saqarTvelosa da Crdilo kavkasiis urTierToba Zv.w. IV ... · teqnikuri redaqtori: mari WoniSvili ....
Transcript of saqarTvelosa da Crdilo kavkasiis urTierToba Zv.w. IV ... · teqnikuri redaqtori: mari WoniSvili ....
saqarTvelos Tavdacvis saministro
saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli
Stabi
J7 samxedro ganaTlebisa da sabrZolo momzadebis
departamenti
ssip iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis instituti
mzia tyavaSvili
saqarTvelosa da Crdilo
kavkasiis urTierToba Zv.w. IV saukunidan _ XVII saukunemde
meomris biblioTeka #14
Tbilisi
2008
Tqvens winaSea axali seriis ,,meomris biblioTekis~ meToTxmete wigni; seria
iTvaliswinebs wignebis mTel wyebas, romlebSic popularulad iqneba gadmocemuli
saqarTvelosa da msoflio istoriis yvelaze saintereso da mniSvnelovani movlenebi.
seriis mizania qarTveli meomris da imedia, ara marto misi, patriotuli
aRzrda da codnis miwodeba misaReb formebSi. seriaSi gaTvaliswinebulia
popularuli, magram maRal profesionalur doneze dawerili saxelmZRvaneloebi; es
patara, magram tevadi da kargad gaformebuli broSurebi mieZRvneba qarTvelTa
udides mefe daviTs, Tamars, giorgi brwyinvales, bagrat III-s, saqarTveloSi
warmoebul mTavar da gadamwyvet brZolebs, XIX_XX ss-is gamoCenil qarTvel
oficrebs, saqarTvelosa da msoflio samxedro istoriis calkeul sakiTxebsa da
a.S.
seriis gamocemis iniciatorebi arian iv. javaxiSvilis istoriisa da
eTnologiis instituti da saqarTvelos Tavdacvis saministro.
didi survili da imedi gvaqvs, rom meomarTa da oficerTa garda,
saqarTvelos yoveli moqalaqe siamovnebiT miiRebs am seriis yovel axal wigns.
seriis garekanze moTavsebuli warwera da didi daviTi yvelas Seaxsenebs,
rom brZola saqarTvelosTvis dResac grZeldeba.
vaJa kiknaZe
seriis saredaqcio kolegia: istoriis mecnierebaTa
doqtori, profesori vaJa kiknaZe
istoriis mecnierebaTa
doqtori, profesori Tamaz beraZe
recenzenti: istoriis mecnierebaTa
doqtori, profesori giorgi saiTiZe
kompiuteruli uzrunvelyofa: Lleila xurcia
ydis dizaini: giorgi kiknaZe
redaqtori: nargiz xarabaZe
teqnikuri redaqtori: mari WoniSvili
damtkicebuli da samoqmedod SemoRebulia saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis
gaerTianebuli Stabis J7 samxedro ganaTlebisa da sabrZolo
departamentis ufrosis _ polkovnik nodar qviliTaias mier
saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabis
topografiuli sammarTvelos stamba. 2008 w.
q. Tbilisi, general kvinitaZis q. #20
tel.: +995 32 91-19-83
faqsi: +995 32 91-19-83
2
saqarTvelos mTel CrdiloeT sazRvarze gadaWimulia kavkasionis
mTavari qedi, romlis gadaRma odiTganve sxvadasxva erovnebis mravali
xalxi cxovrobda: ubixebi*, Cerqezebi*, yabardoelebi*, yaraCaelebi*,
osebi*, inguSebi*, CeCnebi*, daRestnelebi* da sxva. xalxTa
mravalferovnebis gamoKkavkasias enaTa da xalxTa qveyanasac uwodebdnen.
saukuneebis manZilze urTierTmtrobisa da gansakuTrebiT, XIX
saukuneSi ruseTis mier am mxaris dapyrobisTvis gaCaRebuli
sisxlismRvreli omebisa da misi kolonialuri politikis wyalobiT1
zogierTi Crdilokavkasieli xalxi samudamod gaqra istoriis
asparezidan.
saqarTvelos istoriaSi iyo periodebi, rodesac kavkasionis qedis
CrdiloeTiT mdebare samflobeloebis sakmaod didi nawili qarTuli
saxelmwifos SemadgenlobaSi Semodioda, iq mcxovrebi xalxebi ki
qarTul politikur, ekonomikur da kulturul cxovrebaSi iseTive
aqtiur monawileobas iRebdnen, rogorc saqarTvelos sxva kuTxeebis
mkvidrni. amis Tqmis uflebas Crdilo kavkasiaSi dRevandlamde
SemorCenili qarTuli stiliT aSenebuli eklesia-monastrebis naSTebi da
qarTul-warwerebiani qva-jvrebi gvaZlevs. Aamaze cnobebi araerT qarTul
Tu ucxour saistorio matianeSicaa* SemorCenili.
dadasturebuli faqtia isic, rom Crdilo kavkasiaSi qristianobac
sakmaod fexmokidebuli iyo. Tavdapirvelad, aq mcxovrebi xalxebi
warmarTebi* iyvnen, Semdgom moxda maTi umetesobis gaqristianeba. isini
ZiriTadad saqarTvelos eklesiis, kerZod ki, niqozisa* da nekresis*
eparqiebis* samwysoSi Sediodnen. mogvianebiT, daaxloebiT XVI saukunis
meore naxevridan, Crdilo kavkasiaSi daiwyo mosaxleobis masiuri
gamahmadianeba*, Tumca aq kidev didxans SemorCa da XIX saukuneSic
sakmaod myari poziciebi ekava warmarTobas.
qarTuli samyarosTvis Zalze mniSvnelovani iyo mSvidoba da
stabiluroba ara marto Tavis teritoriaze, aramed mis mezoblad
mdebare qveynebSic. qarTveli politikosebi gansakuTrebiT CrdiloeTis
sazRvrebis dacvaze zrunavdnen, risTvisac aq mcxovreb xalxebTan
megobrul da keTilmezoblur urTierTobas udides mniSvnelobas
aniWebdnen. Tavis mxriv Crdilikavkasielebic sisxlxorceulad iyvnen
dainteresebulni qarTvelebTan kargi urTierTobiT.
kavkasiisAam ori regionis urTierToba ekonomikuri interesebiT iyo
Semagrebuli. Crdilo kavkasiaSi mkacri klimatis gamo (aq zamTari
seqtembris bolodan maisis damdegamde grZeldeba) arc miwaTmoqmedebis
da arc mesaqonleobisTvis ar iyo xelsayreli pirobebi, amitom mTielebi
saqarTvelodan sasicocxlod aucilebeli produqtebiT: puriT, mariliT
1 am politikis erT-erTi yvelaze saSineli gamovlineba iyo Crdilokavkasieli mosaxleobis
ZaldatanebiTi ayra mSobliuri adgilebidan da maTi TurqeTsa da maxlobeli aRmosavleTis sxva
qveynebSi masiuri gadasaxleba _e. w. muhajiroba*.
3
da a. S. maragdebodnen. isini saqarTvelos sazamTro saZovrebiTac iyvnen
dainteresebulni. maT ukve seqtembris bolos qarTl-kaxeTSi CamohyavdaT
TavianTi saqoneli da mTel zamTars saqarTvelos barSi atarebdnen.
samagierod, qarTvelebi sazafxulo saZovrebis naklebobas ganicdidnen da
Crdilo kavkasiis ialaRebiT* sargeblobdnen.
ekonomikuri interesebis garda saqarTvelosa da kavkasiis mTiel
mosaxleobas sxva saxis urTierTobac hqondaT. mtris Semosevisas orive
xalxi erTmaneTs daxmarebis xels uSurvelad uwvdida da ltolvil
mosaxleobas TavSesafars aZlevda.
istoriam amisi damadasturebeli araerTi cnoba Semoinaxa. marTalia,
saqarTvelo da mTeli CrdiloeTi kavkasia mofenili iyo cixe-koSkebiTa
da safortifikacio* nagebobebiT, romlebic ZiriTadad strategiul da
TavdacvisTvis mosaxerxebel adgilebSi iyo agebuli, magram isini arc Tu
mTlad usafrTxo iyo. Tavganwiruli brZolebi, romlebic aq
mimdinareobda, mSvidobiani mosaxleobisTvis saxifaToc iyo da mravali
ubedurebis momtanic. isini brma SemTxvevis msxverplnic SeiZleba
gamxdariyvnen da mtris mier cixis aRebis dros faqtiurad xafangSi
aRmoCeniliyvnen. garda amisa, mtris ricxvmravlobis, Sinagamcemlobis,
damxmare jaris droulad mousvlelobisa da sxva mizezebis gamo, mteri
cixe-simagreebis aRebas zogjer mainc axerxebda. am SemTxvevaSi mis
damcvelebsa da iq TavSefarebul xalxs: qalebs, bavSvebs, moxucebs
sastiki angariSsworeba elodaT. im SemTxvevaSic ki, Tu maT mteri
daindobda da sicocxles SeunarCunebda, tyveobis mZime xvedrsa da
samSoblodan samudamod gadaxvewas ver gadaurCebodnen.
mtris mravalricxovani da Zlieri laSqris Semosevis dros
saqarTveloSi mSvidobiani mosaxleobis dacvis sxva ufro usafrTxo da
efeqturi saSualebac arsebobda: mosaxleobas mefis Sikrikebi
afrTxilebdnen, rom saswrafod gaxiznuliyvnen da miuvali mTebisa da
tyeebisTvis SeefarebinaT Tavi. magaliTad, rodesac V saukuneSi
saqarTveloSi iranis mravalricxovani garnizonebi Semovidnen, vaxtang
gorgasalma macneebi daagzavna da xalxs mouwoda, rom `daetovebinaT
soflebi da qalaqebi, romlebic kargad ar iyo gamagrebuli da
kavkasionis mTebisTvis SeefarebinaT Tavi~.
amdenad, Crdilo kavkasias saqarTvelosTvis TavSesafris funqciac
ekisreboda da masTan kargi urTierTobiT qarTuli saxelmwifo
sisxlxorceulad iyo dainteresebuli.Mmtris mier qarTuli laSqris
damarcxebisa da saqarTvelos teritoriebis aoxrebis drosac qveyana
inarCunebda Tavis mTavar simdidres _ mosaxleobas. saSiSroebis
gadavlis Semdeg, gaxiznuli xalxi Tavis keras ubrundeboda da axali
SemarTebiT iwyebda dangreuli qveynis aRdgenas.
yovelTvis simSvide arc Crdilo kavkasiaSi iyo. Aaq mcxovreb
xalxebs erTmaneTTan da Crdilo kavkasiis mTiswineTsa da samxreT
4
ruseTis velebis momTabareebTan xSirad garTulebuli urTierToba
hqondaT, romelic arcTu iSviaTad omiTa da sisxlisRvriT mTavrdeboda.
gaWirvebaSi myof Crdilo kavkasielebs qarTvelebi uSurvelad
uwvdidnen daxmarebis xels.Mmtrisgan Seviwrovebuli kavkasiis mkvidrni
saqarTveloSi gadmodiodnen da aq poulobdnen TavSesafars. amis
SesaniSnav magaliTad uaxloes warsulSi momxdari faqtic gamodgeba. XX
saukunis 90-ian wlebSi saqarTvelom uyoymanod miiRo rusebis mier
Seviwrovebuli CeCeni ltolvilebi, romlebic droebiT daasaxla
saukunenaxevris win bedis ukuRmarTobis Sedegad, aseve, CrdiloeT
kavkasiidan pankisis* xeobaSi gadmosul TavianT TanamemamuleebTan.
aucileblad unda aRiniSnos isic, rom es maSin moxda (XX s-is 90-ian
wlebSi), rodesac qarTvel xalxs ukiduresi gaWirvebis xana edga da
Tavisi, afxazeTidan da Sida qarTlidan gamodevnili, ltolvilebis
auarebeli problema hqonda mosagvarebeli.
yovelive zemoT Tqmuli warmoadgens TvalsaCino magaliTs imisas,
Tu raoden didi mniSvneloba hqonda qarTvelebsa da Crdilokavkasielebs
Soris keTilmezoblur urTierTobebs maTive qveynebis da saerTod,
regionis winsvlisa da ganviTarebisTvis,Erac, ra Tqma unda, kargad
icodnen rogorc saqarTvelos, aseve Crdilo kavkasiis saxelmwifoTa
mesveurebma.Aamitom yvelanairad cdilobdnen yovelgvari problema da
gaugebroba mSvidobianad, molaparakebebisa da daTmobebis gziT
moegvarebinaT da daZabuloba konfliqtamde ar mieyvanaT.
amis damadasturebelia is xSiri damoyvreba, romelsac qarTuli da
Crdilo kavkasiuri samefo saxlebi araerTgzis mimarTavdnen. araerTi
qarTveli mefe daqorwinebuli iyo Crdilo kavkasiis romelime qveynis
mefis asulze. xSiri iyo qarTveli mefisa Tu qveynis upirvelesi
didebulebis asulebis Crdilo kavkasiaSi gaTxovebis
SemTxvevebi.Ddamoyvrebuli samefoebi erTmaneTis mters mtrulad,
moyvares ki moyvrulad xvdebodnen da erTmaneTis interesebsac mtkiced
icavdnen:Oomis SemTxvevaSi exmarebodnen erTmaneTs jariT, mokavSire
qveynis saTareSod mimaval sxva qveynebis laSqars ar atarebdnen TavianT
teritoriaze da a. S.
damoyvreba xSirad mtrulad ganwyobil qveynebs Sorisac xdeboda.Ees
niSnavda, rom Zvelma mowinaaRmdegeebma Tavis Tavze iwvnies
urTirTdapirispirebis mavne Sedegebi da qorwinebiT ganizraxes
keTilmegobrobis damyareba da mtrobis Sewyveta.
qarTul da ucxour istoriul matianeebSi moipoveba araerTi cnoba
saqarTvelosa da Crdilo kavkasiis sxvadasxva qveynis samefo saxlebs
Soris dinastiur* qorwinebaze.Mamjerad, mxolod ramdenime cnobili
magaliTis moyvaniT davkmayofildebiT: pirvel qarTvel mefe _ farnavazs
colad hyavda ZurZukeTis* mefis asuli, misi da ki ovsTa mefeze iyo
gaTxovili; bagrat IV-es colad hyavda osTa mefis dorRolelis da
5
borena; saqarTvelos dedofali Tamari daqorwinebuli iyo os
ufliswul daviT soslanze, Zalze xSiri iyo kaxeTisa da daRestnis
samefo ojaxebis damoyvrebis SemTxvevebi da a. S.
mSvidobian urTierTobebTan erTad, saqarTvelosa da Crdilo
kavkasiis xalxebs Soris, iseve rogorc sxva nebismier qveynebs Soris,
iyo daZabulobebi da konfliqtebi, rasac xSirad sastiki da daundobeli
omi mosdevda.
X X X
Zveli welTaRricxvis IV_III saukunis pirvel naxevarSi saqarTvelo
pirvelma mefe farnavazma (mefobda daaxloebiT Zv. w. 328-268 ww.)
gaaerTiana da igi erT-erTi qarTuli dinastiis _ farnavazianTa
damaarsebeli gaxda.Mmisi mefobis periodSi saqarTvelos siZlieris erT-
erTi mizezi isic iyo, rom qveyanas mWidro da keTilmezobluri
urTierToba hqonda Crdilo kavkasiis udides qveynebTan: durZukebTan da
oseTTan.
keTilmezobloba dinastiuri qorwinebiT iyo ganmtkicebuli:
farnavazs ZurZuki coli hyavda, misi da ki osTa mefeze iyo gaTxovili.
M
am periodSi diplomatiur urTierTobebSi aseTi wesi moqmedebda:
mokavSire qveynebs saerTo mteri da saerTo moyvare hyavdaT. amitom
saqarTvelosDCrdiloeTi sazRvrebis usafrTxoeba garantirebuli
hqonda.Ees farnavazs SesaZleblobas aZlevda Tavisuflad emoqmeda
qveynis samxreTiT, dasavleTiT Tu aRmosavleTiT, gaemagrebina sazRvrebi
da saWiroebis SemTxvevaSi mTeli ZalebiT gadasuliyo Setevaze
momZlavrebuli da ricxvmravali mtris winaaRmdeg. man kargad icoda,
rom omis SemTxvevaSiOosebi da ZurZukebi mis mokavSired gamovidodnen da
saWiro samxedro daxmarebasac droulad aRmouCendnen.
farnavazma samxedro reforma ganaxorciela, romelic warmatebuli
gamodga da qveyana gaaZliera. `misi drois qarTlis samefo samxedro
principebze agebuli qveyana iyo. teritorias saidanac aTasi molaSqre
gamodioda, aTasisTavi ganagebda. ramdenime aTasisTavi Tavisi jariT
spasalars* eqvemdebareboda. ramdenime spasalari Tavisi laSqriT
saerisTavos laSqars qmnida, romelsac ukve erisTavi edga saTaveSi.
erisTavebi qarTlis jarebis saerTo meTauris spaspetis droSis qveS
erTiandebodnen. garda umaRlesi mxedarTmTavrobisa, spaspets didi
uflebebi hqonda. is mefis Semdeg qveyanaSi meore piri iyo da samefoSi
mefis aryofnis an mcirewlovanebis dros samefos marTavda. Cveulebriv,
spaspeti taxtis memkvidris, momavali mefis, `mamamZuZe~ anu aRmzrdeli
iyo. spaspeti qarTlis samefos mtkvars, aragvsa da suramis qeds Soris
6
mdebare centralur teritorias, zena sofels, igive Sida qarTls
ganagebda. farnavazis dros saqarTvelos ricxvmravali, kargad
gawvrTnili da SeiaraRebuli jari hyavda, romlis saSualebiTac
farnavazi qarTuli saxelmwifos teritoriebis dacvas uzrunvelyofda.
farnavazma gonivruli saSinao da sagareo politikis wyalobiT
SeZlo qarTuli miwebis didi nawilis gaerTianeba. misi mefobis
periodSi qveyanaSi SedarebiT mSvidobianoba damkvidrda.Fmaterialur
keTildReobas kulturuli aRmavlobac mohyva.
farnavazis gardacvalebis Semdeg, samefo taxti daikava saurmagma
(mefobda Zv. w. III saukuneSi), farnavazisa da ZurZukeTis mefis asulis
vaJma.
adreul xanaSi ama Tu im piris mefed dasmisas aucileblobas
warmoadgenda, rom saqarTvelos mefe Tavisi fizikuri da gonebrivi
monacemebiT, Tu sabrZolo xelovnebiT Tavis qveSevrdomebze Zlieri,
gamorCeuli, aRmatebuli da ,,mZle~ yofiliyo.
rogorc Cans, es tradicia omis mimdinareobis maSindeli wesebiTac
iyo ganpirobebuli. TiTqmis yoveli brZolis dawyebis win ewyoboda
gmirebis anu, rogorc maT maSin uwodebdnen, ,,bumberazTa~,
SebrZolebebi:Ddapirispirebuli banakebidan gamodiodnen sabrZolo
xelovnebaSi daxelovnebuli, simamaciTa da fizikuri ZaliT gamorCeuli
meomrebi (e. w. ,,bumberazebi~) da erTmaneTs erkinebodnen. aseTi
orTabrZolebi xSirad ramdenime dRis ganmavlobaSi grZeldeboda.
gamarjveba an damarcxeba qveynis prestiJisa da Rirsebis saqme iyo da
nawilobriv gansazRvravda kidec omis beds, radganac brZolis dawyebis
win mas udidesi fsiqologiuri zegavlenis moxdena SeeZlo meomrebze.
Tu gaviTvaliswinebT imasac, rom aseT orTabrZolebSi umetes
SemTxvevaSi mefeebi monawileobdnen, Serkineba ki TiTqmis yovelTvis
damarcxebulis sikvdiliT mTavrdeboda, advili warmosadgeni gaxdeba, Tu
ra mohyveboda erTmaneTis pirispir sabrZolvelad ganlagebuli ori
mtruli banakis Tvalwin erT-erTi mxaris pirveli piris damarcxebasa da
miT umetes, sikvdils. qarTvel didmoxeleebs afiqrebdaT is garemoeba _
iqneboda Tu ara taxtis memkvidre ,,mZle~, fizikuri da gonebrivi
SesaZleblobiT sxvebze aRmatebuli. winaaRmdegoba sul ufro da ufro
izrdeboda. saurmagi taxts ar Tmobda. samefo taxtis mamidan Svilze
gadacemis dakanonebasTan Seguebas arc qarTveli warCinebulebi
apirebdnen.
didebulebma saurmagis sikvdili ganizraxes. saurmagma es droulad
Seityo da ZurZukeTs, deduleTs miaSura. ZurZukTa (dedis Zmebis) da
osTa (osTa maSindeli mefe misi mamidaSvili iyo) daxmarebiT man
moagrova uzarmazari laSqari, Semovida saqarTveloSi da gandgomil
warCinebulebTan sastiki brZolebis Semdeg samefo taxti isev daibruna.
saqarTvelo kvlav farnavazis droindel sazRvrebSi aRdga.
7
am dros ZurZukebi Zalian iyvnen gamravlebulebi da TavianT
qveyanaSi miwa ar hyofnidaT dasasaxleblad. WarbiMmosaxleoba yvela
dros da nebismieri qveynisTvis sakmaod seriozuli problemaa. is
gansakuTrebiT mZime Sedegebis momtania mTis pirobebSi. mTas mcire da
mwiri miwianobis gamo, isedac mxolod gansazRvruli da sakmaod
mcirericxovani mosaxleobis gamokveba SeuZlia. Mmosaxleobis zomaze
metad gamravlebis SemTxvevaSi ki misi mcxovreblebi SimSiliT
sikvdilisTvis arian ganwirulni. isini an sxvagan unda gadasaxldnen, an
Tavis rCenis sxva saSualebebi eZion. erT-erTi aseTi saSualeba ucxo
qveynis jarSi daqiravebiT samsaxuria. samxedro daxmarebis sanacvlod,
miRebuli jamagiriT mTielebi cdilobdnen arsebobisTvis aucilebeli
produqti SeeZinaT da wlidan wlamde Tavi rogorme gaetanaT. swored
amitomac iyo farTod gavrcelebuli CrdilokavkasielTa daqiraveba
sxvadasxva qveynis jarebSi. maT xSirad iyenebdnen saqarTvelos
xelisufalnic. sxvadasxva dros qarTul laSqarSi qarTvelTa
mxardamxar ibrZodnen: ZurZukebi, osebi, lekebi da Crdilo kavkasiis sxva
xalxebi. Tumca maTi daqiraveba sxva qveynis mesveurebis keTil nebasa da
saWiroebasTan iyo dakavSirebuli, Tanac daqiravebul jarSi yvelas
dasaqmeba verc xerxdeboda.
gaWirvebaSi Cavardnili, SimSiliT sikvdilis saSiSroebis pirispir
mdgomi mTielebi iZulebulni xdebodnen qurdoba-avazakobiTa da mezobel
raionebze TareSiT SeevsoT sakvebis is maragi, romelic akldaT. AaseT
SemTxvevaSi mTa barisTvis metad saSiSi da mrisxane Zala xdeboda. Mmisi
SeCereba aRaravis SeeZlo.
8
uZvelesi droidan moyolebuli TiTqmisYyvela saukuneSiAara marto
saqarTvelo, aramed somxeTi, irani da Crdilo kavkasiidan sakmaod
daSorebuli qveynebic ki ukiduresad iyvnen Sewuxebuli Crdilo
kavkasielTa bolomouRebeli da sastiki TavdasxmebiT. aqedan gamomdinare,
savsebiT cxadia, Tu ra mZime mdgomareobaSi aRmoCndeboda saqarTvelos
mosaxleoba, romlis mdidari da nayofieri teritoriebi Crdilo
kavkasias uSualod emezobleboda. isini pirvel dartymas iRebdnen.
TareSs yoveldRiuri xasiaTi hqonda da Sedegic erTob savalalo iyo.
mTielTa Tavdasxmebi mTlianad anadgurebda qveyanas, Slida mis
ekonomikas, xels uSlida miwaTmoqmedebasa da vaWrobas; gansakuTrebiT
mZime ki is auracxeli adamianuri msxverpli iyo, romelic Tan mosdevda
Semosevebsa da rbevas.
yovelive es kargad icodnen qarTul samefo karze. Aamitom
qarTveli mefeebi ara marto Crdilo kavkasiaSi mimdinare politikuri
movlenebis saqmis kursSi iyvnen, aramed yovelTvis didi yuradRebiTa da
gulisyuriT adevnebdnen Tvals iq mimdinare socialur da demografiul
procesebs, raTa saSiSroebis SemTxvevaSi saswrafod mieRoT Sesabamisi
gadawyvetileba da mTaSi stabilurobis SenarCunebisTvis saWiro
RonisZiebebi droulad gaetarebinaT. mSvidi mTa xom, upirveles yovlisa,
saqarTvelosTvis iyo xelsayreli da qveynis ganviTarebis erT-erT
aucilebel pirobas warmoadgenda. D
saurmagma gonivrulad Seafasa arsebuli situacia da taxtis
dabrunebaSi gaweuli samxedro daxmarebis sanacvlod ZurZukebis
naxevari, saqarTvelos sazRvrebSi, mis CrdiloeT raionebSi, kavkasionis
qedis samxreT ferdobebze, kerZod ki, egrisidan* didoeTamde* gadaWimul
teritoriaze, daasaxla. AamiT man ZurZukebsac gauwia daxmareba,
radganac gadauWra umiwobis sakmaod seriozuli problema, riTac
uzrunvelyo mSvidobianoba Crdilo kavkasiis am Zlier, did,
saqarTvelos mokavSire qveyanaSi da qarTul saxelmwifosac aaSora
Tavdasxmebi da rbeva.Ees saurmagis mxridan SorsmWvreteluri saqcieli
iyo.Aam RonisZiebiT man ara marto SeinarCuna, aramed ufro ganamtkica
durZukeTTan megobruli urTierToba, SeiZina erTguli mokavSire,
amasTanave, daicva saqarTvelos CrdiloeTi sazRvrebis usafrTxoeba da
uzrunvelyo saWiroebis dros samxedro daxmarebis miReba.Mman aseve xeli
SeuSala ZurZukebis ukontrolo gadmosaxlebasa da qarTul
teritoriebze TviTnebur dasaxlebas; daaswro maT da isini daasaxla iq,
sadac qarTuli saxelmwifosTvis iyo sasargeblo da ara iq, sadac
TviTon moisurvebdnen.
ZurZukebis gadmosaxleba saqarTvelos aZlierebda samxedro
TvalsazrisiT, radganac saurmagma isini samxedro sferoSi daasaqma.
amiT man ZurZukebis xarjze gazarda saqarTvelos jaris raodenoba da
dazoga qveynis ekonomikisa da sameurneo cxovrebis umTavresi sayrdeni,
9
qarTuli miwaTmoqmedi mosaxleoba _ glexoba. mTieli ZurZukebi kargi
meomrebi iyvnen da mefis erTgul dasayrdenad iqcnen. maTi umetesoba
saqarTveloSi mSvidobianad cxovrobda da nel-nela egueboda axal
garemos. gadmosaxlebulebs did daxmarebas uwevda qarTuli
saxelmwifoc. saurmagis sicocxleSi maTTan saqarTvelos mosaxleobas
raime seriozuli dapirispireba, xolo qarTul saxelmwifos
mougvarebeli problema ar hqonia. Tumca aseTma mSvidobianma yofam
didxans ar gastana.
saurmagis Semdeg gamefda misi siZe da Svilobili mirvani, igive
mirian I (mefobda Zv. w. II s., 230-180 ww.). swored misi mefobis
periodSi xdeba Crdilo kavkasiasTan, kerZod ki, ZurZukebis
saxelmwifosTan urTierTobis garTuleba.MmaT daiviwyes farnavazisa da
saurmagis amagi da qarTuli teritoriebis rbeva daiwyes.
saqarTveloze mowyobil TareSSi ZurZukebs exmarebodnen saurmagis
dros saqarTveloSi, kerZod ki WarTalSi*, dasaxlebuli ZurZukebi. isini
saqarTveloze saTareSod momaval, qeds iqiT mcxovreb TavianT
TanamoZmeebs TavianT teritoriaze aZlevdnen gzas, TavSesafars,
mohyvebodnen gzis maCveneblebad da gamcileblebad, TviTonac
uamxanagdebodnen da aqtiur monawileobas iRebdnen TavdasxmebSi.
WarTalSi mcxovrebi ZurZukebis aseTi saqcieli TavianT istoriul
samSoblosTan maTma siaxlovem da mWidro urTierTobam gamoiwvia.
saurmagis dros gadmosaxlebul ZurZukebs ltolvilTa axali nakadi
daemata, ramac maTi ricxvi sagrZnoblad gazarda. gadmosaxlebulebma
sxvadasxva sababiT TavianTi axloblebis gadmoyvana da maTi qarTul
miwebze dasaxleba rom daiwyes, Tavdapirvelad es saxifaTod arc
adgilobriv mosaxleobas mosCvenebia da arc qarTvel politikosebs.
male axalmosaxleebma adgilobrivi qarTuli mosaxleoba ise
Seaviwroves, rom maTi umetesoba iZulebuli gaxda maT gamorideboda,
mSobliuri adgilebi mietovebina da sxvagan gadasuliyo sacxovreblad.
mokle xanSi ZurZukebma adgilobriv qarTul mosaxleobas ricxobrivad
sagrZnoblad gadaaWarbes. isini zomaze metad gamravldnen da
gaZlierdnen, ris Semdegac qarTuli teritoriebis rbevas mihyves xeli.
Tavidan Tavdasxmebi mcire masStabis iyo da SedarebiT iSviaTad
xdeboda. maTi alagmva qarTvelebs ar uWirdaT da raime seriozul
yuradRebas arc aqcevdnen. Tumca WarTalSi mcxovrebi ZurZukebi male
sakmaod saSiS Zalad iqcnen. maTi TareSi gaxSirda.Aadre Tu moZaladeebis
dasjas qarTvelTa mcire razmic advilad axerxebda, bolo dros maTi
damarcxeba mefis laSqarsac uWirda, radganac maT mokavSired da
maSvelad yovelTvis gverds umagrebda kavkasiis erT-erTi uZlieresi
qveynis _ ZurZukeTis samxedro Zala.
saqarTvelo teritoriis dakargvis realuri safrTxis winaSe dadga.
qarTuli damsjeli eqspediciis masStabebic sul ufro da ufro
10
izrdeboda. aqeT, kerZod ki WarTalSi, gadmosaxlebuli ZurZukebis
TviTnebobis alagmva dRiTidRe ori saxelmwifos _ ZurZukeTisa da
saqarTvelos Soris oms ufro emsgavseboda, vidre qarTuli saxelmwifos
SigniT urCebis dasjis samxedro operacias. moTareSe ZurZukebis
damarcxeba ki dRiTidRe ufro da ufro Zneldeboda. saqmes durZukebis
mier arCeuli brZolis taqtikac arTulebda, romelic saerTod
damaxasiaTebelia mTis xalxisTvis: Tavdasxmis Semdeg isini maleve ukan
ixevdnen, mTebsa da tyeebs afarebdnen Tavs da samSobloSi ase
gadadiodnen, ris gamoc mouxelTeblebi xdebodnen.
mTis pirobebSi damsjeli operaciis xSiri mowyoba, ara marto
ZurZukeTSi, aramed WarTalSic ki, sakmaod did sirTuleebTan iyo
dakavSirebuli. WarTalisa da ZurZukeTis mTiani reliefi da miuvaloba
laSqrobisTvis araxelsayrel pirobebs qmnida.Ees kargad icodnen
Tavdamsxmelebma da dausjelobis imediT uSiSrad grZnobdnen Tavs.
damsjeli eqspediciis gagzavnis SemTxvevaSic, mTiani adgilmdebareoba
saqarTveloSi mcxovreb ZurZukebs mefis laSqrTan SedarebiT ukeTes
pirobebSi ayenebda. ZurZukeTTan siaxlovis gamo istoriuli
samSoblodanac droulad mosdiodaT samxedro daxmareba. viTareba sul
ufro da ufro rTuldeboda da umarTavi xdeboda.Gase gagrZeleba aRar
SeiZleboda. zomebi saswrafod iyo misaRebi.
erT-erTi Semosevis dros, durZukebi da WarTalSi Casaxlebuli
kavkasielebi gaerTiandnen da kaxeTi da bazaleTi moaoxres. mirvanis
moTminebis fiala aivso.M
qarTvelma diplomatebma kargad icodnen, rom verc WarTalSi
mcxovrebi ZurZukebi gabedavdnen qarTuli teritoriebis rbevas
TanamoZmeTa dauxmareblad da verc qeds iqidan, istoriuli
ZurZukeTidan, SeZlebdnen raime seriozuli vnebis miyenebas
saqarTvelosTvis WarTlis mcxovrebTa Tanadgomis gareSe.Osamefo karze
gadawyvites, rom orive erTnairad iyo damnaSave da samagaliTod unda
dasjiliyvnen.
mirvani iZulebuli gaxda WarTalsa da ZurZukeTSi laSqrobis
gadawyvetileba mieRo.Ggegma aseTi iyo: jer kavkasionis qeds iqiT unda
gadasuliyvnen da ZurZukeTis qveyana moeoxrebinaT, Semdgom ki qarTul
teritoriaze, kerZod ki WarTalSi, Camosaxlebuli ZurZukebi daesajaT.
mirvanma laSqris Seyra brZana. Crdilo kavkasiaSi laSqroba
sakmaod rTuli iyo da igi mravalricxovan, kargad SeiaraRebulsa da
gawvrTnil jars saWiroebda. warmatebisTvis aucilebeli iyo
jariskacebs mTaSi brZolis gamocdileba hqonodaT, winaaRmdeg
SemTxvevaSi maTi damarcxeba garduvali iqneboda, radganac mTiani
adgilmdebareobis gamo, qarTvel molaSqreebs Tavidanve
mowinaaRmdegesTan SedarebiT araTanabar pirobebSi mouwevdaT yofna da
gamarjvebis miRweva gaWirdeboda. ZurZukebs mowinaaRmdegesTan SedarebiT
11
bevri upiratesoba hqondaT. isini TavianT qveyanaSi ibrZodnen, SeCveulni
iyvnen mTis klimats da arc mTaSi gadaadgileba uWirdaT.
mirvanma saomrad saqarTvelos yvela kuTxis erisTavebs* mouwoda.
Seikriba qarTuli laSqari: mxedari Tu qveiTi. maT Soris saurmagis mier
gadmosaxlebuli ZurZukebic iyvnen (WarTlelebis garda). maT Ralati
gulSic ki ar gauvliaT, erTgulad emsaxurebodnen mefesac da qveyanasac.
sruliad saqarTvelos laSqriT mirvani CrdiloeTisken daiZra.Pmas
pirvel rigSi ZurZukeTSi Sesvla da misi dalaSqvra hqonda
gadawyvetili. ZurZukebi gaerTiandnen da didi laSqari Sekribes. isini
cdilobdnen qarTveli meomrebi TavianT qveyanaSi ar SeeSvaT. ZurZukebi
kavkasionis gadasasvlelebTan (darialTan) agebul simagreebSi Cadgnen da
gadasasvlelebi Caketes.
gadasasvlelebis dasakaveblad Seupovari brZolebi gaimarTa.
qarTvelebisPpirveli Setakeba uSedegod damTavrda. maT rTuli aRmarTis
avla mouxdaT, rac simagreSi gamagrebulTagan Zlieri winaaRmdegobis
fonze mimdinareobda. ZurZukebi setyvasaviT ayridnen isars, agorebdnen
qvebs da did zarals ayenebdnen qarTvel meomrebs. gansakuTrebiT mZime
mdgomareobaSi laSqris saTaveSi mdgomi qveiTebi iyvnen.Mmirvanma maTi
gaWirveba droulad SeamCnia. man gadawyvita jariskacebi piradi
magaliTiT gaemxnevebina da pirveli dartyma Tavis Tavze mieRo.
igi cxenidan Camoxta da laSqari Semdegnairad daawyo: laSqris
saTaveSi qveiTebi Caayena. maT ukan ki cxenosnebi ganalaga. TviTon win
waruZRva qveiTebs da jari Setevaze gadaiyvana.Mmematiane mirvanze werda,
rom igi ise ibrZoda, rogorc ,,jiqi sificxiTa, viTarca vefxvi simxniTa,
viTarca lomi zaxiliTa~; Aanu igi Tan mxned ibrZoda da Tan xmamaRali
SeZaxilebiT amxnevebda jars. ZurZukebsa da qarTvelebs Soris Zlieri
brZola gaCaRda.Mmirvani omis qar-cecxlSi trialebda. marTlac Zneli
iyo aRmarTSi winsvla, cixe-simagreSi gamagrebuli kbilebamde
SeiaraRebuli ZurZukebis ieriSis gaZleba da Tanac Setevaze gadasvla.
mirvanis misamarTiT auarebeli isari mohqroda, Tumca qarTvelTa mamaci
mefe uSiSrad idga da ukan ar ixevda. ,,mirvan idga viTarca koSki
mtkice. Mmas ver hkveTda maxvili durZukTa, viTarca kldesa sipsa, da
dga uZravad~. simamace da Tavdadeba arc qarTvel meomrebs akldaT. mefis
magaliTi ki maTze gadamdebad moqmedebda da Zal-Rones uorkecebda.
brZola didxans gagrZelda.Oorive mxridan brZolis velze mravali
meomari daeca gmirulad.Bbolos gamarjvebis saswori qarTuli mxarisken
gadaixara. ZurZukebma maT mowolas veRar gauZles, simagreebi miatoves
da brZolis velidan gaiqcnen. qarTvelebma brwyinvale gamarjveba
moipoves. isini daedevnen gaqceul mters. vinc winaaRmdegobas uwevda,
iZulebulni gaxdnen daexocaT, umetesoba ki daindes da tyved
wamoiyvanes.
12
brZolis gamarjvebiT damTavrebas qarTvelTa banakSi sixaruli
mohyva. ZurZukeTi Zlieri da xalxmravali qveyana, ZurZukebi ki kargi
mebrZolebi iyvnen. maTi damarcxeba, miTumetes mTis, Tanac araTanabar
pirobebSi advili ar iyo. Ees qarTuli sabrZolo xelovnebis maRali
donis, iaraRis teqnologiuri srulyofis maCvenebelia (amaze mianiSnebs
mematianis cnoba, rom ,,mirvans ver hkveTda maxvili durZukTa~. aq, ra
Tqma unda, mirvanis simamacesTan erTad misi abjris simtkice da
gamZleoba igulisxmeba. rogorc Cans, igi iseTi masalisgan iyo
gakeTebuli, rom ZurZukebis maxvili mas veras aklebda). aSkaraa, rom
qarTvelTa warmateba maTi jaris gawvrTnilobisa da organizaciulobis
maniSnebeli iyo da im droisTvis kavkasiur samyaroSi qarTuli laSqris
did upiratesobas moaswavebda.Egamarjveba im erTianobisa da SekavSirebis
Sedegic iyo, romelic imdroindel saqarTvelosa da qarTul jarSi
sufevda.
qarTuli laSqari gaqceul mters ukan mihyva, durZukeTSi Sevida da
moaoxra es qveyana.Ees TavdacviTi RonisZieba iyo da mas qarTuli
saxelmwifos Semdgomi usafrTxoeba moiTxovda. rom ara qarTul miwaze
durZukTa bolomouRebeli da sastiki Tavdasxmebi, maT mier qarTveli
xalxis awiokeba, mirvanis winaSe Crdilo kavkasiaSi sakmaod rTuli
laSqrobis saWiroeba ar dadgeboda.Aamaze mianiSnebs isic, rom qarTulma
laSqarma maleve datova qveyana da ukan, samSobloSi dabrunda.
durZukebisTvis cxadi gaxda, rom qarTul saxelmwifos maTi TareSis
alagmva namdvilad SeeZlo, xolo maT mier qarTuli teritoriebis rbeva
arc SemdgomSi gaxdeboda dausjeli. cxadia, rom amis Semdeg ZurZukebs
karga xniT qarTul teritoriebze Tavdasxmis aRarc Zala eqnebodaT da
aRarc survili. M
laSqroba gegmis mixedviT warimarTa. Aaxla Sinauri mtrebisa da
qveynis moRalateebis dasjis jeri dadga. ra Tqma unda, mirvanis risxvas
verc WarTalis mkvidrni gadaurCebodnen.
am dros saqarTvelo mravalerovani saxelmwifo iyo. qarTvelebis
gverdiT mSvidobianad cxovrobda sxva erovnebis mosaxleoba: ebraelebi,
sparselebi, somxebi, berZnebi da a. S., maT Soris ZurZukebic, romelTagan
umaduroba mxolod WarTalSi gadmosaxlebulebma gamoiCines.
mirvani WarTals miadga, aaoxra da iq mcxovreb gandgomil
ZurZukekebs sastikad gausworda.Ees kargi gakveTili iyo sxvebisTvis da
didxans emaxsovrebodaT qveynis gandgomisa da Ralatis msurvelebs.
mTis pirobebSi sabrZolo operaciis Catareba yvela qveynis
laSqrisTvis didi gamocda da urTulesi saqmea. arc Tu xSiria maTi
warmatebiT damTavrebis SemTxvevebi. maTgan zogierTi samxedro
xelovnebis istoriaSi oqros asoebiT aris Sesuli. igi jariskacebisa da
mTavarsardlebisgan erTnairad moiTxovs gansakuTrebul samxedro
gamocdilebas, codnas, fizikur da fsiqologiur momzadebas.
13
qarTvelTa laSqroba ZurZukeTSi mefe mirvanis xelmZRvanelobiT
mTis pirobebSi Sesrulebuli warmatebuli laSqrobebis erT-erTi
TvalsaCino magaliTia. ra Tqma unda, mis Sesaxeb Cvenamde moRweuli
mwiri cnobebi ar aris sakmarisi am sabrZolo operaciis mimdinareobis
ara Tu sruli, aramed Tundac miaxloebiTi suraTis Sesaqmnelad.
warsulidan SemorCenili es mcire epizodi arc mirvanis sabrZolo
xelovnebis, misi mxedarTmTavruli niWis srulad warmosadgenad da arc
mravali rigiTi jariskacis gmiruli saqmeebis warmoCenis SesaZleblobas
iZleva.
durZukeTis dalaSqvris Semdeg, mirvani samSobloSi dabrunda.
saqarTveloSi Crdilo kavkasielebis ukontrolod gadmosvlis
aRsakveTadMman darialis gasasvlelebi sagangebod gaamagra, aq qviTkiris
kedeli aaSena da mas kari Seaba.
am laSqrobis warmatebiT dagvirgvinebam udidesi gavlena moaxdina
saqarTvelos Semdgom bedze. igi angariSgasawev Zalad iqca.Mmezobel
qveynebSi misi avtoriteti sagrZnoblad gaizarda. qveyanaSi mSvidoba
damyarda.Aara marto Crdilo kavkasiis qveynebi, aramed amierkavkasiisa da
maxlobeli aRmosavleTis sxva saxelmwifoebic iZulebulni iyvnen misi
samxedro siZlierisTvis angariSi gaewiaT.
mirvani iyo `taniTa sruli, mSvenieri, Zlieri, mxne da queli~.
fizikur simSvenieres Tan erTvoda sulieri srulyofilebac. igi iyo
keTili, Semwyalebeli da glaxakTa uxvad gamkiTxavi mefe.
mas sataxto qalaqi mcxeTaSi hqonda, saidanac uSiSrad da
gonivrulad marTavda qveyanas.
amis Semdeg, karga xans Crdilokavkasielebisgan saqarTvelos raime
seriozuli problema ar Seqmnia. yovel SemTxvevaSi qarTuli Tu
ucxouri matianeebi duman amis Sesaxeb. isini xan mokavSireebad da xanac
daqiravebuli jaris saxiT xSirad ibrZodnen qarTvelebis mxardamxar ama
Tu im mtris winaaRmdeg.
Zveli da axali erebis mijnaze, daaxloebiT 20 saukunis win,
CrdiloeT kavkasiaSi, kaspiisa da azovis zRvebs Soris, cxovrobdnen
alanebi. adre isini Sua aziaSi, aralisa da kaspiis zRvis midamoebSi
momTabareobdnen. alanebs qarTuli saistorio wyaroebi maTi erT-erTi
tomis saxelis mixedviT `ovsebs~ igive `osebs~ eZaxdnen. ax. w. I
saukuneSi isini ise gaZlierdnen, rom TviT Zlier romis imperiasac
daemuqrnen. `Crdiloel momTabareTa erT-erTi gza samxreT kavkasiisaken,
darialis xeobaze gadioda. qarTlis mefes SeeZlo darialis karebi
gaeRo da alanebi Tu sxva Crdilokavkasieli momTabareebi Tavis qveyanaze
gaetarebina, amitom romi gansakuTrebiT dainteresebuli iyo darialis
gadasasvlelis gamagrebiTa da qarTlTan kargi urTierTobiT. qarTlis
mefeebi amas qveynis sasargeblod iyenebdnen.
14
mogvianebiT, III saukuneSi, alan-osebma ukve qarTls Seuqmnes
seriozuli safrTxe.
A X X X
230-265 wlebSi qarTlSi (iberiaSi) mefobda amazaspi. igi iyo ,,kaci
Zlieri da goliaTi~. Mmis mefobaSi qarTuli samefoebi romis
qveSevrdomebi iyvnen.
am periodSi gansakuTrebiT daZabuli urTierToba iyo romsa da
sparseTs Soris. maT Soris dava ZiriTadad SuamdinareTis, somxeTisa da
mTeli samxreT kavkasiisTvis (maT Soris saqarTvelosTvisac),
mimdinareoda. brZola imdroindeli umniSvnelovanesi savaWro-saqaravno
gzebis dauflebisTvisac warmoebda. am brZolaSi sparseTis mokavSireebi
CrdiloeT SavizRvispireTSi momTabare alan-osebi iyvnen.
amazaspis mefobis dros, III saukunis 40-ian wlebSi, Crdilo
kavkasiidan dvaleTis* gziT, malulad saqarTveloSi osTa sakmaod didi
laSqari Semovida. isini sparselTa waqezebiT da maTTan SeTanxmebiT
moqmedebdnen.Aamazaspma maT mier qveynis sazRvrebis gadmokveTis Sesaxeb
mxolod maSin Seityo, rodesac osebs kavkasionis qedi ukve
gadmolaxuli hqondaT,Aamitom laSqari droulad ver Seyara da
saqarTvelos sazRvarTan mtrisTvis winaaRmdegobis gaweva ver moaxerxa.
sxva gza ar iyo, osebTan generaluri brZola saqarTvelos teritoriis
siRrmeSi unda gamarTuliyo.
osebi mdinare liaxvTan dabanakdnen. isini aq rva dRis ganmavlobaSi
idgnen, isvenebdnen da mTavari SetevisTvis Zalebs ikrebdnen.
Cveulebriv, saqarTveloSi Semosvlis Semdeg, osebi saqarTvelos
sxvadasxva kuTxeebis mosaxleobis dasawiokeblad marbiels uSvebdnen.
Tumca amjerad maT Cveulebas uRalates da marbieli ar gauSviaT,
radganac ufro didi gegmebi hqondaT, vidre mosaxleobis dawiokeba da
TareSi iyo. maT mizans saqarTvelos dedaqalaq mcxeTaze Seteva
warmoadgenda, risTvisac mravali wlis ganmavlobaSi emzadebodnen.
osebma kargad icodnen, rom qarTvelebi mSobliur qalaqs uomrad ar
daTmobdnen da medgar winaaRmdegobas gauwevdnen, amitom mTavari
brZolis win Zalebs ikrebdnen.
osebi kargi meomrebi iyvnen da saqarTveloSi sakmaod
mravalricxovani laSqriT iyvnen mosulni. maT winaaRmdeg saWiro iyo
mTeli saqarTvelos darazmva, sruliad saqarTvelos laSqris Seyra da
sruli samxedro mzadyofna.Aamazaspma mouwoda mTeli qveynis erisTavebs
SeeyaraT jari da masTan gamocxadebuliyvnen. masTan TavianTi razmebiT
jer ufro axlo mdebare, aRmosavleT saqarTvelos, kerZod ki, kaxeTis,
15
xunanis*, samSvildis* erisTavebi gamocxaddnen. Semdgom maT Sida
qarTlis laSqaric SemouerTdaT. dasavleT saqarTvelos erisTavebs
siSoris gamo daagviandaT. maT mosvlamde osebi muxrans* moadgnen da
mcxeTaze CrdiloeTidan SetevisTvis gaemzadnen.
amazaspma mcxeTis gamagreba da osTa Setevis mogeriebisTvis
momzadeba daiwyo. man mcxeTis cixeebi laSqriT gaavso. SesasvlelTanac
mravali meomari daayena. qalaqis dacvaSi aqtiur monawileobas iRebdnen
mcxeTis mSvidobiani mcxovreblebic. isini Sesasvlelebsa da zRudeebTan
idgnen. amazaspma laSqris nawili gare meomrad ganawesa. sul mcxeTas
ocdaaTi aTasi qveiTi icavda. amazasps mzadyofnaSi aTi aTasi mxedaric
hyavda. qalaqTan mdgomi amazaspi daxmarebis molodinSi cxenosani jariT
osebs drodadro Tavs esxmoda.
amazaspma mcxeTis gareTa misasvlelebic gaamagra. Mman aragvis orive
napirze arsebul simagreebSi qveiTebi Caayena. mxedrebs ki gauZRva da
safurclesTan* dadga.
safurclesTan qarTuli laSqari ase iyo ganlagebuli mcxeTis win:
jer idgnen cxenosnebi, Semdeg qveiTebi.
osTa da qarTvelTa laSqari erTmaneTis pirispir dadga. maSindeli
Cveulebis mixedviT, mTavari brZolis dawyebamde, jer gmirebis, e. w.
,,bumberazTa~, Serkinebebi unda gamarTuliyo. amazasps goliaTuri
aRnagoba hqonda. igi sabrZolo xelovnebis kargi mcodne,
daxelovnebuli da uSiSari meomaric iyo. Tanamedroveebic Sesabamisad
moixseniebdnen _ ,,uSiSi viTarca uxorco~. rac mTavaria, is iyo mefe,
romelic magaliTis mimcemi unda yofiliyo Tavisi xalxisaTvis, amitom
igi brZolis velze orTabrZolisaTvis pirveli gavida. osTa laSqari
moSorebiT iyo ganlagebuli. Aamazaspma Tavisi zebunebrivi Zalis ambavi
mSvenivrad icoda. man mSvildidan srola daiwyo. igi ise Soridan
isroda osTa banakSi isrebs, rom daRmarTze mdgomi osebi siSoris gamo
verc ki amCnevdnen, rom mas xelSi mSvildi eWira.Aamazaspi iseTi
siZlieriTa da damiznebiT styorcnida isars, rom osTa saWurveli ver
uZlebda. pirvel dRes amazaspma Soridan sroliT mokla TxuTmeti osi
da mravali cxenic gangmira.
amave dRes, amazaspi Tavisi mxedrebiTurT qalaq mcxeTaSi dabrunda,
qveiTebi ki imave adgilze datova.
qarTvelTa laSqari ricxobrivad izrdeboda. mas sul ufro da
ufro bevri meomari uerTdeboda. RamiTMmovidnen is cxenosnebi,
romlebmac siswrafis gamo iaraRiT aRWurva ver moaswres da
aRmosavleT saqarTvelos erisTavebs CamorCnen.
Serkinebis meore dRes, amazaspma kidev ramdenime osi `bumberazi~
meomari gamoasalma sicocxles SubiTa da xmliT. amazaspTan SebrZoleba
aRaravin isurva. qarTvelTa mefe brZolis velidan gamarjvebuli
gamobrunda, Tan qarTveli mxedrebi gamoiyola da qalaq mcxeTaSi Sevida.
16
qveiTebi kvlav Zvel adgilze, qalaqis karibWesTan darCnen. qarTvelTa
laSqars RamiT kvlav moematnen cxenosnebi.
orTabrZolebi dasrulda. qarTvelebma brZolis dawyeba gadawyvites.
marTlac, ganTiadze amazaspma qarTvelTa mTeli laSqari, qveiTebi da
mxedrebi, Setevaze gadaiyvana. gaCaRda Zlieri brZola. osebi iZlivnen da
gaiqcnen. Aamazaspma maTi banaki TiTqmis mTlianad gaanadgura. mxolod
mcire maTgani gadaurCa sikvdils. brZolaSi moikla osTa mefec. E
brZola arc qarTvelTaTvis dasrulda umsxverplod. samSoblos
dacvas mravali maTgani Seewira.
osTa Tavdasxma SeCerebuli iqna.Qqveyanam maTi TareSisgan droebiT
daisvena, Tumca cxadi iyo, rom osebi ar moisvenebdnen. sxva rom
araferi, mefis sikvdilisTvis mainc aucileblad iZiebdnen Surs.
qarTvelma meTaurebma kargad icodnen, rom erTi gamarjvebiT osTa
Tavdasxmebs ver SeaCerebdnen. am dros oseTi sakmaod Zlieri qveyana iyo.
maTi TareSisgan ki Zalze Sewuxebulni iyvnen amierkavkasiisa da
maxlobeli aRmosavleTis ara Tu susti, aramed sakmaod Zlieri qveynebi.
saqarTvelo am dros sakmao gavleniT sargeblobda mezobel
samflobeloebs Soris da Tavisi sazRvrebis xelyofas aravis apatiebda.
igi erTiani da Zlieri saxelmwifo iyo. hyavda organizebuli,
gawvrTnili da kargad SeiaraRebuli jari,Dda rac mTavaria, qarTveli
xalxi SekavSirebuli iyo da mefisa da samSoblos siyvaruliT iyo
ganmsWvaluli.
yovelive es gaiTvaliswina amazaspma da miiCnia, rom SesaZlebeli iyo
oseTSi laSqrobis mowyoba. amasTan, mizanSewonilad CaTvala somxeTTan
SekavSireba da oseTze gaerTianebuli ZalebiT Seteva.
osebis saqarTveloSi Semosevidan meore welsve, saTanado momzadebis
Semdeg amazaspma sruliad qarTvelTa laSqari Seyara, somexTa damxmare
Zalac SeierTa da qarTvel-somexTa gaerTianebuli laSqriT oseTSi
gailaSqra. jerKkavkasiis gadasasvlelebTan, Semdgom ki sakuTari qveynis
sazRvrebTan osebma Zlieri winaaRmdegoba gawies, magram amazaspis
SeCereba ver SeZles.
amazaspi qarTul-somxuri laSqriT oseTSi Sevida. man mTeli oseTi
moaoxra da samSobloSi gamarjvebuli dabrunda.
osebze gamarjveba, Tanac maT sakuTar samSobloSi, qarTvelTa metad
didi warmateba da samxedro siZlieris maniSnebeli iyo.
gamarjvebam amazasps Tavbru daaxvia. igi galaRda, ampartavnebam da
uZlevelobis SegrZnebam moicva.Mman mtroba dauwyo qveynis warCinebulebs
da mravali maTgani umizezod gamoasalma sicocxles. Tavisi Secdomebis,
sisastikis, usamarTlobisa da mesisxleobis gamo qarTvelebma is
SeiZules.
man sagareo orientaciac Secvala da sparselebs daumegobrda. amisi
mizezi III saukunis Sua wlebSi maxlobel aRmosavleTSi politikuri
17
viTarebis Secvla iyo. sparseTis Sahma Sabur I-ma (241-272) 253 w.
qarTlis mokavSire da amazaspis colis Zma, somxeTis mefe, daatyveva,
Semdgom ki romTan ramdenime didi brZola moigo. aseT viTarebaSi
amazaspi iZulebuli gaxda sparseTis uzenaesoba eRiarebina. man sparseTis
taxtis memkvidres, somexTa mefes Tavisi da miaTxova da sparseTis Sahis
karze erT-erTi umaRlesi adgili daikava.
aseTi saqcielis gamo sakuTar qveyanaSi mas Zlieri mowinaaRmdegeebi
gauCnda. mis winaaRmdeg pirvelebma dasavleT saqarTvelos erisTavebma
gailaSqres da amazaspis taxtidan Camogdeba ganizraxes.
amazaspis mowinaaRmdege egrisis, oZrxes*, klarjeTisa* da wundis*
gandgomilma erisTavebma somexTa mefes daxmareba sTxoves da aRuTqves,
rom amazaspis damarcxebis SemTxvevaSi mis Zes, amazaspis diswul revs,
dasvamdnen qarTlis samefo taxtze. somexTa mefem da sparseTis taxtis
memkvidrem hormizd-ardaSirma gadawyvita Tavisi saxelmwifos
teritoriebis gafarToebis es sakmaod xelsayreli SemTxveva xelidan ar
gaeSva, berZnebic moiSvelia da sakmaod didi laSqriT moadga qarTls.
man amazaspis winaaRmdeg Sewevna osTa mefesac sTxova.
oseTis darbevis Semdeg, osTa mefe amazaspis mesisxle da
dauZinebeli mteri iyo, magram marto masTan brZolas veRar bedavda da
xelsayrel dros ucdida. rodesac osTa mefem amazaspis mowinaaRmdege
qarTvelTa sakmaod mravalricxovani laSqris Seyris Sesaxeb Seityo da
sparseTis mxridan samxedro daxmarebis ambavi gaigo, Tavisi razmebiT
sixaruliT gamoemarTa saqarTvelosken. osebi egrisis erisTavTan
mividnen.
amazaspma misi momxre qarTvelTa laSqari Sekriba da sparselebs
daxmareba sTxova.Ddaxmarebam ar daayovna _ sparselebi mravalricxovani
laSqriT movidnen.
qarTuli mxare orad gaiyo: amazaspis momxreebad da mis
mowinaaRmdegeebad.
osebma da egriselebma gadmolaxes mTa mcire, maT SeuerTdnen
dasavleT da aRmosavleT saqarTvelos gandgomili erisTavebi TavianTi
razmebiT da qarTlSi mdgom somexTa mefesTan (igive sparseTis taxtis
medmkvidresTan) mividnen.
amazaspi Tavisi laSqriT maTken gamoemarTa da maT guTis-xevTan
miewia. erTmaneTis pirispir, sabrZolvelad ganlagebuli laSqris win
kvlav gamovida amazaspi, `uSiSi, viTarca uxorco~. igi darwmunebuli
iyo Tavis siZlieresa da sabrZolo ostatobaSi. qarTvelTa mefe
orTabrZolaSi iwvevda mowinaaRmdegis mamac mebrZolebs, Tumca veravin
ver gabeda masTan SebrZoleba.Aamazaspi iZulebuli gaxda Tavis banakSi
dabrunebuliyo. orTabrZola ar Sedga.
sabrZolo moqmedebebi daiwyo. pirispir ganlagebulma molaSqreebma
erTmaneTs Seuties. sastiki brZola gaimarTa. orive mxares qarTvelebi
18
idgnen, mravali maTgani brZolis velze Tanamemamulis xeliT gangmiruli
daeca. faqtobrivad es iyo samoqalaqo omi, yvelaze samarcxvino, sastiki
da usamarTlo. brZola Aamazaspma waago.Aigi mokles,Mmisi laSqari ki
brZolis velidan gaiqca. maT daedevnen da umetesoba amowyvites. am omSi
qarTvelTagan aravis gaumarjvia. orive mxares mebrZoli qarTvelebi
erTnairad damarcxdnen.
qarTvelTa gaTiSulobiT isargebla somexTa mefem. man Tavisi Ze,
amazaspis dis Svili revi, qarTlis mefed dasva.
X X X
IV saukunis dasawyisSi saqarTvelo sparselebisa da hunebis* (IV s-
Si daeuflnen Crdilo kavkasiis velebs) dapirispirebis epicentrSi
aRmoCnda.Oorive qveyana Crdilo kavkasiaze batonobaze seriozul
pretenzias acxadebda.Aam dros saqarTvelos ukanaskneli warmarTi da
pirveli qristiani mefe miriani (daaxl. 280-337) ganagebda.
saqarTvelo mZime geopolitikur viTarebaSi moeqca. igi,
teritoriulad mtrulad ganwyobili saxelmwifoebis SuaSi mdebareobda
da iZulebuli iyo ara marto monawileoba mieRo sparseTisa da hunebis
politikur TamaSebSi, aramed aqtiuri rolic Seesrulebina aq mimdinare
procesebSi. qarTul politikur wreebSi kargad icodnen, rom am
konfliqtSi CarTva saqarTvelos kargs arafers uqadda, Tumca qveyanas
sxva gamosavali ar hqonda. mas ori udidesi saxelmwifodan erT-erTis
mxare unda daekavebina da misi gavlenis gafarTovebisa da
ganmtkicebisaTvis ebrZola.
vinaidan CrdiloeTidan, hunebis Tavdasxmebisgan saqarTvelos
bunebrivi zRude _ kavkasionis mTagrexili, icavda, rasac ver vityviT
iranTan samxreT sazRvarze, qarTvelebma gadawyvites, rom am
ukanasknelidan ufro meti saSiSroeba elodaT da mas miemxrnen. miT
umetes, rom aqamdec qarTvelebs sparseTTan kargi urTierToba hqondaT.
miriani Tavisi mefobis dasawyisSi iranelebTan erTad ibrZoda qarTlSi
moZalebuli romaelebis gavlenis winaaRmdeg.
xangrZlivi brZolebis Semdeg, IV saukunis dasawyisSi, iranis Sahma
qasrem hunebs sZlia da Crdilo kavkasia Tavis gavlenas dauqvemdebara.
amis Semdeg man sakmaod mzakvruli nabiji gadadga, Crdilo kavkasia
mirians `saCuqrad gadasca~, sanacvlod ki mas Tavisi dauZinebeli
mtrebis _ hunebis winaaRmdeg brZolaSi daxmareba sTxova. Cven ar
SegviZlia vTqvaT, Tu ramdenad moixibla qasres guluxvobiT qarTvelTa
mefe, an moewona Tu ara es `saCuqari~, magram erTs ki aRvniSnavT, rom
miriani arc iseTi gulubryvilo iyo, imas ver mimxvdariyo, rom
saqarTvelo iranis Semosevebs iqamde gadaurCeboda, sanam qarTvelebi
19
hunTa agresiis Sekavebas, CrdilokavkasiaSi iranis gavlenis ganmtkicebasa
da kavkasiis gadasasvlelebis dacvasa da SenarCunebas SeZlebdnen.
mirians sxva gza ar hqonda da qasres winadadebas daTanxmda. es imas
niSnavda, rom qarTvelTa mefes Crdilo kavkasiidan saqarTveloSi
gadmomavali gadmosasvlelebi unda Caeketa da Tavis teritoriaze ar
unda gaetarebina iranze saTareSod mimavali hunebi. yvelasTvis cxadi
iyo, rom hunebi amaze uars ar ityodnen da ZaliT moindomebdnen
sparseTisken gzis gakafvas. am SemTxvevaSi miriani maT unda
SebrZoleboda da ukan gaedevna isini. es gamudmebul sabrZolo
mzadyofnas da damqancvel, yoveldRiur brZolebs gulisxmobda. rogorc
vxedavT, arcTu mTlad kargi `saCuqari~ gamouvida qarTvelTa mefes da
misTvis sakmaod Zviri sazRauri unda gadaexada qarTvel xalxs. Tumca
saqarTvelos ar SeeZlo imdroindeli msoflios erT-erTi uZlieresi
qveynis neba-survils win aRdgomoda. mas sparseTTan an megobroba unda
aerCia, an mtroba. mirianmac pirveli airCia.
mirianma kargad icoda, rom hunebTan dapirispireba mis qveyanas kargs
arafers uqadda. maSin rodesac hunebs TviT sparseTis uZlevelma Sahma-
qasrem verafero daaklo, iranTan SedarebiT patara da mcirericxovan
saqarTvelos maTTan gamudmebuli brZola welSi gatexda, qveyanas ki
iranisa da hunebis saomar velad gadaaqcevda. qarTveli politikosebi
imasac xvdebodnen, rom sxva gza ar hqondaT da swrafi tempebiT daiwyes
saqarTvelos CrdiloeTi sazRvris gamagreba. aSenda axali da SekeTda
Zveli cixe-simagreebi. mirianma gansakuTrebiT Crdilo kavkasiidan kaxeTsa
da hereTSi gadmosasvlelebis dacvas miaqcia yuradReba, radgan
ZiriTadad aqedan iyo mosalodneli hunebisa da Crdilo kavkasielebis
Semosevebi. strategiuli mdebareobis gamo nekresis cixe-simagris
SekeTeba da gaZliereba qarTvelebis upirvelesi sazrunavi gaxda. sul
ufro da ufro izrdeboda cixis mcvelTa raodenobac. aRmosavleT
saqarTvelo moifina safortifikacio nagebobebiT, romlebic erTian
jaWvs qmnidnen.
miriani gonieri, samarTliani, keTili da mwyalobeli mefe iyo.
qarTvelebic mas siyvaruliTa da erTgulebiT pasuxobdnen.
Tavisi mefobis mTel periodSi mirians gamudmebuli omebi hqonda
hunebTan. qveyanas Crdilokavkasielebic sastikad arbevdnen.
am dros CrdilokavkasielTagan saqarTvelos teritoriebs
gansakuTrebiT xSirad lekebi esxmodnen Tavs. isini hunebs iSveliebdnen.
lek-hunTa gaerTianebuli laSqari gadmolaxavda xolme kavkasionis qeds,
Semoeseoda kaxeT-hereTis nayofiersa da mdidar teritoriebs, arbevda da
aoxrebda qveyanas.Aam Tavdasxmebs auarebeli xalxi ewireboda.
ra Tqma unda, miriani gulxeldakrefili ar uyurebda sakuTari
qveynis rbeva-oxrebas. igi Semoseuli mtris winaaRmdeg saswrafod
agrovebda laSqars da lek-hunebs brZolas umarTavda.OmaT Soris
20
Setakeba ZiriTadad hereTis* an movakanis* teritoriaze xdeboda.
pirispir SetakebaSi miriani yovelTvis gamarjvebuli gamodioda. ase
grZeldeboda mravali wlis ganmavlobaSi.
saqarTvelo CrdiloeTidan Semosevebs didoebisa da ZurZukebisganac
ganicdida. isinic hunebs iSveliebdnen. yadorisa* da vanTlaSeTis*
uReltexilebis gadmolaxvis Semdeg, maTi razmebi pirdapir saqarTvelos
mWidrod dasaxlebul da mdidar raionebSi xvdebodnen. Tavdasxmebic
warmatebuli iyo. maT sakmaod mdidari davla uvardeboda xelSi,
mravalricxovani tyveebic mihyavdaT. Tavdamsxmelebi swrafad
amTavrebdnen TareSs da samSobloSi kmayofilni da nadavliT
datvirTulebi brundebodnen da rac mTavaria, amas sakmaod mcire
msxverplis fasad axerxebdnen.Aadgilobrivi mosaxleoba uomrad ar
Tmobda Tavis qonebas da sastik winaaRmdegobas uwevda moZalades. Tumca
Tavdasxmebi ise moulodnelad da swrafad xdeboda, rom xSir
SemTxvevaSi damxvdurebi gons mosvlasac ver aswrebdnen, araTu raime
seriozuli winaaRmdegobis gawevas.
mirianma Crdilokavkasielebis TareSis asalagmavad Seqmna
mcirericxovani razmebi, romlebsac ufro swrafi da efeqturi moqmedeba
SeeZloT. isini yovelvis srul mzadyofnaSi iyvnen. maT TavianTi
sardlebi hyavdaT. xSirad am razmebs TviTon miriani
xelmZRvanelobda.Dlekebis, didoebis, ZurZukebisa da hunebis mier
saqarTvelos sazRvrebis gadmokveTis SetyobisTanave qarTvelTa morige
razmi maTTan Sesaxvedrad miiswrafoda. Setakebebi sastiki da
daundobeli iyo da masSi TiTqmis yovelTvis qarTvelebi
imarjvebdnen.Mmteri nadavlTan da tyveebTan erTad brZolis velze
mraval mebrZolsac tovebda moklulTa da daWrilTa saxiT. Tumca
Tavdasxmebze xels ar iRebda da qarTul teritoriebs kvlav awiokebda.
samwuxarod, qarTveli meomrebic ewirebodnen qveynis dacvas.
qarTvelma mefeebma kargad icodnen, rom arc didoebi, arc ZurZukebi
da arc lekebi ar warmoadgendnen iseT Zalas, rom maT saqarTveloze
Tavdasxma gaebedaT, miTumetes misi damarcxeba moexerxebinaT. maTi
wamqezebeli ki hunTa mefe iyo. misi xelSewyobiTa da gverdSi dgomiT
gaTamamebuli Crdilokavkasielebi ki did zians ayenebdnen qarTvel xalxs
da rac mTavaria, Tavdasxmebis Sewyvetas ar apirebdnen.
qarTul samefo karze isic kargad icodnen, rom ase, saqarTveloSi
Semoseul hunTa mcire razmebis damarcxeba-ganadgurebiT, maTi
Tavdasxmebis alagmvas ver SeZlebdnen. saWiro iyo maT winaaRmdeg ufro
farTomasStabiani Setevis ganxorcieleba, Tumca amas qarTvelebi marto
verafriT SeZlebdnen. iranelebma gadawyvites mokavSires daxmarebodnen.
maT laSqrobis moTaveoba da organizatoroba ikisres.
SemuSavda hunebis winaaRmdeg sabrZolo moqmedebis gegma, romlis
mixedviTac, brZola kaspiis zRvis sanapiroze, Crdilo da amierkavkasiis
21
damakavSirebel viwro gasasvlelTan mdebare, kargad gamagrebul da
dacul darubandis* cixesTan unda gamarTuliyo. darubandis cixes
udidesi strategiuli mniSvneloba hqonda. swored darubandis gavliT
axorcielebdnen hunebi TavianT Tavdasxmebs sparseTze da samxreT
kavkasiis sxva samflobeloebze. saTareSod gamzadebuli hunebi
moadgebodnen-xolme darubandis cixes; darubandis alyaSemortymuli da
gamouval mdgomareobaSi Cavardnili damcvelebi maT winaaRmdegobas
uwevdnen, Tumca mravalricxovan hunTa Semotevas veRar uZlebdnen. cixe-
simagris aRebis Semdeg samxreTis qveynebze hunTa Semosevis Sekaveba ukve
aRarafers SeeZlo.
mirianma omisTvis mzadeba daiwyo. man kargad icoda, rom laSqroba
sakmaod rTuli da xangrZlivi iqneboda. qarTvel meomrebs darubandamde
grZeli da saxifaTo gza unda gaevloT.Ddamqancveli mogzaurobis Semdeg
ki maT brZola mouwevdaT TiTqmis auRebel cixe-simagreSi gamagrebul,
sakmaod Zlier da kargad SeiaraRebul mterTan.
saWiro da aucilebeli iyo rogorc meomrebis saTanadod gawvrTna,
aseve maTi kargad SeiaraReba da fsiqologiuri momzadeba.AxangrZlivi
laSqrobisTvis kargad unda yofiliyo organizebuli jaris sursaTiTa
da iaraRiT momarageba. yovelive es, sardlobisa da jariskacebisgan did
Zalisxmevas moiTxovda.
daTqmul dros, miriani Tavisi laSqriT darubandisken gaemarTa.
cixis misadgomebTan Seupovari brZolebi gaimarTa. hunebi damarcxdnen.
sparsel-qarTvelTa laSqroba warmatebiT dasrulda. maT darubandis
cixe aiRes, gaamagres da Sig TavianTi mecixovneebi Caayenes. amis Semdeg
isini didi xnis ganmavlobaSi icavdnen Crdilo kavkasiisa da samxreT
kavkasiis damakavSirebel erT-erT yvelaze mniSvnelovan gadasasvlels.
matiane dums omis mimdinareobis zedmiwevniTi aRwerisagan. CvenTvis
mxolod isaa cnobili, rom es omi mirianisTvis, romelmac Tavisi
sicocxlis manZilze araerTi warmatebuli brZola gadaixada, yvelaze
saxelovani, mematianis sityvebiT rom vTqvaT, ,,ufrosi laSqroba~ iyo.
am gamarjvebam hunebis Tavdasxmebi droebiT SeaCera, Tumca maT male
isev ganaaxles Semosevebi da axali ZaliT Semouties darubandis
garnizons. mirians araerTgzis mouxda cixe-simagris damcvelebs
qarTvelTa jariT miSveleboda.Ees advili ar iyo da mraval
sirTulesTan iyo dakavSirebuli. miuxedavad amisa, mirianma qarTul
jarTan erTad araerTi gamarjveba izeima. qarTvelebis simamace hunebs
SiSis zars scemda. Seityobdnen Tu ara qarTuli jaris misvlas, hunebi
xSir SemTxvevaSi veRar bedavdnen maTTan Sebmas da uomrad
brundebodnen samSobloSi; zogjer ki warmatebis imeds ar kargavdnen,
guls moicemdnen da mainc agrZelebdnen Setevas.Aam SemTxvevaSi cixe-
simagresTan sastiki brZolebi imarTeboda, romelic TiTqmis yovelTvis
qarTvelTa gamarjvebiT mTavrdeboda. imdenad xSiri iyo mirianis brZola
22
hunebTan, rom sparselebTan erT-erTi saubrisas mirianma aRniSna: ,,Cemi
mTeli sicocxle hunebTan brZolaSi maqvs gatarebuli da mravalgzis
sakuTari sisxlis fasad damicavs sparseTi maTgan~. aseTi iyo qarTveli
mefisa da qarTveli xalxis savalalo bedi. isini iZulebulni iyvnen
sxva saxelmwifos gaZlierebisTvis daeTxiaT sakuTari sisxli da ase
SeenarCunebinaT mSvidoba sakuTar qveyanaSi.
mirianis mefobis dros saqarTvelos oseTTanac gaurTulda
urTierToba. gaxSirda maTi Tavdasxmebi qarTlis teritoriebze.M
darubandSi mirianis laSqrobebis dros osebma qarTveli mefis
saqarTveloSi aryofniT isargebles da sakmaod didi laSqriT
Semoesivnen qveyanas. isini arbevdnen qarTul teritoriebs da
mosaxleobas tyveebad itacebdnen. qarTveli mematianis sityviT, osebis
laSqrobis organizatorebi iyvnen feroS da kavtia.
samSobloSi dabrunebisTanave mirianma Seyara didi jari da darialis
gziT gadavida oseTSi. osebma didi winaaRmdegoba gauwies qarTvelebs,
magram mirianis SeCereba ver SeZles. man brZolebiT gaiara mTeli oseTi.
qarTvelebma mTlianad moaoxres es qveyana, sastiki brZolebiT miaRwies
hunTa qveyanamde da ukan, saqarTveloSi, sxva gziT, kerZod ki, dvaleTis
gadmosasvleliT dabrundnen.Ees imas niSnavda, rom mirianis xeli oseTis
TiTqmis yvela kuTxesa da dasaxlebul punqts miswvda da sastikad
gausworda qarTveli xalxis mtrebs.Aamis Semdeg osebi didxans veRar
bedavdnen qarTul teritoriebze Tavdasxmebs.
mirianis dros saqarTveloSi kapadokiidan* vazis jvriT xelSi
Semovida qarTvelTa erT-erTi upirvelesi wmindani nino. igi samefo
qalaq mcxeTasTan dabinavda da aqedan daiwyo qristianobis qadageba.
daaxloebiT 326 wels qarTlSi qristianoba oficialur saxelmwifo
religiad gamocxadda. saqarTvelo kavkasieli xalxebis qristianobaze
moqcevasac cdilobda, rac misionerebis* wyalobiT nawilobriv
ganaxorciela kidec. qarTulma marTlmadideblurma eklesiam miriani da
dedofali nana wmindanebad Seracxa.
Mmirianis gardacvalebis Semdeg gamefda misi vaJi baqari,
romelmac qristianobaze moaqcia is kavkasielebi, romelTa
gaqristianebac mirianma ver SeZlo.
X X X
V saukuneSi saqarTveloSi sparselebi batonobdnen. qarTl-kaxeTis
cixe-simagreebSi mcvelebad sparsuli garnizonebi idgnen. mterma
23
gansakuTrebiT qristianobas Seutia. sparselebmaGgaryvnes da daangries
eklesiebi da qveyanaSi Tavisi religiis _ mazdeanobis* gavrceleba
daiwyes.
sparselebis winaaRmdeg brZolas saTaveSi Caudgnen qarTveli mefeebi:
arCili, mirdati (mefobdnen V saukunis dasawyisSi). maTi meTaurobiT
qarTveli xalxis brZola uSedegod mTavrdeboda. sparseTi Zlieri
qveyana iyo da patara saqarTvelos uWirda misTvis raime seriozuli
winaaRmdegobis gaweva, Tumca qarTvelebi far-xmals mainc ar yridnen da
medgrad ibrZodnen mravalricxovani mtris winaaRmdeg. sparselebTan
brZolaSiQqveyana dasustda da mas Crdilokavkasielebmac Semouties.
saqarTvelos mefis mirdatis gardacvalebis (V saukunis Sua wlebi)
Semdeg qveyana faqtiurad umefod darCa.Mmisi vaJi, taxtis memkvidre
vaxtangi, mamis gardacvalebis dros Svidi wlis iyo. mas, ra Tqma unda,
ar SeeZlo momZlavrebuli sparselebisa da Crdilo kavkasielebis
TareSis winaaRmdeg brZolisTvis exelmZRvanela. qveyanas Zlieri
mmarTveli sWirdeboda. qarTlis spaspeti* saurmagi da sxva erisTavebi
Zal-Rones ar iSurebdnen moZaladeebis TareSis asalagmad, mters
mravaljer amarcxebdnen kidec, magram aseTi gamarjvebebi mxolod
droebiT Sedegs iZleoda da Tavdasxmebi ar mcirdeboda. qveyana
gansakuTrebiT osTa TareSisgan iyo Sewuxebuli.
vaxtangi izrdeboda. igi mcirewlovanebis miuxedavad kargad iyo
dauflebuli samxedro saqmes. rogorc cnobilia, saqarTveloSi biWebs
bavSvobidanve aswavlidnen sabrZolo xelovnebas. qveyana, romelic
mtrisgan Tavdasxmebs TiTqmis yoveldRiurad ganicdida, kargad
gawvrTnil da samxedro xelovnebaSi daostatebul meomrebs saWiroebda.
mtris mravalricxovnobis gamo, erT qarTvelze ramdenime moZalade
modioda. qarTvelebic swored simamacis, amtanobis, sabrZolo xelovnebis
kargi codniT, qveynis siyvaruliTa da erTgulebiT axerxebdnen maTTan
gamklavebas.
gansakuTrebul wvrTnasa da varjiSSi izrdebodnen warCinebuli
ojaxis Svilebi. isini omis dros sxvebisTvis magaliTis mimcemni unda
yofiliyvnen. maT, jariskacebisgan gamsxvavebiT, sabrZolo ileTebis karg
codnasTan erTad, brZolis gaZRolac unda SesZlebodaT da
gadawyvetilebebis swrafi da gonivruli miRebac.
es gansakuTrebiT samefo ojaxis wevrebs, gamorCeulad ki, taxtis
memkvidres exeboda. mefe da ufliswulebi xSir SemTxvevaSi ara marto
xelmZRvanelobdnen da warmarTavdnen sabrZolo operaciebs, aramed
uSualod monawileobdnen kidec SetakebebSi. amitom isini erTdroulad
unda yofiliyvnen kargi jariskacebic da saukeTeso mxedarTmTavrebic.
qarTuli tradiciis mixedviT, mefis Svilebi garkveul dromde
mSoblebisgan moSorebiT, didebulTa ojaxebSi izrdebodnen. isini
swored aq iRebdnen im droisTvis Sesabamis ganaTlebas. Zvel qarTulSi
24
aRmzrdels, `mamamZuZe~ ewodeboda. vaxtangis, rogorc taxtis memkvidris,
mamamZuZed tradiciisamebr saqarTvelos mTavarsardali saurmagi SeirCa.
ra Tqma unda, ar iyo SemTxveviTi, rom saqarTveloSi taxtis
memkvidre pataraobidanve qveynis mTavarsardlis ojaxSi da misi uSualo
meTvalyureobis qveS izrdeboda. qveynis upirvelesi samxedro piri
momavali mefis aRzrdas swored saukeTeso qarTuli tradiciebisa da im
droindeli msoflios samxedro xelovnebaSi arsebul ukanasknel
miRwevaTa Sesabamisad warmarTavda. saurmagis xelmZRvanelobiT vaxtangma
ara marto sabrZolo ileTebi iswavla, aramed amtanobasa da
gamZleobasac mieCvia da rac mTavaria, saukeTeso mxedarTmTavruli
Tvisebebi SeiZina. mas aseve kargad unda scodnoda yvela is gasaWiri,
rac mis jariskacebs awuxebdaT. amas ki mxolod maSin gaiTavisebda,
rodesac Tavis Tavze gamoscdida laSqrobisa da velad yofnis
siZneleebs. taxtis memkvidres winaaRmdegobebTan bavSvobidanve uwevda
Segueba. samxedro xelovnebasTan erTad vaxtangi sasuliero
mwignobrobaSi, filosofiasa da imdroindel mecnierebaSi kargad
ganswavluli pirovnebac iyo.
vaxtangi aTi wlis iyo, rodesac osebis sakmaod didi laSqari
gadmovida saqarTveloSi. isini xSirad awiokebdnen qarTul mosaxleobas,
Tumca amjerad maTi Semoseva ufro sastiki, Sedegebi ki sakmaod mZime
iyo. maT mTlianad aaoxres qarTli mtkvris saTavidan xunanamde. isini
gansakuTrebiT daucvel, vake adgilze mdebare dasaxlebebs Seesivnen,
mosaxleoba aawiokes, nawili daxoces, umetesoba tyved waiyvanes,
gairekes saqoneli da xelT igdes qarTvelebis mTeli qoneba. osebma
cixe-simagres Tavi aarides, radgan iq myofi damcvelebis winaaRmdegobis
SeeSindaT. mxolod qalaq kasps Seuties. cixe-simagris qarTveli
garnizonis medgari winaaRmdegobis miuxedavad, kaspis aReba SeZles, ris
Semdegac miwasTan gaaswores qalaqi, misi mcxovreblebi ki tyved Caigdes.
datyvevebulTa Soris qarTveli mefis asuli, vaxtangis da _ sami wlis
miranduxtic iyo. igi am dros kaspSi imyofeboda, radganac kaspis
spasalaris ojaxSi iyo gaZiZavebuli.
am Semosevis dros osebma cecxliTa da maxviliT gaiares da
sastikad moaoxres mTeli qarTli, klarjeTi, egrisi, kaxeTi, rani*,
movakani da samSobloSi darubandis gziT gamarjvebulebi da nadavliT
datvirTulni dabrundnen. darubandelebi maTTan iyvnen Sekrulni da gzac
amitom misces.
osTa TareSs `berZenTa~ (bizantielTa) Semosevac daerTo. maT
dasavleT saqarTvelos, kerZod ki egris-wylidan cixe-gojamde*,
teritoria daipyres da aq gabatondnen. qarTvel xalxs mZime dReebi
daudga.
25
mcirewlovanebis gamo vaxtangs ar SeeZlo samSoblos mtrebisTvis
sakadrisi pasuxis gacema. amgvar mdgomareobaSi iyo qveyana, sanam qarTvel
ufliswuls TxuTmeti weli Seusruldeboda.
rodesac vaxtangi TxuTmeti wlis gaxda, man qalaq mcxeTaSi moawyo
samefo rezidencia, mouwoda qarTlis yvela erisTavs da isini mcxeTaSi
Sekriba. warCinebulebs qveynis Semdgom bedze unda emsjelaT. darbazobas
vaxtangi SemaRlebiT mdgom samefo taxtze mjdomi uZRveboda. masTan
axlos isxdnen qveynis spaspeti (qarTuli jarebis mTavarsardali)
juanSeri da ori episkoposi. selis skamebze isxdnen erisTavebi;
darbazobas eswrebodnen aTasisTavebi, asisTavebi da mTeli eris
warmomadgenlebi. isini fexze mdgomni usmendnen krebas.
pirveli sityva darbazobaze vaxtangma warmoTqva. igi kargi
oratori* iyo da maRali xmiT, garkveviT da brZnulad metyvelebda. man
aRniSna, rom qarTveli xalxis mZime mdgomareoba qristianuli
sarwmunoebis cnebebis darRvevisa da im codvebis Sedegi iyo, romelic am
dros qveyanaSi sufevda. man damswreebs Tavisi winaprebis _ qarTveli
mefeebis keTili saqmeebi Seaxsena da yvelas mouwoda masac gverdSi
amodgomodnen, vinaidan mxolod erTianobiT SeZlebdnen mtris
damarcxebas.
vaxtangi brZanebda: `sircxvilia Cvengan osTa Tavdasxmebis moTmena.
es damcireba sparselebisgan an berZnebisgan rom yofiliyo, kidev
SeiZleboda moTmena. sikvdili sjobs aseT sicocxles. RmerTs mivendoT
da Segveweva, win warvimZRvaroT jvari patiosani da misi daxmarebiT
viZioT osebze Suri~.
aRsaniSnavia, rom am periodSi, saqarTvelos upirveles problemad
vaxtangma osTa TareSis alagmva daasaxela. amiT man udidesi mniSvneloba
mianiWa swored qveynis CrdiloeTi sazRvrebis dacvas da aq mcxovreb
xalxebTan normalur urTierTobas.
qarTvel warCinebulebs sakuTari TvaliT hqondaT nanaxi osTa
TareSis mavne Sedegebi da TviTonac kargad hqondaT gaTavisebuli maTi
Tavdasxmebis alagmvis didi mniSvneloba. maT moiwones vaxtangis
ganzraxva.
sityva juanSer spaspetma iTxova, romelmac faqtiurad qarTveli
xalxis neba gamoxata. man Tqva: `bolo xuTi wlis manZilze osebma
gansakuTrebiT Segvawuxes da mravali mwuxareba mogvitanes. maT
isargebles Tqveni mcirewlovnebiT, ris gamoc ar SegeZloT mefoba,
brZola da omis winamZRoloba. axla, marTalia, Tqven aRarc sibrZne
gakliaT, arc Zala, arc simxne, gaizardeT kidec da mefobac SegiZliaT,
magram brZolaSi monawileobisTvis saWiro asaki jer ar SegsrulebiaT.
amitom ukeTesi iqneba Tu Tqven SearCevT erT-erT CvenTagans, vinc
jars uxelmZRvanelebs. danarCenebi mas usityvod davemorCilebiT.
RmerTis SewevniT, Cven wavalT oseTSi da viZiebT Surs im borotebaze,
26
rasac isini Cvens mimarT Cadian. Tqven darCebiT samefoSi da gaagrZelebT
samefos marTvas. Tuki Cveni codvebis gamo RmerTi gangvidgeba da osebi
dagvamarcxeben, Tqven uvnebeli iqnebiT da qveyanac gadarCeba, radganac
mefe cocxali eyoleba. xolo Tu Tqven CvenTan erTad wamoxvalT
laSqrobaSi da osebi dagvamarcxeben, am SemTxvevaSi, qveyanas daRupvisgan
veRaraferi ixsnis, radganac mas Tqvens garda sxva patroni ar hyavs~.
juanSeris azri danarCenma warCinebulebma da erisTavebmac moiwones.
qveynis interesebidan gamomdinare isini vaxtangs Sin darCenas urCevdnen.
maTi mowodeba vaxtangma ar gaiziara. man Tqva: `me mTeli Cemi
sicocxle mwuxarebaSi gavatare, radganac ar masvenebda Cemi disa da
masaviT tyved wayvanili Cveni Tanamemamuleebis sibraluli, amitom
valdebuli var, rom gansacdelSi Cemi xalxis gverdiT viyo. aseT
sicocxles ki sikvdili mirCevia~.
warCinebulebi mixvdnen, rom vaxtangs laSqrobaSi monawileobis
miReba mtkiced hqonda gadawyvetili da uari aRar uTqvamT. vaxtangi maT
Semdegi sityvebiT daloces: ,,cxovndin, mefeo, ukunisamde. Seni
ganzraxvisamebr iyos. yovlis dambadebelma RmerTma mogivlinos
angelozi, romelic mtrebis dasamarcxeblad da Seni mefobis
gansamtkiceblad Zalas mogcems~.
darbazma oseTze laSqroba erTxmad gadawyvita. erisTavebma TavianT
samflobeloebs miaSures. maT laSqrobisTvis jari unda SeekribaT,
moemzadebinaT da saTanadod SeeiaraRebinaT.
oseTze laSqroba sakmaod sapasuximgeblo iyo. es kargad icoda
vaxtangma, amitom dasaxmareblad dedis Zmas, amierkavkasiis erT-erTi
Zlieri samflobelos, ranis erisTav varaz-bakurs mimarTa. igi
sixaruliT daTanxmda. osebi mis samflobelosac arbevdnen, is ki
winaaRmdegobis gawevas ver axerxebda.
qarTlis mTeli laSqari muxnarsa da xerkSi Seikriba da aragvis
orive napirze dabanakda. mematianis gadmocemiT, aq asi aTasi cxenosani
da samoci aTasi qveiTi mogrovda. varaz-bakurma Tormeti aTasi cxenosani
gamogzavna. mematianis cnoba laSqris raodenobis Sesaxeb, Cveni azriT,
gadaWarbebulia. Cven ar SegviZlia zusti ricxvi moviZioT meomarTa
raodenobis Sesaxeb. mxolod isaa cxadi, rom oseTze salaSqrod sakmaod
didi jari iyo mogrovili.
vaxtangi gavida qalaq mcxeTidan. man daaTvaliera laSqari da
moewona laSqris simravle, cxenebis mdgomareoba da jariskacebis
SeiaraReba.
27
mefem samefos gamgeblad datova deda _ sagduxti da da - xuaranZe.
man Seadgina anderZic, romelSic ewera, rom Tu cocxali veRar
dabrundeboda, misi da xuaranZe mieTxovebinaT vaxtangis mamis Zmiswulis
_ mirianisTvis da mefec is gaxdeboda. man miriani datova mcxeTaSi,
dedasa da dasTan erTad. anderZi ki dedas misca ise, rom amis Sesaxeb
aravis araferi uTxra.
vaxtangi laSqars wauZRva da TianeTSi dadga. aq mas SeuerTdnen
,,yovelni mefeni kavkasianni~, romlebmac Tan ormocdaaTi aTasi mxedari
moiyvanes (am SemTxvevaSic qarTveli mematianis cnoba, albaT,
gazviadebulia).
TianeTSi Sesvenebis, jaris xelaxali daTvalierebis, sakvebiTa da
iaraRiT momaragebis Semdeg, vaxtangi gzas gaudga. qarTuli laSqari
darialis gziT gadavida Crdilo kavkasiaSi. am dros vaxtangi ukve
Teqvsmeti wlis iyo.
oseTis mefeebma didZali laSqari Sekribes. maT hunebic moiSvelies
da vaxtangs mdinare Tergis napirze, darialis cixis qvemoT dauxvdnen.
mowinaaRmdegeTa jarebi mdinare Tergis amier da imier napirebze
ganlagdnen. am adgilas mdinare Tergis orive mxares vake-adgili iyo
gadaWimuli, romelic qarafovani* kldeebiT iyo SemosazRvruli. orive
laSqarma kldeebze gamaval gzebze guSagebi daayena, raTa daecva Tavi
zurgidan moulodneli Tavdasxmebisgan. sabrZolo moqmedebebis dawyebamde
28
qarTvelebi da osebi Aam velze erTmaneTis pirispir Svidi dRis
ganmavlobaSi idgnen. Svidive dRes mdinaris napirze mimdinareobda
`bumberazTa~ orTabrZolebi.
osebis damxmare hunTa jarebSi iyo erTi goliaTi, romelsac
Tarxani erqva.Ppirvel dRes brZolis velze swored is gamovida. man
qarTveli meomrebis gasagonad xmamaRla daiZaxa: `mogmarTavT Tqven,
vaxtangis meomrebs, vinc Tqven Soris uZlieresi aris, gamovides CemTan
sabrZolvelad~.
vaxtangis mxridanMmasTan SebrZoleba isurva sparsTa damxmare
laSqris erT-erTma meomarma farsman-faruxma. mis simamaceze legendebi
dadioda. brZolaSi misi dammarcxebeli aravin moiZebneboda. ambobdnen,
rom mas mravali lomi hyavda SiSveli xeliT Sepyrobili da mokluli.
Tarxani da farsman-faruxi brZolis velze erTmaneTis pirispir
dadgnen. misalmebis niSnad orivem xmamaRla SesZaxa da erTmaneTs
miaSures.Ppirvelive SebrZolebisas Tarxanma imarjva, man farsman-faruxs
xmali Cabalaxze* dahkra da Tavi beWamde gaupo. aman vaxtangis laSqarSi
SeSfoTeba gamoiwvia, radganac aravin darCa farsman-faruxis msgavsi
gmiri.
im Rames vaxtangi Tavis karavSi locvad dadga. igi gaTenebamde
muxlCauxrelad idga xatebis win da RmerTs qarTvelTa Sewevnas
evedreboda. vaxtangma TarxanTan SebrZoleba gadawyvita. is Zlieric iyo
da `uSiSic, viTarca uxorco~. vaxtangs eWvic ar epareboda, rom Tu
RmerTis Sewevnac eqneboda, Tarxans aucileblad daamarcxebda.
gaTenebisTanave Tarxani mdinaris napirs moadga. is xmamaRali
SeZaxiliT orTabrZolaSi iwvevda mebrZolebs da Tanac imuqreboda.
vaxtangis laSqridan masTan SebrZoleba veravin gabeda.
maSin vaxtangma Tavis meomrebs ganucxada, rom is apirebda TarxanTan
Serkinebas, raSic RmerTis Sewevnis didi imedi hqonda.
amis gagebaze warCinebulebi SeSfoTdnen. isini yovel Rones
xmarobdnen, rom vaxtangisTvis TarxanTan SebrZolebis ganzraxvaze xeli
aeRebinebinaT. didebulebi fiqrobdnen, rom vaxtangs axalgazrdobis gamo
Tarxanis damarcxebisTvis sakmarisi sabrZolo gamocdileba ar hqonda.
vaxtangma maTi rCeva ar gaiTvaliswina. brZolis velze gasvlis win
igi cxenidan CamoqveiTda, miwaze daemxo da RmerTs Tayvani sca. man
maRla aRapyro xelebi da RmerTs SehRadada: `ufalo, Sen iyavi Cemi
Semwe. am brZolaSi Seni daxmarebis imedi maqvs da ufro Senze var
mindobili, vidre sakuTar Zalaze~.
amis Semdeg vaxtangi brZolis velze gavida. mis zurgs ukan misi
jari ganlagda. qarTvelTa laSqari sxvadasxva erovnebisa da
sarwmunoebis jariskacebisgan Sedgeboda. Tavis RmerTs yvela vaxtangis
gamarjvebas evedreboda.
29
vaxtangma mowinaaRmdege SubiT gangmira. amis damnaxav qarTvelebs
sixarulis yiJina aRmoxdaT da RmerTs madloba Seswires.
momdevno dRes, brZolis velze `bumberazi~ ukve osebis mxridan
gamovida. mas bayaTari erqva. im droidan, rac man meomruli cxovreba
daiwyo, misi mZleveli jer ar gamoCeniliyo. gamarjvebebSi mas sabrZolo
xelovnebis karg codnasTan erTad aTleturi aRnagobac uwyobda xels.
vaxtangma Tavisi meomrebi sabrZolvelad ganalaga. TviTon ki
javSniT SeWurvil Tavis bedaurze amxedrda, aiRo vigris (zRvis Tevzis)
fari, romelsac maxvili ver hkveTda da bayaTars mdinareze gadmosvla
ubrZana.
bayaTarma mdinare gamovlo da napirze gamosvlisTanave vaxtangs
isrebis srola dauwyo. qarTvelTa axalgazrda mefe Soridanve xedavda
misken momqrolav isrebs, igi mkvircxlad xteboda sxvadasxva mxares da
marjved iridebda maT Tavidan. qarTvelTa da osTa laSqrebidan ismoda
bukebisa da dafdafebisa xma da mebrZolebis xmamaRali yiJina, romlebic
TavianT gmirebs xmamaRali SeZaxilebiT amxnevebdnen. mTebi da borcvebi
bans aZlevdnen am xmaurs da iseTi STabeWdileba iqmneboda, TiTqos
garemo iZroda.
bayaTaris nasrolidan vaxtangis fars mxolod ori isari moxvda.
Tumca maT ver SeZles faris gakveTa. bayaTari mixvda, rom vaxtangisTvis
isris mortyma SeuZlebeli iyo da xerxs mimarTa. gadawyvita misTvis
cxeni moekla. misi azriT, CamoqveiTebuli vaxtangi veRar SeZlebda
gamklavebas da misi damarcxeba gauadvildeboda. marTlac, bayaTarma
vaxtangs cxeni dauWra; vidre vaxtangis cxeni daecemoda, qarTvelTa
mefem imarjva, bayaTars miswvda da mxarze xmali iseTi siZlieriT
daartya, rom gulamde gakveTa. bayaTarma maSinve suli ganuteva.
orTabrZolebi damTavrda. omis droc dadga. vaxtang gorgasalma
laSqari sabrZolvelad daawyo da mas win gauZRva. qarTvelebma osebs
Seuties. qarTvelTa jari ase iyo ganlagebuli: win `cxen-Torosani da
jaWv-Cabalaxosani~ anu mZimed SeWurvili mxedroba midioda. mas ukan
aseve mZimed SeWurvili qveiTebi mihyvebodnen, romelsac msubuqad
SeiaraRebuli qveiTebi misdevdnen. mefe Tavisi rCeuli meomrebiT
laSqris ukan idga.
osebi winaswar iyvnen Casafrebulni kldeebis ukan da iqidan
dauSines isrebi. isrebi wvimasaviT modioda.
laSqris ukan moqceuli vaxtangi SeZaxilebiT amxnevebda Tavis
jariskacebs da Tan saTanado miTiTebebs aZlevda maT. win mimavalma cxen-
Torosnebma aiares yvelaze rTuli, qarafebze mimavali gza da avidnen
vakeze. maT qveiTebi da cxenosnebi mihyvnen. osebsa da qarTvelebs Soris
sastiki brZola gaimarTa. vaxtangi ise ibrZoda, rom rogorc mematiane
wers: `Tu marjvena mxares ibrZoda, misi Semxedvareni marcxena mxares
Zrwodnen, xolo Tu marcxena mxares _ marjvniv myof osebs edgaT SiSis
30
zari~. brZolis saSinel xmaurSic ki advili sacnobi iyo vaxtangis xma.
igi rogorc lomi, ise ibrZoda da misi xmac lomiviT quxda. mas
ganuyrelad Tan axlda ori mxedari: Tan Sezrdili ZuZumte, artavazi,
saurmag spaspetis Ze da bivritian sefe-wuli*. isinic mxned ibrZodnen
da molaSqreebs simamacisa da gamZleobis magaliTs aZlevdnen.
osebma qarTvelebis Semotevas ver gauZles, brZolis veli miatoves
da gaiqcnen. qarTvelebi ukan mihyvnen da mravali gaqceuli gamoasalmes
sicocxles, nawili ki tyved Caigdes. qarTvelebi osebis sikvdilze
metad tyveebis xelSi CagdebiT iyvnen dainteresebulni, raTa isini
osebis mier qarTlis teritoriebis rbevis dros xelSi Cagdebul
qarTvel tyveebze gaecvalaT.
pirveli warmatebuli brZolis Semdeg qarTveli meomrebi ukan,
banakSi dabrundnen. aq maT sami dRis ganmavlobaSi daisvenes, RmerTs
madloba Sewires, daWrilebs umkurnales da daxocil gmirebs
upatrones. mxolod amis Semdeg Sevida qarTuli laSqari oseTis
teritoriaze.
vaxtangma laSqari ramdenime nawilad gayo da oseTis sxvadasxva
mxares Seusia. mTeli laSqriT erTi mimarTulebiT siaruli, ra Tqma
unda, ara marto gaWirdeboda, aramed SeuZlebelic iqneboda. vaxtangis
arCeuli taqtikiT oseTis dapyroba mokle droSi moxdeboda. drois
gawelva, ra Tqma unda, ar Sedioda vaxtangis interesebSi. rogorc
cnobilia, ukve adreul Semodgomaze (seqtembris bolos) mTebSi amindi
fuWdeba, jer wvimebi iwyeba, rac gzebisa da mTis mdinareebze arsebuli
xidebis dangrevas iwvevs, es ki gadaadgilebas arTulebs. miTumetes,
moZraoba TiTqmis SeuZlebeli iqneboda didi laSqrisTvis, gansakuTrebiT,
cxenosnebisa da mZimed SeWurvili kavaleriisaTvis. es jaris sxvadasxva
adgilebSi CarCenas da maTi erTmaneTisgan mowyvetasac gamoiwvevda.
vaxtangis mier arCeuli taqtikiT qarTvelebma maleve SeZles mTeli
oseTis dapyroba. mematiane mokled da amomwuravad aRwers am ambebs:
qarTvelebi `gaifantnen ovseTis dasapyrobad, Semusrnes maTi qalaqebi,
Seipyres tyveebi da uricxvi nadavli Caigdes xelSi~.
vaxtangi osebis damarcxebis Semdeg yivCaReTs Seesia da es mxarec
daimorCila. CrdiloeTidan Tavdasxmebis aRsakveTad vaxtangma `Seqmna
oseTis kari, romelsac dariali erqva~. aq man aaSena maRali damcavi
kedlebi. mis mcvelebad ki maxloblad mcxovrebi mTielebi daadgina. ase
gaamagra vaxtangma qveynis CrdiloeTi sazRvris sakmaod saSiSi monakveTi
da saqarTvelos mSvidobiani cxovrebis pirobebi Seuqmna.Agatarebuli
RonisZiebebis Semdeg qarTvelTa mefis daukiTxavad CrdiloeTidan buzic
veRar Semofrindeboda. vaxtang mefis cxovrebis aRmwereli qarTveli
mematiane juanSeri wers, rom amieridan osebsa da yivCaRebs aRar
SeeZloT qarTvelTa mefis nebarTvis gareSe amierkavkasiaSi gadmosvla.
31
am periodSi oseTis mosazRvred mdebareobda paWanikeTi, mis
mezoblad ki jiqeTi*, Tumca mogvianebiT maTi sazRvrebi ramdenadme
Seicvala. rogorc Cans, es xalxi oseTs zurgs umagrebdnen
saqarTveloze Tavdasxmebis dros da TviTonac aqtiurad monawileobdnen
qarTvelebis awiokebaSi, amitom vaxtangma maTi dasja gadawyvita.
gorgasalma laSqris nawili oseTSi datova, danarCeniT ki paWanikebsa da
jiqebs Seutia. am ukanasknelebma medgari winaaRmdegoba gaswies. sastiki
brZolebi qarTvelTa gamarjvebiT damTavrda. qarTvelebma jiqeTi da
paWanikeTic daipyres da isev oseTSi mibrundnen.
osTa mefeebi kavkasionis mTebSi iyvnen Sexiznulni da vaxtangis
qveynidan wasvlas elodnen. qarTvelebis mier paWanikeTisa da jiqeTis
dapyrobis Semdeg mixvdnen, rom qarTvelebi advilad ar datovebdnen maT
qveyanas. amitom vaxtangs dazavebisTvis mociqulebi gamougzavnes da misi
dis sanacvlod ocdaaTi aTasi osi tyve iTxoves, romelTagan umetesoba
osebis saukeTeso gvaris Svilebi iyvnen da saxeldebiT iyvnen
CamoTvlili. vaxtangi osTa moTxovnas uyoymanod daTanxmda. tyveebis
gacvla Sedga. amdeni xnis ganSorebis Semdeg vaxtangma da ukan daibruna.
dis gamoxsna didi sixaruli ara marto qarTvelTa axalgazrda
mefisTvis iyo, am ambavs mTeli qarTuli laSqari da saqarTvelo
erTnairad zeimobda. sxva rom araferi vTqvaT, qarTveli mefis asulis
amdeni xnis ganmavlobaSi osTa tyveobaSi yofna qveynis prestiJis saqme
iyo da mis umweobasa da sisusteze mianiSnebda.
danarCeni tyveebis gacvlis pirobebis SesaxebMmolaparakebebi
qarTul da osur mxareebs Soris intensiurad mimdinareobda. vaxtangi
eqvsi wlis manZilze osTagan datyvevebul erT qarTvel tyveSi erTi osi
tyvis gacvlas daTanxmda. SesaZloa gamarjvebuli mxarisTvis es
SeTanxmeba arcTu mTlad saukeTesod mogveCvenos. albaT, mTebSi umweo
mdgomareobaSi Sexiznuli osi mefeebi tyveTa gacvlis sxva ufro
kabalur pirobebzec ar ityodnen uars, magram swored es faqti usvams
xazs da naTlad warmoaCens qarTvelTa laSqrobis namdvil miznebsa da
sababs. arc vaxtangi da arc sxva qarTveli politikosebi ar isaxavdnen
miznad oseTis dapyrobas an mis, rogorc saxelmwifos gauqmebas, miT
umetes, raime materialuri sargebeli, osi mosaxleobis datyveveba da
monebad gayidva ar igegmeboda qarTuli mxaris mier. es laSqroba,
miuxedavad imisa, rom TviT oseTis teritoriaze gagrZelda da mis
mezobel Crdilo kavkasiis, savaraudod osebis momxre, da saqarTvelos
teritoriebze TavdasxmebSi araerTgzis monawile paWanikeTisa da
jiqeTis darbeviTac dasrulda, mxolod da mxolod saqarTvelos
Tavdacvisa da misi mosaxleobis Semdgom mSvidobian cxovrebisTvis iyo
gamiznuli. misi upirvelesi amocana oseTis dasusteba (romlis Semdegac
igi veRar SeZlebda qarTuli teritoriebis rbevas) da im auarebeli
qarTveli tyvis gamoxsna da samSobloSi dabrunebac iyo, romlebic
32
oseTSi monur mdgomareobaSi imyofebodnen. vaxtangma isic kargad icoda,
rom osebsa da qarTvelebs, rogorc or mezobel xalxs Soris, kvlav
unda gagrZelebuliyo urTierToba da Tu osuri mxare muxanaTur
Tavdasxmebs Sewyvetda, qarTuli mxare yovelTvis mzad iyo
keTilmezoblobisaTvis.
tyveebis gacvliT vaxtangma oseTSi laSqroba daasrula. oseTi
sagrZnoblad dasustda da sakuTar Tavze iwvnia saqarTvelos samxedro
siZliere. osTa mefeebi mixvdnen, rom qarTuli laSqari raodenobiT,
sabrZolo gawvrTnilobiT, organizebulobiTa Tu SeiaraRebiT maT
laSqars bevrad aRemateboda da misTvis gadaulaxav siZneles arc oseTis
miuvaloba, kavkasionis qedis gadalaxva, ugzooba da mTis pirobebSi
brZolis sirTule warmoadgenda, misi axalgazrda mefe ki aravis
SearCenda Tavisi qveynis rbevasa da sakuTari mosaxleobis tyveebad
datacebas.
radganac qarTul mxares ar hqonda imis garantiebi, rom osebi
saqarTveloze Tavdasxmebs Sewyvetdnen, oseTis datovebamde vaxtangma
saqarTvelos Semdgom usafrTxoebaze izruna da imdroindel
diplomatiur praqtikaSi gavrcelebul xerxs mimarTa _ osebs mZevlebi
gamoarTva. rogorc wesi, isini oseTis saukeTeso gvaris Svilebi iyvnen.
mZevlebis sanacvlod qarTvelTa mefem ocdaaTi aTasi osi tyve misca
osur mxares.
oseTsa, paWanikeTsa da jiqeTSi laSqroba vaxtangma oTx TveSi
daasrula. SegviZlia vivaraudod, rom igi ivnisidan seqtembris bolomde
gagrZelda, radganac gazafxuli, zamTari da gviani Semodgoma (ufro
zustad oqtomber-noemberi) wvimebis, didTovlobisa da siciveebis gamo
gamousadegaria mTaSi nebismieri, Tundac mcire samxedro eqspediciis
CatarebisTvis.
mZevlebis ayvanis Semdeg vaxtang mefem ranTa damxmare Zala da
kavkasieli mefeebi molaSqreebTan erTad TavianT qveynebSi mdidruli
saCuqrebiT datvirTulni gauSva. darialis gziT saqarTveloSi
gamogzavna Tavisi da _ miranduxti da osTagan gamoxsnili qarTveli
tyveebi.
vaxtangTan mxolod qarTveli molaSqreebi darCnen.
qarTvelTa mefem gza dasavleTisken, `afxazeTisken~ gaagrZela. am
periodSi afxazeTSi (egrisSi) saberZneTi (bizantia) iyo gabatonebuli.
egrisze gavlenis mopovebiT sisxlxorceulad iyo dainteresebuli irani.
V saukunis Sua wlebidan iransa da bizantias Soris egrisis
dasapyrobad sisxlismRvreli brZolebi mimdinareobda. omi gardamavali
upiratesobiT warmoebda. bizantielTa aRviraxsnili batonobisa da maT
mier egrisis mefe gubazis veragulad mokvlis (554 w.) gamo
aRSfoTebuli adgilobrivi mosaxleoba aq gabatonebul bizantielebs
daupirispirda. iranma scada Seqmnili viTarebiT esargebla da egrisSi
33
Tavisi moqmedebebi gaaaqtiura, Tumca uSedegod. 555 wels iranis
sardali naxoragani egrisSi orjer damarcxda, ris Semdegac igi iranis
Sahma xosrom saSineli sikvdiliT dasaja: kefidan fexebamde cocxlad
gaatyavebina.
rogorc Cans, vaxtangma miiCnia, rom Seqmnili politikuri viTareba
Sesaferisi dro iyo `afxazeTidan~ berZnebis gansadevnad.
brZolebi dasavleT saqarTveloSi sakmaod mZime da xangrZlivi
gamodga. igi sami wlis ganmavlobaSi gagrZelda. TviToeul cixe-
simagreSi gamagrebuli berZnebisa da maTi momxreebis dasamarcxeblad
vaxtangis meomrebs seriozuli brZolebis gamarTva uwevdaT. vaxtangma
aiRo egrisis yvela cixe cixe-gojamde.
Semdeg vaxtangi samefo qalaq mcxeTaSi dabrunda. qalaqis
mcxovreblebi mefesa da molaSqreebs sixaruliT Sexvdnen. isini maT
fexqveS ufendnen samosels, Tavze fuls ayridnen da xmamaRali
SeZaxilebiT xotbas asxamdnen maT gmirobas. marTlac, aqamde maT ar
smenodaT, rom romelime qarTvel mefes aseTi rTuli laSqroba moewyo,
ase gonivrulad waremarTa da Tanac aseTi warmatebiT daegvirgvinebina.
meomrebis mier omSi sagmiro saqmeebis dafasebis droc dadga.
vaxtangma is mxedrebi da msaxurebi, romlebmac oseTis laSqrobis dros
gansakuTrebuli mxneoba da mosazrebuloba gamoiCines, daawinaura da
warCinebulTa rangSi aiyvana.
dedis Zmas _ varaz-bakurs alafidan didi saCuqrebi gaugzavna.
kerZod ki, aTasi tyve-mona, aTasi saxedari, aTasi faSati.
aseTive saCuqrebi vaxtangma binqaran `episkoposs~ sparseTis
mefesTanac gaatana da asulis xeli sTxova. sparsTa mefem vaxtangs
colad Tavisi asuli _ balenduxti gamougzana, romelsac mziTevSi
sakmaod didi teritoriebi misca. kerZod ki, somxiTi da `yovelni mefeni
kavkasianni~.
am periodSi vaxtangi ukve ocdaori wlis iyo. igi iyo `umaRles
kacTa mis JamisaTa, da uSunieres saxiTa da Zlieri ZaliTa, romel
Wurvili queiTi iremsa miewiis, upyris rqa da daiWiris, da cxeni
Wurvili aRiRis mxarTa zeda da mcxeTiT aRvidis cixesa armazisasa*~.
vaxtang gorgasali SesaniSnavi sardali da mniSvnelovani
politikuri moRvawe iyo. is mTeli Tavisi sicocxlis manZilze
ganuwyvetlad ebrZoda saqarTvelos mtrebs. mis miRvaweobaSi erT-erTi
mniSvnelovani movlena 482 wels iranis winaaRmdeg dawyebuli ajanyeba
iyo. Tavdapirvelad warmateba ajanyebulTa mxares iyo, magram vaxtangma
ver miiRo daxmareba verc hunebisgan da verc bizantiisgan. Amas daerTo
SinaaSlilobac. 483-484 wlebSi iranelebTan Setakeba vaxtangis
damarcxebiT damTavrda.
vaxtangis zedwodeba `gorgasali~ sparsulad `mglisTavas~ niSnavs.
misTvis ki imitom SeurqmeviaT, rom mas muzaradze mgeli hqonda
34
gamosaxuli. SemdgomSi saqarTvelos saxelmwifo droSas `vaxtangiansa~
da `gorgaslians~ uwodebdnen.
qarTul matianeebSi vaxtang gorgaslis mier gadaxdil mraval
saxelovan brZolazea cnobebi SemorCenili. Tumca maT Soris, rogorc
Cans, yvelaze gamorCeuli da didebuli qarTvelTa mier Crdilo
kavkasiaSi ganxorcielebuli laSqrobebi iyo. yovel SemTxvevaSi ase
miaCnda qarTvel xalxs.Ooci saukunis Semdegac saqarTveloSi TiTqmis
yvela qarTvelma, didma Tu pataram, icis qarTvelTa Wabuki mefisa da
qarTveli meomrebis Crdilo kavkasiaSi laSqrobisas gamoCenili gmirobis
gamomxatveli xalxuri leqsi:
`vaxtang mefe RmerTs uyvarda,
cidan Semoesma rekva,
ialbuzze fexi Sedga,
didma mTebma iwyes dreka~.
qarTulma eklesiam didi mefe vaxtang gorgasali wmindanad Seracxa.
misi xsenebis dRed ki 30 noemberi (13 dekemberi) daaweses.
X X X
1089_1125 saqarTveloSi mefobda daviT IV aRmaSenebeli. Mmis dros
damTavrda qveynis politikuri gaerTianeba.
daviT aRmaSeneblis saxelmwifoebriv RonisZiebaTa dRis wesrigSi
imTaviTve idga saqarTvelos Crdilo misadgomebis sakiTxi, risTvisac
gadamwyveti mniSvneloba eniWeboda Crdilo kavkasiaSi gadasasvlelebis
da kerZod, darialis gzis gamagrebas. daviTma 1118 wels aiRo darialis,
ovseTisa da kavkasionis sxva gadasasvlelebi. garda arsebuli cixeebis
dakavebisa, is aq axal TavdacviT nagebobebs aSenebda kidec.
daviT aRmaSenebelma laSqrobebi moawyo darubandis gadasasvlelze
gavlenis mosapovebladac. man aiRo kavkasiis cixeebi da gamagrebuli
adgilebi.
daviT aRmaSenebeli gardaicvala 1125 wlis 25 ianvars, SabaT dRes,
52 wlis asakSi. dakrZalulia mis mierve aSenebul gelaTis taZarSi.
qarTulma eklesiam didebuli, ganaTlebuli da Zlevamosili mefe
wmindanad Seracxa da misi xsenebis dRed 26 ianvari (ax. st. 8
Tebervali) daawesa.
35
D
daviT aRmaSeneblis Zis demetre I-is mefobis dros (1125-1155/56
ww.) Crdilo kavkasieli tomebi osebi da yivCayebi qarTvelebTan
mSvidobian urTierTobaSi iyvnen da demetres ramdeni aTasi molaSqrec
unda eTxova, yovelTvis mzad iyvnen mis dasaxmareblad.
X X X
dido daRestnis erT-erTi Temia. is kaxeTis mosazRvred, kavkasionis
qedis CrdiloeT kalTebze mdebareobs da aRmosavleT saqarTvelos
yadorisa da vanTaSeTis uReltexilebiT ukavSirdeba. qarTuli wyaroebis
cnobebiT, dido odiTganve qarTuli samyaros ganuyofeli nawili iyo da
qarTuli administraciuli erTeulebis: jer saerisTavoebis, Semdgom ki
samouravoebis SemadgenlobaSi Sedioda.
Tamaris dros (1184_1213 ww.) saqarTvelom Tavisi didebis zenits
miaRwia. Tamari `iqmna yovelTa mefeTa Soris udidesi, sviani da
bednieri, RvTismoSiSi, tkbili, saxieri~.
Tamaris epoqaSi xdeboda mTis mosaxleobis sul ufro meti
damorCileba da maTi Tavisuflebis SezRudva. xelisufleba maT
sxvadasxva gadasaxadebsa da begarasac uwesebda.
Tavisuflebas miCvveuli mTielebi energiulad icavdnen Tavs.
36
savaraudod, XIII saukunis 10-ian wlebSi, Tamaris mefobis bolos,
aRmosavleT saqarTveloSi mTiel-fxoelTa* da didoelTa gandgoma moxda.
maT saqarTvelos baris raionebze Tavdasxmebs mouxSires da mosaxleobis
tyveebad dataceba daiwyes.
Zlieri da gavleniani saqarTvelo, ra Tqma unda, aravis apatiebda
SinaaSlilobas, miT umetes, mosaxleobis rbevas.
Tamarma laSqari Seyara, mas amirspasalari ioane aTabagi usardla da
mTielebis winaaRmdeg saomrad gagzavna.
ioanem gandgomilebTan sabrZolvelad sakmaod saintereso strategia
SeimuSava. mas SeeZlo kaxeTis gadasasvlelebidan pirdapir am
samflobeloebSi Sesuliyo da ase Seetia maTTvis. Tumca amirspasalarma
sxva gza airCia. `iovane aRvida mTasa xadisasa* da warvlo wuer-wuerad
da waradga fxoelTa, didoTa, ZurZukTa~. Ee. i. ioane sxva
gadasasvleliT, kerZod ki, xadidan, jvris uReltexilis aRmosavleTiT
aragvis xeobidan kavkasionis mTavar wyalgamyof qedze avida, gza
aRmosavleTiT xev-xev gaagrZela da meamboxeebs kavkasionis qedis orive
mxridan erTdroulad Seutia. amiT ioanem Tavidan aicila araxelsayrel
adgilze brZola. amave dros, igi moulodnelad da malulad waadga maT
Tavs. es, Cveni azriT, gamowveuli iyo imiT, rom pirdapir Sesvlis
SemTxvevaSi qarTvelTa jars jer kavkasionis sakmaod rTuli
gadasasvlelebi unda gadaelaxa, romlebsac gandgomilebi aucileblad
37
Caketavdnen da Seupovar brZolasac swored aq gaumarTavdnen. es ki
orive mxridan auarebel msxverpls gamoiwvevda da sabrZolo
moqmedebebic SesaZloa didxans gagrZelebuliyo. es ki arasasurveli iyo.
laSqrobis damTavreba rac SeiZleba mokle droSi unda momxdariyo.
aucileblad unda aRiniSnos isic, rom aseT sifrTxiles mTis
mcxovreblebTan mimarTebaSi iCens imdroindel maxlobel aRmosavleTsa
da kavkasiaSi erTi-erTi uZlieresi saxelmwifosa da mravalricxovani,
kargad SeiaraRebuli da gawvrTnili armiis mTavarsardali. misi
sifrTxile ki imiTaa gamowveuli, rom saqarTvelos mTavarsardalma
kargad icis, Tu raoden rTulia mTis pirobebSi brZola, radganac
geografiuli landSaftisa da mravali sxva mizezis gamo, azrs kargavs
is upiratesobebi, romlebic regularul jarebs gaaCnia. qarTuli mxare,
bunebrivia, TviToeuli Tavisi jariskacis sicocxliTac iyo
dainteresebuli da am taqtikiT rogorc erTi, ise meore mxridan uazro
msxverplsac iridebda Tavidan.
sworad arCeuli taqtikis gamo ioanes laSqroba warmatebuli
gamodga. qarTvelTa jarma SeZlo ajanyebulebs CrdiloeTidan wadgomoda
Tavs. mematiane wers: `waradga fxoelTa, didoTa, ZurZukTa, da uwyo
rbevani, tyuenva da srvani~. SeSinebuli ZurZukebi qarTvelTa sardlobas
didZali ZRveniT eaxlnen da morCileba aRuTqves. ioanem aq sami Tve,
savaraudod ivnisi, ivlisi da agvisto, dahyo. man daimorCila am mxaris
mkvidrni, ganago iqauri saqmeebi da maT kvlav xarki daado; maTi mxridan
SemdgomSi winaaRmdegobis gawevis Tavidan acilebis mizniT, aiyvana
mZevlebi da agvistos bolos ukan gamobrunda. igi `movida winaSe
Tamarisa gamarjvebuli~.
X X X
XIII saukuneSi msoflios axali dampyroblebi moevlinnen TaTar-
monRolTa saxiT. maT gasaocari siswrafiT daipyres azia-evropis
udidesi nawili, maT Soris saqarTveloc, da manamde arnaxuli sididis
samflobelo Seqmnes.
male monRolTa imperia ramdenime samflobelod gaiyo, romelTa
Sorisac teritoriebis gamo sisxlismRvreli brZolebi mimdinareobda.
saqarTvelo am omebSi Caeba. saqarTvelo ilxanTa mflobelobaSi moeqca,
romelTac gamudmebuli dapirispireba hqondaT oqros urdosTan
(mdebareobda volgispireTSi).
XIII saukuneSi saqarTveloSi gadmovidnen berqa yaenisagan (oqros
urdo) ltolvili osebi, romlebmac Tan moiyvanes mcire asakis Zmebi:
ufrosi farejani da umcrosi bayaTari. ltolvilebSi mravali osi
didgvarovani aRmoCnda. isini darubandis gadmosasvleliT Semovidnen
38
amierkavkasiaSi. ilxanTa yaeni am dros iyo hulagu (ulo). man Seiwynara
osebi, maT xaraja uboZa, molaSqred da TanamebrZolebad gaamwesa da
qarTvelTa mefes maTi dabinaveba ubrZana. am ukanasknelma osebi zogi
qalaqSi daasaxla, zogni dmaniss da nawilic Jinvans. osebma yaenis
keTilganwyobiT isargebles da cota xnis Semdeg qarTlis rbeva, xolo
misi mosaxleobis tyveebad dataceba daiwyes. maT qalaqi gori aaoxres
da Tavisad daiWires.
osTagan qveynis aoxrebiT Sewuxebuli qarTveli warCinebulebi
Seikribnen. maT qarTlis erisTavis begas Ze, hamada meTaurobda. isini
gors miadgnen. gorTan sisxlismRvrebi brZolebi gaimarTa. qarTvelebma
gors mravalgzis Seuties, magram qalaqi sagangebod iyo gamagrebuli da
misi aReba ver SeZles. `mravali kaci mokvda, osica da qarTvelica~.
iZulebulni gaxdnen gori daewvaT. osebs Zalian gauWirdaT
alyaSemortymul qalaqSi yofna. maT cixis galavnidan TokiT kaci
gadmouSves, muxranSi mdgom TaTrebTan gagzavnes da daxmareba sTxoves.
TaTar-monRolebi maSinve gorisken gamoeSurnen. isini qarTvelebsa da
osebs Sua Cadgnen da qarTvelebs goris aRebis saSualeba ar misces.
TaTrebma osebi da qarTvelebi daazaves. am ambis Semdeg osebi da
qarTvelebi winandelze ufro gadaemternen erTmaneTs.
qarTvelTa mefe daviTs osTa mTavari farejani, marTalia, erTgulad
emsaxureboda, magram osTa da qarTvelTa Soris didi mtroba iyo. isini
imdenad iyvnen erTmaneTze gadakidebulebi, rom visac sZlevdnen,
aucileblad klavdnen. gansakuTrebiT samtro-sasikvdiled qarTveli da
osi didebulebi iyvnen gadakidebulebi.
saqarTvelos mZime dReebi edga. `iSleboda qveyana qarTlisa~.
gansakuTrebiT osi mTavari bayaTari iyo gandidebuli. is sargeblobda
qveyanaSi arsebuli rTuli viTarebiT da qarTlsa da TrialeTs saSinlad
aoxrebda, aznaurebs mamulebidan erekeboda da Tavisad iWerda. rogorc
mematiane wers: `iyo Wiri didi mkvidrTa qarTlisaTa~.
qarTlSi ormefoba iyo. mefeebi vaxtangi da daviTi erTmaneTs xSirad
eomebodnen. amiT sargeblobdnen osebi. isini xan erTs exmarebodnen, xan
meores da Tan qarTul mosaxleobasac Seuwyaleblad arbevdnen. `bayaTar
aoxrebda qveyanaTa da xocTa kacTa~. mas medgrad ebrZodnen qarTlis
erisTavi suramelebi: rati da Hamada, Tumca osTa Tavdasxmebis SeCereba
ver xerxdeboda.
erT-erTi brZolis dros bayaTarma gamrekels, kaxas Zes, Zamis cixe
waarTva.Aamis gagebisTanave samcxis mTavarma beqam didi laSqari Sekriba
da bayaTrs Tavs daesxa. cxenze amxedrebuli bayaTari Tavisi
mebrZolebiT cixidan gamovida da beqas jaris meomrebs win daxvda.
gaCaRda sastiki brZola. pirvelive Setakebis Semdeg bayaTari iZlia. igi
brZolis velidan gaiqca da ukan, cixeSi Sevida. beqam cixes alya
Semoartya. Mmas damxmare Zala mouvida. aman osebi SeaSina. maT zavi
39
iTxoves da sanacvlod qarTlis mosaxleobaze Tavdasxmebis Sewyvetis
piroba dades. Mmale maTi mTavari da am rbevebis erT-erTi mTavari
organizatori bayaTari mokvda, Tumca aRmosavleT saqarTveloSi viTareba
ar Secvlila, osebi gamudmebiT awiokebdnen saqarTvelos mosaxleobas da
mraval usamarTlobas Cadiodnen. maTi gamkiTxavi aravin iyo, vidre
saqarTvelos taxtze avidoda giorgi V brwyinvale _ erTiani
saqarTvelos mefe (mefobda 1299, 1318-1346), demetre II Tavdadebulisa
da naTia jayelis Ze.
misi mefobis dasawyisSi `mZlavrobdnen osni qarTls da daepyraT
adgil-adgilTa dabnebi da cixeni. ama mefeman ganasxna ZlierebiTa
TvisiTa da waarTva maT cixeebi da dabebi~. qarTuli wyaros `Zegli
erisTavis~ cnobiT, giorgim qalaqi gori mZime brZolebis Semdeg
(amisTvis sami weli dasWirda) aiRo da osebi iqidan gandevna.
am periodSi, saqarTvelo centraluri kavkasiidanac ganicdida osTa
Tavdasxmebs.Ggiorgim arc isini daindo. man didi laSqari Sekriba, `mere
Sevida da Semusra kavkassa Sina myofni, urCni mosrna da daimorCila~.
maT xarki dauwesa da `daamSvida qarTli ovsTagan~, radganac kavkasionis
gadmosasvlelebi TviTon daikava da iq mcvelebi daayena.
40
didi qarTveli istorikosi vaxuSti werda: giorgi brwyinvalem
`sZlo saqarTvelos yovelTa mterTa, zogs brZoliTa da ZlierebiTa,
zogi ki sibrZne-gonierebiTa da mecnierebiTa daamSvida~.
X X X
Teimuraz I iyo kaxeTis mefe 1606-1648 wlebSi, qarTl-kaxeTis mefe
1625-1632 wlebSi. igi iyo vaJi daviT kaxTa mefisa da qeTevan
dedoflisa, romelic 1624 wlis 12 seqtembers Sah-abasis brZanebiT
awames, magram qristianobaze uari ver aTqmevines.
Teimurazs mefoba metad mZime viTarebaSi mouxda. mis dros iranis
taxtze ijda msoflios erT-erTi sastiki da sisxlismsmeli mbrZanebeli
_ Sah-abasi, romelic ganuwyvetlad arbevda da aoxrebda aRmosavleT
saqarTvelos da mis mosaxleobas mravali Wiri moswia.
Teimurazis dros gansakuTrebiT garTulebuli iyo daRestanTan
urTierToba. daRestnelebma kaxeTze Tavdasxmebs XVI saukunis Sua
wlebidan mouxSires. Teimurazis mefobis dasawyisSi lekebi cxadad
Tavdasxmebs ver bedavdnen da Cumad, miparviT, umetesad RamiT da mcire
razmebiT awiokebdnen qarTul mosaxleobas. Teimurazma qveynis dacvis
mizniT daRestanSi gagzavna qarTvelTa razmi qaixosro omaniSvilis
meTaurobiT. es ukanaskneli iyo mxne, axovani da mamaci mebrZoli. igi
Sevida daRestanSi da mTaze dadga. qaixosrom aqedan daiwyo daRestnis
`rbeva, srva da oxreba~. daRestnelebma mas winaaRmdegoba ver
gauwies.Mqaixosrom daRestnelebis ufro metad SesaSineblad,
Teimurazisgan saomari buki iTxova. kaxelebma Teimurazs CaawveTes, rom
qaixosro buks imitom iTxovda, rom SesaZloa Semdeg kaxeTze batonobaSi
Sescileboda Teimurazs. am ukanasknelma daujera borot Worebs,
daRestanSi laSqroba moSala, qaixosro ki moakvlevina.
XVII saukuneSi ki Sah-abasis (1590-1629 wlebi) mier kaxeTis
araerTi aoxrebis Semdeg, daRestnelTa Tavdasxmebma ufro sastiki da
yoveldRiuri xasiaTi miiRo. Sah-abasis Tavdasxmebis dros kaxTa mefes
uRalata daRestnis erT-erTi samflobelos wuqeTis* mflobelma
alibegma. Teimurazma misTvis samagieros gadaxda gadawyvita. man qarTuli
laSqari Seyara (savaraudod 1626-1628 wlebSi) da wuqeTisken gailaSqra.
alonSi (alvanSi) misul Teimurazs moulodnelad cxeni waeqca da
daSavda. man laSqrobis gagrZeleba veRar SeZlo da kaxTa da qarTlelTa
laSqars zurab erisTavi uTava.
ali-sulTani sarubaSs* imyofeboda, qarTvelebic iqiT gaeSurnen.
qarTuli laSqari parviT midioda (radganac Tavdasxmis SetyobisTanave
ali-sulTani gaiqceoda, an sparselebs moiSveliebda) da misi miaxloveba
ali-sulTanma gvian Seityo. man wuqeTSi gadasvla veRar moaswro, jebirs
41
amoefara da ase dauwyo winaaRmdegoba qarTvelebs, Tan gaqcevas lamobda.
qarTvelebi qveiTad Seuxdnen moRalates. zurabi ki mas cxeniT miuxda
da xmamaRla dauZaxa, rom danebeboda, radgan versad ver gaiqceoda.
qarTvelebma ali-begi Seipyres da Tavi moWres. maT Zvirad dausves
waxurelebs gamcemloba. daarbies maTi samflobelo, mravali saSovari
igdes xelT da saqonelic wamoiyvanes.Aali-begis moWrili Tavi ki
Teimurazs miarTves.
Teimurazma Sua daRestanSic ilaSqra. es sakmaod rTuli da
sapasuxismgeblo laSqroba iyo da sami dRis ganmavlobaSi grZeldeboda.
laSqroba warmatebuli gamodga. Teimurazma dawva da daarbia
daRestnelebis erT-erTi mTavari simagre kosori da misi Semogareni. amis
Semdeg daRestnelebma kaxeTis mtroba Sewyvites. rogorc Teimuraz I
wers: `veRar memternes mas aqeT, merme mSvidoba damiwyo~.
daRestanSi ganxorcielebuli am ori warmatebuli laSqrobisgan
gansxvavebiT, marcxiT dasrulda Teimurazis mesame samxedro eqspedicia
daRestnis erT-erT TemSi _ didoSi.
Teimurazis mefobis dros didoni isev warmarTebi iyvnen. qarTveli
mefeebis mier maTi araerTgzis gaqristianebis miuxedavad, isini
episkoposebs ar usmendnen, kvlav kerpebs eTayvanebodnen da maT
msxverpls swiravdnen. isini kaxeTis teritoriebsac esxmodnen Tavs da
mSvidobian mosaxleobas arbevdnen. Teimurazma maTze laSqroba,
urCobisaTvis dasja da maTi kvlav qristianobaze moqceva moisurva.
kaxTa mefes gadawyvetili hqonda, didoebi Tu ar moiqceodnen, maTTvis
cixe-simagreebi Seemusra da sastikad gasworeboda.
laSqroba Tavdapirvelad warmatebiT mimdinareobda. didoebma
Teimurazs kavkasionis gadasasvlelTan medgari winaaRmdegoba gauwies,
magram damarcxdnen. qarTvelebi didoeTSi Sevidnen da zogierTi maTi
koSki aiRes. Teimurazma mosaxleobas SeuTvala, rom Tu rjulze ar
movidodnen da qristianobas ar daubrundebodnen, ar moeSveboda.
didoebma winaaRmdegoba Sewyvites, patieba iTxoves da morCileba
aRuTqves. Teimurazic maT sityvas endo, Tumca sastikad motyuvda.
cota xnis Semdeg, didoebma winaaRmdegoba gaagrZeles. isini qarTvel
meomrebs Tofebsa da Sxamian isrebs Seucdomlad esrodnen. erT-erTi
Setakebis dros Teimurazs erTguli mebrZoli, mamuka moukles.
maTi mxridan Setevebi gaZlierda. qarTveli jari mZime
mdgomareobaSi aRmoCnda. rusTveli Teimurazs ukan dabrunebas urCevda,
igi ki sastik uarze idga. didoebs seriozul mowinaaRmdeged ar Tvlida.
didoelebma saSvelad lekebs mouxmes. isini male movidnen. gaimarTa
sastiki omi. qarTvelebi damarcxdnen da gaqceviT uSveles Tavs.
Teimurazs mravali sasuliero da saero piri dauxoces, maT Soris:
alaverdeli da rusTaveli episkoposebi, papua aSrapiSvili, sulTan
bazierT-xucesi, naTanel mdivani da a. S. daWres revaz saxlTuxucesi,
42
Tamaz jazdanisZe... TviT Teimurazs cxeni moukles. igi erTgulma
mebrZolebma sxva cxenze Sesves da ase gamoarides brZolis vels.
didoeTis laSqrobisas uamravi meomari gamoesalma sicocxles.
Teimurazi ambobs: `diaR davsustdi mas aqeT, cocxali radRa
wamovel? sxvac bevri mohkles msaxuri~.
marTlac, savalalo viTareba daudga saqarTvelos am laSqrobis
Semdeg. daRestnelebi isedac xSirad arbevdnen qveyanas, amis Semdeg ki
guli moices da maTma TareSma qarTl-kaxeTSi yoveldRiuri xasiaTi
miiRo. maT Tavdasxmebs aqezebdnen da mxars uWerdnen iranisa da
TurqeTis saxelmwifos mesveurebi. qarTvelebi pirispir brZolebSi
yovelTvis amarcxebdnen Tavgasul moZalades. es maTac kargad icodnen
da pirispir brZolas gaurbodnen. maT mier arCeul brZolis taqtikasTan
sakmaod Zneli iyo gamklaveba: lekTa mcirericxovani razmebi (romlebic
ramdenime: 4, 5...10 da a. S. kacisgan Sedgeboda, radganac ase advili iyo
swrafi gadaadgileba) usafrTebodnen mSvidobian qarTul mosaxleobas,
xelsayrel SemTxvevaSi Tavs esxmodnen maT (xSirad es Tavdasxmebi
xdeboda RamiT), nawils winaaRmdegobis dros klavdnen, danarCenebs
atyvevebdnen da daRestanSi mihyavdaT. qarTveli tyveebi axalcixis,
stambolisa Tu maxlobeli aRmosavleTis tyveTa bazrobebze
xvdebodnen.QiranTan da TurqeTTan isedac gamudmebuli omebiT
43
dauZlurebuli saqarTvelo uZluri iyo maT gamklaveboda.Nnel-nela
daRestnelebi TavianTi samSoblodan kavkasionis samxreT ferdobebze
gadmosaxldnen da kaxeTis ZirZvel, nayofier da warmtac miwebze
dasaxldnen. maT daimones adgilobrivi qarTveli mosaxleoba da isini
ZaliT gaamahmadianes. maT winaaRmdeg ganxorcielda qarTvelTa ramdenime
laSqroba, magram maTi am teritoriebidan gandevna ver moxerxda. maT
poziciebi ganimtkices da XVIII saukunis 20-ian wlebSi saqarTvelos
teritoriaze Seiqmna axali saxelmwifo _ War-belaqani. aq mcxovreb
gamahmadianebul qarTul mosaxleobas ki ingiloebi SeerqvaT.
XVII saukuneSi dasustebul saqarTvelos Crdilo kavkasiis sxva
mcxovreblebma, kerZod ki, osebmac Semouties. isini arbevdnen qarTls da
tyved itacebdnen mis mosaxleobas. saqarTvelos ganudga ZirZveli
qarTuli mxare dvaleTic. isini aRar ixdidnen xarks da ar asrulebdnen
begaras.
maTi Tavdasxmebis SesaCereblad oseTSi ilaSqra giorgi saakaZem. igi
am dros cxinvalisa da dvaleTis mouravi iyo. G
giorgi saakaZis laSqroba warmatebiT damTavrda. man moaoxra mTeli
oseTi ise, rom maT karga xniT Sewyvites qarTlis rbeva. K
saakaZem arc dvalebi datova dausjelni. maT isev ikisres
tradiciuli xarkisa da begaris gadaxda.
giorgi saakaZis laSqrobam mxolod droebiT SeZlo osTa agresiis
SeCereba. isini momdevno periodSic agrZelebdnen saqarTvelos
teritoriebis rbevas da qarTlis CrdiloeT mTian nawilSi dasaxlebas.
aseTia mokled qarTul-Crdilokavkasiuri urTierTobis istoria
uZvelesi droidan XVII saukunis CaTvliT.
44
ganmartebiTi leqsikoni *
darubandis cixe _ kaspiis zRvasa da kavkasions Soris darubandis viwro
gasasvlelTan agebuli cixe.
daRestnelebi _ Crdilo-aRmosavleT kavkasiaSi mcxovrebi xalxi.
dvaleTi _ istoriuli mxare Sua saukuneebis saqarTveloSi; moicavda
kavkasionis qedis centralur nawils, darialis xeobasa da mamisonis
uReltexils Soris teritorias.
didoeTi _ daRestnis maRalmTiani, kaxeTis mosazRvre mxare.
dinastia _ erTi da imave sagvareulos mefeebi, romlebic
TanamimdevrobiT cvlian erTmaneTs taxtze naTesaobisa da memkvidreobis
uflebis safuZvelze.
egrisi _ farTo mniSvnelobiT dasavleT saqarTvelos Zveli qarTuli
saxelwodeba; igivea rac kolxida da lazika.
eparqia _ marTlmadideblur, kaTolikur, anglikanur eklesiebSi
saeklesio-teritoriuli erTeuli, rasac saTaveSi udgas episkoposi.
erisTavi _ adgilobrivi mmarTveli, administraciuli erTeulis _
saerisTavos gamgebeli.
vanTlaSeTis uReltexili _ kaxeTisa da daRestnis damakavSirebeli
uReltexili.
Takveri _ istoriuli mxare saqarTveloSi. Takveri ori mniSvnelobiT
ixmareboda: farTo mniSvnelobiT axlandel raWa-leCxums moicavda,
viwro mniSvnelobiT _ (cxeniswylis auzis Sua welsa da mdinare
lajanuris rionis Senakadi) xeobas Soris mdebare teritorias.
ialaRebi _ sazafxulo saZovrebi.
inguSebi _ kavkasionis Crdilo-aRmosavleT da centralur nawilSi
mcxovrebi xalxi.
kapadokia _ mcire aziis centraluri nawilis erT-erTi olqi.
klarjeTi _ mxare istoriul samxreT saqarTveloSi. moicavda md.
Woroxis qvemo dinebis auzs, arsianis qedidan Sav zRvamde (axlandeli
TurqeTis teritoriaze), istoriuli mesxeTis nawili.
Mazdeanoba (cecxlTayvaniscema) _ igive zoroastrizmi, Zveli
sparselebis religia.
matiane _ saistorio CanawerTa krebuli Zvel saqarTveloSi.
mahmadianoba (islami) _ religiuri moZRvreba, romelic
winaswarmetyveli muhamedis moZRvrebasa da saRvTo wigns, yurans
emyareba.
misioneri _ adamiani, romelic ucxo qveynebSi Cadis da iq mcxovrebi
xalxis Tavis rwmenaze moqcevas cdilobs.
movakani _ aRmosavleT amierkavkasiis qveyana.
45
muhajiroba _ XIX saukunis 60-ian wlebSi rusebis mier Crdilo
kavkasiis mkvidri mosaxleobis iZulebiTi gadasaxleba mSobliuri
adgilebidan TurqeTsa da maxlobeli aRmosavleTis sxva qveynebSi.
nekresi _ 1. eparqia kaxeTSi; 2. cixe-simagre kaxeTSi.
niqozi _ eparqia qarTlSi.
oratori _ mWevrmetyveli, kargad, sasiamovnod moubari adamiani.
osebi _ skviTur-sarmatuli tomi, cxovrobda jer samxreT ruseTis
stepebSi, Semdeg ki centralur kavkasiaSi.
oZrxe _ cixe-simagre samxreT saqarTveloSi.
pankisi _ xeoba kaxeTSi.
Rani _ aRmosavleT amierkavkasiis qveyana.
samSvilde _ cixe-qalaqi qvemo qarTlSi.
sarubaSi _ daRestnelTa mTis sofeli qurmuxis wyalze.
safortifikacio nagebobebi _ TavdacvisaTvis gankuTvnili cixe-
simagreebi.
safurcle _ adgili qarTlSi.
spasalari _ mxedarTmTavari.
spaspeti _ mxedarTmTavari, qveynis laSqris ufrosi.
sefe-wuli _ samefo sagvareulosa da saxlis warmomadgeneli.
ubixebi _ Crdilo-dasavleT kavkasiis xalxi.
yabardoelebi _ Crdilo-dasavleT kavkasiis xalxi.
yadoris uReltexili _ saqarTvelo-daRestnis damakavSirebeli
gadasasvleli.
yaeni _ monRoli mmarTveli.
yaraCaelebi _ Crdilo-dasavleT kavkasiis xalxi.
yivCaReTi _ Turquli modgmis tomi. saxlobdnen samxreT ruseTis
stepebSi, mdinare volgidan mdinare dnepramde.
fxovi _ Semdegdroindeli fSavi da xevsureTi.
jiqebi _ Crdilo-dasavleT kavkasiis xalxi.
qarafi _ daqanebuli, cicabo. kldiani qimi.
Cabalaxi _ muzaradi, saomari Tavsaburavi.
Cerqezebi _ Crdilo-dasavleT kavkasiaSi mosaxle xalxi.
cixe-goji _ igive noqalaqevi; mdebareobda dasavleT saqarTveloSi,
rion-texuris xeobaSi (senakis raionSi), mdinare enguris marcxena
napiras da misi farTobi oc heqtars moicavda.
Zveli welTaRricxva _ dro qristeSobamde anu I saukunemde.
ZurZukebi (durZukebi) _ centralur da Crdilo-aRmosavleT kavkasiaSi
mosaxle xalxi.
warmarTi _ adamiani, romelsac mravali RmerTi swams.
wunda _ adgili samxreT saqarTveloSi, mdinare mtkvris zemo welze.
wuqeTi _ igive waxuri, mdebareobda mdinare samuris zemo welze;
uZvelesi droidanve saqarTveloSi Semomavali qristianuli qveyana iyo.
46
WarTali _ aragvis xeobasa da mis gverdiT xevebSi lokalizebuli erT-
erTi mTis mxare.
xada _ aragvis xeobis maRalmTian zolSi mdebare kuTxe.
xazareTi _ xazarTa saxakano warmoiSva VII saukunis Sua wlebSi;
mdebareobda mdinareebis volgasa da yubans Sua.
xunani _ mdebareobda aRmosavleT saqarTveloSi, mdinare mtkvris
marjvena napirze.
hereTi _ istoriuli mxare aRmosavleT saqarTveloSi. XV saukunidan
termini hereTi aRar ixmareba da mas enacvleba termini kaxeTi.
hunebi _ cxovrobdnen CrdiloeT kavkasiis velebSi. qarTuli da somxuri
saistorio mwerloba hunebs SecdomiT xazarebad moixseniebs.
47
Ggamoyenebuli literatura da wyaroebi:
• qarTlis cxovreba, teqsti dadgenilia yvela ZiriTadi
xelnaweris mier simon yauxCiSvilis mier, t. I, Tb., 1955. t. II.
• batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa saqarTvelosa, kr:
qarTlis cxovreba, t. IV, teqsti dadgenilia yvela ZiriTadi
xelnaweris mixedviT simon yauxCiSvilis mier, Tb., 1973.
• JamTaaRmwereli, aswlovani matiane, teqsti moamzada,
gamokvleva, SeniSvnebi da leqsikoni daurTo r. kiknaZem, Tb.,
1987.
• saqarTvelos mefeebi, redaqtorebi: m. lorTqifaniZe, r.
metreveli, nekeri, 2000.
• m. sanaZe, T. beraZe, k. Tofuria, saqarTvelos istoriuli
atlasi, Tb., 2003.
• n. asaTiani, saqarTvelos istoria, saqarTvelos macne, 2004.
• Crdilo kavkasiis xalxTa istoriis narkvevebi, t. I, Tb, 1969.
• g. meliqiSvili, qarTli (iberia) Zv. w. VI-IV ss. qarTlis
samefos warmoqmna. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. I, Tb.,
1970.
• v. goilaZe, vaxtang gorgasali da misi istorikosi, Tb., 1991.
• s. kakabaZe, vaxtang gorgasali da misi xana, Tb., 1994.
• m. lorTqifaniZe, qarTli me-V saukunis meore naxevarSi, Tb.,
1979.
• n. Sengelia,, saqarTvelos sagareo politikuri urTierTobani
Tamaris mefobaSi, sin, t. III, Tb., 1979.
• b. lominaZe, saqarTvelo XIV saukunis pirvel naxevarSi.
monRolTa batonobis gadaSeneba. Giorgi V brwyinvale, sin, t.
III, Tb., 1979.
• d. kacitaZe, saqarTvelo XIV_XV saukuneTa mijnaze, Tb., 1979.
• n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, t. VI, Tb.,
1973.
• g. JorJoliani, saqarTvelo XVII saukunis 30-50-ian wlebSi,
Tb., 1987.
• arCili, gabaaseba Teimurazisa da rusTvelisa, qarTuli
mwerloba, t.VI, Tb., 1988.
• ioseb tfileli, didmouraviani, qarTuli mwerloba, t. VI, Tb.,
1988.
• beri egnataSvili, axali qarTlis cxovreba, qarTuli
mwerloba, t. VI, Tb., 1988.
• v. iToniSvili, ucxotomelTa avazakoba saqarTveloSi, Tb.,
2005.
48