SÖZCÜKTE ANLAM

www.edebiyatogretmeni.net

SÖZCÜK

Bir anlamı olan,belirgin bir anlamı olmasa da cümle içinde anlam kazanan veya cümlede bir görev yüklenen bağımsız dil birimlerine sözcük denir.

ANLAM BAKIMINDAN SÖZCÜKER

1.TEMEL(GERÇEK)ANLAM

2.YAN ANLAM

3.MECAZ ANLAM

4.TERİM ANLAM

5.DEYİM ANLAM

TEMEL(GERÇEK) ANLAM

Sözcüğün konuluş anlamıdır.İlk anlamıdır. Başka bir deyişle sözlüklerde birinci maddede açıklanan anlamdır.

YAN ANLAM

Sözcüğün temel anlamından uzaklaşarak cümle içinde kazandığı yeni anlamdır.Anlam sözcüğün yan anlamı ile temel anlamı arasında biçimsel veya işlevsel bir benzerlik ilişkisi bulunur.

MECAZ ANLAM

Sözcüğün gerçek anlamından bütünüyle uzaklaşarak cümle içinde kazandığı yeni anlama denir.

GERÇEK-YAN-MECAZ ANLAM ÖRNEKLERİ

Yediği yemekten ağzı yandıktan sonra dilinde kabarcık gibi yaralar çıktı.

Adamın dilinden İstanbullu olmadığı anlaşılıyordu.

O hep yazı dilini kullanıyordu.

İncir ağacının kökü epeyce toprağın dibine gitmişti.

Dişimin kökü çürümüş.

Bu işi kökünden temizlemek gerekiyor.

GERÇEK-YAN-MECAZ ANLAM ÖRNEKLERİ

Dün annemin çok sevdiği vazo kırıldı.

Çantamdaki dosyalar kırıldı.

Arkadaşıma söylediği kaba sözlerden dolayı çok kırıldım.

Yün ipi makaraya sardık.

Ordu düşmanı sardı.

Bu iş beni hiç sarmadı.

GERÇEK-YAN-MECAZ ANLAM ÖRNEKLERİ

Dolaptaki portakallar çürümüş.

Bisikletten düştükten sonra oluşan ezilen ayak dokusu çürümüş.

Böyle çürümüş fikirlerle bana gelmeyiniz.

Odadaki ışık yeterli değildi.

Saat on bir de sokaktaki ışıklar söndü.

Öğretmenimiz seviyorduk;çünkü Atatürk’ün bilgi ışığıyla aydınlanmıştı.

GERÇEK-YAN-MECAZ ANLAM ÖRNEKLERİ

Kitabı ters tutmuşsun.

Bıçağın ters tarafıyla kesemezsin

Soruma ters bir cevap verdi.

Elindeki yüklerin ağırlığı fazlaydı.

Ağır taşıtlar köprüden geçemez.

Babası çok ağır bir işte çalışıyormuş

TERİM ANLAM

Bilim,kültür,sanat vb. alanlarda özel bir kavramı anlatan sözcüklere terim denir.

Şiir,bir söz sanatıdır.(Edebiyat)

Bu üçgeni yeniden çizelim.(Geometri)

Oyunculara göre dekor çok sadeydi.(Tiyatro)

Maçta iki penaltı atıldı.(Futbol)

DEYİM ANLAM

Yapıca kalıplaşmış anlamca belli bir durumu karşılayan söz grubuna deyim denir.

Küplere binmek

Göze batmak

Kulak kesilmek

Ayaklarına kara sular inmek

SÖZCÜKTE ANLAM İLİŞKİLERİ

1.ANLAMDAŞ(EŞ ANLAMLI) SÖZCÜKLER

Yazılışları farklı,anlamları aynı olan sözcüklerin arasındaki ilişkiye denir.Bu ilişki ,dile yabancı dillerden giren sözcüklerle aynı anlama gelen o dili öz sözcükleri arasında olur.

Öznel-subjektif

Okul-mektep

Soru-sual

Gezi-seyahat

Uygun-müsait

2.KARŞIT ANLAMLI SÖZCÜKERAnlamca birbirine ters noktalarda bulunan sözcüklere karşıt

anlamlı sözcük denir. Karşıt anlamlılık ilişkisi daha çok sıfatlarda,zarflarda ve bazı fiillerde görülür.

İyi- kötüGüzel-çirkinBüyük-küçükİç-dışAz-çokAşağı-yukarıGel-gitAğla-gül-Tut-bırak-

3.SESTEŞ(EŞ SESLİ)SÖZCÜKLERYazılışları ve okunuşları aynı,anlamları farklı sözcüklere

denir.

Yüzünde ben vardı.

Ben onu aramadım.

Ona,düşüncelerini yaz,demiştim.

Bu yaz Antalya’ya gideceğiz.

Uyarı:Ünlüsü üzerinde düzeltme (^ )işareti bulunan sözcükler sesteş sayılmaz.

Yar-yâr / kar-kâr

4.SOYUT-SOMUT ANLAMLI SÖZCÜKLERDuyularımızla algılayabildiğimiz varlıkları anlatan sözcükler

somut ;duyularımızla algılayamadığımız,var olduklarını düşünce yoluyla bilebildiğimiz varlıkları anlatan sözcükler soyut anlamlıdır.

Somut Soyut

Toprak ruh

Su akıl

Hava sevinç

Ses devlet

Işık insanlık

Koku üzüntü

UYARI:Somut anlamlı bir sözcük cümlede mecazlaşarak soyut anlam kazanabilir.

Bu işi yapmaya yürek ister.Onda beyin yok kardeşim.

5.GENEL-ÖZEL ANLAMLI SÖZCÜKLER

Aralarında ortak özellik bulunan varlıkları topluca anlatan sözcüklere genel anlamlı,bunların içinde tek tek varlıkları anlatan sözcüklere de özel anlamlı sözcükler denir.

Genel ve özel anlamlılık ilişkisi görecelidir.Biri diğerine göre özel ya da genel anlamlı olabilir.

Varlık – bitki – ağaç – söğüt

Not :Bu sıralamada “bitki”; varlık sözcüğüne göre özel, ağaç sözcüğüne göre genel addır.

SÖZCÜKLERDE ANLAM OLAYLARI

1.DEYİŞ AKTARMASIBir benzerlik ilişkisinden yola çıkarak bir kavramın ,başka

bir kavram yerine kullanılmasıdır.Değişik biçimlerde yapılabilir:

a)Doğadan İnsana Aktarma:

Derin düşünce , yoğun ilgi , boş gözler

b)İnsandan doğaya aktarma

Kör kuyu, hırçın deniz, dağın başı

c)Bir duyudan başka bir duyuya aktarma

Acı çığlık , sert bakış , sıcak sesli

ç)Somut anlamdan soyut anlama geçiş

Çürük yargılar , hevesini kırmak

2.AD AKTARMASI (MECAZ-I MÜRSEL)Bir adın benzetme amacı güdülmeden kendisiyle ilgili

başka bir ad yerine kullanılmasına ad aktarması denir.

İstanbul,bu başkandan çok memnun.(İstanbul halkı)

Sen hiç Halit Ziya’yı okudun mu?(Halit Ziya’nın eselerini)

Sinemaya gideceğimizi eve haber vermeliyim.

Vapur Pendik’e yanaştı.

Üç tabak yedi,yine doymadı.(tabaktaki yemek)

Dershane anneme geç kaldığımı bildirmiş.(Dershanedeki görevliler)

3.SOMUTLAŞTIRMASoyut bir sözcüğün anlam genişlemesi yoluyla somut

anlam kazanmasıdır.

İstanbul güzel bir şehir.

Seher vakti bir güzele vuruldum.

4.SOYUTLAŞTIRMASomut bir sözcüğün anlam genişlemesi yoluyla soyut

anlam kazanmasıdır.

Çocuğun parmağı incinmiş.

Bu işte kesinlikle onun parmağı var.

4.DOLAYLAMATek bir sözcükle anlatılabilecek bir varlığı birden fazla

sözcükle anlatmaya dolaylama denir.

Kıbrıs – Yavru vatan

Kömür –Kara elmas

Balık – Derya Kuzusu

Top- Meşin Yuvarlak

Turizm – Bacasız Sanayi

Aslan – Ormanlar Kralı

5.GÜZEL ADLANDIRMAKimi varlıklardan,nesnelerden söz edildiğinde

korkma,ürkme,iğrenme gibi duyguların,olumsuz çağrışımların önüne geçmek amacıyla bunları duygu değeri olumlu olan sözcüklerle ifade etmektir.

Verem – İnce hastalık

Ölmek – Vefat etmek, İki eli yanına gelmek

Kefen – Yakasız gömlek

Tabut – Tahta at, imamın kayığı

Yarasa- Karanlık kuşu

ANLAM DEĞİŞMELERİ

Dillerde zaman içinde sözcüklerin anlamında birtakım değişiklikler olabilir.Bu değişmeleri beş altında toplayabiliriz.

1.ANLAM DARALMASI

2.ANLAM GENİŞLEMESİ

3.BAŞKA ANLAMA GEÇİŞ

4.ANLAM İYİLEŞMESİ

5.ANLAM KÖTÜLEŞMESİ

1.ANLAM DARALMASI

Bir sözcüğün kavram alanının küçülmesine denir.Genel anlamlılıktan özel anlamlılığa geçiştir.

ÖRNEK

Eski Türkçe’de “davar” sözcüğü her türlü mal ve varlık için kullanılırken bugün Anadolu ağızlarında büyük ve küçükbaş hayvanları anlatmada kullanılmaktadır.

Hem kız hem de erkek çocuk yerine kullanılan “oğul” sözcüğünün bugün erkek çocuk anlamında kullanılması da buna örnektir.

2.ANLAM GENİŞLEMESİ

Anlam daralmasının tersidir.Eskiden bir nesnenin,bir işin bir bölümünü veya bir türünü gösteren sözcüğün zamanla o nesnenin bütününü ,bütün ,türlerini anlatır duruma gelmesidir.

ÖRNEKEskiden yalnızca güreşlerde verilen “mükafat” anlamında

kullanılan “ödül”sözcüğü,günümüzde her türlü yarışmada verilen mükafat anlamında kullanılmaktadır. Sözcüğün anlam alanı genişlemiştir.

3.BAŞKA ANLAMA GEÇİŞ

Sözcüğün,eskisinden bambaşka bir anlamı yansıtmasıdır.

ÖRNEK

Eskiden “kırmak,kesmek” anlamına gelen “üzmek” sözcüğünün günümüzde “üzüntü vermek”anlamında kullanıldığını görüyoruz.

4.ANLAM İYİLEŞMESİ

Bir sözcüğün olumsuz bir duygu değerinden olumlu bir duygu değerine geçmesidir.

ÖRNEK

Eskiden “fena,kötü,perişan” anlamına gelen “yavuz” sözcüğü bugün yiğit anlamında kullanılmaktadır.

5.ANLAM KÖTÜLEŞMESİ

Bir sözcüğün eskisine göre olumsuz bir anlama kaymasıdır.

ÖRNEK

Eskiden “garip,yoksul” anlamına gelen “miskin” sözcüğü günümüzde “uyuşuk,tembel” anlamına gelmektedir.

www.edebiyatogretmeni.net