Reviste Juridike Justiniani i 1

1

REVISTË SHKENCORE «JUSTINIANI I» Nr.1, dhjetor 2009

REVISTË JURIDIKE SHKENCORE

JUSTINIANI I

Nr. 1, dhjetor 2009Viti I i botimit

Botim periodik i Universitetit «JUSTINIANI I»

2


REDAKSIA SHKENCORE:

Dr. Adnor SHAMETIProf. Dr. Kudret ÇELAProf. Dr. Ismet ELEZIDr. Juliana LATIFI Prof. Dr. Luan GJONÇADr. Genta TAFA (BUNGO)Prof. Dr. Elmaz LECIMa. Çlirim DURO

PëRKtHEu Në ANglISHt: Doktorant Edlir AJAZI

REDAKtORE lEtRARE: Marie MATO

ARtI gRAFIK: Henri MANO

© uNIVERSItEtI « JuStINIANI I »(Të gjitha të drejtat e autorit i takojnë këtij Universiteti)

UNIVERSITETI « JUSTINIANI I »Adresa: Bulevardi « ZOGU I »(në krah të Ministrisë së Drejtësisë), Tiranë

Tel: 355 4 22 25 280 355 69 22 97 356 e-mail: [email protected]

www.justinianiipare.com

3


PASQYRA E LËNDËS

PëRSHëNDEtJE

SEKSIONI I DREJtëSIA

E DREJtA PENAlE

Vështrim i shkurtër historik i drejtësisë penale në Shqipëri dhe sfidat para saj

Prof. Dr. Ismet ELEZI

Pastrimi i produkteve të veprës penale dhe krimi i organizuar Prof. Dr. Luan GJONÇA

Vështrim historiko-krahasues për akuzat e reja në legjislacionin procedural penal shqiptar

Dr. Kosta GAZELI

Kontributi i ekspertimit mjekoligjor në dëmtimet nga armët e zjarrit Dr. Gramoz YLLI

E DREJtA CIVIlE

Aspekte të ridimensionimit të marrëdhënieve juridike të punës në këndvështrimin krahasues

Prof. Dr. Kudret ÇELA

Problematika ligjore e ligjit nr. 9741, datë 21.05.2007, “Për arsimin e lartë në Republikën e Shqipërisë”

Dr. Juliana LATIFI Ma. Çlirim DURO

5

7

25

48

66

83

99

4


E DREJtA PuBlIKE

Drejt një sociologjie evropiane të së drejtës Dr. Genta TAFA (BUNGO)

SEKSIONI II DIPlOMACIA

Çështja e Kosovës në marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave në periudhën komuniste

Prof. Dr. Elmaz LECI

Integrimi rajonal Shqipëri-Kosovë dhe integrimi evropian i shqiptarëve Dr. Fatmir ZANAJ

PëRMBlEDHJE E ARtIKuJVE Në ANglISHt

115

132

162

147

5


PËRSHËNDETJE

I NDERUAR LEXUES !

Kjo revistë shkencore është botim i Universitetit «Justiniani I», universitet jopublik, miratuar me vendim të Këshillit të Ministrave , nr. 156, datë 15.03.2006, akredituar me urdhrin e ministrit të Arsimit, nr. 228, datë 22.07.2009.

Kërkimi shkencor është një nga kolonat mbështetëse të universitetit tonë dhe këtij qëllimi i shërben edhe kjo revistë. Duke synuar të kontribuojmë pareshtur në formimin bashkëkohor dhe arsimimin cilësor të juristëve dhe diplomatëve të rinj, të zotë për të ardhmen, nuk mund të lëmë pas dore vjeljen e fryteve të këtij formimi : studimin dhe kërkimin shkencor të pedagogëve tanë, studentëve dhe gjithë juristëve e diplomatëve të cilët me njohuritë dhe përvojën e tyre mund të ndihmojnë në botën e pafundme të dijes.

Revista që mbani në duar është hapi i parë në rrugën e gjatë të kërkimit dhe studimit shkencor, që do të zhvillohet kryesisht nga pedagogët e këtij universiteti. Themi kryesisht, pasi faqet e kësaj reviste do të mirëpresin mendimin shkencor të juristëve të të gjitha fushave, në Shqipëri dhe kudo që flitet shqip.

Revista është e konceptuar në dy seksione: drejtësi dhe diplomaci. Kjo do të thotë që, përveç juristëve, janë të mirëpritur të japin opinionet dhe mendimet

6


e tyre edhe studiues nga fusha e diplomacisë. Kriteri i vetëm i përzgjedhjes së punimeve do të jetë ai shkencor.

Jam i bindur se shumë shpejt kjo revistë do të shërbejë si referencë në punime të ndryshme shkencore, sepse do të sjellë vazhdimisht në vëmendje të lexuesit të rejat me të fundit nga fusha e drejtësisë dhe e diplomacisë, të komentuara shkencërisht nga juristë e diplomatë të afirmuar, por edhe të rinj.

Ky është hapi ynë i parë në fushën e kërkimit shkencor dhe sigurisht që nuk do të jetë i fundit.

Dr. Adnor SHAMETI

7


SEKSIONI I DREJTËSIA

E DREJTA PENALE

VëSHtRIM I SHKuRtëR HIStORIK I DREJtëSISë PENAlE Në SHQIPëRI DHE SFIDAt PARA SAJ

Prof. Dr. Ismet ElEZI

Tema për drejtësinë penale paraqet rëndësi historike dhe teoriko – juridike e praktike. Sistemi juridik në tërësi dhe i drejtësisë penale në veçanti përbëjnë shtyllën kryesore të demokracisë dhe të shtetit të së drejtës në Shqipëri.

Që nga krijimi i shtetit të pavarur shqiptar (28 Nëntor 1912) e deri në ditët e sotme, drejtësia penale ka luajtur dhe luan rol kryesor në mbrojtjen e shoqërisë, të të drejtave e lirive të njeriut nga kriminaliteti. Tema ka interes të përgjithshëm dhe përbën objekt të vazhdueshëm të vëmendjes e të diskutimeve jo vetëm ndërmjet juristëve, por edhe klasës politike e krejt opinionit publik, që kërkon qetësi e siguri.

Ajo paraqet edhe rëndësi aktuale, sepse lidhet drejtpërdrejt me realizimin e reformës në drejtësi, si një ndër përparësitë kryesore të politikës shtetërore.

Ky punim synon në njohjen, kuptimin dhe rolin e së drejtës penale, si degë tradicionale e së drejtës publike, në vështrim të dyanshëm: të legjislacionit penal dhe të doktrinës të së drejtës penale (bashkë me procedurën penale); të kriminologjisë, e cila funksionon si shkencë e veçantë dhe të politikës kriminale, si shkencë krejt e re për vendin tonë. Të tria këto funksionojnë së bashku me sistemin e institucioneve të drejtësisë penale (pushtetin gjyqësor, prokurorinë, policinë dhe institucionet e vuajtjes së dënimit). Nëpërmjet

8


paraqitjes së këtyre elementeve përbërëse të drejtësisë penale të marra në unitet, do të mund të sqarohen lidhjet e tyre të ndërsjella, diversiteti i funksioneve në mbrojtje të vlerave të rëndësishme shoqërore dhe roli i tyre në parandalimin dhe luftimin e kriminalitetit.

Njëkohësisht, nga njohuritë e mësipërme do të evidentohen sfidat para drejtësisë penale dhe propozimet për mënyrat e mjetet për kapërcimin e tyre. Me këtë shkrim nuk pretendohet të shterohen të gjitha problemet, por shpresohet të nxiten diskutime e debate në literaturën tonë juridike.

I. Zhvillimi historik i drejtësisë penale në Shqipëri

Kanë kaluar 97 vjet që nga krijimi i shtetit të pavarur shqiptar. Gjatë kësaj kohe kanë ndodhur zhvillime të shumta politike, shoqërore, ekonomike, ngjarje të mëdha të brendshme e të jashtme dhe sistemi i drejtësisë penale ka pësuar ndryshime të thella.

Për të lehtësuar kuptimin e zhvillimit të drejtësisë penale është menduar që ajo të ndahet në tri periudha kryesore, sepse secila ka veçoritë dhe karakteristikat e saj kryesore:

1912 – 1939 – 1944,1945 – 1990,1991 – 2009.

1.1. Drejtësia penale në vitet 1912 – 1939 – 44Me krijimin e shtetit të pavarur shqiptar, para Qeverisë së Përkohshme

të Vlorës, të Ismail Qemalit, veç të tjerash, paraqiteshin sfida të mëdha për organizimin e sistemit të ri juridik në tërësi dhe të drejtësisë penale në veçanti.

Për këto arsye kërkohej të përcaktohej qartë dhe në baza të qëndrueshme politika e shtetit të ri, për të luftuar kriminalitetin në një situatë ku sundonte anarkia, kaosi, pasiguria dhe krimi. Në zbatim të kësaj politike Kuvendi i Vlorës u detyrua që në fushën penale të linte në fuqi Kodin penal osman (atë të vitit 1858) me shtesat e ndryshimet e 27 majit të vitit 1909 dhe Kodin e procedurës penale (1879), derisa të përgatiteshin ligjet e reja të shtetit shqiptar. Meritë e madhe e Qeverisë së Vlorës dhe e Kuvendit ishte se në një kohë të shkurtër filluan të krijojnë e të zhvillojnë sistemin e ri të

9


drejtësisë penale, me miratimin e Kanunit të Zhurisë (jurisë), më 10 maj 19131. Kjo datë është shpallur dhe festohet edhe sot si Dita e Drejtësisë në Shqipëri. Me këtë akt përcaktohej nocioni i fajit (lexo i veprës penale – shënimi im), organizimi dhe kompetencat e sistemit të gjykatave për gjykimin e çështjeve penale e civile, hiqeshin kadilerët, parashikohej procedura e gjykimit me juri për krimet e rënda, që u zbatua vetëm një herë në gjykatën e Elbasanit.

Kanuni i Zhurisë shënoi fillimet e zbatimit të politikës për krijimin e elementeve të së drejtës penale e të procedurës penale si dhe të organizimit gjyqësor me orientim perëndimor. Njëkohësisht u krijua Komiteti i Ligjeve me juristë të asaj kohe. Mirëpo kjo veprimtari ligjbërëse u ndërpre dhe kanunet nuk u zbatuan për arsye se Qeveria e Ismail Qemalit dha dorëheqjen në janar të 1914-s. Megjithatë, Kodi penal dhe Kodi i procedurës penale vazhduan të mbeten në fuqi.

Më 4 qershor 1914, në qeverisjen e Princ Vidit doli dekreti i ri për organizimin gjyqësor. Sipas tij u krijuan: këshilli i pleqve, gjyqi i paqit, gjykata e shkallës së parë, gjyqi i apelit dhe Gjykata e Diktimit. Por edhe ky ligj, si të parët, mbeti i pazbatuar për shkak të Luftës së Parë Botërore, kur Shqipëria u bë shesh luftërash e pushtimesh të huaja.

Në këto kushte ishte e natyrshme që në sistemin e drejtësisë penale vepronte edhe e drejta zakonore penale, e trashëguar nga e kaluara në zonat malore, si dhe ligjet penale ushtarake të luftës së pushtuesve të huaj. Gjendja e kriminalitetit nuk dihet, pasi mungojnë të dhënat statistikore. Si rrjedhojë edhe efektiviteti i sistemit të drejtësisë penale ishte i papërcaktuar. Gjatë kësaj periudhe (1912-1920) mendimi juridik ishte tepër i kufizuar për shkak të rrethanave politike që po kalonte Shqipëria. Vetëm pak artikuj kushtuar drejtësisë u botuan në gazetat e Vlorës: Politika, Përlindja e Shqipnies, nga av.Abdyl Kuçi e av.Agjah Libohova, por edhe ata nuk patën rezultate për shkak të gjendjes politike të krijuar në vitet 1914-1920.

1 Kanuni i Zhurisë, botuar në gazetën “Përlindja e Shqipnies’, vëll.I, Vlorë, 13 – 14 e 15 shkurt 1914.Për këtë shih më hollësisht: Anastasi, A., Kanuni i Zhurisë, në ‘Studime juridike’, nr.1, 2001, f.73-81Elezi, I. : Kanuni i Zhurisë (sipas origjinalit në AQSH), ‘Jeta juridike’, nr.2, 2007, f. 4-18.

10


1.2. Drejtësia penale pas viteve ‘20-‘39

Për sistem të drejtësisë penale në Shqipëri, në kuptimin e plotë të fjalës, mund të flitet vetëm pas miratimit të Statutit të Lushnjës (1920) dhe Statutit të zgjeruar të Lushnjës (1922) e në vazhdim deri në vitin 1939.

Këshilli i Lartë i shtetit dhe regjenca që u zgjodh nga Kongresi i Lushnjës, me dekretin e 11 janarit 1921, krijoi sistemin gjyqësor shqiptar: 18 gjykata të pajtimit, 7 gjykata të shkallës së parë nëpër prefektura dhe një gjykatë të lartë (Diktimin) me qendër në Shkodër. Një vit më vonë, më 1922-në, Diktimi u vendos në Tiranë.

Politika kriminale e shtetit shqiptar gjeti pasqyrim në programin e Qeverisë demokratike të Fan S. Nolit (1924) për reformën ligjore. Merita të veçanta i përkasin ish-ministrit të Drejtësisë, av. Stavri Vinjaut, i cili në veprën e tij “E drejta konstitucionale”2 dhe sidomos në fjalimet në Parlament paraqiti programin e tij të qartë për të realizuar reformat në drejtësi e veçanërisht në ligjet për drejtësinë penale, për të anuluar ligjet penale të së kaluarës dhe për t’i zëvendësuar ato me ligje të reja.

Në mbështetje të reformës ligjore në drejtësinë penale rol të rëndësishëm kanë luajtur edhe artikujt e posaçëm të av. Agjah Libohovës “Për reformën ligjore”3 dhe “Për reformën në gjyqe”4.

Në këta artikuj Libohova theksonte se ligjet në fuqi ishin të vjetruara dhe nuk u përshtateshin kushteve të reja sipas ligjeve perëndimore dhe kërkonte veçanërisht hartimin e Kodit penal shqiptar5.

Pas rrëzimit të Qeverisë së Fan S. Nolit, me ardhjen në fuqi të Ahmet Zogut, u miratua “Statuti themeltar i Republikës së Shqipnies” (1925) dhe, pas tre vjetësh, “Statuti Themeltar i Mbretnisë së Shqipnies” (1928). Këto statute hodhën bazat juridike për reformën në drejtësi e veçanërisht në drejtësinë penale, që u shoqërua me sfida të reja për përgatitjen e Kodit penal të shtetit shqiptar.

Gjatë viteve 1920 – 1928 dolën ligje penale të posaçme. Njëkohësisht

2. Vinjau, S.: E drejta konstitucionale, Tiranë, 1923, f.28.3. Libohova, A.: Reforma ligjore, ”Politika”, 10 korrik 1924, Vlorë.4. Libohova, A. :Reforma në gjyqe, ”Politika” 10 korrik 1924, Vlorë. Shih më hollësisht Asllani, U.: Jeta dhe vepra e tij, Tiranë, 2008, f.52-56.5. Libohova, A., po aty.

11


vepronte e drejta zakonore penale (kanunet) sidomos në zonat malore të vendit në Veri e në Jug të Shqipërisë6.

Juristë të kualifikuar me kulturë juridike perëndimore përgatitën Kodin penal shqiptar, i cili hyri në fuqi, më 1.06.19287.

Kodi penal u ndërtua sipas modelit të Kodit penal të Italisë (1889), i cili në atë kohë konsiderohej nga më të mirët e kodeve penale evropiane. Av. Agjah Libohova është konsideruar si “babai” i Kodit penal shqiptar. Kodi penal i shtetit shqiptar përmbante parime dhe institute demokratike, si: parimin e ligjshmërisë: “Nullum crimen, nulla poena sine lege”, parimin e fajësisë, të përgjegjësisë personale, të individualizimit të dënimit, sanksionet penale të tjera, ndarjen e veprave penale në delikte dhe kontravencione etj.

Hyrja në fuqi e Kodit penal të shtetit shqiptar kishte rëndësi të madhe jo vetëm si armë kundër kriminalitetit, por edhe sepse shënonte ndarjen përfundimtare të drejtësisë penale nga ligji penal osman, që kishte vepruar deri në atë kohë dhe orientohej nga ligji penal evropian. Njëkohësisht, Kodi penal shqiptar kishte rëndësi të madhe edhe për faktin se vepronte për zbutjen e ndikimeve të fuqishme të normave të kanuneve, që ende vepronin në zonat malore të Shqipërisë së Veriut, sidomos për vrasjet për gjakmarrje dhe konflikte të tjera penale. Duke vepruar Kodi penal, do të ushtronte ndikim në mendësinë e së kaluarës, do të forconte autoritetin e shtetit e të ligjit dhe do të kufizonte vetëgjyqësinë.

1.3. Politika shtetërore orientoi edhe reformën gjyqësore kryesisht për drejtësinë penale sipas modelit perëndimor.

Më 12 dhjetor 1927, hyri në fuqi ligji i ri për organizimin e sistemit të një drejtësie penale funksionale. Ky sistem përbëhej nga: gjykata e shkallës së parë (fillimit), gjykata e apelit dhe Gjykata e Diktimit, me kompetenca procedurale të caktuara me ligj. Më 7 shkurt 1929 u shtuan anëtarët e Gjykatës së Lartë në degën penale me juristë të shquar si Agjah Libohova e Neki Delvina. Ajo kishte funksion kryesor rigjykimin e vendimeve të gjykatës së apelit kur kundërshtoheshin nga palët e interesuara.

1.4. Bashkë me reformat ligjore e gjyqësore, në sistemin e drejtësisë penale filloi të shfaqet edhe mendimi teoriko – juridik në fushën e teorisë të së drejtës penale dhe elemente të kriminologjisë.

6. Elezi, I.: Zhvillimi historik i legjislacionit penal në Shqipëri, Albin, Tiranë, 1998.7. Kodi penal shqiptar, ”Gazeta shqiptare”, 1.1.1928.

12


Teoria e së drejtës penale shprehej në ciklin e leksioneve fillimisht të Abedin Xhikut dhe pas tij të Agjah Libohovës, që i mbante në Shkollën e Drejtësisë Shqiptare, të krijuar me ligj, më 2 dhjetor 1927, por që nuk vazhdoi veçse një vit për mungesë të regjistrimeve të reja. Sigurisht, vendin kryesor në fushën penale e zinte libri i Terenc Toçit, “E drejta ndëshkimore (pjesa e përgjithshme)” (1926)8. Libri mbështetej kryesisht në doktrinën e shkollës pozitiviste italiane të Enriko Ferrit. Kjo vërtetohet nga letrat e Enriko Ferrit dhe të Euxhenio Florianit, botuar në hyrje të librit ku lavdërohej për përhapjen e ideve të asaj shkolle në Shqipëri. Botimi i këtij libri në gjuhën shqipe ishte një arritje pozitive në fushën e së drejtës penale, sepse bëheshin të njohura teoritë perëndimore të së drejtës penale. Por, meqenëse libri nuk mbështetej në jurisprudencën shqiptare dhe Kodi penal shqiptar nuk kishte dalë ende, ai u bë objekt kritikash. Kështu, av. Muzafer Pipa shkruante: “Vepra e komentueme, nuk asht veçse një sintezë e leksioneve të huaja”9.

1.5. Mendimi teoriko-juridik gjatë viteve 1920 – 1939, nën ndikimin e shkencës perëndimore i ka kushtuar vëmendje edhe kriminologjisë, veçanërisht për problemin e vrasjeve e të gjakmarrjes. Për këtë temë janë botuar disa artikuj në mjaft gazeta: “Drita”, “Demokracia”, “Besa”, “Koha”, “Përlindja kombëtare”, “Arbëria”, si dhe në revistën “Jurisprudenca shqiptare”.

Në këta artikuj trajtohej analiza kriminologjike e vrasjeve. Një autor anonim, në shpjegimin e vrasjeve për gjakmarrje në Shqipëri, shprehej në mbështetje të pikëpamjeve të Çezare Lombrozos duke pranuar tezën e tij se “ishte veçori biologjike, racore e shqiptarëve”.

Këto pikëpamje u kritikuan me forcë nga dr. Kristo Floqi, i cili shkruante: “Kjo theori (ka parasysh teorinë e Lombrozos – shënimi im), shumë zhurmuese nuk pati jetë të gjatë, sepse u zhduk shpejt prej antropologëve, fiziologëve dhe penologëve në zë të Europës”10.

Gjithsesi, vlen të vihet në dukje se botimet e këtyre viteve në fushën e së drejtës penale e të kriminologjisë kanë qenë të kufizuara, por përsëri kanë vlerat e tyre historike e teorike për sistemin e drejtësisë penale në Shqipëri.

8. Toçi, T.: E drejta ndëshkimore (pjesa e përgjithshme), Shkodër, 1926.9. Pipa, M.: Fryma, Shkodër, 1944.10. Floqi, K.: Pendesa në zhvillimin e së drejtës penale, në “Leka” III, 1935, f.108.

13


Duke bërë një vlerësim të përgjithshëm, mund të thuhet se në vitet ’20-‘39, drejtësia penale, me elementet përbërëse të saj, ka funksionuar dhe është zhvilluar. Megjithatë, kriminaliteti, sidomos vrasjet e vjedhjet, ishte problem. Sipas të dhënave të nxjerra nga vendimet e Diktimit, në vitet 1930-‘38 ishin gjykuar: 770 vrasje me paramendim, 1048 vrasje të tjera, 8467 plagosje, 4575 vjedhje, 269 grabitje dhe 2222 të tjera.

Për sa i përket mendimit teoriko - juridiko penal e kriminologjik shqiptar në vitet 1939 – 1944 nuk ka pasur zhvillime. Vetëm autorët italianë Anselmo Crisafulli, e Benignio di Tulio, bazuar në teorinë lombroziane lidhur me vrasjet për gjakmarrjen, u shprehën se gjakmarrja “është një fenomen specifik biologjik i shqiptarëve”11.

Këto pikëpamje janë sa antishkencore, aq edhe antishqiptare. Faktet historike vërtetojnë se gjakmarrja ka qenë dukuri ndërkombëtare dhe në vende të ndryshme është zhdukur në kohë të ndryshme.

Gjatë viteve 1939-’44, kur Shqipëria ishte e pushtuar nga të huajt, drejtësia penale ishte në funksion të pushtuesve të huaj për të goditur pjesëtarët e lëvizjes nacionalçlirimtare, pa përjashtuar edhe luftimin e krimeve të tjera, që ishin të përhapura shumë.

II. Sistemi i drejtësisë penale në vitet 1945 – 1990

2.1. Gjatë periudhës 1945 – 1990, në regjimin totalitar, e drejta penale pozitive (legjislacioni), doktrina e së drejtës penale, kriminologjia si dhe i tërë sistemi i drejtësisë penale ishin në shërbim të politikës së partisë – shtet.

Me miratimin e Kushtetutës së vitit 194612 u ndeshën sfida të mëdha dhe u shtrua detyra e shkatërrimit të krejt sistemit të mëparshëm të drejtësisë penale dhe e krijimit të një sistemi të ri të drejtësisë penale. Mbështetur në parimet e saj u miratua Kodi penal i vitit 195213, i cili, ndërkohë, ruante disa norma që sanksiononin parime të shkollës klasike: “Nullum crimen nulla poena sine lege”, parimin e fajësisë, përgjegjësinë penale personale etj. Ky Kod veproi për 25 vjet me disa shtesa e ndryshime në vitin 1958.11. Crisafulli, A. dhe B, di Tulio: Aspetti della criminalita militare nel settore albanese, Tirana, 1942, f.94-95.12. Kushtetuta e Republikës Popullore të Shqipërisë, Tiranë, 1946.13. Kodi penal i Republikës Popullore të Shqipërisë, Tiranë, 1952.

14


Pas daljes së Kushtetutës së vitit 197614 drejtësia penale mori një drejtim të ashpër. U thellua karakteri klasor i shtetit të diktaturës së proletariatit dhe në bazë të kësaj politike u ndërtua Kodi penal i vitit 197715, në plan të parë të të cilit ishin krimet politike dhe ashpërsimi i sanksioneve penale, përfshirë 33 dënime me vdekje.

Njëkohësisht u miratua Kodi i procedurës penale (1977)16. Në bazë të Kushtetutës u bë organizimi i sistemit gjyqësor si dhe i prokurorisë, veprimtaria e të cilave rregullohej me ligje të posaçme.

Kodet dhe ligjet e veçanta në vendin kryesor parashikonin luftën e klasave, pra bëhej jo vetëm goditja e kriminalitetit, por edhe e kundërshtarëve politikë. Proceset penale gjyqësore gjatë viteve në vazhdim ishin dëshmia më e madhe e ashpërsimit të politikës ndëshkimore, si shprehje e politikës kriminale të shtetit totalitar.

Sipas të dhënave të ish-Presidiumit të Kuvendit Popullor, botuar ditët e fundit17, në vitet 1952 – 1977 ishin dhënë këto dënime me vdekje:

Dënuar Falur jeta Ekzekutuar

Për vrasje 1424 120 200

Për krime kundër shtetit

3367 69 214

2.2. Shkencat e së drejtës penale dhe procedurës penale gjatë regjimit totalitar ndesheshin me sfida të mëdha, pengesa e kufizime të shumta politike, ideologjike e dogmatike. Ato mbështeteshin në politikën e partisë – shtet, në ideologjinë marksiste – leniniste dhe në teorinë sovjetike të së drejtës penale e të procedurës penale.

Pavarësisht nga këto korniza të fuqishme politike, ideologjike, dogmatike e burokratike, u arritën disa rezultate pozitive nëpërmjet botimit të teksteve universitare të së drejtës penale (pjesa e përgjithshme) dhe (pjesa e posaçme), të procedurës penale dhe kriminalistikës.

14. Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Tiranë, 1976.15. Kodi penal i Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Tiranë, 1977.16. Kodi i procedurës penale të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Tiranë, 1977.17. Gazeta ‘Standard’, 20.02.2010

15


Me rëndësi të veçantë ishte krijimi për herë të parë në Shqipëri, në vitet ’80, i kursit të kriminologjisë në Fakultetin e Drejtësisë duke kapërcyer pengesa serioze. Leksionet e zhvilluara në kurs, që fillimisht u botuan nga një kolektiv autorësh dhe më pas u ripunuan nga unë, si pedagog i lëndës në shkallë më të gjerë, ishin me vlera shkencore e praktike për studimin e kriminalitetit si fenomen shoqëror. Edhe Gjykata e Lartë botoi disa referate për shkaqet e kriminalitetit, por, gjithsesi, këto ishin fillimet e shkencës së kriminologjisë në vendin tonë, që morën zhvillim pas viteve ‘90 nga prof. Vasilika Hysi.

Në zhvillimin e mendimit teoriko – juridik kanë dhënë kontributin e tyre botimi i monografive, disertacioneve, referateve e kumtesave shkencore dhe i artikujve të shumtë shkencorë. Rol veçanërisht të rëndësishëm ka luajtur dhe revista “Drejtësia popullore” (1948 – 1999), ku janë botuar mjaft artikuj me vlera shkencore për sistemin e drejtësisë penale.

Sigurisht, në rast se nuk do të ndodhte vetizolimi politik i Shqipërisë, kufizimi në minimum i kontakteve me shkencëtarët perëndimorë, moslejimi i literaturës perëndimore dhe i faktorëve të tjerë frenues e regresivë për shkencën, arritjet në drejtësinë penale do të kishin qenë shumë më të mëdha.

III. Drejtësia penale në periudhën e pluralizmit politik, 1991 – 2009

3.1. Pas përmbysjes së shtetit totalitar dhe kalimit të Shqipërisë në pluralizmin politik, shteti shqiptar u përballua me sfida të reja në fushën e drejtësisë penale. Orientimi i ri i politikës ishte për shkatërrimin e sistemit të mëparshëm të drejtësisë penale dhe krijimin e drejtësisë penale mbi baza demokratike me orientim perëndimor. Mbi këtë bazë politika shtetërore u konkretizua me miratimin e ‘Dispozitave kryesore kushtetuese’18 (1991), të cilat shfuqizuan Kushtetutën e vitit 1976 dhe hodhën bazat juridike për legjislacionin e ri penal e procedural penal dhe tërë sistemin e drejtësisë penale.

Mbështetur në ‘Dispozitat kryesore kushtetuese’ u përgatit dhe u miratua Kodi penal i ri, bazuar në parime demokratike, sipas modeleve të kodeve penale të shteteve demokratike perëndimore, i cili hyri në fuqi më 1 qershor

18. Dispozitat kryesore kushtetuese, shpallur me ligjin nr.29, janar 1991.

16


199519 dhe Kodi i procedurës penale (1995).Baza juridike e drejtësisë penale në kohën e sotme përbëhet nga Kushtetuta

e Republikës së Shqipërisë (1998)20, Kodi penal (1995), Kodi i procedurës penale (1995), ligjet e posaçme për sistemin gjyqësor, prokurorinë, policinë dhe ekzekutimin e vendimeve gjyqësore (burgjet). Miratimi i Kushtetutës dhe përafrimi i Kodit penal me legjislacionin e Bashkimit Evropian përcaktuan reformat ligjore në Kodin penal, në vitet 2001 – 2003, 2004, 2007 e 200821. Në të vërtetë këto reforma erdhën si rezultat edhe i ratifikimit nga shteti shqiptar i mjaft akteve juridike ndërkombëtare. Pikërisht kështu shpjegohet tendenca e inkriminimit të veprave të reja penale, si ato për krimin e organizuar, trafiqet e paligjshme, korrupsionin, terrorizmin e deri te veprat penale kompjuterike. Vetëm me reformën e fundit, me ligjin nr. 9859, datë 21.01.2008 dhe nr. 10023, datë 27.11.2008, u shtuan 22 nene për vepra penale të reja, kurse nga Gjykata Kushtetuese u shfuqizua vetëm një nen që parashikonte dhënien e një vendimi të padrejtë (nr. 315). Këto çështje trajtohen posaçërisht në Komentarin e shtesave dhe ndryshimeve në Kodin penal. Me shtesat e ndryshimet e bëra, Kodi penal ka luajtur rol kryesor në forcimin e luftës kundër kriminalitetit, sidomos kundër krimit të organizuar. Sigurisht, problemi i dekriminalizimit dhe depenalizimit (i sanksioneve penale të rënda) mbetet si një ndër problemet kryesore për t’u diskutuar e për t’u trajtuar gjerësisht nga doktrina e së drejtës penale, mbështetur mbi analizat e studimet kriminologjike që janë të domosdoshme për t’u bërë.

3.2. Reforma ligjore në fushën penale është shtrirë edhe në sistemin gjyqësor, duke pasur si pikë themelore orientuese parimin kushtetues dhe rekomandimet e Këshillit të Europës për ruajtjen e pavarësisë së pushtetit gjyqësor, luftimin e korrupsionit dhe përsosjen e organizimit të prokurorisë e të policisë gjyqësore. Këto ligje u janë nënshtruar reformave në vitet pasardhëse, deri në vitin 2008, dhe janë në proces të reformës. Aktualisht, në disa drejtime reforma ka filluar të realizohet, por vazhdimi i saj përbën detyrë kryesore dhe kërkesë themelore për integrimin në Bashkimin Evropian.19. Kodi penal i Republikës së Shqipërisë, Tiranë, 1995. Kodi i procedurës penale të Republikës së Shqipërisë, Tiranë, 1995.20. Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, Tiranë, 1998.21. Elezi, I.: Komentar i shtesave dhe ndryshimeve në Kodin penal, Albin, Tiranë, 2001, 2003, 2004.Komentar i shtesave dhe ndryshimeve në Kodin penal, ERIK, Tiranë, 2009.

17


Gjithsesi, reforma gjyqësore dhe ajo e prokurorisë (2008) kanë ngjallur debate e kundërshti për shkak të disa formulimeve që nuk harmonizohen me parimet kushtetuese për pavarësinë e pushtetit gjyqësor dhe funksionimin normal të prokurorisë, sipas parimit të balancimit të pushteteve, por vërehen prirje për ndërhyrje të ekzekutivit në këto organe.

Reforma në drejtësi, posaçërisht në drejtësinë penale, ku përfshihet prokuroria e policia gjyqësore, për të parandaluar e për të përballuar luftimin e kriminalitetit, sidomos atij të organizuar, nuk mund të konceptohet thjesht shkurtim gjykatash ose transferim gjyqtarësh e prokurorësh, por është shumë me komplekse. Opinionet e shprehura në shtyp janë një bazë e mirë për diskutime e konsultime, me pjesëmarrjen aktive të aktorëve kryesorë – gjyqtarëve, prokurorëve, avokatëve e juristëve të tjerë. Sigurisht, në këtë reformë vend kryesor meriton të zërë problemi i përgatitjes dhe i kualifikimit profesional të këtyre kuadrove për të kapërcyer sfidat që qëndrojnë para tyre.

Këto sfida kanë të bëjnë me zbulimin dhe kapjen me kohë të kriminelëve, me hetimin objektiv e të plotë të çështjeve nga prokuroria, me gjykimin e drejtë e të bazuar në ligj të fajtorëve. Sfidë jo e vogël është luftimi i korrupsionit brenda sistemit të drejtësisë penale, kapërcimi i zvarritjeve të hetimeve të gjykimeve, mosfillimet, pezullimet e pushimet e çështjeve pa u shkuar deri në fund etj. Të gjitha këto kërkojnë profesionalizëm të lartë.

Mbrojtja me masa efikase e gjyqtarëve e prokurorëve nga ndërhyrjet e politikës, nga korrupsioni dhe ngritja profesionale e tyre janë me rëndësi të veçantë në reformën në drejtësinë penale dhe për të fituar besimin e popullit ndaj institucioneve të drejtësisë penale22.

3.3. Reformat ligjore e gjyqësore në fushën penale kanë mundësuar zhvillimin e mendimit teoriko – juridik në fushën penale e të procedurës penale. Faktori përcaktues i këtij zhvillimi ka qenë fitorja e lirisë së fjalës e të mendimit, thyerja e zinxhirëve të politizimit, ideologjizimit e dogmatizimit në shkencën e së drejtës penale të së kaluarës. Doktrina e së drejtës penale gjatë pluralizmit politik u orientua drejt asaj të shteteve demokratike perëndimore bashkëkohore, mbi bazën e Kodit penal në fuqi dhe shtesave e ndryshimeve, të bëra sipas rekomandimeve të Këshillit

22. Këshilli i Lartë i Drejtësisë, Ministria e Drejtësisë dhe Gjykata Kushtetuese kanë status të veçantë të rregulluar me ligje të posaçme.

18


Evropian e të organizmave të tjerë ndërkombëtarë.Faktor tjetër me rëndësi i zhvillimit të mendimit teoriko – juridik

penal ishte forcimi i Fakultetit të Drejtësisë të Universitetit të Tiranës dhe krijimi vitet e fundit i fakulteteve juridike private ku kanë dhënë e japin mësim mjaft kuadro të kualifikuar. Rritja e numrit të juristëve me grada e tituj shkencorë solli si rezultat botimin e komentarëve, të teksteve të reja universitare, si: ‘E drejta penale (pjesa e përgjithshme)’23, ‘E drejta penale (pjesa e posaçme)’24, ‘Kriminologjia’25, ‘Politika kriminale’, komentarë, monografi nga Luan Gjonçaj, Besnik Muça, Ardit Mustafaj etj., disertacione, mikroteza të masterit, doktoratura nga Altin Shegani dhe mjaft referate, kumtesa e artikuj shkencorë. Rol veçanërisht të madh kanë luajtur revistat e shumta juridike, si: ‘Studime juridike’, ‘Jeta juridike’, ‘Tribuna juridike’, ‘Justicia’ etj., ku janë botuar artikuj me vlerë teorike e praktike.

Në fushën e procedurës penale është botuar “Procedura penale” nga grup autorësh26, studime, doktorata nga Adnor Shameti dhe artikuj shkencorë. Megjithatë praktika ka vërtetuar se është e nevojshme të bëhet reforma ligjore edhe në Kodin e procedurës penale. Siç shihet, doktrina penale e procedurale penale kanë bërë hapa përpara për interpretimin doktrinar të ligjeve penale e procedurale penale. Doktrina e së drejtës penale, pavarësisht nga arritjet pozitive, ende nuk është shkëputur nga disa skema të së kaluarës dhe nuk ka arritur ende t’i paraprijë me rekomandimet e saj përmirësimit të ligjit penal, por kufizohet me interpretimin doktrinar pas miratimit të tij. Ky është një ndër shkaqet kryesore se përse në Kodin tonë penal, që nga viti 1995 e deri në dhjetor 2008, janë bërë shtesa e ndryshime të shumta, në rreth 200 nene. Disa prej këtyre kanë qenë të pastudiuara e të shpejtuara, aq sa tani shtrohet për diskutim nevoja për përgatitjen e Kodit penal të ri.

Vërejtje e propozime për pjesën e përgjithshme (strukturën, papërgjegjshmërinë, sanksionet, konfiskimin) dhe për pjesën e posaçme (për veprat penale politike, veprat penale ekonomike) janë bërë edhe nga

23.Elezi, I.; Kaçupi, S.; Haxhia, M.: Komentar i Kodit penal (pjesa e përgjithshme), Tiranë, 2001 – 2008.Muçi, Sh.: E drejta penale (pjesa e përgjithshme), Tiranë, 2007.24. Elezi, I.: E drejta penale (pjesa e posaçme), gjashtë botime, 1995 -2009.25. Hysi, V. : Kriminologjia, Tiranë, 2006.26. Islami, H.; Hoxha, A.; Panda, I.: Procedurale penale, Tiranë, 2003, 2006.

19


disa profesorë italianë në hyrjen e përkthimit në gjuhën italiane të Kodit penal shqiptar (2008). Këto kritika e propozime meritojnë të studiohen e të diskutohen, me qëllim që ato që do të pranohen, të shërbejnë për teorinë e së drejtës penale dhe për përmirësimin e Kodit penal27.

Me të drejtë kriminologu gjerman dhe autori i politikës kriminale, Heinz Zipf, thotë se: “Fusha e së drejtës penale nuk toleron ndërhyrje të shpejtuara, të pakonsultuara e të vlefshme vetëm për një kohë të shkurtër. Politika kriminale kërkon perspektiva afatmesme e afatgjata”28.

Element përbërës shumë i rëndësishëm i drejtësisë penale është edhe politika kriminale. Kjo shkencë ka marrë zhvillim në shtetet perëndimore nga gjysma e dytë e shekullit të kaluar, si p.sh., në Gjermani nga vitet ‘70 e deri në ditët tona.

Sipas studiuesit gjerman Heinz Ziph, për politikën kriminale ka shumë përkufizime, por ai vetë jep këtë përkufizim: “Politika kriminale – produkt dhe realizim i parimeve të rregullimit në fushën e drejtësisë penale”29. Sigurisht, rëndësi të dorës së parë nuk ka se cili përkufizim pranohet, por kuptimi, parimet, përmbajtja, roli dhe realizimi i saj në praktikë. Orientimet kryesore për politikën kriminale përmbahen në rekomandimin nr. 96/8 “Për politikën kriminale në një Europë në transformim” të Komitetit të Ministrave të Këshillit të Europës.

Në këto rekomandime thuhet se: “Politika kriminale duhet të udhëhiqet nga parimet themelore të shteteve demokratike”.

1. Mbrojtja e interesit të viktimës duhet të jetë një ndër funksionet themelore të drejtësisë penale.

2. Çdo shtet anëtar duhet të adaptojë një politikë kriminale koherente dhe racionale, të mbështetur në parandalimin e kriminalitetit, individualizimin e sjelljes kriminale, promovimin e alternativave të dënimeve me burgim, rikuperimin social të të dënuarve dhe ndihmën e viktimave30.

3. Publiku duhet të informohet për probleme të kriminalitetit. Në

27 . Pittaro, P.; Belfiore, E.; Mama, A.; Fornasari, G.; Fondaroli, D.: Introduzione, Il Codice penale della Republica D’Albania, a cura di Sergio Vinciguerra, CEDAM, Padova, 2008.28. Zipf, H.: Criminologia, Politica criminale, diritto penale, traduzione in italiano da Adriano Barzoni, Giuffre Editore, Milano, 1989, f.320.29. Zipf, H.: Criminologia, Politica criminale, diritto penale, traduzione in italiano da Adriano Barzoni, Giuffre Editore, Milano, 1989, f.10-14.30. Aktet juridike ndërkombëtare, botim i vitit 1999.

20


Shqipëri kjo shkencë ka filluar të njihet tani vonë. Në vitet ‘90 u zhvilluan për herë të parë leksionet në kursin e Fakultetit të Drejtësisë dhe u botua libri i parë (2006). Lënda e politikës kriminale po plotësohet e azhurnohet vazhdimisht me të rejat e shkencës bashkëkohore nga prof. Vasilika Hysi, së cilës i takon merita e zhvillimit të kësaj dege të re të shkencës31.

Humanizmi i së drejtës penale shprehet me qartësinë më të madhe në sistemin e sanksioneve penale. E vërteta është se në këtë drejtim politika kriminale ka ushtruar ndikim të fuqishëm në dy drejtime kryesore: a. në heqjen e dënimit me vdekje dhe b. në zbutjen e sanksioneve penale për të miturit dhe kohët e fundit në dënimet alternative të dënimit me burgim, duke siguruar mekanizmin ligjor për kontrollin e zbatimit të tyre (shërbimi i provës) etj.

Ndërkohë, ana negative e kësaj politike shprehet në numrin e madh të dënimeve me burgim të përjetshëm (21), të dënimeve me burgim, të diferencimeve në këto dënime për vepra penale në ngjashme e të përafërta nga shkalla e rrezikshmërisë shoqërore, raporti i dënimeve me burgim me ato me gjobë.

Në Kodin penal parashikohen 330 dënime me burgim dhe 263 me gjobë. Zbatimi në praktikë vërteton se mbizotëron dënimi me burgim.

Në vitin 2007 janë dhënë 1841 dënime me gjobë dhe 3861 me burgim, kurse në vitin 2008 janë dënuar 2897 persona me gjobë, ndërsa 4703 me burgim32.

Në çdo rast ka rëndësi parimore që caktimi i dënimit nga gjykata të bëhet në raport me parimin e mbrojtjes së ligjshmërisë dhe në raport me politikën sociale në tërësi. Por, reforma ligjore në fushën e procedurës penale është më prapa, ndonëse praktika dikton ndryshime e përmirësime. Edhe kriminologjia është ende në stadin të një shkence empirike, sesa analitike, sepse jepen të dhëna për kriminalitetin (edhe ato nuk dihet sa të sakta janë në statistikat zyrtare), por mungojnë studimet e thelluara për shkaqet, faktorët endogjenë dhe ekzogjenë, për personalitetin si dhe për masat parandaluese të kriminalitetit. Sipas statistikave të policisë, gjatë vitit 2009 kanë ndodhur 13100 vepra penale, janë goditur 142 grupe kriminale nga të cilat 64 për krime të rënda, 31 kundër narkotikëve, 23 për trafiqe të

31. Elezi, I.; Hysi, V.: Politika kriminale, Tiranë, 2006.32. Vjetari statistikor i Ministrisë së Drejtësisë.

21


paligjshme, 24 për vepra penale në fushën ekonomike.Këto të dhëna tregojnë sa i domosdoshëm bëhet studimi kriminologjik me

metodat bashkëkohore. Sipas mendimit tonë, gjendja e kriminalitetit dikton nevojën e krijimit të një instituti kriminologjik. Të gjithë këta faktorë, të marrë së bashku, tregojnë sa shumë mbetet për të bërë në drejtësinë penale që ajo të jetë sa më efektive në luftimin kundër kriminalitetit. Duke u njohur në formë të përmbledhur me zhvillimin historik të drejtësisë penale në Shqipëri nga krijimi i shtetit të pavarur shqiptar e deri në ditët e sotme, mund të nxirren disa përfundime kryesore.

Disa përfundime kryesore:1. Njohja e vlerave dhe e mangësive të drejtësisë penale në Shqipëri

gjatë këtyre 97 vjetëve, nga krijimi i shtetit të pavarur e deri tani, ka jo vetëm rëndësi historike, por shërben edhe për kuptimin e drejtë të rolit të së drejtës penale e të kriminologjisë e politikës kriminale, si shtylla kryesore të drejtësisë penale për të sotmen e të ardhmen.

2. Para së drejtës sonë penale në ditët e sotme qëndron sfida e madhe në dy drejtime: a. në fushën e legjislacionit penal dhe 2. para doktrinës të së drejtës penale.

a. Kodi penal, nga viti 1995 kur hyri në fuqi e deri në fund të vitit 2008, ka pësuar kaq shumë shtesa e ndryshime, saqë shtrohet problemi për hartimin e një kodi penal të ri. Për të përgatitur Kodin penal të ri, kusht i parë është të mbahen parasysh parimet kushtetuese, e drejta penale ndërkombëtare, aktet juridike ndërkombëtare, vërejtjet e propozimet e botuara në shtypin e vendit dhe të huaj si dhe jurisprudenca shqiptare e deritanishme.

b. Doktrina e së drejtës penale ka nevojë të azhurnohet me teoritë bashkëkohore dhe të shkëputet përfundimisht nga disa dogma të së kaluarës.

c. Në unitet me të drejtën penale është edhe procedura penale, e cila kërkon përmirësime të reja të Kodit të procedurës penale me reformën ligjore.

Me reforma në të drejtën penale e procedurale penale do të arrihet që ato të bëhen armë më efektive në duart e prokurorisë e të gjykatës kundër kriminalitetit.

3. Sfidë tjetër e madhe që duhet kapërcyer është reformimi rrënjësor i kriminologjisë, e cila të merret me studime më të thelluara të kriminalitetit,

22


d.m.th. të hyjë në analizat e veprave penale dhe të ushqejë të drejtën penale e politikën kriminale me rekomandime konkrete të argumentuara.

Kjo detyrë mund të realizohet me krijimin e një instituti kriminologjik i cili të bëjë studime të kriminalitetit, që të shërbejnë si bazë për ndërtimin e strategjisë afatgjatë të parandalimit dhe luftimit të kriminalitetit si dhe për përmirësime në legjislacionin penal.

5. Politika kriminale, si shkencë krejt e re, ndodhet në stadin fillestar. Kërkesa e parë emergjente është që ajo të orientohet nga politika kriminale evropiane, posaçërisht e Gjermanisë. Kërkesë tjetër është që kjo lëndë të zhvillohet në të gjitha universitetet juridike publike e private.

Njëkohësisht, në plan të parë del përgatitja e një teksti orientues për politikën kriminale si dhe përgatitja, trajtimi e kualifikimi i stafit pedagogjik të lëndës.

6. Institucionet që bëjnë pjesë në sistemin e drejtësisë penale (pushteti gjyqësor, prokuroria, policia gjyqësore, sistemi i burgjeve) kanë sfidat e tyre të mëdha, të cilat mund të kapërcehen me realizimin e plotë të reformës në drejtësi që ndodhet në proces. Në themel të reformës – pavarësia e pushtetit gjyqësor dhe e krejt këtyre institucioneve nga ndërhyrja e politikës, lufta kundër korrupsionit dhe binomi ndershmëri – ngritje e nivelit profesional të personave që angazhohen në këto institucione.

Vetëm me një sistem të drejtësisë penale të shëndoshë moralisht e me kulturë juridike mund të funksionojë shteti i së drejtës, të sigurohen liritë e të drejtat e njeriut, rendi e qetësia, të parandalohet e të luftohet kriminaliteti dhe mund të integrohemi në Bashkimin Evropian. Këto sfida të mëdha mund të kapërcehen dhe populli të fitojë besimin te drejtësia.

lItERAtuRA:

1. Anastasi, A.: Kanuni i Zhurisë, në “Studime juridike”, nr.1, 2001, f.73-81.

2. Bertoldi, M.: Su alcuni problemi nella traduzione del codice penale albanese, Il codice penale albanese, a cura di Sergio Vinciguerra, CEDAM, casa edit. Dott. Antonio Milani, 2008, f.91-103.

23


3. Crisafulli, A. dhe B, di Tulio: Aspetti della criminalita militare nel settore albanese, Tirana, 1942, f.94-95.

4. Floqi, K.: Pendesa në zhvillimin e së drejtës penale, në “Leka” III, 1935, f.108.

5. Hysi, V.: Kriminologjia, Tiranë, 2006.6. Elezi, I.: Kanuni i Zhurisë (sipas origjinalit në AQSH), “Jeta juridike”,

nr.2, 2007, f. 4-18.7. Elezi, I.: Zhvillimi historik i legjislacionit penal në Shqipëri, Tiranë,

1998.8. Elezi, I.: Komentarë të shtesave dhe ndryshimeve në Kodin penal,

Albin, Tiranë, 2001, 2003, 2004.9. Elezi, I.: E drejta penale (pjesa e posaçme), gjashtë botime 1995 -2009.

Elezi, I.; Hysi, V. : Politika kriminale, Tiranë, 2006.10. Elezi, I.; Kaçupi, S.; Haxhia, M.: Komentar i Kodit penal (pjesa e

përgjithshme), Tiranë, 2001 – 2008.11. Muçi, Sh.: E drejta penale (pjesa e përgjithshme), Tiranë, 2007.12. Islami, H.; Hoxha, A.; Panda, I.: Procedurale penale, Tiranë, 2003,

2006.13. Libohova, A.: Reforma në gjyqe, Politika, Vlorë, 1924.14. Libohova, A.: Reforma ligjore, Politika, Vlorë, 1924.15. Pipa, M.: Fryma, Shkodër, 1944.16. Pittaro, P.: Mbi të drejtën ndëshkimore, Fryma, Shkodër, 1944.17. Toçi, T.: E drejta ndëshkimore (pjesa e përgjithshme), Shkodër, 1926.18. Vinjau, S.: E drejta konstitucionale, Tiranë, 1923, f.28.19. Zipf, H.: Criminologia, Politica criminale, diritto penale, Milano,

Giuffre edit., 1989.

Burimet1. Kanuni i Zhurisë, botuar në gazetën “Përlindja e Shqipnies”, vëll.I,

Vlorë, 13 – 14 e 15 shkurt 1914.2. Statuti i Lushnjës, 1920.3. Statuti i zgjeruar i Lushnjës, 1922.4. Statuti Themeltar i Republikës së Shqipnies, Tiranë, 1925.5. Statuti Themeltar i Mbretnisë së Shqipnies, Tiranë, 1928.6. Kodi penal shqiptar, Tiranë, 1928.

24


7. Kodi penal i Republikës Popullore të Shqipërisë, Tiranë, 1952.8. Kodi penal i Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Tiranë,

1977.9. Kodi i procedurës penale të Republikës Popullore Socialiste të

Shqipërisë, Tiranë, 1977.10. Kushtetuta e Republikës Popullore të Shqipërisë, Tiranë, 1946.11. Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Tiranë,

1976.12. Dispozitat kryesore kushtetuese, shpallur me ligjin nr. 29, 01.1991.13. Kodi penal i Republikës së Shqipërisë, Tiranë, 1995.14. Kodi i procedurës penale të Republikës së Shqipërisë, Tiranë, 1995.15. Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, Tiranë, 1998.16. Il codice penale dell’Albania, CEDAM, Padova, 2008.17. Akte juridike ndërkombëtare, Tiranë, 1999.18. Vjetari statistikor i Ministrisë së Drejtësisë, 2008.

Revistat:Jurisprudenca shqiptareDrejtësia populloreStudime juridikeJeta juridikeTribuna juridikeJusticia

gazetatPërlindja e ShqipniesPolitikaMbrojtja kombëtareDritaKohaBesaDemokratiaOra e maleve

25


PAStRIMI I PRODuKtEVE të VEPRëS PENAlE DHE KRIMI I ORgANIZuAR

Prof. Dr. luan gJONÇA

Pastrim i produkteve të veprës penale quhet legalizimi i mjeteve monetare dhe i pasurive të fituara në mënyrë të paligjshme ose pastrimi i parave të pista. Ky krim, që parashikohet në legjislacionin tonë penal, është një nga format e shfaqjes së krimit të organizuar, të terrorizmit ndërkombëtar dhe korrupsionit. Me gjithë agresivitetin dhe përmasat që ka marrë sot në botë, kjo vepër penale është pak e njohur. Duke e parë nga këndvështrimi i një kriminologu, do të mundohem të trajtoj rrezikshmërinë e tij shoqërore, pasojat që ka ky krim për komunitetin, çfarë përfaqëson ai dhe si realizohet.

Globalizimi i ekonomisë botërore ka krijuar një sërë problemesh të cilat ndikojnë drejtpërdrejt në interesat kombëtarë të shteteve të veçanta. Një nga problemet më të mprehta është veprimtaria e krimit të organizuar ndërkombëtar në sferën e ekonomisë dhe terrorizmi, të cilët i kundërvihen dhe dëmtojnë rëndë sigurinë dhe ekonominë kombëtare duke e kriminalizuar atë në sektorë dhe drejtime të caktuara.

Kjo dukuri është e pranishme në të gjitha shtetet e botës, por në mënyrë të veçantë ajo gjen terren të përshtatshëm dhe dëmton më shumë shtetet e dobëta e me prapambetje relative ekonomike, shtetet në tranzicion dhe shtetet me probleme social- politike dhe pa stabilitet. Rreziku që paraqet për vendin tonë ky lloj kriminaliteti, si pjesë përbërëse e krimit të organizuar, është i madh edhe për shkak të pasojave të rënda që sjell, ndaj kërkon jo vetëm vlerësimin e tij nga ana e shtetit, por edhe organizimin e një kundërvënieje në bllok.

Për të krijuar një përfytyrim të saktë për lexuesin që nuk e di se çfarë përfaqëson kjo vepër penale në rrafshin kriminologjik, në funksion të krimit të organizuar dhe të korrupsionit, le të sqarojmë në fillim se çfarë është legalizimi i mjeteve monetare dhe i pasurive të fituara në rrugë

26


joligjore ose pastrimi i parave të pista. Thelbi i këtij veprimi kriminal qëndron në synimin e pronarëve të këtyre mjeteve monetare apo pasurive të fituara në rrugë kriminale për të krijuar kushte, nëpërmjet veprimtarisë së kundërligjshme, që t’i gëzojnë ato sikur të ishin përfitime të ligjshme. Për këtë qëllim ata përdorin mjete dhe metoda nga më të ndryshmet, ku veçojmë teknikat e futjes në qarkullim dhe riqarkullimin e parave që kanë rrjedhur nga veprimtaria kriminale.

Legalizimi i mjeteve monetare dhe i pasurisë së fituar në rrugë të paligjshme realizohet nëpërmjet veprimeve të tilla, si :

- Depozitimi, tjetërsimi, transferimi ose këmbimi i parave me qëllim maskimin, fshehjen ose mohimin e përkatësisë apo origjinës së pasurisë që rrjedh nga veprimtaria kriminale.

- Fitimi i së drejtës së pronësisë mbi çdolloj pasurie që rrjedh nga veprimtaria kriminale apo nëpërmjet përdorimit të parave të papastra (sigurisht kur subjekti ka dijeni).

- Ndërmjetësimi në favor të një personi tjetër për depozitimin, tjetërsimin, transferimin dhe këmbimin e mjeteve monetare, me qëllim maskimin, fshehjen ose mohimin e përkatësisë, ose të origjinës që rrjedh nga veprimtaria kriminale .

- Pjesëmarrja si ortak në personin juridik, me qëllim maskimin, fshehjen ose mohimin e përkatësisë apo të origjinës së pasurisë që rrjedh nga veprimtaria kriminale.

- Bashkëpunimi dhe përfshirja në korrupsion e zyrtarëve të administratës publike, me veprimet apo mosveprimet e kryera.

- Fshehja e pasojave të veprimtarisë kriminale ku përfshihet edhe bashkëpunimi ndërmjet subjektit dhe klientit që kryen veprën penale të pastrimit të parave.

- Pengimi nga subjektet e dhënies së informacioneve.Kjo dukuri kriminale është relativisht e re dhe përbën një derivat të

krimit të organizuar. Në vendin tonë pastrimi i parave të pista më parë nuk është njohur si vepër penale më vete. Në legjislacion kjo vepër kompensohej me formulimin “Tjetërsimi dhe fshehja e pasurisë” që parashikohej në nenin 287 të Kodit penal të Republikës së Shqipërisë. Brendia e tij nuk i përmbushte kërkesat e veprës penale të “Pastrimit të produkteve të veprës penale” dhe kjo përbënte një mangësi serioze të legjislacionit tonë penal

27


të asaj periudhe. Për herë të parë në legjislacionin tonë penal problemi i pastrimit të parave të pista u rregullua në formë të kënaqshme në vitin 2000 me nxjerrjen e ligjit nr. 8610, datë 17.05.2000, i cili në nenin 2 të tij nënvizonte : ``…Pastrimi i parave është qarkullimi dhe riqarkullimi i parave të rrjedhura nga veprimtaria kriminale, më poshtë të quajtura ``të papastra``...” .33

Dalja e këtij ligji ishte një hap i rëndësishëm që shpreh qartë jo vetëm se çfarë përfaqëson kjo vepër penale, por edhe brendinë e krimit të pastrimit të parave.

Me ndryshimet që iu bënë dispozitave përkatëse të Kodit penal me ligjin nr. 9086, datë 19.06.2003, jo vetëm u plotësuan mangësitë e konstatuara gjatë kësaj kohe, por u bënë rregullime të konsiderueshme në kornizën përkatëse ligjore. Këto ndryshime mundësuan identifikimin e plotë ligjor si vepër penale si dhe krijuan kushtet ligjore për ndjekjen, zbulimin dhe goditjen e tij 34.

Rregullimet e ndërmarra për përcaktimin ligjor të kësaj vepre penale patën rëndësi për kohën kur u bënë, për faktin se nëpërmjet tyre qartësohet qëndrimi zyrtar ndaj kësaj dukurie kriminale të saposhfaqur, evidentohet brendia dhe se çfarë përfaqëson një vepër e tillë penale. Ndonëse me vonesë, me këto ndryshime qeveria shqiptare plotësoi kuadrin ligjor përkatës që përbënte një mangësi të së drejtës sonë dhe vështirësonte zgjidhjen e marrëdhënieve që kishin lindur tashmë në këtë fushë, pengonte bashkëpunimin me partnerët ndërkombëtarë si dhe frenonte organizimin institucional të kundërvënies me efektivitet të shtetit ndaj kësaj veprimtarie të kundërligjshme.

Legalizimi apo pastrimi i të ardhurave nga veprimtaria kriminale dhe futja e tyre në ekonominë legale është një nga problemet më të debatuara, si për kriminologët, juristët apo ekonomistët, ashtu edhe për shtetarë e shtete të veçanta apo organizata ndërkombëtare. Për të argumentuar shkallën e lartë të këtij interesimi dhe rëndësinë që ka ky problem do të përmendja konventën e Vjenës të OKB-së “Kundër krimit të organizuar ndërkombëtar”, e pranuar me rezolutën 55/25 të Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara, datë 15.11.2000, sidomos nenet 6 dhe 7 të saj ku flitet hollësisht për pastrimin e parave, konfiskimin e tyre dhe masat që duhet të marrë çdo

33. Ligji ``Për parandalimin e pastrimit të parave``, nr. 8610, datë 17. 05. 2000, faqe 1, Tiranë, Gazeta zyrtare, korrik 2000; ndryshuar me ligjin nr. 9917, datë 19.15.2008.34. Ligji nr. 9086, datë 19.6.2003, neni 1, faqe 1.

28


shtet që ka aderuar në ketë konventë35. Vend të rëndësishëm ky problem zë edhe në rezolutën e OKB-së, nr.55/188, të titulluar “Korrupsioni nëpërmjet transfertave të paligjshme të burimeve ekonomike”.

Për të zgjeruar njohjen publike për këtë vepër penale relativisht të rrezikshme jo vetëm për vendin tonë, le të trajtojmë shkurtimisht si ka evoluar historikisht legalizimi i të ardhurave me prejardhje kriminale.

Termi pastrim i parave (Money Laundering), në kuptimin që ka sot, për herë të parë është përdorur në SHBA në vitet 70-80 të shekullit të kaluar. Shfaqja e një dukurie të tillë erdhi si pasojë e rritjes së të ardhurave të grupimeve kriminale nga tregtia e paligjshme e lëndëve narkotike dhe e nga riinvestimi i tyre në ekonominë e ligjshme amerikane. Kjo dukuri u emërtua si transformim i parave të pista, të përfituara në rrugë jo të ligjshme, në para të “pastra” që kishin prejardhje “të ligjshme” dhe që mund të hynin lirisht në qarkullimin monetar.

Ky kërcënim serioz për botën u vlerësua qysh me lindjen e tij. Shtetet e zhvilluara ekonomikisht u përfshinë në luftën e organizuar ndaj tij. Kështu, në fillimet e viteve ‘80, Komiteti i Bazelit, që përbëhej nga përfaqësuesit e bankave angleze, belge, gjermane, italiane, kanadeze, amerikane, franceze, zvicerane dhe japoneze, e shqyrtuan këtë problem kudo që ishte shfaqur, në rang ndërkombëtar dhe, në përfundim, përpiluan rekomandime për zbatimin e një sërë masash e rregullash në sistemet bankare si dhe evidentuan kërkesën për organizimin e luftës kundër kësaj dukurie ku merrnin përparësi metodat e kontrollit të operacioneve për të gjitha transfertat bankare. Në vitin 1988, ky komitet, mbasi analizoi gjendjen e krijuar, doli me deklaratën e njohur “Për ndalimin e përdorimit të sistemeve bankare për qëllime të larjes së parave të ardhura nëpërmjet rrugëve kriminale”.

Nisur nga rrezikshmëria e kësaj dukurie kriminale, bashkësia ndërkombëtare nuk i ka reshtur përpjekjet e organizuara për krijimin e një baze ligjore ndërkombëtare, për luftën ndaj saj, të cilat janë kurorëzuar me sukses. Për këtë problem, në vitin 1989, anëtarët e shtatëshes së madhe krijuan grupin e veprimeve ndërkombëtare të quajtur: Grupi Ndërkombëtar i Veprimeve Financiare (Groupe D’Action Finansiere International, GAFI), i përbërë nga përfaqësues të shteteve pothuaj nga e gjithë bota. Në vitin 1990 ky organizëm publikoi një program special masash për luftën kundër

35 Konventa e Vjenës e OKB-së “Kundër krimit të organizuar ndërkombëtar”, 15 nëntor 2000, faqe 7.

29


shpëlarjes së parave të pista, në të cilin jepen mbi 40 rekomandime, të pranuara dhe të vëna në zbatim nga shumë shtete të botës.

Lexuesi i interesuar mund të shikojë materialet e publikuara nga Komiteti i Bazelit “Për kontrollin e sistemeve bankare” ku përfshihen dokumente të tilla, si: “Rekomandime për parandalimin nga sistemet bankare të larjes së parave”, që doli në vitin 1988 36; “Parimet bazë të kontrollit bankar”, në vitin 1997; “40 rekomandime për të organizuar luftën kundër larjes së parave”, e vitit 1990, që përmendëm më lart; “Rishikimi i masave të larjes së parave”, në vitin 1996 etj.37 .

Për komunitetin ndërkombëtar lufta kundër pastrimit të parave me prejardhje kriminale përbën drejtimin kryesor strategjik të kundërvënies ndaj krimit të organizuar. Në botime të ndryshme tekniko-shkencore pastrimi i parave trajtohet me seriozitet dhe në përgjithësi shikohet si rrezik ku ekonomia e një shteti mund të bjerë në varësi të veprimtarisë së organizatave kriminale dhe shembujt në këtë drejtim nuk janë të paktë, ndër të cilët përmenden vende të ndryshme të Amerikës Latine dhe të Azisë Juglindore.

Interesat e krimit të organizuar dhe korrupsionit janë drejtuar para së gjithash në sferën ekonomike duke i krijuar mjedise të favorshme zhvillimeve të aktivitetit kriminal, nga i cili përfitojnë dhe pasurohen shpejt jo vetëm organizatat e krimit të organizuar, por edhe sipërmarrës apo ofiqarë të korruptuar shtetërorë, që janë të lidhur me ta, e që përbën edhe pikën e kontaktit të veprave penale të korrupsionit me atë të pastrimit të produkteve të veprës penale. Një nga kushtet e domosdoshme për realizimin e këtyre synimeve kriminale është legjitimimi apo legalizimi i këtyre pasurive me prejardhje kriminale.

Për rrezikshmërinë e legalizimit të parave me origjinë kriminale, sidomos për futjen e tyre në formën e investimeve në ekonomitë kombëtare të shteteve të varfra, janë shfaqur mendime nga më të ndryshmet, shpeshherë edhe kontradiktore. Për fat të keq, në botë dhe në vendin tonë qarkullojnë mendime që këtë veprimtari e vlerësojnë si faktor pozitiv për zhvillimin ekonomik të këtyre vendeve ose për zgjidhjen e krizave financiare. Kohët e

36. Komiteti i Bazelit “Për kontrollin e sistemeve bankare”, “Rekomandime për parandalimin nga sistemet bankare të larjes së parave”, 1988.37. (Dokumentet dhe rekomandimet e Asamblesë të Përgjithshme të OKB-së,”Për Korrupsionin” Dokumenti C/CN.15.2001.3. faqe 27, datë 2 prill 2001, f.22).

30


fundit kjo tezë është përdorur gjerësisht në media pa të drejtë, ku evidentohet gjoja “kontributi i tyre” edhe në përballimin e krizës së fundit ekonomike botërore. Sipas këtyre zërave, kapitalet me origjinë kriminale, duke u futur në sferën legale të qarkullimit financiar, i shërbejnë zhvillimit të ekonomive të varfra nacionale apo me probleme financiare. Kjo është një grackë për njerëzit që nuk dinë çfarë përfaqëson krimi i organizuar e veçanërisht ai i karakterit ndërkombëtar. Përkrahësit e pikëpamjeve të tilla harrojnë se këto kapitale që futen në ekonomi, të cilat edhe mund të” kontribuojnë” për një moment të caktuar, janë produkt i krimit dhe se ato do të jenë në radhë të parë në shërbim të qëllimeve të atyre që i zotërojnë dhe që përfaqësojnë interesat e krimit e jo të ekonomisë kombëtare, të cilën e shfrytëzojnë për të bërë larjen e kapitaleve të tyre dhe për të vënë në kontroll të plotë kriminal ekonominë kombëtare në të ardhmen.

Pastrimi i parave me prejardhje kriminale, për krimin, përveç të tjerave, ka për qëllim jo vetëm që me këto mjete monetare të përballojë shpenzimet e aktivitetit kriminal, por edhe të zgjerojë kapitalin legal dhe ilegal të biznesit të ngritur prej tij.

Në rrafshin e aktivitetit ilegal, me këto mjete monetare organizata kriminale përballon shpenzimet e aktivitetit kriminal dhe ato të zgjerimit të kapitalit ilegal të saj. Të tilla janë, p.sh., shpenzimet që bëhen për :

- Përballimin e shpenzimeve të nevojshme për sigurimin e mjeteve financiare (fjala është për shpenzimet që bëhen për kryerjen e aksioneve për marrjen e këtyre parave në rrugë kriminale).

- Mbulimin e shpenzimeve për sigurimin e mallrave me vlerë apo të kapitalit të paluajtshëm, që cilësohet edhe si lëndë e parë për operacionet e pastrimit të parave.

- Investimet në fushën e zgjerimit të veprimtarisë kriminale të organizatës për zgjerimin e biznesit kriminal përkatës etj.

Investimet në ekonominë legale të organizatës kriminale shërbejnë si për të kamufluar veprimtarinë e ngritur dhe të ardhurat kriminale, ashtu edhe për të rifutur në qarkullim pa asnjë rrezik paratë apo pasuritë e pastruara. Kjo për faktin se paratë që duhen për të përballuar kapitalin e paluajtshëm legal dhe investimet në biznesin apo ekonominë legale, duhet të jenë tërësisht legale, d.m.th. të pastruara. Krimi i organizuar është i detyruar të aplikojë këtë skemë për shkakun e funksionimit të një sistemi mbrojtës me rregulla dhe

31


norma ligjore e financiare strikte si dhe kontrolleve rigoroze që ushtrohen në ekonominë botërore të tregut për të shmangur rreziqet që i vijnë çdo ekonomie nga pastrimi i këtyre parave. Këto shërbime e kontrolle kërkojnë detyrimisht e në mënyrë të rreptë e të vazhdueshme njohjen e burimeve investuese dhe verifikimin përkatës të tyre.

Sot në botë lufta kundër larjes së parave dhe kundër krimit të organizuar orientohet në zgjidhjen e një sërë detyrash, si:

- Ruajtja dhe sigurimi i ekonomisë legale nga investimet e karakterit kriminal.

- Shkatërrimi i bazës ekonomike të grupimeve të organizuara kriminale nëpërmjet zbulimit dhe konfiskimit të të ardhurave kriminale, gjë që sjell shkatërrimin e vetë organizatës.

- Ndjekja sistematike e subjekteve të kësaj vepre penale, sipas skemës: identifikimi, gjurmimi, fiksimi dhe ndërprerja e veprimtarisë kriminale, duke u nisur fillimisht nga bashkëpunëtorët e vegjël dhe, prej tyre, te liderët kryesorë të bashkësive dhe organizatave të krimit të organizuar.

Në vendin tonë problemi i larjes së parave nuk njihet sa e si duhet, as në rrafshin studimor-shkencor dhe as në atë praktik dhe kjo pasqyrohet nga rezultatet relativisht të papërfillshme për zbulimin, dokumentimin dhe ndërprerjen e kësaj veprimtarie kriminale. Disa nga faktorët specifikë që kanë ndihmuar në vite në lindjen dhe përhapjen e kësaj vepre penale janë:

- Privatizimi i shpejtuar në mungesë të legjislacionit që iu bë ekonomisë shtetërore në vitet e ndërrimit të sistemeve, i cili krijoi kushte të përshtatshme që një pjesë e saj të binte në duart e botës së krimit.

- Mungesa e kontrollit dhe mosnjohja sa dhe si duhet nga ana e shtetit e funksioneve në këtë fushë, që mundësoi larjen e parave.

- Prania e ekonomisë informale në sistemin e ekonomisë dhe aktiviteti i saj për një kohë të gjatë, që favorizoi larjen e parave.

- Konkurrenca e pandershme, që krijoi një klimë të favorshme për shmangien nga sistemi i taksave e, për rrjedhojë, për shfaqjen e dukurisë së qarkullimit ilegal të mjeteve monetare, si blerjet me para në dorë (kesh) të trojeve, godinave, fabrikave etj.

- Pranimi pa asnjë lloj kufizimi i “investimeve” të huaja, ndër të cilat edhe ato të segmenteve të lidhura me krimin e organizuar ndërkombëtar.

- Mungesa e legjislacionit që vë në kontroll dhe ndalon pastrimin e parave.

32


- Mungesa e kontrollit të Bankës qendrore mbi lëvizjen dhe transaksionet e kapitaleve apo parregullsitë përkatëse financiare.

- Mungesa e kontrollit mbi bankat e dyta apo private .- Mungesat në sferën e qarkullimit të monedhës.- Veprimet financiare në kushtet e anonimatit, mosnjohjes së identitetit

apo identitetit fiktiv.- Kufijtë e hapur dhe mungesa e raportimit të transaksioneve apo

veprimeve të tjera kesh etj.Në rrafshin kriminologjik, legalizimi i mjeteve monetare dhe pasurive

të fituara në rrugë joligjore vlerësohet si etapa kulmore e operacioneve kriminale të krimit te organizuar për faktin se me të përfundon etapa finale e veprimtarisë kriminale, me të cilën kurorëzohen përpjekjet dhe veprimet e bëra dhe merren rezultatet e synuara. Krimi i organizuar i kushton vëmendje të veçantë kësaj veprimtarie dhe ajo zhvillohet me një konspiracion absolut. Kjo është arsyeja që gjurmimi i veprimtarisë kriminale për legalizimin e mjeteve monetare dhe pasurive të fituara në rrugë kriminale është sa i vështirë, aq edhe i ndërlikuar. Ai kërkon dije jo vetëm të artit të gjurmimit, por, për specifikën që paraqet ky lloj kriminaliteti, kërkon edhe njohje të disiplinave të shkencës së ekonomisë dhe instituteve të veçanta të saj. Përfshirja në operacionet e këtij karakteri të ekspertëve me përvojë ekonomike, sidomos në fushën e qarkullimit të mjeteve monetare-materiale, është sa i rekomandueshëm, aq edhe i domosdoshëm, sidomos në sigurimin e provave përkatëse.

•Format dhe metodat për pastrimin e parave Me qëllim të njohjes metodike le të trajtojmë format dhe metodat më të

përhapura që përdoren sot në botë për legalizimin e mjeteve financiare apo pasurive të tjera të përfituara në rrugë të kundërligjshme apo për larjen e parave të pista:

Legalizimi i parave me origjinë kriminale zhvillohet në disa faza dhe në secilën prej tyre përcaktohen qëllimet, format, mjetet dhe metodat që do të përdoren. Për ta bërë më të kuptueshëm për lexuesin do të përpiqemi të japim në mënyrë të përgjithshme, virtuale, një vizion përfytyrues të këtij procesi, në formën e modeleve të shfaqura në botë.

Etapat e kësaj veprimtarie janë pjesë të një procesi, atij të legalizimit

33


të mjeteve monetare e materiale të ardhura nga krimi, i cili është edhe qëllimi kryesor ose, siç shprehen ushtarakët, qëllimi final strategjik i këtyre operacioneve. Ndarja në faza është konvencionale. Në të vërtetë këto faza synojnë që në secilën prej tyre të zbatohen detyrat e ngritura, në funksion të qëllimit kryesor.

Para se të shpjegojmë si zhvillohen këto etapa, fillimisht po rreshtojmë synimet kryesore që do të zgjidhen në secilën prej tyre dhe që konsistojnë në:

futjen në qarkullimin legal monetar të parave dhe kapitaleve me origjinë kriminale;

largimin e të ardhurave me prejardhje kriminale nga burimet e tyre; krijimin e kushteve dhe të legjendave përkatëse për origjinën “legale’’ të

parave që kanë ardhur nga krimi;investimin e tyre në ekonominë legale.

•Futja në qarkullimin legal të “parave të pista”Gjatë kësaj faze vihet në jetë futja e parave të pista kesh në qarkullimin

ekonomik legal të parave. Në këtë etapë, jo rrallë, si veprime paraprake në funksion të operacioneve të mëvonshme përdoren modele të tilla, si shkëmbimi paraprak i parave me letra me vlerë, me sende të vyera apo valutë të huaj. Le të përmendim disa nga format kryesore që përdorin organizatat kriminale për pastrimin e parave në këtë fazë :

- Përdorimi i personave të rekrutuar posaçërisht apo i firmave të ndryshme ekzistuese apo fiktive.

- Shantazhi apo blerja e personave të ngarkuar me identifikimin e klientëve. Këtu është fjala për blerjen apo kërcënimin, p.sh., të punonjësve të agjencive bankare apo të tjerëve që merren me verifikimet përkatëse.

- Organizimi i blerjeve me para në dorë të sendeve që kthehen shpejt në vlera pasurore.

- Interesimi për instrumentet financiare që do të përdoren dhe aplikimi i tyre në funksion të operacionit dhe të situatës së krijuar.

- Realizimi i blerjeve me vlera nën masën e përcaktimeve ligjore, që kërkohen për të bërë verifikimin e prejardhjeve të tyre.

- Futja me shumicë e vlerave relativisht të vogla monetare në llogaritë bankare.

34


- Shkëmbimi i organizuar i parave në sende të vyera apo valutë të huaj, pa përdorur llogaritë bankare.

- Përdorimi i sipërmarrjeve që kanë qarkullim të madh të parave për të përzier paratë e zeza me ato legale të qarkullimit.

- Krijimi i ndërmarrjeve apo njësive të ndryshme fiktive për të deklaruar si fitime paratë e pista që duhen pastruar.

- Qarkullimi me para në dorë (kesh), që bëhet nga ekonomitë informale në shtetet ku ajo ekziston.

- Qarkullimi i mjeteve monetare informale me ndërmarrje apo sipërmarrje legale.

- Krijimi i firmave kreditore apo që veprojnë me para kesh me ndërmarrjet apo sipërmarrjet legale duke paguar tatimet apo komisionet përkatëse.

- Transportimi ilegal i parave jashtë shtetit.- Krijimi i sipërmarrjeve legale të dhënies së huave me përqindje të larta

joshëse apo, siç quhen, firmave piramidale.- Futja në qarkullim e parave të pista nëpërmjet krijimit të fondeve apo

fondacioneve bamirësie ose ndihme me destinacion organizatat qeveritare dhe joqeveritare .

- Përdorimi i dhuratave apo kuotave të anëtarësisë për të cilat nuk parashikohet aplikimi i sistemit të taksave.

- •Ndarja e të ardhurave nga burimet e tyre kriminalePër realizimin e detyrave për ndarjen e të ardhurave kriminale nga burimet

e prejardhjes së tyre përdoren personat e rekrutuar si dhe ndërmarrjet, që i përmendëm gjatë trajtimit të fazës së parë. Kjo fazë karakterizohet nga planifikimi dhe vënia në zbatim e operacioneve të ndërlikuara ekonomiko-financiare, të cilat kërkojnë jo vetëm predispozicion kriminal, por para së gjithash dije dhe dhunti aplikative të personave që i planifikojnë. Ndër këto operacione përmendim:

- Organizimin e një sërë operacioneve financiare të ndërlikuara të cilat kanë si qëllim fshirjen e gjurmëve të veprimtarisë kriminale në tërësi dhe të personave konkretë që e kanë realizuar duke krijuar anonimitet të pasurive të grumbulluara dhe të personave.

- Paraqitjen e llogarive fiktive nga firma “fantazmë” apo fiktive për “aktivitetin” e tyre. Mbi bazën e këtij raportimi realizohet transformimi i

35


parave nga të pista në të pastra e të gatshme për t’u futur në qarkullim.- Krijimin e ndërmarrjeve apo sipërmarrjeve ilegale (underground)

me lidhje vertikale dhe horizontale, ku paratë e pista hyjnë në qarkullimin monetar legal si fitim tregtie ose me to blihen me shumicë mallra të konsumit të shpejtë, të cilat më vonë cilësohen të “prishura” apo përdoren skema të tjera nga më të ndryshme të këtij karakteri.

- Organizimin e operacioneve ndërkombëtare financiare nëpërmjet atyre shteteve që kanë regjime të zbutura tatimore apo zona të lira.

- Organizimin e operacioneve ndërkombëtare financiare në shtetet me sisteme financiare jo të përsosura apo me kontrolle të dobëta.

Nënvizojmë se skemat që përdoren për këto operacione nuk janë fikse, ato zhvillohen në varësi të kushteve konkrete ekonomike dhe efektivitetit të kontrollit përkatës. Këtu qëndron edhe vështirësia e zbulimit të tyre.

Gjatë gjykimit për zbulimin e një aktiviteti të kundërligjshëm për sipërmarrjet ilegale të pastrimit të parave merr përparësi kontrolli kontabël nëpërmjet zbatimit të metodave të analizave të zakonshme ekonomike të veprimtarisë së ndërmarrjeve apo sipërmarrjeve sipas degëve. Nga ky kontroll mund të arrihet në konkluzione të sakta dhe të evidentohet e të dokumentohet veprimtaria e mundshme kriminale e pastrimit të parave, duke krahasuar tregues të tillë të kapshëm, si:

- Të ardhurat dhe likuiditetet.- Marrëdhëniet midis sipërmarrësve.- Lidhjet tregtare të tyre etj.

• Krijimi i kushteve dhe i legjendave për origjinën “legale” të parave me prejardhje kriminale

Futja e parave të pista në qarkullimin legal dhe krijimi i kushteve e legjendave përkatëse për të nxjerrë “origjinën legale” të parave që kanë ardhur nga krimi, është faza e finalizimit të operacioneve ku përfshihet krijimi i legjendave bindëse për prejardhjen e “pastër” të parave të pista dhe futja e këtyre parave në qarkullimin e zakonshëm legal. Veprimtaria kriminale gjatë kësaj faze përqendrohet kryesisht në formën e shmangies apo të uljes së sistemit të taksave dhe blerjeve fiktive. Format edhe këtu janë të shumta, por do të përmendim disa nga veprimet që bëhen në këtë fazë:

- Veprimet e karakterit financiar për uljen apo shmangien e sistemit të

36


taksave.- Aferat me uljen e çmimeve, operacionet me pasuri të paluajtshme

etj. P.sh.: Blihet shtëpia me “çmim të ulët” dhe diferencën e vlerës reale të kësaj blerjeje e kompensojnë me para të pista, më pas i bëhet “restaurimi” dhe e nxjerrin përsëri në treg me çmimin e vlerës reale të tregut. Rrjedhojë e operacionit që shpjeguam më sipër është përfitimi i të ardhurave të pastra legale, që tashmë janë të gatshme për t’i përdorur e për t’i futur në qarkullimin legal të tyre.

- Operacionet financiare me aksionet në varësi me çmimet e tregut. Mënyra e realizimit dhe skema e përdorur është e njëjtë me atë që shpjeguam më lart.

- Aferat me çmimet e rritura, të cilat gjejnë përdorim në disa fusha, si p.sh., në operacionet me veprat e artit, ankande etj. Thelbi i këtyre operacioneve qëndron në atë që vlerësimet e këtyre mallrave bëhen në mungesë, nën vlerën e tyre, blihen me para të pista dhe shiten me çmime shumë të larta e, si rrjedhim, përfitohen të ardhura legale. Këtu hyn ajo kategori mallrash apo sendesh vlera e të cilave përcaktohet nga gjykimi në mungesë të tyre.

- Operacionet në fushën e import-eksportit, të quajtura ndryshe “transferpricing”. Thelbi i këtyre operacioneve qëndron në përpilimin e dy kontratave: njëra reale, e bazuar mbi shumat përkatëse të çmimeve të mallrave, dhe tjetra fiktive, në të cilën shkruhen çmime të rritura në mënyrë abuzive.

- Huatë dhe pagesa e përqindjeve. Skema që veprohet në raste të tilla është: paratë deklarohen si posedim i një firme të huaj e cila i jep “hua” ose deklaron garancinë përkatëse për kreditin bankar. Pas këtij momenti, personi apo sipërmarrësi që i merr këto para, i ka legale dhe mund t’i futë në qarkullim.

- • Investimi i parave “të pastruara” në ekonominë legale Investimi i tyre në ekonominë legale përbën edhe fazën përmbyllëse

të odisesë së pastrimit të parave të pista, finalizimin e përpjekjeve të organizatës kriminale për t’i rifutur këto kapitale kriminale në qarkullim, por në formë të ligjshme, e cila materializohet në:

- Investimet e drejtpërdrejta në sfera të ndryshme të ekonomisë, të cilat

37


nuk janë gjë tjetër, por futja aktive e parave tashmë të lara në qarkullimin legal nëpërmjet investimeve.

- Kthimin e institucioneve apo sektorëve ku investohet në pjesëza legale të operacioneve klandestine kriminale.

- Krijimin e rrethit përkatës vicioz të skemës kriminale të legalizimit të mjeteve monetare dhe pasurive të fituara në rrugë të kundërligjshme “Para - Mall - Para” që përfaqëson thelbin e skemës së përmbledhur të këtyre operacioneve kriminale.

• Kriminalizimi i pastrimit të paravePër të parandaluar legalizimin e mjeteve monetare apo të pasurive të

tjera të përfituara në rrugë joligjore, shumë shtete në botë, në legjislacionet e tyre penale, parashikojnë kthimin e formave të kësaj veprimtarie në vepra penale. Në legjislacionin tonë, siç përmendem edhe në hyrje të këtij artikulli, kjo dukuri kriminale fillimisht gjeti pasqyrim në ligjin nr. 8610, datë 17 maj 2000, “Mbi parandalimin e pastrimit të parave”, Ky rregullim i parë ligjor kishte rëndësi jo vetëm për anën konceptuale të kësaj veprimtarie kriminale, deri në atë kohë e panjohur dhe e papërcaktuar, por edhe në rrafshin praktik, pasi institucionalizoi luftën e organizuar ndaj tij. U vendos ngritja e një strukture të posaçme, siç ishte ajo e autoritetit përgjegjës, e cila fillimisht, sipas ligjit, quhej Agjencia e Bashkërendimit të Luftës Kundër Pastrimit të Parave, pranë Ministrisë së Financave, me status juridik dhe pozicion që caktohet nga qeveria38. Më vonë, në vitin 2008, u quajt Drejtoria e Përgjithshme e Parandalimit të Pastrimit të Parave, e cila i raporton drejtpërdrejt ministrit të Financave dhe shërben si njësi e Inteligjencës financiare të Shqipërisë39.

Në këtë ligj përcaktoheshin detyrimet e organizmave që merren me zbatimin e këtyre operacioneve financiare, regjistrimet përkatëse, të cilat kishin për qëllim të parandalonin këtë dukuri kriminale dhe t’u krijonin kushte organeve të gjurmimit dhe drejtësisë për të ndërprerë dhe për të ndëshkuar këtë veprimtari kriminale. Rëndësi të veçantë në ligjin e mësipërm merr integrimi i vendit tonë në luftën që bën bashkësia ndërkombëtare. Për këtë qëllim, në nenin 15 parashikohej bashkëpunimi me institucionet dhe 38. Ligji nr. 8610, datë 17 maj 2000, “Mbi parandalimin e pastrimit të parave”.39. Ligjin nr. 9917, datë 19.15.2008, ”Për parandalimin e pastrimit të parave dhe financimit të terrorizmit”.

38


organizmat ndërkombëtarë për investigimin dhe marrjen e masave ligjore, si ato që kanë të bëjnë me konfiskimin e mjeteve dhe të ardhurave të rrjedhura nga veprimtaria kriminale, identifikimin dhe gjetjen e burimeve të pasurive kriminale, problemet e ekstradimit etj.40.

Në vitin 2008 ky ligj pësoi përmirësime të ndjeshme me ligjin nr. 9917, datë 19.5.2008, “Për parandalimin e pastrimit të parave dhe financimit të terrorizmit”, në nenin 1 të të cilit jepet qëllimi dhe përmbajtja e tij kur thuhet se : “Ky ligj ka për qëllim të parandalojë pastrimin e parave dhe të produkteve që burojnë nga veprat penale, si dhe financimin e terrorizmit”41.

Në të përcaktohet se çfarë përfaqëson kjo dukuri. “Pastrimi i produkteve të veprës penale” ka të njëjtin kuptim si në nenin 287 të Kodit penal”42, - thuhet në të. Ndërsa për produktin e kësaj vepre penale shprehet se : “Produkt i veprës penale” ka të njëjtin kuptim si në nenin 36, pika 1, shkronja “b”, të Kodit penal”43.

Sipas këtij ligji, me “Pronësi” kuptohen të drejta apo interesa pasurorë të çdo lloji mbi një aset, qoftë ky i luajtshëm ose i paluajtshëm, i trupëzuar ose i patrupëzuar, material ose jomaterial, përfshirë dhe ato të evidentuara në formë elektronike apo numerike (dixhitale), duke përfshirë, por pa u kufizuar në instrumente të tilla, si: kreditë, çeqet e udhëtimit, çeqet bankare, urdhërpagesat, të gjitha llojet e titujve, mandatpagesat dhe letrat e kreditit, si dhe çdo interes, dividend, e ardhur apo vlerë tjetër që buron prej tyre 44.

Vend të rëndësishëm zënë subjektet e këtij ligji, të cilat, në mbështetje dhe zbatim të tij, kryejnë veprime të caktuara. Si subjekte të tilla njihen :

a) Bankat tregtare. b) Institucionet financiare jobankare. c) Zyrat e këmbimeve valutore. ç) Shoqëritë e kursim-kreditit dhe unionet e tyre.

40. Ligji nr. 9917, datë 19.15.2008, ”Për parandalimin e pastrimit të parave dhe financimit të terrorizmit”, neni 2, pika 9.41. Po aty, neni 2, pika 11.42. Po aty, neni 2, pika 13.43. Ligji nr. 9917, datë 19.15.2008, ”Për parandalimin e pastrimit të parave dhe financimit të terrorizmit”, neni 4.44. Po aty, nenet 5-6.

39


d) Shërbimet postare që kryejnë shërbime pagesash. dh) Çdo person tjetër fizik ose juridik që emeton apo menaxhon mjetet

e pagesës ose të parasë, ose kryen transferimin e vlerës (karta debiti dhe krediti, çeqe, çeqe udhëtari, urdhërpagesa dhe urdhërpagesa bankare, para elektronike ose instrumente të tjera të ngjashme).

e) Bursat dhe çdo subjekt tjetër (agjent, broker, shtëpi brokerimi etj.) që ushtron veprimtari për emetimin, këshillimin, ndërmjetësimin, financimin dhe çdo shërbim tjetër që ka lidhje me tregtimin e titujve.

ë) Shoqëritë që merren me sigurimin e jetës ose risigurimin, agjentët apo ndërmjetësit e tyre, si dhe fondet e pensionit.

f) Autoriteti Shtetëror Përgjegjës për Administrimin dhe Shitjen e Pronës Publike dhe çdo person tjetër juridik publik që kryen veprime juridike lidhur me tjetërsimin dhe dhënien në përdorim të pronës shtetërore ose që kryen evidentimin, transferimin apo tjetërsimin e pronës shtetërore.

g) Lojërat e fatit, kazinotë dhe hipodromet, të çfarëdo forme. gj) Avokatët, noterët dhe përfaqësues të tjerë ligjorë, kur përgatitin ose

kryejnë transaksione për klientët e tyre për këto veprimtari: - kalimin e pronësisë së pasurive të paluajtshme, administrimin e

parave, të letrave me vlerë ose të aseteve të tjera; - administrimin e llogarive bankare; - administrimin e pjesëve të kapitalit që do të përdoren për themelimin,

funksionimin ose administrimin e shoqërive tregtare;- krijimin, funksionimin ose administrimin e personave juridikë; - marrëveshjet ligjore, shitblerjen e aksioneve ose të pjesëve të kapitalit

të shoqërive aksionare dhe transferimin e veprimtarive tregtare. h) Agjentët e pasurive të paluajtshme dhe ekspertët e vlerësimit të

pasurive të paluajtshme. i) Ekspertët kontabël të autorizuar të pavarur, kontabilistët e miratuar të

pavarur dhe zyrat e konsulencës financiare. j) Agjencia e legalizimit, urbanizimit dhe integrimit të zonave/ndërtimeve

informale. k) Çdo person fizik ose juridik, përveç atyre të specifikuar më sipër, të

cilët merren me : - administrimin e aseteve të të tretëve/drejtimin e veprimtarive të

lidhura me to;

40


- qiratë financiare;- ndërtimet;- biznesin e metaleve dhe të gurëve të çmuar;- huatë financiare; - marrëveshjet dhe garancitë financiare;- shitblerjen e veprave të artit apo shitblerjen me ankand të sendeve me

vlerë 1 500 000 lekë ose më shumë;- sigurimin dhe administrimin e parasë fizike ose të letrave me vlerë

lehtësisht të konvertueshme, në emër të personave të tretë; - këmbimin e parasë fizike;- tregtimin e mjeteve motorike;- veprimtaritë e spedicionit dhe të transportit;- agjencitë e udhëtimit 45.Më tej në të trajtohet instituti i identifikimit dhe monitorimit të këtyre

marrëdhënieve sipas të cilit: Subjektet duhet të identifikojnë klientët dhe të verifikojnë identitetin e tyre me anë të dokumenteve të identifikimit dhe përcaktohen procedurat e identifikimit, ku evidentohet detyrimi për të identifikuar shumat e veprimeve kesh: mbi 150 000 lekë në rastin e lojërave të fatit, kazinove dhe hipodromeve të çfarëdolloj forme dhe mbi 1.500 000 lekë apo valutë e barabartë me këtë shumë ato me transfertë fondesh, si dhe detyrimi për të identifikuar klientët në rastet kur ka të dhëna për pastrim parash, megjithëse shuma e veprimit financiar mund të jetë poshtë kufijve të përcaktuar nga ky ligj; sqarohet dokumentacioni dhe mënyra e realizimit të një identifikimi të tillë etj.46.

Në vijim trajtohen probleme të tilla të rëndësishme, si : vigjilenca e zgjeruar ndaj klientëve, kategoritë e klientëve dhe kategoritë e transaksioneve ndaj të cilave zbatohet vigjilenca e zgjeruar47. Në detyrimet për shërbimin e transferimit të parave ose të vlerave kërkohet që : Subjektet, veprimtaritë e të cilave përfshijnë transferta parash ose vlerash, të marrin dhe të identifikojnë emrin, mbiemrin, vendbanimin dhe vendqëndrimin, numrin e dokumentit të identifikimit dhe numrin e llogarisë, nëse ka, të dërguesit, përfshirë emrin e institucionit financiar nga ku niset transferta. 45. Po aty, nenet 7,8,9.46. Ligji nr. 9917, datë 19.15.2008, ”Për parandalimin e pastrimit të parave dhe financimit të terrorizmit”, neni 10.47. Po aty, neni 17.

41


Informacioni të përfshihet në formularin e mesazhit ose të pagesës që shoqëron transfertën. Në rast se nuk ka një numër llogarie, transferta të shoqërohet nga një numër unik reference48.

Sipas këtij ligji, “Çdo person, shqiptar ose i huaj, i cili hyn/largohet në/nga territori i Republikës së Shqipërisë, është i detyruar të deklarojë shumat në të holla, çdolloj instrumenti të negociueshëm, metalet ose gurët e çmuar, sendet me vlerë dhe objektet antike, duke filluar nga shuma 1 000 000 (një milion) lekë ose kundërvlera e saj në monedha të tjera të huaja, si dhe qëllimin e mbartjes së tyre, për të cilat duhet të paraqesë dokumente justifikuese. Autoritetet doganore duhet të dërgojnë tek autoriteti përgjegjës kopje të formularëve të deklarimeve të mësipërme dhe të dokumenteve justifikuese të paraqitura” 49.

Zyra Qendrore e Regjistrimit të Pasurive të Paluajtshme raporton brenda 72 orëve regjistrimin e kontratës së tjetërsimit të pronës me një vlerë të barabartë ose më të madhe se 6 000 000 (gjashtë milionë) lekë ose kundërvlerën e saj në monedha të tjera të huaja 50.

Për organizimin, detyrat dhe funksionet e autoritetit përgjegjës flitet në nenet 21-22, ku nënvizohen detyrat dhe funksionet e Drejtorisë së Përgjithshme të Parandalimit të Pastrimit të Parave, si njësi e inteligjencës financiare.

Në ligj evidentohet roli i Komitetit të Bashkërendimit të Luftës Kundër Pastrimit të Parave si përgjegjës për përcaktimin e drejtimeve të politikës së përgjithshme shtetërore në fushën e parandalimit dhe luftës kundër pastrimit të parave e financimit të terrorizmit. Ai drejtohet nga kryeministri dhe në përbërje ka ministrin e Financave, ministrin e Punëve të Jashtme, ministrin e Mbrojtjes, ministrin e Brendshëm, ministrin e Drejtësisë, prokurorin e përgjithshëm, guvernatorin e Bankës së Shqipërisë, drejtorin e SHISH-it dhe inspektorin e përgjithshëm të ILDKP-së 51.

Ndërsa, për sa u përket funksioneve të autoriteteve mbikëqyrëse, sipas këtij ligji, njihen si të tilla: Banka e Shqipërisë; Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare; ministritë përkatëse; Dhoma Kombëtare e Avokatisë për avokatët; Ministria e Drejtësisë për noterët; autoritetet përkatëse për 48. Po aty, neni 19.49. Po aty, neni 24.50. Po aty, neni 27.51. Shih ligjin nr. 9086, datë 19.06.2003, neni 1, faqe 1.

42


mbikëqyrjen e subjekteve të përcaktuara sipas përkatësisë, më tej autoriteti përgjegjës që i cakton dhe procedurat përkatëse të ankimit dhe ekzekutimit52.

Shkeljet që bëhen nga subjektet dhe që nuk përbëjnë vepra penale, klasifikohen si kundërvajtje administrative dhe për to subjektet gjobiten. Në nenin 27 evidentohen kushtet dhe masa e gjobës sipas shkeljeve, autoriteti përgjegjës që i cakton dhe procedurat përkatëse të ankimit dhe ekzekutimit53.

Siç përmendëm edhe në fillim të këtij sythi, krahas rëndësisë dhe anëve pozitive, si parandalimi i kësaj veprimtarie kriminale, duhet të themi se në ligjin nr. 8610, datë 17. 05. 2000, “Mbi parandalimin e pastrimit të parave”, në legjislacionin tonë penal mungonte formulimi i një dispozite ku të përcaktohej kjo veprimtari kriminale si vepër penale dhe të parashikohej ndjekja penale dhe dënimi i subjekteve përkatëse. Kjo u realizua me daljen e ligjit nr. 9086, datë 19. 06.2003, ku jo vetëm plotësohen mangësitë e konstatuara, por i bëhen rregullime të konsiderueshme kornizës përkatëse ligjore. Për rëndësinë që paraqet ky ligj në kuadrin e kriminalizimit të veprës penale të “pastrimit të parave të pista”, le të shikojmë përmirësimet që prunë këto dispozita shtesë të legjislacionit penal dhe çfarë roli luajnë ato në politikat përkatëse.

Me ligjin e mësipërm nr. 9086, datë 19.6.2003, përveç përcaktimit si vepër penale të “pastrimit të produkteve të veprës”, në legjislacion janë bërë edhe këto ndryshime të rëndësishme në funksion të këtij krimi, si p.sh.:

- Përmirësimi i nenit 7 i Kodit penal në pjesën e përgjithshme, që bën fjalë për zbatimin e ligjit penal për vepra penale të kryera nga shtetas të huaj, duke futur paragrafin shtesë që mungonte pas germës g, me këtë përmbajtje: “...Pastrimi i produkteve të veprës penale...”, sipas rregullimit të ri, shtetasit e huaj do të përgjigjen në bazë të ligjit penal të Republikës së Shqipërisë edhe për pastrimin e produkteve të veprës penale54.

- Përmirësimi i nenit 30 të Kodit penal që flet për dënimet plotësuese dhe konkretisht i pikës 2 duke e riformuluar atë si më poshtë: “Konfiskimi i mjeteve të kryerjes së veprës penale dhe produkteve të veprës penale” (pjesa e dytë e këtij paragrafi shtesë nuk përfshihej më parë).

- Ky riformulim, ashtu si dhe ndryshimi i nenit 36 të Kodit penal, kanë të bëjnë me konfiskimin e mjeteve të kryerjes së veprës penale dhe produkteve

52. Po aty, neni 24.53. Po aty, neni 27. 54. Shih ligjin nr. 9086, datë 19.06.2003, neni 1, faqe 1.

43


të kësaj veprimtarie kriminale, që rregullonte problemin e diskutueshëm në legjislacionin tonë penal, atë të konfiskimit të të mirave materiale që rrjedhin nga krimi. Ky plotësim kërkohej edhe nga marrëveshja ndërkombëtare për këtë vepër kriminale, ku vendi ynë ka aderuar55.

Për të kuptuar rëndësinë e korrigjimit që iu bë nenit 36 të Kodit penal për veprën penale të pastrimit të produkteve të veprës penale, po japim të plotë ndryshimin e nenit 36, sipas nenit 4 të ligjit të mësipërm :

“1…Konfiskimi jepet detyrimisht nga gjykata dhe ka të bëjë me marrjen dhe kalimin në favor të shtetit të:

a. sendeve që kanë shërbyer ose janë caktuar si mjete për kryerjen e veprës penale;

b. produkteve të veprës penale, ku përfshihen çdolloj pasurie, si dhe dokumentet ose instrumentet ligjore që vërtetojnë tituj ose interesa të tjerë në pasurinë që rrjedh ose fitohet drejtpërdrejt ose tërthorazi nga kryerja e veprës penale;

c. shpërblimeve të dhëna ose të premtuara, për kryerjen e veprës penale;d. çdo pasurie tjetër, vlera e së cilës i korrespondon asaj të produkteve të

veprës penale;e. sendeve, prodhimi, përdorimi, mbajtja ose tjetërsimi i të cilave përbëjnë

vepër penale edhe kur nuk është dhënë vendimi i dënimit.2. Nëse produktet e veprës penale janë transformuar ose shndërruar

pjesërisht ose plotësisht në pasuri të tjera, këto të fundit i nënshtrohen konfiskimit.

3. Nëse produktet e veprës penale janë bashkuar me pasuri të fituara në rrugë të ligjshme, këto të fundit konfiskohen deri në vlerën e produkteve të veprës penale.

4. Konfiskimit i nënshtrohen edhe të ardhurat ose përfitimet e tjera nga produktet e veprës penale, nga pasuritë, të cilat janë transformuar ose shndërruar në produkte të veprës penale ose nga pasuritë me të cilat janë përzier këto produkte, në të njëjtën masë dhe mënyrë sikurse produktet e veprës penale...’’ 56.

Ky ndryshim i nenit 36 për konfiskimin e mjeteve të kryerjes së veprës penale dhe të produkteve të veprës penale ka rëndësi të veçantë, mbasi

55. Po aty , ligji nr. 9096, datë 19.06.2003, neni 3 dhe 4. 56. Ligji nr. 9086, datë 19.06.2003, neni 4.

44


plotëson një boshllëk të ndjeshëm të legjislacionit penal shqiptar i krahasuar me atë të vendeve partnere. Ky ndryshim kontribuon për momentin edhe për organizimin e drejtë të luftës kundër pastrimit të parave.

Fillimisht, në kuadrin e plotësimit të legjislacionit përkatës për pastrimin e parave të pista, në Kodin penal u bë plotësimi i nenit 287, me atë 287/a, të titulluar “pastrimi i parave të pista”. Në nenin 8 të ligjit 9086, datë 19.06.2003, thuhet : “Në nenin 287 ndryshohet terminologjia nga “tjetërsimi i pasurisë” në “pastrim të produkteve të veprës penale” dhe saktësohet brendia e tij. Për rëndësinë që ka ky formulim për veprën penale të pastrimit të parave të pista, po e citojmë të plotë nenin 8 të ligjit të mësipërm për ndryshimin e nenit 287:

“… Neni 287 ndryshohet si më poshtë: “Pastrimi i produkteve të veprës penale”.

1. Pastrimi i produkteve të veprës penale i kryer nëpërmjet:a. këmbimit ose transferimit të pasurisë, që dihet se është produkt i veprës

penale, për fshehjen ose zhdukjen e origjinës së paligjshme të pasurisë ose dhënien e ndihmës për të shmangur pasojat juridike, që lidhen me kryerjen e veprës penale;

b. fshehjes ose mbulimit të natyrës, burimit, vendndodhjes, vendosjes, zhvendosjes së pronësisë ose të të drejtave të tjera, që lidhen me pasurinë që është produkt i veprës penale;

c. kryerjes së veprimeve financiare dhe transaksioneve të copëzuara për shmangien nga raportimi sipas ligjit për pastrimin e parave;

ç. fitimit, zotërimit ose përdorimit të pasurisë, kur dihet që është produkt i veprës penale;

d. këshillimit, nxitjes ose thirrjes publike, për kryerjen e secilës prej veprave të përcaktuara më sipër, dënohen me burgim nga tre deri në dhjetë vjet dhe me gjobë nga 500 mijë lekë deri në 10 milionë lekë.

2. Kur kjo vepër kryhet gjatë ushtrimit të një veprimtarie profesionale, në bashkëpunim ose më shumë se një herë, dënohet me burgim nga pesë deri pesëmbëdhjetë vjet dhe me gjobë nga 800 mijë lekë deri 8 milionë lekë, ndërsa kur ka sjellë pasoja të rënda, dënohet me burgim jo më pak se pesëmbëdhjetë vjet dhe me gjobë nga 3 milionë lekë deri 10 milionë lekë.

3. Dispozitat e këtij neni zbatohen edhe në rastet kur personi që ka kryer veprën prej së cilës burojnë produktet e veprës penale, nuk mund të merret i pandehur, nuk mund të dënohet, ekziston një shkak që e shuan veprën penale

45


ose mungon njëri nga kushtet e procedimit penal për një vepër të tillë …” 57.Kësaj dispozite, me ligjin nr. 9275, datë 16.09.2004, iu shtua shkronja dh

me këtë përmbajtje :dh.“Përdorimit dhe investimit në veprimtari ekonomike ose financiare të

parave ose sendeve që janë produkte të veprave penale58 . Ndërsa në vitin 2007 ndryshohet shkronja “a” dhe shfuqizohet shkronja

“ç” 59 .Me këtë ligj pësoi ndryshim edhe neni 287/a i Kodit penal dhe emërtohet

nga “ pastrimi i parave të pista” në “çelja e llogarive anonime”, sipas të cilit: “...Çelja e depozitave ose llogarive bankare, anonime ose me emra fiktivë dënohet me burgim deri në tre vjet dhe me gjobë nga 200 mijë lekë deri në 2 milionë lekë...”60.

Po në këtë kuadër ndryshimesh, ligjvënësi me të drejtë ka parashikuar shtimin e një dispozite të re, atë për mosdeklarimin në kufi të të hollave dhe sendeve me vlerë, që pasqyrohet në nenin e shtuar 179/a, sipas të cilit :

“… Mosdeklarimi, në hyrje ose dalje nga territori i Republikës së Shqipërisë, i shumave në të holla i çdolloj forme, të çekut bankar, metaleve ose gurëve të çmuar, si dhe i sendeve të tjera me vlerë, përtej vlerës së parashikuar nga ligji, përbën kundërvajtje penale dhe dënohet me gjobë ose burgim deri në dy vjet...” 61. Pra, siç shihet, me korrigjimet e bëra në legjislacion plotësohet vakuumi i konstatuar në fushën e kriminalizimit të pastrimit të parave, të cilat sistemi ynë ligjor penal tashmë i trajton si vepra penale dhe që mungonte në të kaluarën. Por, pavarësisht nga përparimi i bërë në krahasim me të kaluarën, mendoj se ligjvënësi duhet të shohë mundësinë e përfshirjes së dispozitave shtesë në Kodin penal si dhe formulimin më të plotë të legjislacionit ekzistues, si trajtimin më të gjerë të institutit të konfiskimit të të mirave materiale që rrjedhin nga krimi, për të cilin kam mendimin se në legjislacionin tonë penal një gjë e tillë parashikohet në përgjithësi.

Edhe për krimin e organizuar, me gjithë ndryshimin e bërë me ligjin nr. 9686, datë 26.02.2007, duhet të dalin dispozita më të plota e të posaçme, gjë që vendet e partnere i parashikojnë në të drejtat përkatëse. Kjo është

57. Ligji nr. 9575, datë 16.09.2004.58. Ligji nr. 9575, datë 16.09.2004. 59. Ligji nr. 9686, datë 26.02.2007.60. Ligji nr. 9086, datë 19.06,2003.61. Ligji nr. 9086, datë 19.06.2003, neni 6.

46


jo vetëm një kërkesë e së drejtës, por edhe një angazhim që rrjedh prej marrëveshjeve ndërkombëtare ku bën pjesë edhe vendi ynë.

Në këndin e rregullimit ligjor, me gjithë përmirësimet e bëra, kam mendimin se legjislacioni ynë, për problemet qe trajtova me lart, në tërësi, duke i krahasuar me atë bashkëkohor, duhet të orientohet më mirë kryesisht në:

- Efektivitetin, korrektësinë dhe natyrën parandaluese të legjislacionit dhe sanksioneve që janë disi të kufizuara, për faktin se ato nuk janë plotësisht specifike dhe të mjaftueshme. Ekzistojnë mekanizma kontrolli deficiente.

- Krijimin e një sistemi vlerësues për të analizuar efektivitetin e legjislacionit.

- Përqasjen e mëtejshme të dispozitave të nevojshme të ligjit për konfiskimin dhe sekuestrimin e të ardhurave nga aktivitetet kriminale me atë të partnerëve perëndimorë, sidomos në drejtim të konkretizimit të tyre për organet ekzekutive.

Për terminologjinë e përdorur për këtë vepër penale, në rregullimet e fundit ligjore, në Kodin penal, me ligjin nr. 9086, datë 19.06.2003, kam pretendimin se do të ishte më e drejtë dhe e përshtatshme, për kuptimin dhe brendinë e kësaj vepre penale, të përdorej termi: “Legalizimi i mjeteve monetare dhe pasurive të fituara në rrugë joligjore”, që përdoret me qëllim edhe nga autori në këtë libër, në vend të termit të vendosur në nenin e ndryshuar 287 të Kodit penal “Pastrimi i produkteve të veprës penale” i cili, për mendimin tim, është i përgjithshëm, i paqartë dhe nuk shpreh brendinë e kësaj vepre penale me pasoja shoqërisht të rrezikshme.

Këto ishin disa nga problemet që menduam të shtjellojmë për formën e shfaqjes së veprimtarisë kriminale të krimit të organizuar nëpërmjet Pastrimit të produkteve të veprës penale apo legalizimit të mjeteve monetare apo pasurie tjetër të fituar në rrugë të paligjshme.

Pa pretenduar për shterimin e plotë e të gjithanshëm të tyre, trajtimi në këtë material është bërë në këndin e kriminologjisë dhe është parë në fokusin e bashkëveprimit e të ndërthurjes së veprimtarisë së paligjshme të krimit të organizuar me legalizimin e pasurive te fituara në rrugë kriminale.

47


lItERAtuRA:

1. Luan Gjonça, Korrupsioni, veprat penale përbërëse, krimi i organizuar, ILAR, Tiranë, 2005.

2. Luan Gjonça & Genci Gjonça, Kriminologjia (tekst mësimor), Tiranë, Adel Print, 2009, kap. XVII, kap. XVIII, f. 435-488.

3. Konventa e Vjenës e OKB-së “Kundër krimit të organizuar ndërkombëtar”, 15 nëntor 2000 .

4. Komiteti i Bazelit, “Për kontrollin e sistemeve bankare”, “Rekomandime për parandalimin nga sistemet bankare të larjes së parave”, 1988.

5. Ligji “Për parandalimin e pastrimit të parave”, nr. 8610, datë 17 , 05 , 2000, Tiranë, Gazeta zyrtare, korrik 2000, faqe 1.

6. Ligji nr. 9086, datë 19.06.2003.7. Ligji nr. 9917, datë 19.15.2008, “Për parandalimin e pastrimit te parave

dhe financimit te terrorizmit”.8. Dokumentet dhe rekomandimet e Asamblesë së Përgjithshme të OKB-

së “Për korrupsionin”, Dokumenti C/CN.15.2001.3. f. 27, 2 prill 2001.9. Konventa “Për larjen e parave dhe konfiskimin e të ardhurave nga

veprimtaria kriminale”, Strasburg, 8 nëntor 2003.

48


VëSHtRIM HIStORIKO-KRAHASuES PëR AKuZAt E REJA Në lEgJISlACIONIN PROCEDuRAl PENAl

SHQIPtAR

Dr. Kosta gAZElI

Për procedim penal shqiptar në vendin tonë mund të bëhet fjalë vetëm për periudhën pas Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë dhe formimit të qeverisë së parë shqiptare. Në periudhën përpara vitit 1912 zbatohej legjislacioni i pushtuesit osman, i miratuar në vitin 1879, i bazuar në modelin e Kodit të procedurës penale të Francës ose të Napoleonit, të vitit 1808.

Pas Shpalljes së Pavarësisë dhe formimit të shtetit shqiptar, për shkak të kushteve politiko-shoqërore dhe ekonomike, nuk u arrit të krijohej një legjislacion procedural penal i plotë dhe i mëvetësuar. Edhe në periudhën e mbretërisë, gjatë së cilës u arrit të realizohej një reformë e lavdëruar juridike, nuk u arrit të krijohej një kod i procedurës penale më vete. Për rrjedhojë, procedimi penal deri në vitin 1953, bazuar në vendimin e Qeverisë së Përkohshme të Vlorës, të datës 6 dhjetor 1912, është zhvilluar në bazë të normave të parashikuara në legjislacionin procedural penal osman dhe, më vonë, të shumë normave me karakter procedural penal, që përmbanin ligjet e ndryshme organike, si ato për organizimin gjyqësor, për organizimin dhe funksionimin e prokurorisë, për avokatinë, ligji “Për organizimin e drejtësisë” i vitit 1929, të procedurës penale ushtarake për kohë paqe të vitit 1932, ligji “Mbi përmirësimin e dispozitave procedurale” dhe ligji “Për përmbarimin”, që hyri në fuqi më 09.03.1937. Pas Luftës së Dytë Botërore dhe deri në vitin 1953 u shpallën disa ligje që përmbanin dispozita me karakter procedural penal, të cilat normonin veprimtarinë e gjykatave në kushtet e reja që u krijuan.

Në ligjet organike të subjekteve të procedimit penal si dhe në ato me karakter procedural, në tërësi konstatohet se normat me karakter procedural penal përmbanin elemente të sistemeve procedurale inkuizitore dhe akuzatore. Për

49


rrjedhojë, nuk mund të arrihen përfundime të sakta për sa u përket akuzave të reja në procedimin penal, veçanërisht për periudhën përpara Luftës së Dytë Botërore dhe çlirimit të vendit.

I. Akuzat e reja sipas Kodit të procedurës penale të vitit 1953

Në mënyrë të plotë, institutin procedural të akuzave të reja në procedimin penal e hasim në Kodin e procedurës penale të vitit 1953, i cili është zbatuar deri në vitin 1980, kur hyri në fuqi Kodi i procedurës penale i miratuar në vitin 1979. Sipas këtij kodi, sistemi procedural penal i zgjedhur ishte ai inkuizitor, por me elemente edhe të sistemit akuzator. Për rrjedhojë, në këtë kod, instituti procedural i akuzave të reja rregullohej në raport me funksionet, të drejtat dhe detyrat e subjekteve të procedimit penal gjatë procedimit penal, veçanërisht të gjykatës dhe prokurorit, të cilat përcaktoheshin nga sistemi procedural i cili ishte inkuizitor, modeli i tij, si dhe sistemi politik, që ishte vendosur në vendin tonë në atë kohë.

1. Akuzat e reja në fazën e hetimevePër fazën e hetimeve ky kod nuk parashikonte konkretisht mënyrën e

procedimit pas marrjes së vendimit për marrjen si të pandehur të një personi dhe njoftimin e akuzës kundër tij, nëse zbuloheshin fakte ose rrethana të reja që diktonin nevojën e ndryshimit të akuzës që i ishte bërë dhe njoftuar më parë të pandehurit. Mënyra e veprimit në këto raste ishte përcaktuar nga literatura juridike e kohës. Sipas saj, në rast se gjatë zhvillimit të hetimeve fakti rezultonte ndryshe nga sa të pandehurit i ishte paraqitur akuza në njoftimin e vendimit për marrjen si të pandehur, hetuesi i çështjes duhej të përpilonte dhe t’i njoftonte të pandehurit një vendim të ri për marrjen si të pandehur, me një formulim të ri të akuzës ku të pasqyroheshin fakti ose rrethanat e reja pavarësisht nëse ato e ndryshonin ose jo cilësimin juridik të veprës penale.

Në përfundim të hetimeve hetuesi i çështjes përpilonte aktakuzën në të cilën paraqiste konkluzionet që rezultonin nga tërësia e provave dhe akteve që ndodheshin në dosjen ose fashikullin, të cilit i bashkëngjitej dhe mbi të cilat mbështetej dërgimi i të pandehurit për gjykim në gjykatë, pas miratimit të saj nga prokurori. Në përpilimin e aktakuzës hetuesi nuk mund të dilte jashtë kufijve të akuzës që përmendej në vendimin për marrjen si të pandehur dhe

50


që i ishte njoftuar të pandehurit duke rënduar në këtë mënyrë pozitën e këtij të fundit. Në përpilimin e aktakuzës, akuza që i ishte njoftuar të pandehurit mund të zbutej, pa ndryshuar cilësimin juridik të veprës penale për të cilën ishte akuzuar. Një kopje e aktakuzës i dorëzohej të pandehurit me qëllim që të përgatitej për mbrojtjen e tij në gjyq. Pas marrjes së aktakuzës, prokurori, nëse nuk ishte dakord, pa ia kthyer hetuesit, mund të përpilonte një aktakuzë të re. Por në këtë rast, edhe ky nuk kishte të drejtë të kapërcente kufijtë e akuzës që i ishte njoftuar të pandehurit nga organi i hetimit. Prokurori mund të ndryshonte cilësimin juridik të veprës që i ngarkohej të pandehurit, vetëm nëse ky ndryshim nuk e rëndonte akuzën dhe nuk ndryshonte karakterin e krimit për të cilin akuzohej i pandehuri.

Sipas nenit 214 të Kodit të procedurës penale të vitit 1953, çështjet me aktakuzë të miratuar nga prokurori që i dërgoheshin gjykatës për gjykim, para se të kalonin për shqyrtim gjyqësor, shqyrtoheshin në seancë përgatitore, pa praninë e palëve. Në këtë seancë, gjykata shqyrtonte nëse akuza ishte formuluar mirë ose nëse vepra penale ishte cilësuar drejt. Në përfundim të seancës përgatitore, sipas nenit 215 të Kodit të procedurës penale, ndër të tjera, gjykata vendoste: miratimin e aktakuzës, ndryshimin e aktakuzës kur nuk ishte rasti për kthimin e çështjes prokurorisë, dërgimin e të pandehurit për gjykim në seancë gjyqësore, kthimin e çështjes për plotësimin e hetimeve.

Kthimin e çështjes për plotësimin e hetimeve gjykata e vendoste kur hetimet nuk ishin të plota, kur gjatë hetimeve ishin shkelur rregullat procedurale të cilat garantonin të drejtat e të pandehurit, si dhe kur ishte e nevojshme të bëhej ndryshimi i akuzës dhe ky ndryshim kërkonte ose hetime plotësuese, ose sillte një dënim më të rëndë nga ai i akuzës që i ishte njoftuar më parë të pandehurit.

Pyetja që lindte pas kthimit të çështjes dhe plotësimit të hetimeve, ishte në do të bëhej aktakuzë e re apo shtesë aktakuze. Kësaj ligji nuk i jepte zgjidhje, por që iu dha përgjigje me vendimin nr. 204, datë 26.03.1954, të Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë, sipas të cilit prokurori duhej t’ia dërgonte çështjen gjykatës për gjykim me aktakuzë të re. Sigurisht, i pandehuri duhej të njoftohej detyrimisht, si për akuzën e re, nëse ishte rasti, ashtu edhe për hetimet plotësuese, gjë që i siguronte atij të drejtën dhe mundësinë për t’u mbrojtur.

Në seancë përgatitore gjykata kishte të drejtë të bënte edhe ndryshimin

51


e cilësimit juridik të veprës penale që i ngarkohej të pandehurit, gjithmonë nëse ishte e nevojshme që ky ndryshim të bëhej duke e cilësuar veprën penale sipas një neni tjetër që parashikonte një masë dënimi më të butë, pa qenë i nevojshëm zhvillimi i hetimeve plotësuese. Edhe për këtë ndryshim të cilësimit juridik të veprës, një kopje të vendimit gjykata ishte e detyruar t’ia dorëzonte të pandehurit, së bashku me një kopje të aktakuzës, tri ditë përpara caktimit të datës së zhvillimit të seancës gjyqësore, me qëllim që ai të përgatiste mbrojtjen e tij.

2. Akuzat e reja gjatë gjykimit të çështjes penale

Në Kodin e procedurës penale të vitit 1953, për akuzat e reja gjatë gjykimit bëhet fjalë në kapitullin e titulluar “Ndryshimi i akuzës dhe marrja nën akuzë e personave të tjerë” dhe konkretisht në nenet: 274, 275 dhe 276 të këtij kodi.

Në nenin 274 sanksionohej ndryshimi i akuzës gjatë gjykimit dhe konkretisht përmendej: “Kur nga të dhënat që kanë dalë gjatë gjykimit shihet e nevojshme të ndryshohet formulimi i parë i akuzës, gjykata kryesisht ose me kërkesën e çdo pale jep vendim në lidhje me këtë dhe ua njofton palëve. Në qoftë se formulimi i ri i akuzës nuk sjell një dënim më të rëndë dhe rrethanat e çështjes mund të sqarohen plotësisht gjatë seancës gjyqësore, gjykata vazhdon gjykimin e çështjes. Kur shihet e nevojshme që të merren prova të reja në lidhje me ndryshimin e formulimit të akuzës, gjykata kryesisht ose me kërkesën e çdo pale dërgon çështjen për plotësimin e hetimeve. Në qoftë se formulimi i ri i akuzës sjell një dënim më të rëndë, çështja duhet të dërgohet për plotësimin e hetimeve”.

Siç rezulton edhe nga përmbajtja e kësaj dispozite, gjykata gëzonte të drejtën e disponimit në lidhje me akuzën kryesisht, edhe pa kërkesën e palëve në gjykim, përfshirë edhe prokurorin, për ndryshimin e akuzës. Kjo e drejtë e gjykatës buronte nga karakteri inkuizitor i procesit penal, sipas të cilit gjykata nuk ishte vetëm organ i dhënies së drejtësisë, por edhe organ i ndjekjes penale ose i procedimit penal.

Sipas dispozitës së mësipërme, kur gjykata dërgonte çështjen për plotësimin e hetimeve, organi i hetimit ishte i detyruar të vazhdonte hetimin dhe të kryente të gjitha detyrat e vendosura nga gjykata për marrjen e personit si të pandehur.

52


Gjithashtu, kur gjykata bënte ndryshimin e akuzës, dispozita e mësipërme nuk parashikonte dhënien mundësi të të pandehurit dhe mbrojtësit të tij për të përgatitur mbrojtjen. Këta nuk kishin të drejtë të kërkonin afat për këtë qëllim edhe pse ky ndryshim i akuzës parashikonte dënim më të favorshëm për të pandehurin.

Nëse nevoja e ndryshimit të akuzës lindte gjatë marrjes së vendimit përfundimtar, atëherë gjykata duhej të riçelte detyrimisht shqyrtimin gjyqësor për të vendosur ndryshimin apo formulimin e ri të akuzës. Pra ky ndryshim nuk lejohej të bëhej në dhomën e këshillimit.

Në bazë të nenit 275 të këtij kodi, kur gjatë zhvillimit të gjykimit dilte se i pandehuri, përveç krimit për të cilin gjykohej, kishte kryer edhe një krim tjetër që nuk kishte lidhje me të parin, gjykata, kur çmonte se për krimin e fundit duhej të bëheshin hetime ose kur për akuzën e re parashikohej një dënim më i rëndë nga ai i akuzës së parë, vendoste veçimin e çështjes ose të krimit të ri. Sipas këtij neni, kur akuza e re kishte lidhje të ngushtë me akuzën e parë dhe gjykata çmonte se për akuzën e re duheshin bërë hetime, pezullonte gjykimin e çështjes dhe e dërgonte për zhvillimin e hetimeve.

Sipas përmbajtjes së nenit 275 të Kodit të procedurës penale, kur dënimi për akuzën e re nuk ishte më i rëndë se dënimi për akuzën e parë, gjykata kishte të drejtë të bënte shqyrtimin e çështjes në të njëjtën seancë, vetëm nëse çmonte se për akuzën e re nuk ishte e nevojshme të zhvilloheshin hetime.

Edhe sipas këtij neni rezulton se gjykata ishte edhe organ i procedimit, dhe se vendimi saj nuk kushtëzohej as nga mendimi i palëve të tjera, as edhe nga mendimi i prokurorit, ndonëse ai përfaqësonte organin e akuzës.

Neni 276 i këtij kodi bënte fjalë për rastin kur gjatë gjykimit konstatohej se në çështjen implikoheshin edhe persona të tjerë. Sipas këtij neni, “Kur nga të dhënat e gjykimit del se është kryer një krim nga ana e një personi tjetër që nuk është dërguar në gjyq në lidhje me çështjen që gjykohet, gjykata jep vendim për fillimin e ndjekjes penale kundër atij personi dhe këtë çështje e dërgon për hetim sipas rregullave të përgjithshme. Në qoftë se çështja e re është e lidhur ngushtë me çështjen që gjykohet dhe gjykimi i tyre nuk mund të bëhet veç e veç, çështja që gjykohet duhet të pezullohet dhe të dërgohet bashkë me çështjen e re për t’u hetuar në tërësi…”.

Edhe nga kjo dispozitë rezulton se gjatë gjykimit ka qenë gjykata që kishte të drejtën të merrte vendim për fillimin e ndjekjes penale ndaj personave të

53


tjerë, të cilët nuk ishin marrë si të pandehur në një çështje që gjykohej.Përfundimisht, siç rezulton edhe nga përmbajtja e dispozitave të

përmendura më sipër, sipas Kodit të procedurës penale të vitit 1953, gjatë gjykimit të çështjes, gjykata ishte i vetmi organ kompetent që kishte të drejtën e disponimit, si për ndryshimin e akuzës, ashtu edhe për një akuzë të re ose krim tjetër të kryer nga i pandehuri në gjykim apo për një krim të kryer nga persona të tjerë.

II. Akuzat e reja sipas Kodit të procedurës penale të vitit 1979

Siç u përmend edhe më sipër, dispozitat për akuzat e reja në procesin penal, të parashikuara nga Kodi i procedurës penale i vitit 1953, si edhe vetë ky kod vepruan deri në muajin prill të vitit 1980 kur hyri në fuqi Kodi i procedurës penale, i miratuar në vitin 1979.

Në fakt, veçanërisht gjatë hetimeve paraprake, por edhe gjatë gjykimit, mundësia e prokurorit për të ndryshuar akuzën u zvogëlua edhe më shumë se mundësia që kishte me Kodin e procedurës penale të vitit 1953, para se të hynte në fuqi Kodi i procedurës penale i vitit 1979. Me dekretin nr. 5139, datë 30.01.1974, “Mbi unifikimin e hetuesisë, heqjen e saj nga sistemi i prokurorisë dhe përqendrimin e saj në sistemin e Ministrisë së Punëve të Brendshme” dhe më vonë me dekretin nr. 5265, datë 29.01.1975, “Për disa shtesa dhe ndryshime në Kodin e procedurës penale”, kjo e drejtë, gjatë hetimeve paraprake, i kaloi kryesisht hetuesisë si organ më vete, ndërsa prokurorit iu la vetëm e drejta e miratimit të aktakuzës së hetuesisë vetëm për krimet e rënda.

1. Akuzat e reja dhe ndryshimi i akuzës në fazën e hetimeve

Që në fillim duhet thënë se edhe sistemi procedural i përcaktuar në këtë kod dallohej edhe më shumë për karakterin e tij inkuizitor. Sipas këtij kodi, procedimi penal fillonte me vendim të arsyetuar të gjykatës, gjyqtarit të vetëm dhe hetuesit. Pra, gjykata dhe gjyqtarët kishin si funksion edhe fillimin e ndjekjes apo të procedimit penal, edhe atë të dhënies së drejtësisë. Në vendimin e fillimit të çështjes penale bëhej cilësimi juridik i veprës penale të kryer nga autori i saj mbështetur në të dhënat apo shkaqet

54


që lejonin fillimin e çështjes. Pas momentit të fillimit të çështjes penale, kryerjes së veprimeve të ndryshme procedurale dhe mbledhjes së provave të mjaftueshme që tregonin se veprën penale e kishte kryer një person i caktuar, gjykata, gjyqtari i vetëm dhe hetuesi merrnin vendim për marrjen e këtij personi si të pandehur, të cilin ia komunikonin atij brenda 24 orëve.

Në bazë të nenit 77 të Kodit të procedurës penale, pas marrjes së vendimit për marrjen e një personi si të pandehur dhe njoftimit të këtij vendimi të pandehurit, pyetjes së tij si dhe kryerjes së veprimeve të tjera hetimore, nëse dilnin të dhëna të reja të cilat diktonin nevojën e ndryshimit të akuzës së paraqitur ose e plotësonin atë, hetuesi ishte i detyruar të merrte vendim dhe t’ia njoftonte këtë të pandehurit. Kështu, në këtë nen thuhet: “Kur pas marrjes së një personi si të pandehur dhe pyetjes së tij dalin të dhëna të reja që ndryshojnë akuzën e paraqitur ose e plotësojnë atë, hetuesi është i detyruar të marrë vendim, të cilin ia njofton të pandehurit”.

Po të shihet me kujdes dispozita e sipërme del se ajo është shumë e përgjithshme dhe nuk tregon konkretisht si duhet të zbatohet. Por, duke iu referuar praktikës së asaj kohe, e cila është justifikuar edhe teorikisht, zbatimi i saj është bërë në rastet si më poshtë:

Së pari, kur vepra penale për të cilën ishte akuzuar i pandehuri rezultonte ndryshe ose duhej të cilësohej sipas një dispozite të Kodit penal që parashikonte dënim më të lehtë, hetuesi e dërgonte në gjyq me akuzën sipas dispozitës që parashikonte dënim më të lehtë, pa qenë nevoja të merrte vendim për pushimin e akuzës së parë dhe t’i njoftonte akuzën e dytë, që ishte më e lehtë. Ndërsa, kur vepra penale duhej të cilësohej me një dispozitë të Kodit penal që parashikonte dënim më të rëndë, hetuesi bënte ndryshimin e akuzës duke ia njoftuar vendimin përkatës të pandehurit dhe duke e marrë edhe në pyetje për akuzën e re.

Së dyti, kur jo vetëm dënimi, por edhe karakteri i veprës, sipas cilësimit të ri, është më i rëndë se vepra e parë ose akuza fillestare.

Së treti, kur cilësimi i ri i veprës penale ndryshonte në mënyrë thelbësore për sa u përket rrethanave faktike.

Së katërti, kur i pandehuri kishte kryer edhe veprime të tjera kriminale, pavarësisht se ato nuk ndryshonin cilësimin juridik të veprës penale.

Së pesti, kur gjatë hetimit vërtetohej se i pandehuri kishte kryer edhe një ose më shumë vepra penale të tjera. Në këtë rast hetuesi hartonte një

55


vendim të ri për marrjen si të pandehur ku përmendeshin të gjitha veprat penale për të cilat akuzohej dhe ia njoftonte të pandehurit.

2. Akuzat e reja gjatë gjykimit

Dispozitat e Kodit të procedurës penale të vitit 1979, për sa u përket akuzave të reja gjatë gjykimit, për shkak të sistemit inkuizator të procedimit penal, me përjashtime të vogla, kanë qenë të ngjashme.

Gjyqtari, të cilit i jepej çështja për gjykim, sipas këtij kodi, kur çmonte se duhej të ndryshohej akuza dhe ky ndryshim rëndonte pozitën e të pandehurit, merrte vendim për dërgimin e çështjes në seancë përgatitore. Në këtë seancë, kur nuk ishte e nevojshme që çështja t’i kthehej hetuesisë për hetime plotësuese, gjykata vendoste ndryshimin e akuzës nëse ky ndryshim nuk rëndonte pozitën e të pandehurit dhe këtë vendim detyrimisht ia njoftonte të pandehurit. Nëse gjatë seancës përgatitore konstatohej se duhej të bëhej një formulim i ri akuzës së të pandehurit, formulim i cili sillte dënim më të rëndë ose kishte karakter më të rëndë nga ai i akuzës së parë, si dhe kur kishte të dhëna se një person tjetër kishte kryer një vepër penale, që kishte lidhje me çështjen e dërguar për gjykim, çështja i kthehej hetuesisë për hetime të mëtejshme.

Akuzat e reja gjatë gjykimit parashikohen nga nenet 144-146 të Kodit të procedurës penale, të cilat, siç u përmend edhe më sipër, nuk kanë ndryshime thelbësore nga dispozitat që bëjnë fjalë për akuzat e reja sipas Kodit të procedurës penale të vitit 1953, përkundrazi, rrethanat që përfaqësojnë akuzat e reja, janë të njëjta.

Kështu, sipas nenit 144 të këtij kodi, “Shqyrtimi i çështjes kufizohet vetëm për personat që janë dërguar në gjyq dhe për akuzat për të cilat ata janë marrë si të pandehur. Kur gjatë shqyrtimit të çështjes dalin të dhëna se i pandehuri, veç veprës penale për të cilën është dërguar në gjyq, ka kryer edhe një vepër penale tjetër, edhe sikur të jetë pushuar çështja nga hetuesi, gjykata vendos:

1. Rifillimin e çështjes për veprën penale dhe dërgimin e saj hetuesisë, kur çmon se ajo nuk ka lidhje me akuzën e parë.

2. Marrjen si të pandehur dhe dërgimin e çështjes hetuesisë, kur akuza ka lidhje të ngushtë më të parën”.

56


Siç duket nga përmbajtja e dispozitës së mësipërme, në dallim nga Kodi i procedurës penale i vitit 1953, kur gjatë gjykimit zbuloheshin të dhëna se i pandehuri, veç veprës penale për të cilën ishte dërguar në gjyq, kishte kryer edhe një vepër penale tjetër, që nuk kishte lidhje me të parën, gjykata nuk mund të vendoste shqyrtimin e saj në të njëjtën seancë, në asnjë rast, edhe nëse për akuzën e re parashikohej një dënim më i butë se dënimi i parashikuar për veprën e parë.

Ndërsa, rastet kur gjykata vendoste ndryshimin e akuzës ishin të njëjta me ato të Kodit të procedurës penale të vitit 1953 dhe parashikoheshin nga neni 145 i Kodit të procedurës penale.

Në nenin 146 të Kodit të procedurës penale të vitit 1979 bëhet fjalë për mënyrën e veprimit nga gjykata kur gjatë gjykimit dilnin të dhëna që tregonin se ishte kryer një vepër penale nga një person tjetër. Sipas këtij neni, gjykata vendoste:

1. Rifillimin e çështjes kundër personit tjetër dhe dërgimin e materialit përkatës hetuesisë, kur kjo nuk kishte lidhje me çështjen në shqyrtim.

2. Marrjen si të pandehur dhe dërgimin e çështjes hetuesisë, kur vepra penale e kryer nga personi tjetër kishte lidhje të ngushtë me çështjen që shqyrtohej dhe ishte i nevojshëm zhvillimi i hetimeve të tjera.

Po të kemi parasysh nga sa u përmend më lart, në ndryshim nga kodi i mëparshëm, sipas të cilit gjykata mund të urdhëronte fillimin e ndjekjes penale ndaj një personi, por nuk mund të vendoste marrjen e tij si të pandehur, me këtë kod i njihej e drejta gjykatës të merrte vendim për marrjen e personit si të pandehur.

III. Akuzat e reja sipas Kodit të procedurës penale në fuqi

Kodi aktual i procedurës penale është miratuar dhe ka hyrë në fuqi në vitin 1995. Ai u hartua në kuadrin e reformës së gjerë legjislative që është zhvilluar pas ndryshimit të sistemit politik totalitar që ka ekzistuar në vendin tonë dhe zëvendësimit të tij me sistemin demokratik. Ky kod mbështetet në normat themelore të procedimit penal të përcaktuara në konventa ndërkombëtare të rëndësishme në të cilat ka aderuar vendi ynë, si dhe në legjislacionin procedural penal të përparuar të vendeve me tradita demokratike.

57


Siç dihet, për shkak të kushteve ekonomiko-shoqërore dhe politike, si edhe mjaft ligje dhe kode të rëndësishme, Kodi ynë i procedurës penale është hartuar dhe ka hyrë në fuqi përpara hartimit dhe miratimit të Kushtetutës. Për rrjedhojë, ai ka pësuar ndryshime për t’u përsosur, për të qenë në pajtim të plotë me Kushtetutën që hyri në fuqi në vitin 1998, si dhe për t’iu përqasur sa më shumë legjislacionit procedural penal të vendeve të Bashkimit Evropian.

Parimet e reja të rëndësishme dhe normat kryesore procedurale që parashikohen në pjesën e përgjithshme të Kodit të procedurës penale, pasqyrohen edhe në përmbajtjen e normave për mënyrën apo rregullimin juridik të akuzave të reja në procesin tonë penal (gjatë shqyrtimit gjyqësor) që parashikohen kryesisht nga nenet 372 deri 377 të Kodit të procedurës penale, të përfshira në kapitullin “Akuzat e reja”. Theksojmë se ndryshimi i akuzës, ndonëse edhe sipas këtij kodi bëhet në të dyja fazat e procedimit penal: gjatë hetimeve paraprake dhe gjykimit, qëndron në përmbajtje dhe e ka burimin në sistemin procedural të zgjedhur sipas këtij kodi, pra në sistemin procedural akuzator, sipas të cilit funksionet, të drejtat dhe detyrat e subjekteve të procedimit penal që merren me akuzat e reja, ndryshojnë nga ato sipas sistemit inkuizitor të mëparshëm, si dhe në sistemin e ndryshëm politik dhe të modelit procedural të zgjedhur.

1. Ndryshimi i akuzës në fazën e hetimeve paraprake

Ndryshimi i akuzës në fazën e hetimeve paraprake nuk parashikohet në dispozitat e përmendura më sipër të kapitullit për akuzat e reja të cilat bëjnë fjalë për fazën e gjykimit, por, si bazë ligjore për këtë ndryshim, shërben neni 34, paragrafi i dytë i Kodit të procedurës penale në të cilin thuhet: “Kur pas marrjes së një personi si të pandehur dalin të dhëna të reja që ndryshojnë akuzën e paraqitur ose e plotësojnë atë, prokurori merr vendim të cilin ia njofton të pandehurit”.

Nga përmbajtja e kësaj dispozite rezulton:Së pari, në fazën e hetimeve paraprake, kur dalin të dhëna që e ndryshojnë

ose e plotësojnë akuzën që i është paraqitur të pandehurit, lejohet ndryshimi ose plotësimi saj.

Së dyti, ndryshimi ose plotësimi i akuzës bëhet me vendim të prokurorit.

58


Së treti, nga përmbajtja e dispozitës nuk rezulton se në cilat raste, konkretisht, bëhet ndryshimi ose plotësimi i akuzës.

Sipas praktikës së deritanishme që është pranuar përgjithësisht edhe nga literatura juridike, në fazën e hetimeve paraprake merret vendim për ndryshimin ose plotësimin e akuzës në këto raste:

1. Kur pas njoftimit të vendimit të marrjes së personit si të pandehur dhe zhvillimit të hetimeve administrohen të dhëna të reja, të cilat diktojnë nevojën e ndryshimit të cilësimit juridik të veprës penale për të cilën i pandehuri është akuzuar, nga një vepër penale më e lehtë në një vepër penale më të rëndë ose nga një vepër penale më e rëndë në një vepër penale më të lehtë.

2. Kur gjatë hetimeve rezulton se i pandehuri e ka kryer veprën penale për të cilën akuzohet në bashkëpunim me persona të tjerë.

3. Kur gjatë hetimeve rezulton se i pandehuri, përveç veprës penale për të cilën akuzohet, ka kryer edhe një vepër penale tjetër, pavarësisht nëse ka lidhje apo jo me veprën penale për të cilën i është njoftuar akuza.

4. Në rastet kur gjatë hetimeve, pas njoftimit të akuzës, rezulton se i pandehuri ka kryer edhe veprime të tjera kriminale, të cilat nuk diheshin dhe për të cilat ai nuk është akuzuar, pavarësisht se këto veprime nuk diktojnë nevojën e ndryshimit të cilësimit juridik të veprës penale për të cilën është akuzuar.

5. Kur gjatë hetimeve nuk vërtetohet akuza që i është njoftuar të pandehurit, por rezulton se ai ka kryer një ose disa vepra penale të tjera për të cilat nuk është akuzuar.

Lidhur me të drejtën që ka prokurori për të vendosur ndryshimin e akuzës gjatë hetimeve paraprake, lind pyetja se si duhet të veprohet kur gjatë hetimeve paraprake rezulton se vepra penale për të cilën akuzohet i pandehuri nuk është nga ato që ndiqen kryesisht, por është nga ato që parashikohen nga neni 284 dhe që ndjekja penale mund të fillojë vetëm me ankimin e të dëmtuarit apo është nga ato vepra penale ndjekja penale e të cilave mund të fillojë me ankimin e të dëmtuarit akuzues drejtpërdrejt në gjykatë.

Ndonëse për këto raste nuk bëhet fjalë konkretisht në dispozitën përkatëse për ndryshimin e akuzës, gjykoj se është me vend që prokurori, kur rezulton se vepra penale është nga ato që ndiqen me ankimin e të dëmtuarit, të

59


thërrasë të dëmtuarin dhe t’i kërkojë deklarimin me shkrim të vullnetit të tij, nëse dëshiron ose jo të vazhdojë ndjekja penale kundër të pandehurit. Nëse i dëmtuari deklaron se ka ankim dhe kërkon ndjekjen penale, prokurori duhet të vazhdojë hetimet deri në përfundimin dhe dërgimin e procedimit penal për gjykim në gjykatë ose pushimin e procedimit nëse ekziston ndonjë nga rastet e parashikuara nga neni 290 i Kodit të procedurës penale. Në të kundërtën, nëse i dëmtuari nuk ka ankim, prokurori duhet të vendosë pushimin e procedimit në bazë të nenit 290, germa c, të Kodit të procedurës penale.

Ndërsa, në rast se gjatë hetimeve rezulton se vepra penale për të cilën një person është marrë si i pandehur, është nga ato për të cilat ndjekja penale mund të fillojë me ankimin e të dëmtuarit akuzues, që bëhet drejtpërdrejt në gjykatë, prokurori nuk ka asnjë të drejtë të ushtrojë ndjekjen penale. Në këto rrethana, kur ndodhet përpara një rasti të tillë, prokurori duhet të vendosë detyrimisht pushimin e procedimit penal dhe i dëmtuari akuzues, nëse dëshiron të ushtrohet ndjekja penale kundër të pandehurit, duhet t’i drejtohet drejtpërdrejt gjykatës, me kërkesë sipas nenit 59/1 të Kodit të procedurës penale.

2. Akuzat e reja gjatë gjykimit të çështjes

Sipas Kodit të procedurës penale, gjykimi është faza e dytë më e rëndësishme e procedimit penal. Ashtu si i gjithë Kodi i procedurës penale, edhe dispozitat që janë parashikuar për gjykimin, përshkohen nga elementet e sistemit procedural akuzator. Pikërisht nga këto elemente përshkohen edhe dispozitat e parashikuara për akuzat e reja të parashikuara si kapitull i veçantë i fazës së gjykimit. Rregullat e parashikuara nga këto dispozita, të cilat bëjnë fjalë për akuzat e reja, për mundësinë e ndryshimit apo për plotësimin e akuzës etj., sigurojnë realizimin e funksioneve, të të drejtave dhe detyrave që u takojnë subjekteve përkatëse gjatë procedimit, veçanërisht të funksionit kryesor të gjykatës për dhënien e drejtësisë dhe pavarësinë e saj, si dhe të funksioneve të prokurorit, kryesisht atë të ndjekjes penale dhe të ngritjes së akuzës e përfaqësimin e saj gjatë gjykimit të çështjes në gjykatë.

2.1. Në nenin 372 të Kodit të procedurës penale thuhet: “Kur gjatë

60


shqyrtimit gjyqësor fakti del ndryshe nga ç’është përshkruar në kërkesën për gjykim dhe gjykimi i tij është në kompetencën e asaj gjykate, prokurori ndryshon akuzën dhe procedon me akuzën përkatëse”.

Nga përmbajtja e kësaj dispozite rezulton: Së pari, se edhe gjatë gjykimit është prokurori që ka të drejtë të disponojë

për ndryshimin e akuzës.Së dyti, ndryshimi i akuzës nga prokurori në fazën e gjykimit mund

të bëhet vetëm në fazën e shqyrtimit gjyqësor dhe jo përpara fillimit të shqyrtimit gjyqësor dhe as pas diskutimit përfundimtar të çështjes kur trupi gjykues apo gjyqtari i vetëm kanë deklaruar të mbyllur shqyrtimin gjyqësor.

Së treti, ndryshimi i akuzës nga prokurori bëhet kur gjatë gjykimit fakti del ndryshe nga ç’është përshkruar në kërkesën për gjykim.

Së katërti, gjykimi i akuzës së ndryshuar të mos jetë në kompetencën e një gjykate tjetër.

Për sa i përket formës apo mënyrës si duhet ta bëjë prokurori ndryshimin e akuzës gjatë shqyrtimit gjyqësor kur ajo del ndryshe nga sa është paraqitur në kërkesën për gjykim, dispozita e mësipërme nuk e përcakton, por, në praktikë, në këto raste kërkesa për ndryshimin e akuzës mund të bëhet në seancë gjyqësore, me shkrim ose me gojë dhe shënohet në procesverbalin e seancës gjyqësore. Në këto raste kërkesa e prokurorit për ndryshimin e akuzës nuk i nënshtrohet shqyrtimit nga gjykata dhe, aq më tepër, nuk është e nevojshme të merret mendimi i palëve. Gjykata, thjesht, pranon kërkesën e prokurorit e cila shërben edhe si njoftim për akuzën e re dhe vazhdon gjykimin me këtë akuzë të re.

Edhe nëse prokurori gjatë gjykimit nuk ushtron funksionin e tij për ndryshimin e akuzës, në këtë fazë të shqyrtimit gjyqësor gjykata nuk ka të drejtë të marrë vendim për ndryshimin e akuzës duke vazhduar gjykimin. Nuk është funksioni i gjykatës ndryshimi i akuzës. Nëse prokurori nuk e ushtron funksionin e tij, në një rast të tillë, kjo situatë ndreqet nga gjykata në vendimin përfundimtar për zgjidhjen e çështjes, ku ajo ka të drejtë të ndryshojë cilësimin juridik të veprës për të cilën i pandehuri i është dërguar për gjykim, gjithmonë nëse gjykimi i veprës së ndryshuar është në kompetencë të saj.

Ajo që duhet pasur parasysh në rastin e ndryshimit të akuzës, meqë, siç u përmend, nuk ka ndonjë formë të caktuar, prokurori, me rastin e këtij

61


ndryshimi, duhet t’i shpjegojë të pandehurit, si bazën ligjore, ashtu edhe atë faktike ku mbështetet për formulimin e ri të akuzës, ndërsa gjykata duhet t’i japë kohën e nevojshme dhe mundësitë reale për t’u përgatitur për akuzën e re të ndryshuar, detyrime këto që rrjedhin nga Kushtetuta dhe Konventa Evropiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut, mosrepektimi i të cilave e bën procesin jo të rregullt. Nëse i pandehuri gjykohet në mungesë, ekstrakti i procesverbalit, që bën fjalë për ndryshimin e akuzës, duhet t’i njoftohet të pandehurit sipas rregullave të njoftimit të akteve të gjykatës nga gjykata, pavarësisht se ndryshimin e akuzës e bën prokurori.

Nga sa parashtruam më lart, dalin disa pyetje: Së pari, a mund ta bëjë ndryshimin e akuzës prokurori, nëse për akuzën e ndryshuar është kompetente një gjykatë tjetër dhe, nëse prokurori e ndryshon, si duhet të veprojë gjykata? Së dyti, a mund ta bëjë ndryshimin prokurori kur gjatë gjykimit del se duhet të ndryshohet akuza dhe formulimi i ri duhet bërë për një vepër penale nga ato që ndiqen me ankimin e të dëmtuarit ose të të dëmtuarit akuzues dhe, nëse e bën, cili duhet të jetë qëndrimi i gjykatës? Së treti, si duhet të veprohet kur nga ndryshimi i akuzës çështja, sipas akuzës së re, duhet të gjykohet nga tre me një gjyqtar dhe e kundërta?

Për sa i përket pyetjes së parë, kam mendimin se prokurori ka të drejtë të bëjë ndryshimin e akuzës, siç e bën edhe në fazën e hetimeve dhe paralelisht i kërkon gjykatës të shpallë moskompetencën. Këtë kërkesë prokurori e bazon në nenin 354/1 të Kodit të procedurës penale, sipas të cilit “Kërkesat që kanë të bëjnë me juridiksionin, kompetencën,… nuk mund të parashtrohen më vonë në qoftë se nuk janë ngritur menjëherë pas legjitimimit të palëve, përveç kur mundësia për t’i ngritur lind vetëm gjatë shqyrtimit gjyqësor” . Nga ana e saj, gjykata, në zbatim të nenit 85 të Kodit të procedurës penale, me vendim, shpall moskompetencën dhe urdhëron dërgimin e akteve gjykatës kompetente, gjë të cilën ajo ka të drejtë ta bëjë edhe kryesisht ose pa kërkesën e prokurorit.

Lidhur me pyetjen e dytë, sipas nenit 284 të Kodit të procedurës penale, ankimi i të dëmtuarit është kusht për fillimin e procedimit. Prandaj, kur gjatë gjykimit del se vepra për të cilën i pandehuri është duke u gjykuar duhet të cilësohet ndryshe, sipas një vepre për të cilën procedimi mund të fillojë me ankimin e të dëmtuarit, ashtu si edhe gjatë hetimit, nuk ka pse të ketë pengesë për të bërë ndryshimin e cilësimit juridik të veprës sipas

62


një vepre penale nga ato që ndiqen me ankimin e të dëmtuarit. Për sa i përket vazhdimit të mëtejshëm të gjykimit, pas këtij ndryshimi mendoj se duhet të zbatohet neni 376/2 i Kodit të procedurës penale, sipas të cilit “Kryetari urdhëron thirrjen e të dëmtuarit duke respektuar një afat jo më të vogël se pesë ditë”. Nëse pas kësaj i dëmtuari paraqitet në seancë dhe shpreh vullnetin e tij, gjykata, në varësi të këtij vullneti, vendos vazhdimin e gjykimit ose pushimin në bazë të nenit 387 të Kodit të procedurës penale, duke pasqyruar në vendimin e saj, si ndryshimin e akuzës, ashtu edhe shprehjen e vullnetit të të dëmtuarit. Po kështu duhet të veprohet edhe në rastin kur nga ndryshimi i akuzës vihemi përpara një vepre penale nga ato që ndiqen me ankimin e të dëmtuarit akuzues.

Në rastin kur një çështje për të cilën prokurori ka vendosur ndryshimin e akuzës së të pandehurit, sipas një vepre penale që gjykohet nga një me tre gjyqtarë dhe kjo çështje është në kompetencën lëndore dhe tokësore të së njëjtës gjykatë, nuk ka asnjë problem për të vazhduar gjykimin. Ndërsa, në rastin kur prokurori ndryshon akuzën dhe vepra sipas akuzës së re cilësohet sipas një dispozite që nuk duhet të gjykohet nga gjyqtari i vetëm, por me trup gjykues, atëherë gjyqtari i vetëm duhet të shpallë moskompetencën dhe çështja gjykohet me trup gjykues.

2.2. Gjatë shqyrtimit gjyqësor shpesh dalin të dhëna nga të cilat rezulton se i pandehuri ka kryer veprime kriminale ose vepra penale të cilat lidhen me veprën penale për të cilën është paraqitur për gjykim, ose dalin rrethana rënduese të cilat ose nuk ishin vërtetuar gjatë hetimeve paraprake, ose nuk ishin përmendur nga prokurori në kërkesën për gjykim drejtuar gjykatës. Për mënyrën ose rregullat që duhet të zbatojnë në këto raste prokurori dhe gjykata, bëhet fjalë në nenin 373 të Kodit të procedurës penale në të cilin thuhet: “Kur gjatë shqyrtimit gjyqësor del një vepër penale tjetër që ka lidhje me atë që gjykohet sipas nenit 79/b, ose një rrethanë rënduese që nuk është përmendur në kërkesën për gjykim, prokurori i komunikon të pandehurit veprën penale ose rrethanën, por me kusht që gjykimi të mos jetë në kompetencë të një gjykate më të lartë”.

Duke analizuar përmbajtjen e nenit të mësipërm, rezulton: Së pari, pas dërgimit të çështjes në gjykatë, prokurori ka të drejtë të bëjë ndryshimin (komunikimin) e akuzës kundër të pandehurit vetëm gjatë shqyrtimit gjyqësor të çështjes, por jo kur ajo ndodhet në sekretarinë e gjykatës, as në

63


fazën përgatitore të shqyrtimit gjyqësor dhe as pas diskutimit përfundimtar dhe mbylljen e shqyrtimit gjyqësor. Së dyti, gjatë shqyrtimit gjyqësor, prokurori mund të bëjë ndryshimin e akuzës dhe t’ia komunikojë atë të pandehurit, nëse gjatë këtij shqyrtimi del se i pandehuri ka kryer edhe një vepër penale tjetër që ka lidhje me atë që gjykohet ose del një rrethanë rënduese që nuk është përmendur në kërkesën për gjykim. Së treti, gjykimi i veprës penale tjetër nuk duhet të jetë në kompetencë të një gjykate më të lartë.

Për sa i përket kuptimit të veprës penale tjetër që ka lidhje me atë për të cilën gjykohet i pandehuri, në nenin 373, ligjvënësi i referohet nenit 79/b të Kodit të procedurës penale, sipas të cilit, kur një person akuzohet për dy vepra penale, lejohet bashkimi i procedimeve penale. Ndërsa, për rrethanën rënduese, ndonëse në dispozitën e mësipërme nuk përmendet, në çdo rast do të kihen parasysh rrethanat rënduese të parashikuara nga neni 50 i Kodit të procedurës penale.

Përfundimisht, gjatë shqyrtimit gjyqësor prokurori është i detyruar të bëjë ndryshimin e akuzës së të pandehurit të dërguar për gjykim ose komunikimin e veprës penale tjetër dhe të rrethanës rënduese, të cilat përbëjnë një akuzë të re që del gjatë këtij gjykimi.

Komunikimi i akuzës së re, kur i pandehuri është i pranishëm në gjykim, bëhet si edhe në rastin që u përmend për ndryshimin e cilësimit juridik të veprës penale, që parashikohet nga neni 372 i Kodit të procedurës penale. Po ashtu, edhe gjykata duhet të pranojë që akuza e re të gjykohet bashkërisht me akuzën e parë për të cilën gjykimi ka filluar, gjithmonë nëse konstatohet se edhe akuza për veprën e re është në kompetencën e saj.

Për sa i përket kushtit që vepra penale tjetër “nuk duhet të jetë në kompetencë të një gjykate më të lartë” që thuhet në nenin 373 të Kodit të procedurës penale, lind pyetja se cilën gjykatë duhet ta konsiderojmë më të lartë. Lidhur me këtë pyetje kam mendimin se duhet t’u referohemi gjithmonë gjykatave, të cilat kanë të drejtë të gjykojnë si shkallë e parë dhe jo si shkallë e dytë apo e tretë. Në këtë kuptim, mendoj, për shembull se, në raport me gjykatën e rrethit gjyqësor, gjykatë më e lartë është gjykata e shkallës së parë për krime të rënda dhe Gjykata e Lartë, gjë për të cilën nuk e shoh me vend të ndalem për të arsyetuar pse pikërisht duhen kuptuar si të tilla këto gjykata.

64


Gjithashtu, në nenin 373 nuk bëhet fjalë si duhet të veprohet kur kompetente për gjykimin e veprës penale tjetër nuk është gjykata që gjykon çështjen, por një gjykatë tjetër më e lartë, siç është gjykata e krimeve të rënda. Në këto raste kam mendimin se gjykata duhet të vazhdojë gjykimin për akuzën e parë, ndërsa për veprën penale tjetër, prokurori bën regjistrimin e saj dhe procedon më vete duke ndjekur rregullat përkatëse për procedimin dhe dërgimin e çështjes gjykatës kompetente, në rastin konkret asaj për gjykimin e krimeve të rënda. Ndërsa, kur gjykata ndodhet para faktit që prokurori komunikon akuzën e re që lidhet me atë që është duke u gjykuar, në bazë të nenit 79/b të Kodit të procedurës penale, vendos bashkimin e procedimeve penale dhe vazhdon gjykimin.

Gjatë gjykimit mund të ndodhë që pas njoftimit të akuzës së re nga prokurori, një vepër penale të jetë në kompetencën lëndore të gjykatave të ndryshme. Në këto raste gjykata që ka filluar gjykimin, bazuar edhe në nenin 80/1 të Kodit të procedurës penale, nëse një nga këto vepra penale është në kompetencën lëndore të gjykatës së krimeve të rënda ose të Gjykatës së Lartë si gjykatë e shkallës së parë, duhet të shpallë moskompetencën dhe të urdhërojë dërgimin e akteve gjykatave përkatëse për kompetencë gjykimi. Ndërsa, kur gjatë gjykimit në Gjykatën e Lartë dhe në atë të krimeve të rënda, prokurori bën komunikimin e një akuze të re të pandehurit, e cila është në kompetencë gjykimi të një gjykate tjetër më të ulët, duhet të vazhdojë gjykimin si gjykatë më e lartë.

2.3. Në nenin 374 të Kodit të procedurës penale thuhet: “Kur gjatë shqyrtimit gjyqësor del një fakt i ri në ngarkim të të pandehurit që nuk është përmendur në kërkesën për gjykim dhe për të cilën duhet proceduar kryesisht, prokurori procedon në format e zakonshme duke tërhequr dosjen për të vazhduar hetimet paraprake. Megjithatë, në qoftë se prokurori kërkon, gjykata mund të lejojë gjykimin në të njëjtën seancë kur i pandehuri jep pëlqimin dhe nuk dëmtohet shpejtësia e procedimit”.

Ndonëse nuk del shumë qartë, përmbajtja e dispozitës së mësipërme bën fjalë për rastet kur gjatë gjykimit rezulton se i pandehuri ka kryer edhe një vepër penale tjetër të re, që nuk ka lidhje me atë për të cilën është duke u gjykuar, si dhe për mënyrën ose rregullat që duhet të zbatohen në këto raste. Për këtë fakt të ri ose veprën penale të re prokurori duhet të procedojë kryesisht duke tërhequr dosjen për të vazhduar hetimet paraprake, pra

65


veprime të tjera hetimore të cilat mund të ndikojnë në një cilësim të ri edhe të akuzës së formuluar në kërkesën për gjykim. Nga ana e saj, në këto raste, gjykata duhet t’ia kthejë dosjen prokurorit, me përjashtim të rasteve të përmendura në këtë dispozitë kur shqyrtimi në të njëjtën seancë edhe të faktit të ri kërkohet nga prokurori dhe jepet edhe pëlqimi i të pandehurit, si dhe kur, sipas vlerësimit të gjykatës, nuk dëmtohet shpejtësia e procedimit. Pra, gjykimi mund të vazhdojë vetëm nëse ekzistojnë të tria këto kushte. Në të kundërt, dosja duhet t’i kthehet prokurorisë. Kur gjykimi bëhet në mungesë të të pandehurit, fakti i ri shënohet në procesverbalin e seancës gjyqësore dhe i njoftohet me kërkesë të prokurorit.

Gjithashtu, nga përmbajtja e dispozitës së mësipërme rezulton se gjykata nuk ka të drejtë kryesisht t’ia kalojë dosjen prokurorit, nëse ky vetë nuk e konstaton faktin e ri dhe nuk kërkon kthimin e dosjes. Po ashtu, ajo nuk mund të deklarojë fajtor të pandehurin për një vepër penale tjetër që atij nuk i është komunikuar nga prokurori, apo për një fakt të ri ose vepër penale të re që nuk është konstatuar nga ky i fundit dhe për të cilën të ketë kërkuar procedimin dhe gjykimin në të njëjtën seancë, në zbatim të kësaj dispozite.

Duke pasur si qëllim kryesor që në këtë shkrim të jap më tepër një panoramë historiko-krahasuese për akuzat e reja në procesin penal të Shqipërisë dhe duke gjykuar se materiali i paraqitur duhet të jetë i mjaftueshëm për arritjen e këtij qëllimi, dispozitat e tjera për akuzat e reja sipas Kodit të procedurës penale që aktualisht është në fuqi në vendin tonë, do të jenë objekt i një shkrimi tjetër të mëvonshëm.

lItERAtuRA:

1. Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë.2. Kodi i procedurës penale në fuqi, 1995.3. Kodi i procedurës penale i vitit 1953.4. Kodi i procedurës penale i vitit 1979.5. Konventa Evropiane për të Drejtat dhe Liritë Themelore të Njeriut.6. Kodi penal i periudhës së Mbretërisë në Shqipëri.7. Procedura penale e Republikës së Shqipërisë (me bashkautorë), botim i

vitit 2005.

66


KONtRIButI I EKSPERtIMIt MJEKOlIgJORNë DëMtIMEt NgA ARMët E ZJARRIt

Dr. gramoz YllI

Problemet e balistikës, si ato teorike dhe praktike, përfshihen në një sërë zbatimesh në fushën e mjekësisë ligjore, të kriminalistikës, të fizikës, të kimisë, të disiplinave ushtarake e të tjera.

Është e kuptueshme që mjekësia ligjore, si një shkencë e aplikuar në ndihmë të organeve të drejtësisë, trajton atë problematikë të balistikës që lidhet me veçoritë e dëmtimeve nga armët e zjarrit të shkaktuara në rrethana të një vrasjeje, vetëvrasjeje ose të një vrasjeje aksidentale.

Në çdo shtet armët konvencionale kanë një përdorim të gjerë dhe destinacione të ndryshme.

Në vendin tonë ato janë armë në dorë të organeve të specializuara të shtetit juridik në mbrojtje të qetësisë, të rendit publik, të lirisë dhe të pavarësisë së atdheut.

Në raste të veçanta të nxitjes së veprimtarisë keqbërëse brenda vendit dhe në situata të turbullta të një kërcënimi real nga jashtë kundër lirisë dhe pavarësisë së atdheut, nuk përjashtohet mundësia e rrezikut të konfrontimit me armë. Pavarësisht nga klima e uljes së tensionit të dhunës dhe psikozës së luftës, shantazhi, agresioni dhe terrorizmi kanë qenë dhe mbeten në qendër të politikës së disa formave destruktive të jashtme dhe të brendshme, si kundër lirisë dhe të drejtave të njeriut, dhe pavarësisë e integritetit të atdheut.

Pa mëdyshje, duke qenë se armët e zjarrit (armët luftarake, sportive, të gjuetisë etj.) kanë shtrirje të gjerë (në repartet e ushtrisë, të ruajtjes së rendit, të përdorimit personal etj.), jo rrallë në praktikë nga përdorimi i tyre në rrethana kriminale ose pakujdesie mund të shkaktohen dëmtime të rënda deri në vdekje.

Në çdo rast të tillë kufoma e viktimës i nënshtrohet ekspertimit mjekoligjor.Mjekësia ligjore, e mbështetur në norma e kritere shkencore, studion,

67


analizon dhe zbulon një sërë veçorish të dëmtimeve nga armët e zjarrit, mekanizmat dhe shkakun e pasojës vdekjeprurëse si dhe hedh dritë në përcaktimin e prejardhjes së vdekjes.

“Diagnoza” e saktë mjekoligjore shërben si bazë për një hetim sa më shkencor e kualifikim të drejtë të veprës penale. Në këtë pikëvështrim, studimi mjekoligjor i traumave balistike paraqet interes jo vetëm në planin zbulues, por edhe në atë parandalues.

Për t’i paraqitur në mënyrë sa më të qartë çështjet e këtij materiali, në fillim do të jepen disa njoftime kriminologjike rreth traumave balistike në botë dhe në vendin tonë.

Në një kapitull më vete do të shqyrtohen kryesisht nga ana mjekoligjore kriteret bazë të diagnostikimit mjekoligjor të dëmtimeve nga armët e zjarrit të rasteve të hasura në praktikën tonë si dhe lufta parandaluese kundër tyre.

Për të kuptuar drejt këto kritere, në mënyrë të përmbledhur paraqiten veçoritë e ekzaminimit mjekoligjor në përcaktimin e largësisë dhe drejtimit të qitjes; të llojit, të kalibrit dhe të tipit të armës; të numrit dhe radhës së kalimit të predhave në trup etj.

Në vazhdim, nëpërmjet analizës dhe sintezës së të dhënave mjekoligjore e kriminalistike përcaktohen kriteret e diagnozës diferenciale të dëmtimeve nga armët e zjarrit me prejardhje vrasjeje, vetëvrasjeje ose vrasjeje aksidentale që, sipas rastit, ilustrohen dhe me ndonjë shembull të praktikës.

Në një pjesë të veçantë janë dhënë disa nga rrugët e parandalimit e të luftimit të dëmtimeve nga armët e zjarrit.

Në përfundim, duke bërë interpretimin e të dhënave të nxjerra gjatë këtij studimi, jepen konkluzione dhe rekomandime që mendojmë se mund t’i vlejnë praktikës hetimore-gjyqësore e mjekoligjore jo vetëm për provueshmërinë dhe cilësimin e drejtë të atyre veprave penale që shkaktohen nga përdorimi i armëve të zjarrit, por edhe për parandalimin e tyre.

Pikësynimet e këtij punimi janë drejtuar në dy qëllime kryesore :- Të ndihmojë praktikën mjekoligjore në diagnostikimin e saktë të

shumëllojshmërisë së traumave balistike, por sidomos të diagnozës diferenciale me prejardhje vrasjeje, vetëvrasjeje ose vrasjeje aksidentale.

- Të ndihmojë praktikën e organeve të drejtësisë që nëpërmjet interpretimit të drejtë të provave e fakteve mjekoligjore, të rritë efektivitetin shkencor të punës hetimore-gjyqësore për provueshmërinë dhe cilësimin e drejtë të

68


këtyre veprave penale si dhe në marrjen e masave për parandalimin e tyre.Materiali bazohet në një sasi rastesh të ekspertimeve mjekoligjore të

traumave balistike vdekjeprurëse në disa nga rrethet kryesore të vendit tonë (Shkodër, Durrës, Tiranë, Elbasan, Berat, Fier, Kukës, Gjirokastër, Vlorë, Dibër).

Përveç studimit morfologjiko-statistikor të çdo akti mjekoligjor janë shfrytëzuar edhe të dhënat e ekzaminimeve histopatologjike, kimike, biologjike dhe kriminalistike.

Drejtimet themelore bashkëkohore rreth balistikës mjekoligjore

Në ditët tona koncepti i dikurshëm klasik rreth përkufizimit të balistikës mjekoligjore ka ndryshuar shumë. Shumëllojshmëria e armëve balistike konvencionale, fusha e gjerë e përdorimit të tyre, automatizimi dhe përsosja e tyre deri në sofistikim dhe veçoritë e ndryshme të dëmtimeve që ato shkaktojnë, e kanë ridimensionuar konceptin e sotëm rreth balistikës mjekoligjore.

Sot balistika, kjo shkencë që studion llojet e armëve dhe pasojat dëmtuese që ato shkaktojnë, vështrohet në mënyrë të integruar nga një bashkësi disiplinash shkencore, si: kriminalistika, mjekësia ligjore, jurisprudenca, shkencat teknike etj. Secila dhe të gjitha bashkë plotësojnë njohuritë e domosdoshme mbi llojet e veçanta të armëve të zjarrit dhe elementet përbërëse të dëmtimeve nga qitjet me armë zjarri etj.

të dhëna të përgjithshme kriminalistike për armët e zjarrit dhe faktorët e qitjes

Armë zjarri quhet ai sistem mekanik konvencional me të cilën predha (plumbi ose saçma) tejhidhet nga presioni i gazrave që formohen nga djegia e barutit; ndërsa dukuria e flurudhës së predhës quhet qitje.

Armët e zjarrit janë të shumëllojta. Ato ndahen kryesisht në armë artilerie dhe në armë të dorës.

Në praktikë kanë rëndësi më tepër armët e zjarrit të dorës, sepse ato shfrytëzohen për të kryer vepra të ndryshme penale.

Për armët e zjarrit të dorës ka një numër të madh klasifikimesh, por për qëllime praktike, si më i miri, është pranuar ky klasifikim :

69


Sipas përdorimit :

Armë luftarake (pistoleta, revolveri, automatiku, karabina vetëmbushëse dhe pushka e zakonshme).Armë sportive (zjarri ose pneumatike).Armë speciale (armë pa zhurmë, armë sinjalizuese etj.).Armë atipike (të përshtatura ose të prodhuara në mënyrë artizanale,

armë antike etj.).

Sipas gjatësisë së tytës :

Me tytë të shkurtër (revolveri, pistoleta).Me tytë mesatare (automatiku).Me tytë të gjatë (pushka etj.).

Sipas kalibrit të armës :

Armë me kalibër të vogël (diametri i tytës 5,66 mm).Armë me kalibër të mesëm (diametri 6,35 ; 7,62 dhe 9 mm).Armë me kalibër të madh (diametri mbi 10 mm).

Sipas mënyrës së funksionit :

Armë joautomatike, ku futja e fishekut në fole dhe nxjerrja e gëzhojës pas qitjes kryhen me dorë (revolveri me mulli, çiftja, armët atipike).Armët gjysmautomatike, ku futja e fishekut në fole dhe nxjerrja e

gëzhojës pas qitjes bëhet në mënyrë automatike, por qitja kryhet vetëm me të shtëna një nga një (karabina vetëmbushëse, pistoleta etj.).Armët automatike, ku mekanizmi i futjes së fishekut në fole dhe dalja

e gëzhojës pas qitjes kryhet në mënyrë automatike, ndërsa qitja realizohet jo vetëm me të shtëna një nga një, por edhe me qitje në breshëri.

Të gjitha armët e zjarrit kanë të njëjtin tip ndërtimi. Ato përbëhen nga një tub – tytë prej metali, që shërben për të dhënë drejtimin e predhës dhe

70


për ta hedhur atë në largësi. Tyta brenda ka kanalin me viaska (zakonisht 4) që shërbejnë për t’i dhënë predhës lëvizje rrotulluese dhe rritje të energjisë kinetike.

Armët e zjarrit dallohen edhe nga lloji i municionit (fishekët) që përdorin.Zakonisht fishekët e armëve të zjarrit të dorës kanë të njëjtin tip ndërtimi.

Ata përbëhen nga predha (plumbi), gëzhoja, ndezësi dhe baruti.Fishekët, në varësi të armëve që i përdorin, ndahen në fishekë revolveri,

pistolete, pushke etj. Predhat shërbejnë për goditjen e objektit të caktuar. Ato dallohen nga njëra-tjetra nga përbërja, trajta, pesha, kalibri etj.

Gëzhoja shërben për të mbajtur në të barutin dhe për të bashkuar të gjitha pjesët e fishekut.

Baruti ka zakonisht përbërje koloidale me bazë përmbajtje nitroglicerine dhe diglikoli, të cilat, kur digjen, prodhojnë brenda një kohe mjaft të shkurtër një sasi të konsiderueshme gazesh (CO2, CO, H2, N2 etj.) që shpien në rritjen e presionit brenda në gëzhojë deri në 3500 atmosferë.

Nga pikëpamja kriminalistike dhe mjekoligjore, njohja e përbërjes së barutit ka rëndësi, sepse prania e gjurmëve të produkteve të dekompozimit të tij (gazeve, flakës, blozës dhe pjesëve të padjegura të barutit) rreth vrimës së hyrjes së predhës në tesha ose në trup mund të shërbejë jo vetëm për njohjen e armës, por edhe për të caktuar largësinë nga është bërë qitja.

Në fund të fundit, si arma dhe municioni kanë si qëllim final realizimin e qitjes. Gjatë tërheqjes së mekanizmit të shkrepjes susta godet gjilpërën dhe kjo e fundit, me majën e saj, godet kapsulën, e cila ndez barutin e ndodhur në gëzhojë. Nga kjo djegie, brenda 1/1000 të sekondës, baruti formon gaze që kanë një presion 1000-3000 atmosferë, të cilat shtyjnë me forcë përpara predhën. Duke kaluar në kanalin me viaska ajo bën lëvizje rrotulluese rreth boshtit të vet dhe del nga tyta me një shpejtësi fillestare prej qindra metrash në sekondë (me armët me tytë të gjatë 400-700 m/sek., me tytë të shkurtër deri në 400 m/sek).

Në saje të energjisë kinetike, predha, pasi del nga gryka e tytës së armës, përshkon një rrugë në hapësirë deri në pikën e ndalimit të saj, që është trajektorja ose flurudha e predhës.

Të gjitha pikat e trajektores ndodhen nën vijën e hedhjes së predhës, çka tregon se, sa më larg të jetë bërë qitja, aq më i madh duhet të jetë ky kënd.

Trajektorja e predhës përbëhet nga dy degë: dega hipëse dhe dega zbritëse,

71


midis tyre ndodhet maja e trajektores. Sa më e madhe të jetë energjia kinetike, predha lëviz sipas një trajektoreje hipëse dhe, kur energjia kinetike fillon të zvogëlohet, përthyerja e trajektores bëhet zbritëse dhe më e theksuar.

Dëmtimet që shkakton predha në objektin që godet, varen nga e ashtuquajtura forcë e gjallë e predhës, veprimi i së cilës mund të jetë :

Veprim shpues dhe shkatërrues, kur predha ka forcë të gjallë (energji kinetike) shumë të madhe (me qindra kg/m) dhe ajo jo vetëm i shpon indet, por njëkohësisht shkakton edhe një tronditje të fortë përreth tyre duke formuar një plagë të shqyer ose çarje në trajtë rrezesh.

Veprim shpues, kur energjia kinetike e predhës në çastin e takimit me sipërfaqen e objektit ka një forcë të gjallë të madhe (prej dhjetëra kg/m) duke vepruar me mekanizmin shpues.

Veprim i ngjashëm me mekanizmin e tehut të thikës, kur predha ka filluar të humbasë shpejtësinë, forca e saj e gjallë është e ulët (në disa kg/m) dhe ajo vepron me mekanizmin e tehut të thikës, në fillim i shtrin dhe i tendos indet dhe më vonë i pret në trajtë të një çarjeje (fisure).

Veprim goditës, kur në mbarim të fluturimit predha humbet energjinë kinetike dhe, kur ndesh në indet, vepron me mekanizmin e ngjashëm me atë të mjeteve brejtëse duke shkaktuar gërvishtje, dërmishje, ekimoza etj.

Te llojet e mekanizmave të veprimit të predhës nga qitjet me armë zjarri ndikon jo vetëm energjia kinetike e predhës, por edhe faktorë të tjerë dhe në radhë të parë deformimi dhe rikoshetimi i predhës.

Deformimi i predhës mund të jetë i rastit ose i kryer me paramendim. I pari ndodh në rastet kur dëmtohet këmisha e predhës gjatë kalimit në kanalin e tytës së armës dhe nga defekti i formuar del plumbi. Predha mund të pësojë deformime edhe gjatë fluturimit kur ajo ndesh një pengesë të fortë ose kur takohet me trupin dhe ndesh në eshtrat.

Deformimi i kryer me paramendim bëhet për t’i dhënë predhës veprime shkatërruese (sharron majën e predhës ose i shkakton këmishës një çarje).

Në të gjitha rastet e deformimit të predhës ajo humbet energjinë kinetike duke shkaktuar dëmtime në trajtë të çrregullt.

Predha mund të deformohet ose edhe të fragmentohet gjatë një rikoshetimi, kur gjatë rrugës së fluturimit të saj ajo ndesh ndonjë pengesë.

Nga pikëpamja kriminalistike dhe mjekoligjore rëndësi paraqesin edhe

72


faktorët plotësues të qitjes, sepse në varësi nga largësia e qitjes, ato lënë gjurmë rreth vrimës së hyrjes, nganjëherë shkaktojnë edhe dëmtime. Këta faktorë, menjëherë pas qitjes dalin nga tyta e armës në trajtën e një koni me bazë të drejtuar nga ana e flurudhës së predhës, që shkon në një largësi deri në një 1 m.

Në grupin e faktorëve plotësues të qitjes futen : ajri, gazet, flaka, bloza, pjesëzat e padjegura të barutit, vajrat e armës dhe pluhuri metalik. Sipas largësisë së fluturimit dhe depozitimit apo shenjave që lënë në objektin ku ndeshin, secili nga këta faktorë merr vlera të veçanta me rëndësi mjekoligjore dhe kriminalistike.

Elementet përbërëse të dëmtimeve nga qitjet me armë zjarri

Dëmtimet trupore të shkaktuara nga qitjet me armë zjarri, përbëhen nga tri elemente: vrima e hyrjes, kanali dhe vrima e daljes. Kur godet lëkurën, jo në të gjitha rastet predha shkakton dëmtime që i përfshin të tria këto elemente. Në rastet kur dëmtimi përbëhet nga vrima e hyrjes, kanali dhe vrima e daljes, plaga quhet tejshkuese. Kur predha shkakton vetëm vrimën e hyrjes dhe kanalin, ndërsa vetë mbetet në fundin e këtij kanali, plaga quhet shkresë (qorre). Jo rrallë një plagë mund të përbëhet vetëm nga vrima e hyrjes. Kjo ndodh zakonisht kur predha ka energji kinetike të ulur dhe në këtë rast predha shkakton një plagë të sipërfaqshme, ndërsa vetë ose mbetet nën lëkurë ose bie në tokë.

Vrima e hyrjes së predhës

Studimi i veçorive të vrimës së hyrjes së predhës ka rëndësi të madhe mjekoligjore, sepse zgjidh shumë çështje në lidhje me përcaktimin e largësisë së qitjes, të drejtimit të qitjes, të kalibrimit të armës etj.

Tiparet e vrimës së hyrjes të një plage janë të shumta. Ato varen kryesisht nga forca e gjallë me të cilën është pajisur predha, largësia me të cilën është bërë qitja, cilësitë balistike të armës së zjarrit dhe barutit, veçoritë anatomofiziologjike të indeve ku godet predha etj.

Si elemente më të rëndësishme të vrimës së hyrjes së predhës duhen përmendur :

73


Trajta e vrimës së hyrjes. Zakonisht ajo është e rrumbullakët kur predha hyn në trup me drejtim pingul në sipërfaqen e lëkurës ose vezake kur predha hyn në drejtim të pjerrët. Ka raste kur trajta është e çrregullt, pasi predha mund të jetë e deformuar ose e ka humbur pjesën më të madhe të forcës së gjallë, duke vepruar jo me majë, por me pjesën anësore. Kur qitja është bërë në largësi shumë të afërt ose nga ndonjë predhë e kalibrit të madh, vërehen trajta të ndryshme, si të yllit, të kryqit etj.

Buzët e vrimës së hyrjes. Përgjithësisht ato janë të rregullta, lehtësisht të dhëmbëzuara dhe të përveshura nga brenda.

Diametri i vrimës së hyrjes. Ai është në varësi me trajtën e predhës dhe drejtimin e qitjes. Si rregull, diametri i vrimës së hyrjes në lëkurë është 1-2 mm më i vogël se ai i predhës, që ka shkaktuar këtë dëmtim.

Mungesa e indit. Ky element shfaqet vetëm me ato raste kur predha godet sipërfaqen e trupit me forcë shpuese të madhe dhe, për pasojë, merr me vete një pjesë të saj.

Brezi i fërkimit. Janë papastërti të ndryshme (vajra, blozë, ndryshk, pluhur metalik etj.) që mund të gjenden në sipërfaqen e predhës dhe kjo e fundit, në çastin kur futet në inde, i lë në sipërfaqen e lëkurës përreth vrimës së hyrjes (në trajtën e një brezi me ngjyrë të errët, gjerësi 1-2 mm) si rezultat i fërkimit të saj me buzët e plagës. Brezi i fërkimit është më i shprehur pas qitjes së parë dhe të dytë dhe duket shumë qartë në tesha me ngjyrë të çelët.

Brezi i dërmishjes. Është një dëmtim i epidermës, i shkaktuar nga fërkimi i sipërfaqes së predhës (në varësi të energjisë kinetike) rreth epidermës. Ndodhet në anën e jashtme të brezit të fërkimit, në trajtën e një unaze në ngjyrë të murrme, me gjerësi 6 mm. Në qitjet pingule ka trajtë të rrumbullakët, ndërsa në ato me njëfarë këndi ka trajtë vezake.

74


Kanali i predhës

Rruga që përshkon predha në trup quhet kanali i predhës. Zakonisht në këtë kanal dallohen tri zona (25, 40, 73) : zona qendrore (që është vetë kanali i predhës), zona e nekrozës dhe zona e tronditjes.

Kjo karakteristikë e kanalit me tri zona ndihmon në dallimet e kanalit të predhës nga ato të shkaktuara nga mjetet shpuese. Këto ndryshime e kanë burimin në veprimin e forcës së gjallë të predhës që u tejçohet indeve. Kjo forcë shkakton nekrozë dhe tronditje të indeve përreth kanalit. Kur predha ndesh në organe kavitore, dëmtimet janë të natyrës plasëse dhe mjaft të shprehura. Sa më e madhe të jetë energjia kinetike e predhës, aq më të shprehura do të jenë dëmtimet rreth indeve të kanalit të predhës dhe anasjelltas.

Këto dëmtime vihen re me mikroskop (nekroza të indeve, infiltrime hemorragjike etj.).

Në dëmtimet nga qitjet me armë zjarri, çdo vrimë hyrjeje, si rregull, ka kanalin e saj. Por ka raste kur, edhe pse ka vetëm një vrimë hyrjeje në lëkure, në trup mund të ketë më shumë se një kanal, të ndara këto nga njëri-tjetri në largësi të ndryshme. Kjo ndodh kur predha brenda në trup ndahet në fragmente ose kur ndesh në kockë dhe copëtohet. Secila prej copëzave formon një kanal. Ndodh, gjithashtu, kur dy predha formojnë një vrimë hyrjeje të vetme, si për shembull në qitjet me automatik, kur gryka e tytës së armës është e puthitur plotësisht në sipërfaqen e trupit etj.

Kanali në trup zakonisht ka trajtën e një vije të drejtë, që është vazhdimi i drejtimit të flurudhës së predhës. Ka raste kur predha, duke përshkruar inde me rezistencë të ndryshme (eshtra, tendinë), ndryshon drejtimin dhe formon kështu një kanal me kënde.

Në plagët qorre, zakonisht, në fundin e kanalit gjendet predha e cila ka rëndësi për identifikimin e armës.

Kanali i predhës ka veçori sidomos në indin eshtëror. Kur predha përshkon eshtra të sheshta (kafka, kombliku, skoputat etj.), kanali do të ketë trajtën e një trungu koni. Baza e konit tregon drejtimin e kalimit të predhës. Mekanizmi i formimit të këtij kanali shpjegohet në bazë të ligjeve të fizikës akustike, ku predha gjatë flurudhës së saj shoqërohet me valë aerodinamike supersonike, të cilat japin veprime shpërthyese dytësore më të mëdha (1, 11, 18, 57, 81). Kjo është e lidhur drejtpërdrejt edhe me pakësimin e shkallëzuar të forcës së gjallë të predhës.

75


Vrima e daljes

Kur takohet me sipërfaqen e brendshme të lëkurës të pjesës së kundërt të trupit dhe e ka të ruajtur një farë energjie kinetike, predha shkakton në lëkurë një vrimë nëpërmjet së cilës del jashtë trupit. Kjo vrimë quhet vrima e daljes së predhës.

Trajtat dhe natyrat e vrimës së daljes janë në varësi të formës së gjallë dhe kalibrit të predhës, të deformimit ose të copëtimit të saj, të pranisë së pjesëzave të forta që hyjnë në lëkurë së bashku me predhën etj.

Më shpesh vrima e daljes ka trajtën e një frizure, të një ylli, të çrregullt, vijore etj.

Vrima e daljes i ka buzët e çrregullta, të shqyera, me çarje të vogla dhe zakonisht të përveshura nga jashtë.

Vrima e daljes ka përmasa më të mëdha se vrima e hyrjes, nuk ka mungesë indi si dhe i mungojnë brezi i fërkimit dhe ai i dërmishjes. Si karakteristikë tjetër dalluese e vrimës së daljes së predhës është edhe mungesa e gjurmëve të veprimit të faktorëve plotësues të qitjes.

Kuptimi juridiko - penal i krimeve kundër jetës të shkaktuara nga armët e zjarrit

Një ndër detyrat themelore të legjislacionit tonë penal ka qenë dhe mbetet mbrojtja e të drejtave dhe interesave të shtetasve dhe në radhë të parë e së drejtës për të jetuar.

Kodi penal i Republikës së Shqipërisë që është në fuqi, midis të tjerave, rëndësi të veçantë u kushton krimeve kundër jetës (vrasjeve), në nenet 83 – 88.

Sipas Kodit penal llojet e vrasjeve klasifikohen (neni 48) :- Vrasja me dashje pa rrethana cilësuese e lehtësuese (neni 83).- Vrasja në rrethana të tjera cilësuese : a. për interes, xhelozi, hakmarrje ose shkaqe të tjera të dobëta ; b. kundër disa personave ose më shumë se një herë ; c. në mënyrë të rrezikshme për jetën e shumë personave ; d. kundër një personi që nuk mund të mbrohet etj. (neni 84).- Vrasja në rrethana lehtësuese - vrasja e kryer në gjendje tronditjeje të

fortë psikike të çastit (neni 85); vrasja me kapërcim të kufijve të mbrojtjes së

76


nevojshme (neni 86) dhe vrasja e foshnjës e kryer nga nëna (neni 87).- Vrasja nga pakujdesia (neni 88).- Vetëvrasja (neni 89).Një nga mënyrat më të zakonshme për të kryer veprat penale të

sipërpërmendura është edhe shkaktimi i dëmtimeve vdekjeprurëse nga përdorimi i armëve të zjarrit.

Një vështrim i shkurtër historik i krimeve kundër jetës

Krimet kundër jetës, ashtu sikurse veprat penale të tjera, janë dukuri historike e shoqërore.

Në rendin e bashkësisë primitive kishte individë të veçantë që kryenin vrasje brenda fisit ose jashtë tij. Në këtë kohë krimi kryhej me mjete primitive (heshtë, gurë etj.) (10, 32)

Edhe në rendin skllavopronar vrasja ishte diçka e zakonshme, sidomos vrasja e skllevërve që nuk konsiderohej krim, kurse për vrasjen e skllavopronarit zbatohej talioni, hakmarrja ose dënimi me vdekje (22, 40).

Rregullimi juridik i krimeve kundër jetës dhe i dëmtimeve të tyre bëhej me ligje, siç ishin ligjet e Babilonisë (Kodi i Hamurabit rreth vitit 1350 p.Krishtit), të Romës së vjetër (Ligji i 12 tabelave etj.)

Ashtu si në vende të tjera, edhe në Iliri, bashkë me lindjen e shtetit ilir u krijua edhe e drejta penale zakonore, e cila parashikonte dhe bënte rregullimin ligjor edhe të vrasjeve. Mënyrat më të zakonshme të vrasjes ishin përdorimi i mjeteve prerëse shpuese (shpatat, heshtat, shigjetat), helmimet, asfiksitë etj. Deri në këtë kohë armët e zjarrit ende nuk njiheshin.

E drejta penale feudale karakterizohet nga ligje barbare, që përveç shpërthimit të gjakut kërkonin dënime të egra, si: shtypja nën rrotën e karrocës, prerja e kokës etj.

Në feudalizmin e vonshëm interes të madh historik, juridik e praktik ka paraqitur vrasja për hakmarrje sipas parimit të talionit “gjak për gjak” (12, 18, 33). Kjo përmendet edhe nga e drejta zakonore penale e shqiptarëve ku, sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit, parashikoheshin llojet e ndryshme të vrasjeve : vrasje për grabitje, vrasje të mikut në besë, vrasje në kuvend, vrasje të gruas me barrë, vrasje për gjakmarrje etj. Në këtë kohë mjeti më i parapëlqyer për kryerjen e vrasjeve ishte arma e zjarrit.

77


Përveç gjakmarrjes sipas kanunit, për vrasje parashikohej edhe dënimi me vdekje, që jepej për vrasjen e mikut në besë, për vrasjen pas pajtimit të gjakut etj.

Si çdo formacion i ri ekonomiko-shoqëror edhe kapitalizmi krijoi legjislacionin e tij, që mbron marrëdhëniet shoqërore të bazuara në pronën private kapitaliste.

Sigurisht, legjislacioni penal borgjez ishte më përparimtar se ligjet penale feudale dhe nga pikëpamja formale juridike mbronte në mënyrë të barabartë jetën e personit. Në këtë kohë vrasjet nga shpata ose plumbi ishin në rend të ditës. Ekspertimi mjekoligjor i viktimave filloi të futet si një veprim hetimor i detyrueshëm dhe u bënë studimet e para në fushën e mjekësisë ligjore. Vlen të përmendet këtu botimi i veprës “De Relatipnilus Medicorum” (mbi konkluzionet e mjekëve) në vitin 1597 nga Fodeles, që konsiderohet i pari traktat sistematik i mjekësisë ligjore ku midis shumë çështjeve i kushtohet rëndësi edhe ekspertimit të vrasjeve (4, 25, 40, 63).

Në vitet 1621-1635, Paulus Zacchia, që konsiderohet një nga figurat më të shquara të mjekësisë ligjore, botoi në pesë vëllime veprën e tij madhore “Questiones medico-legales” ku për herë të parë preken veçoritë e ekspertimit mjekoligjor të kufomave të vrara me armë zjarri.

Më pas, në shekujt e 18-19-të, me shtimin e prodhimit të armëve të zjarrit, kudo në botë pati një rritje dramatike të viktimave nga këto armë, sidomos në konfliktet e armatosura me armë zjarri, në luftëra lokale dhe botërore, veçanërisht më pas në Luftën I dhe Luftën II Botërore ku numri i viktimave arriti në disa milionë.

Në ditët e sotme, me ashpërsimin dhe thellimin e krizës së përgjithshme në rajone të ndryshme të botës, vetëm nëpërmjet terrorizmit dhe banditizmit, në çdo 23 minuta kryhet një vrasje me armë zjarri (1, 69).

Kuptimi dhe analiza e figurës së krimit të vrasjes kriminale, aksidentale dhe vetëvrasjes

Legjislacioni penal i Republikës së Shqipërisë nuk e jep përkufizimin e vrasjes. Këtë e bën teoria e së drejtës penale.

Fakti që në literaturën tonë juridike dhe në atë vendeve të tjera jepen përkufizime të vrasjes tregon se ky problem paraqet interes shkencor.

78


Në këtë punim trajtohet kryesisht kuptimi i vrasjeve me armë zjarri, çka për vetë qëllimin e posaçëm të përdorimit të tyre, e shton në një shkallë tepër të lartë rrezikshmërinë shoqërore të këtij krimi.

Me vrasje kuptohet ajo vepër shoqërisht e rrezikshme dhe e kundërligjshme, me anën e së cilës i hiqet jeta një personi tjetër, me dashje ose nga pakujdesia.

Nga ky përkufizim del se thelbi i krimit të vrasjes, objekt i drejtpërdrejtë i tij, është “jeta e njeriut tjetër”. Jeta e njeriut është kapitali më i çmuar. Kryerja e krimit të vrasjes është një sjellje shoqërore negative, një veprim i kundërligjshëm që cenon atë marrëdhënie shoqërore të rëndësishme që siguron paprekshmërinë e jetës së njeriut si qenie shoqërore.

Nga ana objektive, veprimi në vrasje shpreh tiparin kryesor – rrezikshmërinë shoqërore të tij.

Në krimin e vrasjes me armë zjarri, autori i krimit kryen veprime aktive mekanike duke përdorur ligjësitë balistike të funksionimit të kësaj arme të posaçme, por as arma, as fisheku në këtë rast nuk kthehen në instrumente të veprimtarisë kriminale, pa lëvizjen motorike të vetëdijshme dhe të qëllimshme, p.sh. : drejtimi i tytës drejt objektit, tërheqja e mekanizmit të shkrepjes etj. ndaj një personi të caktuar. Pra kemi të bëjmë me një shprehje të vullnetit të një personi të përgjegjshëm dhe të vetëdijshëm.

Format konkrete të sjelljes kriminale janë të ndryshme. Ato mund të konkretizohen nga një mënyrë e caktuar e kryerjes së vrasjes, nga mjeti, koha, vendi ku ajo është kryer. Kështu p.sh., mjeti që përdoret në kryerjen e vrasjes ka rëndësi për përcaktimin e shkallës së rrezikshmërisë shoqërore të krimit. Në këto raste bëhet fjalë për përdorimin e armëve të zjarrit pa leje dhe kur përdoren armë zjarri që mbahen me leje, duke shpërdoruar besimin e dhënë. Në rastin kur vrasja kryhet me armë pa leje, do të kemi bashkim të veprave penale, vrasje dhe armëmbajtje pa leje. Në çdo rast, përdorimi i armës së zjarrit ndaj një grupi personash, konsiderohet si vrasje në mënyrë të rrezikshme për jetën e shumë personave, sepse sjell si pasojë heqjen e jetës së dy ose më shumë personave. Në këto rrethana vrasja konsiderohet e cilësuar.

Në anën objektive të krimit të vrasjes ka rëndësi konstatimi i lidhjes shkakësore midis veprimit dhe pasojës – vdekjes së viktimës. Kjo përcaktohet nëpërmjet ekspertimit mjekoligjor të viktimës, prandaj

79


pjesëmarrja e mjekut specialist në këqyrjen e viktimës dhe akti mjekoligjor që ai lëshon në përfundim marrin rëndësi të madhe për çështjen, kur përmban një përshkrim të plotë dhe me përfundime të qarta e të bazuara në argumente bindëse e shkencore.

Në kuptimin e subjektit të krimit të vrasjes bëhet fjalë për personin fizik, i cili ka mbushur moshën për përgjegjësi penale dhe është i përgjegjshëm.

Ana subjektive e figurës së krimit të vrasjes ka lidhje me format e fajit që mund të jetë me dashje ose nga pakujdesia.

Legjislacioni ynë penal e konsideron vrasjen nga pakujdesia si një figurë krimi të kryer në formën e vetëbesimit të tepruar dhe neglizhencës.

Vrasje e kryer nga pakujdesia në formën e vetëbesimit të tepruar quhet atëherë kur fajtori e parashikon rrezikshmërinë shoqërore të veprimeve të tij, kupton se me veprimet e tij vë në rrezik jetën e njeriut tjetër, por, megjithatë, ai shpreson me mendjelehtësi se pasojat nuk do të vijnë, meqenëse ai do të dijë t’i mënjanojë.

Vrasja e kryer nga pakujdesia në formën e neglizhencës është atëherë kur personi nuk e ka parashikuar vdekjen e viktimës megjithëse, sipas rrethanave të çështjes, mund dhe duhej ta kishte parashikuar.

Në vrasjen e kryer nga pakujdesia në formën e neglizhencës personi nuk e parashikon se me veprimet e tij do të shkaktojë vdekjen viktimës, megjithëse ndodhet në kushte të tilla në të cilat mund dhe duhet të parashikojë ardhjen e pasojës kriminale, vdekjen e viktimës. Bazë për përgjegjësinë penale është mundësia e personit që të vepronte ndryshe nga sa veproi në rastin konkret. Tek ai ekziston mundësia reale e parashikimit dhe ardhjes së pasojës shoqërisht të rrezikshme. Mundësia është reale, që do të thotë se ekzistojnë rrethana e kushte të tilla për parashikimin e pasojës.

Vetëvrasja nga pikëpamja juridike nuk sjell përgjegjësi penale, por është e dënueshme nga ana moralo-shoqërore. Në shumë shtete të botës vetëvrasjet po arrijnë shifra katastrofike. Në çdo gjysmë ore kryhet një vetëvrasje. Në Itali çdo vit vrasin veten 200.000 fëmijë. Vetëvrasje të shumta kryhen në Poloni, Danimarkë, Gjermani etj. (70).

Nga ana subjektive ky krim kryhet me dashje në mënyrë të tërthortë ose nga pakujdesia, kurse trajtimi i keq ose sjelljet e tjera që ulin rëndë dinjitetin njerëzor mund të kryhen edhe me dashje të drejtpërdrejtë.

Rëndësi të madhe për vetëvrasjen ka hetimi i plotë dhe i gjithanshëm i

80


rrethanave të çështjes për të mos lejuar asnjë rast që vrasja të simulohet si vetëvrasje dhe anasjelltas. Përdorimi i metodave kriminalistike dhe studimi i përfundimit të ekspertimit janë detyrë parësore e organeve të hetimit e të gjykatës për një hetim të plotë, objektiv dhe të gjithanshëm të çështjes.

Diagnostikimi mjekoligjor i traumave balistike

Ekspertimi mjekoligjor në fushën e balistikës ligjore, në saje të metodave tekniko-shkencore, paraqet një formë aktive diagnostikuese me karakter të lartë kërkues, vlerësues e përcaktues të mjaft çështjeve ende të ndërlikuara të traumatologjisë balistike. Këtu përfshihen një rreth i gjerë çështjesh, që kanë të bëjnë me përcaktimin e largësisë dhe drejtimit të qitjes, llojit, kalibrit dhe tipit të armës; të përcaktimit të numrit dhe radhës së kalimit të predhave në trup etj. Në çështjet që kanë të bëjnë me dëmtimet e shkaktuara nga armët e zjarrit, sipas rastit, marrin rëndësi edhe disa aspekte të tjera, si p.sh. nëse dëmtimet janë shkaktuar para ose pas vdekjes; nëse dëmtimet kanë qenë vdekjeprurëse absolute ose relative etj.

Praktika e përditshme hetimore-gjyqësore shtron për zgjidhje përpara ekspertimit mjekoligjor çështjet e mësipërme, të cilat në mjaft raste janë përcaktuese në zbulimin e së vërtetës në një ngjarje balistike konkrete që, në harmoni me provat e tjera hetimore, do të ndihmojë në zgjidhjen e drejtë të çështjes.

Për të realizuar një ekspertim mjekoligjor sa më të saktë dhe shkencor të dëmtimeve nga armët e zjarrit në kufomat, në radhë të parë është e nevojshme të bëhet këqyrje e kujdesshme e kufomës dhe e provave të tjera në vendin e ngjarjes dhe një autopsi e thelluar në morg. Në raste të veçanta, kur e lyp nevoja, të kryhen edhe procedura ekzaminimesh të tjera (histopatologjike, kimike, fizike etj.), eksperimente hetimore në vendin e ngjarjes, modelime eksperimentale në kafshë etj.

Duke studiuar të dhënat e akteve mjekoligjore të marra në këtë punim dhe, sipas rastit, edhe duke u konsultuar me dosjet hetimore e gjyqësore të rasteve me ngjarje balistike, sipas përqindjes që ato zënë, të ndara në vite, grup-mosha, sipas profesionit të viktimave, vendit dhe kohës së

81


kryerjes së krimit etj., do të kemi disa veçori: Të ndara në vite, ngjarjet balistike pasqyrojnë një prirje reale të rritjes

së këtij lloji kriminaliteti sidomos dy vjetët e fundit. Siç jemi dëshmitarë, forca të caktuara brenda vendit, të interesuara për të destabilizuar vendin, kanë krijuar konfrontime të ndryshme me ngjarje me armë zjarri.

Sipas grup-moshave, përqindjen më të lartë e zënë grup-moshat 20-25 vjeç, ku përfshihen ato viktima të moshës më aktive të popullsisë, sidomos të të rinjve në periudhën e kryerjes së shërbimit ushtarak. Këtu duket se përqindjen më të lartë e zënë vrasjet nga pakujdesia, sidomos midis ushtarëve në repartet ushtarake nga moszbatimi i rregullave të paracaktuara të përdorimit të armëve. Nuk duhen neglizhuar edhe rastet me vrasje kriminale, pavarësisht se në krahasim me vrasjet nga mjetet e tjera janë më të pakta në numër. Nga viktimat e vetëvrara, në raport 8:2 janë vetëvrasjet e qëllimshme, ku gati 30 për qind e viktimave kanë qenë të njohur si të sëmurë psikikë, kryesisht meshkuj.

Rastet e ekspertuara që lidhen me vendin tregojnë që këto ngjarje kanë ndodhur më shpesh në vendbanimet qytetare sesa në fshat (në raportin 5:2). Përqendrimi në numër më i madh i njerëzve në qytete, shtimi i urbanizimit, heterogjeniteti i popullsisë etj., ndryshojnë shumë nga jeta e veçantë e fshatit, ku komunikimi dhe njohja e ndërsjellë midis bashkëfshatarëve është e madhe, forca e traditës dhe kontrolli shoqëror kanë ndikim më të fortë etj.

Të bie në sy se ngjarjet me armë zjarri ndodhin zakonisht në vende të izoluara, të largëta, në rrugë të errëta, në parqe të qytetit, brenda territorit të repartit ushtarak, në shtëpi banimi etj.

Pjesa dërrmuese e viktimave kanë qenë me gjendje civile beqarë dhe pas tyre të shkurorëzuarit.

Ngjarjet me armë zjarri nuk kanë paraqitur ndonjë rregullsi të caktuar kohore që të manifestohet me shpërndarje karakteristike sipas stinës dhe muajve të vitit, apo ditëve të javës dhe orëve të ditës.

Siç shihet, edhe numri pak më i madh i rasteve në stinët e ngrohta (pranverë-vjeshtë) lidhet me mundësitë më të mëdha që kanë njerëzit për të komunikuar midis tyre.

82


Shkalla e dëmtimeve nga armët e zjarrit dhe lokalizimi i tyre ka disa veçori:

Dëmtimet më të shumta i zë trungu (70,5 %) me lezione vdekjeprurëse të organeve të brendshme. Koka (20,7 %) dhe anësitë (3,2 %). Plagët balistike kanë prekur kryesisht enët e mëdha të gjakut dhe, për pasojë, kanë sjellë gjendje shoku të rëndë hemorragjik.

Sigurisht, panorama statistikore që shtjelluam më lart, nuk ka vlera të mirëfillta kriminologjike, pasi bazohet në të dhëna mjekoligjore dhe hetimore jo të plota. I vetmi qëllim ishte për të krijuar një ide sa më të qartë për të kuptuar problemet e mirëfillta mjekoligjore të cilat do t’i plotësojmë në një artikull të botuar në numrat e ardhshëm.

lItERAtuRA:

1- Anghelescu , J.L.: “Experise phonobalistique Judicare”, Bukuresht, 1982.

2- Analiza me aktivacion neutronik e mbetjeve të qitjeve me armë zjarri, 324/1979.

3- Avdejev, M.I.: Sudiebno medicinanscja ekspertiza zhivihi lic, Moskva, 1968.

4- Begeja S.: Kriminalistika, Tiranë, 1971.5- Bitri, P.: Patologjia morfologjike, Tiranë, 1975.6- Balthazalt, V.: Precis de medicina legale, Paris, 1962.7- Ceccoldi, P.F. etj.: Vlefshmëria e testamentit të Conzales, lidhur me

mundësitë e mbetjes së gjurmëve të barutit në dorën e qitësit, 302 / 1976.

8- Cashman, P.J.: Përcaktimi i këndit të hyrjes së plumbit, 1/86.9- Cuberi, B.: Dëmtimet nga armët e zjarrit, Tiranë, 1990.

83


E DREJTA CIVILE

ASPEKtE të RIDIMENSIONIMIt të MARRëDHëNIEVE JuRIDIKE të PuNëS Në

KëNDVëSHtRIMIN KRAHASuES

Prof. Dr. Kudret ÇElA

Çështja e ridimensionimit të marrëdhënieve juridike të punës mbetet përherë e më tepër një çështje e rëndësishme e me tingëllim aktual në botën perëndimore, pra edhe në vendin tonë. Kjo dukuri, e shkaktuar nga trysnia e fortë e ndryshimit të shpejtë të faktorëve socialë – ekonomikë, shpreh në thelb ridimensionimin e disa prej elementeve kryesore të këtyre marrëdhënieve, që do të thotë të elementeve të kontratave të punës, pa modifikuar natyrën e tyre. Në këtë qasje të re, elemente të tilla kontraktore, si koha dhe vendi i punës, palët e marrëdhënieve juridike, janë ndër pikat më të forta të këtij ridimensionimi, duke ofruar kështu, për rrjedhojë, edhe forma juridike të reja të marrëdhënieve përkatëse.

Autorë të huaj, në studimet e tyre parashtrojnë koncepte bashkëkohore të së drejtës kontraktore në përpjekje për të identifikuar një model social evropian mbi bazën e rregullave të përpikta të kontratës. Tashmë është çelur një debat i madh juridik për të drejtën kontraktore evropiane, si në kuadrin teorik, ashtu edhe në atë të eficiencës së saj.62

Në këtë artikull, autori synon të bëjë një ekspoze të thelbit të këtij zhvillimi të ri përkundrejt modelit klasik të marrëdhënieve juridike te punës, në respektim të parimeve tradicionale dhe të filozofisë politike e juridike të organizimit të tregut e të së drejtës kontraktore.

62. Smorto, G.: La justice contractuelle, botuar në “ Revue internationale de droit compare”, Paris, 2008, f.583 – 589.

84


I. Çfarë shpreh ridimensionimi i elementit “kohë e punës” ?

Zhvillimi i ri nga modeli klasik në këtë rast përfaqësohet në raportet e reja ekonomike e sociale që kanë të bëjnë me kohëzgjatjen e punës e të lidhjes kontraktore. Puna mund të jetë më e vogël në kohëzgjatjen e saj, pra më pak se tetë orë, megjithatë punëmarrësi është përsëri i varur nga punëdhënësi. Në këto modele të reja, reduktimi i orarit të punës nuk modifikon natyrën e kontratës, por shmangia nga modeli klasik bëhet në funksion të nevojave të fleksibilitetit. Punëmarrësi është i prirur të pranojë një ulje të kohës së përgjithshme të punës së tij. Kësisoj, formulave kontraktore i bashkëlidhet një nevojë solidariteti ndërmjet të punësuarve dhe personave të papunë. I dukshëm është sot vërshimi i grupeve sociale drejt kontratave part-time. Kjo prirje ndodh si rezultat i përdorimit fleksibël të tregut të punës e, në përgjithësi, shihet si shprehje e një politike që nëpërmjet uljes së numrit të kontratave të punës me kohëzgjatje të pacaktuar, synohet të garantohet më shumë punësim, edhe pse me një kohë më të vogël pune.

Cilësia e teknologjisë, pa dyshim, ushtron ndikime të drejtpërdrejta mbi këtë formë të punës jotipike, e cila është treguese “e një pune të kryer mbi bazë vullneti për një periudhë ditore ose javore, me kohëzgjatje më të shkurtër se normalja ose sesa orari ligjor i punës”. Është një formë pune që, sipas statistikave, ka shënuar një rritje të konsiderueshme kohët e fundit. Kështu, ndërsa në fillimet e viteve’80, në vendet e Bashkimit Evropian, ishin më shumë se 9 milionë punonjës me kontrata part-time që më së shumti ishin gra të martuara dhe me fëmijë të mitur, e në përgjithësi, nëpunëse, sot ky numër është katërfishuar. Në Kanada, mes viteve 1973-1983, numri i punëmarrësve me kontrata pune part-time arrinte në 52% në sektorin e shërbimeve. Është e kuptueshme, për shembull, pse puna në videoterminale kërkon fiziologjikisht një punë part-time. Në fakt, stresi i veçantë psikofizik i kësaj lloj pune ka provokuar ligje e kontrata kolektive, duke mbajtur parasysh numrin e orëve të punës të punëmarrësit. Kështu, këto ligje e kontrata kolektive shndërrohen në instrumente të tërthorta të nxitjes së punës part-time. Në këto rrethana, kontratat e punës nuk përdoren si instrumente juridike për një politikë (labour cost saving), por kanë për qëllim, nga njëra anë, të garantojnë mbrojtjen e personalitetit të punëmarrësit dhe, nga ana tjetër, të mos ngurtësojnë organizimin e punës, madje t’i japin

85


atij fleksibilitetin më të mirë të mundshëm. Në vendet, si: Belgjika, Spanja, Franca, Italia, Norvegjia, Holanda, Portugalia dhe Zvicra, puna “part-time” jo vetëm nuk është e ndaluar, por është gjerësisht e stimuluar. Ka vende, si Greqia, ku edhe pse është e pranishme, historikisht, kjo dukuri nuk ka qenë e rregulluar sa duhet. Sidoqoftë, kjo punë përmbush një funksion ekonomik shumë të rëndësishëm, pasi paraqitet edhe si një punësim i dytë.

Puna “Part-time” mund të marrë forma të ndryshme. Ajo mund të krijohet nga një reduktim i orarit të punës ditore (part-time horizontal) ose nga një punë me kohë të plotë të kryer në ditë të alternuara gjatë javës, muajit, vitit (part-time vertikal), ose të punës part-time mikst, që kombinon dy precedentët e tipologjive part-time horizontal dhe part-time vertikal63. Sipas një gjykate federale gjermane, orientimi për nga puna “part-time”varet tërësisht nga vullneti i palëve, e justifikuar nga një motiv objektiv, duke mbajtur kështu parasysh interesin e palëve kontraktuese. Sipas kontratave kolektive belge, rrethanat që justifikojnë punën “part-time” duhet të jenë të tipit teknik dhe ekonomik. Është pikërisht këshilli i ndërmarrjes ai që ka tërësisht të drejtën të modifikojë në këto raste rregullat e punës. Në kuadrin e lirisë kontraktore, legjislacioni i punës e parashikon qartë këtë dukuri, si për shembull në Spanjë, (neni 12 i Statutit të Punëtorëve) dhe në Itali (ligji i dhjetorit 1984, neni 863). Një kufi i arsyeshëm, në diskrecionin e privatëve vendoset nga legjislatori francez, i shqetësuar që puna “part-time” të mos çekuilibrojë në mënyrë të rëndë dhe të zgjatur kushtet e punës në një profesion ose në ndonjë degë ( ligji 212, nenet 4,7). Kjo situate dikton konsultimin e ndërmarrjeve punëdhënëse me sindikatat e punëmarrësve.

Kontrata e punës “part-time” nuk përbën rrezik, me kusht që të mos përdoret si një sistem zëvendësues i zënies në punë të kontratave me kohë të pacaktuar. Zgjerimi i teknologjive dikton që ligjet e punës të rregullojnë rastet në të cilat është i mundur orientimi për nga puna “part-time”, duke zvogëluar kështu vullnetin e lirë të palëve në çastin në të cilin ato vendosin t’i drejtohen këtij tipi marrëdhënieje. Kontrata kolektive, nga ana e saj, mund të disiplinojë mënyrat e organizimit të kohës së punës si dhe të zbatojë konkretisht parimet ligjore. Kjo situatë është e vërtetë për ato vende, si Anglia (deri në një farë mase edhe për Danimarkën), ku puna “part-time”

63. Galantino, L.: Diritto del lavoro, Torino, 2009, f. 285. Në Kodin e punës të RSH-së, puna me kohë të pjesshme parashikohet nga neni 14.

86


ka qenë e mohuar nga legjislacioni dhe i është besuar rregullimit përmes kontratës kolektive. Veçanërisht kontratat kolektive në nivel të ndërmarrjeve janë të përhapura gjerësisht. Puna “part-time” kryen kështu funksionin e “kapërcimit” të vështirësive të ndërmarrjeve. Në fakt, siç nënvizohet nga përvoja, nëpërmjet kontratës kolektive, ndërmarrja angazhohet të mos pushojë nga puna punëmarrës për një periudhë të caktuar me kusht që sindikata të lejojë që ndërmarrja të marrë 30% të personelit me kontratë jotipike (part-time ose kontratë të përkohshme), të zgjerojë përdorimin e sipërmarrjes së fuqisë punëtore si dhe të shmangë disa nga detyrimet tradicionale në administrimin e punës.

Ligji mund të përcaktojë, për shembull, edhe kriter me të cilin lidhet detyrimi për besnikëri64 i punëtorit të punësuar me ”part-time” në disa punë me elemente të larta teknologjike, me qëllim që të garantojë një konkurrencë të pastër e të drejtë me ndërmarrjet. Ai mund të mbrojë dhe profesionalizmin teknologjik të krijuar në raportet e ndryshme të punës me kohë të pjesshme, të njëkohshme ose të mëpastajme, deri sa të njihet dhe nga sipërmarrësit e mëparshëm. Në këto raste flitet për hapësira të ndryshme ndërhyrjeje. Ligji mund të provokojë edhe paqëndrueshmëri të të punësuarve në raport me ndërmarrjet ku punojnë me “part-time”, si për shembull në Itali. Kjo situatë plotësohet me atë që legjislacioni francez, e quan “vajtje-ardhje”, që do të thotë se një punëmarrës me kontratë pune “part-time” ose me “full-time”, të rikthehet në tipin e mëparshëm të kontratës së punës, e anasjelltas.

Një nga format e administrimit elastik të fuqisë punëtore, pa dyshim, është kontrata e “job sharing”. Në këtë kontratë, palët bien dakord vullnetarisht për të ndarë një punë të vetme “full-time” mes dy ose më shumë personave e, për rrjedhojë, të ndajnë në përpjesëtim të drejtë edhe pagën e punës si dhe të mira të tjera që burojnë nga marrëdhëniet e punës. Përvijohet kështu një tablo interesante e marrëdhënieve të punës.

Lindur si një instrument përmirësimi i cilësisë së punës, ky mjet, i kërkuar në veçanti nga punëmarrësit më shumë sesa i nxitur nga organizatat sindikale, duket se është përhapur më së shumti te të punësuarat femra, si dhe tek ata punëmarrës që janë pranë moshës së pensionit. Kështu bëhet fjalë për një formë të re pune të pranishme në shumë vende të Bashkimit Evropian dhe që ka pasur sukses në SHBA e në Britaninë e Madhe dhe,

64. Detyrimi i besnikërisë parashikohet nga neni 26 i Kodit të punës të Republikës së Shqipërisë.

87


më pas, në Gjermani, Irlandë, Holandë. Në realitete të tjera, si në Itali, legjislacioni nuk rregullon këtë dukuri që i besohet vullnetit të palëve. Në këtë rast, si në vende të tjera, mungesa e rregullimit të dukurisë “job sharing” shpjegohet , nga njëra anë, me vështirësinë për të dalluar këtë model nga ai i ngjashëm me part-time dhe, nga ana tjetër, me protestat e manifestuara prej sindikatave (atje ku sindikalizmi është më shumë konfliktual, si në Francë, Itali e Spanjë), ndaj përdorimit të punës që kërcënon qëndrueshmërinë klasike. Në fakt është delikate që përmbajtja e kontratës të lihet në dorë të raportit të forcave. Rreziku më i madh që përmban kontrata “job sharing” është se sipërmarrësi detyrohet të kryejë të gjithë punën në rast se mungon partneri. Për të shmangur këtë rrezik ka interes ligji gjerman, një ndër ligjet e pakta në të cilin është disiplinuar ky raport. Në ligjin për nxitjen e punësimit parashikohet hipoteza e zëvendësimit, duke kufizuar atë vetëm në rastet në të cilat ka marrëveshje kontraktore, specifike. Kështu, përjashtohet ekzistenca e detyrimit të përgjithshëm për zëvendësim, përveç hipotezave të “nevojës urgjente të ndërmarrjes”. Në shumë raste, modeli “job sharing”, përveç si instrument i përdorimit elastik të fuqisë punëtore, është përdorur edhe si instrument nxitjeje i punësimit. Le të analizojmë të paktën dy nëntipa të kësaj dukurie. I pari, i parashikuar nga rregullimi spanjoll, siç është kontrata e zëvendësimit (neni 12 i Statutit të Punëtorëve, i plotësuar nga reforma e vitit 1984), në bazë të së cilës, punëmarrësi i moshuar, pranë moshës së pensionit, bie dakord me ndërmarrjen për të punuar part-time, duke lejuar që gjysma tjetër e punës së tij të kryhet nga një person i papunë i regjistruar në zyrën e punës. Një ndër kushtet për vlefshmërinë e kontratës është që kohëzgjatja e saj të mos kalojë më shumë se dita e punës e punëtorit të zëvendësuar. Ky i fundit merr 50% të pensionit të tij, si dhe gjysmën e rrogës. Është parashikuar edhe një ndryshim i mundshëm i kontratës me kohë të plotë. Në këtë rast, ndërmarrja punëdhënëse paguan vetëm gjysmën e kontributeve sociale. Ligjet greke dhe belge parashikojnë një variant të modelit spanjoll, nga i cili nuk largohen shumë nga përfundimi, domethënë nga krijimi i një skeme kontraktore të “job-sharing” që ka si qëllim solidaritetin e punës të të punësuarit të vjetër me atë të personit të papunë, duke marrë si këmbim një kompensim në përpjesëtim të drejtë me kohën e punës së humbur.

Të paktën nga këndvështrimi sociologjik, kontrata e “job-sharing”, në

88


thelb, është një variant i punës part-time, pasi përmban nënshkrimin e dy kontratave të punës për dy punë të kryera nga punëmarrës të ndryshëm. Këtu nuk analizohet niveli i cilësisë së punëve. Megjithatë, veçoria qëndron në përmbajtjen që palët duan t’u japin marrëveshjeve të tyre të punës. Kështu, siç del në pah, “vendi i punës”, i ndarë, kërkon një shkallë kualifikimi, një lloj bashkëpunimi dhe kontakte jashtë orëve të punës mes personave. Pra, rezulton një karakteristikë e veçantë që është pikërisht ajo e bashkëpunimit mes punëmarrësve.

II. A është ridimensionuar elementi “vend i punës”?

Ridimensionimi shprehet në një lloj shmangieje që ka të bëjë pikërisht me vendin në të cilin zhvillohet puna. Bëhet fjalë për një dukuri të re të kryerjes së punës jashtë selisë qendrore të prodhimit, pra jashtë qendrës së ndërmarrjes, në shtëpi. Puna në shtëpi është e njohur që nga koha e revolucionit industrial. Por, siç ka ndodhur edhe për punën e përkohshme, ajo ka përfaqësuar një proces rinovimi dhe përhapjeje për të cilën ka kontribuar shumë progresi teknologjik. Puna në shtëpi, sigurisht, krijon edhe probleme juridike të rëndësishme në lidhje me pajtueshmërinë, me disiplinën etj. Megjithatë, ajo çfarë është interesante juridikisht, është fakti se kjo punë kryhet jashtë ndërmarrjes, deri dhe për faza të ciklit prodhues që, normalisht, i përkasin organizimit të brendshëm të ndërmarrjes. Këtu ndeshemi me vetë nocionin thelbësor të së drejtës së punës, domethënë, varësia. I takon ekspertit jurist të dallojë raportin e ngushtë që lidh punëmarrësin me organizatën punëdhënëse. Në fakt, modifikimet në strukturat ekzistuese juridike të shkaktuara nga teknologjitë e reja, analizohen në dy drejtime: në atë të ndërmarrjes dhe në atë të marrëdhënies së punës. Thënë ndryshe, ato analizohen në rrafshin e organizimit të punës në ndërmarrje dhe në mënyrat me të cilat kjo e fundit arrin të gjejë punëtorë të domosdoshëm.

Dukuria e “punëve jashtë vendit të punës” nuk është e re. Në të kaluarën, në rastet e cikleve ekonomike jo të favorshme (skarciteti i lëndëve të para etj.), ndërmarrja shpërqendronte një pjesë, një fazë të aktivitetit të vet prodhues, për shembull, një pjesë të punës në “ofiçinë”. Në kohën tonë, nivelet e larta të teknologjisë diktojnë të kryhen jashtë qendrës së

89


organizatës punëdhënëse punë të tilla, si: projektimi, kërkimi shkencor, drejtimi i kontabilitetit etj.

Shpërndarja e shoqërive të konsulencave (software house), shoqëritë e shërbimeve etj., përfaqësojnë fakte konkrete në vendet evropiane dhe në SHBA. Bëhet fjalë për një rrjet aktiviteti prodhues që shfaqet drejtpërdrejt ose në mënyrë të tërthortë, i lidhur me përdorimin e fuqisë punëtore të lëvizshme mes shoqërisë mëmë dhe ndërmarrjeve të lidhura me të. Kjo dukuri, në Francë është e njohur me emrin “filiation” dhe tregon krijimin e një shoqërie filiali, të një shoqërie tjetër, copëtimin e pjesëve të njësisë që fitojnë personalitet juridik. Më shumë se një mjet i thjeshtë kontrolli dhe bashkëpunimi, ky është një proces organizimi strukturor, domethënë jashtë një funksioni që ekzistonte më parë. Kjo teknikë i lejon ndërmarrjes të çlirohet nga aktiviteti joprodhues e, mbi të gjitha, të ulë koston e punës, sidomos kur ajo duhet të rinovohet teknologjikisht. Pikërisht, ekspertët suedezë dhe francezë theksojnë nevojën specifike të diktuar nga merkatoja e konkurrencës për përdorimin e fuqisë punëtore të kualifikuar. Janë pikërisht nevojat për më shumë kualifikime e specializime të fuqisë punëtore, ofruar nga punëmarrësi dhe, nga ana tjetër, nevojat për të administruar fuqinë punëtore, kushte për të përballuar me sukses rritjen e shpejtë të prodhimit, pa shtuar numrin e fuqisë punëtore.

Por krijimi thjesht i një filiali në Francë shkaktoi diskutime për problemin e përcaktimit të punëdhënësit efektiv, me qëllim përcaktimin e përgjegjësisë kontraktore kundrejt të punësuarve. Jurisprudenca franceze e gjykatës së kasacionit ka përpunuar teorinë e “njësive ekonomike”, ndërsa Këshilli i Shtetit i Francës i kërkon autoritetit administrativ që të ketë parasysh gjithë ansamblin, gjithë grupin (shoqërinë “mëmë” dhe “filialet”). Këtë problem ligji italian (neni 35 i Statutit të punëtorëve, 1970) nuk e zgjidh si duhet. Nuk duket i qartë kufiri në shpërqendrimin (decentralizimin), duke krijuar kështu pabarazi trajtimi mes ndërmarrjeve të vogla dhe të mëdha.

Puna në shtëpi65 është një lloj kontrate e zbatuar zakonisht për punët e dorës të një rëndësie të vogël (për shembull, të industrisë së konfeksionit). Sot, realiteti ka ndryshuar rrënjësisht, sidomos në shfrytëzimin e teknikave të telekomunikacionit dhe të informatikës, që lejojnë të decentralizohen shumë tipa të aktivitetit të punës, nga më të sofistikuarat (aktivitet tregtar,

65. Puna në shtëpi në Kodin e punës të RSH-së parashikohet nga neni 15.

90


kërkim, mbledhje, përpunim dhe shkëmbim informacioni), deri tek ato më të thjeshtat (aktivitet thjesht ekzekutiv, si për shembull teledaktilografia etj.).

Dukuria e telepunës, si një formë pune, shfrytëzon telekomunikimin dhe provon një metodë të re për të organizuar një fazë të lirë të aktivitetit prodhues. Kjo dukuri është e pasur dhe komplekse, dhe tipologjia sociale është më e gjerë se ajo e parashikuar nga legjislacioni që ka parashikuar kontratën e punës në shtëpi, për punë të krahut, për prodhimin e të mirave dhe shërbimeve materiale. Kështu, të paktën siç duket nga shembujt, puna në shtëpi cilësohet si një aktivitet tregtar, sipas nenit 21 të ligjit gjerman ose, sipas ligjit belg, quhet punëtor në shtëpi ai që përpunon lëndë të para apo të mira materiale nga një ose më shumë tregtarë, ose, siç shprehet ligji italian (neni 2 i ligjit 16 dhjetor 1980), kush punon duke përdorur lëndë të para dhe aksesorë.

Reforma legjislative në këtë fushë është e domosdoshme sidomos për ato vende në të cilat ligji e kufizon punën në shtëpi vetëm për punën e krahut, duke përjashtuar kështu pa të drejtë punën intelektuale (siç ndodh në Holandë). Ka vende që nuk përcaktojnë në mënyrë të qartë se ç’kuptohet me punë të varur në shtëpi (si Portugalia dhe Greqia). Sidoqoftë, problemi kryesor i legjislacionit është pikërisht të dalluarit e tipave të veçantë të punës në tregun social e të ndërlikuar.

Telepuna, si një zgjedhje organizative, bazohet në një formë raporti pune që kryhet në distancë nga baza organizative e ndërmarrjes. Kompleksi i dukurisë kërkon evidentimin e mënyrave me të cilat paraqitet kjo formë, sepse nga kjo varet shumë zbatimi i së drejtës së punës dhe, zakonisht, kërkesa e saj me praninë e kontratës së punës. Për këtë le të sjellim tre shembuj:

a. Shembulli i parë ofrohet nga kompjuteri ose software house, që operojnë si shoqëri të pavarura edhe që kooperojnë me ndërmarrjen porositëse. Flitet, pra, për një raport tregtar mes ndërmarrjeve që kryejnë punë tregtie. Disiplina e këtyre marrëdhënieve mes ndërmarrjeve të pavarura rregullohet nga e drejta tregtare, ndërsa vetë puna është objekt i ligjit të punës.

b. Një rast tjetër, kur telepuna përfaqëson një punë në shtëpi ose në një vend tjetër të punëmarrësit (telelokale). Personi ka kontakte me një ose më

91


shumë ndërmarrje dhe furnizon me organizimin e vet të mjeteve të punës shërbimin telematik. Punëmarrësi nuk mund të mos ketë lidhje me selinë kryesore ku është instaluar kompjuteri “mëmë”. Ai operon me tregues të thjeshtë të sjellë nga ndërmarrja që të arrijë në produktin përfundimtar.

c. Më në fund, kemi edhe hipotezën e telepunës, si një punë e kryer nga një vartës i vetëm, në distancë nga qendra e ndërmarrjes, me të cilën ai është i lidhur nga një marrëdhënie organizative. Punëmarrësi është një i punësuar i ndërmarrjes dhe punon, jo në mënyrën tradicionale, por sipas një raporti pune, në dukje jo të varur. Në fakt kjo punë është e lidhur me strukturën e ndërmarrjes dhe i nënshtrohet kontrollit të punëdhënësit.

Ka hipoteza nga më të ndryshmet që parashtrojnë ende rreziqet e një mbivendosjeje, në veçanti hipotezat e rasteve “b”, “c” ( meqenëse teknologjia ka krijuar një kusht të përbashkët për punëtorin në shtëpi dhe për telepunëtorin e varur, domethënë ka zhvendosur qendrën e gravitetit gjeografik të punës nga qendra e ndërmarrjes në periferi). Në këto kushte lind problemi i të kuptuarit nëse telepuna hyn në sferën e mbrojtjes nga e drejta e punës, apo personi trajtohet vetëm si punëtor në shtëpi, meqenëse ekzistojnë dallime në rregullimin mes dy tipave të marrëdhënieve përkatëse. Ligjet ekzistuese duket se kanë dhënë përkufizime të vjetra (Italia), të pamjaftueshme (Anglia, Gjermania) ose të dyfishta (Belgjika). Në të vërtetë pjesa më e madhe e tyre i referohen prodhimit të një tregu të ri, në të cilin ligji kërkon të përcaktojë pozicionin e këtyre punëtorëve në shtëpi, për t’i mbrojtur nga tentativat e ndërmarrjeve për të shpërqendruar prodhimin, duke kursyer koston e punës. Gjendja sociale ekonomike pas Luftës së Dytë Botërore caktoi objektivin për të mënjanuar rastet që në formën e punës në shtëpi, të maskohet puna e varur. Rreziku rritet edhe më tepër sot kur software mund të jetë objekt i kontratës së “franchising”, sipërmarrje, të një pune të varur pikërisht për arsye të mënyrës me të cilën lidhet me ndërmarrjen. Në qoftë se kryerja jashtë e punës bën që telepunëtori, në realitet (si në Amerikë e Angli) të konsiderohet si një punëtor autonom, të tjera vlerësime bëhen për atë që punon, për shembull, në një videoterminal të një rrjeti komunikimi elektronik, që bën të ndërveprojnë kompjuterat në distancë me kompjuterin “mëmë”.

Sipas së drejtës angleze e suedeze, puna në shtëpi, sipas rrethanave, mund të jetë shprehje autonomie ose varësie nëse është e lidhur ose jo

92


me një organizim specifik të punës. Kjo do të rezultojë nga kontrata ekzistuese: telepunëtori do të jetë punëtor në shtëpi, autonom ose i varur nga ndërmarrja, sipas asaj që parashikimet kontraktore janë ose jo në pajtim me natyrën e kontratës së varur të punës. Kështu vepron ligji italian për të dalluar punën e varur me ciklin prodhues të ndërmarrjes porositëse, domethënë të qenët jo medoemos në varësinë materiale, por nën urdhrat e sipërmarrësit (neni 1, ligji 18.12.1973, nr. 883). Për ligjin gjerman (neni 21) vlen kriteri mbizotërues që do të inkuadrojë telepunëtorin drejt punës së varur ose në shtëpi. Këtë kriter ka ndjekur edhe gjykata e kasacionit të Belgjikës.

Nga një shqyrtim i përgjithshëm rezulton se në ekonominë e re të tregut punëdhënësi është një menaxher dhe ekspert teknik në atë teknologji. Në të vërtetë ai gjendet përballë punësh të kualifikuara. Forca e kontrollit të tij nuk ka të bëjë me atë se me çfarë, kur dhe si të punojë dhe as me atë se si duhet ta kryejë punën e tij punëmarrësi. Për të gjitha këto “kujdeset” vetë aftësia profesionale e tij. Forca e sipërmarrësit ka të bëjë me mënyrën me të cilën punëtori i teknologjisë i përket organizimit të ndërmarrjes. Varësia shikohet në lidhjen mes raportit të punës e organizimit. Puna në shtëpi dhe telepunëtori mund të jenë në varësi edhe kur ai punon në një vend tjetër nga ndërmarrja, me qenë se kjo rrethanë, sipas gjykatësve belgë, nuk përjashton ushtrimin e një autoriteti. Rrjedhimisht, ligji i 3 korrikut 1978 për kontratën e punës zbatohet edhe ndaj telepunëtorit. Domethënë, sipas ligjit gjerman për ata që punojnë në shtëpi, fillimisht për ndërmarrjen, doktrina propozon një model telepune të bazuar mbi të dhëna sasiore dhe e identifikon si telepunëtor atë që mjafton të kryejë mbi 50% të orarit të punës përpara fundit të kohës së punës. Nga ana e tij, ligji francez për punën në shtëpi nuk kërkon lidhje varësie, pasi zbaton drejtpërdrejt të drejtën e punës mbrojtëse për rrogëtarin (Code du Travail). Problemi për legjislacionin francez nuk është të futë telepunëtorët në shtëpi sesa t’u japë atyre një “status special” të punëmarrësve të varur, të ngjashëm me ata të ndërmarrjes, edhe pse janë vendosur në vende të ndryshme, ndonëse të shkëputur. Ajo që ka rëndësi është se gjyqtari i çdo vendi duhet të përcaktojë praninë ose jo të lidhjeve organizative brenda të cilave zhvillohet puna, për shembull, puna në software. Në këtë mënyrë telepunëtori vuan nga e njëjta gjendje pasigurie juridike, si e punëtorit në shtëpi. Për të qëndrojnë të pazgjidhura

93


disa aspekte thelbësore të marrëdhënies së punës: si: kohëzgjatja e punës, kushtet e higjienës dhe të sigurisë profesionale, të drejtat sindikale, mbrojtja kundër largimit nga puna. Si shembuj mund të shërbejnë në këtë rast ndonjë vend në Amerikën Latine, i cili, në ndryshim me atë që ndodh në një vend tjetër po të këtij kontinenti, nuk e shtrin mbrojtjen ndaj të paaftëve në punë edhe kundrejt punëtorit në shtëpi.

III. A ekziston domosdoshmërisht “marrëdhënie dypalëshe e punës”?

Një veçori tjetër që ka të bëjë me elementet që i përkasin strukturës së kontratës së punës, është pikërisht ekzistenca e një marrëdhënieje të dyanshme ndërmjet punëdhënësit dhe punëmarrësit. Mirëpo kohët e fundit janë shfaqur edhe raste marrëdhëniesh sociale, ekonomike “trepalëshe”: mes ndërmarrjes prej së cilës varet juridikisht punëmarrësi, punëmarrësit dhe ndërmarrjes së tretë (që efektivisht merr në punë). Ndërmjet formave jotipike të marrëdhënieve të punës, përmendet puna e kryer nga punëtori i punësuar në një ndërmarrje (furnizuese e punëtorit), në dobi të një ndërmarrjeje tjetër (përdoruese). Bëhet fjalë për një model të përgjithshëm që përpiqet të përshkruajë të gjitha format e mundshme të marrëdhënieve ‘trepalëshe”, ekzistuese mes një punëtori dhe dy ndërmarrjeve, nga të cilat njëra administron efektivisht punën. Veçoria e kësaj dukurie qëndron në rrethanën që punëtori varet juridikisht nga punëmarrësi që e ka, të themi në kontratë, “disponibilitetin e energjive të veta”, sepse në çastin që ai merret në punë, angazhohet për të qenë në dispozicion” ose “i disponueshëm” në raport me kontraktuesin.

Dukuria është e rëndësishme pasi këta tipa marrëdhëniesh shumëpalëshe janë përhapur kohët e fundit në shumë vende të botës. Gabimisht u besua se kjo përhapje vlente vetëm për vendet e industrializuara. Por, vëzhgimet treguan ndryshe dhe, pikërisht atë që këto forma ishin të përhapura edhe në vende në zhvillim si në Amerikën Latine. Arsyeja lidhet me qëllimin për të përmbushur nevojat ekonomike të ndërmarrjeve, duke u lejuar atyre një përdorim elastik të fuqisë së tepërt të punës, nëpërmjet modifikimeve të orarit të punës ose shfrytëzimit të formulave juridike dhe kontraktore me mjaft devizime. Mund të riunifikojmë këtë model të përshkruar në rastin e

94


kontratës së punës së përkohshme (të përkohshme, dhënie hua e punëtorëve deri te format më të fundit si labour pool). Një formë mjaft e përhapur është ajo e punës së përkohshme, që përkufizohet si një aktivitet i rregullt për zbatimin e të cilit një ndërmarrje e punës së përkohshme nënshkruan një kontratë pune me punëtorët që kërkojnë punë me qëllim që t’i vendosë këta punëtorë përkohësisht në dispozicion të një ndërmarrjeje tjetër, të quajtur përdorues. Puna e përkohshme paraqitet në variante të ndryshme që të çojnë në dy hipoteza: Dhënia e personave (e punëtorëve) një ndërmarrjeje të tretë. Punëtori komandohet nga punëdhënësi i parë për të dhënë punën e tij te një punëdhënës tjetër. Punëdhënësi i ri ka detyrimin për shpërblim, organizim dhe drejtim, por punëmarrësi qëndron gjithmonë në varësi të punëdhënësit të origjinës. Kjo dukuri66 është e përhapur shumë në industrinë e ndërtimit (për shembull në Belgjikë, Portugali), në teknologjitë e larta ( në SHBA dhe Zvicër), në operacionet bankare (Amerikë Latine), por nuk është e rregulluar mirë juridikisht. Të paktën për sa i përket Italisë, jurisprudenca ka vendosur disa parime themelore nga çasti që mendohet se është i nevojshëm gjithmonë interesi i punëmarrësit që jep punëtorin e tij, në mungesë të të cilit marrëdhënia konsiderohet drejtpërdrejt mes punëtorit të shkëputur dhe atij që përdor efektivisht energjitë e punës. Formula e dhënësit të përkohshëm të punëtorëve zbatohet edhe në Japoni. Modeli paraqet probleme në dritën e së drejtës në fuqi, sepse shpërfill dukurinë, duke u paraqitur si formë e zhvendosjes së të punësuarve, si formë e shkëputjes (ndarjes). Në çdo rast problemi juridik është rezultat i nevojës së konsensusit të punëtorit të shkëputur dhe për individualizimin e përgjegjësisë që lidhet me detyrimet që rrjedhin nga shërbimi i punës. Në shumë raste problemet zgjidhen nga kontratat kolektive67. Një aspekt delikat jo i disiplinuar nga ligji, por i pranuar tashmë nga jurisprudenca, vjen nga shembulli i një pune të kontraktuar, që bëhet instrument shkëmbimi mes shoqërive të lidhura nga këndvështrimi i së drejtës tregtare. Problemi qëndron te sqarimi se cili është efektivisht punëmarrësi, cila garanci juridike zbatohet ndaj punëmarrësit duke mbajtur parasysh edhe efektivitetin e ndërmarrjes. Puna e përkohshme rregullohet në Gjermani, Francë, Belgjikë, Holandë dhe përgjithësisht fikson disa parime garancie të statusit të punëmarrësit. Në përmbajtjen e tyre këto parime shprehin:

66. Gorman, R.; Finkin, M.: Labour Law; USA, 2004, f. 531-651.67. Caen, G.L.; Caen, A.L.: Droit Social International et Europieen; f. 298-306.

95


a) Praninë e një autorizimi (leje) administrativ për lejimin e ndërmarrjes të realizojë punë të përkohshme duke garantuar respektimin e legjislacionit të punës (në Gjermani) ose të kontrollit publik (në Angli).

b) Raporti i vërtetë i punës është ai që ekziston mes punëtorit dhe ndërmarrjes së punës së përkohshme. (Francë, Gjermani).

c) Kontrata e punës së përkohshme duhet të përfundohet për kryerjen e një pune me kohë jo të gjatë, përveçse, në qoftë se bëhet fjalë për një zëvendësim të një punëtori që mungon, për pune sezonale ose për punë të jashtëzakonshme.

d) Kufiri kohor i kohëzgjatjes së punës së përkohshme (p.sh., 6 muaj në maksimum, në rastin e Gjermanisë).

Punëtori i përkohshëm është subjekt i një marrëdhënieje kontraktore pune me ndërmarrjen e përkohshme nga e cila varet, por, pa dyshim, nga relacioni i faktit të përhershëm që vendoset me ndërmarrjen përdoruese, rrjedhin edhe disa detyrime dhe disa të drejta që nuk mund të shpërfillen. Mbi të gjitha qëndron detyrimi për të respektuar udhëzimet e ndërmarrjes që përdor punën e përkohshme. Kjo e fundit është e detyruar të krijojë për punëtorin e “marrë” të njëjtat kushte mjedisore pune të vendosura si për të punësuarit e vet. Nga këndvështrimi ligjor, vendet që kanë zbatuar këtë dukuri kanë ecur në këtë drejtim. Rregulla thelbësore e së drejtës së punës për të përcaktuar cili është punëdhënësi efektiv duhet të jetë kriteri i efektivitetit të dhënies hua të punëtorit. Kështu ka ndodhur në Gjermani dhe në Francë, kur ndërmarrja përdoruese vazhdonte të punonte sipas kontratës përkohësisht, pas mbarimit të afatit, pa rinovuar kontratën e fillimit “ të vendosjes në dispozicion”. Kjo e fundit u shndërrua në një kontratë me kohëzgjatje të papërcaktuar. Punëtori bëhet kështu vartës (i punësuar) i ndërmarrjes përdoruese. Në rastet kur nuk ekzistojnë rregullat ligjore, përsëri dukuria rregullohet nga jurisprudenca që mund të pretendojë, si në rastin e Portugalisë, se nuk ekziston asnjë lidhje mes punëtorit dhe ndërmarrjes së përkohshme ose ta konsiderojë atë si të pavarur (Anglia). Kjo evidenton paqëndrueshmërinë e gjendjes së këtyre subjekteve, sidomos për sa i përket gëzimit të të drejtave sindikale. Kundërshtimi i legjislatorit kundrejt këtyre figurave me devijime të dukshme në statusin e tyre është i dukshëm. Pikërisht frika e një evazioni ose mashtrimi për dispozita mbrojtëse, ankthi se mos krijohet një mjedis pune vetëm në pamje autonome, po në të vërtet

96


i varur, e shtyn legjislatorin suedez të parashikojë një të drejtë sindikale përpara se ndërmarrja të vendosë të lejojë dikë të ndjekë për llogari të saj “një punë para se të marrë statusin e punëtorit të varur”.

lV. Ku shprehet dispozicioni në punë?

Shmangia e fundit ka të bëjë pikërisht më përmbajtjen e detyrimit të punëmarrësit. Bëhet fjalë për kushtin më delikat të kontratës së punës, domethënë furnizimin me energji fizike. Sigurisht, kur nënshkruhet kontrata e punës punëmarrësi angazhon energjitë e tij që jep konkretisht në punë, edhe pse zakonisht thuhet se varësia, në pjesën më të madhe, konsiston në disponibilitetin juridik dhe jo thjesht material të punëmarrësit, i cili qëndron i lidhur edhe kur ai është i sëmurë ose me pushime. Por, pikërisht kjo ndodh kur në formulën klasike ekziston një kontratë pune. Nga përvojat e kohëve të fundit, edhe pse ende nuk janë të përhapura, nganjëherë punëtori, për shembull “në punën me thirrje”, premton një punë potenciale që do të japë në të ardhmen kur punëmarrësi do të vendosë ta thërrasë. Është një situatë parakontraktore, që bëhet përfundimtare në çastin kur punëtori i varur punon efektivisht për ndërmarrjen. Bëhet fjalë për një hipotezë të varësisë jo teknike- juridike, por vetëm social-ekonomike, që është gjerësisht e pambrojtur. Këto formula të reja e zgjerojnë fushën e varësisë dhe prezantojnë tregues të lartë dyshimi. Problemet e përhapura, si në tregti, transport ajror, turizëm, dhe të parregulluar me ligje, ofrojnë hapësira ndërhyrjeje të jurisprudencës. Ka ndodhur në Finlandë, ku kjo figurë mbahet si e ngjashme me atë të punëtorit në shtëpi ose ne Holandë, ku bëhen dallime mes dy situatave të ndryshme juridike ose ndryshe, mes dy kontratave: e para që ka si objekt thjesht vënien në dispozicion dhe, e dyta, një punë që në çastin që nis të punojë personi dhe që mund të konsiderohet një kontratë pune normale. Sigurisht, problemet juridike që dalin nga ky model që përmban në vetvete një pronotim disponibiliteti dhe një aktivitet të punës efektive, nuk janë të thjeshta. Një varg pyetjesh mund të shtroheshin në këtë rast, si: Si kompensohet gjysma e parë e përmbajtjes së detyrimit? A bëhet fjalë për një shembull tipik të varësisë apo të pavarësisë? Deri në ç’pikë mund të shtyhet pretendimi i punëdhënësit?

Një hipotezë interesante vjen nga ato punë që kryhen në kushte jotipike

97


në të cilat, për shembull, rekrutimi (marrja në punë) i punëtorit bëhet nëpërmjet njoftimeve në gazetë ose në televizion. Kërkohet që punëtori të jetë në moshë madhore, të disponojë një mjet transporti dhe puna të paguhet në çdo shërbim që kryhet. E tillë është, për shembull, puna e kryer nga personi i cili duhet të tërheqë ose të dorëzojë postën (pony eksspres). Në Itali, ky raport u ka dhënë nismën disa çështjeve gjyqësore shumë interesante, në fund të të cilave gjykata e kasacionit ka vendosur që puna e “ Pony ekspress” të quhet e varur, edhe pse ekziston një lidhje me ndërmarrjen, por edhe pse varësia rrjedh nga mënyra e organizimit të punës. Kjo pyetje e fundit bëhet edhe për një hipotezë të dytë të punës elastike të zbatuar në Gjermani, pasi është një interpretim i rrezikshëm elasticiteti, nga çasti që kërkon praninë e vazhdueshme dhe disponibilitetin e të punësuarit në funksion të nevojave të ndërmarrjes, aq sa të lindin dyshime mbi pajtueshmërinë me kërkesat e mbrojtjes së personit (neni 2 par.1 dhe neni 12 i Kushtetutës gjermane). Ligji gjerman përvijon tiparet e këtij disponibiliteti duke diktuar detyrime në lirinë e zgjedhjes së punëtorit. Ai parashikon mbi të gjitha një detyrim për paralajmërim të paktën katër ditë. Në radhë të dytë, punëdhënësi duhet të garantojë një punë që të ketë të paktën kohëzgjatjen e tre orëve të njëpasnjëshme në ditë. Për më tepër, kontrata duhet të përmbajë një klauzolë të kohëzgjatjes minimale, edhe pse nuk tregohet njësia kohore (javë, muaj ose vit) së cilës i referohet. Ky model kontraktor duket precedent, duke reduktuar në maksimum pasigurinë e statusit të punëtorit.

Përfundime dhe rekomandime

Në këtë artikull u paraqitën në mënyrë të sintetizuar disa forma të reja juridike të marrëdhënieve të punës në këndvështrimin krahasues. Çështjet më themelore lidhen me ridimensionimin e kohës së punës, të vendit të punës, të palëve pjesëmarrëse në marrëdhëniet e punës si dhe me dispozicionin në punë.

Lidhur me zhvillimet e reja juridike në marrëdhëniet e punës, në kërkim të modeleve euroatlantike të llojeve të ndryshme të kontratave të punës do të rekomandonim:

98


Së pari, riformulimin e nenit 14 të Kodit të punës, që parashikon punën me kohë të pjesshme, për të qenë më i plotë dhe më i qartë në sanksionimin e llojeve të ndryshme të punëve me part-time.

Së dyti, plotësimin me dispozita nënligjore të nenit 18/2 të Kodit të punës që lejon rregulla të veçanta për punëmarrësit, rregulla të cilat kanë nevojë të konkretizohen.

Së treti, puna në shtëpi, e parashikuar nga neni 15 i Kodit të punës, ka nevojë të zbërthehet në variante konkrete të zbatimit të saj, gjë që kërkon rregullimin e shpejtë me akte nënligjore.

Së katërti, kushtet e kontratave kolektive duhet të rrokin një sferë më të gjerë e më elastike për sa u përket elementeve të kohës, vendit dhe palëve kontraktore, për të qenë kështu një bazë e shëndoshë juridike për lidhjen e kontratave individuale të punës.

lItERAtuRA:

- Luisa Galantino: Diritto del lavoro, Milano, 2009.- “Revue Internationale de droit Comparè”, nr.3/2008, Paris, 2008.- Robert Gorman- Matthew Finkin: Labour Law, USA, 2004.- “Bulletin de droit compare du travail et de la securite sociale”, 1996.- Carlo Zoli: Dirrito Comparato del lavoro, 1995.- Gerard Lyon-Calm, Antonie Syon Calm: Droit social international et

europeen, Paris, 1993.- Michael Bèlanger: Droit de la Communautè et de l’Union Europeenes,

Paris, 2001.- Malcom Sargeant: Employment Law, London, 2003.

99


PROBlEMAtIKA lIgJORE E lIgJIt NR. 9741, DAtë 21.05.2007, “PëR ARSIMIN E lARtë Në

REPuBlIKëN E SHQIPëRISë”

Dr. Juliana lAtIFIMa. Çlirim DuRO

Ndërtimi i hapësirës evropiane të arsimit të lartë (Deklarata e Bolonjës), pjesë e së cilës është edhe Shqipëria, marrëveshja e stabilizim-asociimit, e cila vendosi përafrimin e legjislacionit shqiptar, edhe të ligjeve në fushën e arsimit të lartë, me acquis communautaires, diktuan nevojën e miratimit të ligjit të ri nr.9741, datë 21.05.2007, “Për arsimin e lartë në Republikën e Shqipërisë”.

Ligji i ri “Për arsimin e lartë në Republikën e Shqipërisë ishte një domosdoshmëri në realitetin shqiptar të arsimit të lartë.

Më 18 shtator të vitit 2003 Shqipëria nënshkroi Deklaratën e Bolonjës, duke marrë përsipër edhe detyrimet që rridhnin prej saj si dhe angazhimin për përmbushjen e objektivave të saj.

Universitetet shqiptare dhe pikërisht Universiteti i Tiranës kishin filluar të bënin realitet objektivat e Deklaratës së Bolonjës. Në korrik të vitit 2003, nëpërmjet amendimit të ligjit nr. 8461, datë 25.02.1999, “Për arsimin e lartë në Republikën e Shqipërisë”, iu hap rrugë implementimit të një sistemi kryesisht të bazuar në dy cikle kryesore studimi.

Po ashtu edhe sistemi i kualifikimit shkencor pasuniversitar do të ndahej në dy faza: faza e parë, që ishte marrja e diplomës së studimeve të thelluara pasuniversitare, që quhej Master dhe faza e dytë, e cila lidhej me karrierën shkencore, fillonte me mbrojtjen e doktoraturës dhe përfundonte me marrjen e titujve “profesor” ose “drejtues kërkimesh”.

Një moment i rëndësishëm do të ishte edhe futja e Sistemit Evropian të Grumbullimit dhe të Transferimit të Krediteve (ECTS), ku Universiteti i Tiranës, duke hedhur një hap shumë të rëndësishëm për t'u integruar në

100


rrjetin evropian të universiteteve, ndërmori iniciativën për të ndërtuar sistemin e krediteve, i cili u pasqyrua edhe në “Paketën e informacionit” të përgatitur nga çdo fakultet i këtij Universiteti.

Jo vetëm Deklarata e Bolonjës, por dhe akte të tjera ndërkombëtare68 të cilat kishin krijuar tashmë fizionominë e arsimit të lartë në Europë, shtronin përpara institucioneve të arsimit të lartë në Shqipëri domosdoshmërinë që ato të ishin të forta, të ofronin shumëllojshmëri, të financoheshin në mënyrë të mjaftueshme, të ishin autonome dhe të përgjegjshme. Vetëm në këtë mënyrë ato do të mund të siguronin:

• përgatitjen e studentëve për jetën, si qytetare aktivë në një shoqëri demokratike;

• përgatitjen për karrierën e tyre të ardhshme dhe ofrimin e mundësive për zhvillimin e tyre personal ;

• krijimin dhe mirëmbajtjen e një baze të avancuar njohurish dhe stimulimin e kërkimit shkencor dhe të inovacionit.

I. Papajtueshmëria e dispozitave të ligjit “Për arsimin e lartë” me Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë

Ligji i ri “Për arsimin e lartë në Republikën e Shqipërisë” hyri në fuqi në një mjedis konflikti tejet të mprehtë midis institucioneve të arsimit të lartë dhe Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës. Ky konflikt e çoi ligjin e sapomiratuar nga Parlamenti (më datën 21.05.2007) në Gjykatën Kushtetuese, me objekt: Shfuqizimin si të papajtueshëm me Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë të fjalisë së tretë të pikës 1 të nenit 23 dhe pikave 2 dhe 3 të nenit 64

68. Magna Charta Universitatum “Për rolin që duhet të luajnë universitetet në një shoqëri gjithnjë e më të ndërkombëtarizuar”, Bolonjë, 18 shtator 1988. Konventa e Lisbonës “Për njohjen e kualifikimeve profesionale të arsimit të lartë në rajonin e Europës”, përpiluar nga KE dhe UNESCO, 8 -11 prill 1997. Deklarata e Sorbonës “Harmonizimi i arkitekturës së sistemit të arsimit të lartë evropian”, Paris, Sorbonë, 25 maj 1998. Kongresi i Salamankës “Formimi i hapësirës evropiane të shkollimit të lartë”, Salamanka, 29 - 30 mars 2001. Mbledhja e ministrave evropianë të arsimit të lartë në Pragë, “Riafirmimi i objektivit të krijimit të fushës së arsimit të lartë evropian deri në 2010-n”, Pragë, 19 maj 2001. Konferenca e Berlinit “Për realizimin e një zone koherente e kohezive evropiane të arsimit të lartë deri në vitin 2010”, Berlin 19 shtator 2003.

101


të ligjit nr. 9741, datë 21.05.2007, “Për arsimin e lartë në Republikën e Shqipërisë”.

Gjykata Kushtetuese, në vendimin e saj nr.9, datë 19.03.2008, legjitimoi Konferencën e rektorëve, si subjekt iniciues, ku çështja kushtetuese e paraqitur prej saj për shqyrtim kishte lidhje me interesat e saj “... për probleme të respektimit të autonomisë së institucioneve të arsimit të lartë,...” dhe në pjesën arsyetuese të vendimit, ajo shprehej: “Ministrisë së Arsimit dhe të Shkencës, sipas pikës 2 të nenit 64 të ligjit nr.9741, datë 21.05.2007, i është dhënë e drejta të shfuqizojë çdo akt të nxjerrë nga autoritetet apo organet drejtuese të institucioneve të arsimit të lartë, kur këto akte vijnë në kundërshtim me këtë ligj. Gjykata Kushtetuese vë në dukje se nuk mund të ketë garantim të parimit të autonomisë së institucioneve të arsimit të lartë në rast se mbikëqyrja prej Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës ushtrohet në mënyrën e parashikuar nga dispozitat e mësipërme. Kjo për faktin, se shfuqizimi i akteve që konsiderohen të paligjshme drejtpërdrejt nga ministri apo Ministria e Arsimit dhe e Shkencës, siç është shprehur në ligj, i vendos universitetet nën kontrollin hierarkik të pushtetit ekzekutiv, sikur ato të ishin organe në varësi të tij.

Në këtë mënyrë ligji, nga garant për respektimin e parimit kushtetues të autonomisë se institucioneve të arsimit të lartë, kthehet në një instrument që e cenon atë nëpërmjet ndërhyrjes së organeve ekzekutive”.

Gjatë kohës që ligji ishte depozituar në Gjykatën Kushtetuese për kushtetutshmërinë e tij, Kuvendi i Shqipërisë, pa kaluar as edhe 5 muaj nga hyrja e tij në fuqi, vendosi amendimin e ligjit të ri, me ligjin nr.9832, datë 12.11.2007, duke shfuqizuar pikërisht atë fjali të tretë të pikës së parë të nenit 23 të ligjit ekzistues ku ishte sanksionuar: “Autoriteti drejtues i një institucioni publik të arsimit të lartë, që konkurron në mandatin e dytë për të njëjtin funksion, duhet të sigurojë 60 për qind të numrit të vlefshëm të votave për t’u shpallur fitues”.

Kjo dispozitë me karakter të theksuar diskriminues për autoritetet drejtuese të institucioneve të arsimit të lartë binte ndesh edhe me parimet kushtetuese, duke cenuar parimin e barazisë së shtetasve përpara ligjit dhe parimin e autonomisë universitare, të parashikuar nga nenet 18 dhe 57, pika 7 të Kushtetutës. Ai cenonte edhe parimin e barazisë së votës, të sanksionuar

102


në nenin 45 të Kushtetutës, sepse u jepte vlerë të ndryshme votave të dhëna për kandidatin që kërkonte të mandatohej për herë të parë, në raport me kandidatin që kërkonte të mandatohej për herë të dytë.

As shfuqizimi që Gjykata Kushtetuese i bëri pikës 2 të nenit 64, dhe as amendimi i ligjit, i bërë disa muaj më pas nga Kuvendi i Shqipërisë duke shfuqizuar fjalinë e tretë të pikës së 1 të nenit 23, nuk kanë vendosur një klimë të qetë midis institucioneve publike të arsimit të lartë dhe Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës.

Problemet ligjore që ligji prezanton sot janë të shumta. Po i referohem edhe një herë dy vendimeve të Gjykatës Kushtetuese: Në vendimin nr.36, datë 15.10.2007, ajo shprehet: “Ushtrimi i tagrit të vendimmarrjes përbën një shprehje të efektivitetit të autonomisë institucionale dhe ndërhyrja e shtetit, pikërisht në këtë aspekt thelbësor, do të sillte vështirësi në zbatimin e ligjit dhe do të cenonte standardet kushtetuese të kësaj autonomie, si dhe të lirisë akademike ”.

Në vendimin nr.9, datë 13.03.2008, ajo shprehet: “Meqenëse arsimi i lartë është një shërbim publik, me ligj mund t’u jepen organeve të pushtetit ekzekutiv kompetenca kontrolluese mbi universitetet, por këto kompetenca duhet të jenë të balancuara dhe proporcionale, në mënyrë që ushtrimi i tyre të mos cenojë autonominë e institucioneve të arsimit të lartë që është thelbi i vetëqeverisjes si dhe të kontribuojnë në zhvillimin pozitiv të marrëdhënieve të ndërsjella”.

II. Dispozitat ligjore problematike te ligjit

Në një analizë të detajuar të dispozitave ligjore do të ndalem në problematikat që këto dispozita prezantojnë.

Nga pikëpamja ligjore, institucionet e arsimit të lartë, ashtu siç i përcakton edhe neni 4, pika 2, e ligjit “Për arsimin e lartë në RSh”: “Janë persona juridikë publikë ose privatë, të drejtat dhe detyrimet e të cilëve përcaktohen në aktin e krijimit të tyre”.

Në kontekstin e personit juridik nga pikëpamja e së drejtës, ai duhet të përmbushi tri kushte:

103


1. të ketë pavarësi pasurore,2. strukturë organizative dhe 3. përgjegjësi të pavarur pasurore.Ligjvënësi, duke pranuar konceptin e personit juridik për institucionet

e arsimit të lartë, ka nënkuptuar, pa dyshim, edhe ekzistencën e këtyre tri elementeve kryesore njëkohësisht, të domosdoshme për vetë krijimin dhe qenien e tyre. Këto elemente duhet t’u sigurojnë atyre “autonominë dhe lirinë akademike”, parim ky i sanksionuar në nenin 57/7 të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë, ashtu edhe në nenin 4 të ligjit.

Por a është reale dhe e prekshme autonomia e institucioneve të arsimit të lartë?

Përgjigjja që mund të jepet, është: Dispozita ligjore të ligjit flasin ndryshe.

Le të ndalemi në disa dispozita problematike të ligjit.Nga pikëpamja e organizimit, institucionet e arsimit të lartë dhe pikërisht

universitetet kanë organet e tyre drejtuese, ku një vend të rëndësishëm zë edhe këshilli i administrimit.

Në përcaktimin që jep neni 16, pika 1, sanksionohet se: “…Këshilli i administrimit është organ kolegjial, vendimmarrës, që mbikëqyr e kontrollon veprimtarinë e institucionit të arsimit të lartë, që lidhet me menaxhimin administrativ, financiar, ekonomik dhe të pronave të tij” .

Në rast se shikohet përbërja e tij, krahas anëtarëve-nga personeli akademik i njësive të institucionit të arsimit të lartë, në përbërje të tij gjejmë edhe anëtarë të caktuar nga ministri i Arsimit dhe i Shkencës dhe dispozita shkon edhe më tej duke lënë të hapur numrin e këtyre anëtarëve në varësi të faktit se: “…numri i anëtarëve të caktuar është më pak se gjysma e numrit të anëtarëve të këshillit të administrimit” .

Me të drejtë mund të shtrohet pyetja se pse duhet të ketë edhe anëtarë të tillë të emëruar në këtë këshill kur ai është pjesë e strukturave drejtuese dhe administruese të institucioneve të arsimit të lartë dhe kompetencat e tij, në funksion të zbatimit të nenit 16 të vetë ligjit, i referohen vetëm veprimtarisë së institucionit të arsimit të lartë. Nga ana tjetër, vetë pika 7 e nenit 16 sanksionon: “Në statutin e institucionit publik të arsimit të lartë, në përputhje me këtë ligj, përcaktohen të drejta dhe detyra të tjera të këshillit të administrimit, numri, përbërja, mandate, mënyra e zgjedhjes së

104


anëtarëve…si dhe funksionimi i këshillit”. Në kontekst të përmbajtjes së kësaj pike është vetë Statuti, akti i miratuar

nga institucionet e arsimit të lartë, ai që duhet të përcaktojë organizimin dhe funksionimin e veprimtarisë së organeve të tij.

Gjithashtu, neni 64, pika 1 e ligjit, sanksionon: “Ministria e Arsimit dhe e Shkencës kryen periodikisht, të paktën një herë në tre vjet, kontrollin e zbatimit të ligjshmërisë në institucionet publike të arsimit të lartë dhe, të paktën një herë në vit, kontrollin financiar...”. Pra MASH-i kontrollon përsëri.

Së pari: MASH-i implikohet në vendimmarrje në këtë këshill.Së dyti: MASH-i e kontrollon përsëri këtë këshill, nëpërmjet kontrollit,

sidomos atij financiar, që ushtrohet kundrejt institucioneve të arsimit të lartë. Dispozitë tjetër e cila lë shteg për interpretim, është pikërisht neni 22 i ligjit, i

titulluar “Autoritete të tjera të institucioneve publike të arsimit të lartë”.Brenda së njëjtës dispozitë gjejmë standarde të ndryshme.Në pikën 3 të nenit 22 sanksionohet: “Kandidaturat për kancelarë të një

institucioni të arsimit të lartë përzgjidhen nga këshilli i administrimit dhe rektori ia paraqet ministrit të Arsimit dhe Shkencës për miratim”.

Nga ana tjetër, pika 7 e nenit 22 sanksionon: “Kancelari i Fakultetit ose i njësive të tjera kryesore…emërohet nga rektori mes tri kandidaturave të propozuara nga këshilli i administrimit të institucionit”.

Në të dyja rastet vepron këshilli i administrimit, kurse emërimi është i ndryshëm.

Gjithashtu, dispozita ligjore nuk shprehet se çfarë mund të ndodhë nëse ministri nuk është dakord me kandidaturën e përzgjedhur nga këshilli i administrimit (që është organ kolegjial ) dhe të propozuar nga rektori, duke i lënë “pushtet” ekzekutivit për të vendosur mbi një strukturë e cila është pjesë përbërëse e sistemit drejtues të institucioneve të arsimit të lartë.

Duke iu referuar funksionit dhe pozicionit që ka kancelari, si në institucionet e arsimit të lartë, ashtu edhe në fakultete apo njësi të tjera kryesore, ai do të jetë përgjegjës për drejtimin e përditshëm, administrativ dhe financiar të institucionit, për zbatimin e buxhetit, për mbikëqyrjen dhe kontrollin e veprimeve financiare si dhe për zbatimin e ligjshmërisë (neni 22/2), funksione këto që do të jenë në koherencë edhe me funksionet që ligji i ngarkon pozicionit të rektorit në nenin 15, pika 2/c, ç,d,dh.

Një dispozitë tepër e diskutueshme nga pikëpamja ligjore duke iu referuar

105


kjo edhe të drejtave kushtetuese të individit, është pikërisht neni 23 i ligjit, i cili sanksionon: “Organet dhe autoritet drejtuese në institucione publike të arsimit të lartë zgjidhen për një mandat 4-vjeçar. Autoritetet drejtuese nuk mund të zgjidhen për dy mandate radhas në të njëjtin funksion”.

Në referencë të nenit 45, pika 1 të Kushtetutës: “Çdo shtetas…ka të drejtë të zgjedhë dhe të zgjidhet”. Në një interpretim literal të këtij neni, nuk shikojmë që Kushtetuta të vendosë kufizime në kohë për të qenë i zgjedhur dhe për të ushtruar një funksion dy herë radhas, kjo duke iu referuar edhe një sërë funksionesh kushtetuese të parashikuara nga vetë Kushtetuta.

Nga ana tjetër, duke parë edhe nenin 21 të vetë ligjit, i cili përcakton edhe një procedurë për zgjedhjen e organeve drejtuese të institucioneve të arsimit të lartë, ky kufizim i vendosur është përsëri kontradiktor.

Po ashtu, duke iu referuar nenit 23 në vazhdim, shikojmë po përsëri aplikimin e standardit të dyfishtë.

Kështu, në pikën 2 të këtij neni thuhet: “Rektori i një institucioni të ri publik të arsimit të lartë emërohet nga presidenti i Republikës, sipas propozimit të bërë nga ministri i Arsimit dhe Shkencës, me një mandat njëvjeçar në drejtim. Ky mandat mund të përsëritet, por jo më shumë se 2 herë radhazi”.

Në rastin e emërimit të një personi, i lejohet e drejta e riemërimit në të njëjtin pozicion, kur ky emërim mund të varet edhe nga “preferenca personale” dhe ku ndërhyrja e ekzekutivit është haptas e qartë, duke cenuar parimin “e autonomisë universitare”, pavarësisht nga momenti i krijimit të një institucioni të arsimit të lartë.

Dispozita të tjera ligjore, të cilat prezantojnë një problematikë, janë edhe ato të kreut të IV të ligjit të titulluar “Organizimi i studimeve në institucionet e arsimit të lartë”.

Në nenin 3, pika 2/b dhe c thuhet: “Autonomia e institucioneve të arsimit të lartë shprehet në:

• të drejtën për hartimin dhe zhvillimin e pavarur të programeve të studimeve dhe të projekteve të kërkimit;

• të drejtën për të caktuar kriteret e pranimit të studentëve në programet e studimeve”.

Pavarësisht nga ajo që është sanksionuar në këtë nen, në kundërshtim me sa u citua me sipër, pika 2 e nenit 24 “Format e studimit”, sanksionon: “Aplikimi dhe zbatimi i çdonjërës nga format e studimit…bëhet me miratim të ministrit të

106


Arsimit dhe Shkencës” dhe kështu me të drejtën që merr po përsëri “ekzekutivi”, ministri i Arsimit përcakton me udhëzim “programet e integruara të studimeve të ciklit të dytë” (neni 1.2.2/ç).

Gjithashtu, nga ana tjetër: “Programet e studimeve të doktoraturës mund të ofrohen të integruara me studimet specializuese afatgjata, sipas planit dhe programit mësimor të miratuar nga fakulteti dhe universiteti përkatës, pasi është marrë miratimi i ministrit të Arsimit dhe Shkencës”.

Me të drejtë mund të shtrohet pyetja se pse duhet miratimi nga ana e “pushtetit ekzekutiv”, kur sipas përcaktimit të dhënë në pikën 2 të nenit 25 thuhet: “Programet e studimeve hartohen nga vetë institucionet dhe miratohen në senatet e tyre akademike”; gjithashtu, duke parë edhe kompetencat e dhëna senatit, aty sanksionohet: “…vlerëson dhe miraton programet e reja të studimit…” (neni 14 pika 2/e).

Një nen tjetër, i cili lë vend për interpretim është edhe neni 31 pika 4, ku thuhet: “Përmbajtja dhe forma e diplomës dhe e suplementit të diplomës përcaktohen nga senatet akademike, në përputhje me udhëzimet e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës”.

Në kuadër të autonomisë universitare duhet të jenë senatet ato të cilat do të përcaktojnë kriteret bazë të përmbajtjes dhe të formës së diplomës dhe të suplementit të saj, për vetë funksionin e tyre të ngarkuar edhe nga ligji ku: “Senati vlerëson, garanton dhe mban përgjegjësi për sigurimin e brendshëm të cilësisë në institucion, në përputhje me standardet shtetërore” (neni 14/2/e).

I diskutueshëm është edhe neni 33, pika 2 e tij ku sanksionohet: “Kuotat e pranimit në institucionet publike të arsimit të lartë, për ciklin e parë të studimeve miratohen nga Këshilli i Ministrave me propozim të Ministrisë së Arsimit dhe të Shkencës. Ministria e Arsimit dhe e Shkencës formulon propozimet e saj pas konsultimit me institucionet publike të arsimit të lartë dhe rekomandimet e Këshillit të Arsimit të Lartë dhe Shkencës”.

Klauzola e këtij neni është në kundërshtim të hapët me parimin e autonomisë universitare, sipas të cilit institucionet e arsimit të lartë kanë: “të drejtën për të caktuar kriteret e pranimit të studentëve në programet e studimit” (neni 4.2/c). Në kontekst të këtyre kritereve, duhet të kuptojmë jo vetëm ato të karakterit cilësor, por edhe ato të karakterit sasior, pra edhe kuotat që institucionet e arsimit të lartë kanë të drejtë të përcaktojnë dhe të vendosin.

Por përsëri është Ministria e Arsimit ajo që propozon dhe përsëri ministri ai

107


që dublon kompetencat e tij, pasi ka një funksion të caktuar edhe në Këshillin e Arsimit të Lartë dhe Shkencës (KALSH), nga ku merren rekomandimet për këto kuota ku, sipas nenit 66 pika 5, ai kryeson këtë Këshill.

Po të njëjtin formulim të dhënë nga pika 2 e nenit 33 e gjejmë edhe në pikën 4 të nenit 34, në lidhje me pranimet në ciklin e dytë dhe të tretë të studimeve.

Kontrolli nga ana e “ekzekutivit” dominon përsëri edhe këtë nen. Ajo që ligji e prezanton gjerësisht, është se vlefshmëria e akteve të nxjerra

nga organet kolegjiale vendoset nga një organ monokratik, i cili prezanton “pushtetin ekzekutiv”.

Në rast se i referohemi përsëri vendimit nr.9, datë 19.03.2008, të Gjykatës Kushtetuese, në të lexojmë: “Respektimi i parimit të autonomisë së institucioneve të arsimit të lartë, të sanksionuar në nenin 57 pika 7 të Kushtetutës, kërkon që ligji të krijojë dimensione të tilla, qe institucionet e arsimit të lartë të pajisen me pushtet të mjaftueshëm për të marrë vendime në mënyrë të lirë e të pavarur. Vetëqeverisja, kolegjialiteti dhe drejtimi i përshtatshëm akademik janë elemente thelbësore të autonomisë së vërtetë për institucionet e arsimit të lartë”.

Rasti më tipik është miratimi që ministri i Arsimit dhe i Shkencës duhet t’i japë statutit të miratuar/ndryshimeve në statut nga senati i institucionit të arsimit të lartë me jo më pak se 2/3 e votave të anëtarëve të tij.

Vlefshmëria e një akti, i cili përbën bazën kryesore të organizimit dhe funksionimit të tij, nuk mund të jepet nga sipër, sepse në bazë të pushtetit diskrecional që ka çdo institucion, ai ka të drejtë të nxjerre akte69.

Në kuadër të ligjit “Për arsimin e lartë në Republikën e Shqipërisë” nuk të lë pa tërhequr vëmendjen edhe prania në ligj e dy organizmave të rinj, përkatësisht:

• Këshillit të akreditimit• Këshillit të Arsimit të lartë dhe të Shkencës.

Të dy këta organizma mund të thuhet se janë të kontrolluar nga i njëjti person, “titullari” i Ministrisë së Arsimit dhe të Shkencës.

69. Me pushtet diskrecional, kuptohet e drejta e çdo institucioni shtetëror që të ushtrojë autoritet publik për realizimin e një qëllimi të ligjshëm, qoftë edhe pa autorizim të shprehur të ligjit.

108


Në nenin 60, pika 3, paragrafi 2, thuhet: “Këshilli i akreditimit është i pavarur në punën e tij dhe bën publik vendimet e tij duke shprehur edhe mendimet kundër”.

Atëherë me të drejtë shtrohet pyetja se si mund të jetë i pavarur ky këshill ku emërimi i personave në të bëhet vetëm me miratim të ministrit të Arsimit dhe Shkencës dhe kur në përbërje të tij merr pjese po përsëri Ministria nëpërmjet anëtarëve të emëruar nga ministri.

Funksionet e këtij këshilli, i cili duhet të jetë si një matës i cilësisë së arsimit të lartë, janë vetëm rekomanduese dhe është pikërisht dispozita vijuese, neni 62, pika 1, paragrafi i parë, ku thuhet: “Ministri i Arsimit dhe i Shkencës, mbështetur në rekomandimet e këshillit të akreditimit, jep vendimin përfundimtar për akreditimin institucional dhe të programeve në arsimin publik dhe privat”.

Pra, kompetencat e këtij janë vetëm rekomanduese dhe, pavarësisht nga përbërja e ashtuquajtur “kolegjiale” që ai prezanton, ai nuk ka të drejtë vendimmarrjeje.

Pikërisht një rregullim i tillë nuk mund t’i shpëtojë një problematike që do të nxjerrë zbatimi i tij ku akreditimi i një institucioni të arsimit të lartë do të jetë kompetencë “ekskluzive” e një njeriu të vetëm.

Një strukturë e re, siç u citua edhe më sipër, është Këshilli i Arsimit të Lartë dhe Shkencës. Dispozita ligjore, neni 65 i ligjit, ka një paqartësi në mënyrën e formulimit, për faktin se në të citohet se: “Këshilli i Arsimit të Lartë dhe i Shkencës është organ këshillimor i Ministrisë së Arsimit dhe të Shkencës dhe i Këshillit të Ministrave për politikat e zhvillimit në arsimin e lartë dhe shkencë”.

Nga pikëpamja hierarkike është më se e kuptueshme që një strukturë këshillimore mund të funksionojë pranë Këshillit të Ministrave në fushën e arsimit dhe të shkencës për përmbushjen e objektivave të qeverisë. Por një strukturë e tillë edhe si “këshillimore” në të njëjtën kohë e Ministrisë së Arsimit dhe të Shkencës e cila, nga ana e saj, është pjesë përbërëse e strukturës qeverisëse, nuk mund të qëndrojë.

Ky qëndrim përforcohet edhe më shumë po të kihet parasysh që kryesues i kësaj “strukture këshillimore” është vetë titullari i Ministrisë së Arsimit dhe të Shkencës.

Në referencë të parimit kushtetues të sanksionuar në nenin 102/4 të Kushtetutës thuhet: ‘Ministri, brenda drejtimeve kryesore të politikës së përgjithshme shtetërore, drejton në përgjegjësinë e tij veprimtarinë që ka në

109


kompetencë” dhe, konkretisht, arsimin dhe shkencën në Shqipëri.Në të gjithë përmbajtjen e nenit 65 nuk del në pah në asnjë vend bashkëpunimi

që duhet të sigurohet midis institucioneve të arsimit të lartë dhe KALSH-it, në mënyrë që edhe funksioni i tij këshillimor të përmbushet në drejtim të detyrave që atij i janë ngarkuar.

Një çështje tepër e diskutueshme është edhe rregullimi ligjor që parashikon neni 64 i ligjit “Kontrolli i ligjshmërisë”.

Kjo dispozitë ligjore, pikërisht pika 3 e saj, u bë edhe objekt gjykimi në Gjykatën Kushtetuese ku nga Konferenca e Rektorëve u parashtrua:

“Neni 64, pika 3, i ligjit nr.9741, datë 21.05.2007, që parashikon të drejtën e ministrit të Arsimit dhe të Shkencës për të pezulluar rektorët nga detyra, si dhe kalimin e kompetencave të rektorëve te zëvendësrektorët, është i papajtueshëm me nenin 92, shkronja “g”, të Kushtetutës, sipas të cilit, presidenti ka në kompetencë të emërojë rektorët e universiteteve”.

Për arsye se: “...nuk u arrit shumica e kërkuar nga neni 72 i ligjit nr.8577, datë 10.02.2000, “Për organizimin dhe funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë”... gjykata Kushtetuese “...refuzoi kërkesën për deklarimin si antikushtetuese të pikës së tretë të nenit 64 të ligjit nr.9741, datë 21.05.2007, “Për arsimin e lartë në Republikën e Shqipërisë”.

Pika 3 e nenit 64 vazhdon të jetë më se e diskutueshme, jo vetëm me argumentin e mësipërm të parashtruar përpara Gjykatës Kushtetuese nga Konferenca e Rektorëve, por edhe me interpretimin që duhet t’u bëhet shprehjeve “në raste flagrante ose shkelje të rënda të ligjit”.

E rëndësishme në këtë drejtim është referimi në parimet e së drejtës70, sipas të cilave: “ushtrimi i veprimtarisë brenda kufijve të kompetencave që janë dhënë dhe konform qëllimit për të cilin janë dhënë këto kompetenca, i bën këto veprime të ligjshme”.

Pika 3 e nenit 64 krijon një problem të madh në interpretimin e saj ligjor, duke krijuar edhe bazën për një “subjektivizëm”, çka bën që në të ardhmen të jetë i nevojshëm një amendim dhe një formulim adekuat i saj.

70. Në Kodin e procedurës administrative, neni 9 i tij, thuhet: “Organet e administratës publike e zhvillojnë veprimtarinë e tyre në përputhje me Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë, marrëveshjet ndërkombëtare në të cilat RSh-ja aderon, brenda kufijve të kompetencave që i janë dhënë dhe konform qëllimit për të cilin janë dhënë këto kompetenca”.

110


Në tërësinë e tyre, dispozitat ligjore të ligjit “Për arsimin e lartë në Republikën e Shqipërisë”, nga pikëpamja sasiore, citojnë në mënyrë të shpeshtë togfjalëshin “Ministri i Arsimit dhe Shkencës71”, propozon, emëron, urdhëron..., çka tregon më se qartë se autonomia universitare është e cenuar dhe, në rastet që u trajtuan më sipër, cenimi i kësaj autonomie është shumë evident.

Dispozita e fundit që dua të trajtoj, është pikërisht neni 98 i ligjit, pika 2, ku thuhet: “Brenda 6 muajve nga hyrja në fuqi e këtij ligji, Këshilli i Ministrave dhe Ministria e Arsimit dhe e Shkencës të përgatitin të gjitha aktet nënligjore për vënien në zbatim të këtij ligji”.

III. tërësia e akteve nënligjore për të siguruar zbatimin e ligjit

Në rast se shikojmë dispozitat ligjore, atje ku Ministria dhe ministri i Arsimit dhe i Shkencës kanë marrë përsipër nxjerrjen e akteve nënligjore, mund të thuhet se ato janë të shumta72 dhe në shumicën e rasteve janë urdhra dhe udhëzime të ministrit, të cilat evidentojnë cenimin që i është bërë autonomisë dhe lirisë akademike, dhe pikërisht:

1. VKM për përcaktimin e standardeve dhe procedurave për hapjen, ndryshimin dhe mbylljen e institucioneve të arsimit të lartë (IAL).

2. Udhëzim shpjegues për strukturat e IAL-së.

71. Neni 6/2; neni 12, paragrafi fundit; 16/4-b, 5; neni 21/9; neni 22/3; neni 23/2; neni 24/2; neni 26/1.2.2 ç; neni 32/1; neni 33/5; neni 37/2, 4; neni 39/2; neni 41/1 neni 44/3; neni 47/2-c, 4, 7; neni 50/4; neni 58/3, neni 60/3, 6; neni 62/1; neni 64/3, 4, 6; neni 65/2-dh, e; neni 66/1,2, 5, 8; neni 67/2; neni 75/2,4; neni 77/1 ; neni 78, paragrafi parë; neni 85; neni 94; neni 96. 72. VKM nr.864, datë 5.12.2007, “Për hapjen e programeve të studimeve të doktoratës në institucionet publike të arsimit të lartë dhe përcaktimin e kushteve që duhet të plotësojë studenti për marrjen e diplomës për gradën shkencore “DOKTOR”.VKM nr.467, datë 18.07.2007, “Për përcaktimin e kritereve dhe të procedurave për kualifikimin, shkencor e pedagogjik të personelit akademik”.VKM nr.255, datë 27.04.2007, “Për fondin e ekselencës për mbështetje financiare të studentëve e shkencëtarëve të rinj, të shkëlqyer ». UDHËZIM nr.14, datë 03.04.2008, “Për hapjen dhe organizimin e programeve të studimit të ciklit të dytë në institucionet publike të arsimit të lartë”.UDHËZIM Nr.15, datë 04.04.2008 “Për organizimin e studimeve në institucionet publike të arsimit të lartë”.UDHËZIM nr.20, datë 09.05.2008, « Për veprimtarinë e personelit akademik në institucionet publike të arsimit të lartë. Model 1” .

111


3. Udhëzim për hapjen e institucioneve të arsimit të lartë publike dhe/apo programeve të studimit, njësive përbërëse.

4. Udhëzim i ministrit për përcaktimin e formave të studimit në IAL publike e private, kriteret që duhen plotësuar për aplikimin e secilës formë studimi, mënyra e organizimit të formave të studimit.

5. Udhëzim për DIND si dhe (4+1).6. Udhëzim për përmbajtjen dhe formën e diplomës dhe suplementit të

diplomës si dhe të modelit të certifikatave.7. VKM ose udhëzim për regjistrin e diplomave dhe të certifikatave.8. Udhëzim për lejimin e transferimeve si dhe pranimet në degët e dyta.9. VKM për organizimin e studimeve si dhe strukturimi i institucioneve

të arsimit të lartë.10. VKM për ndarjen në nivele brenda secilës kategori të personelit

akademik si dhe të kritereve me të hollësishme të kualifikimit për secilin rast. VKM për përcaktimin e nivelit të pagave për kategoritë e personelit akademik në IAL-të si dhe ato me kontratë.

11. Udhëzim i ministrit për personelin akademik në IAL-të publike si dhe për format e punësimit.

12. Udhëzim për kriteret dhe procedurat në përgatitjen dhe lëshimin e kartës së studentit.

13. VKM për kategoritë e shërbimeve të enteve shtetërore-marrëveshje me Ministrinë dhe ente të tjera.

14. VKM për raste të dhënies së bursave të studimit.15. Rregullore për organizimin dhe veprimtarinë e Agjencisë publike të

Akreditimit të Arsimit të Lartë ose të agjencive të huaja të akreditimit, pjesë e ENQA-s.

16. VKM për miratimin e rregullores për organizimin dhe veprimtarinë e Agjencisë publike të Akreditimit të Arsimit të Lartë ose të agjencive të huaja të akreditimit, pjesë e ENQA-s.

17. Udhëzim shpjegues për akreditimin e IAL-ve publike dhe private.18. Rregullore e Këshillit të Arsimit të Lartë dhe Shkencës.19. VKM për miratimin e Rregullores se Këshillit të Arsimit të Lartë

dhe Shkencës.20. VKM për statusin e veçantë të profesorit, aspekte të trajtimit të

veçantë të tij si dhe përfitime të tjera për personelin akademik.21. VKM për përcaktimin e tarifave në sistemin e studimeve me kohë

112


të plotë për 3 ciklet dhe masterat.22. Udhëzim i përbashkët midis Ministrisë së Financave dhe Ministrisë

së Arsimit dhe të Shkencës për përcaktimin e tarifave në sistemin e studimeve në distancë dhe part-time.

23. Udhëzim i përbashkët midis Ministrisë së Financave dhe Ministrisë së Arsimit dhe të Shkencës për përdorimin e transfertës buxhetore për investimet dhe projektet e tjera të mëdha (grant i pakushtëzuar).

24. VKM me bashkëpropozim me Ministrinë e Ekonomisë për përdorimin për interes të institucioneve të arsimit të lartë të pronave të paluajtshme publike nën administrimin e tyre.

25. Udhëzim shpjegues për ristrukturimin e IAL-ve private sipas ligjit.26. Udhëzim shpjegues për ekuivalentimin sipas ligjit të diplomave të

fituara në sistemet e mëparshme të studimit.27. Udhëzim për riorganizimin e personelit në IAL-të publike.28. Skema e financimit, propozon Ministria e Arsimit dhe e Shkencës,

miraton Ministria e Financave.29. Rregullore për organizimin e zgjedhjeve për autoritetet dhe organet

drejtuese në IAL-të publike.Pavarësisht se kuadri nënligjor që prezantohet është tepër i gjerë, mund

të thuhet se deri tani janë miratuar shumë pak akte nënligjore, të cilat, nga ana e tyre, kanë krijuar po përsëri një gjendje konflikti midis strukturave të institucioneve të arsimit të lartë dhe atyre të Ministrisë së Arsimit dhe të Shkencës.

Po i referohem këtu udhëzimit nr. 20, datë 09.05.2008, “Për veprimtarinë e personelit akademik në institucionet publike të arsimit të lartë.”

Në zbatim të kërkesave të nenit 47, pikat 1 e 2 dhe nenit 50, pika 4, të ligjit “Për arsimin e lartë në RSh”, ministri i Arsimit dhe i Shkencës ka miratuar urdhrin e mësipërm i cili që në fillim bie ndesh me përcaktimin që jep vetë pika 1 e nenit 47, e cila sanksionon: “Personeli akademik kryen veprimtari mësimdhënëse, kërkim shkencor ose të aplikuar, shërbime për zhvillim të institucionit, konsultim dhe këshillim për studentët dhe detyra administrative. Raportet ndërmjet veprimtarive të ndryshme përcaktohen në rregulloret e institucioneve të arsimit të lartë dhe janë pjesë e kontratës së punës mes palëve”.

113


Fjalia e 2-të e pikës së parë të nenit 47 nuk lë shteg për të bërë interpretime të ndryshme. Janë vetë institucionet e arsimit të lartë ato që rregullojnë marrëdhëniet e tyre të punës.

Ky parim buron edhe nga dispozita të tjera të vetë ligjit, kështu, në nenin 5, pika 3, sanksionohet: “Universiteti realizon kërkimin shkencor e të aplikuar dhe veprimtari krijuese, ofron shërbime, në përputhje me misionin e vet, mbështet dhe realizon aftësimin e personelit akademik.

Në varësi të misionit kryesor që ka, të përcaktuar në statusin e tij, universiteti siguron raportin e përshtatshëm ndërmjet mësimdhënies, kërkimit shkencor dhe shërbimeve që ofron”.

Referenca tjetër e këtij urdhri është neni 50, pika 4. Fjalia e dytë e pikës 4 të nenit 50 bie ndesh me parimin e lirisë akademike

dhe të autonomisë institucionale që kanë institucionet e arsimit të lartë.Mësimdhënia është vetëm një pjesë e aktivitetit që ushtron personeli

akademik, kurse, siç e thotë vetë ligji në dispozitat e tjera të tij, përkatësisht në nenin 69, pika 1: “Institucionet e arsimit të lartë kryejnë kërkim shkencor bazë ose të aplikuar, studime dhe projektime për zhvillim, veprimtari të tjera krijuese në mënyra të përcaktuara në statusin e institucionit të arsimit të lartë, sipas objektivave specifikë të institucionit në këto drejtime”.

Nga ana tjetër, neni 70, pika 2, sanksionon: “temat ose afatet e kërkimit, drejtimet dhe vëllimi i punëve përcaktohen nga vetë institucionet e arsimit të lartë”.

KONKluZIONE të PëRMBlEDHuRA

Ligji prezanton standarde të dyfishta të cilat cenojnë haptas parimin e autonomisë universitare dhe të lirisë akademike. Dispozitat ligjore janë inkoherente duke krijuar problematika në

zbatimin e tyre. Gjuha ligjore e përdorur lë shteg për keqinterpretime dhe

subjektivizëm. Ligji cenon haptas parimin e kolegjialitetit, mbi të cilin duhet të

ngrihen dhe të funksionojnë institucionet e arsimit të lartë.

114


lItERAtuRA

Vendim i Këshillit të Ministrave nr.1509, datë 30.7.2008, “Mbi aprovimin e Strategjisë kombëtare për arsimin e lartë 2008-2013”, Fletore zyrtare, nr.112/2008.

Ligji nr. 9741, datë 21.5.2007, “Për arsimin e lartë në Republikën e Shqipërisë”, i ndryshuar, Fletore zyrtare nr. 68/2007.

Plani kombëtar për integrimin e marrëveshjes së stabilizim-asociimit, Ministria e Integrimit. www.mie.gov.al

Vendimi nr. 36, datë 15.10.2007, i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë. www.gjk.gov.al

Vendimin e saj nr. 9, datë 19.03.2008, i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë. www.gjk.gov.al

From Fragmentation to Cooperation: Tertiary Education, Research and Development in South Eastern Europe. The World Bank June, 2008.

Magna Charta Universitatum “Për rolin që duhet të luajnë universitetet në një shoqëri gjithnjë e më të ndërkombëtarizuar”, Bolonjë, 18 shtator 1988.

Konventa e Lisbonës “Për njohjen e kualifikimeve profesionale të arsimit të lartë në rajonin e Europës”, përpiluar nga KE dhe UNESCO, 8 -11 prill 1997.

Deklarata e Sorbonës “Harmonizimi i arkitekturës së sistemit të arsimit të lartë evropian”, Paris, Sorbonë, 25 maj 1998.

Kongresi i Salamankës “Formimi i hapësirës evropiane të shkollimit të lartë”, Salamanka, 29 - 30 mars 2001.

Mbledhja e ministrave evropianë të arsimit të lartë në Pragë “Riafirmimi i objektivit të krijimit të fushës së arsimit të lartë evropian deri në 2010-n”, Pragë, 19 maj 2001.

Konferenca e Berlinit “Për realizimin e një zone koherente e kohezive evropiane të arsimit të lartë deri në vitin 2010”, Berlin, 19 shtator 2003.

115


E DREJTA PUBLIKE

DREJt NJë SOCIOlOgJIE EVROPIANEtë Së DREJtëS

Dr. genta tAFA (BuNgO)

A mund të ekzistojë një gjë e tillë, si sociologjia evropiane e së drejtës? Çfarë duhet të përfshijë ajo dhe çfarë jo? Cilat janë problemet me të cilat do të përballet? Mos vallë është shpejt për një sipërmarrje të tillë duke parë ndryshimet e mëdha që ekzistojnë në kulturën, gjuhët, traditat akademike, nivelin ekonomik të shteteve përbërëse të Europës? Mos është vonë? Këto janë pyetje që çdokush ia bën vetes sot, kur të gjithë aspirojmë anëtarësimin në familjen e madhe të Bashkimit Evropian. Të tilla probleme shtrohen jo vetëm përpara akademikëve, por edhe përpara politikanëve, juristëve e diplomatëve. Përgjigjet e disa prej tyre do të përpiqem t’i jap nga këndvështrimi juridik i çështjes, por, sigurisht, nuk mund të ofroj një zgjidhje.

Evropa dhe e drejta evropiane janë formuar dhe riformuar si pjesë e fluksit në rritje të njerëzve dhe ideve në një botë më të madhe. Shumë praktika ligjore janë ankoruar në histori, strukturë sociale dhe kulturën e shoqërive të veçanta, por metodat e ligjbërjes dhe zgjidhjes së konflikteve, jo vetëm reflektojnë, por, gjithashtu, ndihmojnë në transformimin e shoqërive në të cilat operojnë. Shpesh këto ndikohen edhe nga zhvillimet në vendet e tjera. Studimet për një identitet të dallueshëm evropian konkludojnë se Bashkimi Evropian73është krijuar nga shumëllojshmëri grupesh dhe popullatash.

Evropa është trashëgimtare e kulturave të ndryshme ligjore. Studiuesit e së drejtës së krahasuar, në të drejtën evropiane (private) dallojnë katër 73. Oñati International Series in Law and Society; European Ways of Law, Towards a European Sociology of Law; ed. By Volkmar Gessner, David Nelken; Hart Publishing, Oxford and Portland Oregon, 2007, f. 2.

116


familje ligjore: familjen e së drejtës romake, skandinave, gjermanike dhe common law74. Sociologët e së drejtës vështrojnë më thellë dhe brenda këtyre “familjeve” gjejnë ndryshime në mënyrën e rregullimit, praktikave gjyqësore, alternativave për zgjidhjen e konflikteve, profesioneve ligjore, shkallës së krimit etj. Studiuesit socialë vënë në dukje format e shumëfishta jo vetëm të hartimit të normave, por edhe të zbatimit të tyre75. Nga ana tjetër, unifikimi apo harmonizimi i së drejtës, si dhe praktikat e zbatimit të saj në kuadrin e Bashkimit Evropian përfaqësojnë një tendencë të përbashkët, larg nga e drejta formale, nën influencën e Gjykatës Evropiane të Drejtësisë. Së bashku me direktivat e Bashkimit Evropian dhe rregullimin nëpërmjet ligjit të butë (soft law) kjo mund të bëhet zanafilla e asaj që përshkruhet si “kultura e re ligjore evropiane”76.

Shumë përqasje teorike e kanë origjinën në komunitetin socio-ligjor amerikan. Studimet empirike, të zhvilluara në SHBA, shpesh janë përdorur si prova për praktikën ligjore kudo, përfshirë edhe Europën. Kjo sigurisht që ndihmon në krijimin e pikave të përbashkëta midis kulturave ligjore “evropiane”. Kulturat ligjore kanë mënyrat e tyre specifike të krijimit të marrëdhënieve midis së drejtës dhe praktikës sociale dhe do të ishte gabim të përdoreshin njohuritë shkencore sociale si i vetmi tregues për këtë. Pjesëmarrja e shoqërisë civile, komunikimi nëpërmjet masmedias, arsimimi në të gjitha nivelet, konsultimi me ekspertët janë format alternative të informimit rreth problemeve sociale dhe nevojave ligjore - dhe këta faktorë kanë peshë të ndryshme nga njëra kulturë ligjore në tjetrën. Për më tepër, dy dhjetëvjeçarët e fundit karakterizohen nga zhvillimi i përqasjeve më pragmatiste të së drejtës në shumicën e kulturave ligjore evropiane, në Bashkimin Evropian vërehet një aktivizim i fortë gjyqësor dhe procese informale të ligjbërjes. Teoricienët e interesuar në përqasjet socio-ligjore kanë krijuar një network global apo të paktën transatlantik77.

74. Zweigert, K. and Kötz, H.: An Introduction to Comparative Law, Oxford University Press, bot. i 3-të, Oksford, 1998. 75. Münch, R.: Das Projekt Evropa-Zwischen Nationalstaat, regionaler Autonomie und Weltgesellschaft; Frankfurt/M, Suhrkamp; 1993; f. 157-181.76. Hesselink, M.: The New European Legal Culture, Deventer: Kluwer, 2001.77. Oñati International Series in Law and Society; European Ways of Law, Towards a European Sociology of Law; ed. By Volkmar Gessner, David Nelken; Hart Publishing, Oxford and Portland Oregon, 2007, f. 7.

117


Është e kuptueshme që të gjithë mbartin mbi vete traditat e vendit të tyre, por e vërteta e shkencës nuk njeh kufij. Kjo na bën të mendojmë se sociologjia e së drejtës është universale. Karakteristika më e dukshme e qeverisjes së Bashkimit Evropian është përpjekja për integrim nëpërmjet së drejtës, nëpërmjet ligjit. Evropa është laboratori ideal për të studiuar si ndryshon ligji në veprim, sa shumë mund të zhvillohen kulturat e ndryshme ligjore, veçanërisht në përputhje me të drejtën e Bashkimit Evropian dhe nën influencën e të ashtuquajturit “soft law” në shtete të ndryshme.

Po të kthehemi prapa në vite, mund të kujtojmë se dështimi i Kushtetutës së Bashkimit Evropian, në vitin 2005, u konsiderua si kriza më e madhe me të cilën u përball ky Bashkim. Por nuk mund të themi se ky ishte edhe dështimi i vetë Bashkimit Evropian. Në fund të fundit procesi i integrimit është i pandalshëm. Ky fakt tregon thjesht nevojën e drejtimeve të reja.

Ashtu si edhe më parë, Evropa si një ide apo Evropa si një imazh kërkon studim të mëtejshëm. Çështjet thelbësore të studimit janë qëllimi dhe legjitimiteti, themelet demokratike dhe kulturore, efektet sociale dhe ekonomike. Kjo bën të qartë rolin e rëndësishëm që duhet të luajnë teoricienët socialë në krijimin e një imazhi të ri për Europën e Bashkuar.

Duke rikujtuar fillimet e teorisë moderne sociale, vërejmë se Eugen Ehrlich, Max Weber dhe Emil Durkheim shkruan rreth imazhit të Europës që në fillim të shekullit XX, atëherë kur Evropa si një entitet ligjor ishte thjesht një ëndërr. Ndryshe nga këta teoricienë, ideja e Habërmasit për Bashkimin Evropian ishte ajo e një mjeti për një lloj kozmopolitizmi.

Gjithsesi, të gjitha teoritë na japin një hartë të vlefshme të të gjitha aspekteve të projektit evropian, që vazhdojnë të mbeten të rëndësishme.

A ekziston një frymë e së drejtës evropiane?Ideja e ndërtimit të një sistemi politik ka qenë gjithmonë e pranishme

në proceset e integrimit evropian. Në të njëjtën kohë kjo ide jo vetëm është sfiduar nga pyetje të thjeshta, si për shembull, nëse ka apo duhet të ketë limite në këtë proces, por edhe është kundërshtuar nga pikëpamje kritike dhe skeptike të ndryshme. Pavarësisht pikëpamjeve të ndryshme, përkrahës dhe kritikë të integrimit politik bien dakord se kjo varet nga ekzistenca e identitetit evropian dhe vetëreflektimi politik në shtetet përbërëse dhe në vetë Bashkimin Evropian. Për shembull, Jean Monnet sugjeron se, në vend të

118


integrimit të ekonomive kombëtare, procesi i unifikimit evropian duhet të fillojë nga integrimi i kulturës evropiane78. Megjithëse fillimet e hershme të Bashkimit Evropian mbështeteshin në sigurinë ndërkombëtare dhe atë ekonomike, çështjet e identitetit kanë qenë gjithmonë të pranishme, qoftë si projekt, qoftë si legjitimim i integrimit evropian. Prosperiteti dhe paqja janë bërë të pandashme nga reflektimet kulturore dhe civilizuese mbi unifikimin evropian duke përfshirë edhe procesin e integrimit dhe atë të zgjerimit.

Po të hedhim një vështrim mbi historinë, letërsinë, artet, filozofinë dhe shkencat sociale në vende të ndryshme të Europës, duket qartë se koncepti i identitetit evropian është i gjallë dhe gjerësisht i diskutuar në elitën intelektuale. Për shembull, poeti nobelist polak Czeslaw Milosz, argumentonte se identiteti evropian derivon nga ideja e përkatësive gjeografike, politike e kulturore79. Për Norman Davies, Evropa dhe unifikimi evropian i pas ’45-ës përmban një dimension historik të rëndësishëm – eurohistorinë – që përfshin si idenë e një historie të përbashkët, ashtu edhe konsensusin mbi një kuptim historik pozitiv të horizonteve politike të Bashkimit. Për shkak të këtij dimensioni historik, Evropa është jo vetëm një “mozaik kulturash”, por edhe “një tërësi organike”80 me një domethënie të identitetit të përbashkët, që justifikon projektin e unifikimit politik të saj. Komunikimi simbolik i shkencave shoqërore, letërsisë, arteve, paraqet një shprehje dhe vlerësim të ri të Europës mbi bazat e së përditshmes, që na bën ne të ndihemi pak a shumë evropianë. Këto reflektime kulturore kontribuojnë në vetidentifikimin e banorëve të kontinentit evropian si “evropianë”, por ky identitet kolektiv nuk ka nevojë t’i jepet një kuptim politik.

Themelet shpirtërore për integrimin evropian ekzistojnë. Por a ekziston ndonjë lidhje midis frymës së ligjeve dhe identitetit

politik? A ka nevojë të ekzistojë një lidhje e tillë?

78. Oñati International Series in Law and Society; European Ways of Law, Towards a European Sociology of Law; ed. By Volkmar Gessner, David Nelken; Hart Publishing, Oxford and Portland Oregon, 2007, f. 233.79. Milosz, C.: The Witness of Poetry, Cambridge University Press, 1983.80. Davies, N.: Europe: A History, London, Pimlico, 1997, f. 43.

119


ligjshmëria evropianeIntegrimi politik evropian shtron pyetjen se kush mund ta legjitimojë këtë

proces. Dilema e legjitimimit demokratik të kombeve rritet së bashku me integrimin dhe konstitucionalizimin e mëtejshëm të Bashkimit Evropian. Ky integrim është i varur nga një identitet evropian i përbashkët dhe një univers simbolik. Projekti politik i BE-së gjithmonë e më shumë kërkon të ndërkombëtarizojë reflektimet kulturore në ndërtimin e një identiteti evropian. Vlerësimi moral dhe kulturor i demokracisë, lirisë individuale dhe vetorganizimi në shoqëritë civile vepron si stabilizues i procesit të vendimmarrjes politike dhe ligjore. Po t’i referohemi preambulës së draftit të Kushtetutës evropiane, që u miratua në Samitin e 2004-ës dhe që u refuzua më pas nga referendumi popullor në disa nga vendet anëtare, shohim se Bashkimi Evropian duhet të shfaqet si një organizatë politike që ka përgjegjësi të veçanta për njerëzimin dhe gjithë planetin. Sipas kësaj preambule, popujt e Europës, megjithëse krenarë për identitetin e tyre kombëtar, janë të vendosur të kapërcejnë ndarjet e vjetra dhe të bashkohen gjithmonë e më shumë për të farkëtuar një fat të përbashkët. Ata janë të bindur se “të bashkuar në larmishmëri”, Evropa u ofron shansin më të mirë të vazhdimësisë drejt brezave të ardhshëm. Preambula e Kushtetutës evropiane na sjell ndër mend idealin e iluministëve për një qenie njerëzore të arsyeshme dhe të përgjegjshme, e cila, pasi ka kaluar përmes ndarjeve politike dhe luftërave të tmerrshme, mund të informojë pjesën tjetër të botës rreth natyrës së njerëzimit, jetës së mirë dhe politikës. Sipas këtij dokumenti, “evropianët” shpresojnë të dalin mbi konfliktet kombëtare dhe të kapërcejnë politikisht ndarjet ekzistuese duke u bërë kështu “të bashkuar në larmishmëri”. Racionaliteti simbolik i preambulës përvijon thelbin e legjitimitetit racional dhe shpreh autoritetin moral të një kolektivi politik. Dhe pikërisht në këtë pikë na vjen ndër mend Durkheimi me veprën e tij81. Morali i një kushtetute do të thotë se ajo kërkon të ruajë integritetin, identitetin dhe solidaritetin e një politike dhe e paraqet këtë proces të ruajtjes si një vlerë të vetën82. Në këtë kuptim, nga konstitucionalizimi i identitetit evropian pritet që ligjshmëria e Bashkimit të transformohet në një komunikim simbolik të përdorur nga qytetaria evropiane në procesin e vetidentifikimit moral e politik. Megjithatë, hartimi i Kushtetutës evropiane nuk arriti të frymëzojë zgjimin e dëshiruar të sferave publike evropiane dhe

81. Durkheim, E.; Sociology and Philosophy; London, Cohen&West; 195382. Parsons, T.; The Social System; London, Routledge; 1951; faqe 97.

120


solidaritetit civil ndërmjet kombeve të ndryshme të Bashkimit, që janë edhe parakushtet e nevojshme për një identitet të krijuar si demos evropian. Nga ana tjetër, mund të themi se politika integruese pas Traktatit të Mastrihtit apo edhe zhvillimet e mëvonshme kushtetutëbërëse nuk na dhanë ndonjë mësim mbi paradokset e politikës evropiane dhe transformimin e Unionit në një sistem politik, me strukturë thellësisht politike e demokratike. Megjithëse u konsiderua i dobishëm në fazat e para të unifikimit evropian, projekti ligjor për një integrim evropian gjithmonë e më të ngushtë nuk mund të zhvillohej më tutje për shkak të mungesës së komunikimit politik dhe paaftësisë për të reflektuar mbi problemet politike të maskuara si probleme ligjore teknike në agjendën e hartimit të Kushtetutës evropiane83. Në vitin 1990, Jacques Santer, që atëherë ishte kryetar i Komisionit Evropian, e ilustroi këtë gjendje të rritjes së tensionit duke krahasuar Europën me një trup pa shpirt. Sipas tij nuk ka asgjë për t’u habitur në faktin që gjuha e pakuptueshme e ligjshmërisë evropiane po kritikohet gjithnjë e më shumë se po e çon të tërë projektin evropian drejt një fundi fatal84. Duke u nisur nga kriza në rritje e këtij procesi pas Traktatit të Mastrihtit, Václav Havel, president i Republikës Çeke, propozoi “Një kartë të identitetit evropian”85. Sipas këtij propozimi, Evropa duhej të identifikohej me një komunitet vlerash të tilla, si: toleranca, humanizmi, vëllazëria, të cilat historikisht kanë ndihmuar në krijimin e një demokracie, lirie dhe përgjegjësie politike. Haveli foli, gjithashtu, edhe për nevojën e pajtimit të arsyes (duke iu referuar këtu gjuhës mekanike të rregullimeve ekonomike e ligjore të BE-së) dhe zemrës (duke iu referuar këtu gjuhës emocionale të lidhjeve dhe bashkimeve etike). Kjo pikëpamje e konsideron integrimin evropian si një zhvillim historik të pavendosur, të lëkundur që është mbështetur thellësisht nga etika. Kështu, integrimi progresiv i Unionit ka qenë një proces formal i legalizimit dhe politikave rregulluese të shumë normave dhe dokumenteve. Makineria e institucioneve dhe rregullimeve evropiane pritet të veprojë në mënyrën më eficiente të mundshme, por vështirë të frymëzojë zgjimin politik të demosit evropian. Struktura është shumë e ftohtë për ndonjë përkatësi emocionale apo solidaritet abstrakt. Diçka duhet bërë

83. Oñati International Series in Law and Society; European Ways of Law, Towards a European Sociology of Law; ed. By Volkmar Gessner, David Nelken; Hart Publishing, Oxford and Portland Oregon, 2007, f. 235.84. Bauman, Z.: Europe: an unfinished adventure; Cambridge, Polity Press, 2004, f. 24.85. Këtë propozim Haveli e bëri në fjalën e tij të mbajtur në Parlamentin Evropian, më 8 mars 1994.

121


urgjentisht në mënyrë që popujt të mos e konsiderojnë Bashkimin Evropian si një supershtet monstruoz në të cilin autonomia e të gjitha kombeve të ndryshme, shteteve, grupeve etnike, kulturave dhe rajoneve të ndryshme të Europës do të shpërbëhet gradualisht. Ky Bashkim duhet të konsiderohet si krijimi i një hapësire që lejon përbërësit autonomë të Europës të zhvillohen lirisht dhe në mënyrën e tyre në një mjedis të sigurt dhe në kushtet e bashkëpunimit përfitues reciprok, mbështetur në parimet e demokracisë mbi të drejtat e njeriut, shoqërisë civile dhe tregut ekonomik të hapur86. Ndryshe nga nacionalizmi modern, i bazuar në solidaritetin organik dhe lidhjet etnike, ndërtimi i identitetit evropian përdor mënyra të tjera për të ngrohur zemrat e njerëzve. Në mungesë të një populli politik evropian, identiteti politik prapa kushtetutëbërjes evropiane mund të ndërtohet vetëm kundër mjedisit të një fryme të përgjithshme evropiane. Patriotët evropianë pritet të bëhen mbrojtësit e frymës evropiane të vlerave universale, etikës dhe politikës kozmopolite. Evolucioni i një fryme të Bashkimit Evropian shënon një kthim të etikës dhe politikës etike, të cilat, sipas ithtarëve të Bashkimit Evropian, mund të ringjallin sensin e Europës dhe të kërkojnë një identitet të përbashkët evropian. Traktati i Mastrihtit dhe gjithë traktatet e tjera evropiane, përfshirë edhe Kushtetutën evropiane, janë shprehje e një shpirti evropian, por këto dokumente e errësojnë këtë frymë evropiane nëpërmjet masave sistematike, teknike, administrative, ekonomike dhe monetare që propozojnë87. Një akt i thjeshtë me karakter deklarativ ndoshta mund të jetë një përgjigje për këtë errësirë teknike dhe mund t’i bëjë evropianët të identifikohen me shpirtin e tyre. Haveli i referohet këtij degëzimi të moralit dhe vlerave evropiane si detyrë e formulimit të karizmës së Bashkimit Evropian88. Sipas tij, nuk mund të ketë identitet pa vullnetin për të vepruar në mënyrë të përgjegjshme dhe pa gatishmërinë për të sakrifikuar politikisht dhe individualisht. Identiteti evropian kërkon më shumë lidhje karizmatike sesa akte konstitucionale e zgjidhje politike, sepse këto lloje lidhjesh, sipas Havelit, do të na bëjnë ne të veprojmë në mënyrë më të përgjegjshme dhe të sakrifikojmë qëllimet tona egoiste në interes të Europës së përbashkët. Sipas kësaj pikëpamjeje, karizma e vetësakrifikimit dhe teknika e hartimit të Kushtetutës dhe rregullimeve të tjera ligjore mund të pajtohen vetëm nëpërmjet një deklarate zyrtare të moralit evropian, të ndarë në mënyrë të barabartë. Kjo thirrje për një shpirt evropian të

86. Havel, 1994, f. 1. http://www.vaclavhavel.cz/inex.php?sec=3&id=1&kat=1&from=11387. Po aty, f. 3.88. Po aty.

122


përgjithshëm përpiqet të kapërcejë pavendosmërinë e integrimit evropian duke përkufizuar origjinën evropiane dhe themelet morale të një projekti të madh teknik të këtij integrimi. Deklarata për moral dhe vlera evropiane duhet të ketë forcën e një dokumenti karizmatik, që kërkon besimin popullor të evropianëve dhe që krijon lidhje reciproke dhe solidaritet. Gjithsesi, thirrjet etike për pajtim të së drejtës së ftohtë evropiane dhe moralit të ngrohtë evropian vështirë se na çojnë drejt sintezës së dëshiruar të identitetit evropian, më shumë ka mundësi të na çojë drejt përgjegjësive të vakëta të popujve të Europës. Në mungesë të një populli evropian, të karizmës politike dhe sferës publike, ithtarët e integrimit të mëtejshëm, të frymëzuar nga Montesquieu, justifikojnë frymën evropiane me shfaqjen e së drejtës kushtetuese evropiane. Përpjekjet për të zbukuruar integrimin ligjor evropian me një frymë evropiane bazohen në një pikëpamje morale tipike të Europës si një komunitet i vlerave dhe një vend me nivelin minimal të nevojshëm të integrimit kulturor. Historia e Europës na kujton traditat e mira dhe të këqija evropiane dhe trashëgiminë intelektuale.

Fryma e së drejtës dhe identiteti politikThirrjet për një moral kozmopolit janë ngulitur thellë në humanizmin

evropian modern që në mënyrë kritike reflekton mbi krizën në kulturën evropiane dhe që përpiqet ta ruajë atë nëpërmjet frymës së humanizmit dhe etikës universale. Çdo krizë politike dhe sociale konsiderohet si krizë kulturore që mund të zgjidhet vetëm nëpërmjet evropianizimit të mëtejshëm të Europës dhe nëpërmjet injektimit të shpirtit universal në problemet teknike të veçanta të shoqërive moderne evropiane89. Dallimi universal / i veçantë, që është specifik për shoqëritë moderne, është riformuluar si dallim moral, politik, kozmopolit / kombëtar në nivel evropian. Një lloj ndjenje shpirtërore e superioritetit kulturor të trashëgimisë kozmopolite evropiane nënkupton një evropianizim politik e kulturor gradual të shoqërive kombëtare. Identiteti i Europës dhe Bashkimit Evropian pritet të tejkalojë racionalitetin instrumental të ligjshmërisë dhe ekonomisë së tregut të përbashkët90. Duke analizuar problemin e frymës të së drejtës

89. Husserl, E.: The Crisis of European Sciences and Transcendental Phenomenology, Evanston, I11, Northwestern University Press, 1970, f. 175.90. Oñati International Series in Law and Society; European Ways of Law, Towards a European Sociology of Law; ed. By Volkmar Gessner, David Nelken; Hart Publishing, Oxford and Portland Oregon, 2007, f. 239.

123


evropiane dhe të bërjes së Kushtetutës nga një perspektivë më e gjerë, bëhet e qartë se dualiteti i frymës dhe i tekstit është një arketip, model fillestar i njohurive teorike filozofike, ligjore dhe shoqërore. Imazhi i forcës së gjuhës së shkruar që fiton terren mbi traditat e gjuhës së folur duke e bërë atë jetëgjatë, të qëndrueshme dhe të botuar në libra, luan rol të rëndësishëm në vetëreflektimin historik dhe të përkryer të kulturës moderne, sikurse lindja e mendimit u shënua nga degradimi i mençurisë dhe zgjuarsisë së transmetuar dhe të ndarë me gojë. Sipas këtij imazhi, roli i natyrës shpirtërore është të kundërshtojë forcën mbizotëruese të fjalës në tekst dhe zvogëlimin formalist të të menduarit. Fryma autentike duhet të riafirmohet përkundrejt formës së saj në tekst dhe kështu të “ndreqet përmes vetë veprimit të kapërcimit/të braktisjes së formës së saj të veçantë historike”91. Autoriteti i një teksti varet nga fryma e tij. Megjithatë, fryma kërcënohet vazhdimisht të shtrembërohet nga mënyra e të shprehurit me tekst. Në këtë traditë intelektuale, në fakt, fryma duhet të mbizotërojë mbi universin formalist të letrës92. Ajo pajton kontradiktat dhe unifikon të gjitha momentet në një të tërë mbi kohët. Forca unifikuese e frymës përcakton burimin e vërtetë të tekstit të ligjeve dhe garanton kështu autoritetin e tyre. Koncepti i frymës të së drejtës ka pikërisht forcën për të simbolizuar origjinat tejpërshkuese dhe unitetin e sistemeve të së drejtës pozitive dhe politikave. Megjithëse koncepti është më tipik për moralin politik dhe metafizikën e teorisë sociale, ai është, po ashtu, i zakonshëm edhe në jurisprudencën dhe teorinë analitike aktuale. Në analizën ontologjike të së drejtës pozitive, që kërkon të gjejë bazë të përbashkët dhe parime të përgjithshme pas sistemeve ligjore ekzistuese, fryma e një sistemi të veçantë të së drejtës pozitive është ajo që e bën sistemin një pjesë koherente, logjike dhe të unifikuar të realitetit shoqëror93. Për shkak të statusit të saj si origjinë e sistemit ligjor, fryma e ligjeve kuptohet si një tërësi e burimeve normative të së drejtës pozitive. Fryma e ligjeve merret si një simbol i unitetit moral dhe identitetit kolektiv të shoqërisë që i referohet nevojës morale për një

91. Žižek, S.: Did somebody say Totalitarism? Five Interventions in the (Mis)use of a Notion, London, Verso, 2001, f. 154.92. Welsch, W.: Vernunft: Die zeitgenössische Vernunftkritik und das Konzept der transversalen Vernunft, Frankfurt, Suhrkamp, 1996, f. 60.93. Pound, R.: The Spirit of the Common Law, Boston, Beacon Press, 1963.

124


numër modelesh ideale për të drejtën pozitive94. Ajo vepron si një gardiane e brendshme dhe e jashtme e idealizmit dhe unitetit të ligjeve, duke bërë të mundur vlerësimin moral të sistemit ligjor në përgjithësi. Koncepti tregon se racionaliteti simbolik i ligjit reflekton funksionin e parë të kulturës, që shtrihet deri në kufirin e moralitetit: kërkimi për unitetin dhe kuptimin e përgjithshëm në të gjitha produktet njerëzore. Fryma e ligjeve është një koncept specifik spekulativ dhe sintetizues që shtrihet përtej horizontit të përkohshëm të një shoqërie të veçantë. Ajo tregon që ekziston një mënyrë e pastër simbolike komunikimi rreth një sistemi ligjor, që i referohet etikës idealiste, të jashtëzakonshme dhe që përpiqet të arrijë përsosmërinë në jetën individuale dhe shoqëri. Racionaliteti simbolik i ligjit përcakton çfarë është e mirë dhe çfarë është e keqe dhe e bën ligjshmërinë një shprehje të identitetit kolektiv të politike. Fryma e ligjeve bëhet simbol i përjetësisë që është e pranishme tek idealet morale të përkryera. Prandaj, identiteti kolektiv i shoqërisë politike mund të krijohet “jashtë kohe, pa përcaktime kohore” dhe kundër mureve të përkohshme të së shkuarës dhe së ardhmes. Identiteti kolektiv mund të rikthejë frymën e ligjeve, si origjinën e tij “të vërtetë” ideale dhe burimin themelor të vlefshmërisë, të futur në sistemin e së drejtës pozitive. Formimi dhe identiteti i grupeve shoqërore, të tilla si kombet etnike dhe politike, bazohet në imagjinatën kolektive, një kërkesë emocionale për përkatësi, dhe ndjekjen aktive të imazheve - ne dhe ndjenjave - ne95. Kombet imagjinohen nga të gjithë si entitete shoqërore dhe anëtarët e tyre duhet të ndihen mirë që u përkasin atyre. Identitetet kombëtare nuk janë qenësia dhe nuk kanë origjinë të lashtë. Ato janë krijuar, duhet të fillojnë diku dhe mund të ndryshojnë si rezultat i veprimit dhe manipulimit njerëzor. Krijimi i këtij identiteti kolektiv është radikalizuar në shtetet moderne demokratike të ngritura mbi bazën e nocionit të një kombi dhe vullnetit të tij të përgjithshëm politik. Dilema e Zhan Zhak Rusosë si t’i bëjmë njerëzit të flasin me një zë unanim, si një komb politik dhe si të vendosen procedura politike për përfaqësimin më të mirë të mundshëm të njerëzve bëhet një çështje që ka të bëjë me identitetin: cili është subjekti politik i popujve i imagjinuar përkundrejt heterogjenitetit social, pluralizmit politik dhe 94. Oñati International Series in Law and Society; European Ways of Law, Towards a European Sociology of Law; ed. By Volkmar Gessner, David Nelken; Hart Publishing, Oxford and Portland Oregon, 2007, f. 239.95. Po aty, f. 240.

125


realitetit të shumicës? Cilat janë pasojat e pikëpamjes se “të qenët pjesë e një pakice politike do të thotë keqkuptim i kuptimit të vullnetit të përgjithshëm të popullit”96? Mungesa e një populli evropian nuk do të thotë se integrimi dhe zgjerimi evropian do t’i shpëtonin kësaj dileme. Komentet e shpeshta mbi identitetin dhe frymën evropiane tregojnë se BE-ja duhet të trajtojë probleme qendrore të politikave moderne demokratike. Procesi i hartimit të Kushtetutës pritej të kishte një efekt të fortë simbolik në shoqërinë politike dhe të frymëzonte një formë të veçantë të identifikimit politik, i cili shtrihet përtej komunikimit të brendshëm të ligjeve e politikave dhe përbën një sistem të veçantë të bashkimit dhe solidaritetit. Përveç bindjes ndaj ligjeve të BE-së, pritej që qytetarët evropianë të shfaqeshin si një entitet - ne – një organizatë që ndan sistem të përbashkët të vlerave dhe lidhjeve politike, zakonisht të përshkruara si kultura civile ose kultura politike që shtrihen përtej kornizës së sistemeve ligjore dhe politike97. Koncepti i kulturës politike demokratike, i nxjerrë në pah nga procesi i hartimit të Kushtetutës evropiane, tregon ndikimin jo të drejtpërdrejtë të politikave në sistemin e kulturës dhe të vetidentifikimit të individëve si qytetarë. Kultura politike lind nga ligjet dhe politikat, të cilat i bëjnë qytetarët të ndajnë një identitet të përbashkët politik, përgjegjësi reciproke dhe detyrën e pjesëmarrjes civile98. Fryma e përgjithshme e ligjeve përcaktohet nga vlerat e qytetërimit dhe kultura politike demokratike. Kjo kulturë varet nga besimi politik dhe prandaj zgjon patriotizmin kushtetues, si një mënyrë për qytetarët që të identifikohen me shtetin e tyre demokratik.

Mungesa e një demosi evropian dhe llojet e evropianizimitKomuniteti evropian i të drejtave ka një kuptim të dobët të të qenit së

bashku dhe në solidaritet. Nuk është se ne presim që karizma evropiane të aplikohet në këtë komunitet. Proceset e zgjerimit evropian të viteve

96. Rousseau, J.J.: The Social Contract and other later political writings, Cambridge University Press, 1997, f. 124.97. Almond, GA.; Verba, S.: The Civic Culture, Princeton, Princeton University Press, 1963.98. Waldron, J.: Cultural Identity and Civic Responsibility, in Will Kymlicka and Wayne Norman, eds. Citizenship in Diverse Societies, Oxford, Oxford University Press, 2000, f. 155.

126


1990 u mbështetën nga një kuptim i vagët i identitetit të përbashkët evropian99. Megjithatë, kjo ndjenjë e përkatësisë nuk duhet të ngatërrohet me konceptin e solidaritetit abstrakt evropian që mungon edhe në proceset e hartimit të Kushtetutës evropiane, edhe në përpjekjet aktuale për integrimin e mëtejshëm politik. Zgjerimi i fundit i BE-së i vitit 2004 ishte plotësisht i papëlqyeshëm për pjesën më të madhe të qytetarëve të vendeve të vjetra anëtare dhe nuk mund të mbështeste simbolikën e dobët të hartimit të Kushtetutës evropiane100. Mungesa e një demosi (popullsie homogjene) evropian ka qenë një argument mosmarrëveshjesh ndërmjet institucioneve dhe sistemeve ligjore evropiane dhe atyre kombëtare të vendeve anëtare të BE-së. Vendimet e Gjykatës Kushtetuese në Gjermani në lidhje me ndarjen e sovranitetit ndërmjet sistemeve ligjore evropiane dhe kombëtare ofrojnë një shembull kompleks të pasojave teknike ligjore të mungesës së ekzistencës së një demosi evropian dhe të çdo legjitimiteti demokratik të Bashkimit Evropian. Vendimi i Gjykatës së Mastrihtit dhe teza e “mungesës së një demosi”101 mund të interpretohet në dy mënyra të ndryshme. Sipas një versioni të fortë nacionalist, nuk do të ketë kurrë një demos evropian që do të garantonte një ndjenjë aq të fortë të identitetit kolektiv – dhe si pasojë legjitimitetin demokratik – sa ajo që krijojnë kombet moderne etnike evropiane në nivel shteti kombëtar. Demokracia evropiane është e pamundur, sepse nuk ka popull evropian të transformueshëm në një komb politik. Sipas një versioni të butë, të zbatuar aktualisht nga gjykata, kjo mungesë tregon kryesisht se demokracia dhe të drejtat kushtetuese të garantuara në nivel shteti kombëtar nuk mund të vihen në rrezik nga strukturat mbikombëtare102. Koncepti i demosit, që përdoret në debatet evropiane ligjore dhe politike për sovranitetin dhe superioritetin normativ, shpesh paraqitet si një koncept thelbësor edhe nëse nuk përcaktohet etnikisht. Ai presupozon një komunitet që integron qytetarë

99. Cremona, M.: The Enlargement of the European Union, Oxford, Oxford University Press, 2003.100. Oñati International Series in Law and Society; European Ways of Law, Towards a European Sociology of Law; ed. By Volkmar Gessner, David Nelken; Hart Publishing, Oxford and Portland Oregon, 2007, f. 248.101. Weiler, J.H.H.: Does Europe need a Constitution? Reflections on Demos, Telos and German Maastricht Decision, European Law Journal 1, 1995, f. 219.102. Oñati International Series in Law and Society; European Ways of Law, Towards a European Sociology of Law; ed. By Volkmar Gessner, David Nelken; Hart Publishing, Oxford and Portland Oregon, 2007, f. 248.

127


individë në një tërësi të përbërë nga vlerat dhe traditat. Nacionalizmi etnik dhe nacionalizmi republikan në mënyrë paradoksale mund të kenë efekte të ngjashme. Ideja e një kombi civil, si një bashkim politik i lirë nga kuptimi etnik, ashtu si edhe konceptet nacionaliste të shoqërisë politike, mund të dëshmojë për gjuhën mitike të rrënjëve historike, një prejardhje të parimeve dhe vlerave dhe angazhimet kulturore. Ashtu si fantazitë etno-nacionaliste të fatit historik të popullit, koncepti demokratik republikan mbi kombin mund të ketë baza fondamentaliste dhe komunitare kulturore. Këtë transformim të kombit demokratik në një komunitet organik Etienne Balibar e përshkruan si një paradoks të “komunitarizmit republikan” sipas së cilit103:

“Komunitarizmi republikan” e ka bërë mosnjohjen kulturore, skolastike dhe administrative të “identiteteve të veçanta” (gjuhësore, fetare, kombëtare) brenda kombit një shenjë të pastërtisë që i lejon njerëzit të njohin karakterin e universalitetit politik të dikujt. Kështu, lufta kundër komunitarizmit të shkallëve të ndryshme të realitetit, të perceptuara si rreziqe, është shndërruar në krijimin dhe ndërtimin e një identiteti ekskluziv.

Balibar dhe autorë të tjerë argumentojnë me bindje se vlerat me karakter universal shumë lehtë mund të kthehen në shprehje të karakteristikave të veçanta ekskluzive dhe diskriminuese. Kërkesa evropiane për identitet të sajin civil ka qenë një mjet efikas për çmontimin e politikës së shtetit komb që varet nga ekuacioni modern i qytetarisë dhe kombësisë. Në të njëjtën kohë, identiteti i përbashkët i Europës është plotësisht jotërheqës dhe krijimi i një identiteti shumë të madh çon në një ngurtësim shoqëror që nuk është në përputhje me diversitetin, fleksibilitetin dhe dallimet kulturore në Europë. Evropianizimi përmes integrimit dhe zgjerimit të mëtejshëm të unionit nuk ka qenë asnjëherë një proces i thjeshtë. Evropianizimi duhej të përballej me institucione kombëtare dhe kultura lokale dhe kështu të transformohej në një model pluralist të evropianizimeve të shumta lokale104. Nga këndvështrimi i Unionit, sigurisht që ka një model të përgjithshëm të integrimit, të shfaqur, p.sh., në rastin e kushteve që duhen plotësuar për zgjerimin e BE-së apo në përpjekjet e Unionit për hartimin e Kushtetutës. Ndërsa, nga këndvështrimi i shtetit komb, ka shumë evropianizime të lokalizuara. Pushteti politik në BE varet ende nga

103. Balibar, E.: We, the People of Europe? Reflections on Transnational Citizenship; Princeton, Princeton University Pres, 2004, f. 64.104. Snyder, F.: The Europeanisation of Law: the Legal Effect of European Integration, Oxford, Hart Publishing, 2000.

128


politikat e shteteve kombëtare dhe nga zgjedhësit në nivel kombëtar dhe Unioni vazhdon të duket ndryshe në Berlin dhe Budapest, Lisbonë dhe Londër, ose Paris dhe Pragë105. Nën ombrellën simbolike të BE-së, ka fryma të ndryshme të së drejtës evropiane, fryma që u korrespondojnë sistemeve dhe kulturave ligjore e politike kombëtare. Ky ndërveprim i unitetit simbolik dhe i shumëllojshmërisë bën të pamundur që integrimi evropian të reduktohet në ligje, që kanë një frymë të vetme solide dhe që pushteti i integrimit të përbëjë identitetin kolektiv të një demosi evropian. Në Europë, fryma e përgjithshme e ligjeve mund të shfaqet vetëm si një shumëllojshmëri e frymëve të ndryshme të ligjeve dhe si një shumëllojshmëri e popujve të ndryshëm të Europës106. Prandaj pyetjet më të rëndësishme politike në nivel evropian janë: sa gjë e mirë është identiteti kur kemi një shkallë të gjerë unifikimi ekonomik, politik e kulturor të Europës dhe sa mund të vazhdohet me unifikim në Union, pa pushtetin demokratik kushtetues? Këto pyetje pasqyrojnë një problem të përgjithshëm të politikave evropiane, kryesisht atë që identiteti politik kolektiv evropian, bazuar në një identifikim kulturor të fuqishëm, shumë lehtë mund të bëhet një “gogol” i euroshovinizmit dhe i mendjeshkurtërve107, duke u fshehur pas formulës simbolike të popullit evropian si një komb politik.

Çfarë mund të konkludojmë atëherë?- Asnjë akt karizmatik nuk mund të ketë fuqinë për të ndryshuar realitetin

evropian. Kjo është njëlloj sikur qytetaria evropiane ta transformojë vetveten në një popull sovran, me pushtet simbolik dhe real së bashku, për të mbështetur krijimin e një autoriteti suprem, politik e legjislativ, në një Europë federale.

- Aspiratat globale të Europës nuk mund të realizohen thjesht duke ndërtuar identitetin evropian si një formë të re të identitetit kombëtar modern dhe patriotizmit konstitucionalist. Bashkimi Evropian nuk mund të ndërtohet sipas një arkitekture politike dhe parimeve të shteteve kombëtare moderne.

- Integrimi evropian përfshin një aporia të çuditshme: nocioni tipik evropian i sovranitetit, një produkt i krijuar prej kohësh në historinë

105. Walker, N.: The Idea of Constitutional Pluralism, Modern Law Review 65, 2002, f. 317.106. Oñati International Series in Law and Society; European Ways of Law, Towards a European Sociology of Law; ed. By Volkmar Gessner, David Nelken; Hart Publishing, Oxford and Portland Oregon, 2007, f. 249.107. Balibar, E.: We, the People of Europe? Reflections on Transnational Citizenship, Princeton, Princeton University Press, 2004, f. 135.

129


evropiane, në të cilën bashkohet kushtetuta e popullit me kushtetutën e shtetit, e tregon veten të paaplikueshëm edhe për vetë Europën108.

- Cila do të jetë shtetësia e popullit evropian? Ku do t’i përfitojnë shtetasit të drejtat? Detyrimeve të kujt do t’i nënshtrohen ata? Po t’i referohemi Traktatit të Mastrihtit (neni 8) dhe nenit 10 të Projektkushtetutës evropiane, është e qartë se çdo qytetar i një shteti anëtar do të jetë shtetas i Bashkimit. Shtetësia e Bashkimit Evropian do të jetë një shtesë e shtetësisë kombëtare dhe nuk do ta zëvendësojë atë. Megjithëse shtetësia kombëtare duket e paprekur, vihet re dukshëm se kjo klauzolë i bën qytetarët e shteteve anëtare të BE-së subjekte të të drejtave dhe detyrimeve në nivel evropian. Por, gjithsesi, të gjitha të drejtat në nivel evropian, për qytetarët evropianë, garantohen vetëm nga fakti se kanë shtetësinë e një prej shteteve anëtare.

- Problemi i qytetarisë përfshin një numër të madh çështjesh, si: kombësia, sovraniteti, identiteti, të drejtat civile dhe konfliktet ndërmjet tyre. Identitetet kombëtare mund të mbijetojnë edhe pa sovranitetin e shteteve - kombe evropiane.

- Të drejtat politike janë të garantuara mbikombëtarisht, por të imponuara nga forca shtrënguese e shtetit kombëtar. Një kushtetutë de facto e shtetësisë (qytetarisë) evropiane ka ekzistuar prej kohësh, megjithëse në kushtet e mungesës së një debati demokratik në sferat publike evropiane. Kjo është një shtetësi (qytetari) pa komunitet109.

- Për pasojë, kombet evropiane nuk mund të jenë politike në sensin e një subjekti politik – trupi mitik i gatshëm për pushtet kushtetues. Megjithatë, nga ana e jashtme ose të paktën fiktivisht, një kushtetutë evropiane mund të imagjinohet si një kulturë politike e lirive civile dhe vlerave demokratike110. As kuptimi simbolik i qytetarisë dhe as veprimi ligjor efektiv i saj nuk mund të sigurojnë unitetin në Bashkimin Evropian. Qytetaria evropiane dhe kategori të tjera ligjore nuk mund të jenë thjesht subjekte të etikës globale kozmopolite, ndërkohë që Bashkimi Evropian pretendon të jetë organizatë mbikombëtare pararojë e saj.

108. Po aty, f. 76.109. Oñati International Series in Law and Society; European Ways of Law, Towards a European Sociology of Law; ed. By Volkmar Gessner, David Nelken; Hart Publishing, Oxford and Portland Oregon, 2007, f. 251.110. Dedejer, V.: Jugoslavesko - Albanski Odnosi, f.20-30.

130


lItERAtuRA

1. Almond, GA.; Verba, S.: The Civic Culture, Princeton, Princeton University Press, 1963.

2. Balibar, E.: We, the People of Europe? Reflections on Transnational Citizenship, Princeton, Princeton University Press, 2004.

3. Bauman, Z.: Europe: an unfinished adventure, Cambridge, Polity Press, 2004.

4. Cremona, M.: The Enlargement of the European Union, Oxford, Oxford University Press, 2003.

5. Davies, N.: Europe: A History, London, Pimlico, 1997.6. Durkheim, E.: Sociology and Philosophy, London, Cohen&West, 1953.7. Havel, 1994, faqe 1; http://www.vaclavhavel.cz/inex.

php?sec=3&id=1&kat=1&from=1138. Hesselink, M.: The New European Legal Culture, Deventer: Kluwer,

2001.9. Husserl, E.: The Crisis of European Sciences and Transcendental

Phenomenology, Evanston, 11, Northwestern University Press, 1970.10. Milosz, C.: The Witness of Poetry; Cambridge University Press, 1983.11. Münch, R.: Das Projekt Evropa-Zwischen Nationalstaat, regionaler

Autonomie und Weltgesellschaft, Frankfurt/M, Suhrkamp, 1993.12. Oñati International Series in Law and Society; European Ways of

Law, Towards a European Sociology of Law; ed. By Volkmar Gessner, David Nelken; Hart Publishing, Oxford and Portland Oregon, 2007.

13. Parsons, T.: The Social System, London, Routledge, 1951.14. Pound, R.: The Spirit of the Common Law, Boston, Beacon Press,

1963. 15. Rousseau, J.J.: The Social Contract and other later political writings,

Cambridge University Press, 1997.16. Snyder, F.: The Europeanisation of Law: the Legal Effect of European

Integration; Oxford, Hart Publishing, 2000.17. Taylor, P.G.: The European Union in the 1990-s, Oxford, Oxford

University Press, 1996. 18. Waldron, J.: Cultural Identity and Civic Responsibility, in Will

Kymlicka and Wayne Norman, eds. Citizenship in Diverse Societies,

131


Oxford, Oxford University Press, 2000.19. Walker, N.: The Idea of Constitutional Pluralism, Modern Law Review

65, 2002.20. Weiler, J.H.H.: Does Europe need a Constitution? Reflections on

Demos, Telos and German Maastricht Decision, European Law Journal 1, 1995.

21. Welsch, W.: Vernunft: Die zeitgenössische Vernunftkritik und das Konzept der transversalen Vernunft, Frankfurt, Suhrkamp, 1996.

22. Žižek, S.: Did somebody say Totalitarism? Five Interventions in the (Mis)use of a Notion, London, Verso, 2001.

23. Zweigert, K. and Kötz, H.: An Introduction to Comparative Law; 3rd edn.; Oxford: Oxford University Press, 1998.

132


SEKSIONI II DIPlOMACIA

ÇëSHtJA E KOSOVëS Në MARRëDHëNIEt SHQIPtARO-JugOSllAVE Në PERIuDHëN

KOMuNIStE

Prof. Dr. Elmaz lECI

Më në fund, pas peripecish makabre, marramendëse e tejet vuajtëse për një popull të tërë, Kosova, de fakto e de jure, fitoi Pavarësinë e mohuar prej afro një shekulli. Ka edhe shumë për të bërë deri në zënien e vendit të merituar në gjirin e kombeve, por kjo me një popull vital, siç është ai i Kosovës, dhe me një mbështetje të fuqishme euroatlantike, veçanërisht të SHBA-së, gjithçka për të është e qartë dhe e sigurt. Për të ardhur deri tek aktet sublime, te liria dhe pavarësia, ka pasur një kalvar të gjatë, rezultat i politikave të kaluara të mbrapshta dhe i sakrifikimit “të pjesës për të tërën”.

Nga largësia e 70 e ca vjetëve dhe lartësia e botës euroatlantike, aktualisht, bazuar në dokumente analitike, vit pas viti e ngjarje pas ngjarjeje, gjykon qartë si është trajtuar çështja e Kosovës në marrëdhëniet e periudhës shqiptaro – jugosllave, 1941-1990. “Çështjes shqiptare të Kosovës iu vu vula që më 8 nëntorin e ‘41-shit”, - shkruan V. Dedejeri, ish-biograf i Titos. (V. Dedejer: Kujtime, botim i vitit 1949, Beograd).

Dihet tashmë se gjatë Luftës antifashiste në Shqipëri, forca politike kryesore që u bë me mbështetjen drejtpërdrejt të Partisë Komuniste Jugosllave, ishte Partia Komuniste. Që në prag të krijimit të partisë diskutohej gjatë si për organizimin e Luftës, ashtu edhe për çështjen etnike, mirëpo Miladin Popoviçi, i “ndodhur i rastësishëm” në mbledhjen themeluese, e eliminoi këtë çështje. Le ta argumentojmë këtë. Çështja

133


etnike nuk u zu në gojë jo vetëm në atë mbledhje, por as në dokumentin e saj programatik ku nuk ka asnjë fjalë për Kosovën. Kosova nuk kishte pse të përjashtohej nga çështja çlirimtare shqiptare. Në të shkruarat e tij Enver Hoxha, si për shumë gjëra të tjera që përpiqet të justifikohet, edhe për këtë tenton të “lahet” me figurën e Xhevdet Dodës apo të Vasil Shantos. Janë krejt justifikime të pabaza. Bazë është programi i partisë. Ai merret si udhërrëfyes se ku do të shkohet. Në të nuk ka asgjë për Kosovën.

Për ta zgjeruar më tej argumentin, po për themelimin e Partisë Komuniste Shqiptare dhe për moszënien në gojë të çështjes së Kosovës, Dedejeri, në kujtimet e tij, shkruan: “Në mbledhjen themeluese të Partisë Komuniste Shqiptare, e cila u bë nën drejtimin e dy komunistëve jugosllavë, Dushan Mugoshës dhe Miladin Popoviçit, çështja e Kosovës as që u përmend. Për këtë çështje (të Kosovës), pllakosi po ashtu heshtja e plotë edhe në Konferencën Kombëtare të Partisë, në marsin e vitit 1943”111.

Siç shihet, pra, janë vetë jugosllavët ata që akuzojnë ish-udhëheqjen komuniste, me Enver Hoxhën në krye, se Kosovën PKSH-ja ia la Jugosllavisë. I vetmi që e ngre dhe ankohet se PKSH-ja nuk e ka në agjendën e saj dhe as në program çështjen e Kosovës, është një nga eksponentët kryesorë të PKSH-së, Koço Tashko, i cili në fund të vitit 1942 i shkroi Moskës: “Për Kosovën, Partia ka heshtur vazhdimisht duke thënë se kjo çështje është e Partisë Komuniste të Jugosllavisë”112.

Le të vazhdojmë me Konferencën e Pezës, 16 shtator 1942. Meqë ishte pluraliste, atje nga nacionalistët jo vetëm u diskutua, por u arrit të sanksionohej edhe në vendimet e saj që “në Kosovë e në viset e tjera shqiptare, jashtë kufijve të kishte të njëjtën organizim dhe po atë formë pushteti, si Shqipëria”, vendime që nuk u zbatuan asnjëherë. Përse–në, do ta shohim në vijim.

Në gusht të vitit 1943 u zhvillua Mbledhja e Mukjes, ku përfaqësuesi kryesor komunist i Enver Hoxhës, Ymer Dishnica, shkruan: “Çështja e Shqipërisë etnike, që do të përfshinte Kosovën, kishte qenë një ndër dy gurët e kufirit, që me formulimin që bëmë, e kapërcyem. Me këtë vendim, për Miladin Popoviçin u mbush kupa, i cili e dënoi Proklamatën e Mukjes duke na thënë: Ju shpallni luftë kundër fashizmit dhe jo… 111. Dedejer, V.: Jugoslavesko - Albanski Odnosi, f.20-30.112. Plasari, N. dhe Malltezi, L.,revista “Politika”, f. 183-187.

134


pavarësinë113. Ndërsa Ramiz Alia, në librin: “Unë Ramiz Alia, dëshmoj për historinë”, thotë: “Në vendimin për prishjen e Mukjes ka ndikuar edhe çështja e Shqipërisë etnike, e cila u shtrua në Mukje”. Po përse u anulua (dënua) Mukja?! Këtë na e thonë të tjerë studiues e politikanë të kohës. “Anulimi i Marrëveshjes së Mukjes është bërë me ndërhyrjen e tempos dhe shkak i saj është çështja e Kosovës”. (E. Barker, dhe B. Tones, libri: “Për Luftën Nacionalçlirimtare”, f. 123). “Ata që e firmosën atë (Marrëveshjen e Mukjes), do të mbajnë përgjegjësi”114.

Partia dhe shtabi ushtarak i Titos, politikisht dhe ushtarakisht, që gjatë luftës e futën Kosovën me Serbinë e Jugosllavinë. Përse nuk e lanë Kosovën, siç ishte në vitet e pushtimit, me Shqipërinë, dhe t’u thoshin të dërguarve të tyre pranë shtabit të Enver Hoxhës, Popoviçit, Jovanoviçit, Tempos, Mugoshës, Stojniçit apo Dizdareviçit që edhe Kosova të përfshihej në programin e luftës shqiptare për Çlirim?! Ndonëse Kosova ishte futur në rrethin e kuq të shtabit të Titos, shqiptarët patriotë organizuan edhe Bujanin, një konferencë ku çështja e organizimit të luftës antifashiste dhe çlirimi nacional, në kuptimin nacionalist shqiptar, u vu në rend të ditës, por që u silurua nga Titoja dhe udhëheqësit e tjerë jugosllavë për qëllimet që dihen.

Më 31 dhjetor 1943 deri 2 janar 1944, në Bujan të Tropojës u mbajt ajo që është quajtur Konferenca e Bujanit, e cila vendosi të ngrinte strukturat që do të çonin në bashkimin e Kosovës me Shqipërinë. Komiteti Qendror i Partisë Komuniste të Jugosllavisë nuk qe aspak dakord me këtë pjesë të rezolutës. Bashkëpunëtori i ngushtë i Titos, Milan gjilas, në një letër që i dërgonte komitetit rajonal, e eliminoi çështjen, siç e dënoi Bujanin edhe Enver Hoxha. (Rajoviç, “Autonomia”, f. 439 dhe Hibert, “Albania Struggle”, f.91. )

Në prag-mbarimin e Luftës së Dytë Botërore, tri brigada të ushtrisë partizane shqiptare, çliruan Kosovën. Pas kësaj, Shtabi i Titos urdhëroi largimin e tyre nga Kosova. Ndonëse vëllezërit tanë të Kosovës, luteshin: “Mos na lini në dorë të serbit”, Enver Hoxha, ish- komandant suprem i Ushtrisë Nacionalçlirimtare shqiptare, iu bind urdhrit të Titos dhe i tërhoqi forcat partizane. Pas kësaj, mbi popullin e Kosovës nisi një masakër

113. Mugosha, D.: Kujtime, 1973, f. 50-58.114. E. Hoxha, letër sekretë dërguar Stalinit, 2 shtator 1949. Kopja e vetme gjendet në Arkivin Qendror Rus, Moskë RCHIDNI.D. Op. 137, D. 68. L 64-73.

135


e paparë. Nën pretekstin e “kundërrevolucionit” u vendos administrata ushtarake serbe dhe gjatë pranverës 1945 njësitë partizane të ushtrisë jugosllave masakruan mbi 4 mijë vetë, plus mijëra të tjerë që i vranë në masakrën e Tivarit.

Le të ecim më tej me dokumentet, jo më me autorë e studiues të huaj, por nga vetë goja e Enver Hoxhës: “Në pragun e çlirimit të Jugosllavisë dhe të Shqipërisë, ne edhe njëherë pranuam se nuk është koha për të shtruar çështjen e bashkimit të Kosovës me Shqipërinë”115.

Në prill të vitit 1945 u bë masakra e Tivarit, për të cilën jo vetëm si vepër makabre ndaj shqiptarëve të Kosovës e të viseve të tjera shqiptare nën Jugosllavi nuk u ngrit zëri, por në dhjetor të vitit 1946, në Byronë Politike Enver Hoxha deklaroi dhe kërcënoi: “Disa anëtarë partie duan të filozofojnë se, mos thotë populli ç’bëtë me Kosovën…Ne do të ua shpjegojmë, kush nuk na kupton, ne do ta luftojmë” (procesverbal i mbledhjes së Byrosë Politike, 15 dhjetor 1946, AQSH).

Në prill të vitit 1945, Dushan Mugosha dhe Mehmet Hoxha (personalitet politik kosovar) morën pjesë si përfaqësues të Kosovës në Kuvendin e Serbisë, mbledhje që u shty dhe u bë në korrik të vitit 1945, ku u miratua “Projektrezoluta për aneksimin e Kosovës në Serbinë Federale” (Bajraktari, libri: “Serbia’s Annexation” f. 118). Jo shumë pas kësaj ngjarjeje, Enver Hoxha shkoi në Konferencën e Paqes në Paris (gusht 1946) dhe deklaroi: “Ne nuk kemi pretendime ndaj aleatit tonë Jugosllavi”. (Fjalimi në Konferencën e Paqes, Paris.)

Duke i marrë dhe duke i analizuar këto dokumente një e nga një, që nga themelimi i PKSH-së, pas marrjes së pushtetit nga Enver Hoxha e deri në Konferencën e Paqes në Paris, del qartë se çështja shqiptare e Kosovës është anatemuar. Disponohen edhe dokumente të tjera, p.sh.: Në vitin 1946, në një letër për Titon, Enver Hoxha shkruante: “Në rast se do të bëhet një hap tjetër në lidhje me bashkimin, na lajmëroni”. (Malkolm, libri “Kosova, një histori e shkurtër”.)

Në vitin 1946, pas kthimit nga Shqipëria, Velimir Stojniçi, në një raport për udhëheqjen komuniste të Jugosllavisë dhe personalisht për Josif Broz Titon, shkruante: “tirana zyrtare nuk kishte asnjë qëndrim të përcaktuar, asnjë reagim për të ardhmen e Kosovës, aq sa përfaqësuesi

115. Procesverbali, Mbledhja e plenumit të KQ të PKSH-së, dhjetor 1946, ish-Arkivi Qendror i PPSH-së.

136


anglez thekson: “u çudita pse qeveria shqiptare, deri më sot, nuk ka dhënë kurrfarë deklarate për qëndrimin e saj ndaj Kosovës…”. (Raport i V. Stojniçit, Beograd, 1946.)

Në një mbledhje të jashtëzakonshme të plenumit të Partisë, dhjetor 1946, Enver Hoxha pyet në mënyrë retorike: “A është në interesin tonë që ne ta kërkojmë Kosovën?!” Dhe në vijim, po vetë Enver Hoxha, përgjigjet: “Kjo nuk është punë progresive për t’u bërë…, përkundrazi, ne duhet të bëjmë që të sigurojmë që kosovarët të vëllazërohen me jugosllavët”�. Për komente, besoj se nuk ka nevojë.

Kalojmë në problemin që Enver Hoxha kishte aq besim te Josif Broz tito, saqë çdo gjë që i thuhej për Kosovën në tiranë, ia raportonte titos në Beograd. Ky është deklarimi më kuptimplotë i njërit prej liderëve më kryesorë të Kosovës, Fadil Hoxhës, i cili tregon se ç’ishte Kosova për Enver Hoxhën. Këtë deklarim, Fadil Hoxha, jo vetëm e ka shkruar në librin e tij të kujtimeve, por e ka thënë edhe në një intervistë dhënë Televizionit Shqiptar (nëntor 1999), dhe na e tha edhe në shtëpinë e tij, në verën e 1999-ës, ku ishte edhe presidenti Moisiu, gjeneral Rrahman Parllaku (Hero i Popullit), gjeneral Sadik Bekteshi (ish-pjesëtar i Bujanit) e Liri Belishova (ish-sekretare e Komitetit Qendror të PPSH-së). Veçanërisht, ajo që e varrosi çështjen shqiptare të Kosovës është periudha e dashurisë së Enver Hoxhës me Beogradin e Josif Broz Titon.

Thëniet apo kujtimet e Enver Hoxhës për Kosovën janë të pas viteve ‘80. Lind pyetja: ku ishte Enver Hoxha deri në atë kohë?! Që nga prishja (për fasadë) me Titon më 1948-ën e deri në vitin 1981, pra afro 33 vjet, Enver Hoxha asnjëherë nuk u ngrit të mbronte Kosovën, as këtu brenda, as në arenën ndërkombëtare. Në asnjë organizëm ndërkombëtar nuk e ngriti qoftë edhe njëherë të vetme zërin se në popullin kosovar po bëheshin masakra e dëbime duke i zëvendësuar banorët autoktonë me kolonë serbë.

Vetëm pas 1981-së Enver Hoxha ngre boritë “e propagandës megalomane në mbrojtje” të Kosovës. Në një kohë rekord, ai udhëzon dhe në gazetat “Zëri i Popullit”, “Bashkimi” e “Drita” shkruhen rreth 13 artikuj të ashtuquajtur “bomba”. Ç’kishte ngjarë?! Përse Enver Hoxha u kujtua pas afro 40 vjetësh për Kosovën dhe të drejtat e shqiptarëve?!

Nga viti 1946, kohë kur Enver Hoxha bëri vizitën zyrtare në Beograd dhe që, sipas tij, i kërkoi Kosovën, e deri në vitin 1981, për vetë Enver

137


Hoxhën Kosova nuk ekzistonte. Jo vetëm që nuk ka asnjë dokument ku të ngrihej shqetësimi më i vogël për Kosovën, po kush fliste për Kosovën quhej shqiptaromadh dhe futej në burg. Nëpër shkolla, nga ciklet e ulëta e deri në universitet, në librat e historisë apo të gjeografisë nuk shkruhej asgjë për Kosovën. Mësohej edhe për Zimbabvenë, ndërsa për Kosovën jo.

Le të hidhemi edhe një herë në retrospektivë. Në verën e vitit 1999, në shtëpinë e tij, Fadil Hoxhës i bëra pyetjen: “A keni kontaktuar dhe a ia keni bërë ndonjëherë prezent Enver Hoxhës çështjen e rëndë të Kosovës?

“Po, kam shkuar te Enver Hoxha në tiranë, në dhjetor të vitit 1945, inkonjito, pa lejen e titos, së bashku me Zekeria Rexhën dhe i kam shtruar si gjendjen e rëndë terrorizuese të kosovarëve, ashtu edhe se ç’duhet të bënim. Kjo ishte bisedë shqiptarësh e mendoj për shqiptarët. Por biseda e zhvilluar në kabinetin e Enverit, në vend që të bëhej preokupim i qeverisë shqiptare, kishte mbërritur para kthimit tim te tito”, - m’u përgjigj Fadil Hoxha, ish-udhëheqësi kryesor i Kosovës dhe në një periudhë kohe edhe president i Jugosllavisë.

A e dini përse e vranë dhe cili e vrau Miladin Popoviçin, që Enver Hoxha i vizitoi edhe varrin kur ishte në vitin 1946, në Beograd?! Atë e vrau një shqiptar patriot, Haki Taha, ish- mësues. Haki Taha para se të qëllonte Miladin Popoviçin, nxori nga gjiri flamurin kombëtar, e shpalosi që ai të shihte shkronjat e arta në të me të cilat ishte qëndisur: “Kosova Shqipërisë! Vdekje tradhtarëve!” dhe qëlloi… Komentet janë të tepërta.

Nuk mund të jenë kurrsesi të “pavërteta” e të “paqena” dënimet që jepte regjimi shqiptar i Tiranës para viteve ‘70 për ata që flisnin për Kosovën e Shqipërinë etnike. Janë 1226 kosovarë ose, më mirë të shprehemi, shqiptarë, të cilët janë dënuar nga Tirana zyrtare në vitet 1945-1990 me 8 e 12 vjet burg, apo 4561 të tjerë që u internuan në zonën e Myzeqesë e zona të ndryshme në thellësi të vendit, sepse nuk gëzonin besimin e regjimit?!.

Po tërë ata shqiptarë që iknin nga Kosova për t’i shpëtuar dënimit të regjimit serb dhe i dënonte regjimi i Tiranës si agjentë apo i kthente në Jugosllavi se kishte një marrëveshje të fshehtë Tiranë-Beograd?! A nuk janë dënuar këtu për Kosovën, figura të tilla të njohura, si Bedri Pejani e Selman Riza, apo të tjerë që kishin shkruar libra për Kosovën, si Vasfi Samimi e Besim Qorri?!

Të kalojmë në një moment tjetër: Në ç’organizma e mbrojti Tirana

138


zyrtare çështjen e Kosovës?! Në qershor të vitit 1948 u shpall Rezoluta e Byrosë Informative, me të cilën kërkohej që udhëheqja e Jugosllavisë t’u bindej urdhrave dhe kërkesave që vinin nga Moska. Meqenëse këto kërkesa KQ i PKJ-së nuk i pranoi, pasoi izolimi i plotë i Jugosllavisë nga ana e nënshkruesve të Rezolutës së Informbyrosë. Shqipëria u bashkua me Rezolutën e Byrosë Informative, prandaj marrëdhëniet ndërmjet Jugosllavisë e Shqipërisë u ndërprenë. Kjo pati rrjedhoja shumë të rënda dhe e keqësoi pozitën e popullit shqiptar në Kosovë dhe në viset e tjera etnike.

Pushteti jugosllav shfrytëzoi rastin për të intensifikuar shtypjen dhe terrorin mbi shqiptarët. Vala e re e arrestimeve dhe e likuidimeve fizike e politike të shqiptarëve u intensifikua me pretekstin se ata ishin me Byronë Informative dhe i shërbenin shtetit amë - Shqipërisë. Gjatë kësaj fushate u dënuan 436 shqiptare, prej të cilëve shumica përjetuan tmerret e burgut famëkeq të Goli Otokut. Në shënjestër u vunë sidomos pjesëmarrësit e Konferencës së Bujanit, si dhe veprimtarët që luftonin për të drejtat kombëtare të popullit shqiptar: Rifat Dervishi, Xheladin Hana, Nexhat Agolli etj. u vranë; Zekeria Rexha e Xhafer Vokshi u dëbuan në Shqipëri; Qamil Brovina, Qamil Lusha, Sabrie Vokshi etj. u burgosën.

Në vitet ‘50, pushteti jugosllav hartoi plane të reja për pakësimin e numrit të shqiptarëve dhe për shkombëtarizimin e tyre. Krahas masave të mëparshme shkombëtarizuese, një formë tjetër ishte edhe presioni mbi shqiptarët për t’u deklaruar turq. Si rezultat i këtij presioni, mjaft shqiptarë u regjistruan si turq dhe pati një rritje të ndjeshme artificiale të pakicës turke. Kështu, më 1948-n, në Jugosllavi ishin regjistruar 97954 turq ose 0.6%, kurse në vitin 1953 ky numër u rrit në 259 535 ose 1.5 %. Arsyeja kryesore e deklarimit të shqiptarëve si turq ishte se vetëm në këtë mënyrë mund të emigronin në Turqi dhe t’i shpëtonin represionit të madh serb.

Kjo ishte një zbrazje e madhe e viseve etnike shqiptare që pati pasoja negative për jetën ekonomike, shoqërore dhe politike të popullit tonë. Vetëm vitaliteti i lartë i shqiptarëve bëri të mundur të ruhej struktura etnike dhe të dështonte plani për serbizimin e trojeve shqiptare.

A e ngriti ndonjëherë zërin diplomacia shqiptare për 100 mijë shqiptarët e përzënë nga Kosova e viset e tjera shqiptare nën ish-Jugosllavi, në periudhën 1953-1966?! A e ngritën ndonjëherë zërin diplomatët ose më

139


mirë “diplom-humburit” shqiptarë në organizmat ndërkombëtarë, si në OKB ose në ndonjë organizëm tjetër?! Po, është folur dhe janë mbrojtur në OKB e në konferenca të ndryshme vietnamezët e kongolezët e të tjerë revolucionarë me ngjyrë e pa ngjyrë, por për shqiptarët e çështjen shqiptare të Kosovës kurrë ndonjëherë! Tirana zyrtare, me megafonat e saj, ka folur në tribunat e OKB-së e valët e radios për nëpërkëmbjen e njerëzve të Afrikës së zezë e martirizimin e palestinezëve (dhe mirë ka bërë), veç për shqiptarët e Kosovës jo, nuk ka folur kurrë. Asnjë lloj diplomati i ish-Tiranës zyrtare apo lider komunist nuk ka protestuar ndonjëherë, as për dëbimet e kosovarëve dhe as për dhunën e 1963-së, të 1968-ës, madje as për ato të 1974-ës.

Po, për këtë çështje, për ngjarjet e Kosovës të vitit 1981 ka një impenjim të Tiranës zyrtare. Si papritur e papandehur, në shtypin e Tiranës zyrtare, me porosi të Enver Hoxhës, nisin të botohen një sërë artikujsh në mbrojtje të përpjekjeve të shqiptarëve të Kosovës për liri, pavarësi e në mbështetje të kërkesës për Kosovën Republikë. Ç’kishte ngjarë me Enver Hoxhën?! Përse Enver Hoxha u kujtua pas afro 40 vjetësh për Kosovën dhe të drejtat e shqiptarëve?!

Pikësëpari duhet thënë se “ajo lloj mbrojtjeje” e Kosovës dhe e shqiptarëve ishte sa për fasadë, për opinionin brenda vendit, shumë-shumë për marksistë-leninistët e Amerikës Latine, sepse Enver Hoxha nuk kishte çfarë t’u bënte ngjarjeve në Kosovë, sepse ato nuk ia mbulonte dot opinionit. Së dyti, sepse vetë Kosova u bë epiqendër dhe ngjarjet u ndërkombëtarizuan. Nisi “mbrojtja” me artikujt. Dhe sa artikuj ka bërë Tirana zyrtare për ngjarjet e 1981-së në Kosovë!? Vetëm 13 artikuj. Shtypi perëndimor botonte qindra. Jo vetëm gjatë vitit 1981, periudhë që ndodhën trazirat (mars-prill 1981), por mediat e masmediat perëndimore vazhduan të shkruanin e të transmetonin për gjendjen e rëndë në Kosovë edhe në vitet pasardhëse, 1982, 1983 e më pas. Përmes tyre dënohej dhuna e ashpër e regjimit të Beogradit ndaj shqiptarëve të Kosovës, kërkohej mbrojtja dhe sigurimi i të drejtave të njeriut, barazia në mes kombeve e kombësive dhe shpallja e Kosovës Republikë, si edhe të 6 republikat e tjera në ish-Jugosllavi. Më poshtë po japim disa nga ato gazeta e revista të ndryshme që kanë shkruar për ngjarjet e vitit 1981 dhe që me publikimet e tyre tronditën botën:

140


“Gjatë muajve mars-prill 1981, - shkruan Tomas Nyrdali, në revistën suedeze “Tempus”, - në Kosovë “nisën protestat, të cilat u shndërruan në demonstrata kundër shtypjes politike”. “Marshimi pa zhurmë i studentëve u kthye në përleshje”,- shkruan më 28 prill 1981, gazeta turke “Hyrrjet”. “Situata, me sa duket, mbetet e pastabilizuar”, - shkruan gazeta “New York Times”, më 27 prill 1981. “Informacionet flasin për qindra viktima”, - shkruan gazeta zvicerane “Noje Zyrher Caitung”, më 25 prill 1981. “Trupat u përdorën për të shtypur çrregullimet në Kosovë”, - nënvizon e përjavshmja angleze “Gardian”, më 26 prill 1981. “Qetësi varrezash në Kosovë”, - artikull që u botua në disa gazeta, në datat 20 e 27 prill të vitit 1981, në Gjermaninë Perëndimore. “Arsyet e turbullirave në Kosovë”, - botohet në “Sud Kurier”, po në Gjermaninë Perëndimore, më 25 prill 1981. Gazeta “Frankfurter algemanie”, më 27 prill 1981, boton artikullin me titull : “Kush e ka kokën në Kosovë?”. “Vrojtues të informuar e çmojnë minimumin e të vrarëve 30 deri 40 vetë dhe të të plagosurve deri 1000”. “Lufta në Kosovë synon shpalljen e Republikës”, - shkruan gazeta daneze “Socialistik daglad”, më 29 prill 1981. “Mendoj se pakënaqësia më e madhe është pakënaqësia kombëtare”, - thuhet në revistën angleze “Ekonomist” të datës 7 maj 1981. “Thirrja për një republikë shqiptare në Kosovë është shkatërrimi i Jugosllavisë”, - shkruan gazeta amerikane “Herald Tribjun” e 28 prillit 1982. “Turbullirat në krahinën autonome të Kosovës, e banuar kryesisht nga shqiptarët, pa dyshim që spostojnë në hije të gjitha krizat e tjera”, - shkruante gazeta berlineze “Der tagesshpigel”, e datës 5 maj 1986. “Kërkesa e demonstruesve në Kosovë është shpallja e republikës. Mali i Zi, me një popullsi prej gjysmë milioni, është shpallur republikë…”, - shkruante Klas Bergman, korrespondent në Beograd i gazetës suedeze “Dages nyheter”, më 9 maj 1988. “Udhëheqja jugosllave po tenton që ngjarjet e dhembshme që ndodhën në Kosovë, të banuar kryesisht nga shqiptarë, t’i paraqesë sipas kokës së vet”, - shkruante gazetari i mirënjohur Viktor Majer, në gazetën gjermano-perëndimore “Frankfurter Algemajne cajtung”, të datës 13 maj 1981. “Shqiptarët në Jugosllavi duhet të kenë të gjitha të drejtat, që kanë qytetarët e tjerë”, - shkruan gazeta zvicerane “Noje Zyriher Cajtung”, më 12 maj 1981. Po ajo gazetë, në një koment tjetër, më 19 maj 1981, shkruante: “Zërat thonë se ministri i Punëve të Brendshme Herljeviç përfaqëson grupin që është për një politikë të “dorës së fortë ndaj

141


kosovarëve”. Për fushatën antishqiptare të udhëheqjes jugosllave, gazeta “Frankfurter Algemanje”, më 18 maj 1981, komentonte se: “Një paqe e vazhdueshme do të jetë e vështirë të vendoset në Kosovë”. Në një koment të saj rreth artikullit të 17 majit 1981 të gazetës “Zëri i popullit”, ndër të tjera, agjencia angleze e lajmeve “Rojter” thoshte: “Artikulli, i cili është pajtues në ton dhe me sa duket ka për qëllim të ulë temperaturën politike midis dy vendeve… i bën thirrje Beogradit që të mos lejojë çështjen që të shkojë deri në dëmtimin më tej të marrëdhënieve dypalëshe”. Shihni sa diskreditues është kur mbi gjithçka, sipas ish-politikës së PPSH-së, vendos mosdëmtimin e marrëdhënieve Tiranë-Beograd. Në gazetën italiane “L’Umanita”, të datës 15 maj 1981, thuhet: “Gjendja në Kosovë vazhdon të na japë të papritura të reja”. “E vërteta po del pak nga pak në shesh. Statusi i republikës është e vetmja zgjidhje, jo vetëm për ruajtjen e paqes në Kosovë, por, gjithashtu, për të ruajtur sigurimin në një zonë të ndjeshme të Ballkanit”, - shkruan gazeta amerikane “Krisçën rajens monitor”, më 21 maj 1981. “Trupat dhe policia u dyndën në Kosovë nga të gjitha anët e Jugosllavisë dhe gjendja në Kosovë nuk është qetësuar, me gjithë ndërhyrjen e forcave të sigurimit nga e gjithë Jugosllavia”, - shkruan gazeta austriake “Die Presse”, në një koment, në datën 20 maj 1981. “Me kërkesën për republikë, mijëra studentë demonstruan përsëri në kryeqytetin e Kosovës, Prishtinë”, - shkruan më 21 maj 1981 gazeta turke “Hyrjet”. “Njeriu lexon çdo ditë në gazetat jugosllave, - shkruante gazeta “Frankfurter allgemanie caitung” e datës 26 qershor 1981, - se gjendja në Kosovë, është e rëndë dhe e ndërlikuar” .“Gjithçka, nisi në fundin e marsit në Universitetin e Prishtinës”, - shkruante gazeta franceze “Figaro” e datës 30 qershor 1981, “...sepse qeveria jugosllave po sillet si pushtues”,- shkruante ndërkaq gazeta franceze “Le Kotidien Romë Alpe”, e datës 17 qershor 1981. “Çfarë ndodh në të vërtetë në Kosovë?”, - bën pyetjen gazeta austriake “Noje Cait”, në artikullin e datës 31 maj 1981. “Liderët në Beograd kanë frikë se mos Kosova shpallet republikë,” - shkruante gazeta italiane “Korriere de la sera”, e datës 22 qershor. “Tanke të maskuara qëndrojnë nëpër shkurre në aeroportin e Prishtinës”, - thekson gazeta italiane në gjuhën angleze “International dayly news”, e datës 25 qershor 1981. “Edhe në burgjet e Prishtinës ka rebelime”, - shkruante gazeta turke “Ege Telegraf” e 20 nëntorit 1981. “Qeveria federale dhe ajo serbe dërguan me shpejtësi në

142


Kosovë forcat e rregullta këmbësore, ajrore dhe tankiste, për të shtypur me forcë demonstruesit dhe bënë që të derdhet gjaku i qindra vetëve”, - shkruan gazeta turke “Jeni Gyn”, më 15 nëntor 1981 etj.

Pas këtyre titujve të gazetave e qindra të tjerëve, kalojmë te organizmat, te “punët e mëdha” që na paska bërë ish-regjimi dhe vetë Enver Hoxha për Kosovën. Në periudhën e viteve 1970-1980, rinia shqiptare e Kosovës u ngrit në greva e demonstrata për Republikën e Kosovës, për barazinë njerëzore e zgjidhjen e çështjes kombëtare. Afro 700 mijë shqiptarë u torturuan nga organet e policisë serbe, 10 mijë të tjerë u dënuan dhe, ndonëse Kongresi Amerikan u mblodh e diskutoi, Tirana zyrtare heshtte. Më konkretisht: më 22 prill 1990, Kongresi Amerikan zhvilloi një debat për shkeljen e të drejtave të shqiptarëve të Kosovës. Debati u organizua me propozim të Këshillit të Kongresit Amerikan për të Drejtat e Njeriut, të cilin e udhëhiqte kongresmeni Tom Lantosh. Gjatë debatit që u zhvillua, e morën fjalën mjaft senatorë amerikanë, si Leri Presler, Kjellborn Pell dhe kongresmenët Uilliam Brunfilld, Xhon Porter, Donald Rigël, Alfon Damater etj.

Në atë debat, i cili ishte më i gjeri i atij lloji i organizuar nga Kongresi Amerikan, morën pjesë edhe 14 përfaqësues të alternativës kosovare, të kryesuar nga ish-kryetari i Lidhjes Demokratike të Kosovës, dr. Ibrahim Rugova, nga akademiku Rexhep Qosja etj. Në atë periudhë janë bërë edhe 10 mbledhje plenare të OKB-së, ku janë diskutuar çështje të Lindjes së Mesme, varfërisë etj., por për çështjen e nxehtë shqiptare të Kosovës nuk ka folur njeri.

Në mars të vitit 1990, Federata Ndërkombëtare e Helsinkit për të Drejtat e Njeriut hartoi një raport me më shumë se 40 faqe, me të cilin dënonte me forcë shtypjen e të drejtave të popullsisë shqiptare në Kosovë. Raporti ishte i mbështetur në dëshmitë, faktet dhe në të dhënat e mbledhura nga delegacioni i dërguar prej saj në Kosovë. Atëherë në shtypin botëror u botua gjerësisht ky raport, i cili edhe u cilësua si dënimi më i ashpër ndërkombëtar i të drejtave të njeriut në Kosovë. Raporti i akuzonte autoritetet serbe dhe qeverinë jugosllave për shkelje flagrante të të drejtave të shqiptarëve. Masat që ishin ndërmarrë kundër shqiptarëve dëshmonin qartë se synimi i vërtetë ishte vendosja e hegjemonisë së paskrupullt serbe mbi Kosovë. Politika që Serbia po zbatonte kundër shqiptarëve, me mbështetjen e autoriteteve

143


federale, ishte e papranueshme. Autoritetet serbe theksonin se shqiptarët, si një grup etnik, duhet të ndëshkoheshin për gjoja keqtrajtim të serbëve. Ky ishte një shembull shumë shqetësues i një pushtetit dhe një diktature që ndërmerrte qeveria policore e Beogradit. Këto dhe të tjera i ngrinte raporti i Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit, por jo regjimi i Tiranës.

Deri edhe mjeku holandez, doktori Baren Kohen, i cili në pranverën e vitit 1989 dhe në verën e vitit 1990 vizitoi Kosovën në emër të organizatës “Mjekët Amerikanë për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut”, arrin në përfundimin se “shqiptarët e vrarë të Kosovës janë qëlluar pas shpine ose prapa koke”. E ndërsa ky mjek kërkon botërisht që qeveria jugosllave të përcaktojë kush dha urdhër për të shtënë me armë zjarri kundër demonstruesve dhe të marrë masat e duhura ndaj atyre që janë përgjegjës”, qeveria e Tiranës , i koloviste diplomatët dhe zyrtarët e saj duke i kaluar nëpër botë nga Beogradi.

Pyetja është shtruar dhe vazhdon ende të shtrohet: Me faktet dhe ngjarjet që parashtruam, me dokumentet historike e ato autentike, klani që erdhi në fuqi dhe uzurpoi edhe pushtetin, për interesat e sundimit të tij absolut, e abandonoi apo e mbrojti Kosovën? Në argumentim të këtij pohimi përmbledhtas evidentojmë:

Miladin Popoviçi, jo vetëm nuk i lejoi diskutimet për Kosovën, por u mësoi themeluesve të partisë internacionalizmin proletar, i cili e sakrifikoi çështjen e Kosovës. Sharra në gozhdë Miladinit (që rrinte nën hijen e fiqve në Pezë) i hasi kur Konferenca e Pezës, nën ndikimin e nacionalistëve, vendosi edhe për Kosovën, por që Enver Hoxha (që doli në krye) asnjëherë nuk e zbatoi. Për këtë ekzistojnë procesverbalet origjinale.

“Në Konferencën e Mukjes u shpall Shqipëria etnike, - deklaroi në një intervistë televizive, në gusht të vitit 1996, Ymer Dishnica, ish-kryetar i delegacionit të Nacionalçlirimtares në Konferencën e Mukjes, - por Miladin Popoviçi, që atëherë ndodhej pranë Shtabit të Përgjithshëm në labinot, sapo e mori vesh Vendimin e Mukjes, ia hodhi letrat në fytyrë Enver Hoxhës”.

Në Konferencën e Bujanit, përsëri doli në evidencë bashkimi i Kosovës me Shqipërinë, por Josif Broz Tito dhe Enver Hoxha e dënuan unanimisht Bujanin se ajo ishte për zgjidhjen e çështjes etnike shqiptare.

Ankesën dhe kërkesën e Fadil Hoxhës për Kosovën, në shtator 1945,

144


Enver Hoxha ia raportoi Titos. Një vit më pas, në tetor 1946, me dijeninë e Enver Hoxhës, u minua

Kanali i Korfuzit, që të mos kishte pengesë bashkimi me Jugosllavinë.Në vitin 1946-1947, Enver Hoxha firmosi marrëveshjet e bashkimit me

Jugosllavinë, sepse “duhet të fitojmë kohën e humbur e të bëjmë sa më shpejt bashkimin de fakto të Shqipërisë me Jugosllavinë në të gjitha fushat… ekonomi, ushtri”, - thekson ai.

Kur në Kosovë, nën pretekstin e “mbledhjes së armëve” (1949-1953) bëheshin reprezalje të mëdha, “tirana hesht”, - shkruan albanologu i mirënjohur Noel Malkolm - “Përzihen nga Kosova (në vitet 1953-1966) 100 mijë shqiptarë dhe Enver Hoxha, nga dashuritë me sllavët (jugosllavë e rusë), flirton me kinezët dhe përsëri për Kosovën heshtet”.(Libri: “Kosova”, Noel Malkolm). Torturohen nga policia serbe (në vitet 1968-1974) afro 700 mijë kosovarë e 10 mijë të tjerë dënohen me burgime të ndryshme, Tirana zyrtare, jo vetëm hesht përsëri, por i dorëzon UDB-së (ish-sigurimit jugosllav), djemtë e Kosovës që vinin të gjenin strehë në Shqipëri. Mbrojtja (nëse mund të quhet e tillë) me 13 artikujt e Enver Hoxhës për ngjarjet e vitit 1981 u bë për arsyet e ndërkombëtarizimit që mori çështja shqiptare e Kosovës dhe aspak për çështjen e Kosovës, si e drejtë legjitime e një populli të tërë, pjesë e kombit shqiptar që kërkonte liri dhe pavarësi sipas gjithë akteve dhe normave tashmë të njohura të së drejtës ndërkombëtare. “gjatë atyre viteve, ishin të shumtë ata që vinin në Shqipëri për të shpëtuar nga terrori antishqiptar i viteve ’50 e më pas dhe përfunduan në burgje, internime e izolime, sepse konsideroheshin spiunë apo titistë e, më vonë, revizionistë apo thjesht sepse shfaqnin ndonjë pakënaqësi dhe shkaqet për reagime të tilla ishin të shumta në Shqipërinë staliniste. Në të njëjtën mënyrë u trajtuan edhe kosovarët, që jetonin prej kohësh në Shqipëri”. (Aleksandër Meksi, gazeta “Zëri” Prishtinë, 8 nëntor 2001).

145


lItERAtuRA:

1. Dedejer, V.: Kujtime, botim i vitit 1949, Beograd . 2. Dedejer, V.: Jugoslavesko - Albanski Odnosi, f.20-30. 3. Plasari, N. dhe Malltezi, L., revista “Politika”, f. 183-187.4. Petroviç, P.: Kosova, f. 343-348. 5. Alia, R.: Unë Ramiz Alia, dëshmoj për historinë.6. Barker, E. dhe Tones, B.: Për Luftën Nacionalçlirimtare, f. 123.7. Mugosha, D.: Kujtime, 1973, f. 50-58. 8. Rajoviç, R.: Autonomia, f. 439 9. Hibert, Albania Struggle, f.91 .10. Hoxha, E., Letër sekrete dërguar Stalinit, 2 shtator 1949. (Kopja e

vetme gjendet në Arkivin Qendror Rus, Moskë RCHIDNI.D. Op. 137, D. 68. L 64-73).

11. Procesverbal i mbledhjes së Byrosë Politike, 15 dhjetor 1946, AQSH. 12. Bajraktari, S.: Serbia’s Annexation, f. 118.13. Hoxha, E., Fjalimi në Konferencën e Paqes, Paris, gusht 1946. 14. Raport i V. Stojniçit, Beograd, 1946 .15. Procesverbal, Mbledhja e Plenumit të KQ-së të PKSH-së, dhjetor

1946, ish-Arkivi Qendror i PPSH-së.16. Hoxha, F., Kujtime, intervistë e botuar në revistën “Strategjia dhe

politika”, nr.special, 2002.17. Dishnica, Y. , Intervistë në TVSH, mars 1996.18. Nyrdali, T., revista suedeze “Tempus”, nr.5 1981.19. Gazeta turke “Hyrrjet”, 28 prill 1981. 20. Gazeta “New York Times”, 27 prill 1981. 21. Gazeta zvicerane “Noje Zyrher Caitung”, 25 prill 1981. 22. Gazeta angleze “Gardian”, 26 prill 1981.23. Gazeta gjermanoperendimore “Sud Kurier”, 25 prill 1981. 24. Gazeta gjermanoperendimore “Frankfurter algemanie”, 27 prill 1981. 25. Gazeta daneze “Socialistik daglad”, 29 prill 1981.26. Revista angleze “Ekonomist”, 7 maj 1981. 27. Gazeta amerikane “Herald Tribjun”, 28 prillit 1982. 28. Gazeta berlineze “Der tagesshpigel”, 5 maj 1986.29. Gazeta suedeze “Dages nyheter”, 9 maj 1988. 30. Gazeta gjermano-perëndimore “Frankfurter Algemajne cajtung”, 13

maj 1981. 31. Gazeta zvicerane “Noje Zyriher Cajtung”, 12 maj 1981.

146


32. Gazeta “Frankfurter Algemanje”, 18 maj 1981. 33. Gazeta italiane “L’Umanita”, 15 maj 1981. 34. Gazeta amerikane “Krisçën rajens monitor”, 21 maj 1981.35. Gazeta austriake “Die Presse”, 20 maj 1981. 36. Gazeta franceze “Figaro”, 30 qershor 1981.37. Gazeta italiane “Korriere de la sera”, 22 qershor 1981. 38. Historia e Partisë së Punës të Shqipërisë, f.56-60.39. Hoxha, E.: Kur lindi Partia, f.43-68.40. Akti Final I Helsinkit, botim shqip,Tiranë, 1991.41. Baleta, A.: Kosova nga Dejtoni në Rambuje, Tiranë, 1999.42. Bush,G. , The U.N.World Parliament of Peace, fjala në OKB, 1 tetor

1990.43. Meksi, A., gazeta “Zëri”, Prishtinë, 8 nëntor 2001.

147


INtEgRIMI RAJONAl SHQIPëRI-KOSOVë DHE INtEgRIMI EVROPIAN I SHQIPtARëVE.

Dr. Fatmir ZANAJ

Bashkimi i tërë shqiptarëve në një njësi të vetme shtetërore është një ëndërr e vjetër e tyre, por edhe një ëndërr moderne, që ka nisur të shprehet në programe dhe lëvizje politike që prej Lidhjes shqiptare të Prizrenit në vitin 1878. Fati i keq historik i shqiptarëve në fund të shekullit të 19-të dhe fillim të shekullit të 20-të bëri që trojet e tyre të ndahen në disa shtete të pavarura që u krijuan në këtë periudhë në Ballkan si pasojë e shthurjes së Perandorisë Osmane, e ndërhyrjes cariste ruse, si "mbrojtëse e të krishterëve ortodoksë" të rajonit, e luftërave ballkanike dhe e Luftës së Parë Botërore. Mbi ato troje të banuara me shumicë nga shqiptarët, një pjesë e të cilave ishin përfshirë me dhunë në njësitë e reja shtetërore të pavarura të Serbisë dhe Greqisë, më 28 Nëntor 1912 lindi shteti i Shqipërisë.

Në këtë periudhë historike shifrat tregonin se në Ballkan katër popujt fqinjë: serbët, bullgarët, grekët dhe shqiptarët, ishin afërsisht të barabartë në numër. Një ndarje e drejtë e territoreve ku banonin këta popuj do të kishte siguruar një zhvillim më të drejtë dhe ndoshta harmonik ekonomik e kulturor për secilin prej tyre, do të kishte siguruar ekuilibrat e duhur strategjikë, stabilitetin dhe paqen midis shteteve te reja dhe do të kishte shmangur patjetër tmerret e luftërave, shpërnguljet masive, gjenocidin dhe spastrimin etnik, dukuri që kanë rënduar kryesisht mbi shqiptarët, por që kanë prekur gjatë Luftës së Dytë Ballkanike (qershor 1913) 116 dhe gjatë luftërave të shpërthyera në hapësirën e ish-Jugosllavisë, pas shpërbërjes së saj në vitin 1991, edhe popujt e tjerë të këtij rajoni. Barbaria serbo-milosheviçiane e spastrimit etnik, e vrasjeve masive dhe e përdhunimeve u derdh egërsisht ndaj popullsisë myslimane të Bosnjës (si në Srebrenicë)

116. Shih: Luftërat e tjera ballkanike, Raport i vitit 1913 nga Carnegie Endowment, Onufri, Tiranë, 1993. Kap. III: Lufta dhe kombësitë. 1 Shfarosje, emigrim, asimilim, f. 110-114.

148


dhe mbi shqiptarët e asaj hapësire ish-jugosllave, në vitet 1998-1999. Kjo provokoi rezistencën e armatosur të kosovarëve, krijimin e UÇK-së dhe ndërhyrjen e vendosur të NATO-s, si rezultat i të cilave erdhi Çlirimi i Kosovës dhe, më pas, krijimi i shtetit të ri, i Republikës së Kosovës.

Vizita e zëvendëskryeministrit të Shqipërisë, z. Ilir Meta, në Serbi, më 11- 12 mars 2010, afro dy vjet pasi Kosova Shpalli Pavarësinë, nxori në dritë disa pohime e qëndrime interesante të palës serbe rreth situatës së sotme të marrëdhënieve shqiptaro-serbe dhe perspektivës së tyre. Pohimi i bërë ato ditë nga shefi i diplomacisë serbe, Jeremiç, se paqja dhe stabiliteti në rajon do të varen shumë nga marrëdhëniet e serbëve dhe shqiptarëve, ndërkohë që ministri Meta, në një intervistë për BBC-në, foli për rëndësinë e pajtimit shqiptaro-serb, kanë gjetur jehonë në opinionin publik të të tria vendeve dhe më gjerë. Nga ana tjetër, vizita e z. Meta në rajonet jugore të Serbisë, në Preshevë dhe Bujanovc, të banuara historikisht nga shqiptarët, i shoqëruar nga një ministër i qeverisë serbe, mund të lexohet fare mirë si një notë e re në qëndrimet politike të shtetit serb dhe mund të interpretohet si pranim nga ana e Serbisë i së drejtës "natyrore" të Republikës së Shqipërisë që të shtrijë dorën e kujdesit mbi hapësirën gjeografike të Republikës së Kosovës dhe të arrijë në rajonet jugore të Republikës së Serbisë, duke konfirmuar se Republika e Shqipërisë është shteti amë për të gjithë shqiptarët në Ballkan, përshirë aty edhe më shumë se dy milionë shqiptarët e Republikës së Kosovës.

Këto nota të reja në qëndrimet dhe pohimet e diplomacisë serbe nuk janë aq të kundërta, madje janë në pajtim të plotë me retorikën e tyre se gjoja Serbia nuk do ta njohë kurrë Republikën e Kosovës si shtet të pavarur e sovran. Vërtet mund të mos jetë nevoja që ta njohin, sepse mund të ketë një perspektivë tjetër për Republikën e Kosovës, që do të ishte integrimi i saj gradual në një njësi më të gjerë politiko-shtetërore së bashku me Republikën e Shqipërisë. Ky realitet i pritshëm ka shumë gjasa se do të qetësonte shpirtin e lënduar serb për sfidën që i bëhet shtetit të Serbisë nga një popull dhe një shtet i vogël, si i Kosovës, me ekzistencën e vet të pavarur, ngaqë marrëdhëniet e mira midis Shqipërisë dhe Serbisë duket se këtej e tutje do të vlerësohen

149


të një rëndësie strategjike për të dyja kombet, për të sotmen dhe të ardhmen e afërt evropiane dhe euroatlantike të tyre e të mbarë Ballkanit Perëndimor.

Më tej, përmbajtja e këtij artikulli është si vijon: në seksionin e dytë do të argumentohen kushtet aktuale të integrimit

Shqipëri-Kosovë; në seksionin e tretë dhe të katërt do të ndalemi në teoritë ekonomike

dhe politike të integrimeve mes shteteve; në seksionin e pestë do të jepen disa përfundime.

2. Çështja e integrimit rajonal Shqipëri-Kosovë në kontekstin aktual

A është e mundur që ne shqiptarët në Ballkanin Perëndimor, pra shqiptarët e Republikës së Shqipërisë, të Republikës së Kosovës dhe të trojeve të tjera përreth tyre, të ecim me dy shpejtësi në proceset e integrimit, - me një shpejtësi të caktuar në integrimin mbarëshqiptar dhe me një shpejtësi tjetër në lëvizjen drejt integrimit në BE?

Përgjigjja e kësaj pyetje lidhet me sqarimin e veprimit të shumë faktorëve në marrëdhëniet ndërkombëtare midis dy shteteve shqiptare në Ballkan dhe në marrëdhëniet e tyre me SHBA-në, BE-në dhe me pjesën tjetër të komunitetit ndërkombëtar.

Frika se zgjerimi i Europës së Bashkuar drejt vendeve të Ballkanit Perëndimor po bëhet përherë e më i vështirë, frika nga rezultatet e sondazheve të kryera me qytetarët evropiano-perëndimorë që i konsiderojnë shqiptarët jo fort të dëshirueshëm për t'u integruar në BE dhe lënia e tyre jashtë praktikës së liberalizimit të vizave më 18 dhjetor 2009, në kuadrin e Krishtlindjeve, i ka bërë ata të besojnë mbi praninë e një vlerësimi negativ të shqiptarëve, si një komb "mysliman" dhe "i padëshirueshëm", i ngjashëm me atë të Turqisë dhe të Bosnjës, ndaj të cilëve duken qartë ngurrimet për përshpejtimin e hapave drejt integrimit të tyre në BE. Krahas tyre, edhe padurimi me ngadalësinë e negociatave për fitimin prej Republikës së Shqipërisë të statusit të vendit kandidat për anëtar në BE, janë dukuri që i nxitin shqiptarët të fillojnë të mendojnë për të mbështetur ide e projekte që do të çonin në një të ardhme jo fort të largët në krijimin e organizimeve rajonale

150


ekonomike-politike mbishtetërore Shqipëri-Kosovë, të hapur edhe për vende të tjera në rajon. Dhe projektet nuk mungojnë, pavarësisht se shpesh janë të mbështjella nga retorika romantike-patriotike, që shkon shumë larg dhe ushqen logjikën e bashkimit në një shtet të të gjithë shqiptarëve në Ballkan117.

Sjellja në këtë mënyrë e një populli dhe e dy shteteve shqiptare në rajon nuk është një gjë që nuk ka ndodhur më parë edhe me popuj e vende të tjera. "Frika në SHBA se Evropa po mbyllej në vetvete dhe padurimi me ngadalësinë e negociatave për Marrëveshjen e Përgjithshme mbi Tarifat dhe Tregtinë (GATT), - vëren politologu amerikan Robert Gilpin, - çuan në vendimin amerikan për të mbështetur krijimin e organizatës rajonale ekonomike të Amerikës së Veriut (NAFTA)118.

Në literaturën për problemet e integrimit rajonal janë evidentuar faktorët kryesorë që kushtëzojnë nxitjen e këtij integrimi, së pari, faktorët ekonomikë, pra përfitimet ekonomike që vijnë për vendet e rajonit nga integrimi i tyre në organizata rajonale; së dyti, faktorët politikë, kryesisht ata të sigurisë dhe, së treti, faktorët kulturorë, shpirtërorë.

Unë mendoj se integrimi rajonal Shqipëri-Kosovë, në kushtet kur ekzistojnë tërësisht elementet e përbashkësisë kulturore-shpirtërore midis shqiptarëve të Shqipërisë dhe shqiptarëve të Kosovës (që përbëjnë më shumë se 95 % të popullsisë së Republikës së Kosovës), nëse do të ndodhë, do të ndodhë më shumë nga prania e veprimit të faktorëve ekonomikë, sesa të faktorëve politikë dhe të sigurisë. 117. Shih Koço Danaj, Platforma e Shqipërisë natyrale, Tiranë, 2009 dhe komentin mbi librin në http://www.forumishqiptar.com/showthread.php?t=117494, lexuar në 2 mars 2010. Autori i kësaj platforme e merr si të mirëqenë idenë se tërë shqiptarët duan bashkimin në një shtet të vetëm në Ballkan dhe i trajton rrugët e mjetet për realizimin e shtatë fazave të krijimit të këtij shteti kombëtar përtej përparësive që kanë popujt e rajonit në rrugën e integrimit në BE dhe në NATO. Ai beson se, duke propaganduar idenë e Shqipërisë natyrale, ato përparësi, të shprehura në dokumente zyrtare dhe të lidhura me angazhime dhe detyrime të pranuara zyrtarisht nga shtetet shqiptare dhe joshqiptare të Ballkanit Perëndimor kundrejt partnerëve të fuqishëm ndërkombëtarë, do të veniten vetvetiu dhe kështu me thirrje të kulturuara, me artikuj gazete dhe biseda televizive do të arrijmë t’i bindim ndërkombëtarët për organizimin e një konference ndërkombëtare, Londër -2, se do t’i bindim fqinjët me dialog demokratik dhe me artikuj gazete se gjoja nacionalizmi ynë është një “nacionalizëm i bukur”, “i respektueshëm”, “i padebatueshëm”, që respekton kulturën dhe traditat e fqinjëve.118. Shih Robert Gilpin, Global Political Economy: Understanding the International Economic Order, Princeton University Press, Princeton and Oxford, New Jersey, 2001, f. 291.

151


Debati mbi përcaktimin e "rajonit ekonomik" dhe të rajonizimit lidhet me rëndësinë që ka afria gjeografike si dhe rëndësia e marrëdhënieve midis flukseve ekonomike dhe zgjedhjeve mes vendimeve politike të ndryshme te vendet e atij rajoni. Disa i dallojnë rajonet nisur nga disa nivele analize, duke i ndarë ato në rajone fizike (gjeografike dhe gjeostrategjike) dhe rajone funksionale (ekonomike, mjedisore dhe kulturore)119.

A i kanë të gjitha karakteristikat e kërkuara që dy shtetet, Shqipëria dhe Kosova, të jenë të interesuara për integrimin rajonal mes tyre, sipas përcaktimeve që i japin studiuesit konceptit të rajonit ekonomik? A do të jetë ai thjesht gjeografik e gjeostrategjik (pra edhe më shumë politik), apo prania e aspektit gjeografik do të theksojë më mirë aspektin e një rajoni funksional mes tyre?

Nga pikëpamja gjeografike, territoret e Shqipërisë dhe të Kosovës janë pjesë e trungut kryesor të territoreve etnike shqiptare, janë në vazhdimësi natyrore, pavarësisht nga mangësitë thelbësore që vazhdojnë të ekzistojnë në infrastrukturën rrugore, hekurudhore dhe ajrore midis dy vendeve. Përshpejtimi i shmangies së këtyre mangësive infrastrukturore, përfundimi i autostradës Durrës-Morinë (zgjidhja e problemeve të tuneleve në Kalimash), shtimi i rrugëve të asfaltuara mes rajoneve kufitare midis dy vendeve, ndërtimi i lidhjeve moderne hekurudhore mes dy vendeve, intensifikimi i lidhjeve ajrore mes Tiranës dhe Prishtinës, do të dëshmonte se dy shtetet mendojnë seriozisht për krijimin e kushteve për integrim rajonal të shpejtë midis tyre.

Në vitin 2007, një vit para se të shpallej Pavarësia e Kosovës, ministri i Financave të Shqipërisë, z. Ridvan Bode, shprehte vendosmërinë e qeverisë shqiptare për të shtuar shkëmbimet tregtare dhe bashkëpunimin ekonomik me Kosovën. Kur përgatitej për miratim projektbuxheti i vitit 2007, z. Bode njoftonte se ishte programuar ulja dy herë e nivelit të taksave doganore për të plotësuar detyrimet në kuadrin e marrëveshjeve të tregtisë së lirë, të marrëveshjes me OBT-në dhe veçanërisht të marrëveshjes së stabilizim-asociimit me BE-në120. Gjatë kësaj periudhe qeveria shqiptare ka synuar të rritë shkëmbimin e mallrave dhe furnizimet reciproke duke u nisur nga

119. Shih përcaktimet e ndryshme mbi rajonin te: Raimo Vayrynen, Regionalism: Old and New, International Studies Review 5, , 2003, f. 25-51120. Shih informacionin në http://www.eciks.org/shqip/lajme.php?action=total_news&main_id=1235, lexuar në 18 mars 2010.

152


fakti sa është në gjendje Shqipëria të plotësojë me mallrat e saj nevojat e Kosovës dhe sa është në gjendje Kosova të plotësojë me mallrat e saj nevojat e Shqipërisë me mallra origjine. Por qeveritarët në Tiranë dhe Prishtinë janë të vetëdijshëm se përqindjet e këtyre shkëmbimeve ekonomike dhe të furnizimeve reciproke janë të kushtëzuara nga niveli i zhvillimit ekonomik në të dyja anët e kufirit Shqipëri-Kosovë dhe zhvillimi i lidhjeve infrastrukturore midis dy vendeve. Sipas një njoftimi të vitit 2006 të ECIKS-it, që përfaqësonte atë kohë zyrtarisht Agjencinë e Kosovës për Promovimin e Investimeve (IPAK), mungesa e infrastrukturës rrugore ka bërë që, përkundër ekzistimit të marrëveshjes për tregti të lirë (MTL), bashkëpunimi ekonomik ndërmjet Kosovës dhe Shqipërisë të jetë në nivel të vogël. Biznesmenë dhe analistë ekonomikë theksojnë se bashkëpunimi ekonomik mes Kosovës dhe Shqipërisë nuk është në nivelin e bashkëpunimit në krahasim me vendet e rajonit. Një bashkëpunim të ulët me Shqipërinë e dëshmojnë edhe statistikat e nxjerra nga Enti i Statistikave të Kosovës, sipas të cilave, në 2006-ën përqindja më e madhe e eksportit ishte me Serbinë, 21.6 për qind; me Shqipërinë ishte 18.0 për qind; me Maqedoninë, 14.2 për qind; me Italinë, 9.3 për qind dhe me Slloveninë, 6.0 për qind. Sipas të dhënave të Entit, përqindja më e madhe e importit ishte nga Maqedonia, 21 për qind; nga Serbia, 15.5 për qind; nga Gjermania, 9.1 për qind; nga Turqia, 6.9 për qind; nga Kina, 5.4 për qind, ndërsa me Shqipërinë importi ishte vetëm 2.3 për qind121! Ato shkëmbime, si dhe investimet e kapitalit te secilit vend në vendin tjetër, mbeten ende edhe sot shumë të ulëta.

Kapërcimi i këtyre pengesave dhe rritja e vrullshme e atyre shkëmbimeve ekonomike do të realizohej më mirë e më shpejt nëse ekspertët e ekonomisë e të financave të të dyja vendeve do të kishin filluar të perceptonin avantazhet që vijnë nga integrimi rajonal, që do të nxitnin ekonomitë e shkallës122 për industritë e të dyja vendeve dhe do të ofronin një lloj kundërbalancimi ndaj vështirësive të mundshme të krijuara nga vonesat e integrimit të tyre në BE. Nëse do të verifikoheshin në praktikë vështirësi e konflikte në rritje midis

121. “Ekonomitë e shkallës” është një koncept i shkencës së ekonomiksit, që nënkupton reduktimin e kostos për njësi produkti, që vjen nga rritja e prodhimit, dhe rritja e eficiencës së tij. Ekonomitë e shkallës mund të sigurohen në kushtet kur rritja e prodhimit sjell me vete rënien e kostos së prodhimit për njësi produkti. (Shënim i autorit)122. Albert Fishlow dhe Stepfan Hagard, The United States and the Regionalization of the World Economy, Development Centre Documents (Paris: OECD, 1992), cituar nga libri i Robert Gilpin, vep. e cit., f. 293.

153


Kosovës dhe Serbisë, që do të acaronin mjedisin e sigurisë dhe do të çonin në rritjen e shanseve për destabilizimin e brendshëm të Kosovës, kjo lëvizje në zgjerim drejt integrimit rajonal Kosovë-Shqipëri (kur Shqipëria është anëtare e NATO-s) mund të shërbente fare mirë si një amortizim ndaj një reagimi të mundshëm në Kosovë ndaj asaj që shkencëtarët e politikës e quajnë “dilema e sigurisë”, në prani të së cilës kjo lëvizje rajonale do të përpiqej të rriste pozicionin e vet në raportet përballë vendeve të tjera (rajoneve të tjera).

Albert Fishlow dhe Stephan Hagard kanë vënë në dukje një dallim të dobishëm midis integrimit rajonal të shtyrë nga tregu dhe atij të shtyrë nga politika. Sigurisht, si konsideratat politike, ashtu edhe ato ekonomike, janë pjesë e procesit të çdo lëvizjeje rajonale123. Por konsideratat politike në bashkëpunimin dhe integrimin rajonal Shqipëri-Kosovë duhet të mbajnë parasysh, si përparësitë politike që kanë të dyja vendet në drejtim të integrimit në BE dhe në NATO, ashtu edhe pengesat kushtetuese124 që ka Kosova për bashkimin me Shqipërinë, pengesa që kanë nxitur reagimin e Lëvizjes për Vetëvendosje dhe protestat e saj në fuqizim e sipër.

Në kushtet kur mundësia e bashkimit në një shtet të vetëm i Shqipërisë me Kosovën ka këto pengesa, është me interes njohja e formave institucionale të organizimeve të tjera rajonale në botë, si dhe e teorive ekonomike e politike që i frymëzojnë këto organizime rajonale.

Studiuesit vërejnë se, krahas kombinimeve të ndryshme të qëllimeve politike dhe ekonomike, organizimet e shumta rajonale ndryshojnë edhe nga format e tyre institucionale. Për shembull, ndërsa Evropa Perëndimore po përpiqet të krijojë një bashkim të integruar politik dhe ekonomik, ka ngritur tarifat e jashtme duke u bërë si bashkim një organizim mjaft i institucionalizuar, rajonizimi në vendet aziatike të Paqësorit nuk ka tarifa të jashtme, ka një nivel shumë të ulët zhvillimi institucional dhe çdo ekonomi e rajonit ka ruajtur tarifa të larta. Rajonizimi amerikanoverior qëndron diku në mes të këtyre dy modeleve. Marrëveshja e Tregtisë së Lirë të Amerikës së Veriut krijoi një zonë të lirë

123. Albert Fishlow dhe Stepfan Hagard, The United States and the Regionalization of the World Economy, Development Centre Documents (Paris: OECD, 1992), cituar nga libri i Robert Gilpin, vep. e cit., f. 293.124. Pengesë kushtetuese për bashkimin e dy shteteve shqiptare në Ballkan mund të konsiderohet formulimi i nenit 1 (pika 3) të Kushtetutës së Republikës së Kosovës: “3. Republika e Kosovës nuk ka pretendime territoriale ndaj asnjë shteti ose pjese të ndonjë shteti dhe nuk do të kërkojë të bashkohet me asnjë shtet ose pjesë të ndonjë shteti”.

154


tregtare, pa tarifa të jashtme; ajo nuk ka krijuar një treg të përbashkët dhe ka vetëm disa institucione formale. Lëvizja drejt një bashkimi më të madh, në kuadrin e përpjekjeve që po bën Evropa për të realizuar integrimin ekonomik dhe politik, është i vetmi shembull i asaj që studiuesit e quajnë "integrim i thellë" rajonal. Ky integrim i thellë rajonal mund të jetë një model mjaft i mirë i integrimit rajonal Shqipëri-Kosovë, nëse pranojmë ekzistencën e dy shpejtësive të integrimit të dy vendeve tona drejt BE-së dhe drejt njëri-tjetrit.

1. 3. teoritë ekonomike të integrimeve rajonale

Integrimi i zonave ekonomike të plota, që kanë gjithçka në vetvete, në njësi më të mëdha ekonomike, ka qenë një dukuri e rëndësishme në historinë moderne. Epoka moderne është karakterizuar nga integrimi i territoreve të vogla dhe relativisht të dallueshme midis tyre në shtetet kombëtare më të gjera dhe në ekonomi kombëtare të rrethuara nga barriera tregtare.

Trajtimet kryesore që i kanë bërë ekonomistët integrimit rajonal apo zonave të tregtisë së lirë burojnë nga "neoinstitucionalizimi" dhe "ekonomia e re politike". Qasja e "institucionalizimit të ri" supozon se institucionet ndërkombëtare, përfshirë aty edhe ato rajonale, të tilla si ato të Europës Perëndimore, janë krijuar për të kapërcyer dështimet e tregut, për të zgjidhur problemet ekonomike dhe për të eliminuar pengesa të tjera për kooperimin ekonomik. Këto institucione krijojnë stimuj për shtetet që këta të kooperojnë midis tyre dhe nëpërmjet një sërë mekanizmash, këto institucione të lehtësojnë kooperimin e tyre. Ndonëse institucionalizimi i ri ofron vështrime e analiza të thelluara, ai nuk i trajton arsyet politike për krijimin e organizimeve rajonale. Shpjegimi i dhënë nga "Ekonomia e re politike" vë theksin te politika e grupit të interesit dhe te rrjedhojat shpërndarëse të rajonizimit ekonomik. Ajo supozon se organizime të tilla rajonale tregtare, si bashkimet doganore dhe marrëveshjet e tregtisë së lirë, kanë rrjedhoja të rëndësishme shpërndarëse, që janë zakonisht të dëmshme për joanëtarët e këtyre organizimeve dhe krijojnë fitues dhe humbës edhe ndërmjet vetë anëtarëve të tyre. Në të vërtetë, ekonomistët shpesh e shpjegojnë integrimin ekonomik si diçka që buron nga përpjekjet e grupeve të brendshme të interesit për të rishpërndarë të ardhurat kombëtare në favor të tyre. Kjo qasje ofron vështrime të thelluara në politikën e brendshme të integrimit ekonomik, por

155


nuk arrin të shpjegojë arsyen e përpjekjeve të kushtueshme të evropianëve për të realizuar integrimin rajonal.

Teoria marksiste e integrimit ekonomik dhe politik është një qasje tjetër ekonomike për shpjegimin e dukurisë së integrimit. Sipas ekonomistit belg, Ernest Mandel, integrimi ekonomik në përgjithësi dhe lëvizja drejt integrimit ekonomik dhe politik evropian në veçanti shpjegohen me përpjekjet që bëjnë klasat kapitaliste transnacionale për të rritur shkallën e akumulimit të kapitalit125. Gjatë zhvillimit të historisë moderne, kërkesat për akumulimin e kapitalit e kanë shtyrë botën drejt entiteteve përherë e më të mëdha ekonomike e politike. Sipas kësaj pikëpamjeje, zhvillimet teknologjike dhe konkurrenca ndërkombëtare po e detyrojnë klasën kapitaliste sunduese në Europë të rrëzojë kufijtë e ngushtë të kapitalizmit kombëtar dhe të krijojë një ekonomi rajonale që do të forcojë aftësinë konkurruese ndërkombëtare të kapitalit evropian. Por determinizmi ekonomik nuk arrin të shohë apo i neglizhon motivet politike dhe strategjike të cilat shtyjnë vendet drejt integrimit ekonomik.

Teoritë ekonomike nuk ofrojnë një shpjegim të kënaqshëm për integrimin ekonomik. Kjo ndodh, sepse analistët ekonomikë përgjithësisht supozojnë se një vendim politik bëhet thjesht që të krijohet një entitet më i madh ekonomik dhe se ekonomistët e quajnë të nevojshme të analizojnë vetëm rrjedhojat në mirëqenie të atij vendimi dhe interesohen vetëm për disa aspekte të procesit të integrimit ekonomik. Shpeshherë, krijimi i një organizate ndërkombëtare për të ndihmuar dhe për të nxitur zhvillimin e tregut të lirë e të përbashkët midis shteteve është një reformë e mjaftueshme që nuk çon në formimin e një shteti të ri që zëvendëson ata aktualë.

Profesionistët e ekonomiksit, bazuar në teorinë e avantazhit krahasues, kanë theksuar se marrëveshjet rajonale janë të dobishme njësoj, si për vendet anëtare, edhe për ato joanëtare të tyre dhe se ato, ashtu si edhe liberalizimi i tregtisë globale, prodhonin më shumë rrjedhoja të njëjta për ta. Në një studim të vet në vitin 1950126, Jacob Viner jo vetëm e sfidoi dhe e rrëzoi këtë supozim optimist, por analizoi edhe rrjedhojat e veçanta të bashkimeve

125. Ernest Mandel, Europe versus America? Contradictions of Imperialism (London: N. I. B., 1970), cituar nga libri i Robert Gilpin, vep. e cit., f. 295. 126. acob Viner, The Customs Union Issue (New York: Carnegie Endowment for International Peace, 1950), cituar nga libri i Robert Gilpin, vep. e cit., f. 295.

156


doganore për vendet joanëtare.Analiza e Vinerit theksonte se vendosja prej një organizimi rajonal

ndërshtetëror ekonomik i një tarife të përbashkët e jashtme do të kishte efektet e veta, si në devijimin, ashtu edhe në zhvillimin apo realizimin e tregtisë. Rrjedhojat fillestare ose statike të një tarife të jashtme, kur u krijua Tregu i Përbashkët Evropian, do të bënin devijimin e tregtisë nga furnizuesit e huaj drejt furnizuesve lokalë brenda Tregut të Përbashkët. Mirëpo jeta tregoi se efektet afatgjata apo dinamike të një tregu të përbashkët çojnë, gjithashtu, në krijimin e një tregu më të gjerë dhe më të pasur evropian, nga i cili përfitojnë jo vetëm firmat lokale, por edhe partnerët e jashtëm tregtarë.

Që nga fundi i viteve 1960 teoritë e reja të tregtisë dhe të rritjes ekonomike kanë ndikuar mjaft mbi mendimin e ekonomistëve për çështjen e integrimit rajonal. Ndërsa analiza e Vinerit bazohej në teoritë neoklasike të tregtisë dhe të rritjes ekonomike që supozojnë praninë e konkurrencës së papërsosur, të fitimeve konstante të shkallës dhe të të ardhurave në pakësim, mendimi e ri rreth integrimit ekonomik bazohet në ekonomitë e shkallës dhe në rrjedhoja të tjera të favorshme të integrimit, si përhapja e rezultateve të veprimtarisë kërkimore shkencore brenda rajonit. Kjo do të thotë se firmat brenda një organizimi rajonal mund të kenë avantazhe konkurruese, nga të cilat janë të përjashtuara firmat jashtë organizimit. Kjo teori nënkupton se vendet mundet të mbështetin dhe ndoshta do të mbështetnin vendosjen e barrierave tregtare rajonale dhe devijimin e tregtisë në mënyrë që firmat brenda rajonit të mund të kishin akses ekskluziv në arritjet e përparimit teknologjik, të përfitonin nga ekonomitë e shkallës dhe nga avantazhe të tjera. Gjithashtu, barrierat e jashtme mund t’i mbrojnë këto firma nga konkurrenca e jashtme dhe t’u japin mundësi atyre të realizojnë ekonomitë e shkallës dhe të rritin aftësitë konkurruese ndërkombëtare. Barrierat rajonale tregtare mund të ngrenë më lart pozicionin në negociata të firmave dhe qeverive lokale në raportet e tyre me firmat dhe qeveritë jashtë rajonit.

Një aspekt i rëndësishëm i integrimit politik dhe jo vetëm ekonomik i shteteve është heqja dorë prej së drejtës së institucioneve për të taksuar popullatën dhe biznesin. Friedman argumenton se vendet janë formuar nga qeveri që maksimizojnë potencialin e tyre për të mbledhur të ardhurat e

157


taksave neto nga kostoja e mbledhjes së tyre. Bashkimi në një shtet çon në centralizimin e së drejtës së tatimit dhe në rishpërndarjen e të ardhurave127. Këto dy aspekte mund të jenë shpesh një faktor që e largon idenë e bashkimit.

4. teoritë politike të integrimeve rajonale

Studiuesit e shkencave politike kanë treguar interes relativisht që prej shumë kohësh për integrimin ekonomik dhe politik, por përpara nisjes së lëvizjes për krijimin e bashkimit evropian askush prej tyre nuk përpiqej të formulonte teori apo të jepte shpjegime të përgjithshme për integrimin rajonal. Shkencëtarët e politikës kanë vënë theksin te zgjidhjet institucionale të problemit të luftës dhe të paqëndrueshmërisë politike ndërkombëtare, duke u fokusuar për këtë te ideja e federalizmit dhe e integrimit politik të vendeve të botës.

Federalizmi. Gjatë gjithë historisë moderne idealistët kanë parashtruar skema për zgjidhjen e problemit të luftës nëpërmjet ndërtimit të institucioneve, në të cilat palët do të delegojnë me vetëdije dhe vullnetarisht autonominë e tyre politike dhe të drejtat sovrane. Në shekullin e njëzetë, propozimi i Woodrow Wilson për krijimin e Lidhjes së Kombeve dhe krijimi më vonë i Organizatës së Kombeve të Bashkuara frymëzoi të tjera zgjidhje federaliste për të parandaluar kështu një luftë tjetër të përmasave të mëdha. Fill pas Luftës së Dytë Botërore, lëvizja federaliste botërore erdhi duke u zgjeruar. Ndonëse ideja federaliste pati një farë influence mbi lëvizjen drejt integrimit evropian, apeli i saj drejtohej kryesisht te ata që interesoheshin për federalizmin në nivelin global.

Shembujt e eksperimenteve të suksesshme federaliste të motivuar para së gjithash nga shqetësimet për sigurinë kombëtare, janë të paktë. Me të vërtetë, dy republikat më të suksesshme federale në botë janë Zvicra dhe Shtetet e Bashkuara, të cilat janë krijuar si reagim ndaj kërcënimeve të fuqishme të jashtme për sigurinë e tyre. Në Shtetet e Bashkuara, integrimi i plotë politik dhe ekonomik u arrit vetëm pas fitores së Veriut kundër Jugut gjatë Luftës Civile në Amerikë. Shteti federal gjerman e ka origjinën te pushtimi dhe aneksimi prej një shteti (Prusia) i entiteve të tjera politike

127. Friedman, D.: A Theory of the Size and Shape of Nations, Journal of Political Economy, 1977, f. 59–77.

158


gjermane. Historikisht, integrimi politik i entiteteve të pavarura politike ka qenë rezultat i pushtimeve ushtarake ose i bashkimit të kurorave dinastike, por asnjë prej këtyre metodave nuk do të çonte domosdoshmërisht në krijimin e një ekonomie të integruar.

Neofunksionalizmi. Ideja se forcat ekonomike dhe teknologjike po e shtyjnë botën drejt një integrimi më të madh politik qëndron në thelbin e neofunksionalizmit, një teori kjo me ndikim të madh në vitet 1950-1960. Duke u mbështetur mbi rezultatet e shkencave shoqërore, teoria neofunksionaliste e Ernst Haas, e përpunuar dhe e zgjeruar më tej nga nxënësit e tij dhe studiues të tjerë, argumentonte se zhvillimet ekonomike, teknologjike dhe të fushave të tjera gjatë shekullit të 20-të i kanë shtyrë njerëzit dhe shtetet kombëtare drejt integrimit paqësor ekonomik e politik, si në nivelin rajonal, edhe në atë global.

Kolapsi i dikurshëm i Lidhjes së Kombeve i kishte bërë njerëzit të vetëdijshëm se për të garantuar paqen botërore nevojitej diçka më shumë se federalizmi vullnetar. Socialdemokrati britanik David Mitrany ishte ndër të parët që iu përgjigj asaj sfide dhe, në mënyrë sistematike (në monografinë me mjaft ndikim “Një sistem funksional paqeje” dhe në shkrime të tjera) paraqiti teorinë e tij funksionaliste128, si një zgjidhje për problemin e rrezikut të luftës. Duke iu rikthyer arsyeve ekonomike të integrimit rajonal, Mitrany theksonte se zhvillimet moderne ekonomike, teknologjike dhe në fusha të tjera e kanë bërë integrimin politik të botës të mundshëm dhe të nevojshëm. Në kushtet e një ekonomie dhe të një sistemi shoqëror përherë e më kompleks dhe më të integruar e global, menaxhimi teknokratik është bërë një domosdoshmëri.

Përmes marrëveshjeve ndërkombëtare në fusha të tilla specifike funksionale ose teknike, si: shëndeti, shërbimi postar dhe komunikacioni, argumentonte Mitrani, mund të zgjidhej problemi i luftës dhe mund të shmangej sistemi i shteteve kombëtare të prirura për luftë. Në shekullin e 20-të bota ishte bërë mjaft e integruar, si ekonomikisht, edhe fizikisht, në saje të përparimeve teknologjike në komunikacion dhe në transport. Duke pasur sukses në promovimin e mirëqenies shoqërore dhe ekonomike në botë, këto institucione ndërkombëtare në këto fusha do të fitonin legjitimitet

128. David Mitrany, A Working Peace System, Chicago: Quadrangle, 1966, cituar nga libri i Robert Gilpin, vep. e cit., f. 298.

159


e mbështetje politike dhe, me kalimin e kohës, do të triumfonin mbi shtetin kombëtar. Mitrani supozonte se një botë e integruar ekonomikisht dhe teknologjikisht do të bënte të shfaqeshin shumë probleme komplekse teknike, të cilat nuk do të mund të zgjidheshin dot efektivisht prej shteteve individuale konkurruese. Nëse duheshin zgjidhur problemet funksionale në fushën e shëndetit dhe të shërbimeve postare, atëherë shtetet kombëtare, për interesat e tyre, duhet të krijonin organizata ndërkombëtare të afta që të kryenin veprimtaritë e kërkuara. Pasi këto organizata ndërkombëtare të provonin efektivitetin e tyre në trajtimin dhe zgjidhjen e problemeve të ndryshme teknike, atëherë shtetet do të delegonin përherë e më shumë detyra të tyre te këto institucione ndërkombëtare.

I frymëzuar nga analizat e thella të Mitranit, Ernst Haas zhvilloi teorinë që e quajti “neofunksionalizëm” dhe e zbatoi këtë teori, si në institucionet ndërkombëtare, edhe në procesin e integrimit evropian. Në vitin 1957 Hasi publikoi "The Uniting of Europe" (Bashkimi i Europës) dhe në vitin 1964, "Beyond the Nation-State" (Përtej shtetit-komb)129. Fokusi i tij ishte te grupet kombëtare të interesit dhe te partitë politike, te roli i tyre në stimulimin e promovimin e interesave të tyre të veçantë ekonomikë. Gjithashtu, ai vinte theksin edhe te rrjedhojat spontane të përpjekjeve të mëparshme për integrim, të cilat i quante “spillover” (përhapje spontane e rrjedhojave të një veprimi, zbulimi, procesi etj.). Kur grupet e lartpërmendura të kuptojnë si mund të shërbejë integrimi për plotësimin e interesave të tyre, atëherë do të ndodhë në mënyrë automatike procesi i quajtur spillover, pra përhapja e rrjedhojave te veprimeve integruese nga një fushë në fushat e tjera. Me kalimin e kohës, ky proces spillover çon në kooperimin politik dhe në krijimin e një komuniteti politik transnacional, që favorizon krijimin e mekanizmave më të gjerë dhe të centralizuar rajonalë ose ndërkombëtarë qeverisjeje.

Forcat që çojnë në integrimin ekonomik dhe politik janë pjesë organike e sistemit ekonomik modern dhe kanë prirje që të forcohen në vetvete vazhdimisht, ngaqë çdo fazë e integrimit ekonomik nxit integrim të mëtejshëm. Sipas neofunksionalizmit interesat ekonomikë dhe të mirëqenies në përgjithësi janë bërë, ose të paktën po bëhen, më të rëndësishëm sesa interesat e shqetësimet tradicionale të sigurisë kombëtare

129. Cituar nga libri i Robert Gilpin, vep. e cit., f. 298.

160


dhe të suksesit në rivalitetet ndërshtetërore. Këtë hipotezë e përforcon besimi se industrializimi, modernizimi, demokracia dhe forca të tjera të ngjashme me to e kanë transformuar sjelljen njerëzore dhe institucionale.

Teoria supozon, gjithashtu, se përvoja e integrimit çon në ripërkufizimin e interesit kombëtar dhe në transferimin e mundshëm nga devotshmëria ndaj shtetit kombëtar tek ajo ndaj entiteteve rajonale e globale në formim e sipër. Logjika e procesit funksional spillover, sipas neofunksionalizmit, do t’i shtyjë elitat politike të kalojnë në mënyrë të pashmangshme nga kooperimi ekonomik në unifikimin apo bashkimin politik.

Neoinstitucionalizmi. Neoinstitucionalizmi e vë theksin te roli i institu-cioneve në zgjidhjen e problemeve ekonomike e të problemeve të tjera. Ai mbron idenë se institucionet mund të ndihmojnë në përmirësimin e situatës të dështimeve të tregut dhe në zgjidhjen e problemeve të veprimit kolektiv në procesin e integrimit ekonomik e politik. Studiuesi më i shquar i kësaj shkolle mendimi është Robert Keohane, i cili, krahas disa të tjerëve, ka theksuar nevojën për krijimin e institucioneve ndërkombëtare që do të trajtonin dështimet e tregut, uljen e kostove të transaksioneve dhe përballimin e problemeve të tjera. Këta studiues argumentojnë se institucionet (apo regjimet) ndërkombëtare asistojnë shtetet për të zgjidhur problemet e veprimit kolektiv, për promovimin e kooperimit nëpërmjet krijimit të lehtësive të reciprocitetit (të ashtuquajturat “strategjitë këtë-për-atë”) dhe të lidhjes mes fushave të subjekteve të ndryshme.

Intergovernmentalizmi liberal. Kjo qasje, që buron nga neofunksio-nalizmi, neoinstitucionalizmi dhe teori më të hershme të integrimit politik, ka të përbashkët me neofunksionalizmin theksin e vënë në rëndësinë e interesave ekonomikë si forcat kryesore lëvizëse të integrimit rajonal. Ashtu si neoinstitucionalizmi, kjo qasje thekson rëndësinë e institucioneve ndërkombëtare, pra edhe rajonale, si mjete të domosdoshme të lehtësimit dhe të sigurimit të procesit të integrimit. Megjithatë, intergovernmentalizmi dallon prej qasjeve të mëparshme në faktin se ai përqendrohet në rolin qendror të qeverive kombëtare, në rëndësinë grupeve të brendshme ekonomike të interesit dhe në ujditë e marrëveshjet mes qeverive kombëtare mbi çështjet e shpërndarjes së përfitimeve dhe çështjet institucionale.

Përpjekja më ambicioze për të ndërtuar një teori të integrimit ekonomik e politik mbi bazën e pikëpamjeve intergovernmentaliste gjendet në veprën

161


e Andrew Moravscik "The Choice for Europe" (Zgjedhja për Europën), të botuar në vitin 1998130. Në të autori përqendrohet në reagimet kryesore e shumë të rëndësishme të qeverive kombëtare ndaj ndërvarësisë në rritje të ekonomive kombëtare dhe thekson rëndësinë e institucioneve ndërkombëtare në zgjidhjen e problemeve që burojnë nga rritja e ndërvarësisë ekonomike. Vetë Moravscik shprehet:

“Ideja ime qendrore është se plani i gjerë i realizimit të integrimit evropian që prej vitit 1995 pasqyron apo përmban në vetvete tre faktorë: tipat e avantazhit tregtar, fuqinë relative për transaksione të qeverive të rëndësishme dhe stimujt për ngritjen e kredibilitetit të angazhimeve ndërshtetërore. Më themelori ndër këta faktorë është interesi tregtar. Integrimi evropian erdhi si rezultat i një sërë zgjedhjesh racionale të bëra nga liderët kombëtarë, të cilët në çdo moment u udhëhoqën nga plotësimi i interesave ekonomikë, para së gjithash të interesave tregtarë të prodhuesve të fuqishëm ekonomikë dhe, së dyti, preferencat makroekonomike të koalicioneve qeveritare në pushtet, që evoluan ngadalë në përgjigje të stimujve strukturorë të ekonomisë globale. Kur interesat kanë konvergjuar, integrimi ka ecur përpara”131.

Realizmi. Qasja realiste e vë theksin te rëndësia e fuqisë, te interesat politikë kombëtarë dhe te rivalitetet ndërshtetërore në proceset integruese. Realizmi e konsideron integrimin rajonal, veçanërisht integrimin politik, të ngjashëm me dukurinë që po ndodh në Europën Perëndimore, pra si një dukuri politike të lakmuar nga shtetet, nisur nga motive politike dhe ekonomike kombëtare. Realizmi vlerëson si qendror rolin e shtetit dhe supozon se një proces i suksesshëm i integrimit ekonomik e politik duhet të drejtohet prej një ose më shumë entitetesh politike qendrore (bërthamë), të cilat janë të gatshme të përdorin fuqinë dhe ndikimin e tyre për të promovuar e për të shtyrë përpara procesin e integrimit.

5. Rasti i Kosovës dhe Shqipërisë

Për të arritur në disa konkluzione për rastin që po shqyrtojmë mbi integrimin rajonal të dy shteteve, të Kosovës dhe të Shqipërisë, është e rëndësishme

130. Andrew Moravscik, The Choice for Europe; Social Purpose and State Power from Messina and Maastricht, Ithaca: Cornell University Press, 1998.131. Po aty, f. 3.

162


të theksojmë si e vënë theksin teoritë ekonomike dhe ato politike në forcat ekonomike dhe teknologjike që po i shtyjnë këto shtete drejt një integrimi më të madh politik. Unë mendoj se këto forca ekonomike mund të ndikojnë në mënyra të ndryshme mbi Shqipërinë apo mbi Kosovën. Në fakt duhet të kemi të qartë më mirë se cili është zhvillimi ekonomik aktual dhe ai që parashikohet në dhjetëvjeçarin e ardhshëm për të dyja shtetet. Theksojmë se zhvillimi ekonomik i shteteve për të cilat diskutohet bashkimi është një faktor themelor që ndikon në bashkimin apo dhe në përçarjen edhe të vetë një shteti, sepse bashkimi në një shtet çon në një rishpërndarje të të ardhurave nga shteti më i pasur në atë më të varfër. Realiteti na mëson se këto politika të transferimit të pasurisë mund të jenë aq jopopullore, sa mund të çojnë në lindjen e diskutimit të ndarjes së shteteve që qëndrojnë së bashku prej shekujsh, siç e shohim këtë, për shembull, te konflikti mes dy komuniteteve flaminge e frankofone në Belgjikë apo te përpjekjet e lëvizjes politike “Lega Nord” në Itali.

Formimi i shteteve në një optikë moderne duhet të shihet si rezultat i krahasimit të përfitimeve nga të bërit shtete të mëdha, nga njëra anë, dhe kostos së heterogjenitetit të popullsisë së tyre, nga ana tjetër (Alesina and Spolaore, 1997)132. Atëherë lind pyetja: Cilat janë përfitimet e të qenit një shtet i vetëm e më i madh? Nëse heterogjeniteti i popullsisë është një faktor më i lehtë për t'u studiuar në rastin tonë, falë gjuhës së përbashkët dhe pretendimit të pasjes së identitetit të njëjtë etnik, përfitimet ekonomike të një bashkimi politik nuk janë aq të lehta për t'u evidentuar. Kjo për arsyen, sepse këto përfitime mund të realizohen duke krijuar një treg të përbashkët të lirë dhe eficient, që bën një shpërndarje eficiente të të ardhurave midis Shqipërisë dhe Kosovës. Për më tepër, investimet e përbashkëta publike në infrastrukturë, gjithashtu, mund dhe duhet të realizohen nëpërmjet akordeve dypalëshe. Për rrjedhojë, përderisa është e vështirë të evidentohen përfitimet ekonomike të bashkimit, bëhet edhe më e vështirë për t'iu përgjigjur vetëm me argumente ekonomike pyetjes se cilat janë arsyet për një bashkim politik.

Për këtë arsye, mendoj se qëndrimi i autoriteteve serbe në vizitën e zotit Meta në Beograd mund të shpjegohet me ndërgjegjësimin e përgjithshëm në Ballkan se bashkimi i Shqipërisë me Kosovën në një shtet të vetëm mund të jetë i nevojshëm për ekuilibrat politikë të rajonit në sytë e BE-së. Nga ana

132. Alberto Alesina and Enrico Spolaore, “On the Number and Size of Nations”, The Quarterly Journal of Economics, MIT Press, vol. 112 (4), November 1997, f. 1027-56

163


tjetër, ky bashkim mund të sjellë rrjedhoja pozitive për të gjithë vendet e Ballkanit Perëndimor, veçanërisht nga premisat e reja për të pasur më shumë sukses në luftën kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit, për të eliminuar të ashtuquajturën "black spot" dhe mungesën e rendit në zonën e Veriut të Kosovës. Ndoshta arritja e këtij bashkimi verifikon hipotezën e Sandholtz dhe Gray, 2003133 që, sa më shumë të përfshihen vendet në sistemin ndërkombëtar të marrëdhënieve të shkëmbimit, të komunikimit dhe të organizimit, aq më i ulët ka të ngjarë të bëhet niveli i korrupsionit në to. Bashkimi i Shqipërisë me Kosovën do t'ia lehtësonte punën Brukselit për të menaxhuar më mirë ndërhyrjen në këtë shtet të bashkuar, për të luftuar më mirë keqmenaxhimin e burimeve të brendshme dhe korrupsionin ekzistues të autoriteteve lokale, sepse sot Kosova dhe Shqipëria janë vendet me indeksin më të lartë të korrupsionit në rajon.

Për këtë arsye mendoj se përgjigjja e pyetjes: A është e mundur që ne shqiptarët në Ballkanin Perëndimor të ecim me dy shpejtësi në proceset e integrimit: me një shpejtësi e caktuar në integrimin mbarëshqiptar dhe me një shpejtësi tjetër në lëvizjen drejt integrimit në BE, është përgjigje pozitive, sepse të dyja këto integrime janë integrime me qëllime ekonomike. Integrimet politike të pjesëve të ndara të popullit dhe të trojeve shqiptare do të lindin vetëm nëse vendet e Ballkanit dhe institucionet kryesore në Bruksel do mendojnë se këto integrime shpejtojnë integrimin e tërë rajonit në tregun e përbashkët të BE-së.

Së fundi, dua të theksoj se studimet ekonomike tregojnë se demokracia është një forcë që ndjell përçarjen në shumë shtete të vogla dhe homogjene, për të shmangur problemet e rishpërndarjes së të ardhurave që përmendëm më lart. Këta dy dhjetëvjeçarët e fundit jeta ka dëshmuar në mënyrë paradoksale se, sa më i madh të jetë bërë integrimi ekonomik (pra sa më shumë shtetet integrohen në BE), aq më i madh bëhet numri i shteteve të pavarura e sovrane në Europë. Kosova ishte shembulli i fundit. Duket sikur integrimi ekonomik që zhvillon një treg të përbashkët eficient shmang nevojën për bashkimin politik.

133. Wayne Sandholtz and Mark M. Gray, International Integration and National Corruption, International Organization, vëll. 57, nr. 4, 2003, f. 762.

164


lItERAtuRA

1. Alesina Alberto and Enrico Spolaore, On the Number and Size of Nations, The Quarterly Journal of Economics, MIT Press, vëll. 112 (4), nëntor 1997, f. 1027-56.

2. Koço, D.: Platforma e Shqipërisë natyrale, Tiranë, 2009. 3. Friedman, D.: A Theory of the Size and Shape of Nations, Journal of

Political Economy, 1977, f. 59–77.4. Gilpin Robert, Global Political Economy: Understanding the

International Economic Order, Princeton University Press, Princeton and Oxford, New Jersey, 2001.

5. Informacion mbi shkëmbimet ekonomike të Kosovës me botën e jashtme, në http://www.eciks.org/shqip/lajme.php?action=total_news&main_id=1235, lexuar në 18 -3- 2010

6. Luftërat e tjera Ballkanike, Raport i vitit 1913 nga Carnegie Endowment, Onufri, Tiranë, 1993.

7. Moravscik Andrew, The Choice for Europe; Social Purpose and State Power from Messina and Maastricht, Ithaca: Cornell University Press, 1998.

8. Sandholtz Wayne and Mark M. Gray: International Integration and National Corruption, International Organization, vëll. 57, nr. 4, vjeshtë 2003, f. 761-800.

9. “Shkëmbimet tregtare Shqipëri-Kosovë do të jenë prioritare për Tiranën”, 05 nëntor 2006, në http://www1.voanews.com/albanian/news/a-30-2006-11-05-voa4-85633032.html?moddate=2006-11-05, lexuar në 16-3- 2010.

10. Vayrynen Raimo, Regionalism: Old and New, International Studies Review 5, 2003, f. 25-51.

165


A SuMMARY OF tHE ARtIClES IN ENglISH

1st SECTION: lAW

CRIMINAl lAW

BRIEF HIStORICAl OVERVIEW OF CRIMINAl JuStICE AND CHAllENgES lYINg AHEAD

Prof. Dr. Ismet ElEZI

Since the creation of the independent Albanian state (November 28, 1912) until today, the criminal justice system has played and plays a key role in the protection of society, of human rights and freedom from crime. The recognition of the values and shortcomings of criminal justice in Albania during these 97 years from the creation of the independent state until now, has not only historical importance, but also serves to rightly understand the role of the criminal law, criminology and criminal policy, as the main pillars of criminal justice for the present and future. Ahead of our criminal law there lays the big challenge affecting two fields:

a. The field of criminal legislation and

b. The doctrine of criminal law.The Criminal Code from year 1995, when it entered into force until the

end of 2008 has undergone so many additions and changes that the issue of drafting a new Criminal Code has been raised. With the aim of drafting the new criminal code we should first take into account the constitutional principles, the international criminal law, the international legal acts, the proposals and remarks published in the local and foreign press and the

166


current Albanian jurisprudence.The doctrine of criminal law needs to be updated with modern theories and

eventually break away from some dogma of the past. In unity with criminal law there is the criminal procedure, which requires new improvements to the Code of Criminal Procedure with legal reform. The implementation of reforms in the field of criminal law and the criminal procedural law will make it possible for them to become more effective weapons in the hands of the prosecution office and the court in their fight against crime.

Another great challenge that is to be overcome is the fundamental reforming of Criminology, which should deal with more in-depth studies of crime, in other words, it should conduct analysis of criminal acts and provide criminal law and criminal policy with concrete explained recommendations. This task can be accomplished with the creation of the Institute of Criminology, which could carry out studies of crime, which could serve as a basis for building long-term strategy of preventing and combating crime and for making improvements in criminal legislation. Criminal policy, as a totally new science, is in its initial stage. Its first and foremost task is to be oriented by the European criminal policies, particularly by those of Germany. Another requirement is that this subject be taught in all public and private law universities. At the same time it is of foremost importance the preparing of a guiding text on criminal policy and the preparing, qualifying and training of teaching staff on the subject. Institutions forming part of the criminal justice system (judiciary, prosecutors, judicial police, and the prison system) face their major challenges, which can be overcome with the full implementation of judicial reform that is in the process. The independence of the judiciary and all these institutions from political interference, the fight against corruption and the binomial integrity, and raising the professional level of people engaged in these institutions constitute the essence of this reform.

Only through a morally sound criminal justice system and a legal culture the rule of law can function properly, human rights and freedoms can be ensured, order and silence can be maintained , crime can be prevented and fought, and finally we can become a member of the European Union. These major challenges can be overcome and people may gain confidence in justice.

167


ClEANINg OF OFFENCE PRODuCtS AND ORgANIZED CRIME

Prof. Dr. luan gJONÇA

With “cleaning offense products,” we understand the legalization of monetary means and assets acquired illegally or “dirty money laundering”.

This phenomenon is present in all the countries of the world, but it has particularly gained ground and affected more the weak countries, those with relative economic backwardness, countries that are in transition and those facing social problems and political instability.

The essence of this criminal act lies in the intention of the owner of monetary means or assets gained illegally, to create conditions to enjoy those benefits as if they were legitimate. This owner will surely avail himself of illegal activities in order to fulfill his aim. Different tools and methods are used to this end but it is worth pointing out the techniques of putting into circulation and re-circulation of money deriving from criminal activity.

The fight against money laundering and organized crime in today’s world is focused on solving a series of tasks such as: maintaining and ensuring legal economy from criminal investments and destroying the criminal character of the economic base of organized criminal groups and terrorist acts through the detection and seizure of criminal incomes, etc...

The legalization of dirty money is performed in several stages: preparation of subsidiary operations and putting into the legal monetary circulation of money and capital of criminal origin; the removal of criminal incomes from their own resources, the creation of conditions and legends about the legal origin of the money; investment of laundered money in the legal economy.

Given the time of its occurrence in the world, this criminal phenomenon is relatively new and is considered to be a form of organized crime. In

168


our country, previously, it was not recognized as a separate offense, and in the legislation it was compensated with the formulation of the offence titled “Alienation and concealing of wealth ‘‘ contemplated in article 287 of the CC, whose interior did not meet the requirements of the offence “Cleaning offense products”, and this constituted a serious deficiency of that time criminal legislation. For the first time in our criminal legislation, the problem of laundering dirty money was dealt with in 2000 with law no. 8610, dated 17.5.2000 “On prevention of money laundering, which in 2008, was improved in the law no. 9917 dated 19/5/2008 entitled “On the prevention of money laundering and terrorist financing. With the changes that were made to respective provisions of law no KP. 9086, dated 19.6.2003, not only were the gaps identified during this time filled, but significant adjustments were made to the relevant legal framework. This law enabled its full legal identification as a criminal act, and legal conditions were created for tracking, detecting and fighting it.

In the context of legal regulation, with all the improvements made, I am of the opinion that this legislation should be better oriented towards efficiency, correctness and preventive nature of the legislation and its sanctions, which are somewhat limited and not completely specific and sufficient. Besides, there are some deficient control mechanisms.

On the terminology used, in the Criminal Code with law no. 9086, dated 19.6.2003 on this offense, I mantain that it would be more accurate and convenient to employ the term: “Legalization of monetary means and assets acquired illegally”, instead of the term employed in Article 287 of CC “Cleaning of offense products, which in my opinion is general, confusing and it fails to indicate the meaning and the inside of this criminal act.

169


AN HIStORICAl – COMPARAtIVE OVERVIEW ON tHE NEW CHARgES IN tHE AlBANIAN CRIMINAl

PROCEDuRAl lEgISlAtION

Dr. Kosta gAZElI

If we are to talk about the Albanian criminal procedural legislation we should go back to the period after World War 2 and the liberation of the country since we have not had a criminal procedure code previous to that time. Even during the monarchy, although a general legislative reform was implemented, adjusting the Albanian legislation to the one of advanced European countries, it was not possible to adopt an independent Code of Criminal Procedure, as many other codes were drafted. During the period from the liberation of the country, until 1953, as well as earlier, criminal proceedings have been carried out based on specific organic laws and those of specific procedural character.

Despite the political system that existed, the first Albanian Code of Criminal Procedure is the one of year 1953. Under such circumstances, the historical-comparative overview of the procedural institute of new charges, according to the Albanian criminal procedural legislation, relies precisely on the Criminal Procedure Codes that have been implemented in the Republic of Albania, and have been drafted or have entered into force in years 1953, 1979, and 1995 respectively.

In the three of these codes, the procedural institute of new charges has been contemplated and applied in the initial investigation phase as well as in the trial. It is precisely this fact that constitutes one of common characteristics of these three codes.

But regardless of the similitude mentioned between them, these codes, as well as the institute of new charges contemplated by them, in essence, differ greatly between them, especially the Criminal Procedure Code of 1995, which is now in force in our country, with two other previous codes, which were basically similar, but differed in the circumstances and the time they were drafted and entered into

170


force. The main difference of the Code of Criminal Procedure of 1995, which is currently in force in our country, compared with the two previous codes, lies in its deep democratic character. This Code contains important democratic principles and norms of criminal procedure applied in all democratic countries, especially in the most advanced countries of Western Europe and the United States. Its primary sources are the Constitution, the international Conventions and Charters, particularly the Convention on ‘Fundamental Human Rights and Freedoms’.

Although the new charges during criminal proceedings are contemplated by the three criminal procedural codes, their application in the investigation stage and during the trial differs among other things, because of essential differences that exist between the political and social systems, procedural systems and corresponding models selected and contemplated by these codes. In the first two there was the inquisition system whereas in the Criminal Procedure Code in force prevails the accusatory system. Consequently, the sanctioning and implementing of the institute of new charges during the criminal proceedings contemplated by these codes is different, depending on the functions, duties and rights of criminal prosecution bodies, notably the prosecution office and the court, stemming from the relevant procedural systems and the changing of political systems.

What is characteristic is that during the investigation phase, the change of prosecution, as in the case when new charges arise after the communication of the decision to take a person as the defendant and also the case when the charge communicated by this decision changes according to a new legal qualification that can be more severe or less severe, in compliance with the three codes of criminal procedure, had been performed by the prosecution body or of the prosecutor.

While in the trial stage, the announcement of a new charge or the changing of the defendant’s charge according to the Criminal Procedure Codes 1953 and 1979, was to be made by the court, which was also considered as a body of criminal prosecution, whereas according to the Code of Criminal Procedure of 1995, which is in force in our country, that should be made by the prosecutor even during the preliminary investigations. With respect to the court it has the right to change the legal qualification of the offense for which the defendant is charged only on the final decision.

171


CONtRIButION OF FORENSIC EXPERtISEIN DAMAgES CAuSED BY FIREARMS

Dr. gramoz YllI

This paper includes a general overview on the forensic concept of ballistic damages, which are unfortunately still observed in our trial-investigation practice, in the forms of murder, suicide and accidental cases. Forensic expertise in such cases, as a scientific advice in support of Justice gives its modest contribution to research and solve many investigation problems of ballistic cases. After a judicial presentation of the image of murder, suicide and accidents, a forensic assessment of firearm injury is made with the aim of determining the distance and direction of firing, the cause and mechanism of death as well as the origin of legal nature of death. A special importance is paid to different types of methodology and to various macroscopic, microscopic, and chemical, physical examinations, etc.; basic concepts of experimental modeling performed in animals are also given. The paper is accompanied with some statistical data in relation to age, sex, cause time etc, which may have their importance in determining the legal nature of ballistic death. Finally, some forensic conclusions and recommendations are given in the context of preventive measures to fight this type of crime.

172


CIVIl lAW

COMPERAtIVE ASPECtS OF tHE lABOuR lEgAl RElAtIONS

Prof. Dr. Kudret ÇElA

In this article the writer aims to point out the essence of the new development of the work juristic relationships, respecting the traditional principles of political and juridical philosophy, of market organizing of the contract right.

The new development, other than the classic one in this case is represented from the new economic and social relationships that are about the job duration and contracting relation. From these new models, the reduction of working hours does not modify the nature of the contract, but avoiding the classic model is made on the function of flexibility needs. As a result to the contracting formula a solidarity need is attached between the employed and the unemployed.

The re-dimension is expressed even by the avoidance related with the place that the job should be done. It is about a new phenomenon, doing your work out of the job environment, at home. Working from your house was first introduced by the time of the industrial revolution. But as it is common even with the temporary jobs it has represented a renovation process for which the technological progress has contributed. Working from your house has created juridical problems related to the discipline and reconcilability.

Another feature is related to the elements that belong to the job contract, it is precisely the existence of a reciprocal relationship between the employee and the employed. But in recent times we have had the case of social, economical “triple” relationships between the enterprise where the employed is depended from, between him and the third enterprise (that effectively has hired him). Between the non-typical employments forms

173


it is mentioned the work done by employer hired in a company (supplying company), on avail of another company. It is about a general model that tries to describe all the possible ways of the “triple” relations, between an employer and two companies among which is managing the job. The characteristic of this phenomenon lays in the circumstance that the employer is depended juristically from the employee with whom he has made a contract. And this contract is as such from the moment that he is hired to be at his disposal.

The latest avoidance has to do with the work disposal; it is about the most important element in the contract, labor power. When a contract is signed the employee commits his energies for the work purpose even though generally we say that the employed has the biggest juridical responsibility and not only materially so he is legally related with the employee even in the cases when he is sick or on vacation. From the recent experiences even though they are not very well known sometimes the employer for e.g. “summoned work” he promises a potential work that he will give in the future when the employee will hire him. This is a pre-contracting situation that is made final in the moment when the employer effectively works for the company.

174


lEgAl PROBlEMS OF lAW NO. 9741, DAtED 21.05.2007

“ON HIgHER EDuCAtION IN AlBANIA”

Dr. Juliana lAtIFIMa. Clirim DuRO

The participation of Albania in the Bologna Process, undersigning the Association-Stabilization Agreement in 2006, requires that even higher education stands at the same level with these integrating processes.

The new law No. 9741, approved on 21.05.2007 « On higher education in the Albanian Republic » aims at being a regulator of these processes in a way that the higher education and its institutions are in the levels of the European standards and to be the precedence of the integrating processes.

The last three years since this law was approved have showed that the reforms undertaken in the higher education have been disappointing and that the higher education institutions were not able to create a clear image.

This law has been accompanied with many problems since it was approved, it has existed in a climate of conflicts between the institutions of higher education and The Ministry of Science and Education, it was abrogated by its provisions by law no. 9 date 19.03.2008 of the Constituent Court, amended five months after it was approved, and now being on the verge of a new amendment, this law has created and still continues to create legal problems.

This law does not assure or guarantee to the higher education institutions an institutional independence and academic freedom, it does not permit that the higher education in Albania becomes competitive in Europe or elsewhere, where the professors and Albanian students move freely in the European countries. In such a case this law can not be initiative for the development.

175


PuBlIC lAW

tOWARDS A EuROPEAN SOCIOlOgY OF lAW

Dr. genta tAFA (BuNgO)

Can there such a thing as a European sociology of law exists? What should it include and what not? What are the problems that will face? Is it very soon for such a venture seeing that there are major changes in culture, language, academic traditions, and economic levels of the constituent states of Europe? But it can also be late. These are some of the issues that we will try to examine in this paper.

Europe is the heir of different legal cultures. Social researchers pointed out multiple forms not only in the development of norms, but also in their implementation. On the other hand, unification or harmonization of law and its implementation practices within the European Union represent a common trend, away from formal law, under the influence of the European Court of Justice. Together with European Union directives and regulation through “soft law”, it can be done beginning with what is described as “new European legal culture.”

As previously Europe as an idea or as an image requires further study. Issues that are essential to study are the purpose and legitimacy, democratic and cultural foundations, social and economic effects. This makes clear the important role that social theorists should play in creating a new image for the United Europe.

Lacking a demos (Homogeneous population), Europe has been a point of controversy between the European institutions and legal systems and national member states of the European Union.

According to a strong nationalist version, there will never exist a European demos that would ensure a much stronger sense of collective identity - and therefore democratic legitimacy – equal to that created by modern ethnic

176


European states. European democracy is impossible, because no European nation can be transformed in a political nation.

According to one “soft” version currently implemented by the court, it mainly shows that lack of democracy and constitutional rights guaranteed in the national state level cannot be jeopardized by supranational structures. The concept demos, Used in European legal and political debates over sovereignty and the normative superiority, often presented as a fundamental concept, even if not ethnically defined. It presupposes a community that integrates individual citizens into a whole consisting of the values and traditions.

Europe’s global aspirations cannot be realized merely by building European identity as a new form of modern national identity and patriotic constitutionalist. The European Union cannot be built by a political architecture and principles of modern national states. European integration involves a strange “aporia”: typical European notion of sovereignty, a product of long establishment in European history, in which people join the constitution of the state constitution, shows itself inapplicable for Europe itself.

The problem of citizenship involves a large number of issues, such as nationality, sovereignty, identity, civil rights and conflicts between them. National identities can survive without the sovereignty of states - the European nations. Political rights are guaranteed, but imposed by force from the nation state. A constitution de facto of European citizenship has long existed, although under the lack of democratic debate in European public spheres. This is a nationality without community. Consequently, European nations cannot be political in the sense of a political entity – the mythical body ready for the constitutional power. However, from the outside or at least fictively, a European constitution can be imagined as a political culture of civil liberties and democratic values. Neither the symbolic meaning of citizenship or effective legal action can ensure unity in the European Union. European citizenship and other legal categories cannot be simply subjected to global ethics, while the EU claims to be the vanguard of its supranational organization.

177


2nd SECTION DIPlOMACY

KOSOVO ISSuE IN AlBANIAN-YugOSlAV RElAtIONS IN COMMuNISt ERA

Prof. Dr. Elmaz lECI

The issue of Kosovo Status, of its self-determination or what is most likely its controversial defense during the War and after World War II, the Albanian-Yugoslav relations is presented with plenty of contradictory statements. Historians are still divided in their opinions, even in arguments for this specific issue. Some bring the most important events of the Albanian people as Bujanin, Pezën the open or secret decisions anti-Kosovo-Tito Enver, to Tehran’s diplomatic tables of Potsdam. Whatever the historians try they have an infallible guide, facts and events that are sanctioned, called these historical documents.

The issue of Kosovo, which relates to its defense during the communist Albanian-Yugoslav relations, which emanate from 1941 until 1990, is simple, just search and ask: Are there in the papers of former Albanian communist party something sanctioned for the status of Kosovo after the war? And when there was something on the Kosovo issue in the Conference of Bujani or Mukje, how have these exponents been completed? But in the years after liberation, or “honey years” 1945-1948, what was done between Tirana and Belgrade, and how many Kosovo people were killed? What about the other massacres, has the former regime in Tiranaever raised its voice? For the many other massacres made by the Titist regime, has the Hoxhist regime ever made a problem in the UN or other international institutions?

The answer to all and everything that relates to the issue of Kosovo in the period of communist Albanian-Yugoslav relations is clear: Never and nowhere.

178


Based on facts and events, on those historic documents available as well as some authentic ones, the clan that came to power in Albania after World War II and conquered everything, not only did not defend the Kosovo issue, but the it sacrificed it. Conference of Peza, or Bujani Mukja became equal to zero, were sentenced or persecuted. Related to attitude that the former regime had, we should only mention the declaration of Enver Hoxha in the merger agreement with Yugoslavia where he stated that: We must win the lost time and do as soon as possible the de facto unification of Albania with Yugoslavia in all areas ... economy, the military “.

To state and to confirm that the Kosovo issue was defended by former Albanian communist regime and to try to justify it by saying they “did as much as they could”, it means that at least on this issue they should have a program, a platform or have a strategy. Such has existed, neither during World War II, nor after that. This issue was especially hit by the period of love between the parties and the communist regime in Tirana and Belgrade.

179


AlBANIA-KOSOVO REgIONAl INtEgRAtION AND EuROPEAN INtEgRAtION OF AlBANIANS.

Dr. Fatmir ZANAJ

The union of all Albanians into a single state is an old dream, but also a modern dream, which has started to launch programs in states and political movements of the Albanian since the League of Prizren in 1878. Their bad luck in the 19th and early 20th century prompted the Albanian lands are divided into several independent states emerged in this period in the Balkans, as a result of the unbundling of the Ottoman Empire, the carist Russian intervention as “defender of Orthodox Christians” in the region, the Balkan wars and WWI. On those grounds inhabited by the majority Albanians was born not only the state of Albania in November 28, 1912, but previously a part of them were involved with violence in new units of independent state of Serbia and Greece.

Visit of Deputy Prime Minister Ilir Meta on March 12, 2010 in Presevo and Bujanovic, accompanied by a Serbian government minister, seems like a proof that the Serbian authorities consider as their “natural right” of the Republic of Albania to lay its interest over the Kosovo area and reach the southern provinces included in the Serbian state, historically inhabited by the Albanian population. But how ready are the Albanian authorities to “accept” the offer to work for the Serbian and the rapid integration of two Albanian states, the Republic of Albania and the Republic of Kosovo? In this article, taking into account Kosovo’s Constitution providing guarantee to that international opinion that this young country “does not seek to join with any country or part of any state” (Article 1, Section 3), the author will make a provocation about the possibility of movement with two-speed integration processes, so the possibility of regional integration of these two independent Albanian state, alongside the progress of the process of their integration into the EU and NATO, as well as about economic and political

180


goals of this integration and adequate to its realization.Is it possible for us the Albanians in the Western Balkans to move with

two-speeds in the integration processes - with a certain speed towards the integration of all Albanians, and the other in a rapid movement towards EU integration? The answer is positive, because both of these integrations are with economic purposes. Political integration of the separate parts of the people and territories will arise only if the Balkan countries and leading institutions in Brussels believe that such integration will accelerate the integration of the entire region into a common market of the EU.

Finally, I want to emphasize that economic studies show that democracy is a force that evokes division in many countries, small and compact to avoid problems of income distribution mentioned above. These last two decades life has proved in a paradoxical way that, the greater the economic integration (i.e. the more countries integrate into the EU); the greater becomes the number of sovereign independent states in Europe. Kosovo was the latest example. It seems as if economic integration that develops an efficient common market avoids the need for political union.

Reviste Juridike Justiniani i 1

Documents

Transcript of Reviste Juridike Justiniani i 1