STANOVNIŠTVO I ZDRAVLJE POPULACIONA POLITIKA DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE STANOVNIŠTVA BIH/FBIH 1

Stanovništvo ili populacija su skup pojedinaca koje žive na jednom prostoru u određenom vremenu. Svaka je populacija živ, dinamičan sistem. Ona se neprekidno kreće, kako u prostoru, tako i u vremenu. Zato se može govoriti o dinamici populacije, pri kojoj se pod uticajem vanjskih ( siromaštvo zemlje, edukacija, rat, politička kriza, katastrofe) i unutrašnjih (želja za uspjehom, kriza unutar porodice, siromaštvo pojedinca) faktora mijenjaju mnoge važne osobine populacije ( porast, smanjenje broja, starenje, podmlađivanje i sl.)

U bitne osobine populacije spadaju: broj (veličina), tip, dobne skupine, spol, vitalni događaji i mehaničko kretanje

Jedinke populacije – pojedinci - su na određeni način raspoređene u prostoru. Taj raspored ovisi o uvjetima koji postoje u prostoru. Tako razlikujemo ruralno – seosko, urbano – gradsko i prigradsko stanovništvo

Pristupi izučavanju stanovništva

1. Populaciona istraživanja - broj i distribucija stanovništva po biološkim, socijalno-ekonomskim i kulturnim obilježjima;

2. Vitalni događaji, odnosno istraživanja prirodnog kretanja stanovništva - rađanje, umiranje, brak, status djece - i

3. Migraciona istraživanja - trajno ili povremeno kretanje stanovništva iz jednih podučja u druga ili iz zemlje u zemlju.

Glavni izvori podataka o stanovništvu:

a) popis

b) procjena na osnovu reprezentativnog uzorka

c) procjena na osnovu prethodnih podataka

Broj i sastav stanovništva

Pokazatelji o broju i strukturi stanovništva dobijaju se uglavnom iz popisa koji se provode svake desete godine.

Popisi su provedeni od 1921, 1931, 1948, 1953, 1961,1971,1981 I 1991.

Nakon popisa iz 1991 nije urađen novi popis stanovništva, zbog rata i velikih migratornih kretanja.

Broj stanovnika u BiH 2005. g. je oko 3.850.000 stanovnika

Biološka struktura stanovništva

ocjenjuje se na osnovu starosne i spolne strukture.

koristi se za izračunavanje specifičnih stopa oboljevanja i smrtnosti, korištenja zdravstvenih usluga i sl.U statističkim publikacijama podaci se prikazuju po petogodištima (o-4g, 5-9, 10-14,15-19 i td.)

Populacione grupe: kao predškolska djeca 0-5 godina, školska djeca 7-14-18 godina, odraslo od 19 i više, staro od 65 i više godina.

Prema Sundbergu tip stanovništva može biti progresivan, stacionaran i regresivan u zavisnosti od udjela starosnih grupa u ukupnom stanovništvu.

Starosne grupe: 0-14god (%) – progresivan, 15-49godina – stacionaran (%) 50+ godina – regresivan

U FBIH (2004.)

Stari 11,4%, mladi 18,2% = regresivno-stacionarno52,6% žena

Sastav stanovništva po spolu

Brojčani odnos muškog i ženskog stanovništva (odnosno broj muškaraca na 1000 žena) izražava se stopom maskuliniteta.

VITALNI DOGAĐAJI

Biološko kretanje predstavlja odnos rađanja (pozitivna komponenta) i umiranja (negativna komponenta).

1. Natalitet – broj rođenih na hiljadu stanovnika (Povećanje broja stanovnika uslovljeno je većim natalitetom, smanjenjem smrtnosti, posebno djece u prvoj godini, poboljšanjem uslova života i uspjehom zdravstvene službe u suzbijanju bolesti i produženju životnog vijeka

stanovništva, raste u nerazvijenim, stagnira u razvijenim) n=Nx1000S

N (broj rođenih), S

(ukupan broj stanovnika)2. Mortalitet – broj umrlih na hiljadu stanovnika (U zemljama u razvoju smrtnost nije visoka iz

razloga prosječno mlađeg stanovništva i manje smrtnosti novorođene djece, U nerazvijenim zemljama opća stopa smrtnosti nije velika, zbog velikog broja mladog stanovništva, ali je

visoka smrtnost djece i to posebno do godine dana) n=Nx100S

3. Prirodni priraštaj (razlika između broja rođenih i umrlih, u nerazvijenim zemljama pozitivan u

razvijenim teško raste, stagnira ili je negativan) PP=stopa nataliteta−stopamortaliteta

broj stanovnika

4. Sklapanje brakova i razvod brakova5. Ulazak u zemlju – imigracija6. Izlazak iz zemlje - emigracija

Populaciona politika

Populaciona politika je skup mjera određene zajednice čiji je cilj da utiču na smjer i intenzitet reprodukcije stanovništva

Ona utiče na povećanje broja stanovnika u područjima gdje je broj smanjen i na smanjenje rađanja u područjima gdje je broj stanovnika prevelik u odnosu na njen društveni (ekonomski ) razvoj

Neposredni Indikatori populacijske politike su indikatori rađanja, umiranja i prirodnog priraštaja

Posredni indikatori su stopa sklapanja brakova ( nupcijalitet) i razvoda brakova ( divorcijalitet)

2DRUŠTVENE ZAJEDNICE I ZDRAVLJE (LEKCIJA 2.)

• Društvene zajednice su grupe ljudi nastale na općim interesima zajedništva, kulture i običaja jedne sredine

Podjela:

Primarne ( porodica/obitelj, škola, radni kolektiv) Granične ( lokalna zajednica - mjesna zajednica i općina) Sekundarne ( nevladine, humanitarne, stranke, partije, vjerske)

PRIMARNE ZAJEDNICE I UTJECAJ NA ZDRAVLJE I BOLEST

Primarne zajednice su zajednice u kojima osoba živi i radi.

Imaju neposredan uticaj na zdravstveno stanje osobe, kvalitet života i korištenje zdravstvene zaštite

U bolesti zajednica može imati pozitivnu (davanje potpore od strane članova zajednice i doprinosi lakšem prevazilaženju teškoća koje bolest donosi) ili negativnu (posebno iskazuje pri masovnoj pojavi bolesti (epidemija)) ulogu

PORODICA

Porodica je osnovna demografska, socijalna i biološka zajednica koja se susreće u svim društvima, od samih početaka ljudske historije.

Porodica, obitelj, zasniva se najčešće na krvnom srodstvu njenih članova tj. vezi između osoba suprotnog spola, koja uključuje roditelje i djecu.

Domaćinstvo predstavlja skup osoba koje žive zajedno u istoj kući ili stanu i obuhvata osim roditelja i djece i druge rođake u bliskom krvnom srodstvu (npr. braću).

RAZLIKOVANJE PORODICA

Autoritet i vlasništvo ( patrijarhat i matrijarhat) Oblik braka ( monogamija, poligamija poliandrija) Članstvo ( uža i šira porodica) Linija porijekla ( patrilinearno i matrilinearno) Mjesto življenja ( selo ili grad i patrilokalne zajednice)

Osnovne FUNKCIJE porodice su:

1. Reproduktivna-biološka ( rađanje djece, produženje vrste, seksualni odnosi.)2. Ekonomska ( obezbjeđenje materijalnih dobara za izdržavanje članova porodice; primarnu

ulogu ima otac, a u novije vrijeme majka ili starija djeca)3. Zaštitna ( podrška i pomoć članovima porodice, posebno izdržavanim članovima: djeci,

starijim, bolesnim i članovima sa posebnim potrebama)4. Odgojna ( odgoj djece - porodica služi kao posrednik između sredine i djeteta, prenosu osnova

kulture i utiče na razvoj prvih navika i načina ponašanja važnih za zdrav budući život)

ZDRAVJE PORODICE

Porodica u kojoj čovjek živi ima utjecaj na njegovo zdravstveno stanje, osjećanje zadovoljstva i zdravlja, kvalitetu života i korištenje zdravstvenom zaštitom.

U pojedinim porodicama postoji aglomeracija pojedinih bolesti i zdravstvenih rizika, kao i različito zdravstveno ponašanje - neke bolesti se češče pojavljuju u pojedinim porodicama (nasljeđe, navike u načinu života i ishrane, te zajednički opći uvjeti života, stanovanje, životni standard itd.)

Mogu se prepoznati porodice kod kojih je povećan ukupni rizik na zdravlje. To su npr. nepotpune porodice, porodice opterećene ekonomskim i drugim poblemima.

Često se slične bolesti javljaju u jednoj porodici, kao što se različite bolesti pojavljuju istovremeno (koincidiraju) u više članova porodice.

DETERMINANTE ZDRAVLJA PORODICE

Egzogene determinante:

loši socijalni i ekonomski uslovi života : siromaštvo, nezposlenost, nizak obrazovni status, loši uslovi stanovanja

loše higijenske navike pojedinca, porodice i uslovi stana nezdravi stil života (riziko faktori): pušenje, loši interpersonalni odnosi, neadekvatna ishrana,

konzumiranje alkohola

Endogene determinante:

nasljedni (genetski) materijal članova porodice

Multifaktorijalne determinante:

kombinacije endogenih i egzogenih determinanti

PROCJENA ZDRAVLJA PORODICE

Demografske karakteristike porodice (prosječan broj članova porodice, prosječna starost porodice, broj djece, broj rođenih, broj umrlih, broj izdržavanih članova porodice, broj starih članova, obrazovna struktura, i sl.)

Indikatori planiranja porodice (broj trudnoća, broj pobačaja prema vrsti, korištenje kontracepcije)

Indikatori socijalnog i ekonomskog statusa (broj zdravstveno osiguranih članova, prosječna mjesečna primanja porodice, struktura zaposlenih, stanovanje (m2 po članu, vodosnabdijevanje, kanalazacija, buka, svijetlost, vlažnost i sl.), posjedovanje telefona, automobila)

Indikatori zdravstvenih rizika (prisustvo osnovnih riziko faktora (pušenje, alkohol, ishrana itd.) i drugih faktora vezanih za uslove stanovanja i specifičnosti okruženja)

Indikatori zdravlja

Pozitivni indeksi zdravlja:

• antropometrijski (tjelesna težina, tjelesna visina, indeks tjelesne mase ITM),

• psihometrijski (indeks inteligencije)

• sociometrijski indeksi (indeksi adaptacije, komunikacije),

• biološki standardi (glikemija, broj eritrocita, broj leukocita itd.)

Indikatori bolesti

prisustvo bolesti, vodeće bolesti (hronične), najčešći uzroci smrti

ŠKOLSKE USTANOVE

• Oblik života za oko 25% stanovnika – djeca i mladi

• Školske institucije - vrtić, osnovne i srednje škole, univerzitet, školski i studentski domovi, domovi za djecu sa posebnim potrebama, ustanove za cjelodnevni boravak djece i sl.

• Dužina boravka je i do 12 sati dnevno

• Zdravstvena edukacija ( povezanost između ranog učenja i budućeg zdravstvenog statusa, zdravstvena edukacija kao dio općeg obrazovanja u školama)

RAD

Rad stvara osjećaj zadovoljstva (dobro mentalno zdravlje); Rad u štetnim uvjetima (predug, pretežak, nemotivirajući) dovodi najčešće do oštećenja fizičkog i mentalnog zdravlja

RADNA SREDINA

Faktori u radnoj sredini - djelovanje loše organizacije rada i štetnih noksi (azbest, mikroorganizmi, zračenje, dugo radno vrijeme sa prekidima)

TEHNOLOGIJA I ZDRAVLJE

Pozitivni efekat (električna energija, telefon, automobil, savremena dijagnostika, smanjenje infektivnih bolesti, blagovremena zdravstvena usluga, bolja dijagnostika, smanjenja smrtnosti)

Negativni efekat ( automobil, brza prevozna sredstva, hemijska sredstva, Rtg dijagnostika , povrede u saobraćaju, maligna oboljenja, KVO, astma, povećanje oboljevanja i smrtnosti)

LOKALNA ZAJEDNICA

susjedstvo, mjesna zajednica, općina

SEKUNDARNE ZAJEDNICE

Crveni križ, udruženja oboljelih od određenih bolesti, grupe za zaštitu životne okoline

Aktivnosti: promocija zdravih stilova života, rješavanje problema bolesti ovisnosti, rekreacija, njega, ishrana, briga o starima

SOCIJALNO MEDICINSKA DIJAGNOSTIKA ZAJEDNICE I ZDRAVSTVENI INDIKATORI (LEKCIJA 3)3

DEFINICIJA:

• Socijalno medicinska dijagnostika je proces prikupljanja, mjerenja i analiziranja objektivnih pokazatelja - indikatora o zdravlju i zdravstvenom stanju stanovništva ili grupa u zajednici, kao i funkcionisanju zdravstvene službe na tom području.

• Ona NE analizira pojedince, već sveukupno djelovanje faktora na ZAJEDNICU

DVA PRISTUPA U MJERENJU ZDRAVSTVENOG STANJA

1. Individualni pristup se najčešće koristi u kliničkoj medicini, gdje je jedinica posmatranja pojedinac sa svim svojim karakteristikama.

U javno zdravstvenoj djelatnosti koristi se masovni pristup, gdje je jedinica posmatranja stanovništvo teritorija ili određena grupa.

2. U socijalnomedicinskom pristupu utvrđujemo zdravstvene probleme zajednice, uzroke nastanka, mehanizme širenja, faktore utjecaja, načine prevencije i rješavanja zdravstvenog problema.

PROCJENA ZDRAVSTVENOG STANJA STANOVNIŠTVA

Zdravstveno stanje je opšti termin za stanje zdravlja pojedinca, grupe ili populacije, koje se mjeri pomoću prihvaćenih standarda uz pomoć zdavstvenih indikatora.

Zdravstvena situacija ima šire značenje. Podrazumijeva mjere za poboljšanje zdravlja, sredstva( novac) koja se odvajaju za zdravlje, utvrđivanje zdravstvenih problema koji zahtjevaju pažnju ( pušenje, gojaznost, droga), stepen znanja populacije o sopstvenom zdravlju i puteve za njegovo poboljšanje.

Da bi se utvrdio nivo zdravlja u populaciji potrebno je izvršiti ispitivanje i procjenu zdravstvenog stanja, odnosno situacije pomoću zdravstvenih indikatora.

CILJEVI PROCJENE ZDRAVSTVENOG STANJA STANOVNIŠTVA

• opći uvid u globalno stanje zdravlja stanovništva zajednice, • unapređenje zdravstvenog stanja stanovništva,• identifikovanje prioritetnih zdravstvenih problema,• praćenje promjena i kompariranje zdravstvenog stanja tokom vremana,• uočavanje i analiza razlika između različitih teritorija ili populacionih grupa,• unaprijeđenje menadžmenta u zdravstvu, • realniju procjenu i evaluaciju za potrebe budućih aktivnosti• obezbeđenje relevantne baze podataka za intervencije u cilju poboljšanja zdravstvenog stanja i

potreba naučnoistraživačkog rada.

ZNAČAJ PROCJENE ZDRAVSTVENOG STANJA STANOVNIŠTVA

• informiše stanovnistvo ,• unaprijedi planiranje i programiranje zdravstvene zaštite,• unaprijedi rad zdravstvene službe,• učini adekvatnijim i bržim rješavanje prioritetnih problema,

• izvrši raspodjelu raspoloživih resursa prema prioritetima i potrebama, • dalje razvija sistem zdravstvene zaštite

ZDRAVSTVENI INDIKATORI

Zdravstveni indikatori su mjerni instrumenti koji mjere promjene u stanovništvu u određenom vremenskom periodu.

Prema SZO indikatori su: “ varijable koje pomažu u mjerenju promjena” (primjer: broj ljekara na 1.000 stanovnika)

KARAKTERISTIKE INDIKATORA

• validnost - mjeri stvarno ono što se njima želi mjeriti, tj. njegov se rezultat može potvrditi nekim drugim dijagnostičkim postupkom (npr.: broj djece oboljelih od anemije- broj eritrocita ili vrednost hemoglobina u krvi)

• objektivnost - mjerenjem dobijeni rezultat mora biti jednak kod svih onih koji mjerenje provode pod istim uslovima – (npr.: br. djece sa PT od 2500g)

• senzitivnost - mjerenjem dobijena promjena mora strogo pratiti promjene situacije, tj. odražava stvarno pozitivan test na broj oboljelih osoba – (pozitivni test na brucelozu)

• specifičnost - treba da odražava promjene samo u uslovima u kojima se mjeri, tj. odražava stvarno zdrave osobe na ukupno stanovništvo bez bolesti ( test na HPV kod raka maternice )

• jednostavno izračunavanje (broj doktora na 1000 stanovnika)• ne podliježu promjenama u vremenu i prostoru• lako i bez posebnih procedura dolazi do njih• proces njihovog dobijanja ne košta mnogo

UPOTREBA INDIKATORA

• analizu sadašnjeg stanja populacije, oni su markeri dostignutog progresa u ostvarenju ciljeva koji su pojedine zemlje sebi zadale

• komparaciju zdravstvenog stanja sa drugim područjima ili drugim zemljama• mjerenje promjena u populaciji za određeni vremenski period• praćenje opšteg socijalnog i ekonomskog razvoja zemlje• praćenje ostvarenja zdravstvenih programa na različitim nivoima

IZVORI INDIKATORA

• registri vitalnih događanja (broj rođenih, broj umrlih, broj sklopljenih brakova,broj fetalne smrtnosti- natalitet, mortalitet, prirodni priraštaj,nupcijalitet, divorcijalitet, mortinatalitet)

• popis stanovništva (broj stanovnika, spol, starost, geografska distribucija, stručna sprema, pismenost - vitalni indeks, % starijih od 65 godina, % nepismenih starijih od 10 godina)

• rutinska zdravstvena statistika (broj ljekara, med. sestara, mreža lokaliteta zdravstvenih ustanova, broj postelja, broj oboljelih i vrste oboljenja po 10. MKB – s topa ljekara na 100 000 st, stopa med.sestara na 100000 st., stopa postelja na 1000 st, specifični mortalitet i morbiditet)

• uzorak stanovništva (broj pušača, broj gojaznih, % pušača ukupno, ili po starosnim grupama, % sa ITM većim od 29)

• registri bolesti (maligne, dijabetes), broj oboljelih i umrlih od malignih bolesti i njihove karakteristike, stopa incidence, prevalence, dužina preživljavanja, vrijeme pojave bolesti i sl.)

PODJELA ZDRAVSTVENIH INDIKATORA (PREMA SZO)

• indikatori zdravstvene politikeo politička podrška u formi deklaracije najviših državnih organa za proklamovane ciljeve o preraspodjela novčanih sredstava u korist primarne zdravstvene zaštite, ili manje

razvijenih područja (ruralna sredina)o stepen pravednosti u raspodjeli zdravstvenih kadrova (ravnomjerni raspored kadrova

između urbane i ruralne sredine)• socijalni i ekonomski indikatori vezani za zdravlje

o bruto domaći proizvod po stanovniku (GPI), kao mjerilo blagostanja i izdvojenih sredstava za zdravstvenu zaštitu

o radni uslovi se ocjenjuju na osnovu stope nezaposlenosti, učešća žena u radnom odnosu, broj izdržavanih osoba do 15 i iznad 65 godina

o stopa pismenosti odraslih osoba, % populacije starije od 15 godina koji su pismeni, i posebno za žene

o stanovanje (veličina stana po osobi, prisustvo vode i kanalizacije u stanu)o demografski indikatori kao starosna i spolna struktura stanovništva, indikatori

prirodnog i mehaničkog kretanja (prirodni priraštaj, fertilitet, unutrašnja migracija)• indikatori obezbjeđenja zdravstvenom zaštitom

o obuhvat stanovništva ukupnom zdravstvenom zaštitom i posebno primarnom (70%) o fizička dostupnost (prosječna udaljenost od ambulante oko 1km u gradu i preko 3km u

selu )o ekonomska dostupnost (mogućnost pojedinca da novčano pokrije troškove

zdravstvene zaštite – 25% nezaposlenih i 75% osiguranih)o kulturološka dostupnost (jezička barijera ili religijske barijere)o kvalitet zdravstvene zaštite (u bolničkoj zaštiti - index fataliteta od određene bolesti,

procenat klinički dijagnosticiranih uzroka smrti prema procentu dijagnoza postavljenih obdukcijom ili patohistološkim nalazom)

• indikatori zdravstvenog stanjao procenat djece sa porođajnom težinom ispod 2500grama – 2,5% o stopa smrtnosti dojenčadi – 9,8 promila o stopa smrtnosti djece uzrasta 1-4 godineo stopa smrtnosti djece ispod 5 godina o očekivano trajanje života , stopa smrtnosti majkio specifične stope mortaliteta po spolu, starosti i vrsti bolesti, standardizovana stopa

mortalitetao stope morbiditeta, incidenca, prevalenca, letalitet, o pokazatelji subjektivnog zdravlja , na osnovu subjektivne procjene o pokazatelji mentalnog zdravlja – procenat interpersonalnih konflikata o DALY metod mjerenja težine bolesti i stanja - odnos gubitka zbog prerane smrti i

gubitka godina zdravog života

POZITIVNI INDEX ZDRAVLJA

• Antropometrija - (prati rast i razvoj djece, BMI, ispituje uticaj bolesti na TT i TV)• Psihometrija ( određuje IQ i intelektualne sposobnosti osobe i grupe, kod profesionalne

orijentacije i forenzičnoj psihijatriji ( 80-120 IQ normalni))• Sociometrija (mjeri odnose unutar grupe pomoću specijalnih upitnika ( adaptacija,

akomodacija, konflikt i ratni sukob ))• Biološki standardi (standardne vrijednosti krvnih i dr. tečnosti u organizmu i poredi ih sa

ekološkim, geografskim, naslijednim, populacijiskim faktorima - br. eritrocita, trombocita, vrijednost glikemije, proteinogram i dr.u odnosu na planinske i ravničarske predjele, bogate i siromašne i sl.)

NEGATIVNI INDEX ZDRAVLJA

• Morbiditet - vodeće bolesti • Mortalitet – vodeći uzroci smrtnosti• Apsentizam – uzroci nesposobnosti za rad• Invalidnost i traumatizam - vodeći uzroci povređivanja i trajne nesposobnosti za rad

Morbiditet kao mjerilo raširenosti bolesti prati i analizira:

• opšti morbiditet vezan za raširenost pojave određene bolesti u toku cijele kalendarske godine• ciklični morbiditet , u odnosu na vremensku razliku• sezonske varijacije morbiditeta , vezan za raširenost bolesti ili faktora nastanka bolesti u

određenom periodu (godišnja doba)ili pod uticajem faktora (insekti, nedostatak vode)

Izvori podataka su: (zdravstveni karton oboljelog u ambulantno polikliničkoj službi, istorije bolesti iz bolnice, prijave određenih bolesti, registri za hronične bolesti, epidemiološke studije)

Specifični morbiditet prema uzroku predstavlja listu vodećih uzroka oboljevanja (U F BiH vodeće bolesti (medicina) su bolesti respiratornog sistema (35%) i cirkulatornog sistema (10%) u ukupnom morbiditetu i (stomatologija) karijes ( 44,1%), oboljenja zubne pulpe i periapikalnih tkiva (28,7%))

Na smrtnost-mortalitet utiču (starosna i spolna struktura stanovništva, socijalno i ekonomsko stanje, stepen razvijenosti zdravstvene službe, stepen zdravstvenog osiguranja, uslovi života u životnoj i radnoj sredini, zdravstvena politika, jednakost u ostvarivanju zdravstvene zaštite, stil života)

Izvor podataka (prijava smrtnog slučaja i njegova registracija u matičnoj službi na području)

Pokazatelji mortaliteta su

1. opća stopa mortaliteta • = broj umrlih/ 1000 stanovnika (12 mjeseci na određenom području), • na nju utiču starosna i spola struktura, uslovi života isl. (u FBIH 7,8‰)

2. specifična stopa mortaliteta • prema spolu, starosti i uzroku smrti. • smrt se definiše kao

i. neposredni uzrok smrti (biti bolest, povreda ili nasilje)na njega utiče da li je osoba liječena i ko je utvrdio smrtvodeći uzroci smrti su: KV ovoljenja (53% BIH), maligne (18% BIH) i hronične bolesti (razvijene zemlje) i zarazne bolesti (nerazvijene zemlje)

ii. osnovni uzrok smrti

Apsentizam je odsustvovanje sa posla = broj privremeno nesposobnih/ 1000 zaposlenih (do 4%) uzroci mogu biti zbog bolesti i iz nemedicinskih razloga (mogućnost zarade na drugom mjestu, udaljenost radnog mjesta, težak posao, njega člana porodice i dr).

Invalidnost znači nemogućnost obavljana posla zbog trajne nesposobnosti i potrebe tuđe njege i pomoći usled nesposobnosti; = broj trajno nesposobnih/ 1000 stanovnika (u 12 mjeseci) (U FbiH 10%)

Traumatizam govori o prirodi povređivanja, frekvenciji povreda i ekonomskim gubitcima zbog povreda. = broj povređenih / 1000 stanovnika (u 12 mjeseci)

U FBiH stopa povreda na radu od 346 (1998) do 688 (2002) / 100 000 stanovnika. Broj poginulih od mina i eksplodiranih ubojitih sredstava iznosio je 106 (1998) a 17 u 2002g Saobraćajni traumatizam ; broj povređenih je iznosio 288 / 1000.00 stanovnika.

4ZDRAVSTVENI SISTEM I NJEGOVI PODSISTEMI

Osnovna funkcija zdravstvenog sistema je obezbeđenje i ostvarenje zdravstvene zaštite i poboljšanje zdravlja pojedinca, porodice i zajednice.

Zdravstveni sistem treba da modifikuje faktore koji djeluju , da ih eliminiše ili ublaži i promjeni posljedice.

KARAKTERISTIKE ZDRAVSTVENOG SISTEMA

Sistem je zajednički naziv za skup pojava koje stoje u međusobnoj interakciji. Zdravstveni sistem se može posmatrati kao :

o otvoren (nalazi se u interakciji sa zajednicom, stanovništvom i okolinom)o složen (sastavljen od više podsistema) o dinamički (u njemu se odigravaju neprekidni procesi obezbjeđenja i korištenja

zdravstvenih usluga)o prilagodljiv i fleksibilan (promjena namjene u slučaju vanrednih stanja)o zavistan ( promjene u jednom djelu reflektuju se na promjene u drugom dijelu

sistema ).

KOMPONENTE ZDRAVSTVENOG SISTEMA

• Input – ulazne elemente – zdravstveni resursi, zdravstveni kadar, oprema, obkjekti i dr.• Procesor – načini pružanja zdravstvenih usluga• Autput – rezultat ili ishod po pacijenta dobijene zdravstvene usluge

• Povratna sprega -informacioni sistem• Okruženje u kome sistem djeluje – državno uređenje, način finansiranja i sl.

PODSISTEMI ZADRAVSTVENOG SISTEMA SU:

• stanovništvo kao korisnik zdravstvenih usluga, o Utjecaj na korištenje zdravstvene zaštite imaju: starost, spol, obrazovanje,

ekonomski status, zdravstveno stanje, životni stilovi ponašanja • zdravstvena ekologija , posmatra ekološke probleme, utjecaj okoliša na zdravlje

o Na zdravlje stanovništva utječe: kvalitet vode i vodosnabdijevanje, otpadne materije, zrak, tlo, ispravnost hrane, naselje

• naučno istraživački rad , o unapređuje rad zdravstvenog sistema istraživanjem poremećaja zdravlja, masovnih

oboljenja i rizičnog zdravstvenog ponašanja.• medicinsko obrazovanje ,

o predstavlja školovanje svih profila zdravstvenih radnika kroz sistem srednjoškolskog i visokoškolskog obrazovanja.

o Međunarodne deklaracije i dokumenti koji usmjeravaju sadržaje medicinske edukacije su: Edinburška deklaracija, Lisabonska inicijativa, Bečka deklaracija i Bolonjska deklaracija

• kadrovi u zdravstvu , o davaoci zdravstvenih usluga , tzv. “živi “ resurs. o predstavljaju nosioce kreativne djelatnosti u zdravstvu na svim nivoima zdravstvene

zaštite. o kadar čine : zdravstveni radnici (doktor medicine, doktor stomatologije, magistar

farmacije, specijalisti i subspecijalisti, medicinske sestre i tehničari,više i srednje stručne spreme) i zdravstveni saradnici (biolog, psiholog, sociolog i sl.).

• zdravstvene ustanove , o mjesta obavljanja zdravstvene djelatnostio osnivaju ih : Federacija, kanton, općina, te domaća i strana fizička i pravna lica o mogu biti u državnom, privatnom i mješovitom vlasništvu o prema vrsti usluga koje pružaju mogu biti vanbilničke i bolničke ustanove

• farmaceutska proizvodnja i snabdjevanje lijekovima, o karika u finalizaciji zdravstvenih usluga o izbor lijeka, njegov kvalitet i cijena koštanja utiču na uspjeh medicinskog tretmana

korisnika zdravstvene usluge• ekonomika i finansiranje zdravstva,

o aspekt ekonomske cijene zdravlja i svih aktivnosti na planu ostvarivanja zdravstvenih usluga

o finansiranje je složen proces koji uključuje: načine i izvore finansiranja, modele plaćanja zdravstvenih usluga, cijenu zdravstvene usluge, potrošnju u zdravstvu i kontinuiranu evaluaciju utrošenih sredstava za realizaciju zdravstven zaštite

• upravljanje zdravstvom

o u BiH ostvaruje se na nivou Federacije BiH i Republike Srpske u saradnji sa kantonalnim-regionalnim ministarstvima za zdravstvo, profesionalnim udruženjima zdravstvenih radnika i ustanovama za njihovu edukaciju (medicinske škole i fakulteti)

o državni instrumenti upravljanja u zdravstvu su Ministarstva zdravstva – u FBiH su to Federalno ministarstvo i kantonalna ministarstva zdravstva kojih ima 10, a u Republici Srpskoj je to Ministarstvo zdravstva

KLASIFIKACIJA ZDRAVSTVENIH SISTEMA

Prema ekonomskim kriterijumima: sistemi razvijenih zemalja, zemalja u razvoju - tranziciji, nerazvijenih zemalja

Prema sistemu uprave: centralizirani (upravljanje resursima sa jednog nivoa najčešće državnog) i decentralizirani (raspodjela vlasti na lokalnom nivou)

5ZDRAVSTVENE USTANOVE

Zdravstvene ustanove su mjesta gdje se ostvaruje zdravstvena zaštita.

Prema vrsti usluga koje pružaju zdravstvene ustanove dIjelim na:

vanbolničke bolničke

VANBOLNIČKE USTANOVA

Vanbolničke zdravstvene ustanove su one ustanove u kojima pacijenti dolaze radi pregleda, konsultacija, dijagnostike i tretmana, najčešće u trenutku postojanja zahtjeva za zadravstvenom uslugom.

Ove zdravstvene ustanove su ambulantnog tipa. U njima ne postoji konstantna dnevna i noćna briga za pacijente i 24-satna odgovornost ljekara.

Značaj:

Prvenstveno su to ustanove putem kojih pacijent ulazi u sistem zdravstvene zaštite i dobija usluge primarnog, a po potrebi i višeg nivoa zdravstvene zaštite.

Vanbolničke zdravstvene ustanove se sve više okreću zajednici i nastoje riješiti probleme njenih članova u prirodnom okruženju (porodica).

Brži razvoj ovih ustanova uslovljava:

DOM ZDRAVLJA

Osnovna vanbolnička ustanova primarne zdravstvene zaštite.Dom zdravlja pruža usluge primarne zdravstvene zaštite za stanovništvo jedne općine, vrlo rijetko

više općina. Osnovne jedinice doma zdravlja su ambulante: ljekarske i stomatološke.Ljekarsku službu ostvaruju doktori porodične medicine, doktori opće medicine, doktori stomatologije i drugi specijalisti. Porodična ambulanta osniva se najčešće za jedno područje sa jednim ili više naseljenih mjesta u zavisnosti od broja i gustine naseljenosti stanovništva.

Osnovne djelatnosti doma zdravlja

Promocija zdravlja i zdravstveni odgoj Sprovođenje mjera zdravstvene zaštite žena, trudnica, dojenčadi, djece, mladih i radnika Sprovođenje mjera na sprječavanju, suzbijanju, unapređenju, ranom otkrivanju i liječenju

masovnih bolesti Liječenje i rehabilitacija oboljelih i povrjeđenih u ustanovi i kod kuće Sprovođenje mjera zaštite zuba i usta Sprovođenje higijensko – epidemiološke djelatnosti

Navedeni sadržaj djelatnosti provodi se putem:

opće / porodične medicine zdravstvene zaštite žena i djece školske medicine zaštite nespecifičnih i specifičnih plućnih oboljenja zubozdravstvene zaštite Osim osnovnih vidova zaštite u DZ može se organizirati: (hitna medicinska pomoć,

laboratorijska dijagnostika, radiološka i druga dijagnostika , centri za mentalnu i fizikalnu rehabilitaciju, mreža specijalističko-konsultativne zaštite za potrebe stanovništva, koja treba funkcionalno biti povezana sa bolnicom

APOTEKA

Apoteka je zdravstvena ustanova koja:

snabdijeva stanovništvo i zdravstvene ustanove lijekovima i ljekovitim supstancama priprema magistralne i galenske preparate provodi informisanje stanovništva o njihovoj pravilnoj upotrebi i nus efektima u apotekama se pored lijekova mogu naći i drugi proizvodi (ljekovite supstance koje se ne

izdaju na recept - OTC preparati)

POLIKLINIKE

Poliklinike su zdravstvene ustanove koje su ili samostalne ili dijelovi (najčešće) bolnica koje provode specijalističko-konsultativnu zaštitu različitih specijalnosti, dijagnostiku i medicinsku rehabilitaciju, osim bolničkog liječenja.

BOLNIČKE ZDRAVSTVENE USTANOVE

Bolnice su zdravstvene ustanove čija djelatnost obuhvata:

dijagnostiku liječenje medicinsku rehabilitaciju zdravstvenu njegu oporavak prehranu bolesnika

VRSTE BOLNIČKE NJEGE

U bolnicama se provodi:

intenzivna njega - do 4% ukupnog posteljnog fonda, za akutne slučajeve sa ugroženim vitalnim funkcijama

polustandardna njega - do 20% ukunog posteljnog fonda, za nastavak intenzivnog tretmana i srednje teške slučajeve

standardna njega - za sve ostale slučajeve uključujući i hronične pacijente

Osnovu unutrašnje organizacije bolnice čini BOLNIČKA JEDINICA

Bolničku jedinicu čine:

određen broj postelja (10-50) ljekarski punktovi sestrinski punktovi zajednički prostori za boravak bolesnika prostori za stručno osoblje sanitarni čvor prostor za opremu

Osnovne organizacione jedinice bolnice su:

hospitalni dio sa bolničkim jedinicama specijalističko konsultativna služba urgentna medicinska pomoć laboratorijska, radiološka i druga dijagnostika bolnička apoteka medicinska rehabilitacija snabdjevanje krvlju - transfuzija anesteziologija patologija mrtvačnica tehno-ekonomski blok uprava - menadžment bolnice

Bolnice mogu biti za:

akutnu hospitalizaciju (akutni slučajevi sa kraćom dužinom liječenja – pedijatrija, akušerstvo, hirurgija, interna, akutna psihijatrija)

hroničnu hospitalizaciju (hronični slučajevi bolesti ili akutni sa čestim ponavljanjem i dužim liječenjem – onkologija, psihijatrija, rehabilitacija)

Veličina i razmještaj akutnih bolnica određuje se prema gustini stanovništva u odnosu na gravitirajuća područja (U FBIH 1 krevet / do 280 stanovnika)

KATEGORIZACIJA BOLNICA (u Evropi)

Male bolnice sa oko 100 -150 kreveta (u BiH max 70) imaju odjele opće medicine, interne, ginekologije i akušerstva , pružaju nisko rizičnu

akutnu njegu (npr. normalan porođaj), postakutnu njegu, nastavak lječenja iz bolnica, njegu hroničnih stanja, palijativnu njegu, rehabilitaciju, socijalni prihvat

povezane su sa ambulantnom službom i sa ustanovama za liječenje u kući. Opće bolnice sa oko 230-500 kreveta u zavisnosti od veličine područja(max 200 u BiH)

uz osnovne specijalnosti dolazi dijagnostika, radiologija, odjel za intenzivnu njegu (endoskopija, carski rez, traheotomija, zatajivanje srca).

Regionalna – kantonalna bolnica ima 800 kreveta (u BiH max 400) Imaju intenzivnu njegu bolesnika, više diferencirana dijagnostika (patologija, CT) treba imati sve osnovne specijalnosti i opremu za postavljanje dijagnoze, liječenje i

intenzivnu njegu Klinički centri imaju do 1000 postelja

opskrbljeni su visoko specijaliziranom opremom provode subspecijalističko liječenje (npr. transplantacija, neurohirurgija,

maksiofacijalna hirurgija, endokrinologija, HIV)

KATEGORIZACIJA BOLNICA PREMA NAMJENI

Prema Zakonu o zdravstvenoj zaštiti FBiH izvršena je podjela bolnica prema namijeni na opće, specijalne i kantonalne/ županijske (regionalne).

Opća bolnica pruža usluge specijalističke zaštite (sekundarnog nivoa) o posjeduje specijalističko konsultativnu službu i hospitalni dio iz interne medicine,

hirurgije, pedijatrije, ginekologije i akušerstva; o osniva se za područje dvije ili više općina,

Specijalna bolnica pruža usluge sekundarnog nivoa zaštite za određene bolesti, najčešće hronične bolesti - rehabilitacija, plućne bolesti, očne bolesti i sl;

o osniva se za područje FBiH ili kantona. Kantonalna/županijska bolnica pruža usluge specijalističkog (sekundarnog) nivoa zaštite;

o organizaciono ima specijalističko konsultativnu službu i hospitalni dio iz svih specijalnosti;

o osniva se na području kantona.

BOLNIČE USTANOVE ZA EDUKACIJU

Bolničke ustanove za naučno-istraživački rad i edukaciju su zdravstvene ustanove u kojima se izvodi nastavna djelatnost i provodi edukacija zdravstvenih radnika.

Mogu biti: klinika, klinička bolnica, kliničko bolnički centar i klinički centar

Klinika je zdravstvena ustanova koja obavlja najsloženije oblike zdravstvene zaštite iz pojedinih disciplina i u njoj se provodi edukacija studenata i izvodi naučno-istraživački rad iz određene specijalnosti.

Klinički centar je skup klinika u kome se provode najsloženiji oblici zdravstvene zaštite i izvodi cjelokupni nastavni proces fakulteta i škola zdravstvenog usmjerenja.

KOŠTANJE BOLNIČKOG LIJEČENJA

Bolnice su veoma skup podsistem zdravstva i njihove se usluge moraju racionalno koristiti.

Na koštanje i eksploataciju bolnice uticaj imaju slijedeći faktori :

starosna struktura stanovništva – lica treće dobi više koriste usluge bolnice morbiditet stanovništva i aktuelni problemi (određuju potrebnu strukturu bolnice prema

disciplinama) geografska distribucija bolnica i ustanova PZZ i gustina stanovništva (koncentracija bolnica

u gradskim područjima) stepen razvijenosti vanbolničke službe (smanjenje potreba za bolničkom zaštitom u

područjima sa razvijenijom vanbolničkom službom) uska grla bolnice (efikasnost službi prijema i dijagnostika) medicinski i kulturni običaji (rješavanje zahtjeva direktno u bolnici, zaobilazeći primarnu

zdravstvenu zaštitu) medicinski kadar, posebno ljekari specijalisti (nedostatak i nepostojanje svih potrebnih

specijalnosti) unutrašnja organizacija bolnice (horizontalno povezivanje odjela je manje funkcionalno i

efikasno -stari objekti KCU u Sarajevu; vertikalno povezivanje odjela je efikasnije I ekonomičnije – novi objekat DIP-a KCU u Sarajevu),

sistem plaćanja bolničke usluge

Sistem plaćanja bolničke usluge prema bolničkom danu

visoka stopa zauzetosti postelja prosječna dužina ležanja je velika efikasnost rada, kvalitet usluga i plaće zaposlenih su niske koštanje za pacijenta je prihvatljivo

Sistem plaćanja bolničkog liječenja po usluzi

niska stopa zauzetosti postelja prosječna dužina liječenja je niska iskorištenost bolnica je niska efikasnost rada, kvalitet usluga i plaće zaposlenih su veće koštanje za pacijenta je enormno visoko i samim tim tim prihvatljivo za one sa većom

ekonomskom moći

INDIKATORI ZA PROCJENU BOLNIČKE ZAŠTITE

kapacitet bolnice - broj postelja na 1000 stanovnika (u FBiH - 3,5 na 1000 stanovnika, najniži je osim Albanije u evropskom regionu)

zauzetost postelja - = broj ostvarenih bilničkih dana / godina dana x broj postelja dužina dužina liječenja pacijenata - = broj ostvarenih bolničkih dana / broj ispisanih bolesnika

(akutna njega 15 dana, hronična 30 dana) stopa hospitalizacije - = broj liječenih / 1000 stanonika ( u 12 mjeseci) obrt pacijenata po postelji u godini – predstavlja broj pacijenata koji su u toku godine

koristili bolesnički krevet = stopa zastupljenosti postelja x godina dana / sr.dužina ležanja; služi za procjenu efikasnosti rada bolnice.

USTANOVE JAVNOG ZDRAVSTVA

Ustanove javnog zdravstva su institucije za promociju zdravlja, prevenciju bolesti u zajednici, monitoring, nadzor i kontrolu riziko faktora radne i životne sredine, za poslove procjene i praćenja zdravstvenog stanja stanovništva, organizaciju, planiranje, kvalitet i evaluaciju rada zdravstvene službe.

Državnog su novoa, pružaju usluge svih nivoa zdravstvene zaštite, od primarnog do tercijarnog.

MREŽA BOLNIČKIH USTANOVA

Mreža bolničkih ustanova definiše odnos među bolnicama, te pravce i nivoe kojim bi trebao pacijent proći među njima.

Optimalna veličina bolničke mreže je upravljanje bolničkim uslugama u prosjeku od 500.000 do 750.000 stanovnika.

Mreža zdravstvenih ustanova (javne ustanove) u bolničkoj zdravstvenoj zaštiti u FBIH

Bolnička zaštita se ostvaruje u 23 bolničke ustanove FBiH

U FBiH postoje različite vrste bolnica, kao ostatak starog bolničkog sistema (medicinski centri) i novih, usaglašenih sa Zakonom o zdravstvenoj zaštiti (opće i kantonalne bolnice, klinička bolnica, klinički centri, specijalne bolnice, lječilišta)

U bolnicama je u 2004. godini radila gotovo jedna polovina svih doktora medicine (46,6%) i zdravstvenih tehničara (43,9%)

Mreža javnozdravstvenih ustanova organizirana je na teritorijalnom principu

Postoji devet Kantonalnih zavoda za javno zdravstvo (zavod za javno zdravstvo Posavskog kantona je u osnivanju), i jedan Federalni zavod za javno zdravstvo sa sjedištem u Sarajevu

ZDRAVSTVENI KADAR, OBRAZOVANJE ZDRAVSTVENIH KADROVA, LJUDSKI RESURSI U ZDRAVSTVU6

STEPENI MEDICINSKOG OBRAZOVANJA U BIH

Srednje medicinske škole sa različitim profilima zdravstvenih tehničara;

Viša medicinska škola - trogodišnje za različite profile zdravstvenih tehničara (Mostar, Bihać, Prijedor );

Visoka zdravstvena škola –Fakultet zdravstvenih studija- četvorogodišnja ( Sarajevo, Zenica ); Medicinski fakultet - Sarajevo,Tuzla, Mostar, Banja Luka, Foča; Stomatološki fakultet - Sarajevo, Banja Luka-odsjek med. fak.; Farmaceutski fakultet –Sarajevo, Tuzla, B.Luka

EDUKACIJA NAKON DIPLOMIRANJA

Pripravnički staž - za zdravstvene radnike sa visokom spremom traje godinu dana, sa višom 9 mjeseci i sa srednjom spremom 6 mjeseci u odgovarajućim zdravstvenim ustanovama;

Državni ispit pred komisijom koju određuje Ministarstvo zdravstva - nakon obavljenog pripravničkog staža;

Specijalizacija – uslov: 1 godina rada u struci; osnovne i usmjerene u trajanju 3, 4, 5 godina - nakon specijalističkog staža polaže se specijalistički ispit;

OBLICI DODATNE EDUKACIJE

Postdiplomski studij - na svim biomedicinskim fakultetima za sticanje stepena magistra nauka i doktora nauka;

Kontinuirana edukacija - putem Zdravstvenih komora ljekara, stomatologa i faramaceuta i Udruženja medicinskih sestara -tehničara;

Licenca za rad - daju Komore ljekara, farmaceuta i stomatologa za period od 5 godina;

DEKLARACIJE O EDUKACIJI ZDRAVSTVENIH RADNIKA

EDINBURŠKA DEKLARACIJA - 1988 - edukacija zdravstvenih radnika prema potrebama stanovništa, orjentirana na PZZ i porodičnog ljekara;

LISABONSKA INICIJATIVA - 1988 - Edukacija zdravstvenih ranika tereba biti da se ostvare CILJEVI ZDRAVLJA ZA SVE ;

BEČKA DEKLARACIJA - 1988 - Obezbjediti i sprovesti edukaciju medicinskih sestra za rad u PZZ , kao porodične medicinske sestre

BOLONJSKA DEKLARACIJA -mobilnost studenata, mobilnost nastavnika, regionalna povezanost, usaglašavanje programa nastave i učešće u strukturnim projektima EZ i zemalja centralne i istočne Evrope (BIH potpisala 2003)

LISABONSKA KONVENCIJA- priznavanje kvalifikacija i profila (BIH potpisala 2003)

DEBALANS (neravnoteža) ZDRAVSTVENOG OSOBLJA

Kvantitativni – prevelik ili nedovoljan broj zdravstvenog osoblja Kvalifikacioni – nesklad između obrazovanja i zadataka koje treba da obavi u svakodnevnoj

praksi Distributivni

o geografski: razlike selo – grado institucionalni: razlike bolnička i vanbolnička zdravstvena zaštita o specijalistički: razlike opća praksa i specijalistička djelatnost

DRUŠTVENI DEBALANS (neravnoteža)

Povećanu potražnju za zdravstvenim uslugama Povećan broj zdravstvenih radnika Tehnološki napredak Jačanje autoriteta zdravstvene profesije Dotok novca u zdravstveni sistem

DEBALANS ZDRAVSTVENOG SISTEMA

Medicinska dominacija – vjera u medicinsku tehnologiju, autoritet specijalističkog znanja Medikalizacija – proširenje medicine kroz različite oblike liječenja

7