» V O G C E D 1 53«Č A S O P I S TLA T E O R I J U D R U Š T V E N I M I P R I R O D N I H N A U K A

Izdaje:

D r u š t v o n a s t a v n i k a s v e u č i l i š t a , v i s o k i h š k o l a i s u r a d n i k a n a u č n i h u s t a n o v a

u Z a g r e b u

Uređ uje redakcijski kolegij:

K o š t a B a s t a i ć , S l a v k o B o r o j e v i ć , A l e k s a n d e r F l a k e r , I v o F r a n g e š , G r g a G a m u l i i , L e o R a n d i ć , P r e d r a g V r a n i c k i

Sekretar redakcije i odgovorni urednik

R u d i S u p e k

Sira redakcija:

B e r u s N i k o , profesor Više# P edagoške ŠkoleCipra Milo, profesor M uzič ke A kadem ijeČ u lin o v i ć F e r d o , profesor P ravnog fakultetaD a b č e v i ć S a v k a , asistent Ekonom skog fakultetaF i l i p o v i ć V l a d i m i r , profesor F ilozofskog fakultetaF r a n k o v i ć D r a g u t i n , predavač F ilozofskog fakultetaG o s p o d n e t i ć J u g o s l a v , asistent A kadem ije za kazališnu um jetnostG r d e n i ć D r a g o , docent P rirođ oslovno-m atem atskog fakultetaG u b e r i n a P e t a r , profesor Filozofskog fakultetaK u r e p a Đ u r o , profesor P rirođ oslovno-m atem atskog fakultetaM a ž u r a n Đ o r đ e , asistent Filozofskog fakultetaM o h o r o v i č i ć A n d r e , profesor Tehnič kog fakultetaP e r i č B e r i s l a v , asistent Pravnog fakultetaP i n t e r T o m i s l a v , profesor M edicinskog fakultetaP r e l o g M ilan, predavač F ilozofskog fakultetaR o l e r D r a g a n , asistent Ekonom skog fakultetaS i r o t k o v i ć J a k o v , docent Ekonom skog fakultetaS i d a k J a r o s l a v , profesor Filozofskog fakultetaS k a v i ć J o s i p , rektor Akadem ije za kazališnu um jetnostŠ k r e b Z d e n k o , docent Filozofskog fakultetaS k r e b N i k o l a , asistent M edicinskog fakultetaT o r b a r i n a J o s i p , profesor F ilozofskog fakultetaV o j n o v i ć Z d e n k o , direktor M uzeja za um jetnost i obrtZ a n i n o v i ć V i c e , predavač Filozofskog fakulteta

U redništvo i adm inistracija: Zagreb, Brać e K avurić a 17 (Društvo nastavnik a sveu č i­lišta, visok ih škola i suradnika nauč nih ustanova), telefon 38-289. Broj č ek. rač una

kod Narodne banke: Društvo nastavnika Sveu č ilišta i visok ih škola Zagreb br. 401-T-183 za »Poglede 53«.

Č etvrtgodišnja pretplata: 1 50 D i n . , polugodišnja pretplata: 3 0 0 D i n . , godišnja pret­plata : 6 00 D in . Cijena pojedinom broju 70 D i n . Č asopis izlazi m jeseč no (osim u

julu i augustu).

U redništvo prim a petkom od 17 do 20 sati.

Č ASOPIS Ć E IZLAZITI NA JM ANJE NA 5 ŠTAM PANIH ARAKA

Tisak Grafič ki zavod H rvatske, Zagreb

POGLEDI 53 MART BROJ 5

R u d i S u p e k

0 N E A K T U E L N O S T I L A R P U R L A R T I Z M A

1 . P r i m j e d b a o p r e d m e t u i m e t o d i

Pala je nedavno kod nas riječ o larpurlartizm u, riječ borbena, č ak sm jela

i ne bez one h istorijske patetike, na kojoj toliko oskudijevam o u našem kul­turnom životu, naravno, u n jenu racionalizovanom obliku. I tajac. O djeknula

bez odjeka. A takva šutnja dopušta sve pretpostavke, pa i one najgore. Možda

ć e b iti korisno, da se kaže nešto o aktuelnosti te tem e, il i da joj se, eventu ­alno, priđ e s jedne druge strane, idejne i književne, onako kako su joj prišli i oni, koji su je svojedobno stvorili. Perspektiva, iz koje gledam o na tu k u l­turnu pojavu, danas je nešto drugač ija, ali ona ne bi sm jela biti, po m ojem

uvjerenju, m anje ideološki zainteresirana no što je bila kod njenih protago­nista. Š toviše, prirodno je pretpostaviti, da sm o m i u pogledu m isaonih krite­rija ipak nešto napredovali u ovih posljednjih stotinu godina. Po tom e se, zapravo, i razlikujem o od tih ne tako udaljen ih generacija, s kojim a imamo

m noge zajednič ke problem e. Stoga m islim , da bi bilo i potrebno na prvom

m jestu pokazati aktuelnost ili neaktuelnost onih pitanja i postavki (možda

su pitanja aktuelna a postavke neakfuelne?), koje dodirujem o u larpurlartizm u.

Ako sm o uvjereni, da larpurlartizam i neke n jegove m anifestacije pred­stavljaju aktuelnu tem u, onda ne bi bilo zgorega, već radi rašč išć avanja poj­m ova, da se osv ijetli barem u dva vida: prvo, u n jegovu stvarnom h istorij­skom kontekstu, da pokažem o što on zaista j e s t , dakle, da ga prikažem o u

njegovu nastajanju i nestajanju; drugo, da odredim o z n a č e n j e (negativno

ili pozitivno), koje m ože im ati za sadašnju epohu, ako ga uopć e ima.

Svaki oblik ljudske djelatnosti m ože se odrediti č isto form alno kao poseb­n i ili specifič n i oblik m išljenja, izražavanja ili postupanja, pa tako i u m jet­nost, ako kažem o, da je to estetsk i oblik izražavanja, kojem u je svrha da nam

p ribavi estetsko zadovoljstvo, recim o doživljaj ljepote. Takvo određ ivanje

um jetnosti tum ač i nam jedan um jetn ič k i izraz otprilike isto tako vjerno kao

kad kažem o, da je č ovjek poseban oblik organizacije žive m aterije, ili da je

ljubom orna žena poseban oblik porem eć enog afektiv iteta . Takve defin ic ije

ne m oraju biti netoč ne, ali su one besm islene. Kao što je besm isleno, ali ne

netoč no, defin irati osjetljivost pom oć u osjeta crvenog, plavog, žutog; č uvstve-

nost pom oć u ugode, neugode, srdžbe; um jetnost pom oć u ljepote ili »uživlja-

vanja« (Lipps) ili »izražavanja« (Croce), jer su sva određ enja, koja se prema

jednoj aktivnosti odnose kao dio prem a cjelin i, kva lite t prem a entitetu , vari­jabla prema funkciji, makar taj dio, taj kvalitet, ta varijabla b ili i te kako

2 9 7

R u d i S u p e k

specifič ni., za ono, što se određ uje, samo formalna, besadržajna određ enja. Pokušaj da se neki um jetnič ki pravac tum ač i po doživljaju ljepote, za koji još

nismo postali tupi, i po intenzitetu tog doživljaja, to jest po »kvaliteti« (for­malnoj) um jetnič kog djela, znač i upravo izbjegavati svaki pokušaj, da s e

odredi smisao i sadržaj nekog um jetnič kog pravca.Da bi nešto što postoji postalo sm isleno, treba da uđ e u niz veza

s predmetima, koji su nešto drugo, i što su takve veze bogatije, to je i smisao

nekog predmeta, nekog um jetnič kog djela bogatiji. Možemo, iz različ itih ra­zloga, um jetnič kom djelu pristupiti tako, da m im oiđ em o veze, koje ga vežu

sa životom, sa svim onim e, što ga uvjetuje, dakle, da ga stvarno sm isleno

osiromašujemo, a možemo m u prić i tako, da nastojim o zahvatiti (to jest, shva­titi!) što v iše veza, dakle da ga sm isleno obogać ujem o. A to je jedino posao

dostojan historič ara i m arksiste! M eđ utim, uloga se um jetnika i historič ara

u tom pogledu nužno se poklapa: um jetnik je bić e strasno — pristrasno, dok je

historič ar bić e nepristrasno — strasno.Želimo li pokazati što jedna kulturna pojava sadržajno jest, treba utvr­

diti njene h istorijske koordinate, njenu društveno-ideološku uvjetovanost. To

znač i, drugim riječ im a, pokazati kakav je njen odnos prema drugim ideološkim

oblastim a (filozofiji, moralu, pravu, i t. d.), a kakav je njen odnos prema kon­kretnoj društvenoj situaciji (ekonomskim, socijalnim i politič k im odnosima). Pored te »topografske« ili vertikalne lokalizacije neke kulturne pojave u sklopu

odnosa baza — superstruktura, ne sm ije se izbjeć i ni vrem enska, v iše horizon­talna lokalizacija, koja nam pokazuje što jednoj pojavi prethodi, a što slijedi na njenu vlastitom tlu kretanja. Tako, kad govorim o o larpurlartizmu, mo­ramo odrediti n jegov odnos prema romantizmu, s jedne strane, a prem a eks­presionizm u, s druge strane, pridržavajuć i se one poslovice, da se mnogi oč evi prepoznavaju tek u svojoj djeci!

Potrebno je to utoliko više, što se sm isao nekog pokreta, neke težnje, nekog um jetnič kog pravca, ne može potpuno iscrpsti i dovoljno odrediti (iako

je lako pokazati n jegovu konkretnu socijalno-ideološku ulogu) u njegovu v la­stitom vrem enskom okviru. Kroz jedan pokret struji m asa tendencija, jedne

prevladavaju, druge ostaju u pozadini, ali njihova prava vrijednost dolazi tek

onda do izražaja, kad ih pratim o u nekoliko razvojnih etapa. Lako ć emo pogri­ješiti, ako m om entani ili konvencionalni sm isao jednog ideološkog odnosa, koji važi u datom č asu (na primjer, negacija »vladajuć ih ideja« vladajuć e klase), izjednač imo s njegovim stvarnim sadržajem i njegovom ulogom uopć e (na pri­mjer, klasna pripadnost, koja se ne gubi kad se negacijom m ijenja sadržaj »vladajuć ih ideja« u datoj epohi).

Time dolazimo i do drugog momenta: kako da odredimo znač enje za nas, danas i ovdje, jednog um jetnič kog pravca, koji pored svojega estetskoga kva­liteta (doživljaj ljepote, koji ostaje, i upravo stoga nam je kao takav ravno­dušan) i svoje socijalne uloge (održavanje idejne stagnacije malograđ anske

in teligencije) sadrži u sebi č esto i još jedan dublji smisao. Na primjer, na koji nač in uspijeva č ovjek date epohe riješiti neka bitna pitanja svoje ljudske

egzistencije? Kad ovako postavim o pitanje, onda izvjesni um jetnič ki pravac

gubi za nas samo estetsko znač enje (po tom e on može slobodno pripadati vječ nosti), ili samo socijalno-politič ko znač enje (po tom e on m ože definitivno

pripadati prošlosti), nego dobiva za nas jedno a k t u e l n o znač enje, on se

uključ uje u našu sadašnjost, u naše ljudske patnjo i zanose, u naše stvara­lač ke težnje.

2 9 8

O n e a k t u e l n o s t i l a r p u r l a r t i z m a

Upravo kod ovako postavljenog pitanja, larpurlartizam postaje za nas

veom a zahvalan objekt, da se izrazim kao prirodoslovac, jer po svojoj proble­matici dolazi iza rom antizm a, dakle iza one epohe, u kojoj je građ anski hu­manizam postavio č itav niz odluč nih p itanja o odnosu č ovjeka i č ovjeka, č o­vjeka i društva, i ekspresionizm a, koji je, ostajuć i dosljedno rom antič ki su ­bjektivan, pokušao riješiti ta pitanja u neposrednijem dodiru sa stvarnošć u, i to isk lju č ivo specifič no um jetn ič k im sredstvim a, kako m u je to sugerirao

larpurlartizam . Larpurlartizam p ojavlju je se kao srednja faza, faza stagnacije, skeptič kog i negatorskog odnosa prem a hum anistič koj jezgri rom antizm a, u

kojoj ć e um jetnik, ograđ ujuć i se od ostalih ideoloških oblasti i društvene

stvarnosti, pokušati da nađ e rješenje svoje egzistencije (pom irenje protivurječ -

nih tendencija u estetskom fenom enu) na jedan idealan i subjektivan , odno­sno kontem plativan, par excellence estetsk i nač in. L arpurlartizam , koji shvać am kao etapu društvene dram e č ovjeka građ anina na estetskom planu, ujedno je probni kam en, da li jedna posebna ljudska d jelatnost m ože pružiti rješenje tih nekih osnovnih egzistencija ln ih pitanja č ovjeka, pa, prem a tom e, da li u m jetnost uopć e m ože u prošloj , u sadašnjoj ili u buduć oj etapi razvitka

odigrati slič nu ulogu. Isp itivan je larpurlartizm a m oralo bi nam dati odgovor

na p itanje, da li je larpurlartizam uopć e m oguć . V idjet ć emo, da on u razvitku

građ anske um jetnosti n ije b io m oguć , ne kao težnja, već kao rješenje, d a k le

kao ono, što je upravo h tio b iti.

2 . Š t o j e l a r p u r l a r t i z a m ?

Č ini se. da je form ulu »l’art pour l ’art« (»um jetnost za um jetnost«) izba­cio onaj, koji ć e ostati u oč im a larpurlartista g lavn i predstavnik buržoaske

fanfaronske i pom pjeristič ke poezije, sam V ictor Hugo, kad se, pobuđ en v iše

rom antič kom hipertrofijom vlastitoga ja i um jetn ič ke m isije u ob likovanju

stvarnosti, nego ograđ ivanjem od vanjske stvarnosti, suprotstavljao sen sim o-. nistič kom i »utilitarist.ič kom« podvrgavanju um jetnosti praktič kim ciljev im a. (»U m jetnost predstavlja jedan nuždan, apsolutan, spontan elem enat, su i g en e­ris, i daje u svojim životnim izrazim a beskonač an niz ostvarenja . . . P jesn ik

ne im itira prirodu, on im itira boga, koji stvara na osnovu apsolutnih zakona, om niform nih a ne uniform nih«, u č asopisu A rtiste, 12. juna 1833.). Taj stav, u

duhu Sch ellin gove filozofije, da um jetn ik stvara po nekim apsolutnim ili b it­nim zakonim a sam e prirode, pa da ne predstavlja jednu aktivnost n iže prirode, kao što je to tvrdio H egel, zadržat ć e i ostali larpurlartisti — parnasovci i sim b olisti — iako ć e se n jihove p retenzije na oblikovanja sv ijeta jako sm a­njiti u poređ enju s rom anticim a.

Otpor protiv sensim onista, nastavljač a antik lerikalne i antirom antič ke

»volterijanske škole«, i pozitiv ista — com tovaca (m eđ u njim a se tada nalazio

i S ain t-B euve) n ije bio samo estetsko neslaganje s utilitaristič k im shvać anjem

um jetnosti (»M isija je danas um jetn ič kog djela, govorili su potonji, da odra-

zuje i zrač i tisu ć e boja č u vstva naprednog č ovječ anstva«), već i politič ko

ograđ ivanje od one struje, koja je od ju lske revolucije 1830. pa do februarske

revolucije 1848. predstavlja la glavnu silu opozicije prem a burbonskoj i orle-

anskoj m onarhiji, k lerikalnom m rač njaštvu i birokratskoj sam ovolji povam pi­rene aristokracije. Ta lib c ia ln a i progresistič ka buržoaska ljevica, zadojena

idejam a nauč nog i industrijskog progresa, hum anistič kog utopizm a, pa i nekim

socijalistič k im idejam a, ne ć e prestati da bude g lavna m otorna snaga progre­

2 9 9

R u d i S u p e k

sivnih tendencija u buržoaziji sve do pada Napoleona III. B ili su to predstav­nici one pozitivistič ke i laič ke, antiklerikalne radikalno-socijalistič ke stranke, koja ć e tek deset godina nakon pada D rugog carstva odnijeti odluč nu pobjedu

zajedno sa socijalistim a Jauresa i G uesda nad crkvom i klerikalnom reakci­jom, nad veleposjednicim a i zaostalim seljaštvom , tako da ć e M arseljeza od­jeknuti u Burbonskoj palač i prvi puta ponovno tek god. 1879., a 14. ju li slavit

ć e se godinu dana kasnije kao narodni praznik. G lavni predstavnici larpur­lartizm a na književnom planu — parnasovci i sim bolisti — ostat ć e vjerni svom e neprijateljstvu prem a pozitivizm u, naroč ito u njegovoj nauč noj i soci­jalnoj interpretaciji, i dosljedno naturalizm u, kojem u ć e zam jeriti m aterija­lizam , pa tako, naravno, i onim ideološkim i politič k im tendencijam a, koje je

on predstavljao na društvenom planu. Drugim riječ im a, njihove politič ke ten­dencije, ukoliko ć e se uopć e o č itovati, oscilirat ć e od krajnje desnice (de

Banville) do um jerene ljev ice (R. Ghil), gdje ć e nać i nekih dodirnih toč aka

s anarhistima. Dok se već ina rom antika, naroč ito uoč i revolucije od 1848., pri­klonila sensimonisitič kim idejam a (V. Hugo, Lam artine, de M usset, de Vigny, G. Sand) i zauzela aktivan stav prem a društvenom zbivanju, dotle ć e se par­nasovci, a kasnije sim bolisti sve v iše zatvarati u svoj »toranj od slonove kosti«

i pokazati ravnodušnost prema društvenim zbivanjim a.U stvari, larpurlartizam se javlja kao reakcija protiv dviju vladajuć ih

tendencija te epohe: protiv iluzija rom antič arskog hum anizm a i n jegove sen ti­m entalnosti, te protiv socijalno-utopistič kog i p ozitivistič kog utilitarizm a i m aterijalizm a. U prvom ć e ga sm etati njegov pretjerani idealizam , a u dru­gom vulgarni »m aterijalizam «, kod prvoga prezirait ć e bavljenje uzvišenim , hum anitarnim idejam a, a kod drugoga niskim , m aterijalnim stvarim a, te ć e

tako uzvišenim rom antič kim raspoloženjim a suprotstavljati niska, grešna, degradirana, prokleta stanja, a svakodnevnim i su v iše konkretnim m aterijal­nim č injenicam a pozitivizm a i realizm a m isterioznost, neobič nost, pitoresknost, spiritualiziranost prave prirode ili suštine stvari. Larpurlartistič ka osjetljivost

i idejnost oscilirat ć e izm eđ u strastven ih raspoloženja iž iv ljen ih na najbanal­n ijim i najponiženijim , gotovo uvredljivim bić im a, te hladnog, intelektualnog

otkrivanja m isterija i svetinja, koje prate č ovjeka i na najzapostavljenijim

mjestima.Takvu m ješavinu idealizm a i m aterijalizm a, m isticizm a i naturalizm a,

opć e sim patije i pesim izm a možem o vid jeti u Baudelairovoj sklonosti da o

banalnim i vulgarnim stvarim a, č iju niskost podvlač i, govori uzvišenim , relig i­oznim jezikom. N aroč iti šarm njegove poezije proizlazi iz toga, što nam poni­ženu i grubu stvar želi približiti kao m isterioznu i gotovo č istu. Tako ć e svojoj crnoj Veneri, koja je malo prije bila još sam o senzualna životinja, neka »elek­trič na baterija«, govoriti kao vjernik Madoni:

»Je veux batir pour toi, M adone, m a m aitresse,Un autel souterrain au fond de ma d e tresse . . .«*

Ono, što je »moderno« u Baudelairovoj poeziji, upravo je č injenica da

najprofanije i najintim nije doživljaje izražava rječ nikom , koji pretpostavlja

onu bogatu rem iniscenciju religioznih, posveć enih, zabranjenih stvari, č ime

poveć ava senzualnost sam og doživljaja. N e radi se toliko o antireligioznoj

noti, o potrebi za svetogrđ em ! Pjesn iku je v iše stalo do toga da evokacijom

* »Želim izgraditi za tebe, M adono, m oja m ilosnice. Podzem ni hram na dnu m oje bijede . . . «

3 0 0

O n e a k t u e l n o s t i l a r p u r l a r t i z m a

nekih već prošlih, d ifuznih, spiritualiziranih ali u pam ć enju još živ ih č uvstava, kao što su religiozna, baci sv ijetlo m isterioznog, satanskog i skrušenog u isti mah, na obič ne i zapostavljene stvari. Taj p lan neodređ ene, daleke, p rošle

osjetljiv o sti,• ali dovoljno žive da izazove uč inak kontrasta, potreban m u je da

bi dao jedno više, sp iritualn ije znač enje svojim vlastitim , č isto senzualn im

doživljajim a.S lič an postupak nalazim o i kod jednog drugog pam asovca, kod de B an-

villa u n jegovim »funam bulesknim odam a«. Sam o kod n jega osnovna sen ti­m entalna, rem iniscentna m aterija nisu relig iozn i osjeć aji, već oni sveč ani, re­torič ki, uzvišen i, državnič ki, filozofski, koji se redovito izražavaju u obliku

oda. K ao što kaže već sam naziv »funam buleskno« (funam bul = plesač na

užetu), radi se o jednoj vrsti akrobatskog ili lakrdijaškog hum ora, koji se

zaodijeva u sveč an oblik ode. Stvarn i je sadržaj te ode persiflaža, ali ona ne

traži svoj sadržaj u idejam a, u jednom konkretnom , iz stvarn osti uzetom

sižeu, kao što do toga n ije bilo stalo ni Baudelairu u religioznoj osjetljivosti, već želi sam o kroz f o r m u evocirati jedno m oguć e raspoloženje i iz ložiti ga

svojim verbalnim akrobacijam a. D e B an ville kaže za svoju odu da je »pjesma

strogo p isana u obliku ode, u kojoj je lakrdijaški elem enat usko povezan

s lirskim elem entom i gdje se kao u č isto lirskom rodu, utisak kom ič noga ili koji drugi, koji je pjesnik h tio postić i, dobiva svagda naroč itom kom binaci­jom rima, harm onič nih efekata il i pom oć u naroč itih zvuč nosti.«

Htio bih podvuć i, da se takozvani f o r m a l i z a m ove poezije, a i for­m alizam č itave um jetnosti od parnasovaca do nadrealista (od im presionista do

astratista) sastoji u tom e, da se naroč itim korištenjem sam e form e u sasvim

druge svrhe, d akle jednom vrstom negacije n jezina sadržaja (evokacija, uspo­m ena, navika, koje ona nosi sa sobom s obzirom na sadržaj, koji je prethodno

izražavala), nastoji p ostić i jedan nov efekat, recimo, iznenadnoga a n ti-sen ti-

m entalnoga, novoga, oslobađ ajuć ega.J. L em aitre je to dobro zapazio kod V erla inove m etrike u stihu. N epo­

štovanje pravila, koju su m u predbacivali p am asovc i i k lasicisti, pokazuje se

još uvijek kao poštovanje tih pravila, ali na p lanu navike i sjeć anja! V erlaine

naglo m ijenja svoj ritam , i m i se v iše ne snalazim o. »Bez sum nje on m ože

reć i: Isto tako kao što vam je aleksandrinac dopustio da osjeć ate isprekidanu

kadencu m ojih stihova, isto tako uspom ena na o ve (isprekidane kadence, još

dosta p ravilne — R. S.) dopušta m i da osjetim novu nepravilnu kadencu, ko­jom sam zam ijenio staru . ..«

Suština form alizm a m o d em e um jetnosti leži, dakle, u kidanju, razbi­janju, »poništavanju« ve ć navikom steč en ih form i pom oć u n ovih form i, jer se

kidanjem već steč en ih oblika že li pogoditi, redovito nesvijesno, i sadržaj, koji te form e sadrže (in telek tualnu kom binatoriku u tom pogledu treba shvatiti kao onu antisen tim entalnu pobunu protiv rom antike, koja se nastavlja i dalje, ali prelazeć i na sv e form alniji plan). T akva negacija form e pom oć u form e, odnosno form e-sadržaja pom oć u form e, dovodi do progresivnog osirom ašenja

sam e form e, odnosno do njezina sadržajnog »proč išć avanja«, to jest do sve

apstraktnijeg i bezlič n ijeg odnosa prem a stvarnosti.

V ratim o se p itanju: kako je uspjelo larpurlartizm u da se na estetskom

planu ogradi istovrem eno od rom antič arskog hum anizm a i pozitiv istič k og u ti-

litarizm a? Jedino tako što je radikalno objavio sam osvojnost estetskog izraza, da je um jetn ič ko stvaranje kao ljudsku potrebu izjednač io s form alnim doži­

3 0 1

R u d i S u p e k

vljajem umjetnič kog djela, to jest sa lijepim , plastič kim , interesantnim , apso­lutnim, pa i ružnim! Th. Gautieru pripada zasluga što je to prvi jasno form u­lirao u poznatom predgovoru svoje »M adem oiselle de Maupin« (1835), gdje

kaže, da je »istinski lijepo samo ono, što ne koristi nič emu; sve, što je korisno

ružno je.« N ije li već nekoliko godina ranije na adresu utilitarista i drugih

napisao u predgovoru svojih »Poezija«:»Što se tič e utilitarista, utopista, ekonom ista, sensim onista i drugih, koji

bi ga (autora) pitali: sa č im e se to rimuje, on bi odgovorio:— Prvi stih rim uje se sa drugim, kad rima nije loša, i tako dalje.— Č emu to služi?— To služi tom e da bude lijepo . . . «Kao poznati teoretič ar larpurlartizm a on ć e to svoje gledište ponoviti

i dvadeset godina kasnije postavši m iljen ik princese M atilde i neka vrsta ofici­jelnoga kritič ara na dvoru N apoleona »Malog«, č iji filozofsko idealistič k i i poli-

lič ko-reakcionarni režim poznajemo. »Što se tič e naših nač ela — pisat ć e u

službenom »Moniteuru« god. 1856. — oni su dovoljno poznati. Mi vjerujem o

u autonomnost um jetnosti; um jetnost za nas nije sredstvo već cilj; svaki um je­tnik, koji se zalaže za nešto drugo osim ljepote, n ije u našim oč ima umjetnik«. Ovaj »imperijalno« postavljen i stil izražava gledanje, koje nikako nije bilo

nem ilo imperatoru, jer je ovaj bio dovoljno lukav i dobro je znao, da se m e­toda postepenog odvajanja i izoliranja društvenih snaga i stranaka, što ga je

dovelo na vlast, m ože s isto toliko uspjeha prim ijeniti i na razdvajanje i izoli­ranje pojedinih ideoloških oblasti, kad se radi o održanju vlasti!

Parnasovci ć e ponavljati i varirati ovu osnovnu G autierovu misao, da

um jetnost »postoji po sebi, izvan filozofije i historije«. I bilo bi suvišno ovdje

poim enič no ih citirati, jer se u tom e zaista sv i slažu.Pored navedenog ograđ ivanja od rom antič kog hum anizm a i pozitiv isti­

č kog naturalizm a, te kulta ljepote bilo bi teško odrediti neku zajednič ku filo ­zofsku misao, ili zaokruženi estetsk i pogled kod larpurlartista. Treba reć i, da se oni mnogo bolje slažu u tom e što ne ć e, nego u onom e što hoć e. Tako

sim bolista A. F o n t a i n a s u svojim »Uspom enam a na simbolizam« (1928) kaže: »Tvrdilo se, da je sim bolizam jedna škola. Ili su riječ i izgubile svoj sm i­sao, ili sim bolizam ne predstavlja n ijedno od neophodnih obilježja, koja tvore

š k o lu . . . M eđ utim, u č itavoj grupi sim bolista m ogu da razluč im samo jedno

jedino zajednič ko obilježje, a to je odluka da se, usprkos poštovanju i d iv lje­nju za svoje velike prethodnike (parnasovce), ne podvrgnu nikakvom isk lju­č ivom i u č iteljskom rukovodstvu, da se izražavaju na v lastiti rizik, svaki na

svoj v lastiti nač in, da nikada ne padaju pod utjecaj m anire, kojom se služe

njihovi suvrem enici.« A li i pored tako izraženog in telektualnog stava, po sebi nekonform istič kog i eklektič kog, sama dinam ika njihova izraza podliježe n e­kim opć im i zajednič kim zakonima, pa ako nism o u stanju da ih potpunoma

shvatim o kroz njihovu ideološku orijentaciju, možem o to savršeno kroz njihov

um jetnič ki izraz.Teza o nezavisnosti um jetnosti po svojem misaonom sadržaju mogla se

pojaviti u raznim historijskim epohama u m anje v iše identič nom obliku, ali posljedice, koje izaziva u um jetnič kom izrazu, zavise samo od konkretne pri­m jene takve teze u datoj historijskoj situaciji i rađ aju um jetnič ki izraz, koji pripada samo toj epohi: Ako pokušam o shvatiti larpurlartizam sa te dinam i­č ke strane ljudskog izraza, onda ć emo vidjeti, da larpurlartizam rađ a kod

svih svojih pristalica, bez obzira na to da li su v iše kršć anski ili poganski,

3 0 2

O n e a k t u e l n o s t i l a r p u r l a r t i z m a

idealistič k i ili m aterijalistič k i, konzervativno ili socijalistič k i nastrojeni, neke

zajednič ke prom jene u izrazu, koji individualno, doduše varira, upravo u vezi s tim ideološkim raspoloženjim a, ali u suštin i ostaje opć enit, tip ič an za d ife­rencijaciju izraza unutar sasvim strogo određ enog um jetn ič kog pravca. Pa

kako stoji u tom pogledu s larpurlartizm om ? To je um jetnost, koja kaže da joj je jedini cilj ljepota. A li ljepota je tako širok pojam , da on, ako ga pobliže ne

odredimo, n išta ne znač i. Ju les L em aitre našao je sretnu form ulu, koju su i ostali p rihvatili, naim e da je to »um jetnost za p l a s t i č k u ljepotu«. Možda

bi netko prigovorio, da se njena ljepota m ože odrediti i kao »č ista«, »m uzi­kalna«, »m isteriozna«, »nauč na«, »apsolutna«, i tako dalje, ali upravo ob ilježje

plastič kog daje klju č razum ijevanja larpurlartistič ke ljepote. To su isticali i G autier, i Baudelaire, i M allarm e, pa i ostali; to je ono, što se nam eć e u n ji­hovu izrazu: prevlast senzornih elem enata, č iji re ljef postaje izrazitiji, zahva­ljuju ć i tom e što se ograđ uje od podređ enosti idejam a ili č uvstvim a, apstrakci­jam a ili sim patijam a. P lastič n ost u izrazu neposredna je posljed ica p otisk i­vanja rom antič ke sen tim entalnosti i u tilitaristič ke idejnosti. U tom sm islu

larpurlartistič ka p lastič nost pretpostavlja izvjesnu »bezidejnost«. Pokušajm o

to osv ijetliti!

3 . I r a c i o n a l i z a m i h e d o n i z a m

Iako su se larpurlartisti borili protiv pozitivizm a, naroč ito u poč etku, dok

je on još s Comtom gajio n eke hum anitarne i socija listič ke iluzije, oni su

stvarno proveli u djelo ono odvajanje ideološk ih oblasti, onu neutralizaciju

m eđ usobnih utjecaja, u kojoj se pokazao velik im vatrogascem (»pompierom«)

upravo pozitivizam . »Svatko kod sebe, to je v elik a t e z a . . . U m jetnost i nauka

su nezavisn i«, reć i ć e jasno H. Taine, koji n ije vo lio Zolu, jer je ovaj poka­zivao m alo sk lonosti da se pridržava o v e »velike teze«.

Pozitivizam je doduše, branio to odvajanje u im e nauč ne »strogosti« i »nezavisnosti«, u prvom redu od m etafiz ike, ali je do njega, ustvari, došlo

zbog opć e krize racionalizm a i hum anizm a u građ anskoj ideologiji, krize, koja

se u evropskoj m isli pokazala dubljom od sv ih , što su se p o jav ljiva le od R ene­sanse do danas. R adilo se o odluč nom prijelom u, o d efin itivnoj dekadansi buržoazije kao nosioca progresivnih tendencija, pa se progres m ogao održati sam o tam o, gdje su se nauč ne m etode već ukorijen ile i gdje su tehnika i indu­strijalizacija tražile n jihovu prim jenu. D olazi do cijepanja izm eđ u prirodnih

ili naturalistič k ih , i h istorijsk ih ili hum anistič k ih nauka. Idealizam ć e poku­šati na potonjem područ ju da obrani ne sam o svoje id ejn e pozicije, ve ć i m etode isp itivanja stvarnosti. P rividna prevlast h um anistič ke p rob lem atike

u buržoaskoj filozofiji b it ć e od toga vrem ena sam o želja da se za idealizam

izbori bitka tamo, gdje su iracionalistič ke, to jest an ti-evo luc ion istič k e i an ti-

determ in istič ke tendencije još zadržale svoj društveni utjecaj (taj utjecaj

proizlazi iz stih ijsk e prirode kapita listič ke proizvodnje, iz neljudsk ih k lasnih

odnosa i iz fetišistič k og odnosa prem a silam a koje rukovode razvitkom dru­štven ih odnosa).

Nakon junske revolucije od 1848., one »ružne« revolucije (za razliku

do »lijepe« februarske) kad se proletarijat p ojavio prvi puta kao sam ostalna

društvena snaga, i od lu č io da racionaln im sredstvim a p rovede u praksi ono, o č em u su n ajbolji duhovi dotada samo sanjali, iracionalizam znač i i borbu

protiv dem okracije, protiv m asovnoga kriterija u prosuđ ivanju ljudsk ih odno­

3 0 3

R u d i S u p e k

sa (nije li Descartes rekao, da je »razum dobro najbolje raspodijeljeno m eđ u

ljudima«?). Iracionalizam znač i negaciju jednakosti u razum nom prosuđ ivanju

stvarnosti, on u ljudsku spoznaju uvodi intuiciju, ilum inaciju, aristokratizam, privilegiranost, dakle, jednu m odernu m agiju. S ve ć e to usvojiti larpurlartisti.

Protiv idealistič k i fundiranog racionalizm a, koji je u H egelovu apso­lutnom idealizm u došao do vrhunca svoje građ anske sam osvijesti, moglo se

misaono reagirati, ili ukazivanjem na to da ne m ože izdržati, kao racionali­zam, u kritič kom ispitvanju sam e stvarosti, što je uradio M arx, ili tako da m u

se suprotstavi jedna panoram ska vizija ljudskih nevolja, bijede, predrasuda, fanatizam a, klanja, i da se kaže, da suština sv ijeta nije nikakvo progresivno

uspinjanje ljudske svijesti, već podložnost besm islenoj, »slijepoj volji«, koja

je isto toliko razaranje koliko i stvaranje, kao što je to uradio Schopenhauer. Iracionalizam unosi ponovno u m oderno društvo onu pesim istič ku notu, u

kojoj se tako izvještila religija, ali potkrepljujuć i je ovaj puta hladnom, go­tovo m aterijalistič kom analizom č injenica i prividno nauč nim , biološkim ra­zaranjem m oralnih i hum anistič kih fikcija. Život, sagledan kroz tu prizmu, samo je slijepa borba za sam oodržanjem , d ivlja i nesm iljena, č iju okrutnost

ublažuje jedino strah od v lastite patnje. Stvor, koji ne progoni, bježi, i č o­vjeku je u toj svem irskoj rač joj košari utoliko gorč e, ukoliko je sposobniji da

uvidi izopač enost svijeta, podložnost V olji, koja navire kroz njega i što u

duhu posjeduje moć da je pobijedi. A pobijediti je m ože odricanjem od volje, od praktič nog djelovanja, od strastvenosti, to jest č istom kontem placijom ne- pom ič nosti i n ištavila, što preporuč a budizam, ili nezainteresirane ljepote, što

pretpostavlja Schopenhauer. »Posjednik volje neprestano je izložen mukama

nezasitnost Tantala. Tek kad se uzdignem o iznad struje volje, dolazimo vlasti­tom privolom do mira, koji sm o uzalud tražili, i osjeć am o se dobro. Božanska

ataraksija postala je naša. To je b laženstvo, koje baca č aroban sjaj na pro­šlost ili na daljinu, č ak i našu vlastitu prošlost, jer potonja mnogo m anje po­buđ uje našu volju«, kaže Schopenhauer u d jelu »Svijet kao V olja i Predodž­ba«. Ona neobjašnjiva nostalgija, koja provejava poezijom pam asovaca i sim bolista, ona zaokupljenost dalekim i prošlim , d jetin jim uspom enam a ili uda­ljenim historijskim epohama — Srednjim vijekom , A ntikom , keltskom m ito­logijom , prim itivnim civ ilizacijam a — postaje razum ljiva, ako je shvatim o

kao želju za ataraksijom , za oslobađ anjem od sadašnjice. Sm irenost može pri­baviti samo um jetnost, jer »dok se nauka povodi za stanjim a razuma i njego­vim posljedicam a, te sa svakim dostignuć em baca pogled dalje, da nikad ne do­stigne cilj, koji bi je zadovoljio, dotle um jetnost im a svoj v lastiti cilj.«

(Schopenhauer).

Razum ljivo je, da su te pesim istič ke ideje potkrepljene modernim, ate­istič kim , b iologistič k im rasuđ ivanjem o besm islenosti progresa, racionalnog i tehnič kog napora č ovječ anstva, naišle na dobar prijem kod one deklasirane

sitne buržoazije, a i aristokracije, koja je, s jedne strane, osjeć ala svu neč o-

vječ nost k lasne eksploatacije i eksproprijacije od strane krupne buržoazije, u punom usponu obogać ivanja, a koja, s druge strane, n ije m ogla prić i, onim

konstruktivnim snagama, koje su na m aterijalistič koj osnovi nastavlja le pro­gresivnu kritiku društvenih odnosa i dale k ljuč za jedan jed instveni raciona-

listič k i odnos prema sv ijetu , lišenom buržoaskih šim era i prijevara. Tako je

Schopenhauer stekao m nogo sim patija kod anarho-individualistič k i nastro­jene sitno-buržoaske inteligencije, i P. M a r t i n o navodi, da je njegov

utjecaj u Francuskoj sv e v iše rastao od šezdesetih godina prošloga vijeka,

3 0 4

O n e a k t u e l n o s t i l a r p u r l a r t i z m a .

»Njegovo je im e u sv im ustim a, njega kom entiraju na sv im katedram a, c it i­raju ga u sa lo n im a . . . Naravno, n jegov je pesim izam šokirao napredne d u ­hove. A li oni, koji n isu b ili suv iše oduševljen i naukom , koji su ža lili za s ta ­rim m etafizič k im utvaram a, religioznim snovim a, poštovanjem prošlosti, koji tu odbijali iluzije civ iliziranog života, našli su u njem u hranu za svoja raspo­loženja uperena protiv sve već e m ehanizacije sv ijeta . Schopenhauer ne ide

protiv nauke i n jezin ih zakona, on se ne buni, ali daje č ovjeku m oguć nost da

se izvuč e iz žalosne s lik e sv ijeta , te je u kultu n irvane našao rješenje m oderne

m etafizič ke tjeskobe.« (Le naturalism e frangais, Paris, 1923. str. 47).

Tri elem enta iz Schopenhauerove m etafiz ike osvajala su larpurlartiste:

prvo, da je priroda zla (»Priroda m ože savjetovati sam o zloč in«, Baudelaire;

»Što se tič e prirode, ona je su v iše isk riv ljen a i m onstruozna, a da bih se p re­pustio da idem njenim putovim a«, M allarme); drugo, da je objektivna s tv a r­nost sam o prič in (»O bjektivno je sam o č isti prič in, uzaludna prividnost, i za ­v isi od m ene da je m ijenjam , preobrazujem po svojoj volji«, č asopis Le Sym -

boliste); i, treć e, da je um jetnost jedino sredstvo da se uzdignu iznad n eč o ­vječ ne, prostorno i vrem ensk i ogranič ene egzistencije lju d stva (M allarm e, koji se osjeć ao »nekom petentan u svakoj drugoj stvari osim apsolutnoga^■, našao je to »apsolutno« u poeziji: »Proveo sam jednu strašnu godinu; moja je

M isao razm išljala i došla je do B ožanskog Poim anja. S ve pak, što je s druge

strane, m oje tije lo pretrpjelo za to vrijem e agonije, neizrecivo je, ali, sreć om , ja sam savršeno m rtav, i ob last najm anje č ista, kam o bi se moj D uh mogao

odvažiti, jest V ječ nost; moj Duh, taj sam otnik, navikao na v lastitu Č istoć u, koju ne zam rač uje v iše ni odbljesak V rem ena«, pisao je Coppeu.)

O dbojnost prem a prirodi b ila je posljedica reakcije protiv rom antič kog

panteizm a, sim patič kog i sen tim entalnog proširenja osjetljivosti (larpurlartisti se v iše orijentiraju prem a jednoj dualistič koj, m anihejskoj u m oralnom sm islu , viz iji svijeta). Stoga ć e v iše naglašavati neprirodno, vještač ko, izum ljeno, in telek tualno prorač unano (Baudelaire ć e reć i, da je »osjetljivost imaginacije^

suprotna »osjetljivosti srca«), pa ć e to isticanje vještač kog ić i sv e do izvjesne

apologije izopač enog i perverznog (W ilde u »Dorianu Greyu«, H uysm anns u

»A Rebours« — njegov junak D es E ssein tes išao je u tom e toliko daleko, da

je osjetio pravo blaženstvo kad prilikom jednog operativnog zahvata n ije m o­gao prim iti hranu per os! — St. G eorge u »Algabalu«), N aravno da ć e zajedno

sa Poeom braniti prorač unatost i sv ijesn ost um jetnič kog stvaranja nasuprot in sp iracije — stanja u kojem u um jetn ik gubi v last nad sam im sobom.

P esim istič k i odnos prem a prirodi ne ć e ih od vesti do potpunog odvra­ć anja od nje. N aprotiv, pored odvratnosti, koja se o č ituje u naturalistič kom

izboru detalja, nailazim o i jednu široku i pritom ljenu suć ut, stvarn u sim pa­tiju . N jih ov odnos izrazito je am bivalentan , ali u svakom pogledu iskren iji od

rom antič kog, iako ć e op tuživati sam i sebe zbog neiskrenosti, nem oć i, lažnosti, izv itoperenosti, okrutnosti, in te lek tua lne hladnoć e. P. V alery ć e im predbaciti:

»Rien n ’ega le dans l ’air des fleurs que vous placez,M ais dans la profondeur que v os p ieds sont glaces!*

N ije potrebno istica ti na ovom m jestu, da bestrastvenost i h ip erin telek -

tualizam u procedeu, pored već navedenog odbacivanja v ladaju ć ih ideja, n u ­

* N išta u zraku ne dostiže cvije ć a , koje p ostavljate, ali u dubini kako su v aše

noge sm rznute!«

3 0 5

žno dovodi, do prevlasti form alnih briga, tako da ć e parnasovci prilikom izda­nja svoje kolektivne zbirke dosta dugo oklijevati, da li da se potpišu kao sti­l i s t i . . . io r m is t i . . . bestrastveni (impassibles), dok se nisu odluč ili za »Suvre­meni Parnas« (1866).

Upravo odbacivanje panteistič ke, sim patič ke, rekao bih gotovo antropo­loške, povezanosti sa prirodom uč init ć e parnasovce i sim boliste osjetljivim a

za p l a s t i č k u ljepotu prirode, za one kvalitete, koji pogađ aju naša osjetila, a č iji ugođ aj proizlazi u prvom redu iz jednog bestrastvenog, kontem plativ­nog, distanciranog odnosa.- U koliko ć e pjesnik otkrivati neke »koresponden­cije« (Baudelaire) sa prirodom, on ć e to č initi kao L eibnitzova »monada« ili »mikrokozmos« (Gautier), kao zrcalo, koje zatvoreno u sebe samo ipak odražava

i sve izvan sebe. Odnos prema svijetu postaje subjektivniji i senzualniji (»Treba

crtati uč inak, koji stvari ostavljaju na nas, a ne stvari«, M allarme), tako da

se vizija prirode proč išć uje kroz naša osjetila i postaje sve delikatnija, pro- zrač nija, n ijansiranija i nem aterijalni ja. Senzualizam ostaje gnozeološka

osnova kod v iše pozitivistič kog naturalizm a kao i kod v iše idealistič kog larpur­lartizma, č iji je odnos prema svijetu najadekvantnije izrazio Bergson u svojem

>Ogledu o neposrednim datostima« ( Essai sur les donnes im m ediates, Paris

1889). Govoriti o »m aterijalizm u« larpurlartista, sim bolista ili im presionista

znač i prodavati rog za svijeć u! Spontanost i autom atizam rem iniscencija i slika

sve ć e više potiskivati neposrednu viziju prirode. Pod utiskom m rač nih raspolo­ženja taj ć e se senzualizam obojiti naturalistič k i tmurno i prljavo, a pod zanosom

vedrih raspoloženja prim it ć e sve nijanse d ionizijske raspojasanosti i opije­nosti. Ta ć e hedonistič ka nota prevladati, im ati širi odjek, biti adekvatnija

opć em raspoloženju, naroč ito kod sim bolista. N ietzscheova rehabilitacija in­stinkta (»Sve dobro proizlazi iz instinkta«, N ietzsche) razagnat ć e u njihovim

dušama tm urne oblake W agnerova m isticizm a, č ijem su se kultu dugo pre­davali. Osim toga industrijska preobrazba životne sredine govorila je sve

intenzivnije o moguć oj ljepoti života i o potrebi uživanja u neposrednim

č asovima. Sim bolista A. F o n t a i n a s sjeć a se tog doba — Drugog carstva

i prve faze Treć e republike — kao »razdoblja koje ć e zauvijek ostati božanstveno za one, koji su ga m eđ u m lađ im ljudim a m oje dobe nad- živjeli. Bilo je to doba neč uvene sv e č a n o sti. ..« N i politič k i porazi, koje

je Francuska doživjela 1870., ni m asakiranje kom unara 1871. n ije to raspo­loženje, uzeto u cjelin i, m nogo pokvarilo. »Francuska je proživjela doba

nevjerojatnog prosperiteta i zam islila da je pošla prema konač nom osva­janju blagostanja«, prič a sim bolista E. R a y n a u d . »Ona se uspavala

u toj sigurnosti, bezbrižna u igri sa sreć om, i, evo je kako se budi na zvuk

zlokobnog pucketanja. Carstvo, kojem je povjerila svoju sudbinu, uzdrmalo

$e. . . - nesretna m eksikanska afera . . . Rim ska afera otuđ ila joj je katolič ku

stranku; londonski pakt, sv ijet industrije i trgovine, Bism arck, Beč ki ugovor. . . pobjeda kod Sadove (1866), prvi udar groma oluje, koja se gom ilala u našim

granicama . . . Toč no, kod nas sveč anosti nisu prestajale. Sm otre, vojne pa­rade, posjete suverena, H aussm annove inauguracije svakodnevni su povodi za razonodu i vatrom ete. U lice su neprestano pune zastava i orkestara, ali toj unajmljenoj veselosti m anjka uvjerenje od prvih dana. Ljudi se još zaba­vljaju. A li oni nem aju v iše izgled, reć i ć e Verlaine, da vjeruju u svoju sreć u.«

U velikoj dekadi sim bolizm a — kad budu stek li opć e priznanje i postali moda

— od 1880. do 1890. stvari se ne ć e bitno izm ijeniti. »Sim bolisti su naslijed ili od generacije pisaca iz Drugog carstva nezainteresiranost za javnu stvar, kaže

R u d i S u p e k

3 0 6

O n e a k t u e l n o s t i l a r p u r l a r t i z m a

na drugom m jestu E. R aynaud (La M ellee sym boliste, Paris, 1918). Oni nisu

nim alo raspoloženi da siđ u na ulice, da u č estvuju u štrajkovim a, pobunam a, ustancima. M eđ utim , pozivaju Lujzu M ichel i anarhistič ke drugare na svoje

sastanke, i anarhistič kom utjecaju1 treba pripisati n jihov prezir prem a p ravi­lima i m ajstorim a kao i njihovu tvrdoglavost da se u pitanjim a m etrike i for­m e podvrgavaju sam o svojem u hiru.« Znamo, da im upravo ovo posljednje

parnasovci n isu m ogli oprostiti, iako u fazi banketa, koji su u č estali u č ast pojedinih parnasovaca i sim bolista (Moreasu, G ustavu Kahnu, M endesu, M al- larmeu i drugim a), parnasovci sjede ram e uz ram e sa sim bolistim a prepozna-

vajuć i konač no u njim a svoje. R. G hil nam objašnjava to pom irenje i kaže, da je sim bolizam »u č asu dovršetka svojeg g lavnog D jela m ogao biti prihva­ć en u zagrljaj kao rev o ltim o d ijete, gotovo kao rasipno dijete, u iskreni zagr­ljaj m nogih preživjelih parnasovaca. A to je stoga što m u je, baveć i se gotovo

isk lju č ivo estetikom izraza, »Forme«, m etrike, ritm a za ritam, m anjkala, jed­nako kao i Parnasu, obnoviteljska vrijednost jedne »Ideje«, koja bi stvorila

istinsku novu Poeziju , adekvatnu spoznajam a, težnjam a, em ocijam a, m oder­nom Hum anizm u: da ih sin tetiz ira u univerzalnom sm islu — a u isto vrijem e

da pom oć u razorne i stvarala č ke H ipoteze zam ijeni staru Sanjariju , koja je

izruč ila svu svoju sublim nu egocentrič nost.« (op. cit.) N ije li to »perverzno«,

* Iako su sim b olisti izražavali svoje an arh o-in d ividualistič ke ideje č esto puta veom a radikalno, tako P e lle tier (1891), koji kaže: »Apsolutni im oralizam , to je radost života«!, ili de G ourm ont, koji je napisao da ne ć e za ideju dom ovine žrtvo­vati ni m ali prst svoje lijev e ruke, ipak ih je nem oguć e nać i u nekoj ozbiljnijoj politič koj akciji. Č ini m i se da je još n ajzvu č n ija afera sa sim bolistim a, bio proces protiv anarhistič kog lista »L’ En dehors« (Napolje), č iji je urednik bio Z o-d ’ Axa, i u kojem u je, po sjeć anju R. G hila, jed ino de Regniev objavio n eka dva č lanka. Kad je m agistratura podigla optužbu p rotiv tog lista , navodno zbog širenja bun­tovnič k ih ideja (»Da li se netko htio zastrašiti, i li se igrala prosto kom edija pro­vidnosti, koja spašava D ruštvo potajno ugroženo«, pita se R. Ghil, koji raportira0 tom dogođ aju u »Les D ates et les jours«, str. 142— 144), desnič arski lis t »Gau- lois« isk oristio je priliku da dovede sim boliste u vezu s anarhistim a. P od naslo ­vom »Intelektualci anarhije« donio je s like V ie le-G riffin a , H enry de R egniera, G ustava Kahna, Verhaerena, M oreasa, dakle ljud i, koji su osim ponešto V erhai- rena bili veom a daleko od bilo k akve subverzivne, recim o, socija listič k e ideje. iTaj proces opisuje R. G hil na nač in, koji dobro o svjetlju je atm osferu i pravu prirodu tih buntovnika:

»Prisustvovao sam p r e d sta v i. . . B raneć i se iz slobode, Zo d’ A xa je zakasnio,1 prešlo se na č itanje optužnice, k oja je govorila o podsticanju na pobunu i ne znam što još. U m eđ uvrem enu on je stigao. Z ašiljene brade i z latno riđ e kose, visok, e legantan, m ušketirsk og izgleda, isprič ao se biranim riječ im a sv la č e ć i svoje biserno sive ru k avice i ponašajuć i se lagodno kao u salonu, te je zam olio da se nastavi. U ostalom n ije diskutirao, kao da želi reć i da je su v iše ugla đ en i da poštuje M agistraturu da bi protivuriječ io predsjedniku , koji je govorio u m ono­logu. N jegov je advokat pledirao, zatim je javni tužilac grmio, optužujuć i tog č ovjeka obrazovanog i Buržuja, da, gospodo! kao naroč ito o p a sn o g . . . »I znadete li gospodo prisežn ici, kako vas redovito zovu u tom »En dehors«?, povič e najednom rječ iti tužitelj. Zovu vas d vanaest tikava!«

Zo d ’ A x a tada ustane sa sm iješkom , i usprkos protiv ljenju P redsjednika, p rekine govornika:

— Ja uživam kao i v i, gospodo prisežnici, u velikodušnoj elok ven ciji gospo­dina državnog tužioca: ipak treba dati Cezaru, što je C eza ro v o . . . M ožete prolistati č itavu k o lek ciju »L’ En dehors«, a da ne ć ete nać i izraz, za koji se kaže da je izva đ en sa naših stranica: on nam n e pripada — znač i, dakle, da ga je gospodin državni tužilac ovaj č as izm islio. D u hovita dosjetka, za koju sm o m i sigurno nesposobni!

I ponovo sjedne, m iran posred op ć eg uzbuđ enja. Sat k asn ije odvezao se u 'Bruxelles . . . «

3 0 7

R u d i S u p e k

da R. Ghil, g lavni ideolog sim bolizm a pored M allarmea i Verlaina, govori o

»bezidejnosti« kao faktoru koji povezuje parnasovce i simboliste?!Moglo se, dakle, i pored socijalnog nekonform izm a biti hedonistič ki raspo­

ložen u ovoj fazi naglog industrijskog uspona, nevjerojatnog prosperiteta, rela­tivnog mira, koji je intelektualnoj malograđ anskoj aristokraciji, u parnasov-

skim cilindrim a ili u sim bolistič kim kapama, om oguć avao da se »bezidejno«

preda svojim dalekim (dalekim u prošlosti, a ne u buduć nosti) sanjarijam a. Pa kad K rleža govori o nekim »golgotskim m otivim a« u životu ili u um jetno­sti, na koje je larpurlartizam u slikarstvu ili u poeziji, svejedno, gdje, reagirao, onda je to toliko originalno, da se može jedino pretpostaviti, da je nekom za­bunom svoje asocijacije iz Tridesetgodišnjeg rata prebacio za par vje­kova unaprijed. G ovoriti o takvim reakcijam a kao specifič nom obliku jedne

um jetnosti, i to nakon realizma, romantizma, neoklasicizm a, flam anske i francuske profane um jetnosti u 18. vijeku, znač i u najm anju ruku razvlač iti šopehauerovsku harm oniku do n evid ljivosti svakoga konkretnog historijskog

pokreta.

4 . L a r p u r l a r t i z a m i n j e g o v a n e g a c i j a

Zaista, nije nim alo teško pokazati, da provala iracionalizm a u građ an­skoj filozofiji na lin iji Schopenhauera, N ietzschea pa do suvrem enih ateisti­č kih egzistencijalista znač i pobunu protiv buržoaskog idealizm a u njegovoj raci-

onalistič koj i hum anistič koj varijanti, upravo zbog toga, jer su to b ile vlada-

juć e, dakle ofic ijelne ideje, vladajuć e društvene k lase, koja je im ala sve raz­loge da shvati i slavi buržoasku državu i dem okraciju. Isto tako n ije teško

uvidjeti, da je ta reakcija, koja je došla u im e »konkretnog pojedinca«, »jedi­noga«, »usamljenika«, bila u duhu privatno-vlasn ič ke usam ljenosti sitne bur­žoazije, č ija se egzistencija osjetila ugrožena od »već ih riba«, ali koja je m ogla

tu ugroženost protum ač iti sam o kao jedan stalan, prirodan i vječ an zakon, tako da te ideje, koliko god d jelovale u idilič no doba buržoaskog liberalizm a

kao herezi je, u vrijem e sv e dublje krize buržoaske ideologije, pojač ane im pe­rijalistič ke ekspanzije i klasne borbe, postaju vladaju ć e ideje. I to iz prostoga

razloga, što je krupna buržoazija, prik liještena m aterijalistič kom i socijali­stič kom kritikom preuzim ala sve v iše one ideje, koje su se sm ještavale idejno

više nalijevo, — ali politič k i dovoljno nadesno, da bi m ogle djelovati kao anti­teza socijalizm u. Te ideje pribavljala joj je do Oktobarske revolucije naroč ito

sitna buržoazija, dok nije spala na to da krade dem agoški neke ideje i iz ide­ološkog arsenala socijalizm a. (M aterijalna osnova za te dem ogoške posudbe

bila je, naravno, etatizacija kapitalistič ke privrede). Č injenica je, da su se

ideje sitne buržoazije, a naroč ito ideje anarho-individualizm a nalazile u izvje­snoj suprotnosti s vladajuć om ideologijom , da su je na neki nač in m inirale, ali je isto tako nesum njiva č injenica, da je buržoazija te ideje preuzim ala

i pretvarala u svoje oružj.e, da bi neutralizirala one, koje su joj se č in ile još

opasnije i radikalnije. Tako su m nogi radikalni negatori postali nosioci po­retka, a opozicioneri advokati buržoaske vlasti, a nekonform isti i protiv v la ­stite volje konform isti. Razvitak je redovito išao brže od ljudskih idejn ih re­akcija, i novi pokreti nicali su brže, no što su stari b ili pokopani. Na um jetni­č kom planu pojavila se neuroza — strah da se zastari prije nego što se umre!

Larpurlartizam, na um jetnič kom planu izražava te is te tendencije i d i­je li istu sudbinu. On ih u neku ruku i pojač ava. Svojom reakcijom protiv ro-

3 0 8

xnantizma odbija da sud jelu je u obm anam a buržoaskog hum anizm a, svojim

otporom prem a pozitivizm u, u njegovoj prvoj fazi, i m aterijalizm u, ne ć e da

dođ e u doticaj sa progresivnim snagam a društva. Izoliravši se u svojem u sv i­jetu č iste um jetnosti, on je prisiljen da pokuša u okviru jedne posebne dje­latnosti pronać i rješenje sv o je ljudske egzistencije. Takvo traženje m ože biti samo idealistič ko i m istič ko. Taj je m isticizam p redstavljen u težnji za izjed­nač enjem s jednim apsolutnim principom , a koji n ije n išta drugo doli otu­đ eno društveno bić e, jednako kao i bog za napuštenog i pobožnog kršć anina. Jasno je to izraženo, sv ijesn o il i nesvijesno, kod gotovo sv ih parnasovaca i sim bolista, a m ožem o ga pratiti sv e do nadrealista. (Tako M allarm e kaže: » . . . Ja sam uvijek sanjao i pokušavao neku drugu stvar, sa strp ljivošć u a lk e­m ič ara, sprem an da žrtvujem svu taštinu i sve zadovoljstvo, onako kako su

nekada spa ljiva li poku ć stvo i grede na vlastitom krovu da bi se pothra­n jivala peć V elikog Djela. Što? Teško je to izreć i: prosto jednu knjigu, u nekoliko svezaka, jednu knjigu, koja bi bila zaista knjiga, arhitektonska i prom išljena, a ne zbirka slu č ajn ih inspiracija, b ile one i prekrasne . . . Ić i ć u

dalje, reć i ć u: knjiga, u vjeren da u stvari postoji samo jedna, koju je pokušao

m akar i n esvijesno svatko, tko je pisao, č ak i Geniji; ona je Orfič ko obja­šnjenje zem lje; to je jedina dužnost p jesn ika i književna igra, jer sam ritam

knjige, tada bezlič an i živ, č ak i u svojoj paginaciji, u jednač ava se sa jedna­džbama ovoga sna ili O d e . ..« M allarm e vjeruje da je sebe doveo do stanja, gdje se m ože izjednač iti s govorom sam e suštine, s »bezlič nom sposobnošć u«!).

Ono, što bi, po m ojem m išljenju , m orali naglašavati m arksisti kad go­vore o larpurlartistim a, upravo u naše doba krič avog publiciteta, karijerizm a, senzacionalizm a, težn je za lakim obogać enjem i za društvenom vlašć u , nije

toliko njihov »pasivno-rezistentski« stav prem a društvenom zbivanju, koliko

njihov zanatski idealizam , do krajnosti sam ozatajno služenje idealu, koji sm a­traju uvijek iznad svojih snaga. S terilnost, koja se toliko puta prigovara ovim

generacijam a, pored oč ite krize idejnosti i osjeć ajnosti, uvjetovana je i jednom

dubokom težnjom za savršenstvom , za dostignuć em apsolutnog izraza, za stva­ranjem sam o onoga, što se m ože predati vječ nosti. Ju les L afcrgue je osuđ ivao

one pjesnike, koji nastupaju na javn im m jestim a, a M allarm e je govorio, da

»ne razum ije da se pjesnik p u b lik u je . . .«. N ije li n jegov kategorič k i im pera­tiv bio da treba »postupati s K njigom uvijek kao sa ciljem , a nikada kao sa

Sredstvom «!

Za m arksizam je jednako važno da uoč i ideološku osnovu i ob lik takve

um jetnosti (m alograđ anski nekonform izam , anarho-individualizam , iraciona­lizam . idealizam , subjektivizam na senzualistič koj osnovi, funkcionalizam u

tehnič ko-zanatskom sm islu, o č emu nism o dospjeli potanje govoriti, i t. d.) kao i konkretnu socija lnu ulogu kroz historijsko razdoblje (»pasivno-rezi-

stentska« u loga na idejnom planu, koja po lin iji izražavanja opć e osjetljivosti jednog društva na privatnom planu postaje zaista sredstvo »uljepšavanja bur-

žoaskih interieura«). A li nas ne m anje m ora zanim ati i n jeno nastojanje da u

v lastitom okviru riješi p itanje osnovnog sm isla egzistencije pojedinca, makar

i pom oć u ideje lijepoga, ali svakako u duhu zadatka, koji je postavila epoha, a to je p itanje pom irenja ind iv idualnog i društvenog bić a č ovjeka. Larpurlar­tizam to p itanje n ije uspio riješiti, a to pokazuje i Č injenica, da su upravo

najbuntovniji duhovi i najradikaln iji negatori buržoaske stvarnosti, ujedno

oni. koji su najdalje otišli u traženju novih izražajnih m oguć nosti, kao što su

O n e a k t u e l n o s t i l a r p u r l a r t i z m a

3 0 9

R u d i S u p e k

Baudelaire,1 Corbiere, Rimbaud, Lautream ont, odbacili ne samo larpurlar­tizam sa svim svojim estetsk im kategorijam a, već ne v ideć i drugi izlaz sa svo­jih larpurlartistič kih pozicija, i samu um jetnost kao sredstvo rješavanja tog

konflikta, što pokazuje da su bili istinski um jetnici, jer nikada nisu bili v iše

um jetnici nego ljudi. (Baudelaire ć e prokleti »plastiku«, Corbiere ć e dobaciti parnasovskoj estetici: »Um jetnost m e ne poznaje. Ja ne poznajem umjetnost«, Rimbaud ć e reć i: »Ruka s perom vrijedi koliko i ruka za plugom« i odluč it

ć e se za plug, a Lautream ont ć e isto tako naglo išč eznuti ostavivši drugima

da napisu »knjigu buduć nosti«, č ija je maksima: »Velike m isli dolaze od Ra­zuma! Bratstvo n ije mit.«)

Larpurlartizam je morao išč eznuti upravo stoga, što i n ije bilo moguć e

riješiti na č isto duhovnom planu to pitanje, što je to p itanje postavljala sama

stvar'ost, a ona je tražila ne k o n t e m p l a t i v a n (larpurlartizam, je za ­dnja ’ ontem plativna um jetnost u građ anskom svijetu), već jedan a k t i v a n

odnos prema stvarnosti, drugim riječ im a, jer se trebalo angažirati u životu i pokušati riješiti to pitanje u stvarnosti, životu, konkretnom društvu. Larpur­lartizam nije ugasnuo, zato što bi ga bili ok leveta li k lerikaln i ili socijaldem o­kratski ideolozi, već zato, što n ije bio u stanju da zadovolji potrebe onih istih

sila, koje su ga pokretale. Sim bolizam je postao konzervativan u građ anskom

smislu. »Više polažuć i na form u nego na ideju, bez jasne doktrine, s inspira­cijama, koje idu iz jednoga vijeka u drugi, u oblasti legendarne sanjarije o

Prošlosti — bez druge nužnosti osim nerazum ijevanja m odernog vremena i njegovih težnji. N ikakvo približavanje njemu, samo žurba da proklamiraju

u Sim bolizm u jednodušno traženje Ljepote, koja ostaje nešto opć enito u do­juč erašnjem egoistič kom i spiritualistič kom znač enju . . .«, u tvrđ uje R. Ghil. A jedan od ondašnjih kritič ara navest ć e kao razlog dekadencije sim boli­zma, da sim bolisti ne idu v iše ukorak s modernom poezijom , jer »oni (moderni pjesnici) pripadaju epohi, koja znač i: brzinu, m ehanizam , praktič ki duh, podr­htavanje, nestabilnost, publicitet, luksuz, žurbu. Poezija u m odi odražava sve

to, i to je njen p o n o s . . . Zam išljali su još do nedavna, da je poezija jedna vrsta

religioznog duha svijeta!« (G. Sauvebois). Vidim o, da do odbacivanja larpur­lartizma dolazi u okviru sam e građ anske um jetnosti u im e ritm a novog vre­mena, dakle u im e one osjetljivosti, koju ć e izraziti na različ iti nač in eskpre-

sionisti, futuristi, nadrealisti. A li je takođ er istina, da ta poezija znač i isto­vremeno odricanje od autonom nosti poezije, iako ne od uvjerenosti u efika­snost poetske akcije u preobrazbi svijeta!

1 Ne samo u svojim posthum nim spisim a, već i m nogo ranije B audelaire je uviđ ao socijalnu i m oralnu površnost larpurlartizm a. U predgovora knjizi pjesam a č etrdesetosm aškog radnič kog pjesn ika E. Duponta, tvorca poznate pjesm e »O neza­visnosti svijeta«, ustaje protiv »akadem skih cjepidlač ara« (ondašnjih) i »dječ ač ke utopije 1’ art pour 1’ arta«, kako ga on shvać a, to jest kao um jetnost, koja isk lju­č uje »moral a č esto č ak i strast«, i ovako nastavlja o radnič koj poeziji: »Kad sam č uo taj d ivni krik boli i m elankolije, bio sam zaslijep ljen i raznježen. Im a već toliko godina, što č ekam o na m alo snažniju i istinskiju poeziju Pripadali m i bilo kakvoj stranci, odgojeni u bilo kakvim predrasudam a, nem oguć e je, da ne bu­demo potreseni prizorom ovog bolesnog m noštva, koje udiše prašinu radionica, guta pamuk, upija m inij, živu i sve otrove potrebne stvaranju jednog rem ek-djela, koje spava u gam adi, na dnu č etvrti, gdje najponiznije i najveć e kreposti borave pokraj najokorjelijih poroka i b ljuvotina robije; ovo m noštvo, što uzdiše i č ezne, a kojem u zem lja duguje svoja č udesa: koje osjeć a kako crvena i neobuzdana krv teč e njegovim žilam a, koje baca dug pogled pun žalosti na sunce i na sjene velik ih parkova, i koje kao dovoljnu utjehu i osnaženje opetuje neum orno svoj spasonosni refren; »Ljubimo se!« (B ilješka o P. Dupontu, 1851).

3 1 0

O n e a k l u e l n o . ,^ l a r p u r l a r t i z m a

5 . N e k o l i k o p i t a n j a

Već ovo, što sam iznio o problem atici larpurlartizm a, razlikuje se p rili­č no od onoga, što je o tom e rekao M. K rleža na K ongresu književn ika u L ju­bljani. Istina je, da sam se ja pozabavio prvenstveno književnom poblem a-

tikom, dok je K rleža govorio isk lju č ivo o likovnoj problem atici. Pa iako se o

im presionizm u i o sim bolizm u ne m ože govoriti istim jezikom , n iti se m ogu

izvuć i sasvim isti zaključ ci, ipak i jedan i drugi podliježu istim opć im zako­nima razvitka u toj epohi, te se ono, što se m ože reć i opć enito o larpurlar­tizmu u književnosti, m ože slobodno prim ijen iti i na likovnu problem atiku. Ima u K rležinu referatu asocijacija i argum enata u vezi s larpurlartizm om , koji m i se č ine bizarni, a ima i zaključ aka, koji su sasvim iznenađ ujuć i. Iako

nisam u k njiževnosti neprijatelj m etode slobodnih asocijacija, m islim , da bi trebalo dati neka objašnjenja o slijedeć oj tvrdnji:

»Pom pierrizam u socijalistič koj estetskoj puritanskoj varijanti D ruge

In tem acion a le podredio se per analogiam spram l ’art pour l ’arta isto tako

negativno. Druga Internacionala preuzela je u tom pogledu sve građ anske e le ­m ente um jetn ič ke apologetike i proglasila ih svojim vlastitim likovn im sim bo­lim a, a te principe je Treć a Internacionala ku ltiv isa la i kanonizovala po za­konu estetske inercije. N acionaln i socijalizam i fašizam taljanski u tom po­gledu n isu bili estetsk i originaln i. P reuzeli su šem e od socijalne dem okracije

i prefarbali ih za svoje oligarh ijske i im perija listič ke potrebe . . .«

Ako sam dobro shvatio ovu reč enicu, radi se o tom e, da su u izvjesnom

m cm entu ideolozi ili estete D ruge in tem acion a le (a zašto ne i oni od Prve?) preuzeli per analogiam , po slič nosti, dakle im itiraju ć i građ ansku apologetsku

estetiku , isti stav prema larpurlartistim a kao i ovi. B ilo bi ipak korisno znati: t k o je bio taj preuzim ač , od k o g a je preuzeo, i na k a k a v j e n a č i n

izvršio to preuzim anje? Buduć i da je ofic ijelna buržoaska estetika i kritika

svakih deset-dvadeset godina m ijenjala svoj stav prem a pojedin im um jetn i­č kim pravcim a (ona je uglavnom u toku 19. v ijeka zaostajala po konzerva­tivn osti za jednu generaciju , a li je uspjela u toku našeg sto ljeć a da uhvati korak s »avangardistič kom « um jetnošć u, pa ju je u tom pogledu lakše nazvati »revolucionarnom « nego »konzervativnom «!), b ilo bi dobro znati: koje su to

»konzervativce« kopirali »reakcioneri« iz D ruge in tem acionale? B ilo bi dobro

znati: zašto su m etodu kopiranja napustili u toku daljeg razvitka, zašto su

postali n eosjetljiv i za ofic ijeln u građ ansku kritiku, tako da sm o prisiljen i da

ih na to podsjeć am o ovom sadašnjom rehabilitacijom larpurlartizm a, doduše, sa zakašnjenjem od osam deset godina?

B ilo bi, nadalje, korisno znati: u kakvoj vezi stoji preuzim anje ofic ijelne

građ anske estetik e u jednom historijskom č asu sa m arksizm om uopć e kao po­gledom na sv ijet i kao m etodom nauč ne spoznaje svijeta? Da li su estetska

shvać anja neke vrste h istorijskog pokuć stva, koje pojedine ideologije preuzi­m aju ili odbijaju, već prem a svojem ukusu, il i one stoje u nekoj organskoj, idejnoj i osjeć ajnoj vezi sa tim ideologijam a? S tim e u vezi i ono staro p ita­nje: da li um jetnost im a neku ideološku ulogu? M islim , da na to p itanje n ije

odgovoreno, ako se kaže, da je izvjesnu estetiku socijalna dem okracija pre­uzela od k lerikalaca ili k onzervativne apologetič ke buržoazije, a fašizam od

socija lne-dem okracije (i od kom unista), pa m akar se o tom e rasu đ ivalo isto

orako uvjerljivo , kao što su to već nek i kod nas uradili prije K rleže.

3 1 1

R u d i S u p e k

Vrijedilo bi takođ er znati: kakav sm isao ima kod nas ova zakašnjela

rehabilitacija larpurlartizma u sadašnjem m om entu razvitka? Da li se htjelo, da se izvjesni suputnici naše socijalistič ke revolucije oslobode one nelagode, koju za njih znač i ideološko uklju č ivanje u socijalistič ku revoluciju , i da im

se osigura neki nezavisan prostor, gdje ć e se m oć i predati svojim bavlje­njim a po »pasivno-rezistentskoj« liniji? M islim , da estetsk i revalorizirati djela

larpurlartista znač i navaljivati na otvorena vrata i brkati muzej sa životom.

N e m anje korisno bilo bi znati: zašto K rležin referat n ije naišao do da­nas, u eri slobodne borbe m išljenja, na nikakav javn i kritič k i odgovor ili po­služio kao povod za diskusiju o aktuelnim. p itanjim a našeg um jetnič kog izra­za? Je li to stoga, što je tem a o larpurlartizm u neaktuelna, kao što ja mislim

da jest (a to m isle i estete građ anske zapadnoevropske um jetnosti za njihovu

situaciju; Sartre kaže, da je »doba artizm a prošlo«, jer se um jetnik danas

mora ponašati kao odrastao č ovjek »gađ ajuć i u određ ene ciljeve, a ne kao

dijete pucajuć i bilo kuda«), ili zato, što se potpuno slažu sa tim referatom, tako da se on može jedino hvaliti?

To su samo neka pitanja, koja se nam eć u uz taj referat, a ima ih sigurno

daleko više, naroč ito u vezi s njegovom sadržajnom stranom, pa je utoliko

č udnije, što n ikakve diskusije o njem u n ije bilo. To je svakako zabrinjavajuć i znak za naš kulturni život. Možda bi se to dalo izbjeć i, kad bi se shvatilo , da

ie šutnja najč ešć i oblik lič ne netrpeljivosti, i da se samo kroz široku i sv e ­stranu diskusiju može ostvariti onaj kulturni am bijenat, koji ć e dovesti riječ

a pravi odnos sa m išlju, a misao sa stvarnošć u.

3 1 2

SA DRŽAJ 5. BROJAStr.

R u d i S u p e k : O n eaktueln osti l a r p u r l a r t i z m a ..................................... 297O l e g M a n d i ć : Problem i sociografije i socio logije na Zapadu . 313F r a n j o S v e l e c : Uz, prouč avanje M arina D r ž i ć a ..................................... 329A n d r e M o h o r o v i č i ć : P rilog analizi problem a k va litete u arhitekturi 339

K u l t u r n i ž i v o t :A l e k s a n d e r F l a k e r : Da li revolucionarne epohe pogoduju razvitku k njiževnosti 346

P r i k a z i i o s v r t i :D. P e j o v i č : Sm isao i besm isao M e f l e a u - P o n t y j a .................................................349M l a d e n Z v o n a r e v i ć : P sihološka isp itivan ja na srpskoj djeci za vrijem e II.

sv jetsk o g rata ..................................................................................................................... 355A . S a r č e v i ć : E. Cabet: »Put u Ikariju« . ' .................................................... 358B e r i s l a v P e r i ć : Brethe-L aborde: Opć i uvod u studij p r a v a ...........................361

B i b l i o g r a f s k e . b i l j e š k e ............................................. 364

I z s v e u č i l i š n o g ž i v o t a :D iskusija o aktueln im pitan jim a u niverziteta .......................................................... 369I v a n S u p e k : Problem atik a oko institu ta za atom sku fiziku »Ruđ er Bošković « 370G r g a G a m u l i n : Uz d iskusiju o novom nastavnom planu gim nazija . . . 374

SA D R Ž A J 4. BROJAStr.

D r . J o v a n S t e f a n o v i ć : N eka razpiatranja u vezi s novim U stavnim zakonom 217A l e k s a n d e r F l a k e r : R uski književn ik i kriza R e v o l u c i j e ............................................227R u d i S u p e k : M aterijalni, socija ln i i personaln i osnovi soc ija listič k e kulture 236P e t a r G u b e r i n a : O d ija lektič kom razvoju pokreta i zvuka u jeziku . . s . 245I v a n V r a n č i ć : Tretiranje zakona vrijednosti u S taljin ovom č lanku »Ekonomski

problem i socija lizm a u SSS R -u« .......................................................... 253B e r i s l a v P e r i ć : P redm et teorije države i p r a v a ..................................................................257K u l t u r n i ž i v o tR u d o l f M a t z : In m em oriam — V aclavu H um lu . . . . . . 263N a u č n a k r o n i k aĐ u r o K u r e p a : Povodom desetgod išn jeg pom ena N ikoli Tesli . . 268Jedno O bjašnjenje prof. B ić anić a povodom č lanka J. M edarić a . 270P r i k a z i i o s v r t iD. P e j o v i ć : Jedna teološka rasprava o m arksizm u . . . 271A . S a r č e v i ć : F. M ehring: H istorija N jem ač k e . . . . 273D e j a n U m l j e n o v i ć : G eorge K en nan o am erič koj d iplom aciji 275B i b l i o g r a f s k e b i l j e š k e .................................................... 282I z s v e u č l i š n o g ž i v o t aD iskusija o pitan jim a n au č n o-istraživa č kog i n astavnog r a d a .................................... 285B a l e n o v i ć , C e r k o v n i k o v , H a h n : Jedno m išljen je o organizaciji nauč nog rada 286A . T a v č a r : N au č n i podm ladak na s v e u č i l i š t u ..................................................................287M. P r e l o g : Uz problem organizacije nau č nog rada na F ilozofskom fakultetu 291Dr. B e a t a B r a u s i l : Prikaz B ero v ić -S te fa n o v ić ev e »K linič ke hem atologije« . . 294

u p o z o r e n j e Č i t a o c i m a

M olim o sta ln e č itaoce n ašeg č asopisa da se pretp late na njega, kako bism o im ali bolju ev id en ciju o potrebnoj tiraži.

Isto tako m olim o n aše pretp la tn ik e da u što skorije vr ijem e nam ire pretplatu, u cje lin i ili po dijelovim a, kao što je označ eno na om otu č asopisa, kako se ne bi č asopis našao u nepotreb nim fin an sijsk im poteškoć am a.

A d m i n i s t r a c i j a »POGLEDA 53«