qimia -...
Transcript of qimia -...
![Page 1: qimia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/QIMIA/clio/qimia10... · qimia X klasi 2012 giuli andronikaSvili, dali gulaia, mzia mamiaSvili moswavlis](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022021800/5e2d88b5e32cdb2696136da7/html5/thumbnails/1.jpg)
qimia giuli andronikaSvili
dali gulaia
mzia mamiaSvili
10
![Page 2: qimia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/QIMIA/clio/qimia10... · qimia X klasi 2012 giuli andronikaSvili, dali gulaia, mzia mamiaSvili moswavlis](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022021800/5e2d88b5e32cdb2696136da7/html5/thumbnails/2.jpg)
q i m i a
X klasi
2012
giuli andronikaSvili,
dali gulaia, mzia mamiaSvili
m o s w a v l i s w i g n i
grifi mieniWa 2012 wels ganaTlebis xarisxis ganviTarebis erovnuli centris mier
![Page 3: qimia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/QIMIA/clio/qimia10... · qimia X klasi 2012 giuli andronikaSvili, dali gulaia, mzia mamiaSvili moswavlis](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022021800/5e2d88b5e32cdb2696136da7/html5/thumbnails/3.jpg)
giuli andronikaSvili,
dali gulaia, mzia mamiaSvili
q i m i aX klasi
moswavlis wigni
gamomcemloba `klio~
aRmaSeneblis gamz. 181, Tbilisi, 0112, saqarTYvelo
tel.: (+995 32) 2 34 04 30
E-mail: [email protected] www.klio.ge
© giuli andronikaSvili, dali gulaia, mzia mamiaSvili, 2012
© gamomcemloba `klio~, 2012
Giuli Andronikashvili, Dali Gulaia, Mzia Mamiashvili
Chemistry
10th grade textbook
ISBN 978-9941-415-66-1
redaqtori – SAoTa sidamoniZe, profesori, saqarTvelos qimiuri sazogadoebis Tavjdomare, saqarTvelos sabunebismetyvelo mecnierebaTa akademiis afxazeTis regionaluri mecnierebaTa akademiis da saqarTvelos ekologiur mecnierebaTa akademiis namdvili wevri
kompiuteruli uzrunvelyofa nana baRdavaZe
ydis dizaini elene varamaSvili
![Page 4: qimia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/QIMIA/clio/qimia10... · qimia X klasi 2012 giuli andronikaSvili, dali gulaia, mzia mamiaSvili moswavlis](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022021800/5e2d88b5e32cdb2696136da7/html5/thumbnails/4.jpg)
3
Sinaarsi
I Tavi. atomis aRnagoba ........................................................................................... 7
§1. zogadi cnobebi atomis aRnagobis Sesaxeb ................................................................ 7§2. atomis birTvi ................................................................................................................. 10§3. izotopebi ........................................................................................................................ 12§4. eleqtronuli garsis aRnagoba .................................................................................. 14§5. eleqtronebis ganawileba energetikul doneebze da qvedoneebze ................ 18§6. atomTa eleqtronuli garsis aRnagobis gamosaxvis xerxebi ............................ 20
II Tavi. periodulobis kanoni da atomis aRnagoba .................................... 24
§7. periodulobis kanoni ................................................................................................... 24§8. periodulobis kanoni da perioduli sistema atomis aRnagobis
TvalTaxedviT ................................................................................................................. 26
III Tavi. qimiuri bma ................................................................................................ 32
§9. ionuri bma ......................................................................................................................... 32§10. eleqtrouaryofiToba ............................................................................................... 35§11. kovalenturi bma .......................................................................................................... 37 kovalenturi bmis warmoqmnis donorulaqceptoruli meqanizmi ............... 40§12. σ da πbmebi ................................................................................................................. 42§13. kovalenturi bmis Tvisebebi ..................................................................................... 43§14. wyalbaduri bma ............................................................................................................. 45§15. metaluri bma ................................................................................................................. 47§16. valentoba da qimiuri bma .......................................................................................... 49§17. Jangvis ricxvi ............................................................................................................... 51
IV Tavi. Jangva-aRdgeniTi reaqciebi ................................................................ 55
§18. JangvaaRdgeniTi reaqciebis zogadi daxasiaTeba............................................. 55§19. JangvaaRdgeniTi reaqciebis tolobebis Sedgena ............................................ 58§20. JangvaaRdgeniTi reaqciebis klasifikacia ....................................................... 60
V Tavi. qimiuri reaqciis siCqare. qimiuri wonasworoba......................... 63
§21. qimiuri reaqciis siCqare ........................................................................................... 63§22. reaqciis siCqareze moqmedi faqtorebi ................................................................ 65§23. Seqcevadi da Seuqcevadi reaqciebi. qimiuri wonasworoba ........................... 71§24. wonasworobis gadaxris pirobebi ........................................................................... 74
![Page 5: qimia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/QIMIA/clio/qimia10... · qimia X klasi 2012 giuli andronikaSvili, dali gulaia, mzia mamiaSvili moswavlis](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022021800/5e2d88b5e32cdb2696136da7/html5/thumbnails/5.jpg)
4
VOI Tavi. xsnarebi. eleqtrolituri disociacia. eleqtrolizi .......... 79
§25. xsnarebi .......................................................................................................................... 79 xsnadobis koeficienti .............................................................................................. 80§26. xsnarTa Sedgenilobis gamosaxva ............................................................................ 82 gaxsnili nivTierebis masuri wili .......................................................................... 82 moluri koncentracia ............................................................................................... 83§27. eleqtrolitebi da araeleqtrolitebi .............................................................. 87§28. eleqtrolituri disociaciis Teoria ................................................................ 90 eleqtrolituri disociaciis meqanizmi ............................................................. 90§29. disociaciis xarisxi .................................................................................................. 94 Zlieri da susti eleqtrolitebi ......................................................................... 95§30. mJavebi, tuteebi da marilebi eleqtrolituri disociaciis TvalsazrisiT .............................................................................................................. 97§31. ionuri mimocvlis reaqciebi .................................................................................... 99§32. eleqtrolizi ............................................................................................................. 102 raodenobiTi Tanafardobani eleqtrolizis dros ....................................... 107 eleqtrolizis gamoyeneba ...................................................................................... 108
VII Tavi. wyalbadi. wyali .................................................................................... 111
§33. wyalbadi ...................................................................................................................... 111§34. wyali ............................................................................................................................ 116
VIII Tavi. halogenebi ............................................................................................ 120
VII A jgufis elementebis zogadi daxasiaTeba .......................................................... 120§35. halogenebi ................................................................................................................. 122 halogenebis wyalbadnaerTebi ............................................................................. 126 halogenebis mniSvneloba yofacxovrebaSi ..................................................... 128
IX Tavi. Jangbadi. gogirdi ................................................................................. 131
VI A jgufis elementebis zogadi daxasiaTeba ........................................................... 131§36. Jangbadi ....................................................................................................................... 133§37. gogirdi ........................................................................................................................ 136 gogirdwyalbadi ........................................................................................................ 140 gogirdis oqsidebi .................................................................................................... 142 gogirdmJava ................................................................................................................ 145 gogirdmJavas marilebi ............................................................................................ 147
![Page 6: qimia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/QIMIA/clio/qimia10... · qimia X klasi 2012 giuli andronikaSvili, dali gulaia, mzia mamiaSvili moswavlis](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022021800/5e2d88b5e32cdb2696136da7/html5/thumbnails/6.jpg)
5
X Tavi. azoti. fosfori ...................................................................................... 151
V A jgufis zogadi daxasiaTeba .................................................................................... 151§38. azoti ........................................................................................................................... 152 amiaki ........................................................................................................................... 155 amoniumis marilebi ................................................................................................. 158 azotis oqsidebi ....................................................................................................... 159 azotmJava ................................................................................................................... 161 azotmJavas marilebi .............................................................................................. 164§39. fosfori .................................................................................................................... 166 fosforis oqsidebi da fosforis mJavebi ...................................................... 169 fosformJava da misi marilebi ........................................................................... 170
XI Tavi. naxSirbadi. siliciumi ....................................................................... 173
IV A jgufis zogadi daxasiaTeba .................................................................................... 173§40. naxSirbadi .................................................................................................................. 175 naxSirbadis oqsidebi.............................................................................................. 179 naxSirmJava da misi marilebi ................................................................................ 181§41. siliciumi................................................................................................................... 183 silicium(IV) oqsidi da siliciummJava .............................................................. 185
XII Tavi. metalebi ................................................................................................. 189
I A jgufis elementebis zogadi daxasiaTeba. tute metalebi ............................... 189§42. natriumi, kaliumi ..................................................................................................... 190 natriumis da kaliumis tuteebi ........................................................................... 192II A jgufis elementebis zogadi daxasiaTeba............................................................. 195§43. magniumi. kalciumi .................................................................................................... 196 magniumis da kalciumis naerTebi ......................................................................... 199III A jgufis elementebis zogadi daxasiaTeba ........................................................... 202§44. alumini ......................................................................................................................... 203delementebis zogadi daxasiaTeba ............................................................................... 207§45. rkina ............................................................................................................................... 207§46. manganumi ....................................................................................................................... 213
![Page 7: qimia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/QIMIA/clio/qimia10... · qimia X klasi 2012 giuli andronikaSvili, dali gulaia, mzia mamiaSvili moswavlis](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022021800/5e2d88b5e32cdb2696136da7/html5/thumbnails/7.jpg)
63
§21. qimiuri reaqciis siCqare
qimiis swavlebis procesSi mravali qimiuri reaqcia ganvixileT, zogierTi – praqtikuladac CavatareT. sxvadasxva reaqciaze dakvirvebisas vamCnevT, rom maTi dasrulebisaTvis sxvadasxva droa saWiro. magaliTad, Cveulebriv pirobebSi tutiT mJavis neitralizaciis reaqcia myisierad mimdinareobs, tenian haerze rkinis nakeTobebze oqsiduri fenis warmoqmnas ramdenime dReRame sWirdeba, xolo yvelasaTvis cnobili yur Z nis wvenis daRvinebis bunebrivi procesi ramdenime Tve grZeldeba.
SeiZleba Tu ara vmarToT qimiuri reaqcia – CvenTYvis saintereso qimiuri procesebisaTvis SevarCioT iseTi pirobebi, rom garkveul droSi davagrovoT rac SeiZleba meti raodenobiT miznobrivi produqti?
amisaTvis aucilebelia SeviswavloT qimiuri reaqciis siCqare da masze sxvadasxva faqtorebis gavlena.
davuSvaT, reaqcia mimdinareobs airebs Soris to lobiT: A + B → C + D
reaqcia tardeba V litri moculobis WurWelSi mudmiv temperaturaze. radgan reaqcia mimdinareobs molTa ricxvis cvlilebis gareSe, sareaqcio WurWelSi wnevac ucvlelia. vTqvaT, t1 – momentisaTvis WurWelSi iyo A nivTierebis n1 moli, xolo t2 – momentSi gaxda n2-is toli. maSin maTi Sesabamisi moluri koncentraciebi iqneba:
C1 = n1
V , C2 = n2
V (moli/l)
xolo ∆t=t2-t1 drois SualedSi koncentraciis cvli lebis saSualo siCqare:
υsaS
= C1-C2
t2-t1 anu υ
saS =
∆C∆t
moli/l.wT (moli/l.sT)
V Taviqimiuri reaqciis siCqare. qimiuri wonasworoba
amrigad: qimiuri reaqciis siCqare ganisazRvreba erTerTi moreagi re nivTierebis an reaqciis pro duqtis moluri koncentraciis cvlilebiT dro is erTeulSi (sistemis ucvleli moculo bis pi robebSi).
nivTierebis raodenobis fardobas xsnaris saerTo moculobasTan moluri koncentracia ewodeba.
ganzomilebaa mol/l.
C2
C1
t1 t2
∆t
∆c
dro (t)
C (mol/l)
![Page 8: qimia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/QIMIA/clio/qimia10... · qimia X klasi 2012 giuli andronikaSvili, dali gulaia, mzia mamiaSvili moswavlis](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022021800/5e2d88b5e32cdb2696136da7/html5/thumbnails/8.jpg)
64
1. reaqciis siCqaris Sesaxeb SeiZleba vimsjeloT reaqciis produqtis koncentraciis cvlilebis mixedviTac. aageT grafiki, romelic asaxavs reaqciis produqtis koncentraciis cvlilebas droSi.
2. rogor fiqrobT, reaqciis mimdinareobisas siCqare icvleba (izrde ba, mcirdeba), Tu ucvleli rCeba? imsjeleYT, gaakeTeT saTanado daskvna.
3. imsjeleT, sareaqcio WurWlis moculobis Secvla gamoiwvevs Tu ara reaqciis siCqaris Secvlas?
4. gansazRvreT A+B=C+D reaqciis saSualo siCqare, Tu cnobilia, rom A nivTierebis sawyisi koncentracia iyo 0,05 mol/l, xolo 0,3 wmis Semdeg Semcirda orjer.
1. ras udris siCqare A+B→C+D reaqciisa, Tu B nivTierebis sawyisi koncentracia iyo 5 mol/l, 10 wamis Semdeg ki gaxda 2 mol/l.
2. reaqcia mimdinareobs airad fazaSi tolobiT: A+3B=2C+D. reagentebis sawyisi koncentraciebia: C(A) = 5 mol/l, C(B) = 8 mol/l. gamoiangariSeT reaqciis produqtebis koncentraciebi im momentisaTvis, rodesac A nivTierebis koncentracia gaxda 3 mol/ls toli.
am dros mniSvneloba ar aqvs, Tu reaqciaSi monawile romel nivTierebazea saubari, radgan nivTierebebi erTmaneTTan raodenobiTad dakavASirebulia qimiuri tolobiT da erTerTi nivTierebis koncentraciis cvlilebiT SeiZleba vimsjeloT danarCenebis koncentraciis Sesabamis cvlilebaze.
Tu reaqciaSi monawileobs myari nivTiereba (magaliTad, reaqciebi myarsa da airad an Txevad nivTierebebs Soris, or myar nivTierebas Soris), reaqcia mimdinareobs moreagire nivTierebaTa Sexebis zedapirze. amitom aseTi reaqciebis siCqare gaizrdeba Sexebis zedapiris farTobis gazrdiT. Sexebis zedapiris gazrdis mizniT mimarTaven myari nivTierebis dawiladebis (daqucmacebis) meTods.
magaliTad, Tu TuTiisa da gogirdis mtvers SevurevT da narevs gavarvarebul minis wkirs SevaxebT, reaqcia warimarTeba myisierad. didi zomis TuTiis granulebsa da gogirdis fxvnils Soris reaqcia igive pirobebSi ar xdeba.
marmarilos wvrili natexebi gacilebiT ufro didi siCqariT reagirebs marilmJavasTan, vidre igive masis msxvili natexebi.
imave mizeziT qimiur reagentebs, rogorc wesi, iyeneben fxvnilebis da ara natexebis saxiT.
saSinao davaleba
![Page 9: qimia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/QIMIA/clio/qimia10... · qimia X klasi 2012 giuli andronikaSvili, dali gulaia, mzia mamiaSvili moswavlis](https://reader030.fdocuments.net/reader030/viewer/2022021800/5e2d88b5e32cdb2696136da7/html5/thumbnails/9.jpg)
220