si mund tikshillojn ata pronartprivat t pyjeve n rastin epyjeve cungishte, kur ataplanifikojn cungime?

Interpretimi i ktyre neneve con n konfuzion dhe kontradikta brenda vet ligjit. Neni3.7 indirekt ndalon zbatimin e sistemit t cungimit. Si rezultat pas aprovimit t ligjit tpyjeve n pyjet publike nuk jan planifikuar aktivitete cungimi. Pavarsisht nga kjoshumica e pronarve t pyjeve prpiqen ti menaxhojn cungishtet e tyre prmesmetods s siprfaqeve vjetore, duke adoptuar siprfaqen e vjelur prreth pemve t

vjetra dhe n disa raste duke ln disa pem t vetmuara pr disa muaj pr tamaskuar sa t jet e mundur siprfaqen e prer. Termat jan thjesht fjal. Veprimetq shoqrojn kto terma t prdorur n nenet e ligjit t pyjeve, lidhur merehablitimin e pyjeve t degradura cungishte t dushkut jan shum m trndsishme se sa termat aktuale. Konfuzioni i krijuar prej tyre ka cuar n munges tmenaxhimit t planifikuar pr pyjet publike t cungishteve. N shum raste prerja nmnyr ilegalle n pyjet cungishte si n ato publke dhe ato private sht br pasaprovimit t ligjit t pyjeve 2003/3 n 20 Mars 2003.

7Prshkruar n tabeln 3 t ktij raporti


14/36

3.4.4 Rekomandimet e IKP mbi praktikat e menaxhimit t cungishteve

Raporti IKP (FAO 2005) prcakton se pyjet e cungishteve (115,800 ha) rezultojn tdegraduara me nj volum t ult dhe rritje t ngadalt (mesatarja e volumit t rritjes27.2 m3/ha, dhe rritja vjetore 1.3 m3pr ha/vit). Raporti i IKP rekomandon: se prerja(n pyjet e degraduara t cungishteve) duhet t jet nn rritjen e parashikuar,orientuar n rrallimet para komerciale n drurt me densitet t lart.Llogjika e ksajbazohet n supozimin se kto pyje, si publike dhe private, kan qn subjekt i prerjevet rnda me cikle t shkurtra prerjesh dhe me fokus n drurt e lart. Si praktikamenaxhimi jan rekomanduar rrallimet para komerciale. Bazuar n gjykimin eprmendur m lart, raporti IKP (FAO 2005) rekomandon pr pyjet private t dushkutnj prerje vjetore t lejueshme (PVL) prej 162,000 m3 dhe pr pyjet publike 50,000m3. Faktori reduktimit pr pyjet publike sht 0.5 dhe pr ato private 0.55. T dhnat

jan paraqtur n tabeln e mposhtme dhe prfshijn pyjete e Dushkut dhe Ahut.

Tabela 4: Shprndarja e prerjes s lejuar vjetore siaps specieve dhe pronsis, >7 cm(1,000 m3)

Pyll Publik Pyll Privat Totali

volumit

netoSpecia Bruto Faktori Neto Bruto Faktori NetoDushku(Quercusssp)

99 0.50 50 290 0.55 162 212

Ahu (Fagus ssp) 320 1.00 320 116 1.00 116 436

Pr pyjet e cungishteve si ato publike dhe ato private nuk ekzistojn plane menaxhimiafat gjata. T dhnat dhe rekomandimi i Inventarit t fundit Kombtar t Pyjeve janprdorur si udhzues t prgjithshm. Tabela m posht prmbledh zonat sipasmundsive t trajtimit dhe strukturs s rekomanduar t drurve (FAO 2005).

Tabela 5: Trajtimet e rekomanduara pr pyjet e cungishteve

Mundsit e trajtimit n pyjet e cungishteve PronsiaPrivate (hektar) Publike (hektar)

Pa trajtim 21,000 28,800Rigjenerim pa prgatitjen e parcels 1,200 400Rigjenerim me prgatitjen e parcels 600 800Konvertim 4,800 6,000Pastrime - rrallime 45,800 47,000Rrallime 3,800 1,000Prerje rrafsh, prerje rrafsh n rripa 200 200Przgjedhje 2,400 2,200Rikuperim 4,200 3,200Totali 84,000 89,600

Gjendja e pyjeve n pyjet e degraduar t cungishteve t dushkut sht shumspecifike dhe me sistemin aktual t menaxhimit tendenca e zhvillimit t pyllit duket sevazhdon drejt nj degradimi t mtejshm. Duke patur parasysh kt, rekomandimete prmendura m lart lidhur me trajtimin prmes pastrimit dhe rrallimit, duket t jettepr larg nga nevojat reale urgjente pr ndalimin e degradimit t mtejshm.Problemi aktual i pyjeve t degraduar t dushkut ndodh pr arsye t ndryshmeprfshir ato ligjore, ekologjike dhe sociale. Nj rekomandim i till standard mbiprllogaritjen e prerjeve t lejuara vjetore nuk paraqet n mnyr t mjaftueshmeurgjencn pr meanxhimin e ksaj kategorije t pyjeve. Pas nj periudhe t gjat tneglizhimit t menaxhimit (mungesa e planeve ose ndrhyrjeve kontrolluese) dheprerjeve ilegale, ka nj nevoj urgjente pr t kthyer sistemin e neglizhuar tcungishteve t degraduara n nj menaxhim pyjor normal dhe t kontrolluar n t cilin


15/36

nj opsion i mir sht sistemi i cungishtes. Hapi i par n kt drejtim nga pikpamjaekologjike sht largimi i vegjetacionit t degraduar aktual duke krijuar mundsi prfilizat t rifillojn nj rigjenerim normal. Sidoqoft ky rekomandim sht n konflikt menenin 3.7 t ligjit t pyjeve. N t kaluarn jan realizuar parcela pilot pr t brprezente pyjet e cungishteve n formn e rripave t vegjl n pyjet publike tKosovs. Kjo sht lejuar nga autoritetet bazuar n llogjikn se kur zbatohet prerja nform rripi nj pjes e mjaftueshme e mbuless s pyllit mbetet dhe pr pasoj

plotson kshtu edhe krkesat e ligjit.

3.4.5 Udhzues mbi planifikimin e menaxhimit t pyjeve

Udhzuesit mbi sistemet e menaxhimit t pyjeve dhe praktikat e aprovuara (versionigjasht i 2009, AKP, GKP), nuk reflektojn menaxhim t prbashkt t pyjeve nsistemet e menaxhimit t pyjeve. Ato jan ende larg prqasjes me pjesmarrje, apoprqasjes me vendosje objektivash bazuar n nevojat vjetore pr produkte tndryshm, sic tregohet n nenin 3.5 t ligjit t pyjeve 2003/3, ose n politikn dhestrategjin pr zhvillimin e sektorit t pyjeve. Instruksioni mbetet ende i njjt sikursedhe n vende t tjer t ish Jugosllavis8, me ndryshime t vogla. Kto jan shtatkategori baz t pyjeve prfshir n nj plan menaxhimi. Kto kategoti jan: (i) pyje

t lart me rigjenerim natyral; (ii) pyje t lart t degraduar; (iii) plantacione pyjore,(iv) pyje cungishtesh; (v) tok djerr; (vi) zona jo produktive; dhe (vii) pyje mepronar t pa njohur. Sejcila prej tyre m tej ndahet n njsi klasifikimi m t gjraekologjiko-prodhuese (klasa menaxhimi), bazuar n kompozimin e specieve dheprodhimtarin e toks. Cdo dru i takon nj klase menaxhimi bazuar n kompozimin etyre ekologjik dhe metodn e planifikuar t trajtimit silvikulturor ose praktikat emenaxhimit. Prkufizimet e kritereve pr klasifikimin nuk jan t qarta dhe nuk jan tlehta pr tu kuptuar dhe prdorur nga punonjsit e pyjeve n terren n zyrat lokaledhe bashki. Disa nga praktikat e rekomanduara t menaxhimit sipas klasave tpropozuara jan larg nga situata aktuale n pyjet e Kosovs prshkruar n IKP 2005.n kt udhzues prshkruhen rreth 88 klasa menaxhmi; pes prej tyre klasifikojnklasat e menaxhimit q lidhen me pyjet e cungishteve. Asnj prej ktyre klasave tmenaxhimit nuk e prfshin rekomandimin lidhur me pyjet e degraduar t cungishteve.

Kjo klas menaxhimi sidoqoft mbulon 30% t totalit t siprfaqes pyjore t vendit

9

.Nga ana tjetr jan 22 klasa menaxhmi q i referohen pyjeve t lart t degraduar.Burimet pr kt kategori menaxhimi nuk jan t qarta. IKP (2005) tregon nj volumt mir rritje si dhe rritje t mir vjetore n pyjet e lart dhe nuk konsideron ndonjzon si kategori e pyjeve t lart t degraduar.

3.4.6 Zbatimi i strategjis s pyjeve

Studimet bashkkohore mbi zbatimin e strategjis analzojn progresin e arritur.Studimi i sektorit t pyjeve t Kosovs tregon nj hendek ndrmjet planifikimit vjetordhe prerjes reale vjetore. Rezultatet nga pes studime t ndryshm, q prllogarisinprerjen vjetore n pyjet e Kosovs, variojn prafrsisht 1 1.9 milion m 3dru n vit,

dhe 95% e tyre prdoren pr dru zjarri. Nga totali i prerjes vjetore t pyllit, 86%prcaktohet si prerje e pa rregjistruar10.

Aktualisht degradimi i pyjeve dhe humbja e shrbimeve n ekosistem q e shoqronat prfaqson nj nga sfidat kryesore t mjedisit q hasen n Kosov. Pengesat m tndjeshme pr nj sektor me prodhimtari t bollshme n Kosov konsiderohen

8FAO Raporti i Inventarit Kombtar, Shtator 20059E njjt si 310Studim i Sektorit Pyjor t Kosovs 2013, Kuadri konsorcumit drejtuar nga SIPU Internacional AB


16/36

planifikimi dhe menaxhimi i pa prshtatshm i pyjeve. Ndaj, ekzsiton nj nevojurgjente pr t adoptuar shtrimin e nj rruge pr zbatimin e Strategjis dhe Politiksn sektorin e pyjeve dhe harmonizimin n t t gjith dokumentave ligjor dheadministrativ n mbshtetje t rehabilitimit t pyjeve t degraduar t cungishteve,prfshir menaxhimin e prbashkt t pyjeve dhe zbatimin e menaxhimit t pyjevecungishte.

3 .5 F az a e D y t

3.5.1 Vzhgimet n terren

Pr kt studim jan realizuar testimet n terren t kryera me mbshtetjen e projektitt zhvillimit t Pyjeve financuar nga Sida, Kosov. Pr shkak t kufizimeve kohore, uvendos t kryhen dy raste studimore n zonat me pyje cungishte publike dhe private,ku administrata e pyjeve dhe shoqatat e pronarve privat t pyjeve kishin interes tbashkpunonin dhe ku kushtet ekologike (kushtet e toks, pjerrsia, ekspozicioni) jant ngjashme. Prdorimi i studimeve t mparshme ofroji mundsin pr prdorimin et dhnave t grumbulluara. U realizuan gjithashtu vizita t tjera n terren pr tkrijuar nj pamje t prgjithshme t situats aktuale n pyjet cungishte private dhepublike dhe pr t krahasuar praktikat e menaxhimit t zbatuara dhe ndikimin e tyren statusin aktual t pyjeve. Pas disa vizitash n terren n Klin, Nova Brde,Malishev, Suharek Pej, Decan, Gjakov dhe diskutimeve me administratn lokale tpyjeve dhe shoqatat e pronarve privat lidhur me traditat dhe praktikat e menaxhmitt zbatuara n pyjet private, u organizuan dy takime pune n Gjakov dhe Nova Brde.

3.5.2 Praktikat menaxhuese n pyjet cungishte private

Przgjedhja e t ashtuquajturs prerje rrafsh ose cungim nga pronart e pyjevevaret shum nga nevojat e tyre pr t prodhuar dru zjarri pr prdorim vetjak ose prtreg n cmimet e mira t tregut vitin e kaluar. Prgjithsisht, n shumicn e rasteve

objektivat e pronarve t cungishteve me dushqe kan t bjn me prodhiminmaksimal t druve t zjarrit. Ata e konsiderojn cungimin si praktik financiarishteficente, me kosto t ult pr vjeljen e drurit krahasuar me sisteme t tjer t vjeljes.

Prgjithsisht pronart privat t pyjeve e zbatojn kt sistem mbshtetur n traditatfamiljare. Ata nuk jan t trajnuar pr t prcaktuar pr shmbull qarkullimin. Nganjri pronar tek tjetri koha e qarkullimit varion nga 10-40 vjet. Pronar t ndryshm tpyjeve private kan preferenca t ndryshme lidhur me madhsin e drurve q atoprdorin pr zjarr. Bazuar n siprfaqen e tyre pyjore dhe madhsin e dshiruar atae ndajn m tej siprfaqen pyjore n zona vjetore me numr t barabart menumrin e viteve n qarkullim, duke cunguar n nj vit vetm njrn siprfaqe. Prpjesn m t madhe t pronarve qllimi sht volumi vjetor maksimal i prodhimit tdruve t zjarrit. N kt rast prcaktohet qarkullimi maksimal; volumi mesatar vjetor.

Pronart me eksperienc n menaxhimin e pyjeve shpjegojn se qarkullimi shtprcaktuar kryesisht n mnyra empirike, duke prer vit pas viti siprfaqet e mostravet moshave t ndryshme, duke verifikuar sipas matjeve t volumit pr hektar qprodhohet n sejciln pjes, dhe duke e pjestuar kt volum me moshnkorresponduese; kjo mosh q jep koeficientin maksimal konsiderohet nga pronart siqarkullimi q jep volumin maksimal n vit ndaj t gjith pyllit. Duke adoptuar ktprocedur siprfaqja totale e krkuar pr t dhn nj prodhim maksimal t caktuar tdruve t zjarrit n vit ndoshta reduktohet n limitet minimale. Ata prpiqen tprllogarisin volumin maksimal vjetor t pyjeve t tyre, por ata nuk e ndajn kt


17/36

praktik menaxhuese me pornar t tjer pyjesh, pr t shmangur gjobat ngashrbimi pyjor pasi sipas ligjit kjo nj praktik e ndaluar pr menaxhimin e pyjeve.

3.5.3 Madhsia e sprfaqes vjetore

Poteze dhe Konop jan emrat e prdorur nga popullsia lokale pr cungimin, kurcungimi i pyjeve menaxhohet bazuar n praktikat tradicionale. Tradicionalisht n disapjes t Kosovs, pronart e pyjeve kan prdorur nj Konop si njsi matse tgjersis s siprfaqes. Esht rreth 9 metra e gjat, dhe sht lehtsisht emanovrueshme pr menaxhuesin, pasi sht nj litar standard, q sht pjes e njshale speciale kali e q prdoret nga menaxhuesit pr ngarkesat e druve t zjarrit dhetransportin nga pylli n shtpi. Pjesa e toks pyjore t cunguar pr nj vit n disapjes t Kosovs quhet Poteze. Prdorimi i kuajve n transport sht n fakt shum ikufizuar n zonat malore. Sic tregohet nga pronart privat t pyjeve n kto raste atapreferojn prerjen vjetore n form rripash me dimensione t ndryshm, jo m shumse 30 metra t gjr dhe me gjatsi q vart nga madhsia dhe sasia vjetore enevojshme e druve.

N disa udhzues siprfaqja pr cungim sht m e vogl se 2 hektar dhe kosiderohet

si cop e prer11

. Prgjithsisht prerjet vjetore t zbatuara n pyjet private tKosovs jan t madhsis 0.05-0.5 hektar. Smith (1986) e njohu sistemin e copss prer (m pak se 1 hektar) si nj tip t sistemit silvikultural t prerjes s rrafsht qnxit rigjenerimin natyral n siprfaqet e hapura. T gjith prkufizimet e cops sprer prfshijn konceptin e hapsirave t vogla q do t menaxhohen si njsiindividuale drursh n kmb, jo si hapsira t krijuara n situatat e grupit tprzgjedhur apo drurve me kate.

3.5.4 Parcelat mostr t prhershme

Ekipi i projektit vendosi t krjoj parcela mostrash t prhershme n Nova Brde dheGjakov n zonat e pyjeve publike dhe private. Qllimi i vzhgimit sht krahasimi i

vulumit t rritjes dhe rritjes vjetore n drur t ngashm n kmb q jan vendosurnn praktiaka t ndryshme menaxhimi. Kjo mund t konsiderohet vetm pika e fillimitdhe krkon studime t mtejshme dhe m t zgjeruara dhe eksperimente q mbulojnt gjith pyjet e cungishteve n Kosov.

3.5.5 Parcelat e mostrave n Nova Brde

Komuna e Nova Brde ndodhet n qendr t Kosovs. Ajo mbulon nj siprfaqe prejrreth 204 km dhe prfshin qytetin e Nova Brde dhe 31 fshatra. Sipas Censusit tPopullsis dhe Familjeve t Kosovs 2011, totali i popullsis sht 6,729 nga ktoShqiptar: 3,524 dhe Serb: 3,122. Furnizimi i familjeve me dru zjarri realizohetprmes pyjeve t tyre private por gjithashtu edhe prmes prerjeve ilegale n pyjet

shtetrore ose nga tregu i drurve. N dhjet vitet e fundit nuk ka plane veprimi prmenaxhimin e pyjeve publike. Praktkat menaxhuese n pyjet publke konsistojn nprzgjedhje negative pr prerjet, nj form e rrallimeve intensive duke przgjdhurdrurt me dimensionet m t mdha. Ndrsa n pyjet private prerjet jan realizuarprgjithsisht me prerje rrafsh n copa t rripave t ngusht, me disa prllogaritje t

11Introduction to silviculture BC Ministry of ForestsForest Practices BranchVictoria, BC


18/36

thjeshta pr t hequr cdo vit 1/10-1/20 e volumit total t rritjes, ose siprfaqes szotruar t pyjeve. Me kt prllogaritje t thjesht ata prafrsisht plotsojn nevojate tyre pr cdo vit pr dru zjarri.

Pr t krahasuar ndikimet e praktikave t ndryshme menaxhuese n pyjet publike dheprivate, jan krijuar 4 parcela t mostrave, 2 n pyjet cungishte publike dhe 2 n atoprivate.

Tabela 6: Rezultatet e matjeve n parcelat e mostrave n Nova Brde

Treguesit Njsia PM Nr 1 PM Nr 2 PM Nr 1 PM Nr 2

Pronsia Pyll Privat Pyll shtetror

Vendodhja Emri i fshatit Manishince Llabjan Llabjan Manishince

Rregjimi Silvikulturor Pyll i Ult Pyll i Ult Pyll i Ult Pyll i Ult

Praktika menaxhuese Cungim CungimRrallim

Ilegal

Rrallim

Ilegal

Siprfaqja e parcels

mostrm2 100 100 100 100

Cunguar Viti 1975 1997 1980 1994

Matur Muaj/viti Mars 2011 Mars 2011 Mars 2011 Mars 2011

Mosha Viti 36 14 25 17Lartsia metr 14.6 7 6.4 7.4

Pemt me diametrm t vogl se 8 cm

Nr i pemve 0 28 54 55

Pemt me diametrm t madh se 8 cm

Nr i pemve 31 19 0 7

Diametri mesatar cm 12.9 7.5 3.8 4.7

Volumi rritjes m3

/parcel mostrm3 4.108 1.512 0.316 0.59

Volumi rritjes m3/hektar

m3 410.8 151.1 31.6 59

Rritja vjetore

m3/hektarm3 11.4 10.8 1.3 3.5

Jan realizuar vzhgimet e mposhtme:

a. Krahasimi mbi treguesit dendrometrik si mesatarja e lartsis s tupave dhemesatarja e diametrit t trupave sht e komplikuar pasi parcelat mostr kanmosha t ndryshme drursh.

b. Nj diferenc t dukshme prbn dhe volumi i rritjes. Volumi i rritjes n pyjetprivate prgjithsisht sht m i lart se sa volumi i rritjes n parcelat mostrt pyjeve publike.

c. Ndyshime shum t dukshme ndrmjet rezultateve kan t bjn me rritjen11.1 m3/hektar n pyjet private dhe 2.4 m3/hekatar n pyjet shtetrore.

3.5.6 Parcelat e mostrave n Gjakov (NjMP Pashtrik)

Gjakova, me nj popullsi 150,800 banor sht komuna e tret pr nga madhsia n

Kosov. E ndodhur n pjesn perndimore t vendit, Gjakova prbn nj qendrbujqsore me siprfaqe t konsiderueshme t toks ar, mundsi t mdha vaditjeje,siprfaqe t gjra t pyjeve cungishte prej dushku dhe nj klim me diell. Si bujqsiadhe pyjet kan nj potencial t madh zhvillimi n kt bashki. Nga siprfaqja totaleprej 58,600 hektar toka bujqsore prfshin 30,768 hektar dhe toka pyjore 34,200hektar nga t cilat pyjet private zn 14,200 hektar. Cungishtet e dushkut mbulojnmbi 80% t siprfaqes pyjore. Vzhgimet dhe parcelat e mostrave jan prqndruarn njsin menaxhuese Pashtriku 2, n zonat kadastrale t Kusarit dhe Lipovec, mnj siprfaqe totale pyjore prej 4,931 ha, ku 3,238 hektar ose 72% e siprfaqestotale jan me dushqe dhe pyje t tjer cungishte t specieve gjethegjra.


19/36

N zon jan krijuar katr parcela mostra q mbulojn n pjes t barabarta pyjetpublike dhe ato private. Rezultatet e matjeve jan prmbledhur n tabelat m posht.

Tabela 7: Rezultatet e matjeve n parcelat mostra t NjMP Pashtrik

Treguesit Njsia PM Nr 1 PM Nr 2 PM Nr 1 PM Nr 2

Pronsia Pyll privat Pyll shtetror

Rregjimi silvikulturor Pyll i Ult Pyll i Ult Pyll I Ult Pyll i Ult

Praktikat menaxhuese Cungim Cungim Rrallim Rrallim

Madhsia e parcels

mostr m2 100 100 100 100

Cunguar viti 1995 1993 1970 1970

Matur Muaji/viti Shtat. 2011 Shtat.2011

Dhjetor

2012 Dhjetor 2012

Mosha viti 18 20 15 15

Lartsia metr 8 8 4 5

Pem me diametr m

t vogl se 8 cm Nr i pemve 39 38 120 103

Pem me diametr mt madh se 8 cm Nr i pemve 22 23 0 0

Diametri mesatar cm 11.1 11.7 2.53 2.7

Volumi rritjes m3

/parcel mostr m3 1.528 1.712 0.168 0.21

Volumi rritjes m3

/hektar m3 152.8 171.2 16.8 21

Rritja vjetore

m3/hektar m3 8.5 8.6 1.1 1.4

Jan realizuar vzhgimet e mposhtme:a. Mesatarja e Lartsis s Trupit t pemve n pyjet private (8m) rezulton t jet

dy her m e lart se mesatarja e lartsis n parceln e mostrs n pyllinpublik (4-5 m).

b. Mesatarja e diametrit t trupave DBH: Mesatarja e diametrit n pyjet privatesht 11.4 cm ndrsa n pyllin publik n parceln e mostrs sht 2.6 cm

c. Numri i pemve pr hektar: sht rreth dy her m i lart n pyjet publike(11,500) ndrsa n pyjet e parcelave t mostrave private rezulton me 5,100pem pr hektar.

d. Volumi i rritjes pr hektar rezulton n parcelat e mostrs n pyjet private tjet 160 m3/hektar, ndrsa n parcelat e mostrave n pyjet publike sht njmesatare prej 18 m3/hektar.

e. Rritja vjetore sht 8.5 m3/hektar n pyjet private dhe 1.25 m3/hektar npyjet shtetrore.

3.5.7 Prbrja e specieve pyjore

Bazuar n inventarin e pemve n sejciln prej parcelave t mostrave, t gjith speciet

pyjore prezente jan rregjistruar pr sejciln parcel. Prania e cdo specie pyjore nparcelat e mostrave n pyjet private dhe publike sht paraqitur n tabeln mposht.

Tabela 8: Prbrja e specieve pyjore n parcelat e mostrave t matura, n pyjet ecungishteve t menaxhuara dhe jo t menaxhuara.

Prbrja e trupavePyll privat Pyll publik

PM Nr1 PM Nr 2 PM Nr 3 PM Nr 4

Emrat Latin Emrat Shqip% e

mbuless% e

mbuless% e

mbuless % e mbuless


20/36

Quercus petrea Dushku sesilian 100 100 46.7 25.2

Fraxinus ornus Frashri 41.7 33.0

Carpinus orientalis Shkoza 5.0 22.3

Acer obtusatum Panja Boshnjake 4.2 14.6

Castanea sativa Gshtenja 2.5

Quercus fraineto

Dushku

Hungarez 3.9

Cornus mas Thana 1.0

Figura 8: Prbrja e trupave n parcelat e mostrave

Pyjet publik (PM 3 dhe 4) kan kaluar nj periudh t gjat nn prerjet przgjedhsenegative. Pavarsisht faktit se t gjith parcelat e mostrave jan pak a shum n tnjjtat kushte ekologjike, ka ndryshime shum t dukshme n form, prbrjen especieve, volumin e rritjes dhe produktivitetin e ktij pylli. Esht e qart se nuk ka

shum argumenta pr t arritur n konkluzione mbi marrdhniet e praktikavemenaxhuese me statusin aktual t trupave pyjor t vzhguar. Nga ana tjetr krkuest ndryshm prcaktojn degradimin e pyjeve n bimasn e ult t s ardhmes nrimbulimin e pyjeve q kalon prbrjen e pyjeve (p.sh. gjendja e ekosistemit, Shihkriterin 2) dhe strukturn e klasas s madhsis s pemve (Daz dhe Cabido 2001,Russell et al. 2010).

3.5.8 Ndikimi i praktikave menaxhuese n pyjet e degraduar tcungishteve

Ndryshimet e ndjeshme q vjn nga matjet dhe prpunimi i t dhnave pr cdoparcel mostr tregon nevojn pr kryerjen e vzhgimeve dhe analizave t mtejshmelidhur me arsyet e degradimit fokusuar mbi ndikimin e rregjimeve t ndryshm n

pyjet e cungishteve. Prerjet selektive intensive ilegale duket se jan arsyet kryesore.Prania e nivelit t lart t prerjeve ilegale demostrohet nga puna n terren mbiprgatitjen e planeve menaxhuese afat gjata. Nga procesi i puns planifikuese nterren n mbi 20 NjMP realizuar GKP, sht prllogaritur nj total prej 550,000 m3

prerje ilegale/inofrmale nga pyjet e lart publike. Duke marr n konsiderat faktin setotali i sasis vjetore t vjeljeve t pa rregjistruara sht 1,054,000 m3 dru, diferencasht rreth 500,000 m3q duhet t jet nga pjesa tjetr e pyjeve, pyjet cungishte ndushkut. Sic tehksohet n mnyr shum t qart n raportin e IKP (FAO 2005) Npyjet e ult (Quercus) , duket se jan subjekt i prerjeve t rnda (cikle t shkurtrprerjesh dhe me prqndrim tek pemt m t mdha).

Perberja e trupave sipas praktikave te menaxhimit

Dushku sesilian

Frashri

Shkoza

Panja Bosniane

Geshtenja

Dushku Hungarian

Thana

% embulesesPM N 1

% embules

esPM N 2

% embulesesPM N 3

% embulesesPM N 4

Pyll privatPyll publik


21/36

Analizimi i cikleve frekuente dhe koncepti merr m t mirn dhe lri t tjerat ngapikpamja e praktikave menaxhuese mund t kategorizohet si prerje selektive nqarkullime t shkurtr. Cungimet n qarkullime t shkurtr prgjithsisht kan ndikimpozitiv n rigjenerimin dhe shkalln e rritjes. Pasi prerjet selektive ose prerjet ilegalenuk jan prerje e cdo gjje q prersi i pa identifikuar pret at cfat dshiron.Cungimi sht prerje e cdo gjje n siprfaqen e caktuar. Objektivi sht t sigurohet

ndricim i plot i diellit, me fjal t tjera jo ndricim i pjesshm, me nj doz t rndhijezimi nga trupat e vegjl, mbetjet, si dhe pemt e pa dshiruara t pa prera.

Dushqet e dashurojn diellin. Cdo cung q rezulton nga prerjet ilegale t pemve, nrregjimin normal t cungishteve supozohet se nuk vdes, por ripordhon filiza q njihensi shprthime t cungjeve ose shprthime t cungjeve. Kto filiza cungjesh vijn osenga sythet e fjetur q ndodhen anash cungut ose n afrsi t nivelit t toks, ose ngasythet rastsor q vijn nga shtresa kambiale prreth periferis s siprfaqes sprer. Ekzistojn disa studime mbi marrdhniet e zhvillimit t dushqeve me rregjimete dritave: Fidant e ekspozuar ndaj shum pak drit jo vetm q rriten m pak, por

jan gjithashtu preh pr nj shkall shum m t lart t shkalls s vdekshmris.Ndyshimet m t mdha jan br t dukshme vetm pas pak vitesh, kur dallimi m imadh ishte i dukshm edhe me nj ulje relativisht t leht n sasin e ndricimit ditor,

p.sh. ulje n intensitetin e drits nga 85 n 43% (Vera 1995). Rritja e rrnjs sbimve n hije jo vtm q sht ulur ndjeshm n prgjithsi, por gjithashtu shtkufizuar n pak periudha t vitit; nga ana tjetr, n Dushqet e Reja krcellore q rritenn ndricim t plot ditor, rritja e sistemit rrnjor ka vazhduar prgjat t gjith vitit,(Hoffmann, 1967; Brookes et al., 1980; Harmer, 1990; Alaoui-Soss et al.,1994).

Nga kjo pikpamje nj nga hipotezat e arsyeve t degradimit, konsiderohet t jetregjimi i pa prshtatshm i drits pas prerjeve intensve selektive nga cdo cung kur kafiliza n diametrin e dshiruar. Filizat e rinj q vijn nga sythat vegjetativ t cungut,pr t zvendsuar hapsirn e vogl t krijuar pasi pema m e madhe sht prer, dot ket m pak shanse pr t patur rritje normale n munges t drits smjaftueshme. Kto filiza t rinj kan shanse m t pakta pr t mbijetuar, reduktimidhe humbja e kapacitetit t fotosintezs s mass s reduktuar vegjetative, con happas hapi drejt uljes s vitalitetit t rrnjve, sythave vegjetativ dhe filizave pas cdocikli t prerjeve t reja selektive. Kombinimi i prerjeve ilegale me praktikat e gabuarasilvikulturore (preferuar pr mbulimin e shenjave t aktiviteteve ilegale) mund tkonsiderohet si nj fenomen kryesor q con hap pas hapi n uljen e potencialit prrigjenerim vegjetativ dhe s fundi n degradim t prgjithshm t t gjith pyjeve ngasistemi rrnjor e deri n kurorn e pemve. Eksperimentet e mtejshm, vzhgimetdhe studimet nevojiten pr t br diagnostikimet dhe rekomandimet e plota. Parcelate mostrave dhe analizat e ndrmarra n kt kuptim jan indikative.

3.5.9 Leja pr t eksperimentuar rrugt pr rehabilitim

Gjetjet kryesore nga vzhgimet dhe prpunimi i t dhnave t parcelave t mostravet ngritura n Nova Brde, lidhur me rolin e praktikave menaxhuese mbi zhvillimin e

cungishteve jan ndar n takimin e puns t organizuar n Nova Brde n Mars 2011.Me komunitetin, komunn dhe AKP sht rn dakort pr t eksperimentuar prerjetrrafsh n form rripi me dimensione t ndryshm t rripit dhe intensitete t ndryshmt prerjes si dhe numr standard t pemve t lna pas.

3.5.10Eksperimentet mbi rehabilitimin e pyjeve t degraduar t dushkut

Eksperimenti i par mbi rehabilitimin e pyjeve t degraduar t cungishteve shtzhvilluar n Manishinc n periudhn Prill Maj 2011.


22/36

Siparfaqja totale nn eksperiemnt sht 27 hektar (shih figurn 9) marr ngaimazhet Google earth. Studimi i vegjetacionit aktual dhe zhvillimit t tij jan bazuar nt dhnat nga dy parcela mostrash t prhershme q jan krijuar ashtu sic tregohetn skem.

Figura 9: Zona e eksperimentit t pyllit cungishte

Pylli sht dominuar nag dushku n 95% (Dushku Sesilian68%, dushku Turk 20% dheDushku Hungarez sht 7%) przier me thana, bajame dhe shkoz rreth 5%. Kurorat

jan vendosur n pjesn e siprme dhe mbulojn 35% t totalit t lartsis s pems,prgjithsisht t ngushta, jo t zhvilluara mir. Trupat jan n klasn e dyt t moshs(11-20) dhe mesatarja e tyre sht 17 vjec.Lartsia mesatare: 7.2 m.Diametri mesatar: 5.6 cm.Densiteti i kurors: 0.8Volumi pr nj parcel mostre (100 m2): 0.589 m3

Volumi pr nj hektar: 59 m3.Volumi total i zons s eksperimentit sht 1345 m

3/ha

Qllimi i eksperiemntit sht t identifikoj praktikat e duhura t menaxhimit q cojnn rehabilitim t cungishteve t degraduara t dushkut.

Zbatimi sht kryer bazuar n dizenjimin e prgatitur.

Tabela 9: Skemat e propozuara t prerjeve

Numriirrjeshtit

Sprfaqjaerrjeshtitm2

Skema e ndrhyrjes Numri ipemve/hektarpas ndrhyrjes

Shpjegime

1. 19.340 Rripi sht 20 m i gjr, n mes ka 1pem n cdo 10 m pas prerjeve

200 Cungishte mestandarde

2. 29.242 20 m i gjr, pr tu prer pas 5vjetsh

5615 Pa prerje

3. 31,460 20 m i gjr, n mes cdo 5 m njpem e ln pas prerjes

400 Cungishte mestandarde


23/36

4. 33.238 20 m i gjr, pr tu prer pas gjashtvjetsh

5615 Pa prerje

5. 36.239 Rripi sht i gjr 20 m, sht i ndarn tre pjes, pjesa e par 9 m e gjrdhe e treta 9 m gjersi e cunguar.Pjesa e mesit 2 m e gjr e pa prekur

560 Kombinim i cungimit

6 48.260 Rripi sht 20 m i gjr.Do t pritetpas 7 vjetsh.

5615 Pa ndrhyrje

7-8 Njlloj si rripi dy.

Skema grafikisht paraqitet n figurn m posht.

Rripi i pare:

cunguar 20mgjeresi, ne meslihet nje peme ne

cdo 10mRripi i dyte: pa cunguar, 20 mi gjere

Rripi i trete:cunguar 20m

gjeresi, ne meslihet nje peme ne

cdo 5m

Rripi i katert: pa

cunguar, 20m i

gjr

Rripi i peste:

gjeresi 20 m,cunguar 9 m, pa

cunguar 2m,cunguar 9 m

Rripi igjashte 20

m i gjere i

pa cunguar

Njelloj

sirr i i 1


24/36

Figura 10: Skemat e rripave t zbatuar n eksperiment

Cungimi n rrjeshta sht prdorur pr t cunguar trupat gajt nj periudhe prej trederi n shtat vite e duke hequr disa rrjeshta n vend q t cungohet e gjithsiprfaqja njhersh. Rripi do t alternohet sic shpjegohet ne tabel.

Gjersia e prgjithshme e rripit sht 20m (rreth 1.5 her lartsia e pems). Jan

zbatuar tre skema t ndryshme pr t testuar numra t ndryshm t pemvestandarde. Skema e pemve standarde 10m x 10 m = 100 pem/ha, Skema e pemve standarde 5m x 10 m = 200 pem/ ha, dhe Rripi i ngusht 2 m gjersi skema 9+2+ 9 m me rreth 565 pem.

Maj 2011 Nntor 2012 Korrik 2013Figura 11: Situata e rripave t cunguar ndr vite

Periudha e ndrhyrjes kan qn 28 Prill- 2 Maj, 2011. Matjet e para jan realizuar nfund t tetorit 2012. Vzhgime t tjera jan realizuar n Maj, Korrik, Shtator 2013.

Eksperimenti i dyt sht realizuar n periudhn Nntor-Dhjetor 2012. Vzhgimet dheparcelat e mostrave jan prqndruar n Pashtrik 2, njsin e menaxhimit t pyjeveme siprfaqe totale 4.931 ha, ku 3,238 hektar ose 72% e siprfaqes totale sht medushk dhe spcie t tjera cungishtesh gjethegjra.

T dhnat e eksperimentit jan:

Emri i vendit: Guri i KuqRregjimi menaxhues: CungishteZona nn eksperiemnt: 1 hektarPronsia: PublikeLartsia: 539 mEkspozimi i rripit JugorGjersia e rripit 20 mPjerrsia: 11-30%Tipi i toks: KafeThellsia: E thellProdhimtaria e pyllit: E ultSituata sanitare: E mirCilsia e pemve: E dobt

Erozioni: Nuk ka erozion


25/36


26/36

Gjat zbatimit n nntor 2012 Rigjenrimi i ri Shtator 2013Figura 14: Rezultatet e ndrhyrjeve

3.5.11Potenciali pr prodhim biomase

Reflektimi mbi rezultatet sht br prmes dy takimeve t puns dhe shkmbimit t

ideve gjat vizitave kolektive n terren pr t krahasuar rezultatet e praktikave tmenaxhimit t zbatuara n pyjet publike dhe privat. N kt mnyr sht arritur tsigurohet mbshtetje dhe kuptueshmri e drjet nga MBPZhR dhe APK. U lejua teksperimentoheshin mundsit mbi rehabilitimin e pyjeve t degraduara t dushkut.N sejclin prej rasteve jan realizuar dy eksperimente, q mundsojn kryerjen evzhgimeve mbi rigjenerimin, prbrjen e specieve, rritjen vjetore dhe volumin erritjes. Ndryshimet e ndjeshme ndrmjet praktikave menaxhuese t cungimevesistematike me cungimet selekive (prerje e m t mirs dhe lnie e pjess tjetr) ncikle shum t shkurtr, demostruan urgjencn e ndrhyrjes mbi rehabilitimin e pyjevet degraduar. Me objektiv pr t rehabilituar rreth 10,000 hektar n vit, ekzistonmundsia pr rritjen e prodhimit t biomass prmes punimeve vjetore rehabilitueseme rreth 200,000 m3n vit, pr nj periudh 10 vjecare.

Volumi i rritjes n pyjet e cungishteve sht llogatritur t jet 6,803,000 m3. Nse

sjallja ndaj pyjeve cungishte do t ndryshoj hap pas hapi, qarkullim i shkurtr do tjet i pranueshm dhe i rekomandueshm pr pronart e pyjeve siaps objektivave ttyre t menaxhimit dhe nevojave vjetore pr dru zjarri. Ky ndryshim mund t coj nrishikimin e prllogaritjeve t sasis vjetore, bazuar n qarkullimet e zbatuara ngapronart e pyjeve pr prodhimin e druve t zjarrit (10 30 vjet). Bazuar n qarkullminpr t cilin sht rn dakort dhe n PLV n pyjet privat t dushkut mund t arrihetnj nivel prej 226,667 m3- 680,300 m3.

3.5.12Konkluzione

Bazuar n eksperincat dhe traditn mbi praktikat e menaxhimit n pyjet e ult tzbatuara nga pronart e pyjeve, shfaqen disa avantazhe n menaxhim, prodhim dhen t ardhura:

Sistemi sht shum i thjesht n zbatim, krkon m pak eksperienc nterren, rigjenerimi zakonisht sht m i sigurt dhe m i lir se sa n rastin eriprodhimit prmes fars.

Disa masa paraprake dhe t dhna t literaturs tregojn se n fazat e hershmerritja e cungishteve sht m e shpejt, ndaj kur krkohet nj prodhim i lart idruve t zjarrit me madhsi t vogl deri n t moderuar, prgjithsishtcungishtet jan m superiore n kt drejtim se sa pyjet e lart.


27/36


28/36

4 Rrallimet para komerciale n pyjet e ahut

4 .1 Si t u a t a d h e p r o b l em e t m e p y j e t e r i n j ta h u t

Dokumenti politik i strategjis s pyjeve thekson nevojat urgjente mbi Identfikimin emenaxhimit t pyjeve t rinj q do t sjellin prfitime t menjhershme n formn emundsive pr punsim dhe rritjes s mundsis pr t drejtat mbi drurt. Lidhur memenaxhimin e pyjeve dhe silvikulturn, startegjia trheq vmendjen pr t filluar meprogramet e ruajtjes n shkall t gjr t pyjeve t rinj dhe pyjeve publik tepr tdendur q rezultojn n (i) nj struktur t prmirsuar t pyjeve, (ii) rritje e prodhimitt druve t zjarrit dhe druve me madhsi t vogl t prshtatshm pr industrin eprpunimit t drurit t dizenjuar pr prpunimin e trupave me madhsi t vogl dhe(iii) ofrimin e mundsive pr punsim pr pupullsin rurale.

Rezultatet e IKP 2005 gjthashtu tregojn se shum nga pyjet e rinj me pyje tmoshs s mesme jan n nj nevoj urgjente pr ndrhyrje menaxhuese, q variojnnga pastrimet/rrallimet para komerciale e deri tek rrallimet komerciale. Trupat e

krijuar nga fidana natyror (171,200 ha) jan relativisht t nj natyre t mir dhedominohen nga ahu me prodhimtari t lart si dhe koniferet. Lidhur me pyjet e ahutthuhet se Shum nga pyjet e ahut t rinj dhe t moshs s meshme jan t dendur,dhe kan nevoj pr rrallime. Kjo nnkupton se jan:

Shum m tepr trupa pr hektar se sa n praktikat e mira, duke cuarkshtu n trupa me diametr m t vegjl se sa pritej t ishte ky diameter, dhen vler m t ult rritjeje;

Volume m t lart pr hektar pr shkak t densiettit t lart t trungut; Rritje e ult pr shkak t uljes s volumit t kurors s gjelbr, dhe Cilsi e ult pasi trupat me cilsi t lart konkurohen nga trupat me cilsi t

dobt

Pyjet e rinj t ahut prgjithsisht sot jan t mbingarkuar. N shum zonadensiteti sht aq i lart saq trupat jan duke u vet rralluar, gj q

nnkupton se pemt vdesin pr shkak t mungess s drits dhe humbjes svolumit t kurors (kurora sht motorri i pems). Rritja sht shum nnnivelin optimal, kjo kryesisht pr shkak t densitetit t lart q ka shkaktuar njreduktim t madhsis s kurors s gjelbr. Nj pjes e konsiderueshme erritjes ndodh n pemt me cilsi t dobt q kan vler t vogl ose jan pavler si dru industrial. Mbshtetur nga Ministria e Punve n 2012 jan kryerdisa ndrhyrje mbi rrallimet pastruese n 897 hektar t pyjeve t rinj.

Figura 15: Pyll ahu n Kosov


29/36

4 .2 Ma s a t d h e p r a k t i k a t e p r o p o z u a r a

Pyjet e rinj t ahut n Kosov prgjithsisht nuk jan trajtuar me pastrime dhe rrallimepr shum vite. Disa modele mbi pastrimet dhe rrallimet jan krijuar n komunatIstog, Suharek, Dragash dhe Ferizaj. N ndrhyrjen e par rreth 25% e volumit trritjes sht prer. Kuadri aktual ligjor nuk jep tregues t qart mbi zbatimin epunimeve mbi rrallmet. Menaxhimi i prbashkt i pyjeve si nj mundsi e sygjeruarnga strategjia e zhvillimit t pyjeve, nuk ka ndonj kuadr t prshtatshm ligjor przbatim. Ai nuk mundsohet as prmes ligjit aktual t pyjeve dhe as prej proceduravet prokurimit. Interpretimi i duhur i ligjit mbi partneritetet publike private, dhe njangazhim real i t interesuarve kryesor, krijojn hapsirat pr realizimin e rastevepilot. Gjithashtu jan t nevojshme edhe mbshtetjet financiare.

Esht propozuar ridhikimi i investimeve aktuale mbi strukturn e sektorit t pyjeve.Prmirsimet kryesore t krkuara jan: balancim m i mir i investimeve nplanifikim afat gjat (me planifikim aktual 100% e investimeve n planifikimin e pyjeveshkon pr prgatitjen e planeve aktuale afat gjata t menaxhimit). Rishikimi dhendarja m e mir mund t prmirsojn planifikimin vjetor dhe t mundsojn futjen epyjeve t rinj nn trajtim. Adpotimi i dyt i nevojshm sht rishikimi i investimevesilikulturore. Aktualisht 100% e investimeve i dedikohen pyllzimeve t reja. Esht e

nevojshme t ndahen investimet ndrmjet rrallimeve n pyjet e rinj dhe rehabilitimit tpyjeve t degraduar si dhe pyllzimet e reja, bazuar n studime t sakta pr shkalln ekthimit t cdo investimi.

4 .3 P r o d h im i i d r u r i t p r o d h im i i b i om a ss

Ahu mund t konsiderohet si specia kryesore pyjore lidhur me volumin n kmb.Totali i volumit n kmb n tokat e pyjeve publike sht prllogaritur rreth 33.5milion m3, ku 35% e ktij volumi ndodhet n pyjet e ahut. Nga ky volum 25.9 milionm3jan pem me diametr >7 cm. Prllogaritja pr pjesn tjetr 7.6 milion m3shtprllogaritur pr pemt n tokat e tjera drusore dhe pr pemt


30/36

Kacanik Ahishte 69.1 22 31 32 22.1

Sasia pr tu hequr varet nga volumi n kmb dhe mosha e trupave t ahut. Shumicae parcelae t mostrave tregojn nj volum potencial pr tu hequr prej mbi 22m3/hektar. Nga 171,200 hektar pyjesh ahu, 88,000 hektar rezultojn t jen m trinj se 40 vjec, t mbi ngarkuar dhe me nj nevoj urgjent pr rrallime. Kjo do tthot se cdo vit rreth 8,000-10,000 hektar mund t planifikohen pr rrallime, me nj

potencial vjetor pr dru zjarri me diemnsione t vegjl ose biomas me prodhimtaringa 176,000-220,000 m3prodhuar cdo vit.

Me zbatimin e nj programi rrallimi, densiteti do t ulet dhe pemt me cilsi t dobtdo t hiqen, duke e zhvendosur rritjen drejt pemve me cilsi m t lart dhe duke idhn pemve shansin pr zhvillimin e madhsis s duhur t kurors, gj qoptimizon rritjen.

4 .4

K o n k l u z i o n e

Pyjet n Kosov kan nj potencial t madh pr rritje dhe sektori i pyjeve mund tbhet nj kontribues i rndsishm n ekonomin kombtare, si lidhur me t ardhurat

nga prodhimi i drurit ashtu edhe si nj gjenerues i mundsive pr punsim. Pr taarritur kt potencial, sidoqoft nevojitet t ndrmerret nj seri masash silvikulturoret cilat duhet t shpallen pr tu realizuar n pyjet ku pr shum vite sht neglizhuarmenaxhimi i duhur i pyjeve. N t njjtn koh pasi pyjet prmbajn volume t mdhat drurve me cilsi t dobt, pjesa m e madhe e Kosovarve vuajn pr t gjetur mecmim t arsyseshm dru zjarri pr ngrohje dhe gatim. Me zbatimin e nj programirrallimi, densiteti do t ulet dhe pemt me cilsi t dobt do t xhvendosen, duke ezhvendosur rritjen e pemve drejt atyre me cilsi m t lart dhe duke i dhnpemve nj shans pr zhvillimin e madhsis s kurors, gj q optimizon rritjen.


31/36

5 Praktikat agropyjore

5 .1 Si t u a t a t d h e p o r b l em e t nag r o p y l l t a r i

Prdorimi i drurve t zjarrit mbetet si burimi kryesor pr pjesn m t madhe t

familjeve n zonat rurale dhe nj pjes t konsiderueshme t familjeve n zonaturbane. Drut e zjarrit konsiderohen si alternative m e vlefshme me kosto t ult,duke marr n konsiderat situatn ekonomike t vendit. Popullsia lokale sht endrgjegjshme se kosto kryesore pr drut e zjarrit sht transporti. Kjo prbnnjrn nga arsyet kryesore prse kudo n Kosov n ant e kanaleve, rrugve,rrjedhat e ujit dhe kufijt e fermave bujqsore private gjenden specje drursh nforma, mosha, dhe pamje t ndryshme. Nga pikpamja shkencore ky prdorim i tokspo merr nj vmendje n rritje dhe konsiderohet si nj prqasje e integruar dukemundsuar prfitimet interaktive nga kombinimi i pemve dhe shkurreve me kulturanj vjecare dhe/ose blegtori quajtur agropylltari, duke kombinuar bujqsin me pyjetpr t krijuar sisteme prdorimi t toks m diverse, produktive, shndetsishtfitimprurse dhe t qndrueshme. Termi agropylltari nuk sht i njohur nga personatlokal. Kjo m shum njihet si mezhda.

Ligji i pyjeve 2003/3 n prkufizimin lidhur me tokn pyjore pranon siprfaqe shum tvogla nga 0.1 hektar dhe m t mdha n madhsi si tok pyjore. Nga ana tjetrprjashton pemt pyjore n territoret bujqsore t mbjella n rripa, pr qllime tmbrojtjes s toks nga erozioni, mbrojtjen e bimsis nga djelli apo errat, apofunksione estetike, pavarsisht nga prbrja e tyre me pem pyjore apo madhsis qmund t jet m e madhe se 0.1 hektar. N Ligjin e Pyjeve t Kosovs, q hyri nfuqi m 20 Mars 2003 Pyjet, prcaktohen si tok e rregjistruar si e till n rregjistratkadastral. Toka pyjore sht toka q menaxhohet pr prodhimin e drurit apoprodukteve t tjera pyjore ose prdorimi m i mir i s cils duke patura parasyshkarakteristikat natyrale dhe kushtet ekonomike prfshin rritjen e pemve. Tokat pyjoreduhet t jen n madhsi s paku 0.1 ha, gj q sht e ndryshme nga prkufizimindrkombtar. Tokat n t ciln jan mbjell pemt n rripa me qllim parsorkontrollin e erozionit, krijimin e brezave mbrojts nga era, hijezime, apo prmirsime

estetike nuk konsiderohen si toka pyjore.

Si n shum vende t tjer, n parim, agropylltaria konsiderohet se i takon t gjithsektorve, por n praktik nuk i takon asnjrit dhe nuk z nj linj t vecant norganet qeveriss apo t ket hapsirn e vet politike. Agropylltaria z vend ndrmjetdepartamenteve t bujqsis, pyjeve dhe mjedisit, ku asnj institucion nuk merr njpozicion dejtues prsa i prket inventarizimit dhe menaxhimit t agropylltaris.Departamentet e bujqsis theksojn prodhimin e kulturave n tokat bujqsore; ndajpolitikat bujqsore kontribuojn direkt n prjashtimin e pemve nga fermat dhepeisazhi. Integrimi i pemve n ferma dhe menaxhimi i pejsazheve n form tqndrueshme sht nj alternativ shum e rndsishme pr uljen e praktikave jo tligjshme n zonat prreth me pyje. Pjesa e agropylltaris n sektorin e pyjeve prbnnj pjes shum t rndsishme pr nevojat e druve t zjarrit pr popullsin lokale

dhe gjeneron shrbime ekosistemi publik sinjfikative t till si mbrojtja e pellgjeveujmbledhs, ruajtjen e toks dhe biodiversitetit, sekuestrimin e karbonit dheshmangjen e ndotjeve, sikurse dhe minimizimin e rreziqeve klimatike dhe financiare.

5 .2

Prd o r i m i a k t u a l d h e p r a k t i k a t

Drurt n agropylltari mbillen prgjithsisht sipas tradits dhe plotsojn nevojaturgjente t fermerit pr produkte t ndryshme si dru zjarri, hunj pr vreshta dheprdorime t tjera bujqsore si mbshtets pr bishtajoret, domatet, etj. Gjithashtu


32/36


33/36

prgjithshm i agropylltaris n Kosov sht realizuar gjat vitit 2012 n tre komunapilot si pjes e ktij studimi. Hapi i par ka qn przgjedhja e komunaveprfaqsuese, pikrisht Dragash, Junik dhe Kacanik. Para se t przgjidhej madhsiadhe pozicioni i parcelave, u realizua nj vlersim i prgjithshm me interpretimin ehartave ortofoto dhe vendeve me drur dhe vegjetacion shkurror q zhvillohet n ant parcelave bujqsore dhe n an t rrjedhave ujore.

Pjesa e dyt e vlersimit filloji me prcaktimin e vendit dhe prcaktimin e siprfaqes sparcels. Subjekt i vlersimit ishte matja e t gjith drurve n kmb me diametr >5 cm brenda rrezes s paecels mostr prej 12.6 m. Totali i volumit t vegjetacionit n15 parcelat mostr n nivelin e tre komunave sht prllogaritur n 48.54 m, ndrsaniveli mesatar i volumit t drurit n cdo parcel mostr sht 3.24 m. Lidhur mespeciet pjesmarrse t drurve, verri ka 56.8 % ndiqet nga akacja me 12.9%, dushkume 12.8%, shkoza me 6% dhe speciet e tjera 16%. N komuna t tjera t Kosovsduhet te prcaktohen metodologjit lidhur me intensitetin, siprfaqen, formn dhekompensimin e zonave n kufijt ndrmjet gardheve dhe tokave bujqsore. Sidoqoftnga ky studim tregohet lidhja e agropylltaris me prodhimin e biomass drusore.

Duke presupozuar se n nivel kombtar jan t njjtat situata si ato t tre komunavepilot prllogaritet se nga 450,000 ha e toks bujqsore, totali i zonave kufitare t pa

shfrytzuara sht ndrmjet 45,000 90,000 hektar. Kto jan t dhna shumparaprake. Pr t njohur volumin aktual t drurve n kmb dhe prodhimin vjetor tdrurit nga agropylltaria n Kosov, krkohet t kryhen m shum vezhgime dheinventarizime. Qarkullimi varion me kushtet e toks, speciet dhe objektivat nga 3-20vjet.

5 .4 Po t en c i a l i i r r i t j e s sb i om ass

Studim m i detajuar i praktikave aktuale mund t jet hapi i par pr t identfikuarpraktikat m t mira aktuale dhe ndar ato ndrmjet fermerve. Nuk ekzistojn tdhna lidhur me qarkullimet e zbatuara, kapacitetet e prodhimit t specieve tndryshme tradicionale sikurse dhe specieve kandidate pr qarkullim t shkurtr e

prodhim energjie. Pas analizave t studimit sht e rndsishme t bhet vlersimi isituats aktuale n agropylltari, potencialit dhe kontributit t agropylltaris prpordhimin e drurit dhe biomass pr ngrohjen e popullsis. Ndaj rekomandohet tinvestigohet n praktikat e prshtatshme pr agropylltari. Pr ti prmirsuar dheekonomizuar kto praktika duhet t investigohen dhe rishikohen praktikat dhe sistemetaktuale. Opsionet pr mbshtetjen e zhvillimit t agropylltaris mund t jen ato lidhurme prmirsimin dhe pasurimin e pjesve t pa shfrytzuara dhe plantacioneve nrrjeshta. Prdorimi i specieve t ndryshme ndr t cilat ato me rritje t shpejt shtnj opsion q con drejt rritjes s prodhimit.

Figura 17: Shelgu me rritje t shpejt n Ferizaj, viti 1 dhe viti 2

Nj rast studimor i zbatuar nga CNVP n bashkpunim me FAO n Ferizaj, shtprqndruar n testimin e rrtjes vjetore dhe potencialin e shelgut hibrid. Masa e


34/36

propozuar dhe praktikat pr prdorimin e potencialit agropyjor prfshijn speciet merritje t shpejt: Salix AlbaNga testimi i zons s mbjell t testit me pem me rritje t shpejt n Ferizaj, janmarr rezultatet q paraqiten n tabeln e mposhtme.

Tabela 12: Treguesit dendrometrik t hibridit t shelgut me qarkullim t shkurtr nFerizaj

Agropylltari- Zona etestimit t Shelgut -

Ferizaj

Matjet e Vitit t Par Matjet e Vitit t Dyt

Diametri mesatar cm 2.8 4.9 cmLartsia mesatare m 3.25 m 4.73 mNr i pemve/ha 10.000 10.000Volumi/hektar m3/ha 15.9 52.5Rritja vjetore 15.9 36.6

Kjo specie me rritje t shpejt tregon potencial t mir dhe mund t mbshtetet meprograme mbi rritjen e prodhimit t biomass drusore nga fermeri.

5 .5 K o n k l u z i o n e

Agropylltaria sht nj aspekt i neglizhuar i pyjeve por njihet pr prdorimin e saj dherndsin pr komunitetet rurale, prodhimin e qndrueshm t biomass drusore sidhe sigurimin e nj mori produktesh dhe shrbimesh.

Opinioni i prgjithshm sht se agropylltaria ka nj kontribut t rndsishm prsigurimin e druve t zjarrit pr familjet rurale. Duke qn shum spontane dhe jashtparametrave teknik t skicimit, sht e vshtir t vlersohet se si po prdoretaktualisht ky potencial. Kur dizenjohet dhe zbatohet n mnyr korrekte, agropylltariakombinon praktikat m t mira t rritjes s pemve dhe sistemeve bujqsore, dukerezultuar n prdorim t qndrueshm dhe t shumfisht t toks prfshir dhe

produktet e shrbimet.

Ndaj, agropylltaria shrben pr rritjen e prodhimit tek fermert prmes produkteve tndryshme n periudha t ndryshme t vitit. Gjithashtu agropylltaria sjell mundsi prpunsim nga prpunimi i produkteve, zgjerim t prfitimeve ekonomike drejtkomuniteteve rurale dhe ekonomive kombtare.

Ekziston nj potencial i madh pr t ndrmarr ndrhyrje pr prmirsime. Hapi i parmund t jet ai institucional duke e konsideruar agropylltarin si pjes e bujqsis apoe pyjeve. Kjo m tej mund t ndiqet nga inventarizimi dhe strategjia pr zhvillimin sipjes e zhvillimit rural n Kosov. Sistemet e agropylltaris mund t konceptohen prhapsira q variojn nga parcelat e fermerve, tek ferma e deri n terrene peisazhesh.N nivel parcele, fermert mund t kombinojn pemt fiksuese t oksigjenit mekulturat e drithrave. N nivel ferme ata mund t mbjellin pem n toka pyjore oseprgjat kufijve. N shkall peisazhi komunitetet mund t rehabiliton zonat edegraduara prmes pemve dhe llojeve t tjera t vegjetacionit. Sistemet efektive tagropylltaris prbjn ndrhyrjet nga m efektive ndrmjet komponentve tndryshm, kshtu q produkti prfundimtar ka m shum vler se sa n kushtet emungess s pemve, ndrsa rreziku i dshtimit t prodhimit dhe varsia nga inputetkimikate ulet ndjeshm. Edhe n nivel parcele, ku pemt mund t konkurojn nmnyr direkte me kulturat bujqsore, eksperimentet tregojn se n parcelat e mirmenaxhuara agropyjore, pemt kan shtuar vler q tejkalon cdo humbje ngaprodhimi i kulturave. Sidoqoft, kto rezultate nuk garantohen, ndaj i duhet kushtuarvmendje tipit t sistemit agropyjor q prdoret si dhe specieve q przgjidhen.


35/36


36/36

Connecting Natural Values & People

7th Floor Zayed Business CentreRr. Sulejman Delvina, Tirana e Re

Tirana, AlbaniaPO Box 1735

T +355 4 222 9642 +355 4 222 9551

T punojm s bashku pr kujdesin pr pemt, duke siguruar shtpi, streh,ushqim, mirqnie dhe nj vend pr t shijuar.

CNVP sht nj trashgimtar i SNV n Ballkan. Krijuar nga shkputja mbi bazaligjore, CNVP do t vazhdoj programin e SNV mbi zhvillimin e pyjeve dhe at

rural n Ballkan dhe m gjr.

CNVP parashikon:

Komunitetet lokale t prmbushin qllimet e tyre pr zhvillim;

Rritje n maksimum e potencialit pr prodhim dhe shrbime nga

pylli prmes Menaxhimit t Qndrueshm t Pyjeve dhe Menaxhimitt Burimeve Natyrore q kontrollohen n mnyr lokale;

Kontribut i pyjeve n zhvillim t barabart t ekonomive lokale dukembshtetur mirqenien n zonat rurale;

Pyjet t kontribuojn pr nj interes dhe vlera m t gjra socialeprfshir ruajtjen e biodiversitetit dhe mirqnien;

T lidh vlerat e natyrs dhe njerzit!

Studimi dhe Analizat e Risive të Financimit për një Menaxhim të Qëndrueshëm të Pyjeve në...

Documents

Transcript of Studimi dhe Analizat e Risive të Financimit për një Menaxhim të Qëndrueshëm të Pyjeve në...