TOM II

79 Soliman zakochany

Soliman, may murzyski niewolnik czy te murzyski ksi, wmwi przez ten czas

Racheli, pokojwce czy te powiernicy Deotymy, e do obowizku ich obojga naley czuwanie nad wszystkim, co si w domu Tuzzich dzieje, aby kiedy nadejdzie po temu odpowiednia pora, udaremni ciemne machinacje Arnheima. cilej mwic, waciwie wcale jej nie przekona, niemniej jednak oboje stali si czujni jak spiskowcy i podsuchiwali pod drzwiami za kadym razem, kiedy tylko przyszli jacy gocie. Soliman opowiada strasznie duo o jedcych tam i z powrotem kurierach i tajemniczych osobach, ktre byway w hotelu u jego pana, i zadeklarowa gotowo zoenia przysigi afrykaskiego ksicia, e wykryje tajemne znaczenie tego wszystkiego. Przysiga afrykaskiego ksicia polegaa na tym, e Rachela miaa pooy rk pomidzy guzikami kurtki i koszuli na jego nagiej piersi, podczas gdy on bdzie wypowiada sowa solennej obietnicy, czynic Racheli sw wasn rk to samo, co ona jemu. Ale Rachela nie chciaa si na to zgodzi. W kadym razie maa pokojwka, ktrej wolno byo sw pani ubiera i rozbiera oraz w jej imieniu przyjmowa telefony, przez ktrej rce co rano i co wieczr spyway czarne wosy Deotymy, podczas gdy do jej uszu wpaday zote sowa jej pani, ta maa ambitna Rachela, ktra od chwili powstania Akcji Rwnolegej ya jak gdyby na szczycie wysokiej kolumny i codziennie draa w falach uwielbienia, jakie z jej oczu biy w gr ku jej rwnej bogom pani, od pewnego czasu zacza po prostu znajdowa przyjemno w szpiegowaniu Deotymy.

Przez szeroko otwarte drzwi przylegych pokoi albo przez szczelin zaledwie uchylonych, albo te krztajc si umylnie powoli w pobliu, podsuchiwaa Deotym i Arn-heima, Tuzziego i Ulricha, roztaczajc nadzr nad kadym ich spojrzeniem, westchnieniem, czy ucaowaniem rki, nad kadym wypowiedzianym sowem, wybuchem miechu czy ruchem. Byo to dla niej jak skrawki podartego dokumentu, ktrych nie umiaa zoy w jedn cao. Ale zwaszcza dziurka od klucza mia dziwn waciwo przypominania Racheli o dawno zapomnianych czasach, kiedy utracia niewinno. Spojrzenie jej sigao

daleko w gb pokoju. Znajdujce si tam osoby przepyway przed jej oczami pokawakowane na paskie czsteczki, a gosy ich, nie ujte w ciasne ramy sw, pczniay w bezsensown wrzaw. Lk, szacunek i zachwyt, czyli wszystko, co Rachel z tymi osobami czyo, rozpraszay si w dzikim popochu i byo to rwnie podniecajce, jak gdy kochanek nagle ca swoj istot tak gboko wtargnie w kochank, e robi si jej ciemno przed oczyma, a poza spuszczon kotar powiek byska wiato. Maa Rachela kucaa przed dziurk od klucza, jej czarna sukienka napinaa si wok kolan, szyi i ramion, a Soliman kuca obok niej w swojej liberii, jak gorca czekolada w ciemnozielonej filiance. Raz po raz, gdy traci rwnowag, przytrzymywa si za rami, kolano czy sukni Racheli szybkim ruchem, przez chwil jakby zastygym, a potem czule wahajcym si a do koniuszkw palcw i wreszcie znw odrywajcym si od niej. Przy czym parska miechem, a Rachela kada wtedy swe drobne, mikkie palce na twarde poduszeczki jego warg. Zreszt Soliman w przeciwiestwie do Racheli nie interesowa si soborem i wykrca si, jak tylko mg, od obsugiwania z ni razem goci. Wola przychodzi, kiedy Arnheim sam jeden odwiedza Deotym. Wtedy musia oczywicie przesiadywa w kuchni i czeka, a Rachela bdzie znw wolna, a kucharka, ktra pierwszego dnia tak przyjemnie z nim gawdzia, zocia si na niego, poniewa teraz jakby oniemia. Ale Rachela nigdy nie miaa czasu siedzie z nim dugo w kuchni, a kiedy odchodzia, kucharka, ktra bya bliska trzydziestki, obsypywaa Solimana icie macierzyskimi czuociami. Przez krtk chwil chopiec znosi to z zarozumiaym

wyrazem swej czekoladowej twarzy, po czym zwyk by zrywa si z krzesa i udawa, e czego zapomnia czy szuka, kierowa w zamyleniu oczy ku sufitowi, odwraca si plecami do drzwi i zaczyna cofa si tyem, jak gdyby chcia w ten sposb lepiej obserwowa sufit. Kucharka poznawaa si jednak od razu na tej niezrcznej komedii, skoro tylko Soliman wstawa z krzesa i zaczyna toczy biakami oczu, lecz ze zoci i zazdroci udawaa, e nic sobie z tego nie robi, tak e w kocu chopiec nie zadawa sobie ju trudu z odgrywaniem komedii, ktra staa si ju tylko skrcon formuk, a do chwili kiedy znalaz si na progu jasnej kuchni i z moliwie obojtn min jeszcze si waha. Ale wanie wtedy kucharka ju na nie patrzya. Soliman zanurza si, jak ciemna sylwetka w ciemn wod, plecami naprzd do ciemnego przedpokoju, wsuchiwa si jeszcze, co zreszt byo zbdne, przez jak

sekund i zaczyna potem nagle w fantastycznych susach biec ladem Racheli poprzez pokoje obcego domu.

Dyrektora departamentu Tuzzi nie byo nigdy w domu, a przed Arnheimem i Deotym Soliman nie odczuwa strachu, poniewa wiedzia, e poza sob nikogo nie sysz. Nawet kilka razy prbowa co przewrci, ale oni i tego nie zauwayli. Czu si panem we wszystkich pokojach, jak jele w lesie. Krew napywaa mu do gowy, gotowa wytrysn niczym rogi z osiemnastoma ostrymi jak sztylety odnogami. Szpice tych rogw ocieray si o ciany i sufit. W domu Tuzzich panowa zwyczaj, e we wszystkich pokojach, ktre w danej chwili nie byy uywane, zapuszczano story, aby kolorowe obicia mebli nie spowiay od soca, i Soliman przedziera si przez pmrok jak przez liciasty gszcz. Sprawiao mu szczegln przyjemno wykonywa przy tym przesadne gesty. Marzy o gwacie. Ten rozpieszczony ciekawoci kobiet chopiec w rzeczywistoci nie posiad dotd adnej kobiety, a jedynie nauczy si od europejskich chopcw ich rnych naogw, i jego dze byy do tego stopnia jeszcze nie nasycone dowiadczeniem i nieokieznane, a ar ich tak wieloraki, e na widok ukochanej sam nie wiedzia, czy chce zaspokoi je krwi Racheli, czy jej pocaunkami, czy te steniem krwi we wszystkich yach wasnego ciaa.

Gdziekolwiek Rachela si ukrya, tam nagle wynurza si Soliman, umiechajc si zadowolony z udanego podstpu. Zagradza jej drog i ani gabinet pana domu, ani sypialnia Deotymy nie stanowiy dla niego witoci. Wyskakiwa spoza firanek, biurka, szaf czy ek, a Racheli za kadym razem zamierao serce z powodu takiej bezczelnoci, grocej niebezpieczestwem, skoro tylko gdzie pmrok zgszcza si w czarn twarz, z ktrej byskay dwa rzdy biaych zbw. Kiedy jednak Soliman znalaz si naprzeciwko rzeczywistej Racheli, podporzdkowywa si konwenansom. Dziewczyna bya o wiele starsza od niego i taka pikna, jak wykwintna mska koszula, ktrej mimo najszczerszej chci nie da si od razu zbruka, gdy przychodzi wieo z prania, i w ogle bya taka rzeczywista, e wszelkie wytwory wyobrani w jej obecnoci blady. Czynia mu zarzuty z powodu niewaciwego zachowania i wychwalaa Deotym, Arnheima i swj zaszczytny przywilej brania udziau w Akcji Rwnolegej. Soliman mia zawsze dla niej mae upominki i przynosi jej to kwiat, ktry wycign z bukietu przesanego Deotymie przez jego pana, to papieros skradziony w domu albo gar cukierkw, ktre przechodzc zwdzi z tacy. Potem tylko

ciska palce Racheli i wrczajc podarunek, przykada jej do do swego serca, ktre w jego czarnym ciele pono jak czerwona pochodnia w ciemnej nocy.

Pewnego razu Soliman wtargn nawet do pokoiku Racheli, dokd musiaa wycofa si z jakim szyciem na surowy rozkaz Deotymy, ktrej poprzedniego dnia podczas wizyty Arnheima przeszkadzao ich haasowanie w przedpokoju. Zanim wesza do swego domowego aresztu, rozejrzaa si dookoa, czy nie ma gdzie Solimana, ale nigdzie go nie dostrzega. Skoro jednak smutna przestpia prg swej izdebki, zaraz go ujrzaa, jak siedzia rozpromie-niony na jej ku i patrzy na ni. Dziewczyna zawahaa si, czy ma zamkn drzwi, ale Soliman zerwa si i sam je zamkn. Po czym poszpera po kieszeniach i co z jednej z nich wycign, starannie odmucha i zbliy si do niej niczym rozpalone elazko.

Daj rk! rozkaza.

Rachela podaa mu rk. Mia kilka rnokolorowych spinek na doni i usiowa wpi je w mankiet rkawa Racheli, ktra mylaa, e to szkieka.

To drogie kamienie wyjani dumnie. Dziewczyna wszake wyczua w tych sowach od razu co niedobrego i wyrwaa szybko rk. Nie mylaa zreszt o niczym okrelonym. Syn murzyskiego ksicia mg ostatecznie, gdyby nawet zosta wykradziony jako dziecko, posiada kilka drogich kamieni potajemnie zaszytych w koszulce, kto to moe wiedzie! Ale Rachela czua mimowolny lk przed tymi spinkami, jak gdyby Soliman podawa jej trucizn, i nagle wszystkie kwiaty i cukierki, ktrymi j dotd obdarowywa, wyday si jej nader podejrzane.

Przycisna rce do piersi i spojrzaa na Solimana nieprzytomnym wzrokiem. Czua, e powinna powanie do niego przemwi. Bya przecie starsza od niego i suya u yczliwych dla niej pastwa. Ale w chwili tej przyszy jej na myl jedynie rne sentencje, jak: Uczciwoci i prac ludzie si bogac lub: Ten nie zbdzi, kim cnota rzdzi, I poblada, gdy wszystko to wydao si jej zbyt proste. Swoj mdro yciow wyniosa z domu rodzicw. A bya to surowa mdro, pikna i prosta jak stare sprzty domowe, ale nie mona byo wiele ni zdziaa, gdy takie sentencje skaday si zawsze tylko z jednego zdania i kropka. Wstydzia si w tym momencie tych dziecinnych prawd, jak wstydzimy si starych, znoszonych rzeczy. Nie wiedziaa, e stara skrzynia, stojca na strychu u

biedakw, po stu latach staje si ozdob salonu bogaczy, i jak wszyscy uczciwi, proci ludzie, podziwiaa bardziej nowy trzcinowy fotel. Dlatego te szukaa w pamici wskazwek wynikajcych z jej nowego ycia. Ale cho przypominaa sobie wiele cudownych scen miosnych lub przeraajcych, ktrych czytaa w ksikach poyczanych jej przez Deotym, adnej z tych scen nie dao si tu odtworzy. Wszystkie sowa i uczucia odpowiaday tylko wasnym sytuacjom i nie pasoway do jej obecnego pooenia jak klucz do innego zamka. To samo dotyczyo wspaniaych sentencji i upomnie udzielanych jej przez Deotym. Rachela poczua wirujc dookoa niej rozarzon mg i bya bliska paczu. W kocu powiedziaa gwatownie:

Ja nie okradam moich pastwa!

Dlaczego? wyszczerzy zby Soliman.

Bo nie!

To nie kradzione. To moje! zawoa.

Dobrzy pastwo troszcz si o nas, ubogich pomylaa, a poza tym odczuwaa mio do Deotymy, bezgraniczny szacunek dla Arnheima i gbokie obrzydzenie do wszy-stkich podegaczy i wichrzycieli, ktrych kada policja nazywa elementem wywrotowym. Nie umiaa jednak wszystkiego tego uj w sowa. Niczym olbrzymi, naadowany sianem lub zboem wz, ktrego hamulce zawodz, cay ciar tego uczucia zacz si toczy przez jej dusz.

To moje! We! powtrzy Soliman chwytajc znw Rachel za rk. Dziewczyna szarpna si, on chcia j przytrzyma, wpad w pasj i kiedy ju prawie musia j puci, poniewa jego chopica sia nie moga przeama oporu Racheli, wyrywajcej si caym ciarem swego ciaa z uchwytu jego rk, schyli si nad ni na wp przytomny i jak dzikie zwierz ugryz dziewczyn w rami.

Rachela krzykna, musiaa jednak pohamowa swj krzyk i uderzya Solimana w twarz.

Ale w tym momencie oczy jego ju zaszy zami. Rzuci si na kolana, przycisn wargi do sukni Racheli i zacz tak gwatownie ka, e dziewczyna poczua, jak gorca wilgo ez przenika a do jej ud.

Staa bezwolna przed klczcym, ktry uczepi si jej sukni i wtuli si w jej ciao. Jeszcze nigdy w yciu nie spotkaa si z takim uczuciem i pogadzia delikatnie Solimana po mikkiej szczotce jego czupryny.

80 Poznajemy bliej generaa Stumma,

ktry niespodziewanie zjawia si na soborze

Tymczasem sobr dozna osobliwego wzbogacenia. Ktrego wieczora, mimo surowej selekcji zaproszonych goci zjawi si nieoczekiwanie genera dzikujc jak najceremonialniej Deotymie za tak zaszczytne zaproszenie. Wprawdzie onierzowi przypada na sali obrad skromna rola, owiadczy, ale mono uczestniczenia w tak znakomitym zgromadzeniu, choby tylko jako niemy suchacz, bya od modych lat jego najskrytszym marzeniem. Deotyma milczc spojrzaa ponad jego gow, szukajc oczami winnego: Arnheim i jego wysoko rozprawiali ze sob jak dwaj mowie stanu, a Ulrich z niewypowiedzian nud przyglda si bufetowi, jakby liczc stojce tam torty. Pierwszy plan widowiska by jak zwykle szczelnie wypeniony i nie pozostawia najmniejszej szpary, przez ktr mogoby si przesczy tak niezwyke podejrzenie. Z jednej strony Deotyma bya zupenie pewna, e sama nie zaprosia generaa, chyba e bya lunatyczk albo cierpiaa na chwilowy zanik pamici. Sytuacja bya nader przykra. Oto sta przed ni may genera i mia niewtpliwie zaproszenie w kieszeni swego modrego jak niezapominajka munduru, gdy nie mona byo posdzi kogo na jego stanowisku o tak bezczeln miao, jak przybycie bez zaproszenia. Z drugiej za strony stao w bibliotece zgrabne biureczko Deotymy, a w jego szufladzie leay zamknite nie wykorzystane blankiety zaprosze, do ktrych prawie nikt prcz Deotymy nie mia dostpu. Moe Tuzzi?... przemkno jej przez gow, ale i to byo mao prawdopodobne. Pozostawaa wic tylko tak zwana spirytystyczna zagadka: w jaki

sposb mogo powsta zetknicie si nie wysanego zaproszenia z obecnym tu generaem, a poniewa Deotyma w sprawach osobistych skonna bya atwo wierzy w ingerencj nadprzyrodzonych mocy, przenikn j od stp do gw dreszcz przeraenia. Nie miaa jednak innego wyjcia, jak uprzejmie powita generaa.

Zreszt i on sam otrzymawszy zaproszenie zdziwi si niepomiernie; spnione jego nadejcie zaskoczyo generaa tym bardziej, e Deotyma podczas obu zoonych jej wizyt niestety nie napomkna ani razu o tego rodzaju zamiarze. Przy czym uderzyo go, e napisany widocznie obc rk adres zawiera niecisoci w sformuowaniu jego rangi i stanowiska, czego tak towarzysko wyrobiona dama jak Deotyma popeni nie moga. Ale genera, jako czowiek pogodny, nie by skonny zaraz wyobraa sobie co nadzwyczajnego, a tym bardziej nadprzyrodzonego. Po prostu przypuszcza, e zaszo jakie drobne nieporozu-mienie, co nie powinno psu mu radoci z nieoczekiwanego sukcesu.

Genera-major Stumm von Bordwehr, kierownik departamentu szkolnictwa i wychowania wojskowego w Ministerstwie Wojny, ucieszy si rzetelnie z delegacji subowej, ktr mu si udao pochwyci. Kiedy w swoim czasie miao si odby wielkie inauguracyjne posiedzenie Akcji Rwnolegej, szef sekcji prezydialnej wezwa go do siebie i powiedzia: Suchaj, Stumm, jeste, jak to si mwi, uczony. Wypiszemy ci wic list wprowadzajcy i pjdziesz na to zebranie. Przyjrzysz si troch wszystkiemu i opowiesz nam, czego oni waciwie chc. A potem, jak by si nie usprawiedliwia, fakt, e nie udao mu si od razu stan mocn stop w Akcji Rwnolegej, wyar w jego aktach personalnych plam rdzy, ktr daremnie usiowa pniej zatrze swoimi wizytami u Deotymy. Tote kiedy wreszcie zaproszenie mimo wszystko przyszo, ruszy z kopyta do sekcji prezydialnej i postawiwszy z gracj i jakby od niechcenia jedn nog przed drug pod swoim brzuszkiem, zameldowa bez tchu, e to, co przygotowa i czego si spodziewa, wreszcie nastpio.

No, wic! powiedzia feldmarszaek Frost von Aufbruch. Zreszt i ja niczego innego nie oczekiwaem. Poprosi Stumma, aby usiad, i poczstowa go papierosem, nastawi sygna wietlny przed drzwiami: Nie wchodzi, wana konferencja, i poinformowa Stumma o jego misji, polegajcej zasadniczo na zbieraniu informacji i skadaniu raportw. Nie damy od ciebie niczego nadzwyczajnego, rozumiesz? Ale

uczszczaj tam, kiedy tylko bdziesz mg, i przypominaj im, e i my istniejemy. To, e nie zasiadamy w komitetach, jest moe nawet w porzdku, ale ebymy mieli wieci nieobecnoci, kiedy obraduje si nad, jeli mona tak powiedzie, duchowym upominkiem na urodziny naszego najdostojniejszego wodza naczelnego, tego nie da si ju w aden sposb wytumaczy. Dlatego te zaproponowaem jego ekscelencji ministrowi wanie twoj kandydatur i nikt nie moe przeciwko temu zego sowa powiedzie. A wic serwus, spraw si dobrze! Feldmarszaek Frost von Aufbruch skin przyjanie gow, a genera Stumm von Bordwehr, zapominajc, e onierz nie powinien okazywa swoich uczu, trzasn ostrogami z caego serca, jeli mona si tak wyrazi, i rzek: Dzikuj ci posusznie, ekscelencjo!

Jeli istniej cywile o wojowniczych gustach, to dlaczego nie miaoby by wojskowych, ktrzy maj pokojowe zamiowania? W Cekanii byo takich bez liku. Wojskowi zajmowali si malarstwem, kolekcjonowali chrzszcze, zbierali znaczki do albumw filatelistycznych lub studiowali histori powszechn. Wielka ilo drobnych garnizonw oraz okoliczno, e oficerowi nie wolno byo bez zgody zwierzchnika ujawnia przed publicznoci swych intelektualnych osigni, nadaway tym deniom co szczeglnie osobistego; i genera Stumm w modszych latach rwnie hodowa takim zamiowaniom. Pocztkowo suy w kawalerii, ale okaza si niezdarnym jedcem. Jego mae rce i krtkie nogi nie nadaway si do objcia i ujarzmienia tak niemdrego stworzenia jak ko, a poza tym brak mu byo rwnie talentu wodzowskiego do tego stopnia, i jego przeoeni zwykli byli w owym czasie o nim twierdzi, e gdyby na dziedzicu koszarowym ustawiono szwadron koskimi bami, a nie, jak zwykle, ogonami w kierunku muru stajni, Stumm nie byby w stanie wyprowadzi szwadronu z bramy koszar. Aby si zemci, may Sztumm zapuci wtedy brod ciemnobrzow i na okrgo przycit. W ten sposb sta si jedynym brodatym oficerem w cesarskiej kawalerii; noszenie brody nie byo zakazane regulaminem.

Zacz te z pedanteri naukowca kolekcjonowa scyzoryki. Na kolekcj broni dochody jego nie starczay, ale scyzorykw z korkocigami i pilnikami do paznokci lub bez, posortowanych wedug ksztatu, gatunku stali, pochodzenia i materiau nasadki itd. posiada wkrtce cae mnstwo. W jego pokoju stay wysokie puda z wielu paskimi szufladkami i wypisanymi karteczkami, czemu zawdzicza opini naukowca. Umia rwnie pisa wiersze

i ju jako kadet dostawa zawsze stopnie celujce z religii i wypracowa z niemieckiego, a ktrego dnia pukownik wezwa go do kancelarii pukowej. Zdatnym do uytku oficerem kawalerii nigdy nie bdziesz powiedzia jelibym posadzi na konia niemowl i postawi je przed frontem, nie zachowywaoby si chyba inaczej ni ty. Ale nasz puk od dawna nie mia nikogo w wyszej szkole wojennej, mgby wic tam si zgosi, Stumm.

W ten sposb Stumm mg spdzi dwa wspaniae lata w stolicy w wyszej szkole sztabu generalnego. I tam wszake umys jego wykaza ten sam brak bystroci, jakiej potrzeba do konnej jazdy, ale za to Stumm bra udzia we wszystkich wojskowych koncertach, zwiedza muzea i kolekcjonowa programy teatralne. Powzi nawet plan przejcia do cywila, ale nie wiedzia, jak to przeprowadzi. W rezultacie nie zakwalifikowano go ani jako zdatnego do suby w sztabie generalnym, ani jako wyranie niezdatnego. Uchodzi za niezgrabiasza i pozbawionego ambicji, ale za filozofa, zosta wic na dalsze dwa lata przydzielony na prb do sztabu generalnego przy dowdztwie dywizji piechoty, a po upywie tego czasu nalea jako rotmistrz do licznego pocztu oficerw, ktrzy w charakterze rezerwy sztabu generalnego nigdy nie opuszczaj wojska z wyjtkiem cakiem niezwykych okolicznoci. Rotmistrz Stumm by teraz przydzielony do innego puku, gdzie cieszy si rwnie opini wyksztaconego teoretyka wojskowoci, ale owa historyjka o niemowlciu i jego praktycznych zdolnociach w dowodzeniu wkrtce dotara do jego nowych zwierzchnikw. Przeby wic icie mczesk drog a do otrzymania rangi podpukownika, ale ju jako major marzy tylko o dugim urlopie na podzie, aby osign termin, w ktrym, jako pukownika ad honores, to znaczy z tytuem i mundurem, ale bez penej emerytury pukownika, zwolni go wreszcie z czynnej suby. Nie chcia ju sysze o dalszych awansach, ktre w armii wedug starszestwa na licie posuway si naprzd jak niewypowiedzianie powolny zegar, ani o owych przedpoudniach, kiedy soce nie doszo jeszcze do zenitu, a ju powraca si ubrudzonym od stp do gw z placu wicze i wkracza w zakurzonych butach do kasyna, aby do pustki dnia, ktry nie chce si skoczy, doda jeszcze puste butelki po winie; nie chcia ju sysze o garnizonowym yciu towarzyskim, historiach pukowych i owych Dianach, ktre pdz ycie u boku swoich mw-oficerw, powtarzajc ich subowe stopniowanie na srebrzycie precyzyjnym, nieubaganie czuym, ledwie dosyszalnym kamertonie, ani o owych nocach, kiedy kurz, wino, nuda, przemierzone

konno odlegoci i obsesja wiecznych rozmw o koniach skaniay zarwno onatych, jak i nieonatych panw do owych zabaw za spuszczonymi firankami, gdzie stawia si kobiet gow na d, aby mc jej nala szampana do spdniczki. Nie chcia sysze i o totumfackim ydku z przekltych galicyjskich miasteczek garnizonowych, ktry peni rol podejrzanego sklepiku, gdzie wszystko mona dosta na lichwiarski kredyt, poczynajc od mioci a do myda do sioda, i przez ktrego mona byo sprowadza dziewczta dygocce z respektu, strachu i ciekawoci. Jedyn pociech Stumma stanowio w tych beznadziejnych czasach dalsze staranne kolekcjonowanie scyzorykw i korkocigw, ktrych wiele przynosi wanie w ydek do domu tego podpukownika, uchodzcego za troch meszuge, wycierajc je o rkaw, zanim pooy je na stole z pen szacunku min, jak gdyby byy to przedhistoryczne wykopaliska.

Nieoczekiwany zwrot nastpi dopiero, gdy kolega z tego samego rocznika wyszej szkoy wojennej przypomnia sobie Stumma i zaproponowa odkomenderowanie go do Mini-sterstwa Wojny, gdzie wanie w departamencie szkolnictwa poszukiwano dla kierownika resortu pomocnika posiadajcego wybitne talenty cywilne. W dwa lata pniej powierzono ju Stummowi, ktry tymczasem zdy zaawansowa na pukownika, kierownictwo departamentu. Wtedy sta si innym czowiekiem, poczuwszy pod sob zamiast witego zwierzcia kawalerii fotel. Zosta generaem i mg by prawie pewien, e dosuy si kiedy rangi feldmarszaka. Brod naturalnie ju na dugo przed tym zgoli, ale z latami czoo jego niepokojco roso, a skonno do otyoci nadaa mu pozory czowieka o wyksztaceniu uniwersalnym. Czu si szczliwy, a jak wiadomo nic nie uwielokrotnia tak sprawnoci, jak poczucie szczcia. Wszystko mwio mu, e by stworzony do wyszych sfer. W sukni ekstrawagancko wystrojonej damy, w miaej szpetocie panujcego wwczas w Wiedniu nowego architektonicznego stylu, w rozlegej pstrokacinie wielkiego targu warzyw, w szarobrunatnym asfaltowym powietrzu ulic, czy raczej w ich mikkim powietrznym asfalcie, penym miazmatw, zapachw i woni, w haasie, ktry na sekund pka, aby wypuci z siebie jaki poszczeglny odgos, w nieprzeliczonej rozmaitoci cywilw, a nawet w biaych stolikach restauracyjnych, z ktrych kady posiada wasn indywidualno, cho wygld ich jest bezspornie identyczny w tym wszystkim byo szczcie, ktre dwiczao mu w uszach jak dwik ostrg, szczcie, jakiego cywile doznaj jedynie podczas wycieczki

kolej na majwk, sami nie wiedzc jak, ale przekonani, e spdz dzie w zieleni, w szczciu i gdzie pod sklepieniem niebieskim. To uczucie zawierao w sobie wiadomo zarwno wasnego znaczenia, jak i powagi Ministerstwa Wojny, kultury w ogle, jak i kadego czowieka, i wszystko w tak silnym stopniu, e Stumm od tego czasu jeszcze ani razu nie pomyla, by odwiedzi muzeum czy teatr. Byo to co, co czowiek rzadko sobie uwiadamia ale za to przenikao wszystko, od szlif generalskich a do gosu dzwonw na wiey i co jest rwnoznaczne z muzyk, bez ktrej taniec ycia momentalnie by si zatrzyma.

Tam do diaba, zrobiem karier! Tak pomyla Stumm o sobie, znalazszy si na domiar szczcia porodku apartamentw, w ktrych zgromadziy si najznakomitsze umysy. Znalaz si jako jedyny czowiek w mundurze w tym tak uduchowionym otoczeniu! A do tego dochodzio jeszcze co, by wprawi go w zdumienie. Wyobramy sobie bkitn jak niebo kul ziemsk, troch w odcieniu koloru niezapominajki, jak mundur Stumma, i skadajc si wycznie z samego szczcia, autorytetu i tajemniczego fosforu promieniujcego w gbi mzgw, a porodku tej kuli serce generaa, a na tym sercu, jak Maria Panna na gowie wa owa boska kobieta, ktrej umiech splata si ze wszystkim i stanowi utajon wag wszystkiego. W ten sposb dochodzi si mniej wicej do tego wraenia, jakie Deotyma wywara na generale Stummie od pierwszej chwili, kiedy jej obraz wypeni jego wolno poruszajce si oczy. Kabkowate, troch przykrtkie nogi Stumma czuy si w siodle nieswojo, a kiedy potem w wolnym od suby czasie musia jeszcze rozmawia o koniach, nio mu si po nocach, e czuje si od konnej jazdy poamany i nie moe zsi z konia. Tak samo jego wygodnictwo zawsze potpiao ekscesy miosne, a poniewa ju sama suba dosy go mczya, nie potrzebowa dawa upustu swym siom ywotnym przez nocne wentyle. Naturalnie w swoim czasie nie zawsze by tym, ktry psuje innym zabaw, ale kiedy musia spdza wieczr nie ze swymi scyzorykami, lecz w kompanii kolegw, chwyta si zwykle pewnego sprytnego wybiegu. Poczucie fizycznej harmonii nauczyo go bowiem wkrtce, e ze stanu najwikszego podniecenia mona szybko za pomoc upicia si przej w stan ospaoci, a to byo dla niego czym znacznie wygodniejszym od niebezpieczestw i rozczarowa miosnych. A kiedy potem oeni si i w krtkim czasie musia utrzymywa dwoje dzieci wraz z ich ambitn matk, uwiadomi sobie

dopiero, jak rozsdne byy jego uprzednie yciowe nawyki, zanim uleg pokusie maestwa, do czego niewtpliwie przyczynio si to, e samo pojcie onatego wojaka ma ju w sobie co niesychanie niewojskowego. Od tego czasu w jego wyobrani uformowa si ywy obraz pozamaeskiego ideau kobiety, jaki widocznie ju przedtem niewiadomie w sobie nosi, i polegajcy na tkliwym uwielbieniu kobiet, ktre go oniemielay i przez to zaoszczdzay mu wszelkich wysikw. Kiedy przyglda si wizerunkom kobiet, ktre za kawalerskich czasw wycina z ilustrowanych czasopism, co zreszt stanowio zawsze jedynie uboczn ga jego kolekcjonerstwa, to wszystkie owe panie posiaday t waciwo. Przedtem jednak genera nie zdawa sobie z tego sprawy i przeszo to w przemon adoracj dopiero dziki spotkaniu Deotymy. Cakiem niezalenie od wraenia, jakie wywara na nim jej uroda, kiedy tylko usysza, e to druga Deotyma, wyszuka najpierw w encyklopedii, co ta nazwa oznacza. Po czym nie cakiem zrozumiawszy okrelenie, zauway tylko, e ma to co wsplnego z

szerokim krgiem cywilnej erudycji, ktrej mimo swego stanowiska on ma wci jeszcze za mao, i wyszo wiata intelektu zespolia si dla z fizycznym wdzikiem tej kobiety. Dzisiaj, kiedy stosunki obu pci s tak uproszczone, naley podkreli, e byo to najwznio-lejsze doznanie, na jakie sta mczyzn. W mylach genera Stumm czu, e jego rce s o wiele za krtkie, aby mc obj wspania peni Deotymy, a duch jego odczuwa w tym samym momencie zupenie to samo w stosunku do wiata i jego kultury, tak e do wszystkich jego poczyna wkrada si agodna mio, a do zaokrglonej figurki generaa przenikno co jakby unoszca si w przestworzach krgo kuli ziemskiej.

Ta wanie adoracja przywioda generaa Stumma z powrotem w poblie Deotymy, ktra przed chwil uwolnia si od jego towarzystwa. Stan tu przy podziwianej kobiecie, zwaszcza e nikogo innego tu poza ni nie zna, i wsuchiwa si w jej wypowiedzi. Najchtniej robiby notatki, poniewa beztroskie igranie z takim intelektualnym bogactwem jak ze sznurem pere wydawaoby mu si niemoliwe, gdyby nie sysza na wasne uszy wypowiedzi, jakimi Deotyma witaa najrniejsze znakomitoci. Dopiero jej spojrzenie, kiedy odwrcia si z irytacj kilka razy od niego, uwiadomio mu, jak niestosowne jest dla generaa takie podsuchiwanie, i zmusio do rejterady. Przemierzy kilka razy samotnie apartamenty przepenione gomi, wypi kieliszek wina i ju chcia przybra dekoracyjn poz pod jedn ze cian salonu, gdy nagle zoczy Ulricha, ktrego widzia ju by na

posiedzeniu inauguracyjnym, i ten moment rozjani mu pami, bo Ulrich by kiedy przedsibiorczym i niesfornym porucznikiem w jednym z dwu szwadronw, ktrymi genera Stumm w swoim czasie jako podpukownik agodnie wada. To czowiek mojego pokroju pomyla Stumm i w tak modym wieku doszed ju do tak wysokiego stanowiska. Poeglowa wic ku niemu i kiedy stwierdzili, e si znaj, i pogawdzili przez chwil o zaszych zmianach, wskaza na zgromadzonych dookoa i rzek: To wyjtkowa dla mnie okazja zapoznania si z najwaniejszymi problemami cywilnego wiata.

Bdziesz zaskoczony, panie generale! odpowiedzia mu Ulrich.

Genera, ktry szuka sprzymierzeca, potrzsn serdecznie jego rk. Bye porucznikiem w dziewitym puku uanw rzek z naciskiem i bdzie to kiedy stanowi dla nas wielki zaszczyt, nawet jeli inni na razie jeszcze tego tak dobrze nie rozumiej jak ja.

81 Hrabia Leinsdorf wypowiada swoje zdanie

o polityce realnej. Ulrich zakada stowarzyszenia

Podczas gdy na soborze nie mona byo zauway najmniejszego nawet zalka jakiego rezultatu, w paacu hrabiego Leinsdorfa Akcja Rwnolega poczynia znaczne postpy. Tam zbiegay si wszystkie nici rzeczywistoci i Ulrich przychodzi tam dwa razy na tydzie.

Nic nie budzio w nim takiego zdumienia, jak ilo istniejcych stowarzysze. Zgaszay si stowarzyszenia wiejskie i wodne, abstynenckie i pijackie, a rwnie po prostu stowarzyszenia jako takie oraz kka piewacze. Wszystkie te stowarzyszenia popieray podania swych czonkw i zwalczay projekty innych. Wywoywao to wraenie, e kady czowiek naley przynajmniej do jednego z tych stowarzysze. Prosz waszej wysokoci rzek Ulrich ze zdziwieniem tego nie mona ju nazwa stowarzyszeniomani, jak

zwykle si to niewinnie nazywa, to wprost horrendalne, e w tak zorganizowanym pastwie, jakiemy wymylili, kady czowiek naley jeszcze do jakiej zbjeckiej szajki!

Ale hrabia Leinsdorf mia sabo do stowarzysze. Niech pan tylko pomyli odpar e polityka cile ideologiczna nigdy jeszcze nic dobrego nie stworzya. Trzeba prowadzi polityk realn i musz przyzna, e nieco zbyt intelektualne aspiracje w otoczeniu paskiej kuzynki uwaam za pewne niebezpieczestwo!

Czy wasza wysoko nie zechciaby mi udzieli pewnych dyrektyw? poprosi Ulrich.

Hrabia Leinsdorf spojrza na niego bacznie. Zastanawia si, czy to, co mia zamiar wyjawi, nie bdzie dla niedowiadczonego modszego czowieka jednak zbyt miae. Ale potem si zdecydowa. Widzi pan zacz ostronie powiem panu teraz co, czego, by moe, pan jeszcze nie wie, poniewa jest pan mody. Polityka realna polega na tym, aby wanie nie robi tego, na co by si miao ochot. Natomiast mona pozyskiwa sobie ludzi, speniajc ich drobne yczenia.

Suchajc tych sw Ulrich zmiesza si i wytrzeszczy oczy na hrabiego Leinsdorfa, ktry pochlebiony tym rzek z umiechem:

A wic, bezspornie, jak dopiero co powiedziaem, w polityce realnej nie naley da kierowa si jak ide, a jedynie potrzebami praktycznymi. Kady oczywicie chciaby urzeczywistnia pikne idee, to rozumie si samo przez si. Ot wanie nie naley robi tego, na co by si miao ochot. Zreszt powiedzia to ju Kant.

W samej rzeczy! zawoa ze zdumieniem tak pouczony Ulrich. Ale jaki cel powinno si przecie mie!

Cel? Bismarck pragn, by krl pruski by potny, to byo jego celem, cho z pocztku nie wiedzia, e dla osignicia tego celu bdzie musia wypowiedzie wojn Austrii i Francji i e utworzy Rzesz Niemieck.

Wasza wysoko chce wic przez to powiedzie, e powinnimy yczy sobie, by Austria bya wielk i potn i nic poza tym?

Mamy jeszcze cztery lata czasu. W cigu tych czterech lat moe si niejedno wydarzy. Mona postawi nard na nogi, ale potem musi ju i o wasnych siach. Czy pan mnie rozumie? Postawi na nogi to naley do nas! A nogami jakiego narodu s jego trwae instytucje, stronnictwa polityczne, stowarzyszenia itd., a nie ta caa gadanina.

Prosz jego wysokoci! To przecie, cho brzmi troch inaczej, idea naprawd demokratyczna!

No tak, ale moe te troch i arystokratyczna, chocia rwni mi stanem mnie nie

rozumiej. Stary Hennenstein i ordynat Turckheim wrcz mi odpowiedzieli, e z tego wszystkiego w kocu wyniknie tylko jakie wistwo. Budujmy wic ostronie. Naley zacz od maego, prosz by miym dla ludzi, ktrzy si do nas garn.

Dlatego te Ulrich odtd nikogo nie odtrca. I tak przyszed do niego pewien czowiek i opowiada dugo o kolekcjonowaniu znaczkw pocztowych. Po pierwsze, zacienia to stosunki midzynarodowe, po drugie, odpowiada deniu do wasnoci i znaczenia, co bezsprzecznie stanowi fundament spoeczestwa, a po trzecie, wymaga nie tylko erudycji, ale rwnie wrcz artystycznego wyczucia. Ulrich przyjrza si temu czowiekowi i stwierdzi, e wyglda mizernie i ubogo. Tamten jednak, jakby od razu wyczuwajc pytanie zawarte w spojrzeniu Ulricha, doda, e znaczki pocztowe stanowi rwnie cenny towar i nie naley lekceway faktu, e w filatelistyce odbywaj si milionowe transakcje. Na wielkie giedy znaczkw pocztowych zjedaj si handlarze i kolekcjonerzy ze wszystkich kracw wiata. Mona si na tym wzbogaci. Ale jeli o niego chodzi, to jest idealist, ktry kompletuje specjaln kolekcj, ale na razie nikt si ni jeszcze nie interesuje. Pragnby tylko, aby w roku jubileuszowym urzdzono wielk wystaw znaczkw pocztowych, na ktrej potrafi ju zapozna ludzi ze swoj specjalnoci.

Za nim przyszed kto inny i opowiedzia, co nastpuje: Kiedy chodzi po ulicach a jeszcze bardziej podniecajce jest, kiedy jedzi tramwajem to ju od wielu lat liczy przy duych literach aciskiego alfabetu na sklepowych szyldach poszczeglne laseczki (A na przykad skada si z trzech, a M z czterech) i dzieli ich liczb przez ilo liter. Dotychczas przecitny rezultat wynosi niezmiennie: dwa i p. Widocznie jednak nie jest to regu i moe si przy kadej nastpnej ulicy zmieni. Tote przy kadym odchyleniu odczuwa wielki

niepokj, a wielk rado, gdy si wszystko zgadza; doznanie to przypomina uszlachetniajcy wpyw, jaki przypisujemy tragedii. Kiedy natomiast liczy si same litery, to podzielno przez trzy jest wyjtkowym trafem, o czym moe si pan doktor atwo przekona, i dlatego wiksza cz napisw pozostawia jaki niedosyt, ktry si zawsze wyranie wyczuwa. Z wyjtkiem tych, ktre skadaj si z liter wielolaseczkowych, to znaczy takich, co maj cztery laseczki, jak na przykad WEM, i ktre zawsze wprawiaj kadego w stan szczeglnej szczliwoci. A co z tego wynika? zapyta w kocu petent. Po prostu to, e

Ministerstwo Zdrowia powinno wyda zarzdzenie, aby przy obieraniu nazw dla firm uwzgldniano specjalnie czterolaseczkowe rzdy liter, a zastosowanie jednokreskowych, jak O, S, I lub C, moliwie tpiono, gdy przez swoj niewydatno napeniaj nas melancholi! Ulrich przyjrza si temu czowiekowi i postara si, aby odlego dzielca go od petenta bya moliwie dua. Ale tamten nie robi waciwie wraenia chorego umysowo, lecz nalea widocznie do lepszych sfer, liczy okoo trzydziestki i mia inteligentny i przyjazny wyraz oczu. Tumaczy dalej spokojnie, e rachowanie w pamici stanowi umiejtno niezbdn w kadym zawodzie, e odpowiada to nowoczesnej pedagogice jako sposb podawania nauki w formie zabawy, e statystyka ju nieraz ujawnia gbokie powizania o wiele wczeniej, zanim poznano ich wytumaczenie, i e znana jest powana szkoda, jak wyrzdza nam nauka tylko ksikowa, e wreszcie ju zdumienie, jakie jego wywody dotd budziy w kadym, kto zdecydowa si je sprawdzi, mwi samo za siebie. Gdyby nakoni Ministerstwo Zdrowia do wykorzystania jego odkrycia, to inne pastwa wkrtce poszyby za przykadem Austrii i rok jubileuszowy mgby sta si bogosawiestwem dla caej ludzkoci.

Wszystkim tego rodzaju petentom Ulrich udziela zawsze tej samej rady: Niech pan zaoy stowarzyszenie. Ma pan do tego jeszcze cztery lata czasu, a jeli si panu uda, jego wysoko na pewno uyje wszystkich swoich wpyww, aby pana poprze.

Wikszo petentw naleaa ju wszake do jakiego stowarzyszenia i wtedy rzecz przedstawiaa si inaczej. Byo jeszcze stosunkowo proste, gdy zwizek futbolistw czyni starania, aby prawoskrzydowemu druyny nada tytu profesora dla udokumentowania wagi nowoczesnej kultury fizycznej, bo w takim razie mona byo ostatecznie obieca przychylne rozpatrzenie sprawy. Trudniej byo wszake w wypadkach, kiedy na przykad naleao zaj

si mniej wicej pidziesicioletnim petentem, ktry przedstawi si jako naczelnik kancelarii; jego czoo lnio nimbem mczestwa, kiedy oznajmi, e jest zaoycielem i prezesem stowarzyszenia stenografw, piszcych wedug systemu Oehla, i pozwala sobie skierowa uwag pana sekretarza wielkiej akcji patriotycznej na ten wanie system.

System stenografii Oehla, tumaczy, jest wynalazkiem austriackim, co z gry przesdza, e nie spotka si ani z rozgosem, ani z poparciem. Po czym zapyta, czy pan sekretarz sam stenografuje, a kiedy Ulrich zaprzeczy, zacz mu szeroko tumaczy teoretyczne walory stenografii: oszczdno czasu i intelektualnego wysiku. Prosz tylko zway, ile energii intelektualnej marnotrawi si dziennie na te wszystkie haczyki, ogonki, niedokadnoci i wprowadzajce w bd powtrzenia podobnych czci liter oraz pomieszanie naprawd co wyraajcych, wanych ich czci z cakiem dowolnymi, czysto dekoracyjnymi esami-floresami. I oto Ulrich ku swemu zdumieniu ujrza przed sob czowieka, ktry darzy pozornie Bogu ducha winne zwyczajne pismo nieubagan nienawici. Z punktu widzenia oszczdnoci wysiku intelektualnego stenografia stanowia, jego zdaniem, problem ycia i mierci dla ludzkoci, rozwijajcej si pod znakiem popiechu. Rwnie z punktu widzenia moralnego alternatywa prdko czy powoli posiada rozstrzygajce znaczenie. Ole, dugouche pismo, jak naczelnik kancelarii nazywa z gorzk ironi zwyczajny sposb pisania z powodu jego bezsensownych ptelek, nakania nas do niedokadnoci, samowoli, rozrzutnoci i nieliczenia si z czasem, stenografia natomiast rozwija precyzj, skupienie woli i msk postaw. Stenografia uczy nas robi tylko to, co niezbdne, a odrzuca wszystko, co niepotrzebne i niecelowe. Czy pan doktor nie myli, cign dalej, e tkwi w tym wiele praktycznej moralnoci, co zwaszcza dla Austriakw ma jak najwiksze znaczenie? Ale take i z estetycznego punktu widzenia naley t spraw rozpatrzy. Czy rozwleko nie uchodzi susznie za atrybut brzydoty? Czy wyraz najwyszej celowoci nie zosta ju przez wielkich klasykw uznany za istotny element pikna? Ale rwnie ze stanowiska zdrowia spoecznego, kontynuowa naczelnik kancelarii, jest rzecz niesychanej wagi, aby skrci czas siedzenia nad biurkiem w zgarbionej pozycji. Po przeanalizowaniu w ten sposb, ku zdumieniu suchajcego, sprawy stenografii jeszcze z kilku innych naukowych punktw widzenia, petent zacz wyjania, dlaczego system Oehla jest nieskoczenie lepszy od wszystkich innych. Tumaczy, e wedug wszystkich

wyoonych wyej punktw widzenia kady inny system stenograficzny jest po prostu zdrad samej idei stenografii, po czym wyoy ca histori swoich cierpie. Istniej mianowicie starsze, bardziej wpywowe systemy, ktre zdyy ju wyrobi sobie wszelkie moliwe kontakty o cile materialnym charakterze. Szkoy handlowe ucz systemu Vogelbaucha i sprzeciwiaj si wszelkim zmianom, z czym, zgodnie z prawem inercji, solidaryzuje si naturalnie rwnie kupiectwo. Gazety, ktre na ogoszeniach szk handlowych, jak mona si o tym atwo przekona, zarabiaj grube pienidze, broni si rwnie od wszelkich projektw zmiany. A Ministerstwo Owiaty? To ju po prostu kpiny! zawoa pan Oehl. Pi lat temu, kiedy postanowiono wprowadzi stenografi jako przedmiot obowizkowy do szk rednich, Ministerstwo Owiaty mianowao komisj, majc za cel wybranie systemu, i naturalnie w komisji tej zasiedli przedstawiciele szk handlowych, kupiectwa, stenografw parlamentarnych, ktrzy s ze sprawozdawcami prasowymi w jak najlepszej komitywie, i poza tym nikt wicej! Jest wic jasne, e przyjty zostanie system Vogelbaucha. Stowarzy-szenie stenografw systemu Oehla przestrzegao przed popenieniem tej zbrodni na bezcennym mieniu narodu i protestowao, jak mogo! Ale Ministerstwo ju nawet nie przyjmuje jego przedstawicieli!

O wszystkich tego rodzaju sprawach Ulrich donosi jego wysokoci. Oehl? spyta hrabia Leinsdorl To jaki urzdnik? Jego wysoko dugo pociera sobie nos, ale nie mg si na nic zdecydowa. Moe powinien pan si rozmwi z radc dworu, ktry jest jego zwierzchnikiem, by dowiedzie si, co to za jeden... rzek po chwili. Ale widocznie by w twrczym nastroju i zaraz odwoa to, co powiedzia. Nie, wie pan co? Lepiej sporzdzimy akt. Niech si wypowiedz! I doda poufnie, aby Ulrichowi da mono lepszego zrozumienia. We wszystkich podobnych sprawach nigdy nie mona z gry przesdzi rzek czy to nie s jakie gupstwa. Ale widzi pan, doktorze, kada rzecz z reguy staje si wan, jeeli si j za tak uwaa. Potwierdza to przykad z doktorem Arnheimem, za ktrym gazety wprost szalej, a mogyby przecie rwnie dobrze zaj si czym innym. Ale gdy ju raz si nim interesuj, dr Arnheim staje si przez to wany. Mwi pan, e ten Oehl reprezentuje jakie stowarzyszenie? To oczywicie te niczego nie dowodzi, cho z drugiej strony, jak mwiem, naley podchodzi do wszystkiego w sposb

nowoczesny. A kiedy wiele ludzi za czym si opowiada, mona by prawie pewnym, e co z tego bdzie!

82 Klarysa postuluje ogoszenie Roku Ulricha

Jeli Ulrich odwiedzi Klarys, uczyni to zapewne tylko dlatego, i chcia jej zmy gow za list, ktry napisaa do hrabiego Leinsdorfa, a podczas ostatniej bytnoci cakowicie o tym zapomnia. Wszelako po drodze przyszo mu na myl, e Walter jest o niego zazdrosny i e ta wizyta jeszcze wzmoe jego zazdro, kiedy si o niej dowie. Walter wszake nie mg po prostu nic przeciwko temu przedsiwzi, bo jego sytuacja bya waciwie do komiczina, podobna zreszt do pooenia wikszoci mczyzn, ktrzy, jeli s zazdroni, maj czas na pilnowanie swych on jedynie poza godzinami biurowymi.

O tej porze, jak Ulrich wybra, aby pojecha do przyjaci, byo mao prawdopodobne, e zastanie Waltera w domu. Byo to bowiem bardzo wczesne popoudnie. O swej wizycie zawiadomi telefonicznie. Wydao mu si, e w oknach nie ma firanek, gdy biel nienych przestrzeni przemonie wdzieraa si przez okna do wntrza pokoju. W tym bezlitosnym owietleniu, ktre okalao wszystkie przedmioty, staa Klarysa i z wntrza pokoju patrzya z umiechem na przyjaciela. Tam gdzie paska wypuko jej szczupego ciaa pochylaa si ku oknu, lnia intensywnymi kolorami, podczas gdy pozostajca w cieniu strona bya niebieskobrunatn mg, z ktrej czoo, nos i podbrdek wynurzay si niczym krawd nienej zaspy, gdy wiatr i soce zamazuj jej ostrze. Nie tyle przypominaa posta ludzk, ile ld i wiato, spotykajce si w upiornej samotnoci wysokogrskiej zimy. I Ulrich dopiero teraz zrozumia, jaki czar musiaa wywiera Klarysa w pewnych chwilach na Waltera, a jego sprzeczne uczucia dla przyjaciela z modych lat ustpiy na chwil, aby przyj-rze si widowisku, jakie stanowio dla siebie nawzajem tych dwoje ludzi, ktrych ycia waciwie prawie nie zna.

Nie wiem, czy powiedziaa Walterowi o licie, ktry napisaa do hrabiego Leinsdorfa zacz. Przyszedem tu, aby rozmwi si z tob w cztery oczy i przestrzec ci, by na przyszo poniechaa takich pomysw.

Klarysa zsuna dwa krzesa i zmusia Ulricha, aby usiad. Nie mw o tym z Walterem poprosia ale powiedz mi, co ty masz przeciwko temu. Mwisz zapewne o Roku Nietzschego? A co twj hrabia na to powiedzia?

Jak mylisz, co mg na to powiedzie?! Powizanie z Moosbruggerem nie miao przecie najmniejszego sensu. Zreszt i tak wrzuciby chyba ten list do kosza.

Naprawd? Klarysa wydaa si bardzo rozczarowana. Potem owiadczya: Cae szczcie, e i ty masz tu jeszcze co do gadania!

Ju ci powiedziaem, e jeste po prostu wariatk!

Klarysa umiechna si, biorc to za komplement. Pooya przyjacielowi rk na ramieniu i spytaa: A Rok austriacki uwaasz take za absurd?

Oczywicie!

Ale Rok Nietzschego byby czym dobrym. Dlaczego nie wolno by jakiej rzeczy chcie tylko dlatego, e uwaamy j za dobr?

Jak wyobraasz sobie waciwie taki Rok Nietzschego? spyta Ulrich.

To ju twoja sprawa!

artujesz!

Bynajmniej. Wytumacz mi, dlaczego wydaje ci si artem urzeczywistnienie czego, co twj umys bierze na serio?

Chtnie to uczyni odpar Ulrich uwalniajc si od jej rki. Zreszt nie musi to by koniecznie Nietzsche, mogoby to rwnie dotyczy Chrystusa czy Buddy.

Albo ciebie. Pomyl tylko: Rok Ulricha! Powiedziaa to z takim samym spokojem jak wtedy, kiedy domagaa si od niego, aby uwolni Moosbruggera. Ale Ulrich tym razem nie by ju roztargniony, lecz suchajc tych sw patrzy uwanie w jej twarz. Nic

w niej nie byo prcz zwykego umiechu, ktry mimo jej woli wyglda zawsze jak nieznaczny, wesoy, ale wymuszony grymas.

A wic dobrze pomyla. W tym, co ona mwi, nie ma zych intencji.

Ale Klarysa przysuna si znw bliej do niego. Dlaczego nie ogaszasz twego wasnego roku? Teraz chyba mgby sobie na to pozwoli. Nie wolno ci, jak to ju m-wiam, o tym wszystkim Walterowi nawet wspomnie, jak rwnie o licie w sprawie Moosbruggera, ani w ogle o tym, e teraz z tob rozmawiam. Ale wiesz, ten morderca jest muzykalny! Tylko nie umie komponowa. Czy nigdy jeszcze nie zauway, e kady czowiek stoi w centralnym punkcie jakiej sfery niebieskiej? Kiedy za opuszcza swoje miejsce, jego sfera idzie w lad za nim. Tak trzeba uprawia muzyk: bez sumienia, z prostot niebieskiej sfery, pod ktr si stoi!

I mylisz, e co podobnego miabym sobie wyobrazi jako mj rok?

Nie odpowiedziaa na wszelki wypadek Klarysa. Jej wskie wargi chciay co jeszcze powiedzie, ale zachoway milczenie i tylko niemy pomie wystrzeli z jej oczu. Trudno byo okreli, co w takich chwilach z niej emanowao. Parzyo, jak kiedy podejdzie si zbyt blisko do czego rozarzonego. Umiechna si, ale ten umiech osiad na jej wargach jak resztka popiou po ugaszonym poarze w jej oczach.

Wanie co takiego mgbym sobie w ostatecznoci wyobrazi powtrzy Ulrich. Ale boj si, e ci si wydaje, i powinienem dokona zamachu stanu.

Klarysa si zamylia. A wic powiedzmy Rok Buddy rzeka nie zwracajc uwagi na zastrzeenia Ulricha. Nie wiem waciwie, czego ten Budda od ludzi wymaga. Choby tak z grubsza. Ale przyjmijmy po prostu te wymagania, a jeli uznamy je za wane, to naley je speni. Bo albo co zasuguje na to, eby w to uwierzy, albo nie.

No dobrze, teraz uwaaj: mwia o Roku Nietzschego. Ale jakie waciwie wymagania stawia Nietzsche?

Klarysa znw si zamylia. No, naturalnie nie myl o jakim pomniku czy ulicy Nietzschego rzeka speszona. Ale trzeba by doprowadzi ludzi do tego, aby yli jak...

Jak Nietzsche tego wymaga? przerwa jej Ulrich. Ale czego on wymaga?

Klarysa usiowaa odpowiedzie, odczekaa chwil i w kocu rzeka: No tak, sam wiesz przecie najlepiej...

Nic nie wiem przekomarza si z ni Ulrich. Ale jedno chciabym ci powiedzie: mona speni postulaty Instytucji Tanich Zup z Okazji Jubileuszu Cesarza Fran-ciszka Jzefa lub Towarzystwa Ochrony Wacicieli Kotw, lecz urzeczywistni jak dobr ide jest rwnie trudno jak urzeczywistni muzyk! Co to znaczy? Nie wiem. Ale tak to ju jest.

W kocu Ulrich ulokowa si na kanapce stojcej za stolikiem. Miejsce to byo bardziej obronne ni na krzeseku. Klarysa za staa wci jeszcze na pustym rodku pokoju, jak gdyby na drugim brzegu przeduajcej blat stou fatamorgany, i mwia. Jej szczupe ciao uczestniczyo po cichu w jej mylach i sowach. Wszystko, co zamierzaa powiedzie, odczuwaa najpierw caym swym ciaem i czua stale potrzeb co z nim uczyni. Ulrich zawsze uwaa jej ciao za nieczue i chopice, ale teraz, kiedy mikko koysao si na mocno zwartych nogach, Klarysa nagle wydaa mu si jawajsk tancerk i raptem pomyla, e nie zdziwiby si wcale, gdyby popada w trans. A moe ju on sam znajdowa si w transie? Wygosi dugie przemwienie. Chciaaby y zgodnie z twoj ide zacz i pragnaby wiedzie, w jaki sposb to si da zrobi. Ale idea to o co najbardziej paradoksalnego na wiecie. Ciao wie si z ideami jak fetysz. Nabiera magicznej mocy, kiedy jaka idea mu towarzyszy. Zwyky policzek moe na skutek idei honoru, zemsty i temu podobnych sta si miercionony. A jednak idee nie mog utrzymywa si stale w stanie najsilniejszego napicia. S podobne do tych substancji, ktre na powietrzu od razu przyjmuj inn, trwalsz, ale skaon posta. Czsto ju tego dowiadczaa, gdy idea to ty w pewnym okrelonym stadium. Co ci owiewa, jak gdyby w wibracj strun wpad nagle jaki ton. Staje przed tob rodzaj fatamorgany. Z powika twojej duszy formuje si nieskoczenie dugi pochd, a wszystko, co jest pikne na wiecie, wydaje si sta wzdu jego drogi. Wszystko to powoduje czsto jedna jedyna idea. Ale po chwili upodabnia si ona do wszystkich innych idei, ktre ju uznawaa za swoje, podporzdkowuje si im, staje si

czci twoich pogldw i charakteru, zasad lub nastrojw. Utracia ju skrzyda i nabya tajemniczej staoci.

Klarysa odpowiedziaa: Walter jest o ciebie zazdrosny, ale przy tym nie chodzi mu wcale o mnie, lecz o to, e wygldasz, jakby mg zrealizowa wszystko, czego on sam chciaby dokona. Rozumiesz? Jest w tobie co, co go pozbawia poczucia jego wasnego ja. Nie wiem, jak to wyrazi.

Spojrzaa na niego badawczo.

Obie wypowiedzi splatay si ze sob.

Walter by rozpieszczonym ulubiecem ycia: jakby siedzia na jego kolanach. Wszystko, co go spotykao, przetwarza w delikatn ywotno. By zawsze tym, ktry wicej przeywa. Ale przeywa wicej jest jedn z najwczeniejszych i najsubtelniejszych oznak, po ktrych poznaje si czowieka przecitnego pomyla Ulrich. Powizania z caoci odbieraj kademu przeyciu subiektywn jadowito lub sodycz. I tak mniej wicej byo. A sama pewno, e tak byo, stanowia ju powizanie z caoci, i za to nie dostawao si ani pocaunku, ani odprawy. A mimo to Walter by o niego zazdrosny. To go cieszyo.

Powiedziaam mu, e powinien ci zabi oznajmia Klarysa.

Co?

Zamordowa, powiedziaam. Gdyby nie by nadzwyczajny, jak to sobie wyobraasz, albo gdyby on by wicej wart od ciebie i mg tylko w ten sposb osign spokj, czy nie byoby to cakiem suszne rozwizanie? A zreszt moesz si przecie broni.

Nie przebierasz w rodkach odpowiedzia Ulrich niepewnie.

Och! Mymy tylko tak sobie rozmawiali. A zreszt co ty o tym sdzisz? Walter twierdzi, e nie wolno o czym podobnym nawet myle.

Owszem, pomyle mona odpowiedzia po pewnym wahaniu Ulrich i przyjrza si Klarysie z uwag. By w niej swoisty czar. Mona powiedzie, jakby staa obok samej siebie. Bya rwnoczenie nieobecna i obecna, jedna tu obok drugiej.

Ach, wiecznie tylko myle! przerwaa mu. Mwia do ciany, przed ktr siedzia Ulrich, jak gdyby jej oczy byy utkwione w jaki jeden punkt midzy nimi. Jeste tak samo bierny jak Walter! Rwnie i to okrelenie zawiso midzy dwiema odlegociami. Tworzyo dystans niczym obraza, lecz jednao znw przez poufn blisko, ktr suponowao. Ja natomiast mwi: jeli wolno co pomyle, naley to take mc wykona powtrzya oschle.

Po czym opucia swe miejsce, podesza do okna i zaoya rce na plecach. Ulrich rwnie wsta szybko, poszed za ni i pooy rk na jej ramieniu. Malutka, przed chwil bya bardzo dziwna. Ale pozwl mi powiedzie par sw w mojej obronie. Prawd mwic, to ja ci waciwie nic a nic nie obchodz rzek.

Klarysa patrzya przez okno. Tym razem jednak z naton uwag. Utkwia wzrok w jakim jednym punkcie, jakby chciaa zapewni sobie w nim oparcie. Miaa wraenie, e jej myli znalazy si poza ni i teraz dopiero wrciy. To poczucie, e jest jak pokj, w ktrym si czuje, i drzwi dopiero co zostay zamknite, nie byo dla niej czym nowym. Miewaa niekiedy takie dnie i tygodnie, e wszystko, co j otacza, wydawao si jej janiejsze i lejsze ni zazwyczaj, jak gdyby moga bez wikszego trudu wlizn si w to i wyszedszy z siebie przechadza si po wiecie. Tak samo nastpoway potem cikie okresy, w ktrych czua si jak uwiziona, i cho trway krtko, Klarysa baa si ich jak kary, gdy wtedy wszystko stawao si ciasne i smutne. I w chwili obecnej, odznaczajcej si jasnym i trzewym spokojem, czua si rwnie nieswojo. Nie wiedziaa ju dokadnie, czego dopiero co pragna, a taka oowiana jasno i pozornie ciche opanowanie poprzedzay czsto owe okresy kary. Klarysa uczynia wysiek i miaa uczucie, e jeli zdoa dalej prowadzi rozmow w sposb przekonywajcy, znajdzie dla siebie bezpieczne schronienie.

Nie mw do mnie malutka rzeka nadsana bo w kocu jeszcze dojdzie do tego, e sama ci zamorduj! Tym razem wypado to jak art, a wic si udao. Odwrcia ostronie gow, aby si przypatrzy Ulrichowi. Naturalnie tak sobie tylko powiedziaam cigna dalej ale musisz zrozumie, e nie mwi tego cakiem bez racji. Na czymemy stanli? Powiedziae, e trudno y zgodnie z ide. W tym rzecz, e wy obaj z Walterem nie macie dosy energii!

W okrutny sposb nazwaa mnie biernym. Ale wiedz, e s dwa rodzaje biernoci. Bierna bierno, jak ma wanie Walter, oraz aktywna.

Co to jest aktywna bierno? spytaa z zaciekawieniem Klarysa.

Czekanie winia na sposobno ucieczki.

Ach! przerwaa mu Klarysa. To wykrt!

No tak! zgodzi si. By moe.

Klarysa wci jeszcze trzymaa rce zaoone na plecach, rozstawiwszy szeroko nogi, jak gdyby bya w butach do konnej jazdy. Wiesz, co mwi Nietzsche? Chcie co wie-dzie na pewno jest tak samo dowodem tchrzostwa, jak chcie i bezpiecznie. Trzeba raz zacz robi to, co do nas naley, a nie tylko o tym gada! Wanie po tobie oczekiwaam, e dokonasz czego nadzwyczajnego.

Nagle udao si jej uchwyci guzik przy jego kamizelce i krci nim, wznoszc twarz ku Ulrichowi. Ten za mimo woli pooy swoj do na jej rce, aby guzik ochroni.

Dugo ju si nad tym zastanawiaam cigna po krtkim wahaniu dalej e najwiksze bezecestwa dziej si dzi nie przez to, e je kto wykonuje, ale przez to, e kto do nich dopuszcza. Rozrastaj si one w prni. Owiadczywszy to spojrzaa na Ulricha. Potem mwia gwatownie dalej: Do czego dopuci stanowi dziesi razy wiksze niebezpieczestwo, ni co wykona. Rozumiesz mnie? Zmagaa si sama z sob, czy ma to jeszcze dokadniej okreli, ale w kocu dodaa: Rozumiesz mnie doskonale, nieprawda, mj kochany! Twierdzisz wprawdzie zawsze, e naley zezwala, aby wszystko odbywao si tak, jak si odbywa. Lecz ja ju wiem, co chcesz przez to powiedzie! Mylaam ju nieraz, e jeste samym diabem! To ostatnie zdanie wymkno si znw z ust Klarysy niczym jaszczurka. Sama si przerazia. Z pocztku mylaa tylko o baganiach Waltera o dziecko. Ulrich zauway migotanie w jej oczach spogldajcych na niego podliwie. Ale wzniesiona ku niemu twarz bya jakby w czym skpana, i to nie w czym piknym, lecz raczej we wruszajcej szpetocie. Byo to jakby gwatowne pocenie si, tak e twarz Klarysy wydaa si zlana potem. Byo to jednak co niematerialnego, czysty wytwr wyobrani. Mimo woli Ulrich poczu si jakby zakaony i jakby na krtk chwil straci

przytomno. Nie mg ju stawia tym absurdalnym wypowiedziom naleytego oporu, chwyci Klarys za rk, posadzi na kanapie i usiad obok.

Teraz wic chc ci wytumaczy, dlaczego niczego nie dokonuj zacz i umilk.

Klarysa, ktra w chwili dotknicia jego rki znw powrcia do swego zwykego stanu, dodawaa mu odwagi.

Nie da si nic zrobi, poniewa... ale ty tego i tak nie zrozumiesz... chcia zacz od pocztku, wycign papierosa i zaj si zapalaniem.

Mwe! zachcaa go Klarysa. Co chcesz powiedzie?

Ale Ulrich milcza dalej. Wtedy wsuna mu rami za plecy i potrzsna nim jak chopiec, ktry chce pokaza swoj si. Mie byo w niej, e nie potrzeba byo nic mwi, ju sam gest zapowiadajcy co nadzwyczajnego wystarcza, aby podnieci jej wyobrani.

Jeste wielkim zbrodniarzem! krzykna, daremnie usiujc go urazi.

W tym momencie zostali jednak w przykry sposb sposzeni przez powrt Waltera.

83 Zawsze dzieje si na obraz i podobiestwo tego,

co si dziao, albo dlaczego nie zmyla si historii?

Co waciwie Ulrich mg by powiedzie Klarysie?

Zby j milczeniem, gdy obudzia w nim dziwn ochot wypowiedzenia sowa Bg. Chcia mniej wicej powiedzie co nastpuje: Pan Bg nie bierze wiata dosownie. wiat jest symbolem, analogi, frazesem, jakim Bg musi si posugiwa z jakich tam powodw, naturalnie nigdy nie cakiem adekwatnym; nie mona bra tego dosownie, musimy sami odgadn rozwizanie, ktre nam proponuje. Ulrich pyta sam siebie, czy Klarysa zgodziaby si uwaa to zgadywanie za zabaw w Indian lub rozbjnikw. Na pewno. Gdyby kto zrobi pierwszy krok, stanaby obok niego niczym wilczyca, czujnie baczc na wszystko.

Ale Ulrich mia jeszcze co innego na kocu jzyka, co z matematycznych zada, nie dopuszczajcych oglnego rozwizania, a jedynie poszczeglne, i ktrych kombinacje dopiero zbliaj nas do rozwizania oglnego. Mgby doda, e problem ludzkiego ycia uwaa wanie za takie zadanie. Wtedy to, co nazywamy epok cho nie wiemy, czy mamy przez to rozumie stulecia, tysiclecia, czy po prostu okres czasu, ktry oddziela wnuka od dziadka ta szeroka, nieuregulowana rzeka zmiennych stanw bdzie znaczy mniej wicej tyle, co bezplanowa kolejno niedostatecznych i pojedynczo bdnych prb rozwizania, z ktrych, dopiero gdy ludzko potrafi je skoncentrowa, moe wynikn prawidowe i kompletne rozwizanie.

O tym wszystkim przypomnia sobie Ulrich w tramwaju podczas drogi powrotnej. Kilka osb jechao z nim razem w kierunku miasta i przed nimi wstydzi si troch takich myli. atwo byo po nich pozna, e wracaj od okrelonych zaj albo udaj si na okrelon rozrywk. Ju po tym, jak byli ubrani, dawao si wywnioskowa, co mieli za lub przed sob. Ulrich obserwowa swoj ssiadk. Wygldaa na matk i matk, osob lat okoo czterdziestu, bya prawdopodobnie maonk urzdnika z wyszym wyksztaceniem, miaa na kolanach lornetk teatraln. Obok niej Ulrich ze swymi mylami wyda si sam sobie rozbawionym chopcem, i to bawicym si nie cakiem tak, jak naley.

Kada myl bez praktycznego celu jest bowiem chyba nie bardzo przyzwoitym, uprawianym po kryjomu naogiem. Zwaszcza myli, ktre krocz na szczudach, dotykajc dowiadczenia jedynie ich koniuszkami, mog by posdzone o nieprawe poczcie. Dawniej mwiono o locie myli i w czasach Schillera czowiek z tak wzniosymi problemami w sercu byby wysoko ceniony. Dzi natomiast ma si uczucie, e z takim czowiekiem jest co nie w porzdku, naturalnie jeli nie stanowi to przypadkowo jego fachu i rda utrzymania. Wida podzia problemw odbywa si dzi inaczej. Pewne zagadnienia zabrano ludziom z serca. Dla grnolotnych myli stworzono pewnego rodzaju ferm hodowli drobiu, ktr nazywamy filozofi, teologi lub literatur, i tam mno si myli na swj sposb, coraz mniej przejrzysty, i to jest cakiem suszne, gdy przy takim mnoeniu si nikt nie potrzebuje ju sobie czyni wyrzutw, e nie moe si o nie osobicie troszczy. Ulrich ze swym poszanowaniem dla fachowoci i specjalizacji by w gruncie rzeczy zdecydowany nie oponowa wcale przeciwko takiemu podziaowi czynnoci. Ale mimo wszystko pozwala

sobie samoistnie myle, cho nie by zawodowym filozofem, i od razu wyobrazi sobie, e droga ta musi zaprowadzi w kocu do pastwa pszcz. Krlowa bdzie skada jajka, trutnie pdzi ywot powicony rozkoszy i intelektowi, a fachowcy bd pracowa. I tak ludzko mona sobie wyobrazi; oglna wydajno mogaby nawet przy tym wzrosn. Dzi jeszcze kady czowiek ma w sobie, jeli mona tak powiedzie, cao czowieczestwa, ale widocznie okazao si, e to za wielki ciar i niewart wysiku, tak e humanizm jest ju dzi niemal wierutnym oszustwem. Dla osignicia sukcesu moe byoby dobrze przy rozdziale funkcji wyda nowe zarzdzenia, by w kadej z owych grup pracownikw powstaa rwnie jaka duchowa synteza, bo przecie bez ducha...? Ulrich chcia odpowiedzie, e wcale by go to nie cieszyo. Ale to by naturalnie przesd, poniewa nigdy nie wiadomo, o co chodzi. Usiad wygodniej i obserwowa odbicie swej twarzy w szybie znajdujcej si naprzeciwko jego awki, chcia zmieni myli, ale po chwili jego gowa unosia si po pynnym szkle z dziwn natarczywoci pomidzy tym, co wewntrz, a tym, co zewntrz, jakby domagajc si jakiego uzupenienia.

Czy waciwie bya wojna na Bakanach, czy nie? Jaka tam interwencja podobno miaa miejsce. Ale czy wojna jeszcze trwaa, tego sam dobrze nie wiedzia. Tyle problemw podniecao ludzko. Rekord wysokoci lotu znw si podnis; wspaniay wyczyn! Jeli si nie myli, osignito obecnie 3700 metrw, a lotnik nazywa si Jouhoux. Murzyski bokser pokona biaego szampiona i zdoby mistrzostwo wiata. Nazywa si Johnson. Prezydent Francji pojecha do Rosji. Mwi, e pokj na wiecie jest zagroony. Nowo odkryty tenor zarabia w Poudniowej Ameryce sumy, o jakich nawet w Ameryce Pnocnej nigdy nie syszano. Straszne trzsienie ziemi nawiedzio Japoni; biedni Japoczycy. Jednym sowem, dziao si wiele. Czasy na przeomie 19131914 byy niespokojne. Ale przecie czasy sprzed dwch czy piciu lat byy take niespokojne, kady dzie przynosi now sensacj, a mimo to pamitao si o tym, co si wtedy dziao, ju tylko sabo albo wcale. Mona by to streci: Nowe lekarstwo przeciwko syfilisowi spowodowao... W badaniach nad przemian materii u rolin zaszy... Zdobycie bieguna poudniowego wydawao si... Eksperymenty Steinacha wywoay... W ten sposb mona by atwo opuci poow dokadnych danych i to nie miaoby wielkiego znaczenia. C za dziwn spraw jest jednak historia! Mona z ca pewnoci o tym czy owym wydarzeniu twierdzi, e naley ju do historii albo e na pewno

do niej nalee bdzie. Ale czy to wydarzenie w ogle si odbyo, pozostawao niepewne, bo aby jakie wydarzenie miao miejsce, trzeba przecie, by odbyo si w jakim okrelonym roku, takim, a nie innym. Trzeba rwnie, by odbyo si ono jako takie, a nie inne na jego obraz i podobiestwo. Ot tego wanie nikt nie moe o historii powiedzie, chyba e to zapisa, jak czyni gazety, albo e chodzi o kwestie zawodowe i majtkowe, gdy naturalnie dla kadego jest rzecz wan, za ile lat uzyska prawo do emerytury albo bdzie posiada lub ju wyda okrelon sum pienidzy, a w zwizku z tym i wojny rwnie mog si sta godnymi zapamitania. Nasza historia, gdy si na ni z bliska spojrzy, wyglda na niepewn i skotunion niczym na wp tylko udeptane bagno, ale ostatecznie dziwnym sposobem biegnie przecie przez ni jaka cieka, wanie owa droga historii, o ktrej nikt nie wie, skd wiedzie. To poczucie, e suy si historii za surowiec, napawao Ulricha oburzeniem. Owietlone, koyszce si pudo, w ktrym jecha, wydawao si machin, w ktrej kilkuset kilogramami ludzi potrzsa si to w jedn, to w drug stron, aby wyprodukowa z nich przyszo. Sto lat temu siedzieliby z podobnym wyrazem twarzy w dyliansie, a za sto lat Bg jeden wie, co si z nimi stanie, ale jako nowi ludzie bd znw tak samo siedzieli w jakich nowych, nie znanych jeszcze aparatach komunikacyjnych. Ulrich czu to i oburza si na takie bezwolne uleganie kolejnym zmianom i okolicznociom, na bierne poddawanie si wspczesnoci i bezplanowe, pokorne, w gruncie rzeczy sprzeczne z godnoci ludzk uczestniczenie w epokach, jak gdyby nagle zbuntowa si przeciwko kapeluszowi o do dziwacznej formie, ktry mia na gowie.

Mimo woli wsta, wysiad i odby reszt drogi pieszo. W wikszym zbiorowisku ludzi tej dzielnicy, w ktrej obecnie si znalaz, jego ze samopoczucie rozwiao si i powrci dobry humor. Co za zwariowany pomys miaa Klarysa z tym organizowaniem roku ducha! Ulrich skupi teraz ca uwag na tym jednym punkcie. Dlaczego miaoby to by a tak absurdalne? Zreszt mona by rwnie dobrze zapyta, dlaczego patriotyczna akcja Deotymy nie ma sensu?

Odpowied numer jeden: Poniewa historia wiata powstaje niewtpliwie tak samo jak wszystkie inne historie. Autorzy jej nie maj nowych pomysw i tylko kopiuj jeden drugiego. Oto dlaczego politycy studiuj histori zamiast biologii albo czego w tym rodzaju. Tyle o autorach.

Odpowied numer dwa: Przewanie jednak historia powstaje bez autorw. Nie wywodzi si z jakiego jednego orodka, lecz z peryferii, z drobnych przyczyn. Prawdopo-dobnie nie byoby wcale tak trudno, jak si zwykle przypuszcza, przerobi czowieka z epoki gotyku albo staroytnego Greka na czowieka nowoczesnej cywilizacji. Istota ludzka jest bowiem tak samo zdolna do ludoerstwa, jak do krytyki czystego rozumu; z tymi samymi przekonaniami i waciwociami moe podoa zarwno jednemu, jak i drugiemu, skoro tylko sytuacja si odpowiednio uksztatuje, przy czym bardzo znacznym rnicom zewntrznym odpowiadaj nader drobne wewntrzne.

Dygresja numer jedn: Ulrich przypomnia sobie o pewnym podobnym przeyciu z okresu swej suby w wojsku: szwadron jedzie dwjkami i wiczy podawanie rozkazw dalej, przy czym mwiony pgosem rozkaz ma by przekazywany z ust do ust. I tak kiedy padnie od czoa kolumny: Wachmistrz do przodu!, to na kocu oddziau bdzie to brzmiao: Trafisz do grobu! albo co w tym rodzaju. W taki wanie sposb powstaje historia wiata.

Odpowied numer trzy: Gdybymy przeto pokolenie dzisiejszych Europejczykw w wieku wczesnego dziecistwa przenieli w egipski rok 5000 przed Chrystusem i tam je zostawili, to historia wiata zaczaby si jeszcze raz od roku 5000, przez jaki czas by si powtarzaa, a potem z powodw nie do odgadnicia stopniowo zaczaby si jednak odchyla od utorowanej drogi.

Dygresja numer dwa: Prawo historii wiata, nagle przyszo Ulrichowi do gowy, nie jest niczym innym jak po prostu pastwow zasad starej Cekanii, polegajc na doju-trkowaniu. Ta Cekania to jednak niesychanie mdre pastwo.

Dygresja numer trzy albo odpowied numer cztery: Droga historii nie przypomina wic drogi kuli bilardowej, ktra wprawiona w ruch przebywa okrelony tor, ale raczej drog chmur lub drog wczcego si po ulicach przechodnia, ktry zbacza z obranego kierunku to z powodu jakiego cienia, to grupy ludzi lub dziwnej konfiguracji fasad domw, a w kocu dotrze do miejsca, ktrego ani zna, ani chcia osign. W samym przebiegu historii wiata zakada si ju z gry zejcie na manowce. Wspczesno jest zawsze jak ostatni dom miasta, ktry z jakiego tam powodu ju si nie zalicza do miejskich domw. Kade

pokolenie pyta ze zdumieniem: kim jestem i kim byli moi poprzednicy? A o ile lepiej byoby, gdyby si pytano: gdzie jestem, zakadajc, e jego poprzednicy nie byli inni, a tylko gdzie indziej; to stanowioby ju znaczny postp, pomyla Ulrich.

Sam nadawa dotychczas tym swoim odpowiedziom i dygresjom powysze numery, spogldajc przy tym to na jak przesuwajc si obok twarz, to na witryn sklepu, aby nie pozwoli uciec mylom zbyt daleko. Ale mimo to zabdzi i musia na chwil przystan, aby si zorientowa, gdzie jest, i odnale najblisz drog do domu. Zanim jednak si ni uda, prbowa raz jeszcze cae zagadnienie dokadnie sformuowa. A wic ta maa, zwariowana Klarysa miaa cakowit racj mwic, e naley histori tworzy, a nawet zmyla, cho rozmawiajc z Klarys temu przeczy. Ale dlaczego si tego nie robi? W tym momencie zamiast odpowiedzi przyszed mu na myl jedynie dyrektor Fischel z Lloyd Banku, przyjaciel Leo Fischel, z ktrym w dawniejszych latach od czasu do czasu przesiadywa w porze letniej przed kawiarniami; bo Fischel, gdyby Ulrich powysz rozmow prowadzi z nim zamiast z sob samym, odpowiedziaby od razu we waciwy mu sposb: Chciabym mie paskie kopoty na mojej gowie. Ulrich by mu z gry wdziczny za tak pocieszajc odpowied, ktr na pewno daby Fischel. Kochany panie Fischel odpowiedzia mu teraz w myli Ulrich mwi historia, ale myl, jeli pan to sobie jeszcze przypomina, zawsze o naszym yciu. Zreszt ju si z gry zgodziem, e to bardzo gorszce pytanie: dlaczego czowiek nie tworzy historii, to znaczy, dlaczego uczestniczy w niej czynnie tylko jak zwierz, kiedy jest ranne lub kiedy si za nim z tyu co pali, dlaczego, jednym sowem, tworzy histori, tylko jeli jest do tego zmuszony koniecznoci? Dlaczego brzmi to tak gorszco? Co mamy temu do zarzucenia, skoro znaczy to tyle co twierdzenie, e czowiek nie powinien pozwala yciu przebiega po prostu tak, jak przebiega?

To si wie odpowiedziaby zapewne na to dyrektor Fischel jak to si dzieje. Powinnimy si jeszcze cieszy, e politycy, duchowni i wielcy panowie, ktrzy nie maj nic do roboty, oraz wszyscy inni, ktrzy uganiaj po wiecie za jak idee fixe, nie przeszkadzaj nam w naszym powszednim yciu. A zreszt posiadamy kultur. Oby tylko tak wiele ludzi nie zachowywao si dzi w sposb barbarzyski! I dyrektor Fischel miaby oczywicie racj. Cieszymy si, jeli znamy si dostatecznie na akcjach i obligacjach, a inni ludzie nie wtrcaj si zanadto do historii, cho twierdz, e si na niej znaj. Nie mona, bro Boe,

y cakiem bez idei, ale suszn rzecz jest zachowywa rwnowag midzy poszczeglnymi ideami, pewnego rodzaju balance of power, zbrojny pokj ideowy, przy ktrym z adnej strony nie moe si nic przytrafi. Fischel stosowa kultur jako rodek uspokajajcy. To jedno z podstawowych uczu wiata cywilizowanego. Istnieje rwnie uczucie tamtemu przeciwstawne i przybierajce stale na ywotnoci, e czasy heroiczno-politycznej historii, tworzonej przez przypadek i jego rycerzy, w znacznej czci ju si przeyy i e trzeba bdzie zastpi je przez jakie planowe rozstrzygnicie, w ktrym wezm udzia wszyscy zainteresowani.

Ale na razie Rok Ulricha skoczy si po prostu tym, i Ulrich znalaz si znw u

siebie w domu.

84 Rozdzia, w ktrym si twierdzi,

e zwyke ycie jest rwnie utopijne

W domu zasta Ulrich cay stos korespondencji, ktr mu hrabia Leinsdorf zwykle przesya. Jaki przemysowiec zadeklarowa niezwykle wysok nagrod za najlepsze osignicia w wojskowym szkoleniu cywilnej modziey. Kuria arcybiskupia wypowiadaa si co do projektu utworzenia wielkiej fundacji dla sierot, wysuwajc swoje zastrzeenia przeciwko wyznaniowemu przemieszaniu podopiecznych. Komitet dla spraw wyzna i owiaty donosi o wielkim powodzeniu wydanej prowizorycznie definitywnej sugestii zbudowania wielkiego pomnika dla cesarza pokoju i ludw monarchii austriackiej w pobliu cesarskiej rezydencji; po nawizaniu kontaktu z cesarsko-krlewskim Ministerstwem Wyzna i Owiecenia Publicznego oraz po zasigniciu opinii czoowych stowarzysze artystw, inynierw i architektw, wyniky rnice zda, tak i komitet czu si zmuszony, nie liczc si z mogcymi pniej wynikn postulatami, rozpisa za zgod komitetu centralnego konkurs w sprawie najlepszej koncepcji wspzawodnictwa w konkursie na majcy by ewentualnie wzniesiony pomnik. Kancelaria dworu cesarskiego odesaa po zbadaniu komitetowi centralnemu przesane jej przed trzema tygodniami w celu zapoznania

si propozycje i wyjaniaa, e nie moe na razie poinformowa o najwyszej decyzji w tym wzgldzie, ale uwaa za podane, aby i w tych punktach odczeka, a opinia publiczna sama si wypowie. Cesarsko-krlewskie Ministerstwo Wyzna i Owiecenia Publicznego w odpowiedzi na tamtejsze pismo numer taki a taki owiadczao, e nie moe wypowiedzie si za udzieleniem specjalnego poparcia stowarzyszeniu stenografw systemu Oehla. Stowarzyszenie zdrowia publicznego ,,Litero-laseczka oznajmiao o swym powstaniu i ubiegao si o zasiek pieniny...

I tak dalej w tym samym stylu. Ulrich odsun plik spraw z rzeczywistego wiata i namyla si przez chwil. Potem nagle wsta, kaza sobie poda kapelusz i palto i oznajmi, e za godzin lub najwyej ptorej bdzie znw w domu. Zawoa dorok i pojecha z powrotem do Klarysy.

Zrobio si ju ciemno. Tylko z jednego okna domu padao jeszcze troch wiata na ulic, a lady stp utworzyy twardo zamarznite wgbienia, o ktre mona byo si potkn. Brama bya zamknita, nie spodziewano si gocia, tak e przez duszy czas ani woanie, ani koatanie czy klaskanie w donie nie skutkowao. Kiedy Ulrich wreszcie znalaz si ju w pokoju, wydao mu si, e to nie ten sam pokj, ktry niedawno opuci, ale jaki obcy i zdumiony wiat, ze stoem nakrytym do skromnego posiku we dwoje, z krzesami, na ktrych wszdzie co leao, jakby si tam ju od dawna na dobre zadomowio, oraz ze cianami, ktre tylko z pewnym oporem otwary si przed intruzem.

Klarysa miaa na sobie skromny weniany szlafroczek i miaa si. Walter, ktry wyszed otworzy spnionemu gociowi, mruga oczyma i schowa wielki klucz od drzwi frontowych do szuflady. Ulrich powiedzia prosto z mostu:

Wrciem, poniewa winienem Klarysie jeszcze jedn odpowied. Po czym zacz mwi dalej od tego miejsca, w ktrym poprzedni rozmow przerwao im wejcie Waltera. Po chwili pokj, dom i poczucie czasu zniky, a rozmowa zawisa gdzie nad granatow przestrzeni w sieci z gwiazd. Ulrich wyoy swj program, e naley y histori idei, a nie dziejami wiata. Caa rnica bowiem, zastrzeg si z gry, tkwi nie tyle w tym, co si dzieje, ile w znaczeniu, jakie temu nadajemy, w zamiarach, jakie z tym wiemy, oraz w systemie obejmujcym kade z poszczeglnych wydarze. Obowizujcy dzi system jest

systemem realistycznym i przypomina kiepsk sztuk teatraln. Nie darmo mwi si o teatrze wiata, gdy w yciu natrafiamy zawsze na te same role, powikania i fabuy. Kochamy, poniewa mio istnieje, i w sposb, na jaki nam pozwala. Jestemy dumni niczym Indianie, Hiszpanie, dziewice lub lwy. W dziewidziesiciu wypadkach na sto czowiek zabija czowieka tylko dlatego, e uchodzi to za tragiczne i wspaniae, a c dopiero mwi o cieszcych si powodzeniem twrcach politycznej rzeczywistoci, oczywicie z wyjtkiem tych najwikszych, ktrzy maj wiele wsplnego z autorami kasowych sztuk teatralnych. Gwatowne perypetie, ktrych s sprawcami, nudz nas przez swj brak polotu i nowoci, ale wanie dlatego doprowadzaj do owego biernego otpienia, w ktrym zgadzamy si na wszelk zmian. Jeli si tak na to zapatrywa, historia rodzi si z rutyny ideowej, z tego, co jest pod wzgldem ideowym obojtne, a rzeczywisto gwnie z tego, e nic si dla idei nie czyni. Mona by to byo zwile streci mniej wicej tak, powiedzia Ulrich, e za mao dbamy o to, co si wydarzyo, a za wiele o to, komu, gdzie i kiedy, tak e wany dla nas jest nie sam duch danego wydarzenia, ale jego fabua, nie samo odkrycie jakiej nowej treci ycia, ale podzia treci ju istniejcych, co w peni odpowiada prawdziwej rnicy pomidzy dobrymi sztukami teatralnymi a tymi, ktre maj tylko powodzenie. Z tego wynika wszake co wrcz przeciwnego, a mianowicie, e przede wszystkim naleaoby wyrzec si postawy osobistej chciwoci na rzecz samych przey. Naleaoby wic zapatrywa si na nie w sposb mniej subiektywny i konkretny, a bardziej oglny i abstrakcyjny lub jeli ju subiektywny, to tak swobodnie, jak gdyby byy one tylko namalowane czy odpiewane. Nie wolno zwraca naszych przey do nas samych, ale kierowa je wzwy i na zewntrz. A jeli miaoby si to odnosi do jednostki, to musiaoby poza tym sta si jeszcze kolektywnie co, czego Ulrich nie umia dokadnie okreli, a tylko porwna do pewnego rodzaju wytaczania, przechowywania w piwnicy i zgszczania soku intelektualnego, bez czego naturalnie jednostka mogaby si czu bezwolna i pozostawiona wasnemu widzimisi. A kiedy tak mwi, przypomnia sobie chwil, w ktrej powiedzia Deotymie, e naley skasowa rzeczywisto.

Rozumiao si niemal samo przez si, e Walter uzna zrazu to twierdzenie za banalne. Jak gdyby cay wiat wraz ze sw literatur, sztuk, wiedz, i religi nie by i tak tylko toczni i piwnic! Jak gdyby jaki czowiek kulturalny mg przeczy wartoci idei albo nie

zwaa na intelekt, pikno i dobro! Jak gdyby cae wychowanie byo czym innym ni wprowadzeniem do systemu ducha!

Ulrich sprecyzowa sw myl stwierdzajc, e wychowanie jest tylko wprowadzaniem w to, co jest kadorazowo aktualne i dominujce, co powstao z bezplanowych poczyna i dlatego, aby zdoby ducha, trzeba przede wszystkim by przekonanym, e si go jeszcze nie posiada. Ulrich nazwa to cakiem szczer postaw, przyczyniajc si do moralnego eksperymentowania i tworzenia nowych wartoci na wielk skal.

Teraz Walter uzna powysze twierdzenie za niemoliwe do przyjcia. Jake pikantnie to przedstawiasz rzek. Jak gdybymy w ogle mogli wybiera midzy yciem dla idei a yciem dla samego ycia! Ale w kocu znasz chyba cytat: Nie jestem wymdrkowan ksik, lecz czowiekiem z jego wewntrznymi sprzecznociami? Dlaczego nie idziesz jeszcze dalej? Dlaczego nie wymagasz od razu, ebymy ze wzgldu na nasze idee wyzbyli si odka? Ja wszake tak ci na to odpowiem: Czowiek zrobiony jest z ordynarnego surowca! Nasze czowieczestwo polega wanie na tym, e wycigamy i cofamy rk nie wiedzc, czy zwrci si w prawo, czy w lewo, e skadamy si z nawykw, przesdw i ziemskiej materii, a mimo to wedug si i monoci kroczymy naprzd wasn drog. Wystarczy zatem, eby to, co mwisz, cho troch przymierzy do rzeczywistoci, a w najlepszym razie okae si, e to tylko literatura.

Ulrich zgodzi si z pewnym zastrzeeniem. Jeli pozwolisz, ebym rozumia przez to rwnie wszystkie inne rodzaje sztuki, doktryny, religie itd., to chtnie dodam nawet co podobnego do tego, co powiedziae, a mianowicie, e nasza egzystencja powinna skada si z samej tylko literatury.

Jak to? Nazywasz wic dobro Zbawiciela lub ycie Napoleona literatur? zawoa Walter. Ale potem przyszo mu na myl co lepszego, zwrci si do swego przy-jaciela ze spokojem, jaki da moe jedynie posiadanie mocnego atutu, i owiadczy: Jeste jednym z tych, ktrzy uwaaj konserwy jarzynowe za kwintesencj wieych jarzyn!

Na pewno masz racj. Mgby rwnie dobrze powiedzie, e jestem jednym z tych, ktrzy chc wszystko gotowa tylko z sol zgodzi si spokojnie Ulrich. Nie chcia ju o tym dalej mwi.

Tu jednak wtrcia si Klarysa zwracajc si do Waltera: Nie wiem, dlaczego przeczysz Ulrichowi. Czy sam za kadym razem, gdy przydarzyo si nam co nadzwyczaj-nego, nie mwie: Dobrze by byo odegra to teraz na scenie przed wszystkimi ludmi, aby mogli to ujrze i zrozumie. Waciwie naleaoby to zapiewa! zwrcia si do Ulricha, przyznajc mu racj. Naleaoby wypiewa siebie!

Wstaa z miejsca i wesza w may krg utworzony przez krzesa. Jej zachowanie byo nie bardzo zrcznym odtworzeniem jej pragnie, jak gdyby szykowaa si do taca. A Ulrich, ktrego razi kady niesmaczny ekshibicjonizm wasnej duszy, przypomnia sobie w tym momencie, e wikszo ludzi albo szczerze mwic, wszyscy ludzie przecitni, ktrych umys otrzymawszy podniet nie jest zdolny do twrczych dokona, pragn zrobi z siebie przynajmniej widowisko. W nich bowiem rwnie atwo odbywa si co niewyraalnego, jak nazywaj to swym ulubionym okreleniem i co stanowi mgliste to, na jakim ich wypowiedzi ukazuj si niepewnie wyolbrzymione, tak e nigdy nie mog ju sobie uwiadomi ich rzeczywistej wartoci. Aby wreszcie z tym skoczy, rzek: Zreszt nie to miaem na myli, ale Klarysa ma racj: teatr jest dowodem, e gwatowne stany subiektywnych przey mog suy jakiemu obiektywnemu celowi oraz powizaniu rnych znacze i obrazw, co je p na p oddziela od samej osoby.

Rozumiem Ulricha doskonale! wtrcia znw Klarysa. Nie mog sobie przypomnie, by mi kiedykolwiek co sprawio szczegln przyjemno tylko dlatego, e wydarzyo si mnie osobicie; wystarczy, e w ogle si zdarzyo. Muzyki przecie te nie chcesz posiada zwrcia si do swego ma. Jedynym szczciem jest, e ona w ogle istnieje. cigamy wydarzenia do siebie i zarazem je znowu rozgaszamy, gdy pragniemy samych siebie, ale nie chcemy kramarzy wasn osob.

Walter zapa si za skronie. Ze wzgldu na Klarys stara si jednak w jaki nowy sposb podway dowody Ulricha. Usiowa nada swym sowom potoczysto spokojnego, zimnego strumienia. Jeli warto jakiej postawy upatrujesz jedynie w emanacji duchowej energii zwrci si do Ulricha to chciabym ci teraz o co zapyta: byoby to chyba moliwe tylko w takim yciu, ktre nie miaoby innego celu poza wytwarzaniem duchowej energii i potgi?

Do takiej egzystencji d, jak same twierdz, wszystkie istniejce pastwa odpar tamten.

W takim pastwie ludzie yliby zgodnie z wielkimi doznaniami i ideaami, z systemami filozoficznymi i powieciami cign Walter dalej. Pytam ci wic teraz: czy yliby tak, aby mogy powsta wielkie dziea filozoficzne i poetyckie, czy te tak, aby wszystko, czym yj, byo, jeli mona tak powiedzie, filozofi i poezj z ciaa i krwi? Wiem dobrze, co masz na myli, gdy pierwsza hipoteza byaby po prostu tym, co dzi zwykle nazywamy pastwem kulturalnym, ale poniewa masz na myli t drug hipotez, obawiam si, i nie dostrzegasz, e filozofia i poezja stayby si wwczas cakiem zbyteczne. Pomijajc ju to, e nie mona sobie w ogle swego ycia wyobrazi na mod sztuki, czy jak chcesz to nazwa, oznacza to po prostu mier sztuki! Na tym skoczy, wygrywajc ze wzgldu na Klarys ten atut ze szczeglnym naciskiem.

Efekt zosta osignity. Nawet Ulrich potrzebowa chwili czasu, aby wrci do rwnowagi. Ale potem rozemia si i zapyta: Czy nie wiesz, e kade doskonae ycie oznacza mier sztuki? Wydaje mi si, e sam jeste na najlepszej drodze do zabicia sztuki, by udoskonali swoje ycie.

Ulrich nie zamierza by zoliwy, ale Klarysa zamienia si caa w such.

A Ulrich cign dalej: Kada wielka ksika tchnie duchem, ktry szczeglnie ukocha losy poszczeglnych wystpujcych w niej osb tylko dlatego, e nie zgadzaj si z formami, jakie og spoeczestwa chce im narzuci. Prowadzi to do rozstrzygni, ktrych rozstrzygn si nie da; mona tylko odtworzy ich ycie. Wycignij waciwy sens ze wszystkich dzie poetyckich, a otrzymasz wprawdzie niekompletne, lecz zgodne z dowiadczeniem i nie koczce si nigdy zaprzeczenie poszczeglnych wzorcw, obowizu-jcych regu, zasad i przepisw, na jakich opiera si spoeczestwo, ktre te dziea poetyckie umiowao. Takie dzieo poetyckie ostrzem swej tajemnicy przecina na p sens wiata, ktry przywar do tysicy powszednich sw i upodabnia go do odlatujcego w przestworza balonu. Jeli, zgodnie ze zwyczajem, nazwa to piknem, to takie pikno musiaoby by niewypowiedzianie okrutnym przewrotem, okrutniejszym od wszelkich politycznych rewolucji.

Walter poblad tak, e nawet wargi mu zbielay. Nienawidzi koncepcji, e sztuka jest zaprzeczeniem i przeciwiestwem ycia. Byo to w jego oczach cech cyganerii, resztk nieaktualnego ju zamiowania do epater le bourgeois. Dostrzega w tym pen ironii, oczywist prawd, e w doskonaym wiecie nie moe ju by pikna, gdy staoby si zbyteczne. Ale nie dopowiedzianego pytania przyjaciela jakby nie dosysza, bo jednostron-no tego, co twierdzi, bya i dla Ulricha cakiem jasna. Mgby rwnie dobrze powiedzie co wrcz przeciwnego, na przykad, e sztuka jest negacj, poniewa jest mioci. Miujc bowiem upiknia to, co miuje, i nie ma chyba na caym wiecie innego sposobu uczynienia jakiej rzeczy lub istoty pikn, jak tylko przez jej ukochanie. Jedynie dlatego, e nasza mio skada si rwnie z rnych elementw, pikno ma w sobie co ze stopniowania i kontrastu. Istnieje tylko wielki ocean mioci, gdzie niezdolne ju do stopniowania pojcie doskonaoci czy si z piknem polegajcym wanie na stopniowaniu! Myli Ulricha znowu zahaczyy o krlestwo i zatrzyma si gniewnie. Tymczasem rwnie Walter si opanowa i cho z pocztku sugesti przyjaciela, i naley y mniej wicej tak samo, jak si czyta, uzna za banaln, a potem za niemoliw do przyjcia, doszed w kocu do tego, e stara si dowie, i jest po prostu grzeszna i poda.

Jeli kto zacz Walter w ten sam jak dotd sztucznie powcigliwy sposb przyjby twj program za podstaw wasnego ycia, musiaby, nie mwic ju o innych niemoliwociach, uzna za dobre prawie wszystko, co budzi w nas jaka pikna idea, a nawet wszystko, co zawiera w sobie moliwo za tak ide uchodzi. Oznaczaoby to naturalnie dekadencj, ale poniewa ta strona sprawy jest ci przypuszczalnie obojtna albo moe mylisz o owych nie sprecyzowanych oglnych rodkach zaradczych, o jakich nic dokadniej nie powiedziae chciabym si tylko czego dowiedzie o konsekwencjach osobistych tego wszystkiego. Chyba nie moe by inaczej, jak tylko e taki czowiek, jeli nie jest wrcz poet wasnego ycia, musi wyj na tym gorzej ni zwierz. Jeeli nie przyszaby mu na myl adna koncepcja, nie mogoby te przyj adne rozstrzygnicie i byby przez wiksz cz swego ycia zdany na uleganie wasnym popdom, zachciankom i zwykym kademu czowiekowi namitnociom, jednym sowem, zdany na wszystko to, co jest najmniej osobiste spord tego, z czego czowiek si skada, i musiaby, jeli mona tak

powiedzie, pozwoli cierpliwie kierowa sob pierwszemu lepszemu pomysowi tak dugo, pki trwaoby zahamowanie jego wyszych bodcw.

Powinien by wtedy odmwi wszelkiego dziaania odpowiedziaa zamiast Ulricha Klarysa. Na tym polega owa aktywna bierno, do ktrej w pewnych okoliczno-ciach winnimy si okaza zdolni.

Walter nie mia odwagi spojrze na ni. Zdolno do odmowy odgrywaa przecie midzy nimi tak wielk rol; Klarysa w dugiej, zakrywajcej stopy koszuli wygldaa jak anioek, kiedy zerwawszy si na rwne nogi staa na ku i byszczc biel zbw deklamowaa swobodn parafraz Nietzschego: Jak sond rzucam moje pytanie w twoj dusz! yczysz sobie dziecka i maestwa. Ale pytam ciebie, czy jeste czowiekiem, ktry ma prawo yczy sobie dziecka? Czy jeste zwycizc i panem swoich cnt? Czy te przemawiaj przez ciebie zwierz i dza? W pmroku sypialni wygldao to przeraajco, a Walter daremnie usiowa nakoni j, aby si pooya. A teraz bdzie miaa jeszcze do dyspozycji ten nowy frazes: Aktywna bierno, do jakiej w pewnych wypadkach trzeba by zdolnym. Wyczuwao si w tym wpyw czowieka bez waciwoci; czyby Klarysa mu si zwierzaa? Czy utwierdza j moe w jej dziwactwach? Pytania te roiy si jak robaki w sercu Waltera, tak e zrobio mu si niemal sabo. Sta si szary jak popi, twarz jego stracia wyraz napicia i pokrya si bruzdami znuenia.

Ulrich zauway to i spyta ze wspczuciem, czy mu co dolega.

Walter z wysikiem odpowiedzia, e nie, i umiechajc si odwanie poprosi, aby Ulrich doprowadzi swoje absurdalne wywody do koca.

Wielki Boe! ustpi polubownie Ulrich. Przecie masz nawet czciowo racj. Ale czsto ulegajc pewnego rodzaju nastawieniu sportowemu, wykazujemy wyrozumiao wobec czynw nawet dla nas szkodliwych, jeli tylko przeciwnik dokonuje ich w estetyczny sposb; warto samego wykonania, wspzawodniczy wtedy z wartoci wyrzdzonej szkody. Bardzo czsto mamy te jak ide przewodni, wedug ktrej przez pewien okres czasu postpujemy, ale wkrtce jej miejsce zajmuj przyzwyczajenie, inercja, szukanie korzyci i rne podszepty, poniewa widocznie ju inaczej by nie moe. Opisaem wic

pewien stan, ktrego w aden sposb nie mona doprowadzi do koca, cho jedno trzeba mu przyzna: jest stanem istniejcym, w ktrym yjemy.

Walter uspokoi si. Kiedy przewrci si prawd do gry nogami, mona zawsze powiedzie co, co jest zarwno prawdziwe, jak i faszywe rzek agodnie, nie ukrywajc, e do dalszego sporu nie przywizuje ju adnego znaczenia. A twierdzi o czym, e jest niemoliwe, ale rzeczywiste to ju zupenie w twoim stylu.

Klarysa energicznie tara sobie nos. Uwaam to za rzecz bardzo istotn rzeka e w nas wszystkich jest co z niemoliwoci. To tumaczy tak wiele. Przysuchujc si wam odniosam wraenie, e gdyby kto przeprowadzi na nas sekcj, cae nasze ycie ukazaoby si, by moe, w ksztacie piercienia, ktry co otacza. Klarysa ju uprzednio cigna z palca obrczk i przez jej otwr patrzya na jasno owietlon cian. Zdaje mi si, e w rodku obrczki nie ma nic, a jednak wyglda wanie tak, jak gdyby jej tylko o to jedno chodzio. Rwnie Ulrich nie jest w stanie wyrazi tego od razu w sposb doskonay.

I tak dyskusja ta skoczya si niestety znw bolenie dla Waltera.

85 General Stumm usiuje wprowadzi porzdek do cywilnej mentalnoci

Ulrich by poza domem chyba o godzin duej, ni zapowiedzia to przed wyjciem, a kiedy wrci, oznajmiono mu, e jaki wojskowy ju od duszego czasu na niego czeka. Ku swemu zdumieniu zasta na grze generaa Stumma, ktry przywita si z nim jak ze starym towarzyszem broni. Kochany przyjacielu zawoa na jego spotkanie musisz mi wybaczy, e tak pno ci nachodz, ale nie mogem si wczeniej wyrwa od moich obowizkw, a poza tym siedz tu ju dwie godziny wrd twego ksigozbioru, ktrego ogrom napawa mnie wprost przeraeniem.

Po wymianie paru uprzejmoci okazao si, e Stumm przyby w sprawie nie cierpicej zwoki. Zaoy zadzierycie nog na nog, co przy jego figurze nie byo znw tak atwe, wycign rk z ma doni i owiadczy: Sprawa nie cierpica zwoki? Kiedy moi

referenci przychodz do mnie z aktami rzekomo nie cierpicymi zwoki, odpowiadam im zawsze, e nie cierpica zwoki jest tylko droga do pewnego locum. Ale mwmy powanie; to, co mnie sprowadza, jest naprawd niezmiernie wane. Jak ci ju wspomniaem, bywanie w domu twojej kuzynki uwaam za wyjtkow wprost okazj do zapoznania si z najwaniej-szymi problemami cywilnego wiata. Nareszcie jest to co, co nie ma nic wsplnego z moj sub, i mog ci zapewni, e mi to kolosalnie imponuje. Wszelako z drugiej strony, my, wojskowi, cho mamy swoje sabostki, nie jestemy znw a tak gupi, za jakich nas powszechnie uwaaj. Mam nadziej, e przyznasz, i kiedy ju co robimy, robimy to gruntownie i systematycznie. Prawda, e przyznajesz? Tego si po tobie spodziewaem i dlatego mog by z tob szczery i mimo wszystko wyzna, e wstydz si ducha, ktry u nas w wojsku panuje. Wstydz si, powiedziaem! Jestem teraz obok biskupa wojskowego chyba tym czowiekiem w wojsku, ktry ma najwicej do czynienia ze sprawami ducha. Ale mog ci zapewni, e jeeli przyjrzymy si dokadnie duchowi panujcemu w naszym wojsku, to cho jest on doskonay, wyglda jednak jak raport poranny. Mam nadziej, e pamitasz jeszcze, co to jest taki raport? Prawda? Oficer inspekcyjny zapisuje, e obecnych jest tyle a tyle ludzi i koni, tyle a tyle nieobecnych, chorych lub co w tym rodzaju. Uan Leitomischl wrci do koszar po apelu, itd. Ale dlaczego tyle a tyle ludzi jest obecnych albo chorych, tego si nie zapisuje. A przecie wanie to naleaoby przede wszystkim wiedzie, kiedy si ma do czynienia z panami z cywila. Mowa onierza powinna by zwiza i rzeczowa, ale ja mu-sz czsto konferowa z panami z cywilnych ministerstw i wtedy pytaj mnie przy kadej sposobnoci, dlaczego ma by tak, jak to podaj, i powouj si przy tym na wzgldy i powizania wyszej natury. Zameldowaem wic ale musisz mi da sowo honoru, e to, co teraz powiem, zostanie midzy nami zameldowaem mojemu szefowi, ekscelencji Frostowi, albo raczej chc go dopiero tym meldunkiem zaskoczy, e korzystam z kadej okazji, jaka nadarza si dziki twojej kuzynce, aby wreszcie zapozna si z bliska z tymi wzgldami i powizaniami wyszej natury, i jeli wolno mi tak powiedzie nie popadajc w dum, wykorzysta je dla ducha wojskowego. Ostatecznie mamy przecie w wojsku lekarzy, weterynarzy, aptekarzy, kapelanw, audytorw, intendentw, inynierw i kapelmistrzw, ale brak nam centralnego urzdu dla mentalnoci cywilnej!

Ulrich zauway dopiero teraz, e Stumm von Bordwehr mia ze sob torb subow. Oparta o nog biurka, staa jedna z tych wielkich toreb z cielcej skry, ktre nosi si na mocnym rzemieniu, przewieszone przez rami, i uywa do przenoszenia akt w obszernych zabudowaniach ministerstwa lub przez ulic z jednego urzdu do drugiego. Widocznie genera przyby z ordynansem, ktry czeka na dole, cho Ulrich wchodzc nie zauway go, gdy Stumm tylko z trudem przycign cik torb do kolan, aby otworzy may stalowy zamek, ktry nadawa torbie wygld sprztu wojskowego. Nie traciem czasu, od kiedy asystuj przy tej waszej imprezie umiechn si, a gdy si nachyli, jego jasnobkitny mundur napi si wokoo zotych guzikw ale rozumiesz, s sprawy, z ktrymi nie bardzo mog sobie da rad. Przebierajc palcami wycign z torby cay plik lunych kartek pokrytych dziwnymi rysunkami i wykresami. Twoja kuzynka... zacz przeprowa-dziem z ni kiedy wyczerpujc rozmow na ten temat... Ot twoja kuzynka chciaaby, co jest zreszt zupenie zrozumiae, aby z jej stara, zmierzajcych do wystawienia naszemu najdostojniejszemu monarsze czego w rodzaju intelektualnego pomnika, zrodzia si idea, ktra byaby pod wzgldem rangi najwysz ze wszystkich idei, jakie dzisiaj istniej. Wszelako zmiarkowaem ju teraz, mimo i szczerze podziwiam wszystkich tych ludzi, ktrych ona w tym celu zaprosia, e sprawa ta przedstawia piekie