Sokrates sam ze sobą rozmawia o sprawiedliwości · 1 Korzystam z przekładów: Platon, Dialogi,...

KOLOKWIA PLATOŃSKIEΓΟΡΓΙΑΣ

(red) A PacewiczWrocław 2009

MAREK PIECHOWIAKUniwersytet Zielonogoacuterski

Sokrates sam ze sobą rozmawia o sprawiedliwości

Uwagi wprowadzająceW niniejszym opracowaniu chciałbym skoncentrować się na problematyce spra-

wiedliwości zawartej w dialogu Gorgiasz 1 Jest to dialog w ktoacuterym Platon doko-nuje wyjątkowego zabiegu formalnego każe swemu Sokratesowi prowadzić dialogz sobą samym (506cndash507c) Sokrates rozmawia z kimś kto choć deklaruje swojąniewiedzę nie ma sobie roacutewnych w dociekaniu prawdy2

Argumentował będę że dialog ten jest przede wszystkim właśnie o sprawie-dliwości przedmiocie bdquosztuki najpiękniejszej i najlepszejrdquo a rozmowa o retoryceGorgiasza jest pretekstem by moacutewić o sprawach najważniejszych Argumentowałteż będę że najlepszą rzeczą jaką człowiek może robić to działać sprawiedliwiemdash zabiegać o dobro innych konkretnych jednostek poznanie także poznanie ideinie jest celem samym w sobie ale służy sprawiedliwemu działaniu

Dialog Gorgiasz dialogiem o sprawiedliwościPierwsze zasadnicze pytanie sformułowane na wstępie dotyczy retoryki Zwra-

cając się do Kalliklesa zachwalającego umiejętności Gorgiasza Sokrates powiada

1 Korzystam z przekładoacutew Platon Dialogi tłum W Witwicki t 1 Kęty 1999 orazPlaton Gorgias Menon tłum P Siwek Warszawa 1991 Teksty w języku greckim zaPlatonis Opera J Burnet (ed) Oxford 1903 dostępne na stronie The Perseus Project httpwwwperseustuftsedu GR Crane (ed) (ostatni dostęp sierpień 2008)2 Platoński Sokrates nie stroni przed używaniem wprost słowa bdquoprawdardquo w kontekście proble-

matyki sprawiedliwości Zob np Państwo 443c 443e i przede wszystkim w wypowiedzi z Gor-giasza 505e mdash bezpośrednio poprzedzającej analizowany w tym opracowaniu fragment bdquobędzienam wszystkim gwałtowanie zależało żeby się dowiedzieć co jest prawdą w naszej kwestii a cofałszemrdquo i 507c stanowiącej klamrę zamykającą bdquoOtoacuteż ja tak tę kwestię stawiam i powiadamże to prawdardquo tłum W Witwicki

72 M Piechowiak Sokrates sam ze sobą rozmawia o sprawiedliwości

bdquoChciałbym się bowiem dowiedzieć od niego [Gorgiasza] samego c o j e s t i s t o -t ą j e g o s z t u k i c o g ł o s i i c z e g o n a u c z a Co do reszty niech namto przedstawi jak radzisz innym razemrdquo (447c tłum P Siwek podkreślenie mojemdash M P) Ważnego kontekstu dostarcza wcześniejsza wypowiedź Polosa ktoacuteryto czym zajmuje się Gorgiasz określił mianem sztuki najpiękniejszej i najlepszejktoacuterej mogą się oddawać tylko najlepsi (448c)

Pytanie Sokratesa kieruje ku przedmiotowi sztuki najpiękniejszej i najlepszejbdquoco głosi i czego nauczardquo Zasadnicze zagadnienie dialogu dotyczy nie tego cogłosi i czego naucza uprawiana przez Gorgiasza retoryka ale co głosi i nauczanajpiękniejsza i najlepsza ze sztuk zatem dotyczy najważniejszych spraw W tokudyskusji okaże się że przedmiotem sztuki najpiękniejszej jest sprawiedliwość czło-wieka (duszy) i jego działań

Każda sztuka (τέχνη) ma na celu dobro doskonałość tego co jest jej przed-miotem3 W przypadku sztuki najpiękniejszej i najlepszej owym przedmiotem jestczłowiek (dusza) a celem bdquowytwarzaniardquo jest uczynienie go dobrym pięknymSprawiedliwość okaże się być właściwym człowiekowi dobrem Już teraz podkreślićwarto że Platon w Gorgiaszu nie zajmuje się sprawiedliwością w ogoacutele ale spra-wiedliwością konkretnie istniejącego człowieka (duszy) Prawdziwa sztuka obej-muje rozumienie natury rzeczy ktoacuterą się zajmuje oraz znajomość przyczyn cosprawia że podejmowane działania kształtujące daną rzecz są przemyślane mająna względzie cel ktoacutery nadaje działaniom porządek (465a)

Dochodzeniu do określenia przedmiotu najlepszej ze sztuk pomaga Sokratesowianaliza przekonań ktoacuterych dotyczy faktycznie uprawiana retoryka Na pytanieSokratesa o przedmiot retoryki Gorgiasz odpowiada bdquoMoacutewię o takim przekona-niu Sokratesie jak w sądach i innych zgromadzeniach [ ] i dotyczącym tego cosprawiedliwe i niesprawiedliwerdquo (454b tłum P Siwek) Wagę zagadnienia podkre-śla Sokrates moacutewiąc bdquoNic bowiem moim zdaniem nie jest gorsze dla człowiekaniż fałszywy sąd o przedmiocie o ktoacuterym moacutewimyrdquo (458b tłum P Siwek) Tosprawiedliwość i niesprawiedliwość wysuwa się na plan pierwszy Jedną z wypo-wiedzi Gorgiasza Sokrates podsumowuje bdquoCzekaj Pięknie bowiem moacutewisz Jeślikształcisz kogoś na moacutewcę powinien on wiedzieć uprzednio co jest sprawiedliwei niesprawiedliwe lub nauczyć się tego poacuteźniej od ciebierdquo (460a tłum P Siwek)

Sprawiedliwość i niesprawiedliwość to podstawowe kryteria wyboru działania

bdquoSokrates [ ] zbadajmy jeszcze i to czy nie zgodziliśmy się gdzieindziej że niekiedy lepiej jest czynić to o czym moacutewiliśmy zabijaćskazywać na banicję i pozbawiać ludzi majątku a niekiedy niePolos Z pewnościąSokrates Zgodziliśmy się na to jak się zdaje i ty i jaPolos TakSokrates Kiedy więc twoim zdaniem lepiej jest to czynić Powiedzgdzie zaznaczysz granicęPolos Ty sam odpowiedz Sokratesie

3 Zob W Jaeger Paideia tłum M Plezia H Bednarek Warszawa 2001 s 691

Kolokwia Platońskie mdash ΓΟΡΓΙΑΣ 73

Sokrates Odpowiadam więc Polosie jeśli wolisz to usłyszeć odemnie że lepiej jest jeśli czyni się to sprawiedliwie źle jeśli niesprawie-dliwierdquo4

Niesprawiedliwość i czynienie niesprawiedliwości zostają uznane za największezło W podsumowaniu dyskusji z Polosem na temat kary i jej unikania Sokratesretorycznie pyta bdquoCzy nie wynika z naszego rozumowania że największym złemjest niesprawiedliwość i czynienie niesprawiedliwościrdquo (479cndashd tłum P Siwekpodobnie na przykład 480d) Zauważyć tu już można że akcent będzie położonyna działanie na czynienie niesprawiedliwości bdquonajwiększym złem jest popełnićniesprawiedliwośćrdquo (469b tłum P Siwek) Analogiczna teza wzbogacona o od-niesienie do kary mdash największym złem jest popełnić niesprawiedliwość i nie ponieśćza to kary mdash pojawia się na początku dialogu z Kalliklesem jako to co moacutewi fi-lozofia moacutewiąc zawsze to samo (482andashb) Czynienie niesprawiedliwości okazuje siętakże większym złem niż jej doznawanie ta myśl będzie się przewijała w całymdialogu (na przykład 473a 474b)

Sprawiedliwość mdash piękno mdash dobro mdash pożytekSprawiedliwość i niesprawiedliwość jako przedmiot najlepszej ze sztuk pozo-

stają powiązane z pięknem i brzydotą dobrem i złem Sprawiedliwość piękno i do-bro wyliczane są niejako jednym tchem jako to na czym znać się powinien moacutewca(459d podobnie 461b) Przeciwieństwem bycia niesprawiedliwym i złym jest byciepięknym i dobrym (καλὸς καὶ ἀγαθὸς) bdquopięknego i dobrego męża i kobietę nazy-wam ludźmi szczęśliwymi a niesprawiedliwych i zbrodniarzy nędznikamirdquo (470etłum W Witwicki) Moacutewiąc Polosowi że retoryka jest brzydka i wyjaśniającznaczenie używanych przez siebie terminoacutew Sokrates stawia sprawę jednoznacz-nie bdquowszystko bowiem co jest złe nazywam brzydkimrdquo (463d tłum P Siwekzob także 474cndashd) Problematyka relacji między sprawiedliwością a pięknem i mię-dzy niesprawiedliwością a brzydotą znajduje rozwinięcie w dialogu z Polosem (od474c) bdquoty nie uważasz za jedno i to samo tego co piękne i tego co dobre oraztego co złe i tego co brzydkierdquo (474d tłum W Witwicki)5

W punkcie wyjścia piękno charakteryzowane jest za pomocą pary kategoriiJednym z elementoacutew jest to co przyjemne (ἡδέα) drugim mdash użyteczność przy-datność korzystność (χρεία6 ὠφελεία7)8 Ten drugi element zostanie uznany zafundament dobra Przykłady z medycyny w sposoacuteb oczywisty przekonują że przy-

4 Platon Gorgias 470bndashc tłum P Siwek5 Przekład P Siwka jest w tym punkcie wyraźnie wadliwy choćby ze względu na przyjętą

kolejność wyliczenia analizowanych kategorii6 Platon Gorgias 474d bdquoOt naprzoacuted ciała piękne czyż nie bądź to ze względu na ich użytek

(πρὸς ὃ ἂν ἕκαστον χρήσιμον) nazywasz pięknymi na ten do ktoacuterego się każde nadaje do tegocelu albo ze względu na przyjemność jakąś jeśli daje radość w oglądaniu tym ktoacuterzy na niepatrząrdquo tłum P Siwek7 Ibid 474e bdquoalbo ze względu na przyjemność pewną albo ze względu na pożytek (διὰ

ὠφελίαν) albo ze względu na jedno i drugie nazywasz pięknemrdquo tłum W Witwicki8 Sokrates nie protestuje gdy Polos zwraca się do niego bdquodefiniujesz [ ] piękno przez przy-

jemność i dobrordquo ibid 475a tłum P Siwek Zasadniczy wywoacuted na ten temat 476endash477a


jemne i pożyteczne to dwie roacuteżne rzeczy a czyjeś dobro powiązane jest z tym copożyteczne (478c)

Analogicznie bycie szpetnym brzydkim (αἰσχρός) charakteryzowane jest przezcierpienie (λυπή) i to co złe (κακός)9 powiązane ze szkodą (βλάβη) (475andashb 477c)Niesprawiedliwość zostanie powiązana ze szpetotą i złem (szkodliwością) Naj-szpetniejsze jest tym co najgorsze (477c) A największym złem jest to co powodujenajwiększą szkodę bdquoTo jednak co powoduje największą szkodę jest największymzłem jakie istniejerdquo (477e tłum P Siwek) Tym największym złem jest bdquoniespra-wiedliwość i swawola i inna podłość duszyrdquo (477e tłum W Witwicki) Zauważyćmożna że zasadnicza perspektywa rozważania dobra podmiotu jest wyznaczonaprzez kategorie pożytku i szkody Chodzi o zachowanie dobrego stanu duszy a uni-kanie stanoacutew złych (bdquopodłościrdquo bdquoschorzeńrdquo)10 Wśroacuted owych złych stanoacutew duszypierwsze miejsce zajmuje niesprawiedliwość11

Sprawiedliwa kara choć jest bolesna stanowi lekarstwo dla duszy jest najlepsząmożliwą rzeczą ktoacuterą może otrzymać przestępca jest pożyteczna sprawia dobroi jest rzeczą piękną

bdquoSokrates A kto słusznie powściąga [swawolę] ten sprawiedliwie po-wściągaPolos TakSokrates Sprawiedliwie działając czy niePolos SprawiedliwieSokrates Nieprawdaż to i ten co ponosi karę sprawiedliwie jej do-znajePolos WidocznieSokrates A co sprawiedliwe to chyba piękne Zgadzamy sięPolos Owszem takSokrates Zatem u jednego z nich dwoacutech działanie jest piękne a u dru-giego doznawanie u tego co ponosi karęPolos TakSokrates Nieprawdaż jeśli piękne to dobrerdquo12

Sprawiedliwość a szczęścieDoniosłość sprawiedliwości ukazuje się także poprzez jej związek ze szczęściem

bdquoTo bowiem o czym dyskutujemy nie jest wcale rzeczą błahą być może jest to cośco wiedzieć jest rzeczą najpiękniejszą a nie wiedzieć najhaniebniejszą Istotą tegojest wiedzieć albo nie wiedzieć kto jest a kto nie jest szczęśliwyrdquo (472c tłum PSiwek) Szczęście było tak dla Sokratesa jak i jego oponentoacutew dobrem najpewniej-szym13 niewątpliwym Jest to pogląd w zasadzie niekwestionowany tak w staro-9 Ibid 475a bdquoSokrates A szpetotę zdefiniujemy za pomocą ich przeciwieństw mdash cierpienia

i złardquo tłum P Siwek10 P Siwek ἡ ἄλλη ψυχῆς πονηρία (477e) oddaje w tym kontekście jak sądzę trafniej jako bdquoinne

schorzenia duszyrdquo11 Zob ibid 479c12 Ibid 476endash477a tłum W Witwicki13 Por także Ksenofont Wspomnienie o Sokratesie IV 2 33


żytności jak i średniowieczu W Gorgiaszu zagadnienie powiązania sprawiedliwościze szczęściem powraca wielokrotnie14 Szczęściem cieszą się ludzie ze względu nastan swej duszy bdquopięknego i dobrego męża i kobietę nazywam ludźmi szczęśliwymia niesprawiedliwych i zbrodniarzy nędznikamirdquo (470e tłum W Witwicki) Jednaz tez wskazanych przez Platona jako fundamentalna będzie brzmiała bdquoposiadaniesprawiedliwości i powściągliwości rozumnej stanowi szczęście szczęśliwych a pod-łość jest nędzą nędznikoacutewrdquo (508andashb tłum W Witwicki)

Problematyka szczęścia poruszana jest także z perspektywy działania i dozna-wania bdquozawsze ten kto popełnia niesprawiedliwość jest nieszczęśliwszy od tegokto ją znosi a ten kto nie ponosi kary jest nieszczęśliwszy od tego kto ją ponosirdquo(479dndashe tłum P Siwek) od strony pozytywnej bdquoczyniący dobrze jest radosnyi szczęśliwyrdquo (507c tłum P Siwek) Widać także że szczęście jest stopniowalneze względu na sprawiedliwość

Warto już tu zauważyć że Platon bardzo wyraźnie nie tylko w Gorgiaszu15 od-roacuteżnia sprawiedliwość podmiotu (sprawiedliwość duszy) od sprawiedliwości działa-nia do tych dwoacutech obszaroacutew problemowych dołączany jest trzeci mdash sprawiedliwośćprawa w dialogu Gorgiasz chodzi przede wszystkim o sprawiedliwość wymierzaniakary16 Sprawiedliwość w każdym z tych obszaroacutew służy szczęściu

Sprawiedliwość karzącaWywoacuted dotyczący sprawiedliwości duszy i sprawiedliwości działań poprzedzony

jest analizami sprawiedliwości karzącej wymierzania sprawiedliwości przed ktoacute-rym bronić ma retoryka nauczana przez sofistoacutew

Platon charakteryzuje sprawiedliwość karzącą na tle stosunkowo obszernegowywodu na temat czterech sztuk i odpowiadających im pozoroacutew sztuk mdash po-chlebstw (464b n) Pochlebstwo bdquozawsze szuka tego co przyjemne bez względuna to co najlepszerdquo (465a tłum W Witwicki) Natomiast sztuka poprzez pozna-nie natury rzeczy i przyczyn szuka tego co najlepsze (465a) Dwie sztuki dotycząciała gimnastyka i lecznictwo odpowiadają im dwa pozory sztuk bdquosztukardquo upięk-szania bdquoktoacutera kształtami i barwami i gładkim wyglądem i strojem oszukuje także ludzie obcym pięknem przyodziani zaniedbują własnego ktoacutere by im gimna-styka dać mogłardquo (465b tłum W Witwicki) oraz bdquosztukardquo kulinarna (bdquokuchar-stwordquo) ktoacutera bdquoudaje że się zna na pokarmach najlepszych dla ciałardquo (464d tłumW Witwicki) Analogicznie dwie sztuki dotyczą duszy prawodawstwo (νομοθε-τική) i sprawiedliwość karząca (w dialogu mowa jest po prostu o sprawiedliwościmdash δικαιοσύνη) Owa sprawiedliwość karząca to sztuka wymierzania kary Moacutewiącjęzykiem wspoacutełczesnym można powiedzieć że wprowadzone rozroacuteżnienia opartesą na rozroacuteżnieniu tworzenia prawa przez prawodawcę od stosowania prawa przezwymiar sprawiedliwości

Poszukując tego co łączy gimnastykę i lecznictwo oraz prawodawstwo i spra-wiedliwość karzącą Platon wskazuje na przedmiot (464b) mdash jest nim odpowied-nio ciało i dusza zauważa także że bdquoroacuteżnią się pod pewnym względem od siebierdquo14 Np Platon Gorgiasz 469b 470e 472e 478dndashe 479dndashe15 Np Platon Państwo 443bndashe16 Zob Platon Gorgiasz 507c


(464c tłum W Witwicki) jednak wprost nie pisze pod jakim Wywoacuted dotyczącykary pojętej jako lekarstwo na podłość duszy (478d) w ktoacuterym sprawiedliwość ka-rząca przyroacutewnana jest do lecznictwa jako sztuki uwalniającej od choroby (477e)pozwala przyjąć że prawodawstwo jest sztuką troszczącą się mdash zasadniczo rzeczbiorąc mdash o zdrowe dusze a gimnastyka mdash o zdrowe ciała

Pozorem dbałości o bdquodusze chorerdquo mdash o tych ktoacuterzy dopuścili się nieprawości mdashjest retoryka służąca w sądzie uniknięciu kary Kara choć jest nieprzyjemna jestjednak czymś najlepszym co może spotkać tych ktoacuterzy dopuścili się nieprawościbdquoponieść karę to było uwolnić się od największego zła od podłości [ ] Bo onazmusza do opanowania się (σωφρονίζει)17 i sprawiedliwszym robi człowieka i le-karstwem jest na podłość ta sprawiedliwość karzącardquo (478d tłum W Witwicki)W podsumowaniu dialogu kara wskazywana jest jako drugie po byciu sprawiedli-wym największe dobro człowieka bdquoA jeśli się ktoś pod jakimkolwiek względemzrobi zły powinien ponieść karę i to jest drugie dobro po tamtym żeby być spra-wiedliwym stawać się sprawiedliwym na nowo i znieść karę i zadośćuczynić przezto sprawiedliwościrdquo (527bndashc tłum W Witwicki) Kto dopuści się niesprawiedli-wości w swym najlepiej pojętym interesie sam powinien udać się do sędziego abyten moacutegł mu wymierzyć karę (480a)

Sprawiedliwość duszyZasadnicza perspektywa w ktoacuterej będzie udzielana odpowiedź na pytanie o istotę

sprawiedliwości zostaje zarysowana już na wstępie dyskusji o sprawiedliwości ka-rzącej

bdquoSokrates [ ] Ciałem chyba nazywasz coś i dusząGorgiasz Jakżeby nieSokrates I uważasz że istnieje jakiś stan zdrowia dla obojga w ktoacute-rym się dobrze mają jedno i drugie (εὐεξία)rdquo18

Platon podobnie jak poacuteźniej Arystoteles sięga do medycyny i to co najlep-sze określa mianem εὐεξία mdash dobry normalny stan zdrowie wigor Dzielnośćduszy jako całości zatem sprawiedliwość zostanie pojęta jako zdrowie duszy jejnormalny stan19 zgodny z jej naturą mdash κατὰ φύσιν niegodziwość jest z naturąsprzeczna mdash παρὰ φύσιν

20Poszukując uzasadnienia dla tez dotyczących sprawiedliwości karzącej platoń-

ski Sokrates sięga jednej z najbardziej fundamentalnych kwestii centralnej w dia-logu Państwo mianowicie czym jest sprawiedliwość duszy W dialogu Gorgiaszjest to ostatnie większe zagadnienie rozstrzygnięte przed dialogiem Sokratesa z sa-mym sobą Kluczowy dla odpowiedzi na pytanie na czym polega sprawiedliwośćduszy jest następujący fragment

17 Tłumaczenie P Siwka bdquoStaje się bowiem mądrzejszyrdquo nie jest właściwe Greckie σωφρονίζωmdash to w tym kontekście raczej przywoływanie do porządku dyscyplinowanie akcent pada raczejna to co związane z działaniem18 Platon Gorgiasz 463endash464a tłum W Witwicki19 Zob W Jaeger Paideia s 691 przyp 3020 Zob Platon Państwo 444cndashe W Jaeger Paideia s 695


bdquoSokrates Więc jeśli w domu porządek i ład panuje dom będzie jaknależy a jeśli nieporządek to dom licha wartKallikles PrzyznajęSokrates Nieprawdaż i okręt tak samoKallikles TakSokrates I prawda że i o ciałach naszych tak powiemyKallikles Tak jestSokrates No a jakże dusza Jeśli się nieporządek w niej rozgościbędzie taka jak należy czy też jeśli porządek i ład jakiśKallikles Oczywiście że jeśli się przyznało to przedtem potrzebasię zgodzić i na toSokrates A jakże się nazywa w ciele to co się rodzi z porządkui ładuKallikles Zdrowie i siłę zapewne masz na myśliSokrates A jak znowu to co w duszy wyrasta z porządku i ładuSproacutebuj znaleźć i powiedzieć to słowo podobnie tamtoKallikles A czemu ty sam nie powiesz SokratesieSokrates Ależ jeśli wolisz to ja powiem A ty jeśli będziesz uważałże dobrze moacutewię przyznaj a jeśli nie to zbij mnie a nie przepuśćBo mnie się zdaje że porządkom ciała na imię zdrowotność Z niej sięrodzi zdrowie i wszelka inna dzielność ciała Jest tak czy nie jest takKallikles JestSokrates A porządki i reguły duszy to poczucie prawa i prawo przezco ludzie stają się prawi i porządni A to jest sprawiedliwość i rozumw panowaniu nad sobą (δικαιοσύνη καὶ σωφροσύνη) Przyznajesz czynieKallikles Niech ci będzierdquo21

Dusza sprawiedliwa to dusza sprawna krzepka użyteczna (χρηστή) zdolna dowypełniania właściwych sobie zadań tak jak solidny dom czy okręt Owa solidnośćoparta jest na porządku i proporcji Sprawiedliwość duszy jest odpowiednikiemzdrowia ciała Z punktu widzenia formy wypowiedzi zauważyć można że Kalliklesunika odpowiedzi wprost na pytanie o sprawiedliwość duszy i ostatecznie to samSokrates jej udziela co stanowi niejako preludium do następującego dalej dialoguz samym sobą

Takie ujęcie sprawiedliwości zostanie w zasadzie powtoacuterzone w Państwie Wartotu przytoczyć fragment w ktoacuterym Platon udziela odpowiedzi na pytanie o toczym jest sprawiedliwość duszy fragment często niedoceniany w podręcznikowychujęciach problematyki sprawiedliwości i państwa u Platona

bdquoSokrates Więc nam się ziścił nasz sen to przypuszczenie ktoacutereśmywypowiedzieli że jak tylko zaczniemy zakładać państwo to z pomocąktoacuteregoś boga gotowiśmy się zaraz natknąć na początek i pewien zaryssprawiedliwości

21 Platon Gorgiasz 504andashd tłum W Witwicki


Glaukon Ze wszech miarSokrates A to było Glaukonie pewne widziadło sprawiedliwości alebardzo się nam przydało to że człowiek ktoacutery jest szewcem z naturynajlepiej zrobi jeżeli zostanie przy swoim kopycie i nic innego nie bę-dzie proacutebował a cieśla żeby się ciesiołką bawił i inni tak samoGlaukon WidocznieSokrates A naprawdę sprawiedliwość jest zdaje się czymś w tymrodzaju ale nie polega na zewnętrznym działaniu czynnikoacutew wewnętrz-nych człowieka tylko na tym co się w nim samym z tymi czynnikamidzieje Na tym że on nie pozwala żeby ktoacuterykolwiek z nich robił muw duszy to co do niego nie należy ani żeby spełniał kilka roacuteżnych funk-cji naraz Taki człowiek urządził sobie gospodarstwo wewnętrzne jaksię należy panuje sam nad sobą utrzymuje we własnym wnętrzu ładjest dla samego siebie przyjacielem zharmonizował swoje trzy czynnikiwewnętrzne jakby trzy struny dobrze wspoacutełbrzmiące najniższą naj-wyższą i środkową i jeżeli pomiędzy tymi są jeszcze jakieś inne on jewszystkie związał i stał się ze wszech miar jedną jednostką a nie jakimśzbiorem wielu jednostek Opanowany i zharmonizowany postępuje teżtak samo kiedy coś robi czy to gdy majątek zdobywa czy o własneciało dba albo i w jakimś wystąpieniu publicznym albo prywatnychumowach we wszystkich tych sprawach i dziedzinach on uważa i na-zywa sprawiedliwym i pięknym każdy taki czyn ktoacutery tę jego roacutewno-wagę zachowuje i do niej się przyczynia Mądrością nazywa wiedzęktoacutera takie czyny dyktuje Niesprawiedliwym nazywa czyn ktoacutery tęjego harmonię wewnętrzną psuje a głupotą nazywa mniemanie ktoacutereznowu takie czyny dyktujeGlaukon Ze wszech miar mdash powiada mdash prawdę moacutewisz Sokrate-sierdquo22

Zauważyć trzeba najpierw wyraźny sygnał że mowa będzie o rzeczy ważnej żeoto mamy rozwiązanie zasadniczego problemu i wnioski z wcześniejszego przedsię-wzięcia intelektualnego polegającego na budowie idealnego państwa mdash bdquonam sięziścił nasz senrdquo i to bdquoz pomocą ktoacuteregoś bogardquo powiada Platon Jest także klamrazamykająca ktoacuterą stanowi wypowiedź Glaukona bdquoZe wszech miar [ ] prawdęmoacutewisz Sokratesierdquo

Druga kwestia mdash sprawiedliwość polegająca na tym że bdquoszewc pozostaje przyswoim kopycierdquo określona została jako bdquowidziadło sprawiedliwościrdquo (εἴδωλον τι τῆςδικαιοσύνης) a w konsekwencji i model państwa podzielonego na stany w ktoacuterymkażdy robi tylko to do czego najlepiej się nadaje należy uznać za bdquowidziadłordquoCzłowiek sprawiedliwy jest tym samym człowiekiem ktoacutery zdobywa majątek dbao swe ciało występuje publicznie

Na pierwszy rzut oka cytowany fragment Państwa zdaje się sugerować żepytanie o to na czym polega sprawiedliwość duszy jest pytaniem najważniejszymTak jednak nie jest Platon pisze o mądrości jako o wiedzy ktoacutera dyktuje czyny22 Platon Państwo 443bndashe por Platon Prawa 863endash864a


sprawiedliwe budujące wewnętrzną harmonię Uwaga przesuwa się w kierunkusprawiedliwości czynoacutew

Dialog Gorgiasz nie pozostawia wątpliwości że odpowiadając na pytanie o spra-wiedliwość duszy nie powiedziano jeszcze tego co najważniejsze dialog Sokratesaz samym sobą jeszcze się nie rozpoczął gdy rozważano to pytanie

Kontynuując analizy warto też mieć na uwadze to czego dotyczy mądrość cotrzeba poznać aby posiąść mądrość Każdemu choć trochę obeznanemu z filozofiąPlatona narzuca się odpowiedź że trzeba poznać idee Jak zobaczymy odpowiedźjest bardziej złożona

Sprawiedliwość działań mdash dialog Sokratesa z samym sobąKulminacją dialogu Gorgiasz jest dyskusja Sokratesa z samym sobą (506cndash

507c) dyskusja ktoacutera dotyczy tak sprawiedliwości duszy jak i sprawiedliwościdziałania Ma ona miejsce po dialogu Sokratesa z Kalliklesem po tym gdy tenzostaje postawiony w sytuacji w ktoacuterej mdash jeśli dyskusja z nim miałaby być konty-nuowana mdash musiałby uznać tezę przeciwną do tej ktoacuterą głosił Jak moacutewi do niegoSokrates bdquoZatem kara jest dla duszy lepsza od nieumiarkowania przeciwnie niżty przed chwilą sądziłeśrdquo Kallikles nie przyznaje się do błędu i przerywa wywoacutedodpowiadając bdquoNie wiem co masz na myśli Sokratesierdquo i w kolejnej wypowiedzibdquoNic mnie nie obchodzi to co moacutewisz odpowiadam tylko dlatego by zrobić przy-jemność Gorgiasowirdquo (505c tłum P Siwek) Kallikles najchętniej przerwałby całądyskusję nad podjętym problemem Sokrates jednak do tego nie dopuści i przybraku chętnych do dalszej rozmowy poprowadzi dyskusję mając za partnera siebiesamego

FormaW analizowanym fragmencie zostanie zachowana forma dialogu Na początku

Gorgiasza przed dyskusją Sokratesa z tytułową postacią Sokrates wskazuje nazaletę tej formy wypowiedzi polegającą na zwięzłości bdquoCzy zechcesz Gorgiasiebyśmy jak teraz dyskutowali stawiając pytania i dając odpowiedzi odkładając nakiedy indziej rozwlekłość mowy od czego zaczął Polos Ale obiecaj szczerze kroacutetkoodpowiadać na każde pytanierdquo (449b tłum P Siwek)

Podobny wątek powraca na początku dialogu z Polosem gdy Sokrates jakowarunek rozmowy wskazuje Polosowi aby bdquopowściągnął tę wielomoacutewnośćrdquo ktoacuterąposługiwał się na początku (461d) Argumentując na rzecz tego postulatu Sokra-tes powiada bdquogdy będziesz moacutewił długo zamiast odpowiadać na moje pytaniaczy nie byłoby to dla mnie nieznośne nie moacutec odejść i nie słuchać cię Jeśli jed-nak interesujesz się dyskusją ktoacuterą prowadziliśmy dotąd i chcesz ją poprawić to[ ] przedstaw do rozważenia co chcesz na przemian pytając i odpowiadając napytania [ ] przekonuj i dawaj się przekonaćrdquo (461endash462a tłum P Siwek)

Sam Sokrates nie trzyma się zawsze tego postulatu woacutewczas jednak wskazujena tego powody Zakończywszy dłuższą wypowiedź (zwieńczoną tezą że retorykajest tym dla duszy czym kucharstwo dla ciała) wyjaśnia bdquoMoże to z mojej stronyszczegoacutelny brak konsekwencji że moacutewiłem tak długo gdy tobie zakazałem wy-


głaszania długich moacutew mam jednak usprawiedliwienie że gdy moacutewiłem do cie-bie kroacutetko nic nie rozumiałeś z moich odpowiedzi i zasypywałeś mnie prośbamio wyjaśnienie Jeśli ja uznam twoje odpowiedzi za niejasne będziesz moacutegł je jesz-cze rozwinąć Gdy cię zrozumiem daj mi pokoacutej tak bowiem jest sprawiedliwie(δίκαιον γάρ) A teraz jeśli możesz znaleźć jakiś pożytek w mojej odpowiedzi ko-rzystaj z niegordquo (465dndash466a tłum P Siwek) Forma dialogu okazuje się środkiemdoskonalszym od wykładu czy przemowy środkiem zakładającym przenikliwośći bystrość umysłu Jak sądzę nie należy bagatelizować określenia że bdquotak jestsprawiedliwierdquo (466a) Sprawiedliwe jest aby każdy miał to co jest dla niego od-powiednie Dla tego kto rozumie mdash wystarczy kroacutetko dla tego kto nie pojmujekroacutetkich odpowiedzi mdash potrzeba dłuższego wywodu

Zachowanie formy dialogu złożonego z kroacutetkich pytań i kroacutetkich odpowiedziwskazuje że rozmoacutewca w tym wypadku Sokrates jest kimś przenikliwym Nie wy-klucza to stawiania pytań o rzeczy oczywiste lub raczej o rzeczy ktoacutere wydają sięoczywiste Wcześniej dociekając przedmiotu najlepszej ze sztuk Sokrates zwracałsię do Gorgiasza bdquoNie dziw się jednak jeśli wkroacutetce zapytam cię o coś co wydajesię oczywiste a ja mimo to się dopytuję Jak moacutewię pytam ze względu na tokdyskusji a nie ze względu na siebie lecz byśmy się nie przyzwyczajali wzajemniezgadywać swoje myśli w poacuteł słowa ale żebyś ty wypowiedział się swobodnie zgod-nie z zamiaremrdquo (454bndashc tłum P Siwek) W sprawach najważniejszych mamy doczynienia z rzeczami ktoacutere tylko wydają się oczywiste jasne (δῆλος) Oczywistośćnie jest tu powiązana wprost ze zdolnościami intelektualnymi rozmoacutewcy Gorgiaszjest figurą człowieka nieprzeciętnej wiedzy i inteligencji a ponadto Platoński So-krates wyraźnie zaznacza że owe pytania o sprawy oczywiste są potrzebne bdquozewzględu na tok dyskusjirdquo Zagrożeniem w udzielaniu właściwej odpowiedzi mogąbyć przyzwyczajenia domysły dawanie jasnych odpowiedzi ma zagrożenia te ni-welować (bdquobyśmy się nie przyzwyczajali wzajemnie zgadywać swoje myśli w poacutełsłowardquo)

Ponadto skoro kroacutetkie wypowiedzi są dla ludzi przenikliwych a dla mniejprzenikliwych konieczne są wyjaśnienia to należy się spodziewać że owe kroacutetkiewypowiedzi zakładają jakąś wiedzę ktoacuterą mniej bystrym trzeba przekazać w wy-jaśnieniach Zdaje się być to wyraźny sygnał że należy mieć na uwadze wiedzęniezawartą wprost w komentowanym dialogu i trzeba liczyć się z tym że w gręwchodzą także tak zwane nauki niepisane23

Z punktu widzenia formy wypowiedzi w komentowanym fragmencie dialogunajistotniejsze jest że to właśnie Sokrates jest rozmoacutewcą Sokratesa Mając nauwadze figurę Sokratesa tak jak ją formował Platon także w innych dialogachprzyjęcie omawianego tu rozwiązania formalnego stanowi wyraźny by nie powie-dzieć jednoznaczny sygnał że będzie mowa o rzeczach najważniejszych Ponadtojest to ten wyjątkowy moment w ktoacuterym rozmoacutewcą Sokratesa jest ktoś kto mdash

23 W kontekście sprawiedliwości warto przytoczyć słowa z Fajdrosa 276c bdquoten ktoacutery posiadawiedzę o tym co sprawiedliwe i piękne i dobre czyżby on miał mieć mniej rozumu od rolnikatam gdzie chodzi o jego własne nasiona [ ] Więc i on nie będzie serio pisał tych rzeczy napłynącej wodzie nie będzie pioacuterem i atramentem siał słoacutew ktoacutere za sobą słowa przemoacutewić niepotrafią i prawdy nauczyć jak należyrdquo tłum W Witwicki (Platon Dialogi t II Kęty 1999)


mimo wszelkich zastrzeżeń (bdquoNie podaję wam bowiem prawdy ktoacuterą sam bymznał ale szukam wraz z wami tak że jeśli wyda mi się iż moacutej przeciwnik marację pierwszy się z nim zgodzęrdquo 506a tłum P Siwek24) mdash ma wiedzę o bycieprawdziwym większą niż ktoacuterykolwiek z jego innych rozmoacutewcoacutew lub większą niżinni przenikliwość by w dyskusji dostrzec to co trafne co prawdziwe

Sygnałoacutew że rzeczy pierwszorzędnej wagi nie zostały jeszcze omoacutewione jestwięcej Przed rozpoczęciem dialogu z samym sobą Platoński Sokrates powiadabdquoCo zatem teraz zrobimy Przerwiemy dysputę w połowierdquo a w kolejnej wypo-wiedzi wskazuje że rozmowę trzeba kontynuować bdquoby nasza dyskusja otrzymałagłowęrdquo (505d tłum P Siwek) Gdy Sokrates zastanawia się z kim prowadzić dalejdyskusję Kallikles proponuje aby Sokrates sam poprowadził dalej dyskusję wy-głaszając mowę lub sobie samemu zadając pytania (505d) Sokrates zanim się zgo-dzi dostrzega wady takiego rozwiązania bdquoChcesz by stało się ze mną to o czymmoacutewi Epichram raquobym spełnił zadanie dwoacutech ludzilaquordquo (505e tłum P Siwek) Takiestwierdzenie trzeba odczytywać w perspektywie Platońskiego postulatu bdquożeby siękażdy czymś jednym co do niego należy zajmowałrdquo (Państwo 423d) Spełnianiazadania dwoacutech ludzi należy unikać Mimo tego Sokrates stwierdza bdquoMuszę jednakto zrobićrdquo (505e tłum P Siwek) Zatem sprawa jest pierwszorzędnej wagi

Wyżej wskazane argumenty przemawiające za tym że dialog Sokratesa z sa-mym sobą dotyczy spraw najważniejszych nabierają szczegoacutelnej wagi w świetlecytowanego wyżej fragmentu Państwa w ktoacuterym Platon po odkryciu tego naczym polega sprawiedliwość duszy moacutewił o tym że bdquoziścił się nasz senrdquo

Analiza szczegoacutełowaPomocny w analizie jest zapis dialogu uwyraźniający jego elementy Pytania

i odpowiedzi w dialogu Sokratesa z samym sobą poprzedzono myślnikami wy-powiedzi niepoprzedzone myślnikiem są skierowanymi do Kalliklesa Dla wygodykolejne fragmenty zostały opatrzone numeracją do ktoacuterej odnoszę się w dalszejanalizie

1 bdquo[506c] Posłuchajże tedy od początku jak ja znowu nawiązuję wywoacuted2 - Czy przyjemność i dobro to jedno i to samo3 mdash Nie to samo jakem się na to z Kalliklesem zgodził4 - A czy rzeczy przyjemne należy robić dla dobra czy też to co dobre dla

przyjemności5 mdash To co przyjemne dla tego co dobre6 - A przyjemne jest to co jeśli mamy [506d] cieszymy się A dobre to co jeśli

mamy jesteśmy dobrzy7 mdash Tak jest

24 Por Platon Obrona Sokratesa 23andashb bdquoA to naprawdę podobno boacuteg jest mądry i w tejwyroczni to chyba moacutewi że ludzka mądrość mało co jest warta albo nic I zdaje się że mu nieo Sokratesa chodzi a tylko użył mego imienia dając mnie na przykład jak by moacutewił że tenz was ludzie jest najmądrzejszy ktoacutery jak Sokrates poznał że nic nie jest naprawdę wart tamgdzie chodzi o mądrośćrdquo tłum W Witwicki (Platon Dialogi t I Kęty 1999)


8 - Ano dobrzy przecież jesteśmy i my i wszystko inne co tylko jest dobredzięki posiadaniu jakiejś dzielności

9 Mnie się to oczywiste wydaje Kalliklesie10 - Ano tedy dzielność każdej rzeczy i sprzętu i ciała i duszy także i każdej

istoty żywej nie bierze się tak prześlicznie ni stąd ni zowąd tylko wymagaporządku i należytego stanu i sztuki ktoacutera każdemu z nich odpowiada Czyjest tak

11 mdash Bo ja moacutewię że tak12 - [506e] Zatem doprowadzenie do pewnego porządku i ładu stanowi dzielność

każdej rzeczy13 mdash Ja bym przyznał14 - Bo jakiś ład wewnętrzny tkwiący w każdym przedmiocie i właściwy każ-

demu czyni go dobrym15 mdash Mnie się tak zdaje16 - Zatem i dusza ktoacutera ma w sobie ład swoisty lepsza od nieuporządkowanej17 mdash Koniecznie18 - A przecież ta co ma w sobie ład to porządna [uporządkowana]19 mdash No jakżeby nie20 - A [507a] porządna [uporządkowana] ta co rozumnie panuje nad sobą21 mdash Najoczywiściej22 - Więc dusza rozumnie panująca nad sobą jest dobra23 Ja przynajmniej nie mam przeciw temu nic do powiedzenia ko-

chany Kalliklesie a ty jeśli masz to dawaj

Kallikles Moacutew no kochanie24 - A to moacutewię że jeśli rozumnie panująca nad sobą jest dobra to znajdująca

się w stanie przeciwnym rozumnemu panowaniu nad sobą jest zła A to jestdusza nierozumna i rozpasana

25 mdash No tak26 - A kto rozumnie panuje nad sobą ten będzie pewnie postępował jak należy

i w stosunku do bogoacutew i do ludzi boby nie był rozumny gdyby postępowałjak nie należy [bdquoczłowiek mądry postępuje względem bogoacutew i względem ludzitak jak się godzi nie byłby mądry gdyby tak nie postępowałrdquo mdash tłum PSiwek]

27 mdash [507b] Oczywiście to musi tak być28 - A znowu postępując jak należy w stosunku do ludzi będzie musiał po-

stępować sprawiedliwie a w stosunku do bogoacutew zbożnie A kto postępujesprawiedliwie i zbożnie musi być sprawiedliwy i zbożny [bdquoPostępować takjak się godzi względem ludzi to sprawiedliwość względem bogoacutew to poboż-ność postępujący sprawiedliwie i pobożnie musi być sprawiedliwy i pobożnyrdquomdash tłum P Siwek]

29 mdash Tak jest


30 A znowu przecież i odważny być musi Bo to przecie nie jest rzeczczłowieka rozumnie panującego nad sobą ani gonić ani uciekaćprzed czym nie należy ale przed czym należy czy to o czyny cho-dzi czy o ludzi czy o szukanie i unikanie przyjemności i przy-krości o zniesienie czego i wytrwanie tam gdzie potrzeba Także [507c] najoczywiściej Kalliklesie człowiek rozumnie panującynad sobą jakeśmy to przeszli będąc sprawiedliwym i odważnymi zbożnym będzie mężem dobrym w całej pełni a będąc dobrymbędzie wszystko dobrze i pięknie czynił cokolwiek by robił a kiedymu się tak pięknie będzie wiodło będzie miał święte życie i szczę-śliwy będzie a zbrodniarz i ten co będzie żył źle będzie nędzni-kiem Nędznikiem będzie człowiek usposobiony wprost przeciwnieniż oacutew rozumnie panujący nad sobą człowiek rozpasany ktoacuteregośty pochwalał

31 Otoacuteż ja tak tę kwestię stawiam i powiadam że to prawdardquo25

Platoński Sokrates rozpoczyna od powtoacuterzenia dotychczasowych ustaleń Cociekawe retoryka jako przedmiot dociekań w ogoacutele się przy tym nie pojawia So-krates najpierw przypomina odroacuteżnienie dobra od przyjemności i stwierdza że toco przyjemne robi się dla dobra a nie dobro dla przyjemnego (1ndash5)

Kolejny ciąg wypowiedzi dotyczy tego na czym polega dobro i doskonałość(cnota-dzielność) każdej rzeczy (6ndash15) Dobro ktoacutere czyni nas dobrymi to pewnacnota Ponieważ sprawiedliwość duszy jest cnotą określeniu cnoty trzeba się bacz-nie przyjrzeć Najpierw Platon stwierdza że cnota jest wynikiem porządku nale-żytego stanu (poprawności) i sztuki (τάξει καὶ ὀρθότητι καὶ τέχνῃ 10) Podkreślićtrzeba że te trzy elementy aby pełnić swą doskonalącą funkcję muszą być dosto-sowane do danej rzeczy muszą odpowiadać danej rzeczy26 Zatem to co określadziałanie elementoacutew doskonalących ma charakter jednostkowy To dana jednost-kowa rzecz wymaga odpowiadającego jej bdquoporządku poprawności i sztukirdquo

Sama dzielność jest zaprowadzonym ładem (κόσμος) Także w tym kontekściePlaton podkreśla że jest to ład właściwy (οἰκεῖος) danej rzeczy (14) Ład jestw kolejnych wersach podstawowym określeniem charakteryzującym dzielność du-szy (14 16 18 20) Sprawia on że dusza jest σώφρων mdash opanowana rozważnarozumnie panująca nad sobą Na pierwszy rzut oka owo przejście od uporząd-kowania właściwego duszy do rozumnego panowania nad sobą nie jest oczywi-ste Sprawa staje się znacznie jaśniejsza jeśli weźmie się pod uwagę jak Platoncharakteryzuje w Państwie jedną z cnoacutet kardynalnych mdash σωφροσύνη panowanienad sobą rozwagę Wskazuje że podobna jest ona do pewnego rodzaju harmonii(431e) a następnie powiada bdquoTak że najsłuszniej moglibyśmy powiedzieć że takajednomyślność to jest rozwaga taka naturalna zgodność co do tego ktoacutera stronapowinna rządzić i w państwie i w każdym z osobnardquo (432a) Tradycja (w zasadzie

25 Platon Gorgiasz 506c-507c tłum W Witwicki26 Platon używa tu czasownika ἀποδίδωμι tego samego ktoacutery występuje w klasycznej formule

Simonidesa przywołanej i analizowanej przez Platona w Państwie 331e bdquosprawiedliwe jest od-dawanie każdemu tego co się komu winnordquo (τὸ τὰ ὀφειλόμενα ἑκάστῳ ἀποδιδόναι δίκαιόν ἐστι)


już starożytna) utożsami σωφροσύνη jako cnotę kardynalną z umiarkowaniemŁacinnicy będą σωφροσύνη przekładali bądź jako prudentia bądź jako temperan-tia Ten pierwszy termin będzie wiązany z wiedzą przyporządkowaną działaniuroztropnością ktoacutera pojmowana będzie tak jak Platońska mądrość mdash wiedza słu-żąca dobremu działaniu27 Pozostanie zatem temperantia termin podkreślającyopanowanie panowanie nad zmysłowymi pożądaniami i w warstwie etymologicz-nej w zasadzie gubiący powiązanie z rozumnym ładem będącym elementem cen-tralnym w pojmowaniu σωφροσύνη Komentując przejście od ładu do rozumnegopanowania pamiętać także trzeba o towarzyszącym umysłowości starożytnych ści-słemu powiązaniu ładu z rozumnością w ogoacutele nie ma ładu bez przyczyny ktoacuterąjest rozum

Rozumne panowanie nad sobą czy rozwaga będą podstawą sprawiedliwo-ści jako fundamentalnej dzielności duszy (fundamentalnej doskonałości moralnej)i w takiej perspektywie przestrzec trzeba przed pochopnym sprowadzeniem do-skonałości moralnej do mądrości i wiedzy i przed dopatrywaniem się w analizo-wanych fragmentach podstaw przypisywanego Sokratesowi intelektualizmu etycz-nego W Państwie rozwaga mdash σωφροσύνη jest w sposoacuteb bardzo jasny odroacuteżnionaod mądrości mdash σοφία Gdy ta pierwsza jest swoistym ładem i harmonią to drugajest pewnego typu wiedzą28 Rozwaga i mądrość to dwie istotnie roacuteżne cnoty kar-dynalne W analizowanym fragmencie Gorgiasza akcent pada na ład29

Od rozumnego panowania (rozwagi) mdash bycia σώφρων mdash Platon powraca doproblematyki dobra dusza rozważna jest dobra mdash ἡ σώφρων ψυχὴ ἀγαθή (22)Można zauważyć że w tym punkcie kończy się podsumowanie wcześniejszych roz-ważań dotyczących sprawiedliwości duszy Nie pojawiły się istotnie nowe elementyw stosunku do analiz poprzedzających dialog Sokratesa z samym sobą Można za-tem zasadnie przyjąć że to co następuje potem jest ową bdquogłowąrdquo dyskusji jesttym co skłoniło Sokratesa do dialogu z samym sobą i co jest godne takiej właśnieformy Najistotniejsze będą zatem dwie wypowiedzi Sokratesa kończące jego dialogz samym sobą (26 i 28)

Sprawy najważniejszeKolejny krok wiąże rozwagę z postępowaniem (26) bdquokto rozumnie panuje nad

sobą [kto jest rozważny] ten będzie postępował jak należy i w stosunku do bogoacutewi do ludzi nie byłby mądry [rozważny] gdyby tak nie postępowałrdquo (Καὶ μὴν ὅ γε

27 Platon Państwo 428cndashd28 Ibid29 Nieprzekonująca jest argumentacja na rzecz intelektualizmu etycznego utożsamiającego

wiedzę z doskonałością moralną sięgająca do fragmentoacutew zawartych w Gorgiaszu 460b gdzieczytamy min bdquoKtokolwiek się czegoś nauczył jest takim jakim go dana umiejętność robirdquoi dalej bdquoten ktoacutery się sprawiedliwości nauczył jest sprawiedliwyrdquo tłum W Witwicki Wywoacutedprowadzony jest w kontekście sprawności w wykonywaniu jakiegoś zawodu także słownikoworzecz ujmując ἐπιστήμη to w pierwszym rzędzie lsquoumiejętnośćrsquo lsquobiegłość w czymśrsquo a dopierona drugim miejscu mdash lsquowiedzarsquo lsquonaukarsquo a μανθάνω to lsquonauczenie się czegośrsquo lsquozdobycie pewnejumiejętnościrsquo co dokonać się może nie tylko przez studiowanie ale także przez praktykę i do-świadczenie Dalsze wywody dotyczące sprawiedliwości w ktoacuterych sprawiedliwość duszy ściślepowiązana jest ze sprawiedliwym działaniem nie pozostawiają moim zdaniem wątpliwości żeinterpretacja powinna iść w tym kierunku


σώφρων τὰ προσήκοντα πράττοι ἂν καὶ περὶ θεοὺς καὶ περὶ ἀνθρώπους οὐ γὰρ ἂν

σωφρονοῖ τὰ μὴ προσήκοντα πράττων) Paweł Siwek przekłada w tym miejscu traf-niej mdash bdquopostępuje [ ] jak się godzirdquo Zwrot τὰ προσήκοντα w czasach hellenistycz-nych będzie występował przede wszystkim w znaczeniu bdquopowinnościrdquo (officium)a τὰ προσήκοντα πράττειν to tyle co czynić swoją powinność wypełniać swoje obo-wiązki bliski takiego znaczenia jest przekład Witwickiego mdash bdquobędzie postępowałjak należyrdquo Pamiętać jednak trzeba że kategoria powinności w kontekście etykii filozofii prawa do czasu stoikoacutew nie miała większego znaczenia Mając nadto nauwadze kontekst w ktoacuterym coś jest elementem doskonalącym o ile odpowiada cze-muś τὰ προσήκοντα πράττειν lepiej jest jak sądzę przekładać jako czynienie tegoco odpowiednie dopasowane własne godne kogoś czegoś zwłaszcza że w analizo-wanej frazie jest wyraźne wskazanie adresata działania bdquowzględem bogoacutew i wzglę-dem ludzirdquo Podobne intuicje łączą się z Arystotelesa słusznością (prawością) mdashτὸ ἐπιεικές będącą sprawiedliwością stanowiącą korektę sprawiedliwości legalnejpolegającej na zgodności z ustanowionymi prawami gdy sprawiedliwość legalnanie domaga ze względu na ogoacutelne sformułowanie30

O wadze analizowanego zwrotu τὰ προσήκοντα πράττειν może też świadczyć toże Platon pisząc o aspekcie negatywnym roacutewnież powtarza ten zwrot w całościczego nie oddają przekłady W Witwickiego ani P Siwka Drugą część analizowa-nego fragmentu (26) należałoby przełożyć bdquonie byłby rozważny gdyby nie czyniłtego co się godzirdquo

Kolejny krok dyskusji Sokratesa z samym sobą prowadzi do jak sądzę najważ-niejszej wypowiedzi w całym dialogu (28) wypowiedzi stanowiącej niejako jegopunkt szczytowy bdquoA znowu postępując jak należy w stosunku do ludzi będziemusiał postępować sprawiedliwie a w stosunku do bogoacutew zbożnie A kto postę-puje sprawiedliwie i zbożnie musi być sprawiedliwy i zbożnyrdquo (507b tłum WWitwicki) P Siwek przekłada bdquoPostępować tak jak się godzi względem ludzi tosprawiedliwość względem bogoacutew to pobożność postępujący sprawiedliwie i po-bożnie musi być sprawiedliwy i pobożnyrdquo

Za uznaniem tej wypowiedzi za najważniejszą w całym dialogu przemawia kilkaracji Pojawia się ona w ramach dialogu Sokratesa z samym sobą i ponadto od-powiada na pytanie o rzeczy ktoacutere w świetle wcześniejszych partii tekstu są naj-ważniejsze mdash wprost określa na czym polega sprawiedliwość działania w sposoacutebkonieczny powiązana ze sprawiedliwością samej duszy Co więcej jest to wypowiedźostatnia w ramach dialogu Sokratesa z samym sobą Jest też ostatnią kroacutetką wypo-wiedzią (nie licząc wypowiedzi jedynie przytakujących) przed klamrą zamykającąktoacuterą stanowi zdanie bdquoOtoacuteż ja tak tę kwestię stawiam i powiadam że to prawdardquo(31) W świetle wcześniejszych wywodoacutew kroacutetkość wypowiedzi także świadczyo wadze zagadnienia Kolejna wypowiedź (30) jest już skierowana wprost do Kal-liklesa a nie do Sokratesa jest już znacznie dłuższa od każdej z wcześniejszychi choć w swej treści wskazuje na elementy ważne jednak dotyczące powiązaniaproponowanego ujęcia sprawiedliwości z innymi zagadnieniami (przede wszystkimz problematyką odwagi i szczęścia)30 Arystoteles Etyka nikomachejska tłum D Gromska 1137 b [w] Arystoteles Dzieła wszyst-

kie t 5 Warszawa 1996


W przytoczonym fragmencie omoacutewiony wyżej zwrot τὰ προσήκοντα πράττειν zo-staje użyty do scharakteryzowania sprawiedliwego postępowania31 Sprawiedliwepostępowanie to takie ktoacutere każdemu daje to co dla niego odpowiednie co dopa-sowane właściwe dla niego

Określenie sprawiedliwości z Gorgiasza mdash bdquoto co się godzirdquo nie jest jednakoparte na odwołaniu wprost do wiedzy ogoacutelnej Człowiek postępując sprawiedliwiedziała wobec indywiduoacutew zabiega o to co dla nich korzystne działanie musi byćdo nich dopasowane co w sposoacuteb oczywisty ukazuje się w przypadku karania ktoacute-remu mdash nie przypadkiem mdash Platon poświęcił tak wiele miejsca w całym dialoguGdy czynimy to co odpowiednie wobec bogoacutew postępujemy zbożnie i jesteśmyzbożni W konsekwencji mądrość ktoacutera kieruje działaniem musi obejmować wie-dzę dotyczącą jednostek wiedzę pozwalającą określić co i dla kogo jest odpowied-nie Nie inaczej jest w dialogu Państwo gdy Platon dookreśla czym jest mądrośćjest to bdquowiedza ktoacutera sobie radzi nie z kimś tam lub z czymś co jest w mieście aleradzi sobie z całym państwem i wyznacza w jaki sposoacuteb ono powinno traktowaćsamo siebie oraz inne państwa tak aby wszystko było jak najlepiejrdquo(428cndashd) Jeślipaństwo potraktujemy jako symbol człowieka (duszy) to mądrość będzie wiedząktoacutera sobie radzi nie z czymś tam co jest w człowieku ale radzi sobie z całymczłowiekiem i wyznacza w jaki sposoacuteb on powinien traktować samego siebie orazinnych ludzi tak aby wszystko było jak najlepiej Mądrość obejmuje z pewnościąwiedzę o tym co konieczne ogoacutelne i niezmienne (o ideach) kieruje jednak dzia-łaniem wobec konkretnego człowieka lub boga W tej perspektywie jasne jest żezdobywanie mądrości nie jest celem samym w sobie Tym bardziej celem takim niejest kontemplacja idei32

Komentując dwie wypowiedzi stanowiące zwieńczenie dialogu Sokratesa z sa-mym sobą można pokusić się na jeszcze jedną konstatację Platon uznał za daleceniewystarczające zakończenie tego dialogu nauką o sprawiedliwości duszy spra-wiedliwość ta jest swoistym ładem jest zatem pewnym stanem duszy Zauwa-żyć można że dopełnienie ktoacutere mdash już choćby ze względoacutew natury formalnej mdashmożna uważać za dotyczące czegoś ważniejszego doskonalszego niż poprzedzającywywoacuted moacutewi o sprawiedliwości działania To sprawiedliwość działania jest celemdo ktoacuterego przyporządkowana jest sprawiedliwość duszy jest spełnieniem duszysprawiedliwej jak tworzenie jest spełnieniem idei dobra33

31 Por analizowaną przez Platona w Państwie 332c formułę bdquosprawiedliwość polega na odda-waniu każdemu tego co mu się należyrdquo (τὸ προσῆκον ἑκάστῳ ἀποδιδόναι)32 Stawiane tu tezy są w sposoacuteb wyraźny polemiczne wobec np G Vlastos Platon Indywiduum

jako przedmiot miłości tłum P Paliwoda Warszawa 199433 W perspektywie Arystotelesa mdash działanie jest aktem danej rzeczy i bez niego nie ma pełnej

doskonałości podmiotu działania co doskonale widać w koncepcji pierwszego poruszyciela jakobdquosamomyślącej się myślirdquo będącego czystym aktem czystym działaniem W szacie łacińskiejw Tomasza z Akwinu traktacie o prawie w Summa contra gentiles bdquoOmnis enim res propter suamoperationem esse videtur operatio enim est ultmia perfectio reirdquo (bdquokażda rzecz istnieje dla swegodziałania działanie bowiem jest ostateczną doskonałością rzeczyrdquo) lib 3 cap 113 (ThomaeAquinatis Opera Omnia cum hypertextibus in CD-ROM R Busa (ed) Stuttgart 1996)


Trudne przejście argumentacyjne a Platona nauka o dobruZauważyć także trzeba że są mocne racje aby uznać że prowadząc swoacutej wy-

woacuted Platon domniemywa u czytelnika posiadanie wiedzy na temat dobra samegoi jego relacji do innych bytoacutew Przypomnę że wcześniej Platon wyraźnie dawał dozrozumienia że kroacutetkie wypowiedzi nie wyjaśnią każdemu przedstawianej sprawya tylko tym szczegoacutelnie przenikliwym Właśnie dialog Sokratesa z samym sobąjest wzorcowym przykładem zwięzłości wypowiedzi Należy zatem wyostrzyć swojąuwagę na niewskazaną wprost w tekście naukę niezbędną do zrozumienia wywodu

Uważny czytelnik zasadniczą lukę argumentacyjną dostrzeże jak sądzę w przej-ściu od części streszczającej wcześniejszą dyskusję o sprawiedliwości duszy (wypo-wiedzi 2ndash25) do wypowiedzi ktoacutere stanowią bdquogłowęrdquo rozmowy (26 28) w przejściuod twierdzenia że dusza rozważna jest dobra do twierdzenia że dusza rozważnabdquopostępuje względem bogoacutew i względem ludzi tak jak się godzirdquo Ta ostatniafraza charakteryzuje dobro duszy Zatem ten krok argumentacyjny zakłada wiedzęo dobru i dopiero w świetle wiedzy o dobru krok ten będzie zrozumiały

Sięgając do Państwa dowiadujemy się że dobro jest najwyższą ideą ktoacuterejsymbolem jest Słońce jest czymś co wręcz wykracza bdquoponad wszelką istotęrdquo tobdquocoś wyższego i mocniejszego o wielerdquo (509b) W umysłowości greckiej Słońceoraz jego światło i ciepło uważane było za źroacutedło życia Platon daje temu wy-raz pisząc bdquosłońce tak mi się wydaje rzeczom widzialnym nie tylko widzialnościdostarcza ale i powstawania i wzrostu i pożywienia choć ono samo nie jestpowstawaniemrdquo (509b) Uznaje on ideę dobra za źroacutedło istnienia będące ponadwszelką istotą (οὐσία) bdquoprzedmiotom poznania nie tylko poznawalność dzięki Do-bru przysługuje ale roacutewnież istnienie oraz istota ich od niego pochodzirdquo (509b)Posiłkując się także tak zwanymi naukami niepisanymi można zasadnie utożsa-mić dobro z jednym34 Dobro będąc jednym udzielając jedności udziela bytuWychodząc z jaskini w kierunku Słońca-dobra zmierzamy ku temu co bdquobardziejistniejerdquo (μᾶλλον ὄντα) (515d) Im bardziej coś jest jednością tym bardziej istniejemdash ta myśl (także intuicyjnie jasna bo przecież to co nie stanowi jedności rozpadasię) szeroko rozwinięta przez Plotyna mdash stanowi istotny element Platona naukio dobru

Wychodzący z jaskini pojmie bdquoże od niego [Słońca] pochodzą pory roku i latai że ono rządzi wszystkim w świecie widzialnym i że jest w pewnym sposobieprzyczyną także i tego wszystkiego co oni tam poprzednio widzielirdquo (516bndashc)Kto ideę dobra dojrzy bdquoten wymiarkuje że ona jest dla wszystkiego przyczynąwszystkiego co słuszne i piękne że w świecie widzialnym pochodzi od niej światłoi jego pan a w świecie myśli ona panuje i rodzi prawdę i rozum i że musi ją dojrzećten ktoacutery ma postępować rozumnie w życiu prywatnym lub w publicznymrdquo (517c)

Interpretując w świetle tej metafory omawiany dialog Sokratesa z samym sobąnietrudno dostrzec że dobro udziela jedności a przez to istnienia i piękna poprzez

34 Np świadectwa Arystoksenosa (Elementa Harmonica II 39ndash40) Arystotelesa (Etyka ni-komachejska 1095a-b Metafizyka 987bndash988a Etyka Eudemejska 1218a) zob prace K Gaisera(Platons ungeschriebene Lehre Stuttgart 1963 Testimonia Platonica Milano 1998) i autoroacutewzwiązanych z tzw szkołą tybindzką zob T Szlezak O nowej interpretacji platońskich dialogoacutewKęty 2004


ład i harmonię (bdquopory roku i latardquo) Im jest ktoś lepszy sprawiedliwszy ma w sobiewiększy ład i większą jedność tym bardziej istnieje Platon umieszcza zagadnieniedoskonałości moralnej człowieka (doskonałości człowieka jako takiego) na płasz-czyźnie egzystencjalnej mdash można tracić to co się ma (i tak się dzieje gdy czynimyto co odpowiednie dla innych gdy działamy dla pożytku innych) ale zyskiwać nabyciu na istnieniu innymi słowy chodzi o to aby bardziej być niż więcej mieć35Stając się bardziej sprawiedliwą bardziej jednością dusza upodabnia się do dobrasamego a przez to i jej działanie upodabnia się do działania dobra samego moacutewiącsłowami z Państwa bdquonigdy sprawiedliwość nikomu szkody nie wyrządzardquo (335e)

W takiej perspektywie przejście od tezy o sprawiedliwości duszy jej dobraopartego na wewnętrznym ładzie do tezy o działaniu jak się godzi wobec innycho czynieniu tego co odpowiednie dla innych (ludzi i bogoacutew) przestaje być tajemni-cze Człowiek dobry działając udziela jedności i istnienia ma na uwadze najwyższypożytek innych mdash to aby bardziej byli a nie to aby więcej mieli Uznanie za do-brodziejstwo sprawiedliwej kary ktoacutera może pozbawić człowieka wszystkiego coposiada z życiem włącznie w pełni się w tej perspektywie mieści

bdquoWyjścierdquo z rozmowy z samym sobą i pierwsze podsumowanieOstatnia z wypowiedzi Sokratesa (30) przed klamrą bdquopowiadam że to jest

prawdardquo jest już zwroacutecona do Kalliklesa Wskazane zostaje powiązanie rozwagiz odwagą Człowiek rozważny nie będzie bdquoani gonić ani uciekać przed czym nienależy ale przed czym należy czy to o czyny chodzi czy o ludzi czy o szukaniei unikanie przyjemności i przykrości o zniesienie czego i wytrwanie tam gdziepotrzebardquo36

Sprawiedliwość odwaga i zbożność u ktoacuterych podstaw leży rozwaga mdash we-wnętrzny ład powodują że człowiek jest w całej pełni dobry bdquoa będąc dobrymbędzie wszystko dobrze i pięknie czyniłrdquo Tak czyniąc bdquobędzie miał święte życiei szczęśliwy będzierdquo czy mdash jak tłumaczy P Siwek mdash bdquojest radosny i szczęśliwyrdquo(μακάριόν τε καὶ εὐδαίμονα) Wywoacuted zamyka kontrastowe poroacutewnanie do człowiekazłego

Cele państwa i prawaKolejny element w ogoacutelnej strukturze dialogu a ostatni poddany analizie w ni-

niejszym opracowaniu obejmuje rozdział LXIII (507cndash508c) Po nim nastąpi ana-liza zarzutoacutew sformułowanych wcześniej przez Kalliklesa37 a całość zamknie mitdotyczący sądu po śmierci i życia w zaświatach38

35 Szerzej na ten temat zob M Piechowiak Do Platona po naukę o prawach człowieka[w] Księga jubileuszowa profesora Tadeusza Jasudowicza J Białocerkiewicz M Balcerzak ACzeczko-Durlak (red) Toruń 2004 s 333ndash35236 Por Platon Państwo 429andashd37 Struktura jest typowa dla średniowiecznych artykułoacutew rozpoczynających się od sformuło-

wania wątpliwości (dubitatio) i zarzutoacutew w centrum zawierających właściwy wykład (corpus)zamykanych odpowiedzią na zarzuty38 Wyraźna analogia do Państwa ktoacutere kończy mit Era


Bezpośrednio po dialogu Sokratesa z samym sobą poruszone zostaje obokomoacutewionej wyżej problematyki szczęścia zagadnienie celu państwa i mdash pośredniomdash praw Jest to szczegoacutelnie ważne w kontekście proponowanej tu interpretacjistawiającej w centrum dobro jednostki Platon pisze bdquoczłowiek ktoacutery ma byćszczęśliwy powinien rozumnego panowania nad sobą szukać i ćwiczyć się w nimrdquo(507d tłum W Witwicki) I dalej bdquoTak mi się przedstawia cel ktoacutery ciągle na okumając żyć potrzeba i wszystkie osobiste zabiegi do tego skierowywać i państwoweżeby sprawiedliwość zamieszkała i rozumne panowanie nad sobą tam gdzie mamieszkać szczęścierdquo (507d tłum W Witwicki) Szczęście oparte na sprawiedliwo-ści i rozwadze jest najważniejszym celem wszystkich zabiegoacutew tak osobistych jaki państwowych

Wbrew szeroko rozpowszechnionym opiniom głoacutewnie za sprawą Karla Popperai jego książki Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie39 ktoacutery uznał Platona zateoretyka totalitaryzmu uznającego absolutny prymat państwa to dobro jednostkijej szczęście ma w koncepcji Platona niewątpliwe pierwszeństwo przed dobrempaństwa Moacutewiąc nieco upraszczająco zdaniem Platona państwo jest dla rozwojujednostki a nie jednostka dla państwa O trafności takiej interpretacji świadczyna przykład jednoznaczna w tym względzie wypowiedź z Praw

bdquoTo zaś na co zgodziliśmy się ze sobą sprowadza się do jednej za-sadniczej rzeczy w jakikolwiek sposoacuteb stać się można zacnym mężemi osiągnąć tę doskonałość duszy ktoacutera daje się osiągnąć przez uprawia-nie jakiegoś zajęcia dzięki jakimś cechom charakteru czy posiadaniuczegoś dzięki jakimś pragnieniom lub poglądom lub przyswojeniu sobiejakichś nauk każdy w naszym państwie dążyć musi do jej osiągnięciamężczyzna czy kobieta stary czy młody i dążyć z największym natę-żeniem sił przez całe życie

Nikt niczego co stoi temu na przeszkodzie przenosić nie może po-nad to n a w e t w ł a s n e g o p a ń s t w a jeżeliby doszło do takiejostateczności że miałoby rozpaść się w gruzy ażeby nie poddać siępod jarzmo panowania gorszych albo trzeba by było opuścić swoacutej kraji poacutejść na wygnanie Bo wszystko raczej wytrzymać i wycierpieć na-leży niż dopuścić do zmiany ustroju na taki ktoacutery czyni ludzi gorszymi[ ] ze względu na [ ] przywodzenie do cnoty i odwodzenie od tegoco jest jej przeciwne chwalcie i gańcie nasze prawardquo40

Pierwsza część cytowanego fragmentu moacutewi o rozwoju doskonałości jednostkijako zasadniczym celu działań w państwie Trudno w tym kontekście nie przytoczyćzasadniczej myśli zamykającej Gorgiasza bdquoWięc niby za wodzem poacutejdziemy zatym zdaniem ktoacutere się nam dziś objawiło a powiada nam że ten sposoacuteb życianajlepszy oddawać się ćwiczeniu sprawiedliwości i w każdej innej dzielności takżyć i tak umieraćrdquo (527e tłum W Witwicki P Siwek przekłada bdquonajlepszym

39 KR Popper Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie t 1 Platon tłum H KrahelskaWarszawa 199340 Platon Prawa 770cndashe tłum M Maykowska Warszawa 1960 podkreślenie moje mdash M P


sposobem życia jest uprawianie sprawiedliwości i innych cnoacutet mdash gdy żyjemy i gdyumieramyrdquo)

W drugiej części przytoczonego fragmentu Praw sformułowane zostaje bardzojasno kryterium oceny prawa a przez to i państwa bdquoze względu na przywodze-nie do cnoty i odwodzenie od tego co jest jej przeciwne chwalcie i gańcie naszeprawardquo Celem praw jest zatem doskonałość jednostki ktoacutera jest także jej szczę-ściem Państwo ma także temu służyć a jego istnienie nie jest w żadnym przypadkudobrem absolutnym mdash niekiedy lepiej jest aby rozpadło się w gruzy i lepiej poacutejśćna wygnanie Trudno o bardzie jednoznaczną deklarację

Drugi istotny wątek poruszony w komentowanym tu fragmencie Gorgiaszaznajdującym się po dialogu Sokratesa z samym sobą wątek zasługujący na szerszepotraktowanie niż jest to możliwe w tym opracowaniu dotyczy przyjaźni Waż-nym argumentem Platona przeciwko folgowaniu żądzom (życiu przeciwnemu dotego ktoacuterym kieruje rozwaga) jest to iż człowiek taki nie będzie miły innym lu-dziom ani bogu i w konsekwencji nie jest zdolny do życia we wspoacutelnocie z innymiA gdzie nie ma wspoacutelnoty nie ma też przyjaźni (507e) Problematyka przyjaźnijest istotnym elementem koncepcji sprawiedliwości prawa i państwa W dialoguPrawa szczęście i przyjaźń zostały jednoznacznie wskazane jako podstawowy celpraw bdquoPodstawowym założeniem i celem naszych praw jest to żeby obywatelebyli jak najszczęśliwsi i zespoleni ze sobą najserdeczniejszą przyjaźniąrdquo (743c)

Wypada też zasygnalizować że problematyka przyjaźni tak w Gorgiaszu jaki innych dialogach powiązana jest z problematyką roacutewności ktoacutera mdash nie tylkou Platona mdash stoi w centrum koncepcji sprawiedliwości Roacutewność wskazana zosta-nie jako warunek możliwie najlepszej przyjaźni bdquoPrzyjacielem możliwie najlep-szym wydaje mi się zawsze jak dawni mędrcy powiadają każdy dla sobie podob-negordquo (510b) Wcześniej we fragmencie o wyjątkowej urodzie i bogactwie myśliPlaton wprowadza problematykę roacutewności geometrycznej czyli proporcjonalnejbdquoPowiadają mędrcy Kalliklesie że i niebo i ziemię i bogoacutew i ludzi wspoacutelnośćutrzymuje w związku i przyjaźń i porządek i rozum i sprawiedliwość Dlategosię to wszystko razem układem świata nazywa [kosmosem] przyjacielu a nie roz-kładem ani rozpustą A ty mam wrażenie nie zwracasz na to uwagi takiś mądryczłowiek a nie dostrzegasz że roacutewność geometryczna i u bogoacutew i u ludzi wielkąmoc posiada A ty myślisz że trzeba się ćwiczyć w posiadaniu więcej niż drudzyZa mało pamiętasz o geometriirdquo (507endash508a tłum W Witwicki)

Dwukrotnie wspomina tu Platon o geometrii a zapominanie o niej zdaje siębyć głoacutewną przyczyną błędnych poglądoacutew Kalliklesa Między innymi w Prawach(756endash757d) Platon jasno będzie pisał o roacutewności geometrycznej proporcjonalnejjako podstawie określania tego co sprawiedliwe Jest ona roacutewnością bdquonajprawdziw-szą i najlepsząrdquo (757b) ktoacutera bdquoczłowiekowi większemu przydziela więcej a mniej-szemu mniej Jednemu i drugiemu daje w sam raz w stosunku do natury jednegoi drugiegordquo (757c) W szacie matematyki wyrażać będzie mdash kluczową w dialogu So-kratesa z samym sobą mdash myśl że podstawą sprawiedliwego działania (przydziału)jest to co dopasowane do adresata działania


PodsumowanieW niniejszym opracowaniu zmierzałem do interpretacji Platońskiej nauki o spra-

wiedliwości w perspektywie dialogu ktoacutery w Gorgiaszu prowadzi Sokrates sam zesobą Retoryka jest dla Platona pretekstem aby moacutewić o rzeczach dla człowiekanajważniejszych mdash o sprawiedliwości duszy i sprawiedliwości działania

To czego dowiadujemy się o sprawiedliwości prowadzi do wnioskoacutew odbiega-jących od przyjmowanych zwykle w ujęciach podręcznikowych i nie tylko Wśroacutedspraw ważnych i najważniejszych na pierwszym miejscu jest sprawiedliwość i towa-rzyszące jej szczęście jednostkowego człowieka jednostkowej duszy a nie państwaMądrość i wiedza są jedynie środkiem pozwalającym sprawiedliwie działać i byćsprawiedliwym Najlepszą rzeczą ktoacuterą człowiek może robić jest sprawiedliwedziałanie oddające każdemu to co się godzi co jest dla adresata działania od-powiednie jako pożyteczne służące jego szczęściu W konsekwencji to jednostkaokazuje się być najważniejszym adresatem działania działania polegającego nazabieganiu o jej dobro

Socrates is Discussing with Himself about Justice

Summary

The analysis focuses on the passage of Gorgias (506cndash507c) in which PlatorsquosSocrates is having a dialog with himself Socrates is talking to someone whobetter than any other partner of discussion is capable to discern the truth this isan extraordinary way of expressing philosophical views by Plato It suggests thatin this passage Plato is considering questions which are of a primary importanceThere are also other signs both in the structure of the text and in the commentsmade by Socrates regarding the form of discussion which confirm that in thispassage we deal with the most important matters

The analyzed passage refers to justice First Plato is summarizing views onjustice of soul which were developed in the earlier parts of Gorgias Then he istalking about justice of deeds as consisting in doing what is fitting as regards menIt is an addition to the earlier discussion and therefore the expression of this viewcan be recognized as the important reason why Socratesrsquo dialog with himself wasconstructed

Attention is paid to a certain gap in the argumentation At the first glanceit is not clear why the thesis that justice of soul is based on order and harmonyof its elements justifies the thesis that justice of deeds consists in doing what isfitting as regards men This gap can be filled in by the so-called Platorsquos unwrittenteaching on the good in itself According to this teaching the good in itself is theone (the unity) which from its very nature gives existence and life by doing whatis fitting as being advantageous to something Order and harmony in the soul isthe basis of its unity and therefore of its similarity to the good in itself and of thesimilarity of soulrsquos activity to the way the good is acting


Acting justly doing what is fitting in the sense of being advantageous toothers is the best thing a man or a woman can do it is something which fulfillsand makes him or her happy Wisdom and mdash generally speaking mdash knowledge isclearly regarded as a means and not the aim in itself An individual and not anabstract idea is the primary object of the activity which fulfills a rational being


bdquoChciałbym się bowiem dowiedzieć od niego [Gorgiasza] samego c o j e s t i s t o -t ą j e g o s z t u k i c o g ł o s i i c z e g o n a u c z a Co do reszty niech namto przedstawi jak radzisz innym razemrdquo (447c tłum P Siwek podkreślenie mojemdash M P) Ważnego kontekstu dostarcza wcześniejsza wypowiedź Polosa ktoacuteryto czym zajmuje się Gorgiasz określił mianem sztuki najpiękniejszej i najlepszejktoacuterej mogą się oddawać tylko najlepsi (448c)

Pytanie Sokratesa kieruje ku przedmiotowi sztuki najpiękniejszej i najlepszejbdquoco głosi i czego nauczardquo Zasadnicze zagadnienie dialogu dotyczy nie tego cogłosi i czego naucza uprawiana przez Gorgiasza retoryka ale co głosi i nauczanajpiękniejsza i najlepsza ze sztuk zatem dotyczy najważniejszych spraw W tokudyskusji okaże się że przedmiotem sztuki najpiękniejszej jest sprawiedliwość czło-wieka (duszy) i jego działań

Każda sztuka (τέχνη) ma na celu dobro doskonałość tego co jest jej przed-miotem3 W przypadku sztuki najpiękniejszej i najlepszej owym przedmiotem jestczłowiek (dusza) a celem bdquowytwarzaniardquo jest uczynienie go dobrym pięknymSprawiedliwość okaże się być właściwym człowiekowi dobrem Już teraz podkreślićwarto że Platon w Gorgiaszu nie zajmuje się sprawiedliwością w ogoacutele ale spra-wiedliwością konkretnie istniejącego człowieka (duszy) Prawdziwa sztuka obej-muje rozumienie natury rzeczy ktoacuterą się zajmuje oraz znajomość przyczyn cosprawia że podejmowane działania kształtujące daną rzecz są przemyślane mająna względzie cel ktoacutery nadaje działaniom porządek (465a)

Dochodzeniu do określenia przedmiotu najlepszej ze sztuk pomaga Sokratesowianaliza przekonań ktoacuterych dotyczy faktycznie uprawiana retoryka Na pytanieSokratesa o przedmiot retoryki Gorgiasz odpowiada bdquoMoacutewię o takim przekona-niu Sokratesie jak w sądach i innych zgromadzeniach [ ] i dotyczącym tego cosprawiedliwe i niesprawiedliwerdquo (454b tłum P Siwek) Wagę zagadnienia podkre-śla Sokrates moacutewiąc bdquoNic bowiem moim zdaniem nie jest gorsze dla człowiekaniż fałszywy sąd o przedmiocie o ktoacuterym moacutewimyrdquo (458b tłum P Siwek) Tosprawiedliwość i niesprawiedliwość wysuwa się na plan pierwszy Jedną z wypo-wiedzi Gorgiasza Sokrates podsumowuje bdquoCzekaj Pięknie bowiem moacutewisz Jeślikształcisz kogoś na moacutewcę powinien on wiedzieć uprzednio co jest sprawiedliwei niesprawiedliwe lub nauczyć się tego poacuteźniej od ciebierdquo (460a tłum P Siwek)

Sprawiedliwość i niesprawiedliwość to podstawowe kryteria wyboru działania

bdquoSokrates [ ] zbadajmy jeszcze i to czy nie zgodziliśmy się gdzieindziej że niekiedy lepiej jest czynić to o czym moacutewiliśmy zabijaćskazywać na banicję i pozbawiać ludzi majątku a niekiedy niePolos Z pewnościąSokrates Zgodziliśmy się na to jak się zdaje i ty i jaPolos TakSokrates Kiedy więc twoim zdaniem lepiej jest to czynić Powiedzgdzie zaznaczysz granicęPolos Ty sam odpowiedz Sokratesie

3 Zob W Jaeger Paideia tłum M Plezia H Bednarek Warszawa 2001 s 691


























































































29 mdash Tak jest



































































Summary































































































29 mdash Tak jest



































































Summary








































































Summary






Sokrates sam ze sobą rozmawia o sprawiedliwości · 1 Korzystam z przekładów: Platon, Dialogi,...

Documents

Transcript of Sokrates sam ze sobą rozmawia o sprawiedliwości · 1 Korzystam z przekładów: Platon, Dialogi,...