kopje

UNIVERSITETI “ALEKSANDER MOISIU “ DURRES

FAKULTETI I SHKENCAVE POLITIKE DHE JURIDIKE

DEGA: ADMINISTRIM FINANCIAR

MASTER: NIVELI I DYTE

TEMA E DIPLOMES:

“ROLI I BORXHIT PUBLIK MBI RRITJEN

EKONOMIKE”

Analize Empirike per rastin e Shqiperise ne vitet 1992-2012

Punoi: Udhehoqi:

Dorina KADIU Prof. Esilda LUKU

kopje

Falenderime

Dëshiroj të falenderoj Pedagoget e Programit Master që më kanë

dhënë udhëzime të vazhdueshme, dhe që më kanë ndihmuar me idetë

dhe leksionet e tyre duke më stimuluar për të ndërmarrë iniciativa,

me sugjerimet dhe vërejtjet e tyre per të përmirësuar punën time.

Falenderime të mëtejshme i shkojnë udhëheqësit të kësaj teme

Esilda Luku.

kopje

Abstrakt

Shqipëria arriti të mbante një nivel rritje ekonomike pozitive dhe një stabilitet

makroekonomik gjatë dekadës së fundit, por niveli i lartë i borxhit të saj publik, me

një tendencë në rritje gjatë tre viteve të fundit, është parë si mjaft shqetësues në sytë e

shumë ekonomistëve vendas dhe të huaj.

Ky punim ka si qëllim të studiojë rolin e borxhit publik mbi rritjen ekonomike

në Shqipëri për periudhën 1992-2012, si dhe faktorët kryesorë përcaktues për këto dy

tregues.

Metodologjia e përdorur bazohet në analizën ekonometrike të regresionit mbi

seritë kohore (OLS), e cila merr parasysh një thyerje strukturore në të dhënat.

Gjithashtu është aplikuar testi i shkakësisë Granger, për të zbuluar drejtimin e

shkakësisë mes dy variablave.

Rezultatet treguan se borxhi publik ka një efekt negativ statistikisht të

rëndësishëm mbi rritjen ekonomike në Shqipëri. Një rritje me një pikë përqindje në

nivelin e borxhit publik do të ndikonte në një ulje me rreth 9.29 pikë përqindje të

rritjes ekonomike të pritur, për të gjithë variablat e tjerë konstante.

Pra, në rastin e Shqipërisë me një rritje ekonomike prej 1.3 përqind në vitin

2012, rritja me 1 pikë përqindje e borxhit publik gjatë vitit 2012, do ta ulte rritjen

ekonomike në 1.18 përqind.

Nga analiza e shkakësisë Granger, rezultuam se kemi të bëjmë me një

shkakësi vetëm në një drejtim, që lëviz nga borxhi publik drejt rritjes ekonomike, për

pesë vite vonesë kohore.

kopje

Abstract

Albania was able to maintain a positive growth level and macroeconomic

stability over the last decade , But the high level of its public debt, with an increasing

trend over the last three years is seen as quite disturbing in the eyes of many domestic

and foreign economists.

The role of this study is to study the role of public debt on economic growth

in the country for the period 1992-2012 as the main factors determining these two

indicators.

The methodology used is based on econometric analysis of the time series

regression (OLS), which takes into account a structural point in the data It is also

applied Granger causality test to detect the direction of causality between two

variables.

Results showed that the public debt has a statistically significant negative

effect on economic growth in Albania One percentage point increase in the level of

public debt would affect a landing about 9:29 percentage points of economic growth

expected for all other variables constant.

So, in the case of Albania with an economic growth of 1.3 percent in 2012, by

1 percentage point increase in public debt in 2012, will reduce economic growth to

1.18 percent.

By Granger causality analysis,it results that we are dealing with a causality in

one direction only, moving from public debt to economic growth, to five years time

lag.

kopje

Tabela e Përmbajtjes

Mirënjohje

Tabela e përmbajtjes

Shkurtesat e përdorura

Hyrje

Përmbledhje ekzekutive

Qëllimi

Objektivat

Hipotezat

Metodologjia

KAPITUJT

I. LIDHJA MES BORXHIT PUBLIK DHE RRITJES EKONOMIKE .......................... 4

1.1 Hyrje ................................................................................................................................ 4

1.2 Marrëdhënia teorike borxh publik - rritje ekonomike ..................................................... 4

1.3 Mekanizmat e transmisionit të rritjes së borxhit publik në rritjen ekonomike ................ 7

1.4 Rishikimi literaturës empirike mbi marrëdhënien e borxhit me rritjen ekonomike ........ 9

1.5 Përfundime .................................................................................................................... 12

II. BORXHI DHE RRITJA EKONOMIKE NË SHQIPËRI GJATË 1992-2012 ........... 14

2.1 Hyrje .............................................................................................................................. 14

2. 2 Situata makroekonomike në Shqipëri ........................................................................... 14

2.3 Përshkrimi i të dhënave ................................................................................................. 20

2.4 Përfundime .................................................................................................................... 22

III. METODOLOGJIA DHE REZULTATET ................................................................. 24

3.1 Hyrje .............................................................................................................................. 24

3.2 Testi i rrënjëve unitare ................................................................................................... 24

3.3 Analiza e regresionit me një thyerje strukturore ........................................................... 26

3.4 Testi i shkakësisë Granger ............................................................................................. 28

3.5 Kufizimet e modelit ....................................................................................................... 29

3.6 Përfundime .................................................................................................................... 30

KONKLUZIONE .................................................................................................................... 31

BIBLIOGRAFIA ..................................................................................................................... 38

kopje

TERMINOLOGJI

Borxhi i qeverisë (i njohur edhe si borxh publik dhe borxh kombëtar) është

borxh nga një qeveri qendrore. Në kontrast, vjetor "Deficiti i qeverisë" i referohet

diferencës midis arkëtimeve dhe shpenzimeve qeveritare në një vit të vetëm, që është,

rritja e borxhit mbi një vit të caktuar.

Borxhi i qeverisë është një metodë e financimit të operacioneve të qeverisë,

por kjo nuk është metoda e vetme. Qeveritë gjithashtu mund të emetojne të holla ,

duke hequr nevojën për të paguar interes. Kjo praktikë thjesht redukton kostot e

interesit te Qeverisë por nuk anullon borxhin dhe mund të rezultojë në

hiperinflacioni nëse përdoren pa u kursyer.

Qeveritë zakonisht marrin hua nga lëshimi i letrave me vlerë. Vendet më pak

të besueshëm për kredi ndonjëherë marrin hua drejtpërdrejt nga një organizatë

nderkombëtare (p.sh. Bankën Botërore) ose institucione financiare ndërkombëtare.

Ashtu si qeveria tërheq të ardhurat e saj nga shumica e popullsisë, borxhi i

qeverisë është një borxh indirekt ndaj taksapaguesve. Borxhi i qeverisë mund të

kategorizohet si borxh i brendshëm (borxh për huadhënësit brenda vendit) dhe

borxh i jashtëm (borxh për huadhënësit e huaj). Borxhit sovran zakonisht i referohet

borxhit të qeverisë që ka qenë i lëshuar në monedhë të huaj.

Një ndarje tjeter zakonshme e borxhit të qeverisë, është duke u bazuar ne

kohëzgjatjen deri në shlyerjen e tij. Borxhi afat-shkurtër në përgjithësi konsiderohet

të jetë për një vit ose më pak, afat të gjatë është për më shumë se dhjetë vjet. Borxhi

afatmesëm eshte në mes të këtyre dy kufijve.

LISTA E GRAFIKËVE

Grafiku 3.1: Rritja ekonomike në Shqipëri gjatë 1992-2012

Grafiku 3.2: Borxhi publik, defiçiti buxhetor, rritja ekonomike dhe investimet bruto

në Shqipëri gjatë 1992-2012

Grafiku 3.3: Analiza grafike e serive kohore

Grafiku 3.4: Paraqitja grafike e marrëdhënies mes borxhit publik dhe rritjes

ekonomike

kopje

LISTA E FIGURAVE

Figura 2.1: Mekanizmat e transmisionit të rritjes së borxhit publik në rritjen

ekonomike

Figura 2.2: Literatura empirike mbi marrëdhënien: borxh shtetëror-rritje ekonomike

LISTA E TABELAVE

Tabela 3.1:Statistika përshkruese e të dhënave

Tabela 4.1: Testi Zivot dhe Andrews për rrënjët unitare të serive në formën nivel

Tabela 4.2: Analiza e OLS

Tabela 4.3: Testi i kritereve të përzgjedhjes së vonesave kohore

Tabela 4.4: Testi i shkakësisë Granger

kopje

1

HYRJE

Rritja ekonomike e qëndrueshme ka një rëndësi jetësore për të gjithë ekonomitë e

vendeve, sidomos për vendet në zhvillim si Shqipëria e cila është përpara sfidave të

stabilitetit makroekonomik e politik, uljes së papunësisë dhe anëtarësimit në

Bashkimin Europian. Kriza aktuale e borxheve në Europë, padyshim që ka ngritur

vëmendjen e shumë ekonomistëve për fenomenin e rritjes së nivelit të huamarrjes nga

shumë shtete në zhvillim apo të zhvilluara. Pavarësisht se Shqipëria, ndryshe nga

shumë vende të tjera të zhvilluara, arriti të mbante një nivel rritje ekonomike pozitive

prej mesatarisht 4 përqind gjatë periudhës 2007-2012, dhe një stabilitet

makroekonomik gjatë viteve të fundit, niveli i lartë i borxhit të saj shtetëror është parë

si mjaft shqetësues në sytë e ekonomistëve vendas dhe të huaj. Një rritje e mëtejshme

e nivelit të borxhit shtetëror mbi nivelin 60 përqind të PBB në vitin 2012, i cili është

kufiri i lejuar nga Bashkimi Europian (BE) për vendet që aspirojnë të integrohen në

të, ka ngritur mjaft polemika midis politikbërësve. Kjo pasi pjesa e madhe e borxhit

publik afatshkurtër në Shqipëri do të thotë rrezik i lartë financimi fiskal, ndërsa në

afatin e mesëm, rritja e borxhit publik mund të dëmtojë gjithashtu perspektivën për

rritje ekonomike duke ngushtuar hapësirat për kreditim të sektorit privat dhe duke

ndikuar në aftësinë e qeverisë për të financuar projekte kyçe të zhvillimit.

kopje

2

1. PERMBLEDHJE EKZEKUTIVE

Për arritjen e objektivave të punimit, ai është organizuar si në vijim. Në kapitullin e

dytë do të paraqiten pikëpamjet teorike dhe literatura empirike mbi marrëdhënien e

borxhit shtetëror me rritjen ekonomike në afatin e shkurtër dhe afatin e gjatë. Në

kapitullin e tretë do të paraqitet situata makroekonomike e përgjithshme në të cilën

ka kaluar Shqipëria përgjatë periudhës 1992-2012, duke u fokusuar kryesisht në

borxhin shtetëror dhe rritjen ekonomike dhe faktorët përcaktues të tyre. Gjithashtu do

të përshkruhen me hollësi të dhënat e serive kohore që do të përdoren në analizën

empirike. Në kapitullin e katërt do të paraqitet metodologjia e përdorur për analizën

empirike, rezultatet e analizës empirike, dhe kufizimet e modelit. Në kapitullin e

pestë do të paraqiten konkluzionet e gjithë punimit. Si përfundim, në kapitullin e

gjashtë do të jepen rekomandimet.

2. QELLIMI

Mungesa e studimeve më të thelluara empirike nga studiues shqiptarë rreth kësaj

teme, dhe rritja e interesit të publikut të gjerë rreth këtij fenomeni që ka prekur gjithë

vendet europiane, përbëjnë një motiv mjaft të fortë për realizimin e këtij punimi. Pra,

qëllimi i këtij punimi është të studiojë rolin e borxhit publik mbi rritjen ekonomike në

Shqipëri për periudhën 1992-2012, duke u ndalur edhe shkurtimisht në ecurinë dhe

faktorët përcaktues të secilit prej këtyre treguesve

3. OBJEKTIVAT

Rritja ekonomike është gjithashtu një motiv i çdo vendi në zhvillim, i cili synon të

kontrollojë defiçitin buxhetor, për të cilin duhet të përballet me mjaft sfida.

Teoria sugjeron se tre mjetet ekonomike të disponueshme, që një qeveri të

realizojë detyrimet dhe premtimet ndaj qytetarëve të saj, janë taksat, printimi i parave

dhe borxhi të cilat shndërrohen në të mira publike të prekshme si: infrastrukturë,

shkolla, spitale, etj. Por nën ekzistencën e problemit kryesor ekonomik ku:“Burimet

janë të kufizuara përkundrejt nevojave e dëshirave të pakufizuara”, një qeveri

gjendet përballë me një zgjedhje, se cilin nga tre mjetet ekonomike duhet të zgjedhë.

4. HIPOTEZAT

Një qeveri e mirë zgjedh të marrë borxh për tri arsye kryesore. Së pari, vendi mund të

shfrytëzojë mundësitë për investime për periudha të gjata, dhe për një ekonomi në

rritje do të ishte e papërshtatshme të taksohej një gjeneratë aktuale më e varfër për të

financuar investimet për të cilat do të përfitonte një gjeneratë më e pasur në të

ardhmen. Së dyti, lejon një mënyrë më efiçente per të përcjellë politika kundër-ciklike

apo plotësimin e nevojave për shpenzime emergjente. Rritja apo ulja e shpeshtë e

taksave mund të çojë në humbje në efiçencë dhe të gjenerojë pasiguri ekonomike. Së

treti, besimi i tepërt në printimin e parave mund të çonte në rritjen e ofertës monetare,

rritjen e normës së interesit, dhe për rrjedhojë në rritjen inflacionit, i cili do të

dëmtonte investimet e brendshme apo të huaja.

kopje

3

5. METODOLOGJIA

Metodologjia e përdorur bazohet në analizën ekonometrike të regresionit mbi seritë

kohore (OLS), e cila merr parasysh një thyerje strukturore në të dhënat. Gjithashtu

është aplikuar testi i shkakësisë Granger, për të zbuluar drejtimin e shkakësisë mes dy

variablave. Dy seritë e përdorura janë borxhi publik real dhe rritja ekonomike reale,

ku të dhënat janë vjetore, të matura në përqindje, dhe përfshijnë periudhën 1992-2012.

Punimi gjithashtu ka si qëllim t’u përgjigjet pyetjeve: A ka ndikim borxhi shtetëror

mbi rritjen ekonomike në Shqipëri? Nëse po, sa është efekti i matur në formë sasiore?

Çfarë mund të themi për drejtimin e shkakësisë mes këtyre dy treguesve?

kopje

4

KAPITULLI I

LIDHJA MES BORXHIT PUBLIK DHE RRITJES EKONOMIKE

1.1 Hyrje

Në këtë kapitull është paraqitur një përmbledhje e literaturës teorike dhe

empirike, e cila është e domosdoshme për të krijuar pritshmëritë mbi marrëdhënien që

ekziston mes borxhit publik dhe rritjes ekonomike në afatin e shkurtër dhe të gjatë.

Fillimisht, në seksionin e dytë jemi munduar të përzgjedhim mendimet e shkollave

kryesore ekonomike, të cilat nuk kanë rezultuar në të njëjtat përfundime përsa i përket

marrëdhënies që ekziston midis këtyre dy treguesve. Në vijim, për ta bërë më të qartë

efektin e borxhit publik mbi rritjen ekonomike, në seksionin e tretë janë analizuar

kanalet e transmisionit sipas së cilave përçohet ky efekt nga borxhi publik tek rritja

ekonomike, dhe anasjelltas. Së fundmi, për të krijuar pritshmëritë tona rreth kësaj

marrëdhënie në rastin e një vendi në zhvillim si Shqipëria, në seksionin e katërt

analizohen një sërë studimesh empirike të dekadës së fundit, që kanë pasur në fokus

kryesisht vendet në zhvillim.

1.2 Marrëdhënia teorike borxh publik - rritje ekonomike

Marrëdhënia mes rritjes ekonomike dhe borxhit shtetëror është një çështje mjaft e

diskutuar nga ekonomistët. Në këtë seksion, fillimisht do të japim përkufizimet e

borxhit shtetëror, dhe rritjes ekonomike, të cilave do t’u referohemi gjatë gjithë

punimit në vazhdim. Borxh shtetëror, sipas Nenit 4 të Ligjit Nr. 9665, datë

18.12.2006 për “Huamarrjen Shtetërore, Borxhin Shtetëror dhe Garancitë Shtetërore

të Huasë në Republikën e Shqipërisë” (Fletorja Zyrtare e Republikës së Shqipërisë,

2006, fq. 6089) do të quajmë:

Borxh shtetëror është shuma e përgjithshme e borxhit të shtetit,

e emetuar në monedhën kombëtare dhe/ose në një monedhë

zyrtare të ndryshme nga monedha kombëtare, i cili nuk përfshin

detyrimet financiare të bashkive/komunave apo të ndonjë

autoriteti tjetër të pushtetit vendor. Borxhi shtetëror përfshin

edhe borxhet e Republikës së Shqipërisë, të krijuara para

hyrjes në fuqi të këtij ligji. Për efekt të përllogaritjes së borxhit

shtetëror, në rastin kur një detyrim i papaguar është emetuar

në një monedhë të ndryshme nga monedha kombëtare, ai

vlerësohet në monedhën kombëtare, sipas kursit zyrtar të

këmbimit, të shpallur nga Banka e Shqipërisë, në çastin e

vlerësimit.

Rritja ekonomike është rritja e kapacitetit të ekonomisë së një

vendi për të prodhuar të mira dhe shërbime një një periudhë të

caktuar kohe, krahasuar me periudhën paraardhëse. Rritja

ekonomike mund të matet në terma nominale, në të cilën përfshihet

inflacioni, ose në terma reale, në të cilën nuk përfshihet inflacioni

(Investopedia US, 2013)

Sipas Elmendorf dhe Mankiw (1999) borxhi shtetëror është i rëndësishëm për

vetë efektet që ai sjell, në mënyrë direkte ose jo, në ekonominë e vendit. Së pari,

borxhi shtetëror mund të ndikojë mbi Politikën Monetare. Një vend me një borxh të

kopje

5

lartë qeveritar priret të përballet me norma të larta interesi, dhe autoriteti monetar

mund të gjendet nën presion për t’i ulur këto norma nëpërmjes Politikës Monetare.

Kjo strategji mund t’i ulë normat e interesit në afatin e shkurtër, por në afatin e gjatë

do të ketë norma reale interesi të pandryshuara dhe një inflacion dhe norma nominale

interesi më të larta. Rritja e këtyre dy treguesve, do të pasqyrohet në reduktimin e

investimeve private, dhe për rrjedhojë në reduktimin e Produktit të Brendshëm Bruto

(PBB) dhe rritjes ekonomike.

Së dyti, borxhi shtetëror mund të ndikojë mbi procesin politik, i cili përcakton

Politikën Fiskale. Disa ekonomistë argumentojnë se mundësia e huamarrjes së një

qeverie ul disiplinën e procesit të përdorimit të buxhetit. Me këtë të fundit kuptojmë

se, nëse një qeveri bën shpenzime shtesë, të cilat nuk lidhen me të ardhura nga taksat,

atëherë politikëbërësit dhe publiku shqetësohen më pak nëse këto shpenzime janë të

duhurat. Përdorimi joeficient i fondeve shtesë në mallra konsumi dhe joproduktive,

nga ana e qeverisë do të përkthehet në një efekt negativ për rritjen ekonomike.

Së treti, borxhi shtetëror e bën ekonominë e një vendi më të prekshme ndaj një

krize ndërkombëtare besimi. Një borxh shtetëror i lartë ushtron presion në bilancin e

bankës nëpërmjet disa kanaleve të ndryshme. Për shembull, ai rrit koston e financimit

të institucioneve financiare pas rritjes së riskut të aseteve. Institucioneve financiare, të

cilat mbajnë një pjesë të madhe të borxhit shtetëror të vendeve me një “stres

ekonomik”, që perceptohen si të riskuara, mund t’u duhet të paguajnë norma më të

larta interesi dhe të kenë vështirësi në rritjen e fondeve në gjithë tregun. Ato

gjithashtu mund të gjenden nën presion potencial për të rritur kapitalin dhe

likuiditetin. Të gjithë këta faktorë bëjnë që të rritet kosto e shërbimit të borxhit, gjë që

do të ndikonte negativisht mbi rritjen ekonomike. Së fundmi, sipas Guraziu et al.,

(2012) institucionet financiare mund të përballen me dalje kapitali dhe zëvendësim të

aseteve. Të gjithë faktorët e përmendur më sipër tregojnë se një nivel i lartë borxhi

shtetëror ndikon në uljen e besimit ndërkombëtar të vendit, do të dëmtonte klimën e

biznesit, do të ndikonte në uljen e investimeve dhe të rritjes ekonomike.

Përgjatë gjithë literaturës teorike, mund të veçojmë Klasikët, të cilët e shohin

borxhin publik si një barrë për shoqërinë; pikëpamjen Neoklasike, që e konsideron

borxhin publik si të dëmshëm për investimet dhe rritjen ekonomike; pikëpamjen

Rikardiane që e konsideron borxhin shtetëror si një taksë në të ardhmen (Barro,

1974); ekonomistët Modernë, të cilët e shikojnë borxhin publik si nxitës të rritjes

ekonomike nëse fondet përdoren për qëllime produktive, dhe pikëpamja

Konvencionale, sipas së cilës borxhi publik stimulon kërkesën agregate dhe rritjen

ekonomike në afatin e shkurtër dhe nxit uljen e kapitalit dhe të ardhurave kombëtare

në afatin e gjatë.

Ekonomistët Klasikë e krijuan bindjen e tyre pasi ata mendonin se balancimi i

buxhetit vjetor nga ana e qeverisë ishte një virtyt për vetë qeverinë, dhe një defiçit

buxhetor për ata shikohej si një shenjë e falimentit të shtetit. David Rikardo, një ndër

përfaqësuesit kryesorë të shkollës Klasike, i referohej borxhit si “... një ndër rreziqet

më të tmerrshme, që ishte shpikur ndonjëherë, që mund të cënonte një komb”, si “...

një sistem i cili tenton të na bëjë më pak kursimtarë, dhe më të verbër ndaj situatës

tonë reale” (Balassone et al., 2004, f. 1). Nga ana tjetër ekonomistët neoklasikë,

pohuan se niveli i borxhit publik është i rëndësishëm për shkak të ekzistencës së

taksave shtrembëruese, dhe faktit se agjentët ekonomikë mundet të mos parashikojnë

siç duhet efektet e ndryshimit të taksave në të ardhmen. Në raste të tilla, një rritje e

kopje

6

borxhit sot do të kishte efekt mbi sjelljen e këtyre agjentëve, e cila do të ndikonte

negativisht në kërkesën agregate dhe rritjen ekonomike (Cowan et al., 2006).

Në pikëpamjën Rikardiane, borxhi shtetëror konsiderohej ekuivalent me taksat

e ardhshme (Barro, 1974). Duke i konsideruar konsumatorët racionalë dhe largpamës,

vlera shtesë në taksa, që vinte nga rritja e këtyre të fundit për të financuar defiçitin, do

të ishte ekuivalente me defiçitin aktual. Pra, sipas pikëpamjes Rikardiane një financim

i defiçitit buxhetor nëpërmjet taksave nuk do të kishte efekte neto mbi të ardhurat

kombëtare në afatin e gjatë (Mankiw, 2002). Nga ana tjetër, ekonomistët modernë,

mbanin një qëndrim krejt të kundërt. Ata kishin bindjen se nëse huamarrja shtetërore

kryhej për qëllime produktive, dhe jo për konsumin e të mirave dhe shërbimeve,

atëherë ata e respektonin këtë veprim në çdo aspekt. Ata e shohin borxhin shtetëror si

një mjet të domosdoshëm të një ekonomie moderne, sidomos për vendet në zhvillim,

të cilët varen pikërisht nga këto hua të brendshme apo të jashtme për të përshpejtuar

procesin e zhvillimit të tyre ekonomik.

Një kontribut i rëndësishëm vjen edhe nga pikëpamja Konvencionale, sipas së

cilës borxhi shtetëror stimulon kërkesën agregate dhe rritjen ekonomike në afatin e

shkurtër dhe nxit uljen e kapitalit dhe të ardhurave kombëtare në afatin e gjatë

(Mankiw, 1998). Në afatin e shkurtër, një rritje e borxhit publik do të ndikojë në

rritjen e kërkesës për output. Nëse supozojmë se qeveria krijon një defiçit buxhetor

duke mbajtur shpenzimet konstante dhe duke reduktuar të ardhurat nga taksat, kjo

sjell një rritje të të ardhurave të disponueshme të individëve, dhe ndoshta një rritje në

mirëqenien e tyre. Sipas analizës Konvencionale presupozohet se rritja në të ardhurat

dhe mirëqënien e individëve do të rritë shpenzimet për konsumin e të mirave, pra do

të rritë kërkesën agregate për të mira dhe shërbime. Sipas kësaj pikëpamjeje, në afatin

e shkurtër vepron teoria Keynesiane, ku kemi çmime dhe paga të ngurta. Pra, në afatin

e shkurtër një rritje në kërkesën agregate do të rriste të ardhurat kombëtare, që do të

thotë se ka një marrëdhënie pozitive midis borxhit publik dhe rritjes ekonomike në

afatin e shkurtër.

Në afatin e gjatë, një rritje e borxhit publik do të ndikojë në uljen e kursimeve

kombëtare. Sipas teorisë klasike, në afatin e gjatë ka çmime dhe paga fleksibël. Kjo

bën që Politika Fiskale të ndikojë mbi të ardhurat kombëtare vetëm duke ndryshuar

ofertën për faktorët e prodhimit. Për ta kuptuar më mirë se si funksionon në afatin e

gjatë duhet të mbahen parasysh disa identitete. Le të shënojmë me Y të ardhurat

kombëtare, C konsumin privat, S kursimin privat, dhe T diferencën e taksave me

transfertat qeveritare. Sipas kufizimit buxhetor të sektorit privat kemi:

Y = C + S + T

(2.1)

Të ardhurat kombëtare gjithashtu mund të paraqiten në formën e mëposhtme:

Y = C + I + G + NX

(2.2)

Duke kombinuar dy ekuacionet e mësipërme marrim:

S + (T-G) = I + NX

(2.3)

Ku I janë investimet vendase, G janë shpenzimet qeveritare për të mira dhe shërbime,

dhe NX janë eksportet neto të të mirave dhe shërbimeve. Ekuacioni (2.3) tregon se

shuma e kursimeve private dhe publike duhet të barazohet me shumën e investimeve

kopje

7

dhe eksporteve neto. Nëse supozojmë sërish se, qeveria mban konstante shpenzimet

dhe ul të ardhurat nga taksat, atëherë kemi krijuar kështu një defiçit buxhetor dhe

kemi ulur kursimet publike. Një mënyrë që ekuacioni (2.3) të mbahet i balancuar pas

uljes së kursimeve publike është ulja e investimeve për një periudhë kohe të caktuar,

gjë që sjell ulje të stokut të kapitalit. Kjo do të thotë më pak output dhe më pak të

ardhura për vendin. Ulja në stokun e kapitalit sjell për vendin një produkt marxhinal

për kapitalin më të lartë, duke rritur normën e interesit dhe normën e kthimit për çdo

njësi kapitali. Në të njëjtën kohë do kemi një produktivitet më të ulët të punës, që çon

në uljen e pagës mesatare reale dhe të të ardhurave totale nga puna.

Përveç kontributit të shkollave kryesore ekonomike, edhe ekonomistë të tjerë

kanë studiuar marrëdhënien e borxhit publik me rritjen ekonomike. Dombush dhe

Fisher (1978) theksuan se borxhi shtetëror është një pasojë direkte e defiçitit rezultant

nga buxheti vendas. Ata iu referuan ekuacionit të defiçitit buxhetor:

-DF = (Go + R) - T = BUS

(2.4)

ku DF është defiçiti buxhetor, Go janë shpenzimet shtetërore për të mira dhe

shërbime, T janë shpenzimet për transferta, BUS është teprica buxhetore, dhe (Go +

R) janë shpenzimet totale qeveritare. Nga ekuacioni i mësipërm shihet se ekziston një

marrëdhënie negative midis borxhit dhe rritjes ekonomike (Umaru et al., 2013).

Nga literatura teorike e mësipërme, mund të themi se ekonomistët nuk kanë

rënë në një mendje për marrëdhënien që ekziston mes borxhit publik dhe rritjes

ekonomike, megjithëse dominon mendimi për një marrëdhënie negative mes tyre.

Nisur nga pikëpamja Konvencionale, mbi të cilën do të bazohet edhe punimi ynë,

mund të themi se borxhi publik ka një efekt pozitiv mbi rritjen ekonomike në afatin e

shkurtër, dhe një efekt negativ në afatin e gjatë. Pra, marrëdhënia mes borxhit publik

dhe rritjes ekonomike sipas pikëpamjes Konvencionale merr formën e një U-je të

përmbysur, e përkufizuar nga ekonomistët si kurba Laffer.

1.3 Mekanizmat e transmisionit të rritjes së borxhit publik në rritjen ekonomike

Ekzistojnë kanale të ndryshme në të cilat një rritje (ulje) e borxhit publik mund të ketë

një efekt negativ (pozitiv) mbi rritjen ekonomike në afatin e gjatë. Në këtë seksion

janë paraqitur tre kanalet kryesore, si:kanali i kursimeve neto, kanali i kostos së

shërbimit të borxhit, dhe kanali i besueshmërisë kombëtare. Në Figurën 2.1 është

paraqitur edhe skema sipas së cilës veprojnë këto tre kanale, për të dhënë efektin e

tyre përfundimtar në rritjen ekonomike.

Figura 2.1: Mekanizmat e transmisionit të rritjes së borxhit publik në rritjen

ekonomike

kopje

8

Burimi: Nautet et al, 2011

Së pari, një rritje e borxhit publik përgjithësisht korrespondon me një ulje të

volumit të kursimeve kombëtare neto. Kjo pasi ato kursime kombëtare, të cilat para se

të rritej borxhi publik do të përdoreshin për investime, pas rritjes së borxhit publik do

të përdoren për të financuar koston e shërbimit të borxhit publik. Një ulje e kursimeve

kombëtare neto, nxit rritjen e normave të interesit, dhe këto të fundit ndikojnë në uljen

e investimeve dhe uljen e rritjes së stokut të kapitalit. Duhet të theksojmë se impakti

në normat e interesit varet nga madhësia e vendit. Në rastin e një vendi të vogël të

hapur, impakti në normat e interesit do të jetë shumë modest. Ndërsa në rastin e një

vendi të madh e më të integruar me vendet e rajonit ku ai bën pjesë, presioni për

rritjen e normave të interesit do të jetë më i dukshëm. Por, ulja e rritjes së stokut të

kapitalit do të të ndikojë negativisht në teknologjinë e re, e cila do të përmirësonte

produktivitetin e punës. Efekti përfundimtar i gjithë këtij kanali është ulja e PBB-së,

që nënkupton uljen e rritjes ekonomike.

Së dyti, një rritje e borxhit publik do të sillte një rritje të kostos së shërbimit

për këtë borxh. Kjo do të ndikonte në uljen e investimeve publike dhe rritjen e taksave

të kapitalit dhe të punës, të cilat duhet të financojnë këtë rritje të borxhit publik. Rritja

e taksave të kapitalit bën që të ulet stoku i kapitalit në vend dhe të frenohen

investitorët vendas apo të huaj, që duan të zgjerojnë aktivitetin e tyre. Nga ana tjetër

rritja e taksave të punës, do të ulë ofertën për punë, dhe mund të ndikojë në rritjen e

ekonomisë informale dhe evazionit fiskal. Këta dy faktorë të fundit do të ndikonin

negativisht në mënyrë direkte në buxhetin e shtetit, duke sjellë më pak investime në

infrastrukturë, arsim, shëndetësi etj. Gjithashtu klima e biznesit në vend do të

përkeqësohej duke e bërë vendin më pak të preferuar për Investime të Huaja Direkte

(IHD). Nga ana tjetër një rritje e taksave të punës, do të ulë fuqinë blerëse të

konsumatorëve, që do të përkthehet në më pak konsum, më pak shitje për bizneset dhe

më pak taksa të mbledhura për buxhetin e shtetit. Të gjithë këta faktorë bëjnë që të

ulet PBB dhe për rrjedhojë edhe rritja ekonomike në vend.

Së treti, një rritje e borxhit publik ndikon në nivelin e besimit ndërkombëtar të

vendit. Kjo do të ndikonte në rritjen e normave të interesit për individët apo firmat.

Rritja e normave të interesit do të përkthehet në më pak kërkesë për kredi nga bizneset

dhe individët. Pra, biznesi nuk mund të zgjerojë aktivitetin e tij dhe individët nuk

mund të zgjerojnë konsumin e tyre ndërkohor. Gjithashtu faktorë të tjerë, si

kopje

9

institucione të dobëta, kursime private të ulëta, konkurrueshmëri e ulët, një papunësi e

lartë dhe një sistem bankar i dobët, do ta ndihmonin efektin mbi normat e interesit. Të

gjithë këta faktorë do të përkthehen në një kategorizim të vendit si “vend me risk”,

dhe atij do t’i ofroheshin norma shumë të larta interesi për të marrë hua kapital të

huaj. Por, rritja e normave të interesit gjithashtu do të thotë më pak investime publike

e private, që sjell një PBB më të ulët. Pra një rritje e nivelit të borxhit publik do të

sjellë një ulje të rritjes ekonomike në afatin e gjatë.

Duhet të theksohet se analiza e efekteve të një rritje (ulje) në PBB mbi borxhin

publik, do të kishte të njëjat argumenta si më sipër, që do të thotë se, një rritje e PBB-

së do të ndikonte në uljen e borxhit publik.

1.4 Rishikimi literaturës empirike mbi marrëdhënien e borxhit me rritjen

ekonomike

Shumë autorë kanë dhënë kontributet e tyre me analiza të ndryshme empirike

për të studiuar lidhjen e ndërsjelltë mes rritjes ekonomike dhe borxhit shtetëror.

Shumë prej tyre kanë zbuluar se nivele të larta të borxhit shtetëror kanë një efekt

negativ në rritjen ekonomike në vendet në zhvillim (Pattillo et al., 2002; Pattillo et.

al., 2004; Schclarek, 2004; Kumar dhe Woo, 2010). Për shembull, Pattillo et al.

(2002) analizuan 93 vende në zhvillim për periudhën 1969-1998. Autorët përdorën

modelin dinamik me të dhëna panel me efekte fikse, dhe konkluduan se borxhi i

jashtëm kishte një impakt negativ në rritjen ekonomike për vlera të borxhit mbi 35-40

përqind të PBB-së (Pattillo et al, 2002). Ata konfirmuan se mes këtyre dy treguesve

ekzistonte një marrëdhënie jo-lineare, në formën e kurbës Laffer (Reinhart et al,

2012).

Në një tjetër studim më të vonë, Pattillo et al. (2004) testuan sërish efektet jo-

lineare të borxhit në rritjen ekonomike duke marrë në konsideratë një numër më të

madh vendesh në zhvillim (61) për të njëjtën periudhë kohore (1969-1998).

Metodologjia e vlerësimit të modeleve standarte të rritjes ishte ajo OLS, e variablave

instrumentalë dhe ajo GMM. Ata zbuluan se impakti negativ i borxhit të lartë publik

mbi rritjen ekonomike operon nëpërmjet një efekti të fortë negativ në faktorin e

akumulimit të kapitalit fizik dhe atë të rritjes së produktivitetit total të faktorëve të

prodhimit.

Nga ana tjetër, Alfredo Schclarek (2004) zbuloi në studimin e tij se ekzistonte

një impakt negativ linear i borxhit të jashtëm mbi rritjen ekonomike, pasi studioi 59

vende në zhvillim dhe 24 vende industriale, për periudhën 1970-2002. Metodologjia e

përdorur ishte ajo GMM e aplikuar mbi të dhëna panel. Pasi e ndanë borxhin e

jashtëm total në borxh privat dhe publik, konkluduan se vetëm borxhi publik i jashtëm

kishte një efekt negativ statistikisht të rëndësishëm mbi rritjen ekonomike. Autorët

shpjegojnë se efekti i borxhit të jashtëm mbi rritjen ekonomike vjen kryesisht nga

efekti në akumulimin e kapitalit fizik, dhe nuk japin argumenta se përse borxhi privat

i jashtëm nuk rezultoi të kishte efekt statistikisht të rëndësishëm mbi rritjen

ekonomike.

Kumar dhe Woo (2010), në studimin e tyre rreth impaktit të borxhit publik

mbi rritjen ekonomike në afatin e gjatë, u bazuan në një panel prej 38 vendesh të

zhvilluara dhe në zhvillim për një periudhë prej katër dekadash (1970-2010). Në

funksion të qëllimit të tyre ata testuan modelin për: linearitet, dhe diferenca midis

vendeve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim. Ata konfirmuan një marrëdhënie jo-

lineare negative mes nivelit fillestar të borxhit publik dhe rritjes ekonomike.

kopje

10

Marrëdhënia jo-lineare negative mes borxhit dhe rritjes ekonomike ishte e dukshme

vetëm për vlera mbi 90 përqind të borxhit publik. Kjo marrëdhënie reflektohej

kryesisht nga ulja e investimeve dhe ulja e rritjes së stokut të kapitalit për punëtor, dhe

këto të fundit ndikonin në uljen e produktivitetit të punës. Mesatarisht, një rritje me 10

pikë përqindje në nivelin e borxhit ndaj PBB-së në vendet industriale do të ndikonte

në një ulje me 0.4 pikë përqindje në investime, të matura si përqindje e PBB. Impakti

për vendet në zhvillim do të ishte akoma më i madh: një rritje prej 10 pikë përqindje

në borxhin publik do të shkaktonte një ulje të rritjes ekonomike prej 0.2 pikë

përqindje në vit. Në vendet e zhvilluara efekti do të ishte më i vogël.

Patrizio Lainà (2011) studioi marrëdhënien dinamike të borxhit publik dhe

rritjes ekonomike në Shtetet e Bashkuara të Amerikës (SHBA) për periudhën 1959-

2010. Metodologjia e përdorur ishte ajo SVAR, testi i shkakësisë Granger, testi i

impulseve të reagimit, VECM etj. Autorja konkludoi në punimin e saj se borxhi

publik kishte një efekt pozitiv mbi rritjen ekonomike në afatin e shkurtër, dhe një

efekt negativ në afatin e gjatë, dhe se është mjaft e vështirë të kemi rritje ekonomike

nëse kemi një reduktim të borxhit total.

Nga ana tjetër, shumë studiues kanë zbuluar një rol pozitiv të borxhit publik

mbi rritjen ekonomike. Abbas dhe Christensen (2007) u përpoqën të studjonin rolin e

borxhit të brendshëm në rritjen ekonomike. Studimi i tyre përfshinte 93 vende me të

ardhura të ulëta, për periudhën 1975-2004. Metodologjia e përdorur ishte ajo e

efekteve fikse, OLS dhe GMM. Rezultatet e studimit sipas tre metodave të përdorura

treguan se borxhi i brendshëm luante një rol të rëndësishëm në mbështetjen e

zhvillimit ekonomik për vendet me të ardhura të ulëta.

Maana et al. (2008) analizuan impaktin ekonomik të borxhit të brendshëm në

ekonominë e Kenias. Autorët përdorën metodën OLS duke përdorur të dhëna vjetore

për periudhën 1996-2007. Rezultatet treguan se rritja e borxhit të brendshëm ka një

efekt pozitiv statistikisht jo të rëndësishëm mbi rritjen ekonomike. Gjithsesi, duhet të

theksojmë numri i vëshgimeve (10) të marrë në analizë nga autorët dhe metoda e

ndjekur prej tyre bëjnë që përfundimet mos të jenë shumë të besueshme. Nga ana

tjetër, Sheikh et al. (2010) studiuan impaktin e borxhit të brendshëm mbi rritjen

ekonomike në Pakistan. Metodologjia e përdorur ishte ajo OLS për periudhën 1972-

2009. Studimi i tyre tregoi se stoku i borxhit të brendshëm ndikon pozitivisht mbi

rritjen ekonomike në Pakistan. Punimi i tyre gjithashtu u fokusua edhe në vlerësimin e

impaktit të shërbimit të borxhit në rritjen ekonomike, dhe rezultoi në një efekt negativ

të tij. Autorët argumentojnë se ky efekt negativ është pasojë e shumë shpenzimeve

joproduktive që pengojnë rritjen ekonomike. Duhet të shtojmë se metodologjia e

përdorur nga autorët është shumë e varfër, duke marrë në konsideratë ekzistencën e

metodave të avancuara të analizimit të serive kohore në kohën e publikimit të punimit.

Ndryshe nga Sheikh et al. (2010), Uzun et al. (2012) përdorën modelin

autoregresiv me vonesa të shpërndara (ARDL) për të studiuar marrëdhënien mes

borxhit dhe rritjes ekonomike për vendet në tranzicion, në periudhën 1991-2009. Ata

arritën në përfundimin se ekziston një marrëdhënie pozitive mes borxhit dhe rritjes

ekonomike në afatin e gjatë, dhe se këto vende ndodheshin në pjesën pozitive të

kurbës Laffer.

Për të përmbledhur, literatura ekzistuese e përmbledhur më lart tregon se në

shumë prej studimeve ekziston një marrëdhënie jo-lineare konkave (në formën e një

U-je të përmbysur). Kjo tregon se borxhi publik mund të ketë një efekt pozitiv apo

negativ në rritjen ekonomike. Për një paraqitje më të përmbledhur të literaturës

kopje

11

empirike, në Figurën 2.2 janë paraqitur studimet kryesore që kanë studiuar

marrëdhënien mes borxhit dhe rritjes ekonomike.

Figura 2.2: Literatura empirike mbi marrëdhënien: borxh shtetëror-rritje ekonomike

Autorët/Viti Objekti i studimit Metodologjia Konkluzionet

Marrëdhënie negative mes borxhit (brendshëm/jashtëm) dhe rritjes ekonomike

Chatherine

Pattillo,

Helene

Poirson,

Lucca Ricci,

(2002)

Impakti jo-linear i

borxhit të jashtëm

mbi rritjen

ekonomike për 93

vende në zhvillim

për periudhën 1969-

‘98

Model

dinamik me

të dhëna

panel për

efektet fikse

Borxhi i jashtëm ka një

impakt negativ në rritjen

ekonomike për vlera të

borxhit mbi 35-40% të PBB-

së

Chatherine

Pattillo,

Helene

Poirson,

Lucca Ricci,

(2004)

Kanalet me të cilat

borxhi publik ndikon

mbi rritjen

ekonomike, për 61

vende në zhvillim

për periudhën 1969-

‘98

Vlerësimi i

modelit

standart të

rritjes me

OLS,

variabla

instrumental

dhe GMM

Impakti negativ i borxhit të

lartë publik mbi rritjen

ekonomike operon nëpërmjet

një efekti të fortë negativ në

faktorin e akumulimit të

kapitalit fizik dhe atë të rritjes

së produktivitetit total të

faktorëve të prodhimit.

Schclarek

(2004)

Rolin e borxhit të

jashtëm mbi rritjen

ekonomike për 59

vende në zhvillim

për periudhën 1970-

2002

GMM për të

dhëna panel

Ekziston një impakt linear

negativ i borxhit të jashtëm

mbi rritjen ekonomike

Kumar dhe

Woo (2010)

Impaktin e borxhit

publik mbi rritjen

ekonomike duke u

bazuan në një panel

prej 38 vendesh të

zhvilluara dhe në

zhvillim për vitet

1970-2010

OLS; testimi

për linearitet,

dhe diferenca

midis

vendeve të

zhvilluara

dhe atyre në

zhvillim

Ekziston një marrëdhënie jo-

lineare negative midis nivelit

fillestar të borxhit publik dhe

rritjes ekonomike

Patrizio

Lainà

(2011)

Marrëdhënia

dinamike mes

borxhit publik dhe

rritjes ekonomike në

SHBA për periudhën

SVAR,

shkakësinë

Granger,

impulset e

reagimit,

Borxhi publik ka efekt pozitiv

mbi rritjen ekonomike në

afatin e shkurtër, dhe efekt

negativ mbi rritjen në afatin e

gjatë

kopje

12

1959-2010 VECM

Marrëdhënie pozitive mes borxhit (brendshëm/jashtëm) dhe rritjes ekonomike

Abbas dhe

Christensen

(2007)

Roli i borxhit të

brendshëm në rritjen

ekonomike. për 93

vende me të ardhura

të ulëta për

periudhën 1975-2004

Efektet fikse,

OLS dhe

GMM

Borxhi i brendshëm luan një

rol të rëndësishëm në

mbështetjen e zhvillimit

ekonomik për vendet në

zhvillim

Maana et al.

(2008)

Impakti ekonomik i

borxhit të brendshëm

në ekonominë e

Kenias, për

periudhën 1996-2007

OLS Rritja e borxhit të brendshëm

ka një efekt pozitiv

statistikisht jo të rëndësishëm

mbi rritjen ekonomike

Sheikh et al.

(2010)

Impakti i borxhit të

brendshëm mbi

rritjen ekonomike në

Pakistan, për vitet

1972-2009

OLS Stoku i borxhit të brendshëm

ndikon pozitivisht mbi rritjen

ekonomike

Uzun et al.

(2012)

Marrëdhënien mes

borxhit dhe rritjes

ekonomike për

vendet në tranzicion,

për periudhën 1991-

2009

ARDL; testin

për

stacionaritet,

testin CADF,

LM

Ekziston një marrëdhënie

pozitive mes borxhit dhe

rritjes ekonomike në afatin e

gjatë

1.5 Përfundime

Borxhi publik është i rëndësishëm pasi mund të ndikojë mbi Politikën Monetare, mbi

procesin politik, nivelin ndërkombëtar të besimit për vendin, mbi flukset dalëse të

kapitalit dhe zëvendësimin e aseteve. Kanalet e transmetimit të efektit të një rritje

(ulje) të borxhit publik mbi rritjen ekonomike në afatin e gjatë janë: kanali i

kursimeve neto, kanali i kostos së shërbimit të borxhit, dhe kanali i nivelit kombëtar të

besimit.

Përgjatë literaturës teorike, përsa i përket kontributit të shkollave kryesore

ekonomike mbi marrëdhënien e borxhit publik dhe rritjes ekonomike, mund të

veçojmë dy grupe kryesore. Nga njëra anë, qëndrojnë Klasikët, Neoklasikët,

pikëpamjen Rikardiane të cilët e konsiderojnë borxhin publik si të dëmshëm për

rritjen ekonomike. Nga ana tjetër, qëndrojnë ekonomistët Modernë, të cilët e shikojnë

borxhin si një nxitës të rritjes ekonomike, por vetëm nëse fondet përdoren për qëllime

produktive. Veçmas këtyre dy grupeve kryesore qëndron pikëpamja Konvencionale, e

cila pohon se, në afatin e shkurtër borxhi publik shfaq një efekt pozitiv mbi rritjen

kopje

13

ekonomike, ndërsa në afatin e gjatë ai shfaq një efekt negativ, që përçohet nëpërmjet

uljes së kapitalit dhe të ardhurave kombëtare.

Literatura empirike tregon se në shumë prej studimeve ekziston një

marrëdhënie jo-lineare konkave (në formën e një U-je të përmbysur). Shumë studime

empirike kanë zbuluar se nivele të larta të borxhit shtetëror kanë një efekt negativ në

rritjen ekonomike në vendet në zhvillim (Pattillo et al., 2002; Pattillo et. al., 2004;

Schclarek, 2004; Kumar dhe Woo, 2010; Patrizio Lainà, 2011). Ndërsa studime të

tjera empirike kanë konkluduar për një rol pozitiv të borxhit publik mbi rritjen

ekonomike (Abbas dhe Christensen, 2007; Maana et al., 2008; Sheikh et al., 2010;

Uzun et al., 2012). Këto rezultate mund të kenë ardhur si pasojë e metodave të

ndryshme empirike të përdorura, konteksteve të ndryshme, periudhave të ndryshme

kohore, apo faktorëve të tjerë të cilët ne nuk i kemi analizuar në punimin tonë. Bazuar

në këtë literaturë dhe në kushtet makroekonomike të Shqipërisë, që do të prezantohen

në kapitullin e tretë, do të bëhet përzgjedhja e modelit empirik që do të vlerësohet në

kapitullin e katërt.

kopje

14

KAPITULLI II

BORXHI DHE RRITJA EKONOMIKE NË SHQIPËRI GJATË 1992-2012

2.1 Hyrje

Në këtë kapitull do të jepet një panoramë e përgjithshme e situatës makroekonomike

të Shqipërisë, duke u ndalur kryesisht te borxhi publik dhe rritja ekonomike, si dhe në

faktorët kryesorë përcaktues të tyre. Pasi pamë nga ana teorike se cilët ishin kanalet e

transmisionit që përçonin efektin e rritjes së borxhit publik tek rritja ekonomike, është

e rëndësishme të shikojmë situatën makroekonomike dhe faktorët që kanë përçuar

efektin e luhatjes së borxhit publik mbi rritjen ekonomike në rastin e Shqipërisë. Kjo

është mjaft e rëndësishme që ne të krijojmë një ide mbi marrëdhënien që ekziston mes

këtyre dy treguesve përpara se të kalojmë në aplikimin e modelit empirik në kapitullin

pasues.

Në seksionin e dytë, do të analizohen faktorët që kanë ndikuar në tendencën e

rritjes ekonomike dhe borxhit publik në Shqipëri, të marrë veçmas njëri-tjetrit. Më

tutje do të studiohet dinamika e këtyre dy treguesve të marrë së bashku, për t’u

përpjekur të gjejmë një marrëdhënie pozitive apo negative mes këtyre dy treguesve në

periudha kohore të ndryshme gjatë intervalit 1992-2012. Së fundi, në seksionin e tretë

do të përshkruhen me hollësi cilësitë e të dhënave për seritë kohore të borxhit publik

dhe rritjes ekonomike si edhe transformimin e nevojshëm të tyre për t’i bërë gati për

integrimin në analizën tonë empirike në kapitullin pasues.

2. 2 Situata makroekonomike në Shqipëri

Shqipëria hyri në vitin 1991 në rrugën e reformave të thella politike dhe

ekonomike, që synonin krijimin e një sistemi demokratik nëpërmjet mbrojtjes së të

drejtave të njeriut dhe rritjes së nivelit të jetesës në një ekonomi tregu. Përgjatë dy

dekadave të fundit ekonomia shqiptare ka pësuar disa ndryshime strukturore të

rëndësishme, të cilat kanë forcuar nxitjet për një rritje ekonomike të qëndrueshme.

Shqipëria ka mbajtur nën kontroll rënien e produktit vendas që kur kriza ekonomike u

shfaq në Europë, mbajti një inflacion të ulët dhe stabël, ruajti një sistem bankar të

qëndrueshëm, dhe të gjitha këto falë stimulit fiskal dhe një Politike Monetare efektive

e të kujdesshme (BSH, 2012). Dy vitet e fundit në Shqipëri, shikojmë se disbalancat

makroekonomike vazhdojnë të ushtrojnë presion për ekonominë në tërësi, duke

vepruar si antistimul për rritjen ekonomike në vend. Sektori financiar është i

ekspozuar ndaj riskut të brendshëm e të jashtëm, dhe reformat e lëna përgjysmë për

përmirësimin e klimës së investimeve në Shqipëri po ndikojnë në kufizimin e rritjes

ekonomike në terma afatmesëm (Soros, 2012).

Shqipëria arriti të ruante një rritje ekonomike pozitive duke mbajtur një

stabilitet financiar në një kohë kur kriza ekonomike globale kishte dhënë efektet e saj

në shumë vende të Bashkimit Europian (BE) apo të Ballkanit, duke iu referuar Fondit

Monetar Ndërkombëtar (FMN), 2011. Sipas Bankës Botërore (BB), (2010) rritja

ekonomike në Shqipëri në dekadën e fundit, me një mesatare vjetore prej 4.8 përqind,

u mbështet nga zhvendosja e fuqisë punëtore nga sektorët me produktivitet të ulët tek

ata me produktivitet më të lartë, politika të shëndosha fiskale dhe monetare, një

luhatje e ulët makroekonomike, dhe nga një rritje e qëndrueshme e investimeve.

kopje

15

Në dekadën e fundit, sipas BB (2010), në Shqipëri u evidentua një

transformim i ekonomisë ku fuqia punëtore u zhvendos nga sektori i bujqësisë dhe

industrisë së vjetëruar me një produktivitet më të ulët drejt sektorit të ndërtimit dhe

atij të shërbimeve. Nga ana tjetër integrimi i Shqipërisë me ekonomitë e vendeve

fqinje erdhi në rritje, me rritjen e fortë të eksporteve, por dhe me thellimin e defiçit

tregtar të financuar nga remitancat, të ardhurat nga privatizimet si dhe nga financime

të huaja koncesionare dhe IHD-të. Megjithëse ritmi i rritjes ekonomike u zbeh disi për

shkak të rënies së flukseve të remitancave, efektet negative të saj u lehtësuan

pjesërisht nga përshpejtimi i shpenzimeve publike në vitet 2008 dhe 2009 (BB, 2010).

Përveç kësaj, Shqipëria po integrohet gjithnjë e më shumë në sistemet globale të

prodhimit, duke u bërë më e varur nga tregtia ndërkombëtare si dhe nga teknologjia e

kapitali ndërkombëtar.

Transformimi ekonomik është mbështetur nga politikat e qëndrueshme

makroekonomike dhe reformat strukturore (BSH, 2011). Sipas raportit vjetor të BSH

për vitin 2011, rritja ekonomike është përforcuar nga kuadri i shëndoshë

makroekonomik së bashku me përmirësimet e dukshme të mjedisit të biznesit, të

energjisë, të sektorit financiar, të administrimit tatimor dhe të menaxhimit të

financave publike. Këto politika, në kombinim me një përshpejtim të investimeve

publike në 2008 dhe 2009, mund të kenë shërbyer disi për zbutjen e ndikimit të krizës

ekonomike globale. Ndërkohë mbetet e paqartë se sa do të zgjasë periudha e rënies së

ritmeve të rritjes ekonomike nga kriza botërore, dhe ka një konsensus të gjerë se

rikthimi në nivelet e rritjes ekonomike të para krizës do të kërkojë përpjekje shtesë

(BB, 2010).

Në Grafikun 3.1 është paraqitur tendenca i rritjes ekonomike në Shqipëri gjatë

viteve 1992-2012. Politikat e zbatuara në Shqipëri gjatë vitit 1993 me qëllim

stabilizimin makroekonomik të vendit, ndihmuan në rritjen e qëndrueshme

ekonomike. Ndërmjet viteve 1993 - 1996, rritja mesatare vjetore arriti në 9.2 përqind,

ndërsa kriza e skemave piramidale gjatë vitit 1997 shkaktoi një rënie ekonomike prej

11 përqind. Megjithatë, ekonomia u ripërtëri shpejt dhe norma e rritjes së PBB-së

reale për vitin 1998 arriti në 8.6 përqind. Kjo rritje ishte edhe më e lartë për vitet në

vazhdim dhe u stabilizua gjatë viteve 2001-2002, me një normë mesatare prej 6.5

përqind. Ndërkohë duke filluar nga viti 2000 e deri në vitin 2008 rritja mesatare

vjetore ka qenë 6 përqind. Pas një niveli prej 7.85 përqind të rritjes vjetore në vitin

2008, rritja ekonomike u ngadalësua duke shënuar vetëm 3.3 përqind në vitin 2009.

kopje

16

Grafiku 3.1: Rritja ekonomike në Shqipëri gjatë 1992-2012

Burimi: World Development Indicators (2003) për PBB-në e periudhës 1990-1995,

Banka e Shqipërisë, FMN për periudhën 1996-2012

Sipas raportit vjetor të vitit 2011 të BSH, rritja ekonomike reale në vitin 2010

ishte 4.1 përqind, e mbështetur kryesisht nga kërkesa e huaj dhe rritja e eksporteve

shqiptare, ndërkohë që kërkesa e brendshme ka patur një ecuri më të ngadaltë. Ndërsa

për vitin 2011, zhvillimet makroekonomike në vend u ndikuan në masë të

konsiderueshme nga ngadalësimi i rritjes ekonomike botërore, nga goditje të kostos,

që shtrenjtuan faturën e importit dhe nga ecuria e ngadaltë e kërkesës së brendshme.

Aktiviteti ekonomik u zgjerua mesatarisht me rreth 2.7 përqind gjatë tre tremujorëve

të parë të vitit 2011, i mbështetur kryesisht nga kërkesa e huaj, duke iu referuar

raportit vjetor të vitit 2011 të BSH. Të dhënat zyrtare të BSH tregojnë se rritja

ekonomike në vitin 2012 mbeti në nivele pozitive, por ajo u ngadalësua në krahasim

me ritmet e shënuara një vit më parë. Sipas të dhënave të Institutit Shqiptar të

Statistikave (INSTAT), PBB u rrit me 1.6 përqind gjatë vitit 2012, i mbështetur nga

rritja e aktivitetit në sektorin e shërbimeve dhe në atë të bujqësisë. Ndonëse në një

masë më të ulët, edhe gjatë vitit 2012, rritja e aktivitetit ekonomik u mbështet

kryesisht nga kërkesa e huaj dhe rritja e eksporteve.

E parë sipas sektorëve kontribues në rritjen ekonomike, duke iu referuar

raportit të Soros (2012), sektori industrial ka shënuar rritjen më të madhe relative në

tremujorin e dytë të vitit 2012 ndaj tremujorit paraardhës. Sipas raportit të fundit të

Economic Intelligence Unit (EIU, 2012), rritja e ritmeve të sektorit industrial

shpjegohet nga fakti, që si rezultat i krizës greke, por edhe situatës jo të mirë

ekonomike të Italisë, eksportuesit shqiptarë kanë patur mundësi të ripozicionohen në

tregje. Ndërsa sektori bujqësor, ndonëse një sektor me sezonalitet të lartë dhe me

peshën më të madhe në prodhimin vendas të mallrave, ka pasur një rritje shumë

modeste. Konkretisht gjatë periudhës 2001-2011, sektori bujqësor ka dhënë një

kontribut mesatar vjetor prej 18.8 përqind të PBB-së, sipas të dhënave të INSTAT

(2013). Pavarësisht epërsisë klimaterike, problemet e pronësisë mbi tokën, niveli i

prapambetur i teknologjisë, kushtet e pafavorshme të daljes në tregje dhe

mosfunksionimi i skemave subvencionuese, vazhdojnë ta lënë të pashfrytëzuar

potencialin ekonomik të sektorit bujqësor (Soros, 2012).

Sektori i ndërtimit që nga viti 2008 e deri në vitet e fundit ka vazhduar të

mbetet i bllokuar edhe në gjashtëmujorin e parë të vitit 2012, duke njohur zhvillim

-16

-12

-8

-4

0

4

8

12

16

19

92

19

93

19

94

19

95

19

96

19

97

19

98

19

99

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

%

Rritja ekonomike reale në %

Rritja ekonomike

kopje

17

vetëm në vitet 2003 – 2008. Faktorët kryesorë që ndikuan negativisht mbi këtë sektor

janë rritja e çmimeve, rënia e dërgesave të emigrantëve, dhe ulja e kreditimit në vend.

Sektori i shërbimeve, postë–telekomunikacionit, transportit dhe hoteleri–turizmit kanë

njohur një rritje të lehtë përgjatë tremujorit të dytë 2012, gjithsesi sektori i transportit

ka vazhduar të mbetet në nivele shumë modeste rritje edhe përgjatë kësaj periudhe.

Nga ana tjetër e analizës qëndron Politika Fiskale, e cila ka shfaqur një natyrë

përgjithësisht konsoliduese përgjatë periudhës 1992-2012. Që nga viti 1992, kur u

prezantua për herë të parë në Shqipëri, e në vazhdim, Politika Fiskale ka luajtur një

rol kryesor sidomos në periudhën 1992-‘97, gjatë së cilës ndikoi fuqishëm ekuilibrin e

ekonomisë. Duke shqyrtuar këtë historik relativisht të shkurtër, sipas raportit vjetor të

vitit 1997 të BSH bie në sy se pas një periudhe 3-vjecare 1993-’95, ku angazhimet e

autoriteteve qeveritare për të mbajtur një politikë të shtrënguar përputheshin me

realitetin, vijoi një periudhë tjetër 1996-’97, karakteristikat kryesore të së cilës ishin

ekspansioni i madh i shpenzimeve buxhetore, shkallë e lartë evazioni fiskal, e për

rrjedhim një rritje e madhe e defiçitit buxhetor.

Pas vitit 1997 duket se ka një sjellje më të qëndrueshme të këtyre treguesve,

përgjithësisht me tendencë rënëse, ku ngushtimi i defiçitit buxhetor është arritur

kryesisht për shkak të reduktimit të investimeve publike. Ky fakt është i dukshëm në

Grafikun 3.2. Është zgjedhur defiçiti buxhetor si një tregues i rëndësishëm për të

shpjeguar tendencën e borxhit publik pasi referuar Nenit 7 të Ligjit Nr. 9665, datë

18.12.2006 për “Huamarrjen Shtetërore, Borxhin Shtetëror dhe Garancitë Shtetërore

të Huasë në Republikën e Shqipërisë” Ministri i Financave të Shqipërisë, merr hua:

“për të financuar defiçitin buxhetor të shtetit, për të financuar mungesën e

përkohshme të likuiditetit, për të rifinancuar borxhin shtetëror të nënshkruar më parë,

për të paguar garancitë shtetërore, etj.” (Fletorja Zyrtare e Republikës së Shqipërisë,

2006, fq. 6089).

Nga Grafiku 3.2 shikojmë se ekziston një marrëdhënie shkakësore e

njëanshme mes defiçitit buxhetor dhe borxhit publik në Shqipëri, që lëviz nga defiçiti

drejt borxhit publik. Kjo marrëdhënie është e dukshme përgjatë gjithë periudhës në

studim, pavarësisht normës së ndryshimit të tyre përgjatë kohës. Vetëm pas vitit 2001

kemi një stabilizim në luhatjen e këtyre dy treguesve, dhe kjo falë një Politike Fiskale

konsoliduese. Duhet të sqarojmë se norma e rritjes (uljes) së borxhit publik, siç duket

edhe nga grafiku, është më e madhe se norma e rritjes (uljes) së defiçitit buxhetor,

pasi borxhi publik, përveç financimit të plotë të defiçitit me huamarrjen e brendshme

dhe të jashtme, financon edhe investime apo shpenzime të tjera kapitale.

kopje

18

Grafiku 3.2: Borxhi publik, defiçiti buxhetor, rritja ekonomike dhe investimet bruto

në Shqipëri gjatë 1992-2012

Burimi: Banka e Shqipërisë, Ministria e Financave dhe INSTAT

Sipas shumë autorëve, një ndër arsyet kryesore përse një vend në zhvillim

merr borxh është financimi i investimeve publike, në një kohë kur kapaciteti i të

ardhurave nga taksat është i kufizuar. Në rastin e Shqipërisë, mund të themi se

përgjatë dekadës së fundit është parë një trend rritës i investimeve publike deri në

vitin 2008, ku destinacioni i tyre ka qenë kryesisht në infrastrukturë. Siç e shikojmë

edhe nga Grafiku 3.2 investimet totale bruto nuk kanë patur një rritje të qëndrueshme

gjatë periudhës së marrë në shqyrtim.

Rënia e ritmit të investimeve në periudhën 2001-2002, përfshin projektet për

ndërmarrjet shtetërore të financuara nga huatë e jashtme të garantuara nga qeveria.

Ndërsa rritja e nivelit të investimeve në nivele maksimale gjatë viteve 2008-2009

përkon me investimin në autostradën Durrës-Kukës-Morinë, i cili llogaritet në vlerën

730 milionë Euro (Ministria e Financave, 2012). Nëse do të fokusoheshim në këto dy

vite, nga grafiku do të shohim se ky investim publik është financuar nga borxhi

publik, pasi edhe borxhi publik ka pasur një prirje rritëse gjatë këtyre dy viteve.

Analiza e trendit të borxhit publik përgjatë viteve 1992-2012, mund të ndahet

në katër faza kryesore. Së pari, gjatë periudhës 1992-1995 kemi një prirje të fortë

rënëse të këtij treguesi. Kjo tendencë e borxhit mund të shpjegohet me faktin e rënies

së defiçitit buxhetor, shpenzimeve buxhetore, dhe përmirësimit të llogarisë kapitale.

Sipas raportit vjetor të vitit 1995 të BSH, marrëveshjet e nënshkruara në muajin gusht

të vitit 1995 zvogëluan detyrimet e prapambetura të Shqipërisë me 480 milionë USD

dhe u shoqëruan nga falja e një pjese të tij prej 383 milionë USD, gjë që solli si

rrjedhim rritjen e transfertave kapitale me të njëjtën vlerë. Zvogëlimi i detyrimeve të

prapambetura çoi në rritjen e detyrimeve afatgjata me 180 milionë USD, nga të cilat

vetëm 83 milionë USD erdhën si rezultat i disbursimeve nga kreditë e huaja, (borxhi i

-500

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

-20

-10

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

120

Në

mili

on

ë E

uro

Deficiti buxhetor (në % të PBB) Borxhi publik (në % të PBB)

Rritja ekonomike reale Investimet Bruto (në mln ϵ)

%

kopje

19

ri). Pjesa tjetër ishte rrjedhojë e procedurave për rregjistrimin e shuarjes së detyrimeve

të prapambetura dhe riorganizimin e borxhit të jashtëm. Këto disbursime u realizuan

nëpërmjet 42 linjave të kreditit afatgjatë që në fund të vitit 1995 e çuan borxhin e

lëvruar pezull në shifrën 246.4 milionë USD që përfaqson 10 përqind të PBB-së. E

gjithë kjo situatë solli një rënie drastike të borxhit të jashtëm me ritme më të shpejta

sesa borxhi i brendshëm. Përsa i përket marrëdhënies mes borxhit publik dhe rritjes

ekonomike, në këtë periudhë shikojmë një marrëdhënie negative mes ketyre dy

treguesve.

Së dyti, gjatë periudhës 1995-1996 kemi një rritje të nivelit të borxhit publik

me rreth 24 përqind të PBB-së, që i atribuohet rritjes së defiçitit buxhetor dhe

faktorëve të tjerë. Gjatë vitit 1996, u regjistrua një defiçit buxhetor në masën 11.2

përqind ndaj PBB-së nga 8.5 përqind që ishte në vitin e mëparshëm. Mbulimi i

defiçitit buxhetor me bono thesari arriti një shifër prej 83 përqind të totalit të defiçitit

të financuar me burime të brendshme. Së treti, gjatë periudhës 1996-2002 kemi një

sjellje të paqëndrueshme të borxhit publik, që ka ardhur si pasojë e

paqëndrueshmërisë së defiçitit buxhetor, rritjes së borxhit të brendshëm, dhe

paqëndrueshmërisë së borxhit të jashtëm (BSH, 2002). Së katërti, gjatë dekadës së

fundit (2002-2012) kemi një sjellje më të qëndrueshme të borxhit publik, me një trend

kryesisht rënës deri në vitin 2007, dhe rritës deri në vitin 2012. Borxhi publik ndaj

PBB – së ishte në nivelin prej 58.9 përqind në vitin 2011, duke pësuar kështu një rritje

nga niveli 57.8 përqind në vitin e mëparshëm, ndërsa për 2012 vlera ishte mbi 60

përqind të PBB-së.

Nëse do të përmblidhnim shkurt karakteristikat e borxhit të vitit 2012, sipas të

dhënave të Ministrisë së Financave të Shqipërisë (MoF), mund të themi se rreth 57

përqind e borxhit të përgjithshëm të Shqipërisë është i brendshëm, nga i cili 85

përqind mbahet nga sektori bankar. Pjesa më e madhe e borxhit të brendshëm të

Shqipërisë është afatshkurtër, në monedhë vendase dhe kryesisht i mbajtur nga bankat

e nivelit të dytë. Për vitin 2012 rreth 82.9 përqind e stokut të borxhit të jashtëm

vlerësohet të jetë borxh afatgjatë kryesisht në formën e huave. Ndërsa, borxhi

afatshkurtër për periudhën e konsideruar vlerësohet në rreth 16.1 përqind. Në ndarjen

sipas sektorëve institucionalë, në fund të tremujorit të dytë të vitit 2012, sektori i

qeverisë qëndrore përfaqësonte rreth 45.9 përqind të stokut total të borxhit. Ndërsa,

pjesa tjetër ishte shpërndarë midis sektorëve të tjerë (19.4 përqind), bankave (16.7

përqind), IHD – huave ndërkompani (16 përqind) dhe autoritetit monetar (2.0

përqind).

Përsa i përket strukturës së borxhit publik mund të themi se përgjatë 1992-

2012 ka dominuar borxhi i brendshëm kundrejt borxhit të jashtëm, dhe se norma e

rritjes së borxhit të brendshëm ka qenë më e qëndrueshme në krahasim me atë të

borxhit të huaj (MoF, 2012). Ky i fundit është rritur me ritme më të shpejta pas vitit

2007, dhe kjo nga njëra anë përbën një shqetësim për stabilitetin financiar në vend,

sepse një kompozim i tillë i borxhit shtetëror mbart një ekspozim më të lartë ndaj

ndryshimeve në tregjet botërore financiare dhe kursit të këmbimit. Nga ana tjetër,

përballimi i nevojave të huamarrjes së qeverisë nëpërmjet burimeve të huaja shihet si

pozitive, pasi krijon hapësira më të mëdha huamarrjeje për sektorin privat në tregun e

brendshëm.

Me rritjen e borxhit publik në vitin 2012 mbi nivelin optimal prej 60 përqind, i

cilësuar nga Kriteret e Mastrichtit të BE, kreditorët potencialë mund të riperceptojnë

riskun, që paraqet vendi dhe bonot e tij, në kuadër të huamarrjes. Bankat kreditore në

kopje

20

këtë rast mund të rishikojnë portofolin e tyre të aseteve duke e rialokuar atë, siç duket

nga fundi i vitit 2012, ku bankat janë larguar nga asetet shtetërore, duke nisur me

modelimet e brendshme të tyre të riskut. Gjithashtu, nga evidencat e shumë vendeve,

duket se një borxh më i lartë publik shoqërohet edhe me provigjionim dhe kapitalizim

më të ulët (Soros, 2010).

Në përfundim, nisur nga analiza e mësipërme mund të themi se prirja rënëse e

rritjes ekonomike përkon me periudhën kur borxhi publik është në rritje, dhe e

anasjellta. Kjo analizë na shërben si indikacion për pritjen tonë, që borxhi publik ka

një efekt negativ mbi rritjen ekonomike në afatin e gjatë. Gjithashtu ky indikacion na

shërben si pikënisje për analizën përshkruese të të dhënave në seksionin pasues.

2.3 Përshkrimi i të dhënave

Ky seksion ka për qëllim përshkrimin e detajuar të të dhënave, që do të përdoren në

modelin empirik, në kapitullin pasues. Në këtë seksion do të analizohen veçoritë

univariante të dy serive kohore: rritja ekonomike reale, dhe borxhi publik i shprehur

në përqindje të PBB-së. Përkufizimet përkatëse të borxhit publik dhe rritjes

ekonomike janë dhënë në seksionin e dytë të kapitullit të dytë.

Në fokusin e këtij punimi është ekonomia reale pasi, sipas Fisher (1993),

borxhi dhe deflacioni janë shkaqet kryesore të luhatjeve në pothuajse të gjithë

treguesit e tjerë ekonomikë. Duke marrë dy prej serive tona në terma realë, i kemi

përshtatur ato sipas nivelit të përgjithshëm të çmimeve, i cili mund të veprojë si një

faktor i pavarur. Sipas Reihnart dhe Sbrancia (2011), një inflacion më i lartë dhe

masat për një “presion financiar”- si rregullimet për lëvizjen e kapitalit dhe për

normat e interesit- janë kanale që ndihmojnë në uljen e borxhit publik. Pikërisht, duke

parë rëndësinë që ka inflacioni mbi borxhin publik por edhe mbi PBB, seritë janë

marrë në terma reale.

Të dhënat janë vjetore, dhe përfshijnë periudhën 1992-2012. Periudha kohore

e përzgjedhur, përkon me të dhënat e disponueshme nga institucionet zyrtare të cilat i

zotërojnë këto të dhëna. Burimet e të dhënave janë BSH, MoF dhe INSTAT. Duhet të

theksojmë, se në shumë raste janë parë mospërputhje të dhënash midis këtyre tre

institucioneve për të njëjtat variabla. Këtu mund t’u referohemi raporteve të viteve të

ndryshme të të njëjtit institucion, por që përmbanin shifra të ndryshme për një tregues

të caktuar në një vit të caktuar. Gjithashtu për tregues të matur në të njëjtin vit, kemi

mospërputhje shifrash mes këtyre tre institucioneve. Kjo përbën një kufizim për

modelin që do të vlerësohet më poshtë, pasi rezultatet mund të mos përputhen me

pritshmëritë tona.

Përsa i përket mënyrës sesi është vepruar me transforminmin e variablave

mund të themi se ka qenë e nevojshme që t’i kthejmë të dhënat nga nominale në reale,

pasi nuk ishin të gatshme në institucionet përkatëse. Për transformimin e PBB

nominale në reale është përdorur Indeksi i Çmimeve të Konsumit (IÇK), i

disponueshëm në INSTAT, me vitin 1993 si vit bazë. Ndërsa, të dhënat për PBB

nominale me çmime korrente janë marrë të gatshme nga Banka e Shqipërisë, të cilat

janë llogaritur sipas metodës së prodhimit. Për vlerësimin me çmime konstante,

çmimet korrente janë deflatuar me indeksin e çmimit të vitit të mëparshëm.

Metodologjia për përpilimin e llogarive kombëtare është bazuar në Sistemin Europian

të Llogarive (ESA, 1995) dhe në "Sistemin e Llogarive Kombëtare 1993" (SNA,

1993). Gjithashtu kemi transformuar borxhin publik nominal si përqindje të PBB-së

reale, dhe më pas është përshtatur me inflacionin. Pra, gjithsej variablat që janë marrë

kopje

21

në analizë janë: borxhi publik real, PBB reale, rritja ekonomike real dhe borxhi publik

real i shprehur në përqindje të PBB-së. Një përmbledhje e statistikave përshkruese të

variablave është paraqitur më poshtë në Tabelën 3.1.

Tabela 3.1:Statistika përshkruese e të dhënave

Mesatar

ja

Median

a

Maksimu

mi

Minimu

mi

Dev.

Standar

t

Nr.

Vëzhgimev

e

pbb_real 277,926 262,904 433,014 103,200 100,636 21

pdebt_real 171,403 168,405 266,333 65,837 51,115 21

real_egrowth 5.3 5.8 13.5 -10.8 5.7 21

pdebt_real_pe

rcent 65.4 59.5 121.5 34.4 19.5 21

Burimi: Llogaritje e autorit

Nga tabela e mësipërme shohim se secila nga katër seritë tona ka 21 vëzhgime

gjithsej. Intervali në të cilin është luhatur PBB real (pbb_real) është, nga vlera

minimale prej 103,200 milionë lekë, deri në vlerën maksimale prej 433,014 milionë

lekë. Borxhi publik real (pdebt_real), është luhatur nga një vlerë minimale prej 65,837

milionë lekë në 266,333 milionë lekë. Nga ana tjetër, rritja ekonomike reale

(real_egrowth), është luhatur nga -10.8 përqind në 13.5 përqind, me një rritje mesatare

vjetore rreth 5.3 përqind përgjatë periudhës 1992-2012. Ndërsa borxhi publik i

shprehur si përqindje e PBB(pdebt_percent), është luhatur nga 34.4 përqind në 121.5

përqind të PBB-së, dhe mesatarja vjetore e tij është 65,38 përqind të PBB-së. Devijimi

standart i PBB-së reale është pothuajse sa dyfishi i devijimit standart të boxhit publik

real. Ndërsa devijimi standart i borxhit publik i shprehur në përqindje të PBB-së,

është rreth tre herë më i madh sesa devijimi standart i rritjes ekonomike. Për të parë

sjelljen dinamike të serive tona, i kemi grupuar ata në grupe dyshe, dhe i kemi

paraqitur në Grafikun 3.3 të ndara në tre panele.

Grafiku 3.3: Analiza grafike e serive kohore

Paneli A) Paneli B)

50,000

100,000

150,000

200,000

250,000

300,000

350,000

400,000

450,000

1995 2000 2005 2010

PBB_REAL PDEBT_REAL

-20

0

20

40

60

80

100

120

140

1995 2000 2005 2010

REAL_EGROWTH PDEBT_PERCENT

kopje

22

Nga panelin A, që përpiqet të tregojë marrëdhënien mes borxhit publik real dhe PBB-

së reale, mund të shohim se efekti i ndryshimit të borxhit publik është reflektuar në

rritjen ekonomike me disa vite vonesë. Në panelin B, ku kemi paraqitjen grafike të

sjelljes dinamike të rritjes ekonomike reale dhe borxhit publik të shprehur në

përqindje të PBB-së, shohim se mund të ekzistojë një marrëdhënie negative mes

këtyre dy treguesve, por që vepron me disa vite vonesë. Githashtu, duket qartë se

kemi një thyerje strukturore të sy serive tona në vitin 1997, që ka ardhur si pasojë e

situatës se krijuar ekonomike të atij viti. Ky është një konkluzion paraprak, pasi

marrëdhënia e tyre do të analizohet më me detaje në kapitullin e pestë.

Nga pamja grafike e katër serive tonw, ne presim që ato të mos jenë

stacionare, pasi duket qartë se kemi një trend rritës të serive përgjatë gjithë kohës. Kjo

e fundit, do të thotë se mesatarja dhe varianca e serive përkatëse varen nga koha, pra

janë seri jostacionare. Ky është një përfundim paraprak, pasi për një konkluzion

përfundimtar na duhet të aplikojmë testin e stacionaritetit të serive, i cili do të

aplikohet në kapitullin e katërt. Gjithashtu, një mënyrë shumë e zakonshme e

vlerësimit të marrëdhënies së dy treguesve është ajo e vendosjes së tyre në një grafik

përballë njëri-tjetrit. Grafiku 5.1 na tregon sesi duket marrëdhënia e borxhit publik

dhe rritjes ekonomike në Shqipëri gjatë 1992-2012.

Grafiku 3.4: Paraqitja grafike e marrëdhënies mes borxhit publik dhe rritjes

ekonomike

Paneli A) Paneli B)

Në panelin A, shohim se vetëm mbi vlerën prej 300 miliardë lekë të PBB-së

dhe 160 miliardë lekë të borxhit publik real, mund të flasim për një marrëdhënie

pozitive pothuajse lineare mes këtyre dy treguesve. Ndërsa në panelin B, aty ku kemi

të bëjmë me dy treguesit të matur në terma reale të shprehur në përqindje, shohim se

ekziston një marrëdhënie negative por që shfaqet në nivelin 60 përqind të borxhit

publik. Kjo në fakt ka kuptim, përderisa ekonomia reale nuk mund të rritet në mënyrë

arbitrare shpejt, pasi një borxh më i lartë do të stimulonte rritjen e inflacionit në vend

të rritjes së ekonomisë reale.

2.4 Përfundime

Në këtë kapitull u analizuan faktorët kryesorë që kanë ndikuar mbi sjelljen e

rritjes ekonomike dhe borxhit publik në Shqipëri për periudhën 1992-2012. Nga

analiza e mësipërme u pa se, nga njëra anë qëndronin faktorët kryesorë që kanë

kontribuar pozitivisht në rritjen ekonomike në Shqipëri gjatë dy dekadave, ku mund të

përmendim: zhvendosjen e fuqisë punëtore nga sektorët me produktivitet të ulët tek

ata me produktivitet të lartë, politikat e kujdesshme fiskale dhe monetare,

qëndrueshmërinë e situatës makroekonomike, dhe rritjen e qëndrueshme të

40,000

80,000

120,000

160,000

200,000

240,000

280,000

100,000 300,000 500,000

PBB_REAL

PD

EB

T_

RE

AL

20

40

60

80

100

120

140

-20 -10 0 10 20

REAL_EGROWTH

PD

EB

T_P

ER

CE

NT

kopje

23

investimeve. Nga ana tjetër, rënia e ritmeve të rritjes ekonomike gjatë tre viteve të

fundit i është atribuar disbalancava makroekonomike, ekspozimit të sektorit financiar

ndaj riskut të brendshëm e të jashtëm, bllokimit të sektorit të ndërtimit, dhe reformave

të lëna përgjysmë për përmirësimin e klimës së investimeve në Shqipëri.

Ndër faktorët kryesorë që kanë ndikuan në rritjen e borxhit publik janë rritja e

defiçitit dhe rritja e investimeve publike. Përsa i përket karakteristikave të borxhit

publik të vitit 2012, mund të themi se ai përbëhet kryesisht nga borxhi i brendshëm,

në monedhë vendase dhe i mbajtur kryesisht nga sektori bankar. Stoku i borxhit të

jashtëm për vitin 2012 vlerësohet të jetë borxh afatgjatë dhe kryesisht në formën e

huave. Borxhi i jashtëm është rritur me ritme më të shpejta sesa ai i brendshëm që pas

vitit 2007, dhe kjo përbën një shqetësim për stabilitetin financiar në vend, sepse një

kompozim i tillë i borxhit shtetëror mbart një ekspozim më të lartë ndaj ndryshimeve

në tregjet botërore financiare dhe kursit të këmbimit.

Duke parë sjelljen dinamike të borxhit publik dhe rritjes ekonomike, në

seksionin e tretë, vumë re se prirja rënëse e rritjes ekonomike përkonte me periudhën

kur borxhi publik ishte në rritje, dhe e anasjellta. Por duhet të themi se efekti i një

ndryshimi në borxhin publik shfaqej pas disa vonesave në kohë. Në këtë pikë, nuk

mund të nxjerrim konkluzione nëse ekziston një ekuilibër afatgjatë mes këtyre dy

treguesve, pasi për ta vërtetuar këtë hipotezë na nevojitet analiza empirike që do të

zhvillohet në kapitullin në vijim.

Në analizimin e të dhënave të serive tona kohore në seksionin e tretë, pamë se

nga katër seritë tona me nga 21 vëzhgime secila, PBB ka pasur luhatje më të madhe

në krahasim me borxhin publik. Nga paraqitja në një grafik e të dhënave dinamike të

rritjes ekonomike dhe borxhit publik real në përqindje të PBB-së, pamë se mund të

ekzistojë një marrëdhënie negative, por që shfaqej në nivelin 60 përqind të borxhit

publik. Ky është një indikacion mjaft i rëndësishëm për analizën empirike që do të

zhvillohet në kapitullin e katërt.

kopje

24

KAPITULLI III

METODOLOGJIA DHE REZULTATET

3.1 Hyrje

Në këtë kapitull do të paraqitet metodologjia e përdorur për analizën empirke dhe

aplikimi i saj. Kjo është shumë e nevojshme pasi shërben për t’i kthyer përgjigje

pyetjeve të ngritura në fillim të punimit, të cilat i referohen marrëdhënies së borxhit

publik dhe rritjes ekonomike. Në seksionin e dytë është aplikuar testi i rrënjëve

unitare për serinë e borxhit publik dhe rritjes ekonomike, duke marrë parasysh edhe

thyerjen strukturore që ka ndodhur në vitin 1997. Në seksionin e tretë, është vlerësuar

nga ana sasiore efekti i borxhit publik mbi rritjen ekonomike, duke përdorur metodën

OLS. Ky seksion ka si qëllim t’i kthejë përgjigje pyetjes: A ka ndikim borxhi

shtetëror mbi rritjen ekonomike në Shqipëri? Në seksionin e katërt, është aplikuar

testi i shkakësisë Granger, i cili synon evidentimin e drejtimit të shkakësisë Granger

midis dy variablave. Në seksionin e pestë janë paraqitur kufizimet e modelit empirik

të përdorur. Së fundmi, në seksionin e gjashtë janë paraqitur në mënyrë më të

përmbledhur përfundimet e kapitullit.

3.2 Testi i rrënjëve unitare

Në një kohë që analizat standarte të regresioneve kërkojnë që të dhënat e

serive të jenë stacionare, është e dukshme rëndësia e testimit të këtij kriteri fillimisht,

për të përcaktuar nëse seritë e përdorura në model janë stacionare në formën nivel, me

diferenca, apo me tendencë. Një seri quhet stacionare nëse mesatarja dhe varianca e

saj nuk varen nga koha. Forma e përgjithshme e ekuacionit që përdoret në testin e

rrënjëve unitare, sipas Gujarati dhe Porter (2009) është:

(4.1) yt = + ut për ρ

ku ut është termi i gabimit, ose zhurma e bardhë. Për |ρ|<1, mund të themi se seria yt

është seri stacionare. Hipotezat e ndërtuara për këtë test janë:

H0: δ=0 (ka një rrënjë unitare, seria kohore nuk është stacionare në formën

nivel)

H1: δ<0 (nuk ka një rrënjë unitare, seria kohore është stacionare në fomën

nivel)

Rregulli i vendimit të hedhjes poshtë të H0 është: nëse tvlerësuar < tkritike => H0

bie poshtë. Nëse seria na rezulton jostacionare në formën nivel, ose e thënë ndryshe

integrale e rendit të parë I(1), atëherë ne duhet ta diferencojmë një herë serinë për ta

kthyer në stacionare, ose I(0).

Një problem, që shfaqet në testet e zakonshme të rrënjëve unitare, si testi

Augmented Dickey Fuller (ADF), testi Dickey Fuller që përdor metodën e

Përgjithësuar të Katrorëve më të Vegjël (DF-GLS), testi Phillips–Perron (PP), është

mosmarrja në konsideratë e thyerjeve strukturore në të dhënat. Duke iu referuar,

thyerjes strukturore që kemi në seritë tona në vitin 1997, kjo analizë merr më shumë

rëndësi. Perron, duke e konsideruar kohën e thyerjes strukturore si një fenomen

ekzogjen, tregoi se fuqia për të hedhur poshtë hipotezën zero bie kur injorohet thyerja

strukturore e serisë (MPRA, 2006). Zivot dhe Andrews propozuan një variant të testit

kopje

25

origjinal të autorit Perron, në të cilin ata supozuan se koha ekzakte e pikës së thyerjes

ishte e panjohur. Ata përdorën një variabël në formë algoritmi si një variabël proksi

(përafrues) për të përcaktuar pikën e thyerjes.

Zivot dhe Andrews, duke iu referuar formës së thyerjes strukturore të

karakterizuar nga Perron, proceduan me tre modelet që testonin rrënjët unitare të një

serie: Modeli A, i cili lejon vetëm një thyerje strukturore në një seri në formën nivel;

Modeli B, i cili lejon vetëm një thyerje në trendin e funksionit; Modeli C, i cili

kombinon dy modelet A dhe B. Për të testuar këto tre modele, Zivot dhe Andrews

përdorën ekuacionet e mëposhtme:

t = c + αyt-1 + βt + γDUt + j yt-j + t (Modeli A)

(4.2)

t = c + αyt-1 + βt + θDUt + j yt-j + t (Modeli B)

(4.3)

t = c + αyt-1 + βt + θDUt + γDUt + j yt-j + t (Modeli C)

(4.4)

Ku DUt është një tregues për variablin dummy për një ndryshim që ndodh në

çdo thyerje të mundshme (TB) në trendin e funksionit ndërsa DTt përkon me

ndryshimin në tendencën e variablit. Ndryshe mund të shprehen:

DUt =

DTt =

Hipoteza zero në tre modelet e mësipërme është α=0, që do të thotë se seria

{yt} ka një rrënjë unitare me një prirje, që përjashton çdo thyerje strukturore, ndërsa

hipoteza alternative është se α<0, që do të thotë se seria është stacionare me trend dhe

me një thyerje strukturore.

Më poshtë është aplikuar testi i rrënjëve unitare për serinë e rritjes ekonomike

(real_growth), dhe borxhit publik në përqindje të PBB (pdebt_real_percent). Duhet të

theksojmë faktin, se janë përzgjedhur këto dy seri pasi është më interesante dhe më e

thjeshtë për lexuesin që të shikojë sesi ndikon ndryshimi në një pikë përqindje e

borxhit publik mbi rritjen ekonomike, sesa të shikojë ndryshimin në milionë lekë.

Rezultatet e testit Zivot Andrews janë paraqitur në Tabelën 4.1.

Tabela 4.1: Testi Zivot dhe Andrews për rrënjët unitare të serive në formën nivel

real_growth pdebt_real_percent 1% 5% 10%

Modeli A -4.891** -8.971*** -5.43 -4.80 -4.58

Modeli B -4.654** -8.971*** -4.93 -4.42 -4.11

Modeli C -5.382** -8.971*** -5.57 -5.08 -4.82

Burimi: Llogaritje e autorit

Shënim: Stacionare në: * niveli 10%, ** niveli 5%, *** niveli 1%. Për të hedhur

poshtë H0: seria është I(1), duhet që |tvlers| > |tkritike|

kopje

26

Nga rezultatet e shfaqura në Tabelën 4.1 shohim se seria e rritjes ekonomike

reale (real_egrowth) ka rezultuar të jetë I(0) për të tre modelet, konkretisht në nivelin

5 përqind të rëndësisë. Ndërsa borxhi publik real i shprehur në përqindje të PBB nuk

ka rezultuar të ketë një rrënjë unitare në të tre modelet, pra është një seri I(0) në

nivelin 1 përqind të rëndësisë. Ne zgjedhim Modelin B, si modelin me të mirë duke iu

referuar faktit që seritë tona kanë shfaqur tendencë gjatë periudhës së marrë në

vëzhgim. Duke iu referuar këtyre rezultateve, ne nuk mund të vazhdojmë me një

analizë Kointegrimi, e cila do të përcaktonte nëse ekziston një ekuilibër për këto dy

tregues në afatin e gjatë. Kjo sepse që dy variabla të jenë të kointegruar, ato duhet të

jenë të integruara të rendit të parë (jo stacionare) dhe kombinimi linear i tyre duhet të

jetë stacionar i rendit zero I(0). Për të dhëna më të detajuara të rezultateve të testit

Zivot Andrews, referojuni Tabelave 1 - 6 në Aneks.

3.3 Analiza e regresionit me një thyerje strukturore

Në teorinë dhe në praktikën ekonomike ndodh shumë shpesh që të kërkohet të

analizohet lidhja mes dy variablave Y dhe X, ku Y është variabli i varur, dhe X është

variabli i pavarur. Ky është rasti më i thjeshtë i analizës ekonometrike. Paraqitja e

ekuacionit të regresit të thjeshtë me dy variabla ka formën:

(4.5) yt = α + β*xt + et

Meqenëse, ne jemi të vetëdijshëm për prezencën e një thyerje strukturore në

seritë tona atëherë, ekuacioni i regresit që merr parasysh këtë thyerje strukturore do të

marrë formën:

(4.6) yt = α + β*xt + δdummyt + γdummytxt + et

ku dummyt është variabël dummy që merr vlerën 1 për vitet 1998-2012, dhe

vlerën 0 për vitet 1992-1997. Meqenëse kemi zgjedhur metodën OLS për të vlerësuar

ekuacionin e mësipërm, përpara se të nxjerrim përfundime nga vlerësimi i ekuacionit

(4.6), duhet të shikojmë nëse përmbushen supozimet e kësaj metode. Për të parë nëse

supozimi se mbetjet kanë shpërndarje nomale përmbushet nga modeli ynë, fillimisht

kemi vlerësuar ekuacionin (4.6’), i cili ka formën:

real_egrowtht = α + β*pdebt_real_percentt + δ*dummyt +

γ*dummyt*pdebt_real_percentt + et (4.6’)

Pasi është vlerësuar ekuacioni i mësipërm, janë ruajtur mbetjet e tij dhe është

aplikuar testi Shapiro-Wilk, i cili teston nëse mbetjet kanë shpërndarje normale.

Rezultatet e këtij testi janë paraqitur në Tabelën 7 në Aneks. Nga rezultatet e testit,

mund të themi se mbetjet e modelit tonë kanë shpërndarje normale. Hapi tjetër, është

të testojmë nëse midis termave të mbetjeve kemi probleme me autokorrelacionin. Një

statistikë mjaft e zakonshme që përdoret për të parë nëse modeli ka apo jo probleme

me autokorrelacionin është Durbin Watson (DW). Teorikisht për vlera të DW rreth

vlerës 2, mund të themi se modeli nuk ka probleme me autokorrelacionin. Për ta

përftuar vlerën e DW për modelin tonë, mjafton të vlerësojmë ekuacionin (4.6’) në

paketën statistiokore STATA. Pasi ne e kemi bërë një gjë të tillë, na ka rezultuar se

modeli ynë nuk vuante nga problemi i autokorrelacionit. Për rezultatet e këtij testi,

referojuni Tabelës 8 në Aneks.

Gjithashtu kemi studjuar nëse modeli ynë vuan nga heteroskedasticiteti, apo e

thënë ndryshe nga pabarazia e variancave të mbetjeve. Është përdorur testi Breuch-

Pagan, në paketën statistikore STATA, dhe rezultatet e këtij testi janë paraqitur në

kopje

27

Tabelën 9 në Aneks. Nga rezultatet e testit, ne mund të konkludojmë se modeli ynë

nuk vuan nga problemi i heteroskedasticitetit. Nën këto kushte në mund të vlerësojmë

edhe një herë ekuacionin (4.6’), rezultatet e të cilit janë paraqitur në Tabelën 4.2.

Tabela 4.2: Analiza e OLS

N=21

F(2,18)=10.04

R2=0.5274

Variabli i varur është real_egrowth

Variablat e pavarur Koefic. Gabimi

Standart

Statistika

-t

P > |t|

pdebt_real_percent -0.0929 0.0470 -1.98 0.064

dummy 17.3024 4.2094 4.11 0.001

dummy*pdebt_real_percent - - - -

Konstatja -5.0936 5.0172 -1.02 0.323

Burimi: Llogaritje e autorit

Nga vlerësimi i ekuacionit (4.6’), shohim se në modelin tonë për 21 vëzhgime

gjithsej, kemi përftuar një R2 (0.5274) relativisht të mirë, që do të thotë se 52,74

përqind e variacionit të rritjes ekonomike shpjegohet nga borxhi publik. Nëse do t’i

referoheshim vlerës së F-kritike (10.04), që tregon rëndësinë statistikore globale të

modelit tonë, mund të themi se kemi një vlerë të lartë të tij, pra modeli ynë është

relativisht i mirë. Për të parë impaktin e borxhit publik mbi rritjen ekonomike do t’i

referohemi në Tabelën 4.2 koefiçientit (-0.0929382), i cili tregon për një impakt

negativ, statistikisht të rëndësishëm në nivelin 10 përqind të rëndësisë, të borxhit

publik mbi rritjen ekonomike, për të gjithë variablat e tjerë konstante. Ky rezultat

mbështet studimet e (Pattillo et al., 2002; Pattillo et. al., 2004; Schclarek, 2004;

Kumar dhe Woo, 2010; Patrizio Lainà, 2011), dhe teorinë sipas ekonomistëve

Klasikë, Neoklasikë, dhe pikëpamjes Rikardiane. Një rritje me një pikë përqindje në

nivelin e borxhit publik do të ndikonte në një ulje me rreth 9.29 pikë përqindje të

rritjes ekonomike të pritur, për të gjitha variablat e tjerë konstante. Pra, në rastin e

Shqipërisë me një rritje ekonomike prej 1.3 përqind në vitin 2012, një rritje me 1 pikë

përqindje të borxhit publik gjatë vitit 2012, do të çonte një rritje ekonomike 1.18

përqind. Për rezultate më të detajuara të këtij testi, referojuni Tabelës 10 në Aneks.

Me këtë rezultat, ne jemi në gjendje t’i kthejmë përgjigje pyetjes së parë dhe të

dytë të ngritur në fillim të punimit, e cila i referohej faktit nëse borxhi publik kishte

efekt statistikisht të rëndësishëm mbi rritjen ekonomike, dhe sa ishte efekti i tij. Ky

është një konkluzion mjaft i rëndësishëm, përsa i përket matjes sasiore së efektit të një

rritje të borxhit publik mbi rritjen ekonomike. Politikëbërësit duhet të bëjnë një

analizë mjaft të mirë kosto – përfitime nëse duhet të vazhdojnë të rrisin nivelin e

borxhit publik në Shqipëri, pasi efekti i një rritje të mëtejshme e tij, ka pasoja të

konsiderueshme në rritjen ekonomike.

kopje

28

3.4 Testi i shkakësisë Granger

Nga analizimi i të dhënave, në seksionin e katërt të kapitullit të tretë ne arritëm

të shikonim që kishim një korrelacion negativ mes borxhit publik dhe rritjes

ekonomike, por duhet të theksojmë se korrelacioni mes dy variablave nuk do të thotë

domosdoshmërisht se kemi të bëjmë me një lidhje shkakësore mes tyre. Për të testuar

nëse një tregues ekonomik shakton një tjetër, na vjen në ndihmë testi standart i

shkakësisë Granger (Granger, 1988), i cili përpiqet të përcaktojë se si vlerat e shkuara

të një variabli ndihmojnë në parashikimin e ndryshimeve të një variabli tjetër. Thuhet

se, variabli Y është pasojë Granger e variablit X, nëse variabli X ndihmon në

parashikimin e vlerës së variablit Y. Hipoteza zero që testohet në këtë test është se

variabli X nuk Granger shkakton variablin Y dhe variabli Y nuk Granger shkakton

variablin X.

Është e rëndësishme të theksojmë se shprehja “Granger shkakton” nuk do të

thotë se treguesi që shkaktohet është efekt apo rezultat i treguesit që shkakton. Kjo

pasi shkakësia Granger mat precedentët dhe përbërjen e informacionit dinamik të një

serie kohore dhe nuk do të thotë shkakësi në kuptimin e plotë të fjalës. Për të aplikuar

këtë test, nevojitet që ne të vendosim një numër të caktuar vonesash kohore. Këto të

fundit janë zgjedhur nga ne sipas procedurës së Kritereve të Përzgjedhjes së Vonesës

Kohore Optimale (OLSC), duke iu referuar Kriterit Akaik të Informacionit (AIC) dhe

Kriterit Schwarz të Informacionit (SC).

Tabela 4.3: Testi i kritereve të përzgjedhjes së vonesave kohore

Vonesat

kohore LogL LR FPE AIC SC HQ

0 -11.513 NA 0.0207 1.8018 1.8962 1.8007

1 -8.5189 4.7912 0.0240 1.9358 2.2190 1.9328

2 -0.8266 10.256 0.0153 1.4435 1.9155 1.4385

3 1.8934 2.9015 0.0201 1.6142 2.2750 1.6071

4 11.390 7.5973 0.0120 0.8813 1.7309 0.8722

5 19.856 4.5152 0.0102 0.2858 1.3243 0.2747

Burimi: Llogaritje e autorit

Rregulli kërkon që të zgjidhet ajo vonesë kohore e cila ka vlerat minimale të

këtyre dy kritereve. Referuar Tabelës 4.3, në të cilën janë paraqitur rezultatet e testit

të përzgjedhjes së vonesës kohore optimale, ne zgjedhim vonesën kohore 5.

Metoda e shkakësisë Granger mund të paraqitet në formën e ekuacioneve të

mëposhtme. Nëse shkakësia shkon nga borxhi publik tek rritja ekonomike, kemi:

(4.7) real_egrowthit = ηi + σα11real_egrowthi, t-1 + σβ11pdebt_real_percenti, t-1 + ε1t

Nëse shkakësia Granger shkon rritja ekonomike tek borxhi publik, kemi:

(4.8)

pdebt_real_percentit = ηi + σα12pdebt_real_percenti,t-1 + σβ12real_egrowthi,t-1 + ε2t

kopje

29

Rezultatet e aplikimit të testit të shkakësisë Granger janë paraqitur në Tabelën

4.4. Nga tabela e mëposhtme ne mund të shohim se mund të hedhim poshtë hipotezën

se borxhi publik nuk Granger shkakton rritjen ekonomike, pra rritja ekonomike është

një tregues endogjen. Ndërsa borxhi publik është një variabël ekzogjen, përderisa

sipas testit të shkakësisë Granger ai nuk Granger shkaktohet nga rritja ekonomike.

Tabela 4.4: Testi i shkakësisë Granger

H0: Nr.

vëzhgimeve

Statistika

-F

Proba

b.

pdebt_real_percent nuk Granger shkakton

real_egrowth

16 5.52673 0.0170

real_egrowth nuk Granger shkakton

pdebt_real_percent

16 3.57631 0.0556

Burimi: Llogaritje e autorit

Shënim: për p-value< α=0.05 => hidhet poshtë H0

Me këto rezultate ne mund ti kthejmë përgjigje pyetjes së tretë të ngritur në

fillim të punimit, e cila i referohej pikërisht drejtimit të shkakësisë mes këtyre dy

treguesve. Pra, sipas këtij testi, ne mund të flasim për shkakësi me vetëm një drejtim,

që lëviz nga borxhi publik drejt rritjes ekonomike.

3.5 Kufizimet e modelit

Është mjaft e rëndësishme që një studiues të jetë kritik dhe objektiv në punën e tij.

Prandaj në këtë seksion kemi paraqitur kufizimet e modelit tonë empirik, dhe disa

rekomandime për studime të mëtejshme rreth kësaj tematike në rastin e Shqipërisë.

Modeli ynë vuan nga disa kufizime, të cilat ishin të pashmangshme nga ana jonë.

Së pari, të dhënat e serive kohore nuk janë shumë të besueshme, duke iu

referuar burimit se nga janë marrë të dhënat. Ky fakt e bën më pak të besueshëm

efektin sasior të borxhit publik mbi rritjen ekonomike, i cili na rezultoi në analizën

empirike të mësipërme. Kjo është bërë i ditur për lexuesin edhe në kapitullin e tretë,

në seksionin ku janë analizuar të dhënat dhe burimet e tyre. Konkretisht, me të dhëna

jo shumë të besueshme, në rastin tonë do të kuptojmë të dhëna të ndryshme për rritjen

ekonomike, dhe borxhin publik të publikuara nga i njëjti institucion në raporte të

ndryshme vjetore. Së dyti, numri i vëzhgimeve (21) bën që përfundimi që ne nxorrëm

nga analiza jonë, se borxhi publik ka një efekt negativ statistikisht të rëndësishëm, të

mos ketë një fuqi të lartë statistikore. Një seri me një numër më të madh vëzhgimesh

bën që fuqia statisikore e rezultateve të testeve të jetë më e lartë. Së treti,

metodologjia (OLS) është mjaft e ndjeshme ndaj thyerjeve strukturore, dhe për seritë

që kanë një trend të caktuar, kjo metodë e trajton marrëdhënien mes variablit të varur

dhe atyre të pavarur si deterministe. Për këtë fakt do të sugjerohej të përdorej metoda

SVAR, e cila do të analizonte marrëdhënien e ndërsjelltë mes borxhit publik dhe

rritjes ekonomike.

Gjithashtu, mjaft interesante do të ishte të vazhdohej analiza e mësipërme, por

të studiohej roli i borxhit publik të brendshëm dhe të jashtëm në rritjen ekonomike.

Kjo duke iu referuar faktit që në Shqipëri vitet e fundit është vëne re një përshpejtim

e rimeve të rritjes së borxhit të jashtëm kundrejt atij të brendshëm, edhe pse ky i

kopje

30

fundit vazhdon të këtë peshën kryesore në borxhin total. Nga ana tjetër, shumë

studiues mund të jenë të interesuar të vazhdojnë analizën e mësipërme, duke përdorur

modele të ndryshme emprike, të vlerësojnë marrëdhënien e borxhit publik dhe rritjes

ekonomike në një panel që përfshin të dhëna panel për vendet në zhvillim, duke bërë

një analizë krahasimore të Shqipërisë dhe këtyre vendeve. Pra, vazhdimi i analizës

teorike dhe empirike mbi këtë marrëdhënie do të ishte shumë e vlefshme për të

mësuar akoma më shumë mbi rolin e borxhit publik dhe rritjes ekonomike, në një

kohë që kriza e borxheve është një fenomen që ka prekur shumë vende të zhvilluara

apo në zhvillim.

3.6 Përfundime

Në këtë kapitull u analizua roli i borxhit publik mbi rritjen ekonomike në Shqipëri për

periudhën 1992-2012. Në seksionin e dytë, u testuan seritë për stacionaritet sipas

metodologjisë së Zivot Andrews, të cilët marrin parasysh një thyerje strukturore në

seritë kohore. Pas aplikimit të këtij testi, rezultoi se seria e rritjes ekonomike dhe

borxhit publik ishte seri stacionare me tendencë në formën nivel. Ky përfundim na

shërbue për të thënë se nuk mund të vazhdonim me një analizë kointegrimi mes dy

variablave.

Në seksionin e tretë, ndërtuam një modeli regresiv që merrte në kosideratë

thyerjen strukturore, ku si variabël i varur ishte rritja ekonomike, ndërsa si variabël i

pavarur ishte borxhi publik real. Para se të nxirrnim përfundime mbi efektin e borxhit

mbi rritjen ekonomike, u testua modeli ynë regresiv për probleme të mundshme.

Rezultatet treguan se modeli nuk vuante nga problemi i autokorrelacionit apo

heteroskedasticitetit, dhe se mbetjet e tij kishin shpërndarje normale. Gjithashtu pas

vlerësimit të modelit, parametrat tregonin se kishim të bënim me një model relativisht

të mirë. Nga vlerësimi i ekuacionit të regresit, pamë se borxhi publik kishte një efekt

negativ statistikisht të rëndësishëm në nivelin 10 përqind të rëndësisë. Një rritje me

një pikë përqindje në nivelin e borxhit publik do të ndikonte në një ulje me rreth 9.29

pikë përqindje të rritjes ekonomike të pritur, për të gjithë variablat e tjerë konstante.

Pra, me një rritje ekonomike në Shqipëri prej 1.3 përqind në vitin 2012, një rritje me 1

pikë përqindje të borxhit publik gjatë vitit 2012, do të çonte një rritje ekonomike 1.18

përqind. Ky është një konkluzion mjaft i rëndësishëm për analizën tonë empirike, i

cili hedh dritë mbi shumë debate të ekonomistëve të ndryshëm mbi lidhjen e borxhit

publik në Shqipëri.

Në seksionin e tretë, nga analiza e shkakësisë Granger ne pamë se kemi të

bëjmë me një shkakësi Granger që shkon vetëm në një drejtim. Konkretisht, vetëm

borxhi publik Granger shkakton rritjen ekonomike, në pesë vite vonesë. Ndërsa në

seksionin e katërt paraqitëm kufizimet kryesore të modelit tonë empirik, ku mund të

përmendim: të dhëna jo shumë të besueshme, numrin e vogël të vëzhgimeve, dhe

ndjeshmërinë e metodës OLS ndaj thyerjeve strukturore. Për këtë të fundit

rekomandohet të përdoret metodologjia SVAR, e cila do të krijonte mundësinë për

analizimin e marrëdhënies së ndërsjelltë mes borxhit publik dhe rritjes ekonomike, pra

jo vetëm në një drejtim. Përsa i përket fushave në të cilat studiuesit, që kanë interes të

mësojnë më shumë rreth rolit të borxhit publik mbi rritjen ekonomik, mund të

vazhdojnë analizën ne rekomandojmë që ata të studiojnë rolin e borxhit të brendshëm

dhe të jashtëm mbi rritjen ekonomike, dhe ta zgjerojnë analizën duke marrë një panel

me vendet në zhvillim për të bërë një analizë krahasimore.

kopje

31

KONKLUZIONE

Roli i borxhit publik mbi rritjen ekonomike është një temë mjaft e

rëndësishme, e cila duhet të merret në konsiderate nga politikëbërësit në Shqipëri.

Duke iu referuar litearaturës teorike pamë se, borxhit publik është i rëndësishëm

pasi mund të ndikojë mbi Politikën Monetare, mbi procesin politik, nivelin

ndërkombëtar të besimit për vendin, mbi flukset dalëse të kapitalit dhe

zëvendësimin e aseteve. Gjithashtu, pamë se kanalet e transmetimit të efektit të një

rritje (ulje) të borxhit publik mbi rritjen ekonomike në afatin e gjatë ishin: kanali i

kursimeve neto, kanali i kostos së shërbimit të borxhit, dhe kanali i nivelit

kombëtar të besimit.

Përgjatë literaturës teorike, veçuam dy grupe kryesore të cilët kanë dhënë

kontributet e tyre mbi marrëdhënien e borxhit publik dhe rritjes ekonomike. Nga njëra

anë, qëndronin Klasikët, Neoklasikët, pikëpamja Rikardiane të cilët e konsiderojnë

borxhin publik si të dëmshëm për rritjen ekonomike. Nga ana tjetër, qëndronin

ekonomistët Modernë, të cilët e shikojnë borxhin si një nxitës të rritjes ekonomike,

por vetëm nëse fondet përdoren për qëllime produktive. Veçmas këtyre dy grupeve

kryesore qëndronte pikëpamja Konvencionale , e cila pohon se, në afatin e shkurtër

borxhi publik shfaq një efekt pozitiv mbi rritjen ekonomike, ndërsa në afatin e gjatë ai

shfaq një efekt negativ.

Literatura empirike tregoi se në shumë prej studimeve ekziston një

marrëdhënie jo-lineare konkave (në formën e një U-je të përmbysur). Shumë studime

empirike kishin zbuluar se nivele të larta të borxhit shtetëror kanë një efekt negativ në

rritjen ekonomike në vendet në zhvillim (Pattillo et al., 2002; Pattillo et. al., 2004;

Schclarek, 2004; Kumar dhe Woo, 2010; Patrizio Lainà, 2011). Ndërsa studime të

tjera empirike kishin rezultuar për një rol pozitiv të borxhit publik mbi rritjen

ekonomike (Abbas dhe Christensen, 2007; Maana et al., 2008; Sheikh et al., 2010;

Uzun et al., 2012). Këto rezultate mund të kenë ardhur si pasojë e metodave të

ndryshme empirike të përdorura, konteksteve të ndryshme, periudhave të ndryshme

kohore, apo faktorëve të tjerë të cilët ne nuk i kemi analizuar në punimin tonë.

Pasi analizuam faktorët kryesorë që kishin ndikuar mbi sjelljen e rritjes

ekonomike në Shqipëri për periudhën 1992-2012, pamë se, faktorët kryesorë që kishin

kontribuar pozitivisht në rritjen ekonomike në Shqipëri gjatë dy dekadave, ishin:

zhvendosja e fuqisë punëtore nga sektorët me produktivitet të ulët tek ata me

produktivitet të lartë, politikat e kujdesshme fiskale dhe monetare, qëndrueshmëria e

situatës makroekonomike, dhe rritja e qëndrueshme e investimeve. Nga ana tjetër,

rënia e ritmeve të rritjes ekonomike gjatë tre viteve të fundit i atribuohej disbalancava

makroekonomike, ekspozimit të sektorit financiar ndaj riskut të brendshëm e të

jashtëm, bllokimit të sektorit të ndërtimit, dhe reformave të lëna përgjysmë për

përmirësimin e klimës së investimeve në Shqipëri. Ndërsa faktorët kryesorë që kishin

ndikuar në rritjen e borxhit publik ishin rritja e defiçitit dhe rritja e investimeve

publike. Borxhi publik i vitit 2012, karakterizohej kryesisht nga borxhi i brendshëm,

në monedhë vendase dhe i mbajtur kryesisht nga sektori bankar. Stoku i borxhit të

jashtëm për vitin 2012 vlerësohet të jetë borxh afatgjatë dhe kryesisht në formën e

huave. Borxhi i jashtëm është rritur me ritme më të shpejta sesa ai i brendshëm që pas

vitit 2007, dhe kjo përbën një shqetësim për stabilitetin financiar në vend, sepse një

kopje

32

kompozim i tillë i borxhit shtetëror mbart një ekspozim më të lartë ndaj ndryshimeve

në tregjet botërore financiare dhe kursit të këmbimit.

Duke parë sjelljen dinamike të borxhit publik dhe rritjes ekonomike, vumë re

se prirja rënëse e rritjes ekonomike përkonte me periudhën kur borxhi publik ishte në

rritje, dhe e anasjellta. Por duhet të themi se efekti i një ndryshimi në borxhin publik

shfaqej pas disa vonesave në kohë. Nga paraqitja në një grafik e të dhënave dinamike

të serisë së rritjes ekonomike dhe borxhit publik real në përqindje të PBB-së, pamë se

mund të ekzistojë një marrëdhënie negative, por që niste të shfaqej në nivelin 60

përqind të borxhit publik.

Nga analiza empirike, pasi aplikuam testin Zivot Andrews, rezultuam se dy

seritë tona ishin stacionare në fomën nivel. Gjithashtu pasi ndërtuam, një model i cili

merrte parasysh thyerjen strukturore të serive tona në vitin 1997, pamë se modeli ynë

nuk vuante nga probleme të autokorrelacionit, heteroskedasticitetit dhe mbetjet e tij

kishin shpërndarje nomale. Pasi vlerësuam modelin tonë sipas metodës OLS, pamë se

borxhi publik kishte një efekt negativ, statistikisht të rëndësishëm në rritjen

ekonomike. Ky rezultat mbështet studimet e (Pattillo et al., 2002; Pattillo et. al., 2004;

Schclarek, 2004; Kumar dhe Woo, 2010; Patrizio Lainà, 2011), dhe teorinë sipas

ekonomistëve Klasikë, Neoklasikë, dhe pikëpamjes Rikardiane. Konkretisht një rritje

me një pikë përqindje në nivelin e borxhit publik do të ndikonte në një ulje me rreth

9.29 pikë përqindje të rritjes ekonomike të pritur, për të gjitha variablat e tjerë

konstante. Pra, në rastin e Shqipërisë me një rritje ekonomike prej 1.3 përqind në vitin

2012, një rritje me 1 pikë përqindje të borxhit publik gjatë vitit 2012, do të çonte një

rritje ekonomike 1.18 përqind. Nga analiza e shkakësisë Granger, rezultuam se kemi

të bëjmë me një shkakësi vetëm në një drejtim, që lëviz nga borxhi publik drejt rritjes

ekonomike, për pesë vite vonesë kohore.

Nëse do të na duhej të shprehim kufizimet e modelit tonë mund të ndaleshim

në disa pika kryesore. Së pari, të dhënat e serive kohore janë kontradiktore duke iu

referuar burimit se nga janë marrë të dhënat, gjë që e bën më pak të besueshëm

efektin sasior të borxhit publik mbi rritjen ekonomike. Së dyti, numri i vëzhgimeve

(21) bën që përfundimi që ne nxorrëm nga analiza jonë, se borxhi publik ka një efekt

negativ statistikisht të rëndësishëm, të mos jetë gjithëpërfshirës. Së treti, metodologjia

(OLS) është mjaft e ndjeshme ndaj thyerjeve strukturore, dhe për seritë që kanë një

trend të caktuar, ajo e trajton marrëdhënien e tyre si deterministe. Për këtë fakt do të

sugjerohej të përdorej metoda SVAR, e cila do të analizonte marrëdhënien e

ndërsjelltë mes borxhit publik dhe rritjes ekonomike.

Gjithashtu, mjaft interesante do të ishte të vazhdohej analiza e mësipërme, por

të studiohej roli i borxhit publik të brendshëm dhe të jashtëm në rritjen ekonomike.

Kjo duke iu referuar faktit që në Shqipëri vitet e fundit është vëne re një përshpejtim e

ritmeve të rritjes së borxhit të jashtëm kundrejt atij të brendshëm, edhe pse ky i fundit

vazhdon të këtë peshën kryesore në borxhin total. Nga ana tjetër, shumë studiues

mund të jenë të interesuar të vazhdojnë analizën e mësipërme, duke përdorur modele

të ndryshme emprike, të vlerësojnë marrëdhënien e borxhit publik dhe rritjes

ekonomike në një panel që përfshin të dhëna panel për vendet në zhvillim, duke bërë

një analizë krahasimore të Shqipërisë dhe këtyre vendeve. Pra, vazhdimi i analizës

teorike dhe empirike mbi këtë marrëdhënie do të ishte shumë e vlefshme për të

mësuar akoma më shumë mbi rolin e borxhit publik dhe rritjes ekonomike, në një

kohë që kriza e borxheve është një fenomen që ka prekur shumë vende të zhvilluara

apo në zhvillim.

kopje

33

REKOMANDIME

Një mënyrë mjaft efektive për të dhënë rekomandime për zbutjen e rolit

negativ të borxhit publik mbi rritjen ekonomike është të rishikojmë edhe njëherë

punimin tonë. Thelbi i këtij rishikimi është të kapim problematikat kryesore që kanë

dalë nga analizimi i karakteristikave të borxhit publik në Shqipëri dhe nga rezultatet e

analizës empirike që treguan për një efekt negativ të borxhit mbi rritjen ekonomike.

Borxhi publik në Shqipëri për vitin 2012 karakterizohet kryesisht nga borxh i

brendshëm, afatshkurtër, në monedhë vendase, dhe i mbajtur kryesisht nga bankat

vendase. Në vitet e fundit është vënë re se norma e rritjes së borxhit të jashtëm ka

qenë më e lartë se ajo e borxhit të brendshëm, dhe kjo përbën një rrezik për stabilitetin

financiar në vend, sepse mbart një ekspozim më të lartë ndaj ndryshimeve në tregjet

botërore financiare dhe kursit të këmbimit. Gjithashtu, rritja e nivelit të borxhit publik

mbi nivelin 60 përqind për vitin 2012, do të bëjë që kreditorët potencialë mund të

riperceptojnë riskun, që paraqet vendi dhe bonot e tij, në kuadër të huamarrjes. Bankat

kreditore, në këtë rast mund të rishikojnë portofolin e tyre të aseteve duke e rialokuar

atë, siç duket nga fundi i vitit 2012, ku bankat janë larguar nga asetet shtetërore, duke

nisur me modelimet e brendshme të tyre të riskut. Nisur nga këto fakte ne mund të

themi se politikëbërësit, duhet të ristrukturojnë borxhin publik.

Mënyra më e mirë për të ristrukturuar borxhin publik, është që ato të

politikëbërësit krijojnë tre programe kryesore. Programi i parë duhet të ketë karakter

udhërrëfyes, në aspektin teknik dhe operacional, i cili do të përcaktojë edhe portofolin

optimal të borxhit publik për një periudhë afatmesme. Ky program do të shërbejë edhe

për të bërë transparente preferencat e qeverisë ndaj riskut, si dhe do të jetë në

mbështetje të një borxhi publik afatgjatë të qëndrueshëm. Programi i dytë duhet të

ketë një karakter, vlerësues të nivelit të borxhit publik korrent. Kjo do të thotë që të

përcaktohen faktorët që ndikojnë negativisht mbi të, dhe të merren masat e duhura për

të zbutur efektin e tyre. Programi i tretë duhet të lidhet me parashikimin e efektit të

rritjes apo uljes së borxhit publik mbi rritjen ekonomike, varfërinë, apo tregues të tjerë

ekonomik. Ky është një element mjaft i rëndësishëm, pasi kjo do të bënte të mundur

koordinimin e Politikës Monetare dhe asaj Fiskale, dhe do të kishim rritje ekonomike

të qëndrueshme.

Defiçiti buxhetor ishte një ndër shkaqet kryesore, që ndikonte në mënyrë të

drejtpërdrejtë në rritjen e borxhit publik, përderisa ai financohej plotësisht nga ky i

fundit. Politikëbërësit nuk duhet të zgjedhin që të reduktojnë shpenzimet qeveritare si

alternativën e tyre më të mirë, për të reduktuar defiçitin buxhetor, por ato duhet

zgjedhin rritjen e të ardhurave nga taksat. Mënyra më e mirë për ta bërë këtë gjë është

aplikimi i kontrolleve, dhe sanksioneve gjithëpërfshirëse për të gjithë ata që i

shmangen pagimit së taksave. Gjithashtu përdorimi i parave që vijnë nga taksat duhet

të bëhet transparent për publikun e gjerë, sepse transparenca rrit besimin, dhe ky i

fundit do të rriste ndërgjegjësimin e qytetarëve taksapagues se paratë e tyre po

përdoren në të mirë të tyre.

Kanalizimi i duhur i fondeve që siguron qeveria nga huamarrja, në edukim,

shëndetësi, bujqësi, dhe në infrastrukturë, është një rekomandim tjetër i cili do të

ndihmonte në uljen e efektit negativ të borxhit publik mbi rritjen ekonomike.

Investimi në sektorë si edukimi dhe bujqësia do të ndihmonte në rritjen e kapitalit

kopje

34

human, që do të rrisnin produktivitetin dhe pagat. Rritja e këtyre të fundit do të rrisnin

konsumin, që do të sillte një PBB më të lartë. Nga ana tjetër rritja e investimeve në

bujqësi, do të sillte rritjen e konkurrueshmërisë së produkteve tona bujqësore, në një

kohë që vendet fqinje kanë filluar të humbin avantazhet e tyre krahasuese për shkak të

krizës ekonomike aktuale. Investimet efektive në infrastrukturë, do të krijonin më

shumë mundësi për bizneset dhe lëvizjen e qytetarëve, që do të sillnin më shumë fitim

për bizneset, dhe më shumë të ardhura për buxhetin e shtetit. Pra, një kanalizim i

duhur i fondeve, do të kishte një efekt të konsiderueshëm në ekonominë e Shqipërisë

dhe në mirëqenien e qytetarëve shqiptarë. Të gjitha këto rekomandime duhet t’i vijnë

në ndihmë politikëbërësve shqiptare, të cilët synojnë një rritje të qëndrueshme

ekonomike dhe një mirëqënie më të lartë për qytetarët e tyre.

kopje

35

ANEKS

Tabela 1: Testi i rrënjëve unitare për rritjen ekonomike në formën nivel, Modeli A

Tabela 2: Testi i rrënjëve unitare për borxhin publik në formën nivel, Modeli A

Tabela 3: Testi i rrënjëve unitare për rritjen ekonomike në formën nivel, Modeli B

Critical values: 1%: -5.43 5%: -4.80

Minimum t-statistic -4.891 at 1999 (obs 8)

Lag selection via TTest: lags of D.real_egrowth included = 1

Allowing for break in intercept

Zivot-Andrews unit root test for real_egrowth

. zandrews real_egrowth, break(intercept) trim(0.10)

Critical values: 1%: -5.43 5%: -4.80

Minimum t-statistic -8.971 at 1995 (obs 4)

Lag selection via TTest: lags of D.pdebt_real_percent included = 1

Allowing for break in intercept

Zivot-Andrews unit root test for pdebt_real_percent

. zandrews pdebt_real_percent, break(intercept) trim(0.10)

Critical values: 1%: -4.93 5%: -4.42

Minimum t-statistic -4.654 at 1996 (obs 5)

Lag selection via TTest: lags of D.real_egrowth included = 1

Allowing for break in trend

Zivot-Andrews unit root test for real_egrowth

. zandrews real_egrowth, break(trend) trim(0.10)

kopje

36

Tabela 4: Testi i rrënjëve unitare për borxhin publik në formën nivel, Modeli B

Tabela 5: Testi i rrënjëve unitare për rritjen ekonomik në formën nivel, Modeli C

Tabela 6: Testi i rrënjëve unitare për borxhin publik në formën nivel, Modeli C

Critical values: 1%: -4.93 5%: -4.42

Minimum t-statistic -8.971 at 1996 (obs 5)

Lag selection via TTest: lags of D.pdebt_real_percent included = 1

Allowing for break in trend

Zivot-Andrews unit root test for pdebt_real_percent

. zandrews pdebt_real_percent, break(trend) trim(0.10)

Critical values: 1%: -5.57 5%: -5.08

Minimum t-statistic -5.382 at 1999 (obs 8)

Lag selection via TTest: lags of D.real_egrowth included = 1

Allowing for break in both intercept and trend

Zivot-Andrews unit root test for real_egrowth

. zandrews real_egrowth, break(both) trim(0.10)

Critical values: 1%: -5.57 5%: -5.08

Minimum t-statistic -8.971 at 1995 (obs 4)

Lag selection via TTest: lags of D.pdebt_real_percent included = 1

Allowing for break in both intercept and trend

Zivot-Andrews unit root test for pdebt_real_percent

. zandrews pdebt_real_percent, break(both) trim(0.10)

kopje

37

Tabela 7: Testi Shapiro-Wilk për normalitetin e mbetjeve

Tabela 8: Testi i autokorrelacionit

Tabela 9: Testi i heterosckedasticitetit

Tabela 10: Analiza e OLS

mbetje 21 0.96900 0.760 -0.555 0.71072

Variable Obs W V z Prob>z

Shapiro-Wilk W test for normal data

. swilk mbetje

. predict mbetje, resid

Durbin-Watson d-statistic( 2, 21) = 1.959903

. estat dwatson

Prob > chi2 = 0.4016

chi2(1) = 0.70

Variables: fitted values of real_egrowth

Ho: Constant variance

Breusch-Pagan / Cook-Weisberg test for heteroskedasticity

. estat hettest

_cons -5.09361 5.017273 -1.02 0.323 -13.79388 3.60666

pdebt_real_percent 0 (omitted)

dummy 0 (omitted)

dummy 17.30274 4.209486 4.11 0.001 10.00322 24.60225

pdebt_real_percent -.0929382 .0470167 -1.98 0.064 -.1744681 -.0114083

real_egrowth Coef. Std. Err. t P>|t| [90% Conf. Interval]

Total 641.398101 20 32.0699051 Root MSE = 4.1036

Adj R-squared = 0.4749

Residual 303.107921 18 16.8393289 R-squared = 0.5274

Model 338.29018 2 169.14509 Prob > F = 0.0012

F( 2, 18) = 10.04

Source SS df MS Number of obs = 21

note: pdebt_real_percent omitted because of collinearity

note: dummy omitted because of collinearity

. regress real_egrowth pdebt_real_percent dummy dummy* pdebt_real_percent, level(90)

kopje

38

BIBLIOGRAFIA

1. Abbas, S and Christensen, E (2007): The Role of Domestic Debt Markets in

Economic Growth: An Empirical Investigation for Low-income Countries and

Emerging Markets, IMF Working Paper, ff 20-23

URL:http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2007/wp07127.pdf

2. Alfredo Schclarek (2004): “Debt and Economic Growth in Developing and

Industrial Countries”, f 15

URL:http://ief.eco.unc.edu.ar/files/workshops/2006/7marzo06_DebtGrowth.p

df

3. Banka Botërore (2010): “Shqipëria: Axhenda e Re e Rritjes Ekonomike

Memorandum Ekonomik i Vendit”, Raport nga BB, Nr. 53599-AL, ff 2-3

URL:http://www-

wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2010/12/0

2/000333038_20101202234107/Rendered/PDF/535990ALBANIAN1ania0CE

M0shqip0Final.pdf

4. Banka Botërore, (2006): “Shqipëria Ristrukturimi i Shpenzimeve Publike për

të Mbështetur Rritjen”, Një Rishikim i Shpenzimeve Publike dhe i Kuadrit

Institucional, f 14

URL:http://siteresources.worldbank.org/INTALBANIA/Resources/PEIRPPT_

Overall_PEIR_al.pdf, (Data e aksesit: 20.03.2011)

5. Banka e Shqipërisë (2010), “Raporti Vjetor 2010”, f 41

URL: http://www.bankofalbania.org/web/Raporti_Vjetor_2010_6172_1.php

6. Banka e Shqipërisë (1997): “Raporti Vjetor 1997”, f 13

URL:http://eduart0.tripod.com/sitebuildercontent/sitebuilderfiles/raportivjetor

1997.pdf

7. Banka e Shqipërisë (1995): “Raporti vjetor 1995”, f 18

URL: http://www.bankofalbania.org/web/Raporti_Vjetor_1995_2008_1.php

8. Balassone et al. (2004): “Public debt: A survey of Policy Issues”, Raport i

Bankës së Italisë, f 1

URL:http://www.bancaditalia.it/studiricerche/convegni/atti/publ_debt/title_co

ntents/027-068_balassone_franco_and_zotteri.pdf

9. Cowan et al (2006): “Sovereign Debt in the Americas: New Data and Stylized

Facts”, f 4

URL:http://www.iadb.org/res/publications/pubfiles/pubWP-577.pdf

10. Georgy Mankiw (2002): “Principles of Economics”, Botimi i pestë, f 416

URL:http://economicus.ru/mankiw_economics/0716752379_15.pdf

11. Gregory Mankiw (1998): “Government Debt”, ff 9-13

URL:http://www.federalreserve.gov/pubs/feds/1998/199809/199809pap.pdf

12. Guraziu et al. (2012): “Sovereign Debt Crisis and Its Impact on World

Markets”, Raport i IBDE, f 21-22

URL:http://www.ibde.org/attachments/IBDE%20Report%20on%20the%20So

vereign%20Debt%20Crisis%2031-06-2012.pdf

13. Investopedia US (2013)

URL: http://www.investopedia.com/terms/e/economicgrowth.asp

14. Kumar dhe Woo, 2010, “Public Debt and Growth”, f 21

URL:http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2010/wp10174.pdf

kopje

39

15. Lainà P. (2011): “Dynamic Effects of Total Debt and GDP: A Time-Series

Analysis of the United States”, Tezë Masteri, Aalto University School of

Economics, ff 74-77

URL:http://epub.lib.aalto.fi/en/ethesis/pdf/12717/hse_ethesis_12717.pdf

16. Ministria e Financave (2012): “Treguesit e Borxhit – 12/M 2012”, ff 3-13

URL: http://www.minfin.gov.al/minfin/pub/buletini_viti_2012_4511_1.pdf

17. Pattillo et al. (2002): “External debt and growth”, ff 9-20

URL: http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2002/wp0269.pdf

18. Pattillo et al. (2004): “What Are the Channels Through Which External Debt

Affects Growth?”, f 23

URL:http://www.grips.ac.jp/teacher/oono/hp/docu01/paper06.pdf

19. Reinhart et al. (2012): “Debt Overhangs: Past And Present”, ff 24-26

URL:http://bluelineinv.com/images/Debt_Overhangs_-_Past_and_Present.pdf

20. Umaru et al, (2013): “External Debt and Domestic Debt Impact on the Growth

of the Nigerian Economy”, f 72

URL:http://ijsse.com/ijer/sites/default/files/papers/2013/v1i2/4-paper.pdf

21. Uzun A. et al. (2012): “The Impacts of External Debt on Economic Growth in

Transition Economies”, Chinese Business Review, ISSN 1537-1506, Maj

2012, Vol. 11, Nr. 5, ff 491-499

URL:http://www.davidpublishing.com/davidpublishing/Upfile/6/3/2012/2012

060368154401.pdf

22. Soros (2013), “Përmbledhje Informative Ekonomike”, Tablo ekonomike nr.1,

ff 19-21

URL:http://www.soros.al/2010/foto/uploads/File/Adela/reagimi_21_janari/tabl

oek_web.pdf

23. Stylianou Tasos (2012): “Does Government Debt Promote Economic Growth?

An Empirical Analysis with Structural Breaks for the Economy of China”, The

Romanian Economic Journal, University of Macedonia, Department of

Applied Informatics Email, ff 230-248

URL: http://www.rejournal.eu/Portals/0/JE%2046/Tasos.pdf

24. Sheikh M. et al. (2010): “Domestic Debt and Economic Growth in Pakistan:

An Empirical Analysis”, Pakistan Journal of Social Sciences (PJSS), Vol. 30,

Nr. 2 (December 2010), ff. 373-387

URL: http://www.bzu.edu.pk/PJSS/Vol30No22010/Final_PJSS-30-2-14.pdf

25. Thessaloniki, (2011): “Recent Economic Developments and Outlook”,

Albania, Country Strategy 2011-2014, pp 4

URL:http://www.bstdb.gr/about-us/key-documents/Country_Strategy_2011-

2014_Albania.pdf

26. Waheed et al. (2006), “Structural breaks and unit root: evidence from

Pakistani macroeconomic time series”, Annual report of State Bank of

Pakistan, MPRA Paper No. 1797, posted 15. February 2007, ff 5-6

URL: http://mpra.ub.uni-muenchen.de/1797/1/MPRA_paper_1797.pdf