1. 1. Tema: Rilindja Kombetare Shqipetare Punoi :Krisli Qirjo Kristjana Duni Pranoi:Metin Venzha Irma Shaholli
2. 2. PRMBAJTJA E LNDS HYRJE RILINDJE KOMBTARE SHQIPTARE (1831-1912). PLATFORMA E RILINDJES KOMBTARE SHQIPTARE LVIZJA KOMBTARE SHQIPTARE N VITET 1839-1875 1. Gjendja e Shqipris pas rnies s pashallqeve shqiptare 2. Tanzimati dhe kryengritjet kundr zbatimit t tij n Shqipri 3. Drejtuesit e kryengritjeve t viteve 30 t shek.XIX LIDHJA E POPULLIT SHQIPTAR KUNDR COPTIMIT T SHQIPRISE DHE PR AUTONOMI N VITET 1875-1881 1.Kriza Lindore dhe Lvizja Kombtare Shqiptare 2.Kongresi i Berlinit dhe Lidhja e Prizrenit 3. Traktati i Shn Stefanit dhe Shqipria
3. 3. RRITJA E LVIZJES KOMTARE SHQIPTARE M VITET 1882-1908 1. Marrdhniet shqiptaro-greke n vitet 1883-1884 "Djelmnia e Shals" lvizje e vegjlis pr liri e pavarsi 2. Lvizjet shqiptare n vitin 1897 3. Lidhja e Pejs 4. Traktati politik Shqipria ka qen, sht e do t bhet? 5. Rnia e lvizjes s armatosur 1899-1900 6. Shqiptart dhe lvizja xhonturke 7. Deprtimi dhe rivaliteti austro-italian n Shqipri 8. Ismail Qemali dhe programi i tij 1900 9. Jehona e revoluciomit rus n Shqipri 10. Lindja e lvizjes puntore 11. Veprimtaria e etave t armatosura
4. 4. VEPRIMTARIA POLITIKE DHE KULTURALE E KLUBEVE SHQIPTARE N VITET 1908-1910. KRYENGRITJA E VITIT 1910 1. Klubet kombtare shqiptare 2. Kryengritja e Kosovs e vitit 1910 3. Kryengritja shqiptare e vitit 1911 4. Kryengritja e Prgjithshme e vitit 1912 SHPALLJA E PAVARSIS S SHQIPRIS 1. Lufta e par Ballkanike dhe Shqipria 2. Disa shtje shqiptare n arenn ndrkombtare n tetor-nntor 1912 3. Kuvendi i Vlors dhe Shpallja e Pavarsis 4. Formimi i qeveris s Ismail Qemalit ARSIMI DHE KULTURA GJTA RILINDJES KOMBTARE SHQIPTARE SHOQRIT PATRIOTIKE SHQIPTARE JASHT ATDHEUT KONKLUZIONI BIBLIOGRAFIA:
5. 5. HYRJE Kjo analiz historike prfshin periudhn historike prej vitit 1800 deri m 1912. Kjo periudh karakterizohet nga fenomene t reja jetn ekonomike-shoqrore dhe politike-kulturale t vendit ton. Menjher ky datim nis me lindjen e nj lvizje t re politike, kulturore, dhe sociale q njihet me konceptin Rilindje. Rilindja lidhet me rrnjt e saj t thella historike dhe vihet n dukje fakti q ajo lindi n nj truall t prgatitur nga lufta e pamposhtur shekullore e popullit shqiptar kundr sundimtarve turq. prpjekja pr ta periodizuar kt periudh historie mbshtetet n studimin e ligjeve t prgjithshme t zhvillimit shoqror dhe t zhvillimit t ligjeve specifike t popullit shqiptar. Rilindja Kombtare Shqiptare sht zhvilluar n katr etapa kryesore: Etapa e par prfshin vitet 30-70 t shek.XIX, pra vitet 1839-1875. Etapa e dyt prfshin vitet 1878-1881. Etapa e tret prfshin vitet 1881-1908. Etapa e katrt prfshin vitet 1908-1912. N realizimin e ktij analizimi historik u orientuam n analizn e disa teksteve t ndryshm historik.
6. 6. e masave popullore kundr reformave centralizuese turke. Formohet si lvizje politike shoqrore dhe kulturore n shekullin e XIX dhe sidomos n gjysmn e dyt t atij shekulli, si pasoj e ndryshimeve ekonomiko-shoqrore, e lindjes s elementve kapitaliste q uan n formimin e kombit dhe t lvizjes nacionale-borgjeze n Shqipri. Kjo lvizje ndryshon nga lvizjet e mparshme kundr zgjedhs s huaj, ajo shpinte n lirimin e vendit dhe n formimin e nj shteti t bashkuar kombtar, n vendosjen e rendit borgjez dhe n zhvillimin e nj kulture prparimtare mbi bazn e zhvillimit t gjuhs kombtare. Qysh n fillimet e Rilindjes shqiptare lufta pr shkrimin dhe shkolln shqipe shndrrohet n nj pjes prbrse t programit politik t rilindasve, t lufts s tyre pr autonomin dhe lirin e popullit dhe prshkon si nj fill i kuq ngjarjet m t rndsishme t lvizjes kombtare shqiptare, q nga koha e veprimtaris s N.Veqilhaxhit dhe gjer n kryengritjet e viteve 1910-1912 dhe shpalljen e pavarsis s Shqipris.
7. 7. Rilindja Kombtare Shqiptare sht zhvilluar n katr etapa kryesore: Etapa e par prfshin vitet 30-70 t shek.XIX, pra vitet 1839- 1875. N kt faz u zhvilluan nj varg kryengritjesh t mdha popullore kundr shtimit t shtypjes kombtare q solli me vete politika centraliste e Turqis, Tanzimati. U formulua krkesa pr autonomi, e cila u pasua nga nj kryengritje n tjetrn. Rilindasit e par formuluan idet pr shkolln, pr gjuhn dhe kulturn shqipe. Etapa e dyt prfshin vitet 1878-1881, ather kur, n kushtet e krizs lindore, nj element i rndsishm i s cils ishte edhe lvizja shqiptare, 'faqet rreziku i coptimit t tokave shqiptare nga shtetet fqinje t Ballkanit, t prkrahura nga fuqit e mdha, rrezik q aktivizoi m gjersisht n lvizjen kombtare rrethet borgjeze e ifligare t vendit. N kt faz lvizja kombtare shqiptare del hapur me programin e saj autonomist dhe krijon organin udhheqs t saj, Lidhjen e Prizrenit, q lufton kundr synimeve ekspansioniste t monarkive fqinje.
8. 8. Etapa e tret prfshin vitet 1881-1908. Ajo fillon me shtypjen e Lidhjes Shqiptare t Prizrenit dhe prfundon me fitoren e Revolucionit Xhonturk. sht faza e zbatics s lvizjes s armatosur n shkall kombtare dhe e lufts s gjithanshme n fushn ideologjike e kulturale. N kt periudh hapet Msonjtorja dhe shum shkolla t tjera shqipe n Shqipri. Etapa e katrt prfshin vitet 1908-1912. Ajo hapet me fitoren e Revolucionit Xhonturk dhe mbyllet me shpalljen e Pavarsis, m 28 nntor 1912. Kjo sht faza e kryengritjeve t mdha shqiptare kundr sundimit turk. Pati nj rritje t vrullshme t lvizjes politike-kulturore.
9. 9. PLATFORMA E RILINDJES KOMBTARE SHQIPTARE Gjat Rilindjes Kombtare Shqiptare u formuan rryma t ndryshme me karakter t thell prparimtar dhe me karakter konservator. Elementt m t prparuar dhe m t vendosur, t dal nga borgjezia, formuluan platformn e Rilindjes. Krkesat kombtare psuan nj evolucion t vazhdueshm. Ato her ishin t pjesshme dhe her t plota, her t moderuara e her radikale, her vetm ekonomike ose vetm kulturore dhe n shumicn e rasteve politike, ekonomike e kulturore. N themel t platforms qndronin dy ide t mdha: ideja e autonomis dhe e pavarsis, dhe ajo e ruajtjes s trsis territoriale t tokave shqiptare. Ideja e autonomis filloi n krahinat malore ku nuk hyri sistemi i timarit dhe u ngrit n nj shkall m t lart gjat pashallqeve shqiptare.
10. 10. Gjat Rilindjes Kombtare Shqiptare u formuan rryma t ndryshme me karakter t thell prparimtar dhe me karakter konservator. Elementt m t prparuar dhe m t vendosur, t dal nga borgjezia, formuluan platformn e Rilindjes. Krkesat kombtare psuan nj evolucion t vazhdueshm. Ato her ishin t pjesshme dhe her t plota, her t moderuara e her radikale, her vetm ekonomike ose vetm kulturore dhe n shumicn e rasteve politike, ekonomike e kulturore. N themel t platforms qndronin dy ide t mdha: ideja e autonomis dhe e pavarsis, dhe ajo e ruajtjes s trsis territoriale t tokave shqiptare. Ideja e autonomis filloi n krahinat malore ku nuk hyri sistemi i timarit dhe u ngrit n nj shkall m t lart gjat pashallqeve shqiptare.
11. 11. Me shembjen e pashallqeve shqiptare nisi nj periudh e re q njihet me emrin Rilindje Kombtare Shqiptare (1831- 1912). Rilindja Kombtare Shqipatre sht nj lvizje politike, sociale dhe kulturore. Ajo synonte formimin e nj shteti t pavarur kombtar. U quajt kshtu pr nder t atyre njerzve q u prpoqn me pushk e pen pr rilindjen e kombit shqiptar, pr tu kthyer lavdin si n kohn e Sknderbeut. Rilindja, si lvizje e gjer popullore kundr zgjedhs s huaj pr lirimin kombtar lidhet me rrnjt e saj t thella historike dhe vihet n dukje fakti q ajo lindi n nj truall t prgatitur nga lufta e pamposhtur shekullore e popullit shqiptar kundr sundimtarve turq, dhe n mnyr t veant nga lvizja e gjer e
12. 12. LVIZJA KOMBTARE SHQIPTARE N VITET 1839-1875 1. Gjendja e Shqipris pas rnies s pashallqeve shqiptare Dyzet vitet e par t shekullit t XIX shnojn pr Shqiprin nj periudh kalimtare, n t ciln vendi po psonte nj varg ndryshimesh n fushn politike, ekonomike dhe shoqrore. Masat kryesore q ndrmori Perandoria Osmane n Shqipri i prkisnin administrats s vendit. Porta e lart ia kishte arritur qllimit t mposhte dy pashallqet e mdha shqiptare, at t Ali Pash Tepelens dhe at t Bushatllinjve. Tani asaj iu hap rruga pr t prforcuar sundimin e vet mbi tokat shqiptare. Suprimimi i sistemit feudal-ushtarak 1831- 1834, i dha Ports mundsin t niste edhe n Shqipri ngritjen e administrats centraliste, t varur nga Stambolli. Porta nisi t zvendsonte feudalt shqiptar me funksionar t huaj. Stambolli mori masa q me ndarjen e re administrative t vitit 1836, sanxhaqet shqiptare t mos formonin nj ejalet m vehte, t mos prfshiheshin qoft edhe sbashku me sanxhaqe jo shqiptare. Krahinat e Shqipris s jugut, me prjashtim t Kors e Pogradecit, u lidhn me nj elajet q e kishte qendrn n Janin. Shqipria e veriut, lindore, dhe e mesme, u bashkuan me sanxhaqe t populluara nga bullgar e serb, t cilt n elajetin e Rumelis prbnin shumicn me qendr Manastirin. Pushteti i ri qndror mbeti pr nj koh vetm sa pr emr dhe duhej t pajtohej me administrimin autonom n baz t kanuneve dhe priviligjeve t vjetra. Marrdhniet ekonomike dhe shoqrore u grshetuan me elemente t vjetra. Porta e lart nuk mundi ta ndryshoj n thelb strukturn ekonomike e shoqrore t vendit.
13. 13. 2. Tanzimati dhe kryengritjet kundr zbatimit t tij n Shqipri Prapambetja ekonomike-shoqrore e Perandoris feudale Otomane n nj koh kur n vendet e Evrops Perndimore po zhvillohej revolucioni industrial, si dhe kryengritjet e vazhdueshme t popujve t nnshtruar, e dobsuan Turqin. U bn prpjekje pr rimkmbjen e perandoris. N nje gjendje t vshtir t brendshme e t jashtme, veziri i madh Mustafa Reshit Pasha, pr t zbutur marrdhniet e acaruara me popullsit e krishtere t perandoris dhe pr t shptuar nga ndrhyrjet e Rusis, i nxitur edhe nga Anglia dha Franca t cilat krkonin nj Turqi m t konsoliduar, hartoi nj projekt, sipas t cilit do t rregullohej jeta e perandoris. Me kt hapej periudha e reformave q njihet me emrin turko-arab Tanzimat (rend, rregull, reforma). Dekreti premtonte: garanci pr jetn, nderin, pasurin dhe besimin e gjith shtetasve pa dallim feje; rimkmbjen e autoritetit shtetror me an t centralizimit burokratik t administrats sipas shembullit t shteteve evropiane, zhdukjen e partikularizmit, arbitraritetit dhe korrupsionit; centralizimin e administrats financiare, duke riorganizuar sistemin fiskal, duke ndar n mnyrn m t mir barrn e taksave dhe duke hequr iltizamin; dhe organizimin e ushtris n baz t rekrutimit t detyrueshm e t prgjithshm pa shprblim. N baz t ktyre parimeve, m 1840 u b reforma fiskale, sipas s cils u krijua nj aparat npunsish t posam pr vjeljen e drejtprdrejt t taksave. Reforma e Tanzimatit u prqndrua edhe n Shqipri. N Shqipri baza shoqrore e reformave t Tanzimatit qe shum e ngusht. Tanzimatin e prkrahu aktivisht vetm nj pjes e feudalve shqiptar, ifligart q merreshin me spekullime dhe furnizime pr shtetin, si dhe ata spahinj q kishin hyr n radht e aparatit t ri shtetror. T till feudal ishin Vrionasit, Toptanasit, etj., t cilt u bn nj mbshtetje e qeveris turke n Shqipri. Brenda nj kohe t shkurtr ata arritn t ngriheshin n shkalln e familjeve feudale ifligare m t mdha, jo vetm t Shqipris, por edhe t Gadishullit Ballkanik.
14. 14. Elementt borgjez shqiptar u drejtuan kundr Turqis ather kur, u b e qart se 'pasoja katastrofale sillte pr vendin Tanzimati. Masat fshatare t Shqipris, veanrisht malsort, si dhe zejtart e vegjlia e qyteteve, mbajtn nj qndrim t rrept armiqsor ndaj Tanzimatit. Premtimet pr sigurimin e qetsis dhe t rregullit ishin nj perspektiv e largt, ndrsa mbi kurrizin e tyre ata ndjen pasojn e drejtprdrejt t zbatimit t reformave, shtimin e barrs s taksve. Gjendja materiale e popullsis psoi nj keqsim t ndjeshm. Nj plag e madhe pr masat e popullsis u b shrbimi ushtarak i detyrueshm, nizami. Nj shrbim i till kishte pasoja katastrofale n veanti pr fshatart, t cilt i detyronin t braktisnin ekonomit e tyre. Nj pjes e madhe e t rekrutuarve vdisnin rrugve m tepr nga abuzimet e intendentve, nga mungesa e ushqimit, veshmbathjes, dhe epidemit. Masat popullore t vendit u ngritn me arm n dor kundr zbatimit t reformave, t zhytura n nj prapambetje t madhe politike e kulturale nuk arritn t formulonin krkesa t shprehura pr nj ndryshim rrnjsor t gjendjes, pr zvendsimin e regjimit feudal me nj regjim m t prparuar pr zhdukjen e sundimit turk n Shqipri dhe formimin e nj shteti kombtar shqiptar. N disa raste n krye t lvizjeve fshatare u vun feudal, t cilt reformat i kishin zhveshur nga privilegjet e mparshme. Kto lvizje shnojn nj etap t re n luftn e popullit shqiptar kundr pushtimit t huaj. Ato jan pjes e lufts kundr grabitjes, shkatrrimit t forcave prodhuese dhe varfrimit.
15. 15. . Drejtuesit e kryengritjeve t viteve 30 t shek.XIX Reformat centralizuese-tanzimatiste t viteve 30-70 t shek. XIX u bn shkaku i nj varg kryengritjesh t armatosura. Sami Frashri i quajti reformat nj pushtim t ri t Shqipris. Rritja e dhuns osmane dhe mohimi i t drejtave kombtare u shoqruan nga nj sr kryengritjesh lokale e ndrkrahinore. Kryengritjet ishin vullnetare. Ato udhhiqeshin nga udhheqs pak t njohur. Nj nga udhheqsit e kryengritjeve t armatosura ishte Tafil Buzi (?-1866). N vitin 1833, kryengritsit e Shqipris s Jugut e thirrn at t drejtonte veprimet ushtarake dhe t siguronte lidhjet me Mehmet Aliun e Egjiptit. N qytetin e Beratit ai formoi nj beslidhje antiosmane. N vitin 1847 u bashkua nj kryengritje prkrah Zenel Gjoleks dhe Rrapo Hekalit. Pas disfats s saj, pranoi amnistin e sulltanit dhe u b qeveritar i Stambollit. Hamza Kazazi (?-1859) ishte mndafshpunues, prfaqsues i borgjezis shkodrane, arriti t bhej komandant i rojs ushtarake t qytetit. Me shkarkimin e tij, n kuadrin e reformave centralizuese, u hodh n krahun e t paknaqurve. Aftsit organizative dhe ushtarake e nxorrn n krye t Kshillit t Prkohshm q drejtonte kryengritjen e vitit 1835, q bashkkohsit e quajtn revolucion. Alush bej Frakulla (?-1837) ishte udhheqs i dy kryengritjeve fshatare kundrosmane n krahinn e Myzeqes, vuri dor mbi ifligjet shtetrore, mblodhi nj kuvend dhe vendosi q krahina t qeverisej nga kryepleqt vendas, t cilt do t mbanin lidhje me pushtetin qndror. Dervish Cara udhhoqi kryengritjen e Kosovs dhe t Maqedonis Perndimore n vitin 1844. Nn drejtimin e tij u lirua Prishtina, Shkupi dhe Tetova. Si m e madhja n Kosov detyroi sulltanin t drgonte forca t shumta. Shum udhheqs u kapn dhe u drguan n Stamboll. Aty iu organizua nj gjyq. Qndrimi burrror i tij bri nj prshtypje t madhe n shtypin evropian t kohs. Zenel Gjoleka (?-1852), udhheqs n lvizjen fshatare n Shqiprin e Jugut n vitet 30-40 t shek. XIX. N Kuvendin e Mesaplikut (1847) u zgjodh kryetar i Lidhjes Kombtare dhe komandant i forcave kryengritse. Ai udhhoqi trimrisht kryengritsit n zonn ndrmjet Kurveleshit, Delvins, amris, Gjirokastrs dhe Vlors. Me shtypjen e kryengritjes Zenel Gjoleka u kap tradhtisht dhe u internua ne vende t ndryshme t Anadollit. Rrapo Hekali (?-1847) udhheqs tjetr i kryengritjes s vitit 1847 n Shqiprin e Jugut. Me shprthimin e kryengritjes nga Zenel Gjoleka, ai e shtriu kryengritjen edhe n krahinn e Mallakastrs. Drejtoi luftimet n fshatin Greshic dhe ato pr lirimin e qytetit t Beratit. Me shtypjen e kryengritjes Rrapo Hekali u kap rob nga nj ushtri e madhe. Ai mbajti nj qndrim burrror para kryekomandantit t Rumelis, duke deklaruar se luftonte pr fakirfukaran.
16. 16. Gjat viteve 1881-1912, autonomia e krkuar sht konceptuar n tri forma 1.Si nj autonomi kulturore, q nnkuptonte lejimin e msimit t gjuhs shqipe n shkollat turke, prhapjen e arsimit n gjuhn amtare, prdorimin e ksaj gjuhe n shrbesat fetare, lirin e t gjitha feve dhe moslejimin e przierjes s tyre n shtjet shtetrore, prdorimin e alfabetit latin n gjuhn shqipe. 2.Si nj autonomi provinciale me administrat shqiptare me npuns t zgjedhur nga mysliman dhe t krishter, me t drejta vetqeverisjeje dhe n gjyqe, me ushtri kombtare, zgjedhje t organeve t administrats, zhvillimin e arsimit dhe t kulturs shqiptare, t drejta pr t shpenzuar t ardhurat kryesisht pr nevojat e vendit.
17. 17. 3.Si nj autonomi shtetrore me administrat, parlament dhe me qeveri shqiptare t lidhura me shtetin osman pr punt e jashtme dhe t lufts, me t drejtn pr t pasur ushtrin dhe flamurin e saj kombtar, me gjuh zyrtare shqipen. Duke par se Shqipria e dobt e pavarur do t binte nn kthetrat e shteteve fqinje, disa rilinds t tjer ishin pr krijimin e nj shteti dualist shqiptaro-grek, i ngjashm me shtetin austro-hungarez. Kjo rrym mbshtetej n teorin pellazgjike. Sipas saj, jo vetm shqiptart, por edhe grekt ishin pasardhs t pellazgve. Krkesa pr krijimin e nj province autonome shqiptare mbizotronte mbi t tjerat.
18. 18. LVIZJA KOMBTARE SHQIPTARE N VITET 1839-1875 1. Gjendja e Shqipris pas rnies s pashallqeve shqiptare Dyzet vitet e par t shekullit t XIX shnojn pr Shqiprin nj periudh kalimtare, n t ciln vendi po psonte nj varg ndryshimesh n fushn politike, ekonomike dhe shoqrore. Masat kryesore q ndrmori Perandoria Osmane n Shqipri i prkisnin administrats s vendit. Porta e lart ia kishte arritur qllimit t mposhte dy pashallqet e mdha shqiptare, at t Ali Pash Tepelens dhe at t Bushatllinjve. Tani asaj iu hap rruga pr t prforcuar sundimin e vet mbi tokat shqiptare. Suprimimi i sistemit feudal-ushtarak 1831-1834, i dha Ports mundsin t niste edhe n Shqipri ngritjen e administrats centraliste, t varur nga Stambolli. Porta nisi t zvendsonte feudalt shqiptar me funksionar t huaj. Stambolli mori masa q me ndarjen e re administrative t vitit 1836, sanxhaqet shqiptare t mos formonin nj ejalet m vete, t mos prfshiheshin qoft edhe sbashku me sanxhaqe jo shqiptare.
19. 19. Krahinat e Shqipris s jugut, me prjashtim t Kors e Pogradecit, u lidhn me nj elajet q e kishte qendrn n Janin. Shqipria e veriut, lindore, dhe e mesme, u bashkuan me sanxhaqe t populluara nga bullgar e serb, t cilt n elajetin e Rumelis prbnin shumicn me qendr Manastirin. Pushteti i ri qndror mbeti pr nj koh vetm sa pr emr dhe duhej t pajtohej me administrimin autonom n baz t kanuneve dhe priviligjeve t vjetra. Marrdhniet ekonomike dhe shoqrore u grshetuan me elemente t vjetra. Porta e lart nuk mundi ta ndryshoj n thelb strukturn ekonomike e shoqrore t vendit.
20. 20. Hamza Kazazi (?-1859) ishte mndafshpunues, prfaqsues i borgjezis shkodrane, arriti t bhej komandant i rojs ushtarake t qytetit. Me shkarkimin e tij, n kuadrin e reformave centralizuese, u hodh n krahun e t paknaqurve. Aftsit organizative dhe ushtarake e nxorrn n krye t Kshillit t Prkohshm q drejtonte kryengritjen e vitit 1835, q bashkkohsit e quajtn revolucion. Alush bej Frakulla (?-1837) ishte udhheqs i dy kryengritjeve fshatare kundrosmane n krahinn e Myzeqes, vuri dor mbi ifligjet shtetrore, mblodhi nj kuvend dhe vendosi q krahina t qeverisej nga kryepleqt vendas, t cilt do t mbanin lidhje me pushtetin qndror.
21. 21. Dervish Cara udhhoqi kryengritjen e Kosovs dhe t Maqedonis Perndimore n vitin 1844. Nn drejtimin e tij u lirua Prishtina, Shkupi dhe Tetova. Zenel Gjoleka (?-1852), udhheqs n lvizjen fshatare n Shqiprin e Jugut n vitet 30-40 t shek. XIX. N Kuvendin e Mesaplikut (1847) u zgjodh kryetar i Lidhjes Kombtare dhe komandant i forcave kryengritseRrapo Hekali (?-1847) udhheqs tjetr i kryengritjes s vitit 1847 n Shqiprin e Jugut. Me shprthimin e kryengritjes nga Zenel Gjoleka, ai e shtriu kryengritjen edhe n krahinn e Mallakastrs. Drejtoi luftimet n fshatin Greshic dhe ato pr lirimin e qytetit t Beratit. Me shtypjen e kryengritjes Rrapo Hekali u kap rob nga nj ushtri e madhe. Ai mbajti nj qndrim burrror para kryekomandantit t Rumelis, duke deklaruar se luftonte pr fakirfukaran.
22. 22. LIDHJA E POPULLIT SHQIPTAR KUNDR COPTIMIT T SHQIPRISE DHE PR AUTONOMI N VITET 1875-1881 1.Kriza Lindore dhe Lvizja Kombtare Shqiptare Para se t shfaqej Kriza Lindore e viteve 70 shtetet fqinje ballkanike, Serbia, Mali i Zi dhe Greqia, synonin, mbi bazn e platformave politike, shoviniste, t rrmbenin trojet shqiptare. Greqia (1844) sajoi programin e quajtur "Ideja e madhe" (Megali Idea), pr t krijuar nj shtet t madh helenik, duke futur n t Shqiprin e Jugut deri n Shkumbin. "Megali idea" greke mbeshtetej nga Patrikana ortodokse e Stambollit.
23. 23. 2.Kongresi i Berlinit dhe Lidhja e Prizrenit Vendimet e Traktatit t Shn Stefanit u kundrshtuan jo vetm nga shqiptart, por edhe nga Fuqit e Mdha, t cilat nuk mund t lejonin fuqizimin e Rusis n Ballkan. Ndaj, ato vendosn t mos e njihnin Traktatin dhe ta ribnin at n Kongresin e Berlinit 13 qershor 1878. N t morn pjes 6 fuqit e mdha. Traktati i Berlinit, i nnshruar m 13 korrik, i njohu Bullgaris autonomin nn sovranitetin e sulltanit, por trualli i saj kufizohej tani nga Danubi dhe vargmalet e Ballkanit. Ai duke marr npr kmb parimin e vetvendosjes s kombsive, e ruajti sundimin e kalbur otoman n nj pjes t Gadishullit Bllkanik dhe u dha, nga ana tjetr, fitimin kryesor fuqive t mdha si Austro-Hungaris dhe Anglis. M 10 qershor, me nismn e Komitetit t Stambollit dhe Abdyl Frashrit, thirrn n Prizren nj kuvend, i cili vendosi formimin e Lidhjes mbarshqiptare t Prizrenit. Rreth Lidhjes u bashkuan t gjitha krahinat rreth 40 degve, t ngritura npr krahinat shqiptare nga veriu n jug. Organi m i lart i Lidhjes s Prizrenit ishte kshilli qndror, me kryetar Iliaz Pash Dibrn, dhe me antar t komunitetit drejtues si ishte: Ali Psh Gucia, Sheh Mustafa Tetova, myderiz Omer Efendiu nga Prizreni, Sulejman Vokshi nga Gjakova
24. 24. Programi i Lidhjes Shqiptare t Prizrenit: 1. T krkohet nj administrate autonome (e veant) nn emrin Vilajetet e Bashkuara me qendr Manastirin. 2. T caktohet si kryetar i prkohshm i vilajeteve Gazi Ahmet Muhtar pasha. 3. Pr prhapjen e synimeve t pavarsis (autonomis), n qendrat e mdha, si Manastiri, Shkupi, Prishtina t bhet nj organizim nn emrin Kshilli i Lidhjes. 4. E dhjeta dhe vergjia t mblidhen n emr t vilajeteve t bashkuara, duke br dhe organizimin e xhandarmris. 5. T ngrihet ushtria e milicia.
25. 25. Qeveria e Prkohshme e Lidhjes s Prizrenit Gjat viteve t Lvizjes s Prizrenit Lvizja Kombtare Shqiptare nuk u shpreh vetm me luftn e prditshme politike, diplomatike e ushtarake pr mbrojtjen e trsis toksore t atdheut dhe pr formimin e shtetit kombtar shqiptar. Ajo u shfaq n t njjtn kohe edhe me zhvillimin e vrullshm t mendimit politik, filozofik e shoqror, si dhe t veprimtaris publicistike, letrare e shkencore. Lidhjen kulturore t ksaj periudhe e udhhoqn po ata atdhetar, t cilt prfunduan edhe platformn politike t Lidhjes Shqiptare t Prizrenit. At e udhhoqn figura t shquara, si Abdyl Frashri, Pashko Vaso, Jani Vreto, Sami Frashri, Thimi Mitko, Ymer Prizreni, t cilt me veprimtarin e tyre si ideologji e si aktiviste, si shkrimtare e si organizatore, zen nj vend t rndsishm n historin e gjith Rilindjes Kombtare Shqiptare.
26. 26. Programi autonom i Lidhjes s Prizrenit kaloi n disa faza q u pasqyruan n shum kuvende t Lidhjes. Kuvendi i Lidhjes n Dibr n 14 tetor 1878 parashikonte bashkimin e tokave shqiptare n nj vilajet t vetm me kryqytetin e tij, me organet e tij ekzekutive dhe legjislative, npuns shqiptar; arsimin n gjuhn shqipe, buxhetin e tij, kryerjen e reformave ekonomike prdorimin e nj pjese t buxhetit t ktij vilajeti pr arsimin dhe punt publike etj. N kuvendin e dyt t Prizrenit m 1879 u krijua Kshilli i Prgjithshm si organ drejtues i Lidhjes. Ajo arriti t largonte npunsit dhe ngriti organet e saj qeverisse, si: gjykatat dhe financat. Shrbimi ushtarak kryhej n tokat shqiptare. N vend u krijua nj dypushtet: ai osman dhe ai i Lidhjes. Pr kt arsye krahu radikal mendonte t bnte nj hap m tej n riorganizimin e Lidhjes drejt nj qeverie. Pr kt qllim, Kuvendi i Gjirokastrs, korrik 1880, shtroi iden e krijimit t nj shteti autonom shqiptar nn sulltanin.
27. 27. Traktati i Shn Stefanit dhe Shqipria Serbia dhe Mali i Zi me pretekstin e lufts kundr Turqis u hodhn mbi tokat shqiptare n vilajetin e Kosovs dhe t Shkodrs. Edhe Greqia nuk ndenji duarkryq, por deshi t ndizte kryengritjen antiosmane n jug t Shqipris, q kto toka t'i bashkngjiteshin mbretris helene. porta e Lart nnshkroi armpushimin e Edenes m 31 janar 1878 dhe m 3 mars n Shn Stefan, nnshkroi Traktatin e Paqes me rusin, q mori emrin Traktati i Shn Stefanit. Traktati nuk zinte n goj shqiptart, as si kombsi shtetformuese dhe as si shtje m vete, por trojet e tyre coptoheshin tejendan. Bullgaria do t merrte krahinat shqiptare t Kors, Pogradecit, Strugs, Dibrs, Krovs, Gostivarit, Tetovs, Shkupit, Kaanikut dhe Kumanovs, kurse Serbia aneksonte viset veriore t Kosovs deri afr mitrovics. Mali i Zi vinte dor mbi Ulqinin, Krajn, Anamalin, Hotin, Grudn, Kelmendin, Plavn, Gucin dhe Rugovn. Pjesa tjetr do t mbetej nn sundimin turk.
28. 28. RRITJA E LVIZJES KOMTARE SHQIPTARE M VITET 1882-1908 Gjat ksaj periudhe politikat e fuqive t mdha dhe e shteteve ballkanike ndaj Shqiprise ishin shum t vshtira prve shtypjes s gjithanshme. Vshtirsi jo t pakta iu krijuan Lvizjes Kombtare Shqiptare edhe nga politika q ndoqn Fuqit e Mdha pas Kongresit t Berlinit, si edhe nga qllimi q mbajtn shtetet fqinje ballkanike ndaj shtjes shqiptare. Gjendja n Shqipri nuk u lehtsua, sepse Porta e Lart vendosi ktu nj regjim terori politik, regjim i lidhur me emrin e sulltan Abdyl Hamitit t II. Porta e Lart ndoqi me kmbngulje akoma m t madhe politikn e vjetr t mohimit t kombsive shqiptare dhe vazhdoi ta identifikonte si edhe m par fen me kombsin, duke shpresuar se me kt mnyr do tua mbyllte rrugn e bashkimit shqiptarve, pr t krkuar autonimin e vendit. Porta e Lart deri n 1879 kishte lejuar botimin e disa librave shqip, por tashm nuk lejonte asnj botim shqip. Kushte t vshtira pr lvizjen Kombtare Shqiptare u krijuan jo vetm nga reaksioni i gjithanshm turk, por edhe nga politika q ndoqn pas Kongresit t Berlinit fuqit e mdha imperialiste ndaj Turqis e Ballkanit si dhe nga qndrimi q mbajtn ndaj shtjes shqiptare shtetet fqinje ballkanike.
29. 29. Marrdhniet shqiptaro-greke n vitet 1883-1884 Nj nga ngjarjet m t rndsishme ishte dhe marrdhnia shqiptaro- greke. Pas qeveris turke ishte Greqia ajo q zhvilloi n kto vite veprimtarin m t madhe armiqsore ndaj lvizjes Kombtare Shqiptare. U zhvilluan n dy rrug t ndryshme, t cilat plotsonin njra-tjetrn. Patrikana e shumfishoi veprimtarin e saj me ann e klerit dhe t grekomanve vendas n drejtim t helenizimit t shqiptarve. Nn mbrojtjen e ligjeve otomane, aktivistt grek e grekoman, klerik e laik, zhvilluan nn rrogoz edhe nj veprimtari politike n favor t Greqis s lir e t krishter. Duke u kapur pas faktit se n lvizjen kombtare shqiptare si nj lvizje t maskuar feudale- turke. Nga ana tjetr vepronin qeveritart e Athins, t cilt shpresat e realizimit t synimeve t tyre politike ndaj Shqipris nuk mund ti varnin n numrin e pakt t grekomanve vends dhe nuk mund ta injoronin faktin se n radht e shqiptarve po rritej gjithnj e m tepr lvizja kombtare pr nj shtet shqiptar m vete.
30. 30. Lvizjet shqiptare n vitin 1897 As n Shqipri, as n megrim nuk kishte nj organizat qendrore. Organizatat patriotike t mrgimit, qen gjithnj t shkputura nga masat e popullsis n Shqipri. M 1897 vatra m e rndsishme e lvizjes, idet autonomiste ndesheshin n kundrshtimin e vendosur t feudalve, bajraktarve dhe klerikve turkoman e reaksionar me influence. Keqsimi i marrdhnieve greko-turke n muajt e par t vitit 1897 pr shtjen e Krets, ushtroi nj ndikim negative n lvizjen kombtare. Rreziku q dilte pr coptimin e teritoreve shqiptare n rast se fitonte Greqia e largoi vmendjen e shqiptarve nga Stambolli dhe e drejtoi nga Athina. Sulltani e shfrytzoi kt rast dhe pr ti trhequr sidomos shqiptart mysliman kundr Greqis. Porta u premtoi shqiptarve shprblime dhe lehtsira n administrimin e vendit pas lufts. Krerve feudal dhe bajraktarve Stambolli u premtoi se nuk do tua cnonte privilegjet e tyre t vjetra. N prill t vitit 1897 filloi lufta greko-turke. Me gjith kontributin q dhan shqiptart n luftn kundr Greqis sulltani i shkeli prsri premtimet pr lehtsira n administratn e Shqipris.
31. 31. Shkelja e premtimeve nga sulltani ndazi paknaqsi t shqiptarve t cilt, kur mori fund lufta greko-turke, e drejtoi prsri vmendjen n shtjen e marrdhnieve me Stambollin. Patriott rilindas me reforma kuptonin autonomin e Shqipris, ashtu si ishte formuluar n memorandumin e Bukureshtit t shkurtit 1897. Ata bn prpjekje t mdha pr ta orientuar lvizjen popullore n rrugn e krkesave pr autonomin e Shqipris. Porta e Lart u prpoq ta shtynte me forc lvizjen popullore pr reforma. Ajo provokoi konflikte kufitare midis kosovarve dhe serbve, pr ta largua vmendjen e shqiptarve nga reformat. Por nuk ia arriti qllimit. N ditt e para t nntorit 1897 n gjith vilajetin e Kosovs shprtheu kryengritja e armatosur.
32. 32. Lidhja e Pejs Prpara patriotve shqiptar u b e domosdoshme dhe e ngutshme nevoja pr ti shkrir prsri lvizjet spontane e t coptuara t shqiptarve n nj lvizje t ndrgjegjshme, me nj program t prbashkt veprimi. E ngutshme u b detyra pr t mos lejuar ndrhyrjet e fuqive t mdha n kto lvizje. Inisiativn e prpunimit t ktij programi t prbashkt e mori Shoqria e Stambollit e cila u riorganizau me emrin Komiteti Shqiptar me kryetar Sami Frashrin. N kt koh nn drejtimin e Sami Frashrit u arrit t krijohej nj manifest. Manifesti vilajeteve n nj vilajet autonom, me nj rregullim t veant pr t, me shqipen si gjuh lokale, me nj guvernator t prgjithshm t drguar nga Porta n krye, i cili t qeveriste nn kontrollin e nj Asambleje Kombtare.
33. 33. T gjith funksionart e tjer t jen shqiptar. T ardhurat nga taksat, doganat etj, t shpenzohen n vend dhe Turqia t marr q ktej vetm nj detyrim vjetor. Ai shpallte synimin e fundit t lvizjes shqiptare dhe konkretisht krijimin e nj Shqiprie t lir, q t qeverisej nga nj pleqsi e prbr nga aq antar sa do t ishin edhe provincat e saj, nga gjiri i t cilve do t zgjidhej nj president. Pas shprndarjes s manifestit, u bn prpjekje edhe pr krijimin e nj organizate qndrore. Inisiativn e morn Riza Bej Kryeziu nga Gjakova, dhe Haxhi Mulla Zeka nga Peja. Mbledhja paraprake u mbajt n Pej n nntor 1897. Aty morn pjes gati 500 veta. U bisedua shtja e reformave t prshtatshme pr Shqiprin, si i vetmi mjet pr ta prmirsuar gjendjen e mjerueshme t vendit, q kishte krijuar administrate turke, dhe njkohsisht si e vetmja mnyr pr ta shptuar at nga lakmit e vendeve fqinje.
34. 34. Traktati politik Shqipria ka qen, sht e do t bhet? Duke u mbshtetur n eksperiencn e gjat t fituar si nj nga udhheqsit kryesor t lvizjes kombtare shqiptare, Sami Frashri shkroi brenda nj kohe t shkurtr traktatin politik Shqipria ka qen, sht e do t bhet?, q sht vepra e tij kryesore e shek.XIX. Qllimi i veprs ishte t shqyrtonte problemet politike aktuale t lvizjes kombtare dhe ti tregonte asaj dhe n mnyr t veant Lidhjes s Pejs, rrugn q duhej t ndiqnin. Me qllim q t ngjallte n bashkatdhetart e vet krenarin kombtare pr t kaluarn e tyre, Samiu trajtonte me ngjyra t forta gjendjen e mjerueshme ku e kishte zhytur Shqiprin sundimi turk. Nga Perandoria Otomane dhe nga sulltani halif, Samiu prpiqej, me nj arsyetim t mpreht, t shpjegonte se Turqia e kalbur nga brenda ishte me nj kmb n varr. N qoft se Shqipria, arsyetonte ideologu i madh, do t vazhdonte t ishte e ndar n katr vilajete t zakonshme turke pa asnj t drejt t veant dhe n qoft se shqiptart do t luftonin kundr shteteve fqinje pr mbrojtjen e tokave t tyre duke shfaqur besnikrin ndaj sulltanit pa krkuar prej tij t drejtat kombtare, ishte rrezik q shqiptar
35. 35. t identifikoheshin me turqit dhe, kur Perandoria Otomane t shembej, Shqipria t konsiderohej si nj pjes e trashgimit turk, si objekt pr tu ndar midis monarkive ballkanike. Ai vinte n dukje se n kushtet e reaksionit turk, si m 1878 dhe tani, inisiatort e kuvendit nuk mund ta ngrinin Lidhjen e re pa deklaratat e besnikris ndaj sulltanit, ndonse kto ishin t huaja nga qllimi i shqiptarve. Samiu parashtronte edhe nj projekt t kushtetuts q, sipas mendimit t tij, duhej t kishte Shqipria kur t fitonte autonomin, gj q formulohej pr t parn her n mnyr t plot n historin e mendimit politik shqiptar. Sipas tij Shqipria nuk do t ishte nj bashkim i thjesht i vilajeteve ose i tokave shqiptare, por nj shtet m vehte nn sovranitetin e sulltanit. Si shtet m vehte ajo duhej t ishte nj republik parlamentare, pushtei ekzekutiv do t ishte i ndar nga ai legjislativ.
36. 36. Rnia e lvizjes s armatosur 1899- 1900 Gjat pranvers s vitit 1899 patriott shqiptar i vazhduan prpjekjet pr ta kthyer Besa-Besn n rrugn e lufts pr autonomin e Shqipris dhe korrn n kt drejtim seksese. U bn prpjekje pr t zbuar klerikt dhe msuesit bullgar e serb nga krahinat shqiptare, rifilloi lvizja pr t fituar t drejtn q shqiptart ta administronin vet vendin e tyre. Me qn se mjaft telegrame drejtuar n Stamboll mbetn pa prgjigje, shqiptart kaluan edhe n krcnime t hapura kundr Ports. N Shkup shqiptar t armatosur rrethuan konakun e valiut dha pas nj luftimi t shkurtr q bn, e detyruan t pranonte krkesn e tyre pr t pushuar nga puna 12 funksionar t urryer turq t vilajetit. N vjesht gjendja u acarua m tepr. N Dibr popullsia dboi peshkopin ekzarkist, n Pej rifilloi lvizja, pr uljen e taksave, pr reforma administrative dhe pr shkolla shqipe.
37. 37. N Shkup u drgua nj komision n Stamboll pr t shprehur ankesat dhe dshirat e popullsis. Porta e Lart u krcnua me nj lvizje t armatosur n tr vilajetin. Por, Stambolli duke patur edhe nxitjen e fuqive t mdha dhe duke qn i liruar nga lvizja maqedonase, nuk pranonte asnj nga krkesat e shqiptarve. N kto kushte dshtuan edhe prpjekjet e bra n fillim t pranvers s vitit 1900 nga Haxhi Mulla Zeka pr t mbledhur nj kuvend t ri, ku t shtrohej shtja e autonomis s Shqipris me ann e nj kryengritje t prgjithshme. Gjat pranvers s vitit 1900 lvizja pr autonomin e Shqipris ra.
38. 38. Kuvendin e Junikut 1912 deri n pragun e shpalljes s pavarsis. Autonomia ishte shkalla e par drejt pavarsis e formimit t shtetit kombtar. Krer feudal, ifligar dhe npuns t ndryshm nuk ishin pr nj shkputje t plot nga shteti osman. Si rezultat i prhapjes masive t fes islame, pjesa m e prapambetur e paris myslimane e kishte t vshtir t shkputej nga sulltani, t cilin e shihte si kalif i Zotit n tok. N kuadrin e Perandoris Osmane, Shqipria do ti shptonte politiks ekspansioniste t qarqeve politike fqinje. N rast se Shqipria do t shkputej nga Perandoria Osmane, nuk do ti bnte ball rrezikut t jashtm. Krahas autonomis disa rilinds shtruan krkesn e pavarsis s plot. Gjat Lufts s Par Ballkanike, duke qen se koalicioni ballkanik po korrte fitore mbi osmant, rreziku i coptimit t Shqipris u b m i madh. Prandaj, pr t shmangur kt rrezik, patriott shqiptar me n krye Ismail Qemalin, gjykuan se ishte koha pr tu shkputur plotsisht nga Perandoria Osmane me qllim q tokat shqiptare t mos trajtoheshin si toka t ksaj perandorie q po shkonte drejt disfats. Pr kt arsye u kalua n iden e pavarsis s plot t Shqipris. Memorandumin e Gres 1911
39. 39. Deprtimi dhe rivaliteti austro- italian n Shqipri Qeverit austro-hungareze dhe italiane po merrnin masa t reja pr t forcuar pozitat n kt pjes t Ballkanit. Ato prdorn pr kt qllim konsullatat, shkollat dhe zyrat postare t hapura e t mbajtura prej tyre, vijat e lundrimit, t tregtis etj. Vendin kryesor n kt drejtim vazhdonte ta mbante gjithmon Vjena. Tokat e Shqipris kishin gjithnj nj rndsi t veant pr interesat austro-hungareze n Adriatik. Nprmjet Kosov kalonte rruga pr t dal n Selanik, ku sunonte t shtrinte kufijt e saj perandoria e Hasburgve. Deri n fund t shek.XIX Vjena kishte shtn n duart e saj tri t katrtat e xhiros s tregtis s jashtme, q bnin krahinat e Shqipris, kryesisht nprmjet Adriatikut. Ktu kishin fituar nj rndsi skela austriake e Trieshtit dhe Shkodra e cili nprmjet Buns, ishte br tregu kryesor i eksporteve t mallrave austriak
40. 40. Ismail Qemali dhe programi i tij 1900 Ngjarjet e viteve 1897-1900 treguan se rrethanat ndrkombtare vazhdonin t ishin t disfavorshme pr lvizjet e armatosura si n Shqipri ashtu edhe n viset e tjera t Ballkanit. Nj nga personalitetet shqiptare q formuloi nj program t ri ishte, Ismail Qemali. Ai punoi pr gati 35 vjet si nj funksionar i lart i Perandoris Osmane, por jo si nj funksionar i dyzuar, por si nj militant i lvizjes demokratike liberale turke kundr despotizmit mesjetar sulltanor q peshn kryesore t veprimtaris e anoi nga lirimi i Shqipris. Ai u brumos si nj burr shteti demokrat. Ai qe kryetari i qeveris s par shqiptare, udhheqsi kryesor i jets politike n momentet e ndrlikuara e t vshtira q kaloi Shqipria e rilindur.
41. 41. Personaliteti dhe veprimtaria e tij ishin mbrujtur me aspiratat e Rilindjes Kombtare Shqiptare dhe i prgjigjeshin krkesave urdhruese t kohs dhe Revolucionit Kombtar Shqiptar. N lidhje me gjendjen e brendshme t Perandoris Otomane, ai si shumica e njerzve prparimtar turq krkonte q, pr vet interesin e Turqis, kjo duhej t bnte jo politikn e reformave centralizuese t inaguruara me Tanzimatin, por nj politik reformash decentralizuese n dobi t kombsive t perandoris. Pikpamjet e tij trhoqn simpatin e kombsive t shtypura t Turqis. Masat popullore shkaktuan dyshime n Portn e Lart. Pr kt arsye sulltani e emroi Ismail Qemalin guvernator n Tripoli. M 28 prill 1900, s bashku me djemt e tij u arratis nga Turqia dhe pastaj mbrriti n Napoli. Ismail Qemali ia kushtoi kujdesin e vet lvizjes kombtare shqiptare, dhe u b nj nga personalitetet kryesore t saj. Nisej nga besimi se politika e ruajtjes s status-kuos ishte nj politik e prkohshme e fuqive t mdha dhe se rreziku kryesor pr Ballkanin vazhdonte t vinte nga Rusia dhe Austria.
42. 42. Jehona e revoluciomit rus n Shqipri M 1905 po ndjehej revolucioni i par rus. Ai pati nj jehon t gjall pozitive n opinionin publik shqiptar, jehon q u shpreh n faqet e shtypit t kolonive mrgimtare, e sidomos n gazetn Drita. Luftn e popullit shqiptar kundr Turqis patriott shqiptar e lidhnin me luftn e popullit rus ndaj caristve. N revolucionin rus shikonin shembullin q duhej t ndiqnin shqiptart. Ktu e kan burimin simpatia dhe mirkuptimi q gjeti te demokratt shqiptar revolucioni i par rus. N ngjarjet revolucionare t Rusis populli rus, tregoi urtsi, vendosmri, guxim dhe bashkim, cilsi kto q e bn at t qndronte me gjoks prpara plumbave t ushtris. Gazeta Drita krkonte q n luftn pr lirimin nga zgjedha turke t tregohej, ashtu si n Rusi urtsi, vendosmri, guxim dhe bashkim. Shembulli i revolucionarve rus i dha krahut demokratik t lvizjes kombtare shqiptare nj rast t ri pr t propaganduar iden e kryengritjes s armatosur, si mjet pr t fituar t drejtat kombtare.
43. 43. Lindja e lvizjes puntore N vitet e para t shek. XX lindi n Shqipri edhe lvizja puntore. Puntort shqiptar ishin ende t pakt n numr dhe t shprndar. Me origjin t afrt fshatare ose zejtare ata nuk formonin ende nj klas me vehte, me ndrgjegje t tyre klasore. Mbi kta puntor rndonte shfrytzimi i egr i padronve vends dhe i sundimtarve t huaj. Pr t shptuar puntort luftuan si mundn e sa mundn. N radht e tyre filluan t deprtonin edhe idet socialiste. Lvizja puntore lindi n formn e shoqrive ndihtare n radht e puntorve shegert t zejtarve. Nj nga shoqrit e para puntore pr ndihmn reciproke u krijua n Shkodr m 1902. Ritja e lvizjes revolucionare gjeti shprehje t gjall edhe n kremtimin pr her t par n Shqipri t 1 Majit, fests ndrkombtare t puntorve. M 1905, 1 Maji u festua n Shkodr n nj rreth t vogl puntorsh. Festa e 1 Majit u kthye n nj manifestim solidarizmi dhe bashkimi t shtresave t varfra. Q ather 1 Maji u b tradit e puntorve.
44. 44. Veprimtaria e etave t armatosura Komunitetet e fshehta "Pr lirin e Shqipris" q u krijuan n qendra t ndryshme t vendit, nuk arritn t merrnin n dor udhheqjen e lvizjeve t shumta popullore, q drejtoheshin kundr administrats turke. Kryengritjet vazhdonin t shprthenin n mnyr spontane, pa lidhje me njra tjetrn dhe jo nn ndikimin e drejtimin e komiteteve. Vendimi pr t krijuar etat e para u morr n janar 1908 nga Komiteti i Manastirit. eta e par u krijua n krahinn e Kors e komanduar nga Bajo Topulli. N pranvern e vitit 1906, u krijuan edhe eta t tjera. ishin prgjithsisht t vogla dhe vepronin kryesisht n rrethet e Kors, Beratit, Devollit, Kolonjs, Leskovikut e Prmetit
45. 45. VEPRIMTARIA POLITIKE DHE KULTURALE E KLUBEVE SHQIPTARE N VITET 1908-1910. KRYENGRITJA E VITIT 1910 Menjher pas shpalljes s kushtetuts n Manastir u krijua klubi i par shqiptar Bashkimi. Pas tij u krijuan klube kombtare n qytetet krysore dhe m von n qendrat e tjera t vendit. Klube t tilla u krijuan n Stamboll edhe Janin, Selanik etj. N klube u prqndrua veprimtaria politike e kulturore e patriotve shqiptar. Ato ishin organizata t gjera demokratike, t cilat prfshinin n gjirin e tyre prfaqsues t shtresave t ndryshme shoqrore dhe udhhiqeshin kryesisht nga intelektual. N statutet e shumics s klubeve njihej barazia e t drejtave t t gjith antarve, pavarsisht nga origjina e tyre shoqrore. Klubet nuk kishin nj program t vetm e t prbashkt. Pr tiu shmangur ndjekjeve t autoriteteve turke, ato deklaronin se nuk mereshin me veprimatri politike. Madje, pr t siguruar nj liri m t madhe veprimi, n disa klube u ftuan t mernin pjes edhe xhonturq.
46. 46. Kryengritja e Kosovs e vitit 1910 Marrdhniet e shqiptarve me xhonturqit u acaruan sidomos pas shtypjes s kryengritjes shqiptare t vitit 1909. Rrethet patriotike dhe komitetet e fshehta i shtuan prpjekjet pr organizimin e kryengritjes s armatosur. N Kosov ishte krijuar nj gjendje e padurueshme. N fillim t vitit 1910 u lidh besa pr t vepruar me arm kundr xhonturqve. N prill, Mitrovica, Vushtrria dhe Llapi sulmuan garnizonet turke. Kryengritja u prhap edhe n krahinat e tjera t Kosovs. Operacioni ushtarak turk n Kosov, u krye nn komandn e gjeneralit Shefqet turgut Pasha, me 16 mij vet. Kryengritsit i kishin zn vendet.
47. 47. Kryengritja shqiptare e vitit 1911 Paknaqsia ndaj regjimit xhonturk po rritej vazhdimisht, pasi edhe vetdija kombtare e popullit ishte fuqizuar. Ja vdekje, ja liri! kjo ishte parulla e lufttarve t etave kryengritse. Malsia e Mbishkodrs nn udhheqjen e Ded Gj Lulit, filloi kryengritjen. Me 3 mij lufttart e tij u lirua Tuzi dhe m 6 prill ai ngriti flamurin shqiptar n Bratill t Hotit. Nn komandn e gjeneral Shefqet Turgut pashs, me 20 mij ushtar, Porta e Lart organizoi operacionin luftarak pr t shtypur kryengritjen. Luftimet e prgjakshme t kryengritsve me ushtrin armike shkruan faqe t reja lavdie. Atdhetart shqiptar organizuan n pllajn e Gres, n Malsin e Madhe, nj kuvend m 23 qershor 1911, i cili miratoi memorandumin me 12 krkesa, pr njohjen e kombit shqiptar, krijimin e nj vilajeti t vetm, administratn me npuns shqiptar, lirin e msimit t shqipes, shkollat kombtare, etj. Qeveria e turqve t rinj e hodhi posht memorandumin e Gres. Kryengritjen e vitit 1911 perfundoi pa filluar mir.
48. 48. SHPALLJA E PAVARSIS S SHQIPRIS Perandoria Osmane psoi lkundje t mdha nga Kryengritja shqiptare, si dhe nga lufta italo-turke. Kjo i rriste shpresat e popujve t shtypur t Ballkanit pr t'u liruar, ndrkoh q shtetet ballkanike ( Serbia, Greqia, Bullgaria dhe mali i Zi) lidhn nj aleanc politike dhe ushtarake pr interesat e tyre. Shqipria u pa vetm si objekt coptimi. Serbia synonte t merrte nj pjes t madhe t Shqipris s Veriut dhe t Verilindjes (Kosovn), Greqia krkonte Shqiprin Jugore, kurse Mali i Zi donte t merrte Shkodrn me krahinat prreth. N tetor 1912, shtetet ballkanike i shpalln luft Perandoris Osmane. Lufta e par Ballkanike kishte si objektiv kryesor realizimin e planeve shoviniste t qeverive ballkanike dhe u shndrrua n nj luft grabitqare kundr Shqipris dhe Maqedonis. Ushtrit e aleatve ballkanik e thyen ushtrin turke n t gjitha frontet dhe filluan marshimin n tokat shqiptare.
49. 49. Disa shtje shqiptare n arenn ndrkombtare n tetor-nntor 1912 Prpjekjet q bn Fuqit e Mdha pr ta ndaluar luftn ballkanike si dhe deklarata e 7 Tetorit pr t mos lejuar ndryshimin e status-kuos n Ballkan, nuk patn sukses. Fitoret e rrufeshme t shteteve ballkanike i detyruan Fuqit e Mdha ta rishikonin vendimin e tyre t 7 Tetorit. M 26 tetor n Vjen dhe n Berlin e shikonin me dyshim mundsin e ruajtjes s status- kuos n rast se Turqia do t psonte prfundimist disfat. M 27 e 28 tetor pamundsin pr t'u kthyer n gjendjen e mparshme n Ballkan e pranuan edhe Franca, Rusia, dhe Anglia. Dalja n Adriatik e Serbis, prapa s cils qndronte Rusia, do ta pengonte deprtimin e influencs s imperialistve austro- hungarez n Shqipri, do t'i prmbysta planet e Vjens pr t dal n Selanik dhe mund t'i jepte mundsi rivales s saj, Italis, pr t'u lidhur me Serbin n dm t interesave austro-hungareze.
50. 50. Kuvendi i Vlors dhe Shpallja e Pavarsis Patriott shqiptar ndrmorn veprime pr shptimin e Shqipris nga coptimi dhe pr mbledhjen e kuvendit kombtar. I.Qemali e L.Gurakuqi shkuan n Bukuresht, n Vjen ku bn takime me autoritetet e Austro- Hungaris, Anglis, Italis, etj., pr t krijuar shtetin shqiptar. Lufta Ballkanike shtroi si shtje vendimtare dhe t shpejt mbledhjen e kuvendit kombtar, t ciln e prkrahu edhe qeveria austro-hungareze. Kur po shembej sundimi i Perandoris Osmane n Ballkan, zgjidhja m e drejt e shtjes shqiptare ishte vetm pavarsia e plot. M 21 nntor 1912 I.Qemali mbrriti n Durrs, u takua me delegatt e Shqipris s Mesme dhe t Kosovs, kurse m 25 nntor arriti n Vlor, ku do t mblidheshin prfaqsuesit e kombit shqiptar. Atdhetar t Elbasanit, Tirans, Durrsit, Kavajs, Beratit, Peqinit, Lushnjs, etj., ngritn flamurin kombtar. Me 28 nentor 1912, n orn 14, u hap n Vlor Kuvendi Kombtar. N mbledhjen e par t kuvendit morn pjes 37 delegat, t cilt u shtuan gjat ditve q u pasuan duke arriur n 63 veta q prfaqesonin t gjitha viset shqiptare. Pjesa m e madhe e tyre ishin udhheqs e t Lvizjes Kombtare Shqiptare.
51. 51. Prve Ismail Qemalit merrnin pjes Luigj Gurakuqi, Isa Boletini, Sali Gjuka, Bedri Pejani, Rexhep Mitrovica, Vehbi Agolli, Nikolle Kacori, Jani Minga, Abdi Toptani, Pandeli Cale, Dude Karbunara, Lef Nosi, Mitht Frashri, Mehmet Deralla, Hasan Hyseni Budakova, Ajdin Draga, Sherif Efedin Dibra, Dhimitr Mborja, Dhimtr Zografi, Shefqet Daiu, Rexhep Ademi, Dhimitr Berati, Kristo Meksi, Xhelal Kopencka, Spiro Llo, Iliz Vrioni, Hajredin Cakrani, Shefqet Vrlaci, etj. M 28 nntor 1912, u hap Kuvendi Kombtar i Vlors, me kryetar Ismail Qemalin dhe sekretar Luigj Gurakuqin. E vetmja udh shptimi ishte ndarja e Shqipris nga Turqia. Mbledhja kombtare vendosi Shpalljen e Pavarsis s Shqipris dhe t gjith delegatt nnshkruan aktin historik t ksaj ngjarjeje t madhe, nj akt q u nnshkrua nga 40 firmtar. Pastaj Ismail Qemali dhe atdhetart delegat ngritn flamurin kombtar t zbukuruar nga nj vajz korare, Marigo Posio dhe knduan himnin kombtar t Shqipris me vargje t Asdrenit. Shpallja e Pavarsis dhe ngritja e flamurit kombtar n Vlor ishte fitore e prbashkt e t gjith popullit shqiptar; nga Kosova n amri, nga Adriatiku n krov e Manastir, pr t gjitha forcat q kishin marr pjes n luftn pr lirimin kombtar.
52. 52. Formimi i qeveris s Ismail Qemalit Pas vendimit historik t Shpalljes s Pavarsis, Kuvendi Kombtar i Vlors u mor me organizim shtetror. Q n mbledhjen e par, m 28 Nntor 1912, vendosi krijimin e qeveris kombtare, kryetar dhe ministr i jashtm i s cils u zgjodh Ismail Qemali. Kuvendi zgjodhi nj pleqsi prej 18 vetsh me n krye myftiun Vehbi Dibra. Kjo pleqsi do t zvendsonte Kuvendin kur ky t shprndahej dhe do t bashkpunonte me qeverin. Pleqsia kishte t drejt ta kontrollonte e ta kshillonte qeverin. Qeveria e Vlors filloi veprimtarin n kushte t vshtira, kur Lufta e Par Ballkanike vijonte duke gllabruar troje shqiptare. N fillim t dhjetorit 1912 gjith Kosova, Shqipria Veriore, Lindore dhe e Mesme, deri n lumin Shkumbin ishte pushtuar nga Vetm Shkodra e rrethuar vazhdonte qndresn. N jug trupat greke kishin rrethuar Janinn, kishin pushtuar amrin dhe po prparonin n trojet e tjera t Jugut. Qeveria e Vlors e shtriu pushtetin n nj territor t kufizuar (Vlor, Fier, Lushnj, Berat dhe Gjirokastr), ku gjendeshin ende ushtri turke.ushtrit serbe e malazeze.
53. 53. ARSIMI DHE KULTURA GJTA RILINDJES KOMBTARE SHQIPTARE Rilindasit e par shqiptar ishin, Naum Veqilharxhi, Jeronim de Rada, Kostandin Kristoforidhi, Zef Jubani, etj., vepruan jasht vendit ton n kontakt me idet e mdha t liris t revolucionit francez, por edhe me revolucionet lirimtare t vendeve fqinje. Rilindasi i par sht Naum Veqilharxhi nga Vithkuqi i Kors, i mrguar n Rumani, ku formoi bindjet demokrate, pran kolonis shqiptare t mrgimtarve. Ai e vuri theksin tek arsimi n gjuhn shqipe dhe krijimi i alfabetit. M 1844 botoi n Rumani nj abetare, Evetarin e par n shqip, q u shprnda n Kor, prmet, Gjirokastr, etj., ndrsa m 1845 e ribotoi abetaren e re edhe m t plot. Vitet 50 e fillimi i viteve 60 t shek.XIX solln nj rritje t hovshme t lvizjes pr zhvillimin kultural. N qarqe m t gjera intelektualsh shjqiptar zuri rrnj bindja pr nevojn e prhapjes t arsimit e kulturs. Fara e mbjell e Naum Veqilharxhit dhe shokt e tij kishte nisur t jepte frutet e para.
54. 54. Akademia e Voskopojs "... N kt shkoll msoheshin lndt: gramatik, letrsi, folozofi, logjik, fizik dhe matematik. Gjuha e msimit ishte greqishtja, e cila pr gjith Ballkanin ishte gjuha fetare, e tregtis dhe e kulturs. Kjo e bnte t nevojshm hartimin e fjalorve greqisht-shqip-vllahisht e bullgarisht. Punn e tij e vazhdoi Sevast Leontiadhi, Evgjen Vukgaris dhe Theodhor Kavalioti. N veprn "Logjika" ai porositi nxnsit t msonin filozofin e Lajbnicit. Esnafet mbanin shpenzimet pr bursat e t rinjve q studionin n universitetet e Evrops.
55. 55. SHOQRIT PATRIOTIKE SHQIPTARE JASHT ATDHEUT Krijimi i shoqrive atdhetare shqiptare jasht ishte pasoj e logjikshme e kushteve ekonomiko shoqrore dhe politike t vendit ton gjat sundimit osman. Pr shkak t reaksionit t egr t ktij regjimi dhe t keqsimit t gjendjes s rnd ekonomike, shqiptart filluan t merrnin rrugt e mrgimit n fund t shekullit XIX dhe n fillim t shekullit t XX. Krahas rrugve t njohura pr n Bullgari, n Greqi, n Rumani, n Egjipt, ata u drejtuan dhe n Franc, n SHBA etj. Shqiptart e emigruar n kto vende, megjithse duhet t prballonin vshtirsi t panumrta, mbajtn lidhje t vazhdueshme me atdheun e tyre Shqiprin, luftuan pr shtjen shqiptare dhe n kushte t favorshme legale filluan t krijojn shoqrit e tyre atdhetare n kto vende. Kto shoqri, t themeluara jasht Perandoris Osmane kishin synime t qarta politike pr t prgatitur irimin e atdheut nga sundimi osman dhe pr mbrojtjen e tij nga coptimi.
56. 56. Kryengritja e Prgjithshme e vitit 1912 Rrethet patriotike shqiptare mendonin se kryengritja e ere duhej t shprthente n pranvern e vitit 1912. M 11 janar 1912 Hasan Prishtina e paralajmroi qeverin osmane se po t mos plotsoheshin krkesat kombtare, n Shqipri do t shprthente kryengritja e armatosur. N janar 1912 xhonturqit i fituan zgjedhjet e reja. N parlamentin e ri nuk u zgjodhn as I.Qemali, as h.Prishtina. U krijua nj gjendje mjaft e acaruar. Padurimi u b kritik, ndaj komitetet e fshehta formuan kudo eta t armatosura. Prleshjet e para ndodhn n Gjakov n prill 1912. N maj 11912 kryengritja u shtri n Pej, Lum, Mirdit, Zadrim, etj. M 21 maj 1912 n Junik t Gjakovs u mblodh nj kuvend i posam, me prfaqsues t Kosovs, Dibrs, Shkodrs dhe t krahinave t jugut, nn drejtimin e Hasan Prishtins dhe Bajram Currit. N maj-qershor 1912 kosova u ndez flak. Hasan Prishtina, Bajram Curri, Isa Boletini, Idriz Seferi, Islam Spahiu
57. 57. Konkluzioni Konkluzioni Nga sa tham m lart Rilindja Kombtare Shqiptare ishte periudha m e rndsishme n luftn e popullit shqiptar. Nj periudh e mundimshme pr popullin shqiptar e zhvilluar n kushte shum t vshtira t zgjedhs s egr osmane t prapambetjes s madhe ekonomike-shoqrore t vendit, t sundimit t marrdhnieve gjysmfeudale. N vend mbizotronte nj nga politikat m barbare asimiluese t feudalve turq, q mohonin ekzistencn e kombsis shqiptare. Vem re se proesi i formimit t kombit shqiptar bhet me ritme t ngadalshme dhe merr nj karakter t zgjatur. Megjithat ky proes au rrugn e vet dhe bashk me t filloi t zhvillohej edhe lvizja kombtare. Nj lvizje e gjer me karakter politiko-shoqror dhe kulturor q nuk rreshti kurr s qeni kundr zgjedhs s huaj pr lirimin kombtar. Me luftn pr t hequr qafe zgjedhn e huaj u forcua n masat popullore ndjenja e kombsis e individualiteti prball shtypsve shekullor turq. Kjo lvizje ndryshon n trsi nga lvizjet e mparshme kundr zgjedhs s huaj. Ajo shpinte n lirimin e vendit dhe n formimin e nj shteti t bashkuar kombtar, n vendosjen e rendit borgjez e n zhvillimin e nj kulture prparimtare mbi bazn e zhvillimit t gjuhs kombtare. Prfaqsues t veant e kuptuan nevojn historike pr ta ngritur lvizjen popullore antiturke n shkalln e nj lvizje t ndrgjegjshme kombtare. Nj prfaqsues i till qe Naum Veqilharxhi, i cili doli me krkesn pr shkoll shqipe e pr zhvillimin e gjuhs shqipe. Krkes q u paraqit m von nga gjith ideologt e lvizjes kombtare. Krkesa e tij ishte shprehja e par e ndryshimit cilsor q po psonte lvizja lirimtare shekullore e popullit shqiptar. Pa frik mund t themi q lvizja pr shkollimin e shkrimin shqip qe nj lvizje me karakter politik, e nuk ka si t mos jet, pasi arsimi dhe letrsia shqipe luftoheshin me t gjitha mnyrat, si nga Porta e Lart ashtu dhe nga Patrikana e Stambollit. Nj nga problemet me t ciln iu desh Shqipris t prballej ishte "Kriza Lindore". Ajo do t bhej rrezik i madh pr shqiptart, mjaft t varfr dhe pa asnj t drejt politike. Duke mos mjaftuar kjo, dozn shqetsimit t popullit shqiptar ia shtoi edhe "Traktati i Shn Stefanit". Ai shkaktoi nj shqetsim e zemrim t thell n t gjitha viset shqiptare. Kjo oi n krijimin e beslidhjeve krahinore pr mbrojtjen e trojeve. Nj nga lidhjet shqiptare q bri buj dhe dha shembull ishte "Lidhja e Prizrenit". Ajo pati rndsi t madhe, pasi si rezultat i saj, u arrit t ket nj shtrirje territoriale mbar shqiptare. "Lidhja e Prizrenit" krijoi nj front patriotik dhe luftarak n popull, prpunoi nj platform kombtare t plot, prdori t gjitha format e lufts lirimtare. Lidhja krkoi e luftoi pr krijimin e shtetit shqiptar, arriti t formonte qeverin e prkohshme t pavarur nga Porta e Lart. Lidhja provoi botrisht ekzistencn e kombit shqiptar, q sht liridashs, komb i praruar dhe i vendosur pr t drejtat e tij. Edhe pas shtypjes s "Lidhjes s Prizrenit" patriott shqiptar, duke konsideruar si detyr kryesore luftn pr njohjen e kombit shqiptar dhe pr autonomin e Shqipris, bn nj pun t madhe pr ngritjen e ndrgjegjes kombtare t popullit shqiptar.
58. 58. Njerz t kamur nuk kan munguar t bjn t mira materiale. Pr kt veprim ata kan marr gjithnj shprblimin e knaqsis shpirtrore, t mirnjohjes e t nderimit. Nga sa dshmojn t dhnat e ndryshme historike, Kora me mrgimtart e saj dhe banort e tjer, z vendin kryesor e t dukshm n Shqipri pr mirbrsi. Vetm m 1912, n kohn e lufts ballkanike, shpallja e pavarsis u b mundshme, si zgjedha m e drejt e shtjes shqiptare. Shpallja e Pavarsis ishte nj akt me rndsi jetike pr popullin shqiptar. Ajo, nga njra an, mbylli nj epok t tr luftrash e prpjekjesh shekullore pr t hequr qafe zgjedhn e huaj, pr t ruajtu trsin territoriale t atdheut e pr t formuar shtetin e lir kombtar shqiptar duke kurorzuar veprn e Rilindjes dhe nga na tjetr, hapi nj epok t re, nj epok luftrash e prpjekjesh t tjera pr ta mbrojtur pavarsin e fituar nga rreziqet e jashtme e t brendshme, pr t siguruar bashkimin kombtar t gjymtuar rende dhe pr t vendosur rendin demokratik. Me aktin e 28 Nntorit 1912 sanksionohej e drejta e pamohueshme historike e kombit shqiptar pr t qen i bashkuar, i lir e i pavarur n trojet e veta, krahas popujve t tjer t Gadishullit Ballkanik. Kuvendi I Vlors hodhi themelet e shtetit t ri sovran shqiptar. Pr ti siguruar nj fitore t till popullit shqiptar iu desh t bnin nj luft t gjat kundr sundimtarve osman dhe synimeve grabitqare t fuqive t huaja. Epoka e Rilindjes sht epoka m e ndritur e historis s Shqipris. Ajo nxori njerz t mdhenj, epokal, t mendjes e t pushks, t bess dhe trimris, t pens dhe urtsis, nxori titant e mendimit dhe veprimit q e nxorn Shqiprin nga errsira 500 vjeare otomane n drit t vrtet. Kta iluminist i dhan asaj emrin epoka e drits dhe dituris. Ata ishin pararendsit e shpalljes s Pavarsis s Atdheut, njqindvjetorin e s cils po festojm. Ata i kujtojm sot dhe do ti kujtojm edhe n qindravjetor t tjer, sepse jan vitrina e rilindjes dhe kombit. ndrrn dhe veprn e tyre e bn realitet burra t tjer t mdhenj q shpalln pavarsin e shumpritur e shumkrkuar.
59. 59. BIBLIOGRAFIA: BIBLIOGRAFIA: Hysni Myzyri, "Shkollat e para kombtare shqipe 1887-1908", , Tiran, 1973. Mender Sahinles, "Origjina, ndikimi dhe aktualiteti i qemalizmit", , Tiran, dhjetor 1998. Myslim Islami, "Lidhja shqiptare e Prizrenit shtja e bashkimit kombtar", , Tiran, 1998. Kristo Frashri, "Lidhja shqiptare e Prizrenit 1878-1881", , Tiran, 1997. Aleks Buda, Kristo Frashri, Stefanaq Pollo, Jusuf Alibali, Ndrei Plasari, "Historia e Shqipris n tre vllime", , Tiran, 1965. Petrika Thngjilli, Fatmira Rama, Ajet Shahu, Liliana Guga, "Historia e Shqiptarve me zgjedhje 12", , Tiran, 2011. Zihni Haskaj, "Mendimi politik e shoqror i rilindjes kombtare shqiptare", , Tiran, 1971. Arben Puto, "Pavarsia shqiptare dhe diplomacia e fuqive t mdha 1912-1914", , Tiran, 1978. Ligor Mile, "Shqipria n vitet e Lidhjes shqiptare t Prizrenit", , Tiran, 1986. Kaliopsi Naska, "Ismail Qemali n lvizjen kombtare shqiptare", , Tiran, 1987. Gazeta Kushtrim Brezash, Kor, tetor 2012.
60. 60. FUND