40 Ikona

Prozorci vo ve~nosta

Senka e ona {to mu pripa|a na Stariot,

ikona ona {to mu pripa|a na Noviot Zavet,

a vistinata - na sostojbata na idniot vek.

(Sveti Maksim Ispovednik)

Prvite ikoniPredanieto na Crkvata svedo~i

deka prvata ikona na Hristos nastanalau{te vo vremeto na Negoviot `ivot naZemjata. Vo Pravoslavieto taa se nareku-va 'Nerakotvorniot obraz' (= nerakotvo-ren). Vo slu`bata od 16 avgust, koga seslavi spomenot na nastanot pri nas-tanokot na ovaa nerakotvorna ikona, sepee: "... otkako go prika`a Tvojot pre~istlik, Ti mu go isprati na Avgar koj saka{eda Te vidi Tebe, Koj{to po TvojataBo`estvenost Si nevidliv za Heruvimi-te..." (stihira od ve~ernata, glas 8).Molej}i za spasenie i zdravje, so vera ismirenie, Avgar ispratil slugi, svoi

glasnici pred nozete Hristovi. Toga{, pomerata na verata negova, Isus za da goute{i i ukrepi, zema platno i go dopirado svoeto lice. Na platnoto se otisnuvajasno negoviot lik. Toa platno, ner-akotvorniot obraz Hristov, kako prisust-vo Hristovo glasnicite mu go nosat naAvgar, koj{to dobiva iscelenie.Platnoto so likot na Gospod, otpe~atenna nego - toa vsu{nost e spomenatata prvaikona na Hristos - dolgo vreme bilo~uvano vo gradot Edesa kako najskapocenasvetost. Bilo nadaleku poznato i po~itu-vano na celiot Istok. Mnoguminaepiskopi, crkovni i carski dostoin-stvenici, mirjani i monasi, patnici i

41 Ikona

nehristijani, bolni i onie na koi{to imbila potrebna uteha i razre{uvawe odmakite ili kakvo bilo iscelenie, doa|alena poklonenie vo Edesa, predNerakotvoreniot Gospodov obraz, kade{to se slu~uvale mnogubrojni ~uda.Za vreme na ikonoborniot period, SvetiJovan Damaskin go spomnuva~udotvornoto platno so obrazotGospodov. A vo 787 godina, otcite naSedmiot Vselenski Sobor vo pove}enavrati, vo odbrana na po~ituvaweto nasvetite ikoni, se povikuvale na nego.Smislata na izrazot 'lik nestvoren od~ove~ka raka' e razjasneta od evangelis-tot Marko (14, 58): "~uvme deka On gov-ore{e: ']e go urnam ovoj rakotvorenHram i }e soyidam drug, nerakotvoren'."Taa slika e pred s¢ Samiot voploten SinBo`ji Koj{to dopu{ti da se vidi 'vohramot na Negovoto telo' (Jovan 2, 21).Ottoga{, vo Bo`estveniot Domostroj zana{eto spasenie istoriski zavr{uva'periodot na senka' i zapo~nuva 'periodotna ikona' na idnoto Carstvo. Ottoga{Mojseevata zabrana da se izobrazi likotBo`ji ja gubi svojata smisla, bidej}i sobogovoplotuvaweto ikonite na Hristosstanuvaat nepobitni svedoci na istoto.Pritoa voop{to ne stanuva zbor za slikasozdadena spored ~ove~ka zamisla.Nerakotvorniot Obraz go poka`uvaavtenti~niot lik na Sinot Bo`ji Kojstana ~ovek i spored predanieto naCrkvata proizleguva od neposredniotdopir na platnoto so Negovoto lice. Toane e svedo{tvo za nekakov univerzalen,personificiran Hristos nitu pak zaapstrakten Hristos koj{to simboliziranekakva vozvi{ena ideja.

Nerakotvoreniot obraz svedo~i zavistinskata, istoriska li~nost naVoploteniot Sin Bo`ji, Koj{to`ivee{e vo odredena vremenska epoha, nato~no odredeno mesto, obnovuvaj}i ja sosvoeto prvorodno dostoinstvo padnatatavo grev priroda na Adam. Novozavetnitetekstovi ni go otkrivaat otkrovenieto:Stariot Zavet e podgotovka na NoviotZavet, Vetenata zemja kade {to odidrevniot Izrail (izbraniot narodBo`ji) e slika na novozavetnata Crkva.Samiot Hristos gi vodi Svoite apostolivo Erusalim. [to se odnesuva do nas, nasn¢ vodi Negoviot obraz, Negovoto pris-ustvo, do Nebesniot Erusalim. Predanieto svedo~i deka vo ranata Crkvapostoele i drugi, rakotvorni, naslikaniso ~ove~ka raka ikoni so likot Hristov,izobrazeni spored originalot naNerakotvorniot obraz.

Ako ikonata na Hristos e temel napravoslavnata ikonografija, vernootkrivaj}i ni gi crtite na likot na BogaKoj{to stanal ~ovek, ikonata naBogorodica go pretstavuva prvoto~ove~ko su{testvo koe{to ja realiziralocelta na voplotuvaweto dostignuvaj}i japolnotata na obrazot Bo`ji vo podobie,t.e. obo`enieto na ~ovekot. Taa Koja{tovo Sebe Go primi i Go sodr`e{e neso-dr`liviot Bog, Majkata Bo`ja, sporedSvetite otci na ?etvrtiot VselenskiSobor, zaedno so Hristos upravuva so`ivotot na Zemjata, molitveno zastapu-vaj}i go siot ~ove~ki rod, kako brzapomo{nica i ute{itelka, so~uvstvuvaj}iso site ~ove~ki stradawa i nesre}i.Nejzinata ikona go zazema prvoto mesto

Smislata na izrazot

'lik nestvoren od

~ove~ka raka' e raz-

jasneta od evangelis-

tot Marko (14, 58):

"^uvme deka On gov-

ore{e: ']e go urnam

ovoj rakotvoren

Hram i }e soyidam

drug, nerakotvoren'."

Taa slika e pred s¢

Samiot voploten Sin

Bo`ji....

42 Ikona

posle ikonata na Hristos, tvorej}i par sonea. I spored mno{tvoto na ikoni naBogorodica koi{to gi ima pove}e od sitedrugi niz istorijata na Crkvata s¢ dodenes, spored mnogubrojnosta na ~udotvor-nite ikoni Nejzini, kako i spored inten-zitetot na po~ituvaweto, se izdvojuva odsite drugi ikonografski pretstavi nasvetitelite, na angelite i na evangel-skite sobitija. Pravoslavnoto predanie prvonastanatiteikoni na Bogorodica mu gi pripi{uva naSvetiot apostol i evangelist Luka,koj{to po Pedesetnica naslikal tri.Ednata pripa|a na ikonografskiot tip'Eleusa' ('Umilenie', kade deteto Hristosgo dopira ne`no Svoeto lice do licetona Bogorodica). Podatocite za nea senejasni. Vtorata e od tipot 'Odigitrija'('Patevoditelka', kade osobeno e istakna-ta Bo`estvenosta na deteto Hristos). Itretiot tip e bez Hristos, vo molitvenapoza na 'Deisis'. Najstariot istoriskidokaz {to svedo~i za ovie ikoninaslikani od Sveti Luka poteknuva od 4vek, vo zapisot na vizantiskiot istori~arTeodor. Sveti Andrej Kritski i SvetiGerman, carigradski patrijarh (715-730),isto taka zboruvaat za edna ikona naBogorodica od evangelistot Luka, kojabila izrabotena za vreme na `ivotot naBo`jata Majka i mu bila ispratena voRim na Teofil, koj{to se spomenuva voDelata Apostolski.

Za su{tinataVo duhovniot `ivot na Pravoslavnotosvetoote~ko predanie seta borba i askezavodi samo kon edna cel - ~ovekot dastigne do smirenieto ili so drugizborovi da se oslobodi od svoeto "jas", odropstvoto na gordosta i suetata i trajnoda ja primi blagodatta na Svetiot Duh,t.e. da go dosegne, da go primi na darobo`enieto. Samo blagodatta e vistin-skoto, netrule`no bogatstvo, "skapoce-niot biser", koe{to steknuvaj}i go voovoj zemen `ivot mo`eme da go ponesemeso nas pri poslednoto patuvawe, prikone~niot ishod na du{ata vo ~asot nasmrtta. Sila koja{to gi nadrasnuvana{ite sili, na{ata volja i na{iteo~ekuvawa. Sila, koja{to samodejstveno,blagotvorno i iznenaduva~ki dejstvuva vonas koga gi ispolnuvame Negovite zapove-di.

Zborot 'ikona' ima gr~ko poteklo iozna~uva 'obraz, portret'. Vo zavisnost od stepenot na duhovniotrazvoj na koj{to sekoj od nas poedine~nose nao|a vo procesot na o~istuvawe odstrastite i gradewe realna li~nosnazaednica so Boga, ikonata ja gledame, jasozercuvame, ne so o~ite na umot, tuku soduhovnoto oko na srceto. Vo golemotosemejstvo na Crkvata ikonite se prozorciniz koi{to nam koi s¢ u{te sme vo ovaazemna dolina na pla~ot, preku blagodat-noto prisustvo i molitvenoto

ikonata na Bogorodica go pretstavuva prvoto ~ove~ko su{testvo koe{to

ja realiziralo celta na voplotuvaweto dostignuvaj}i ja polnotata na

obrazot Bo`ji vo podobie, t.e. obo`enieto na ~ovekot.

43 Ikona

zastapni{tvo na svetitelite ni se davauteha i predvkus na idnoto Carstvo. Sv.Vasilij Veliki veli: " ...~esta oddadenana ikonata se prenesuva na nejziniotobraz, i onoj {to ja po~ituva ikonata japo~ituva li~nosta {to taa ja pretstavu-va". Taka ikonite slu`at kako posrednicipome|u pretstavenite li~nosti nasvetitelite i vernite koi{to se molat,pri {to me|u niv se vospostavuva realnablagodatna vrska, duhoven dopir. Prvata ikona Svetiot apostol Luka janaslikal po Pedesetnica, po sleguvawetona Svetiot Duh na apostolite. Toasvedo~i deka: bez blagodatnoto dejstvo naSvetiot Duh vo nas nema da bideme kadrida ja do`iveeme ikonata vo nejzinatasu{tina, polnota, zna~ewe. Merata naprisustvoto na blagodatta na Svetiot Duhgo odreduva stepenot na na{eto poimawei li~nosno, iskustveno do`ivuvawe naikonata. Nadvor od Liturgijata, nadvorod svetotainska zaednica so Hristosikonata ostanuva samo bleda pretstava,slika... no ne i realno prisustvo iotkrovenie.

Svetata umetnost vo Pravoslavieto posvojata priroda e liturgiska. I toa nesamo zatoa {to ¢ slu`i kako ramka naLiturgijata dopolnuvaj}i ja tuku zatoa{to sovr{eno i po su{tina ¢ odgovara.Ikonata ne e slika od ovoj svet koja stre-mi da izrazi del od fenomenite na sekojd-nevieto {to go `iveeme. Slu`ej}i se so

simbolikata na pojavnoto, taa svedo~i iobjavuva edna poinakva stvarnost... odon-destranata, nadumna stvarnost naCarstvoto Nebesno.

Za smislata" Neopisliviot Sin na Otecot stanaopislivvoplotuvaj}i se od Tebe, Bo`jata Majka;I otkako ja obnovi oskvernetata slikavo nejzinoto drevno dostoinstvo,On ja soedini so Bo`estvenata ubavina.A ispovedaj}i go spasenieto, nie toa go izrazuvame (slikovito), prekudelo i zbor."

Ako dosega govorevme za Bo`estvenotovoplotuvawe kako za osnova na ikonata,toga{ smislata i sodr`inata na novoza-vetnata ikona ni se otkrieni vozborovite na vtoriot del od kondakot napraznikot na Pobedata na Pravoslavieto.Vo tri re~enici, koncizno i to~no, soizvonredno bogatstvo i dlabo~ina, toj goizrazuva celoto u~ewe na Crkvata zaikonata, celata ikonomija na spasenieto,i ottamu pretstavuva usna ikona za smis-lata na svetata slika i nejzinatasodr`ina.Vo Svoeto voplotuvawe Hristos povo-torno ja sozdava i ja obnovuva vo ~ovekotBo`estvenata slika prethodno oskverne-ta preku padot na Adam. On, NoviotAdam, po~etokot na novoto sozdanie, nanebesniot ~ovek, go vodi ~ove{tvoto kon

Edna{ upaten kade vodi 'tesnata vrata', ~ovekot gleda, sozercuva,

iskusuva kako pred nego se otvoraat beskrajni mo`nosti i perspek-

tivi. I negoviot pat namesto da se stesnuva stanuva s¢ po{irok.

44 Ikona

celta za koja{to e sozdaden prviot Adam:obo`enieto, realizacijata na obrazotBo`ji vo ~ovekot do podobie Bo`jo. "Bogstana ~ovek, za ~ovekot da mo`e da stanebog (po blagodat)."Bibliskiot zapis vo koj{to ni se otkrivanamerata na Sveta Troica da sozdade~ovek spored obraz i podobie Bo`jo, isvedo{tvoto za sozdavaweto na ~ovekot'spored obraz Bo`ji' Svetite otci gotolkuvaat na sledniov na~in: prekuSvetata tajna Kr{tenie blagodatta naSvetiot Duh go obnovuva Bo`estvniotobraz vo padnatiot ~ovek; Bo`estvenotopodobie, pak, blagodatta go zacvrstuva, gonayiduva podocna, so naporite na ~ovekotda gi ispolni zapovedite, da se zdobie sodobrodetelite, ~ij{to vrv e samo`rtve-nata qubov, najvisokoto delo na podobi-eto so Boga. Istovremeno, kako kruna nasozdavaweto, ~ovekot kako Bo`ji obraz epatot preku koj{to Bog dejstvuva vrz soz-danieto, koe{to samo preku nego u~estvu-va vo duhovniot `ivot. Na ~ovekotkoj{to go dosegnuva podobieto Bo`jo, naobo`eniot vo Hrista ~ovek, mu e dadenoda ostvari soedinuvawe na celiot svet soBoga, bidej}i 'krajnata cel na sozdanietoe negovoto preobrazuvawe'. ?udesni se inepoimlivi pati{tata Gospodovi... Inavistina najdostoen predizvik da seosmisli eden ~ove~ki `ivot e podvigotna o~istuvaweto na srceto od strastite,niz gradeweto li~nosna zaednica soHristos, vo sebe i vo bli`niot, podvigotna ispolnuvaweto na obrazot Bo`ji (naBo`estveniot pe~at) vo nas, do polnotatana podobieto na Bo`estvenata qubov. Kade e mestoto na ikonata vo seto ova?Na edno mesto Sv. Dijadoh Fotikiski

veli: "Kako {to slikarite najnapred soedna edinstvena boja pravat skica naportretot, a potoa, napreduvaj}i malku pomalku, so edna boja vrz druga to~no jadolovuvaat sli~nosta na portretot sonegoviot model (...) taka i Bo`estvenatablagodat preku kr{tevaweto po~nuva pov-torno da go iznedruva obrazot takovkakov {to bil vtisnat (vdahnat) vo~ovekot pri sozdavaweto. Potoa, kogagleda deka od sesrce se stremime da jadosegneme ubavinata na podobieto (zaradiqubovta kon Boga) (...), toga{ nayiduvaj}in¢ so dobrodetel vrz dobrodetel, izdignu-vaj}i ja ubavinata na du{ata od slava voslava, taa ¢ pribavuva obele`je napodobie".Vistinskata ubavina e blagodatnotozra~ewe na Svetiot Duh; svetost, u~estvovo ve~nosta. Oti dostignatoto obo`eniena svetitelot pretstavuva po~etok naidnoto preobrazuvawe na vselenata.

Za sodr`inataSvetite otci na Sedmiot VselenskiSobor jasno ja definiraat razlikata me|uikonata i portretot: portretot e slikana obi~no ~ove~ko su{testvo; ikonatapretstavuva ~ovek soedinet so Boga. Ikonata e obraz, slika na obo`en ~ovek,vo koj{to vo polnota e prisutna blago-datta koja gi sogoruva site strasti, osve-tuvaj}i ja ne samo du{ata tuku i teloto.Taa e smireno prenesuvawe na izvesnaduhovna realnost, li{eno od sekakovumetni~ki zanes ili gordost. Zatoa,spored svojata sodr`ina ikonata se raz-likuva od koja bilo umetni~ka slika ilipretstava na sozdanieto i na ~ovekot. Ataa sodr`ina sozdava specifi~ni oblici

^ovekot kako Bo`ji

obraz e patot preku

koj{to Bog dejstvuva

vrz sozdanieto,

koe{to samo preku

nego u~estvuva vo

duhovniot `ivot.

45 Ikona

na izrazuvawe, svojstveni samo za ikona-ta, koi{to ja izdvojuvaat od sekoja drugarakotvorna slika, izdignuvaj}i ja naramni{te na svedo{tvo, prisustvo, `ivobogoslovie.

Kako nastanuva edna ikona?Prvo se podgotvuva {ticata. Od cvrstodrvo, koe{to te{ko podlegnuva na ras-padlivost. Toa bi se reklo e materijalot,sozdadenoto. Potoa se nalepuva platnotoso tutkal, pa se nanesuva, sloj po sloj,belata povr{ina na gipseniot grund -podgotovka za da se nanesat konturite nalikot - ~ovekot e sozdaden od 'zemja'.Otkako grundot vnimatelno }e se izmaznido sovr{enstvo na maznost na ogledalnapovr{ina, se vtisnuvaat ne`no konturitena likot - obrazot Bo`ji vo ~ovekot.Potoa se nanesuva zlatoto. Zlatniot fonna ikonata e prisustvoto na Svetiot Duh,na Tavorskata nesozdadena svetlina, pol-nota na blagodatta na Kr{tenieto (Viekoi vo Hrista se krstivte, vo Hrista seoblekovte...). Potoa zapo~nuva slikawetona likot. Se nanesuva osnovnata boja naode`data. Zatemnuvaweto, osvetluvawata.Teloto na svetitelot e osveteno vovozlet kon Boga. Ode`dite tokmu toa gootslikuvaat - oblekuvaweto nanetrule`nosta, osvetuvaweto na tvarta.I na krajot se naslikuva, se otkrivalikot. Obo`enata li~nost na svetitelot.Od liceto zra~i poseben mir i svetlina...prika`uvaj}i ni ja vozvi{enata sostojbana svetitelot, negovoto preobrazeno ive~no lice. So pomo{ na boi, oblici i linii, nizeden jazik na simboli~en realizam,slikarski izraz edinstven vo svojot rod,

ni se otkriva duhovnata sostojba na~ovekot spasen vo ve~nosta na CarstvotoNebesno. Na ~ovekot - hram Bo`ji.Vnatre{niot red i mir vo duhovniot`ivot, za koi{to svedo~at Svetite otci,se preneseni na ikonata so spokojni iharmoni~ni potezi. Seto telo nasvetitelot, site detali i poedinosti,duri i kosata, br~kite, naborite naoblekata i s¢ {to go opkru`uva, s¢ e obe-dineto i dovedeno do najvisoko soglasie.Vo toa se sostoi vidlivoto prika`uvawena pobedata vrz vnatre{nata delba izbrka vo padnatata ~ove~ka priroda, voprocesot na o~istuvawe i preobrazuvawena strastite, do obo`enie.Sodr`inata na ikonata, zna~i, pretstavu-va vistinski duhoven patokaz za `ivototvo Crkvata, osobeno za molitvata. Taa naeden avtenti~en na~in, osloboden od stes-netosta na poimite i zborovite, n¢ u~ikakov stav treba da zazememe vo molitva-ta. Edna{ upaten kade vodi 'tesnatavrata', ~ovekot gleda, sozercuva, iskusuvakako pred nego se otvoraat beskrajnimo`nosti i perspektivi. I negoviot patnamesto da se stesnuva stanuva s¢po{irok. No vo po~etokot toa e obi~nato~ka vnatre, vo na{eto srce, vo koja{togo spu{tame umot sobiraj}i go, vrzuvaj}igo, so seto vnimanie, za zborovite naIsusovata molitva. Od nea, od taa to~ka,celata na{a perspektiva treba da sesvrti. Vo toa e smislata na zborot,preumuvawe, pokajanie.Ikonata e istovremeno i pat koj{totreba da se sledi, i prisustvo na odonde-stranoto i na spasenoto, i sredstvo. Taasamata e: molitva.

Zborot 'ikona' ima

gr~ko poteklo i

ozna~uva 'obraz,

portret'.

46 Ikona

VoskresenieTajnata na pobedata nad smrtta, na obnovu-vaweto i na ~ovekovoto oblekuvawe vo pot-polna netrule`nost i sloboda pred Boga sevr{i i napreduva niz istorijata naCrkvata. Od trpenieto vo makite, od`iveeweto na bolkata, od isku{enijatakoi{to ne sme gi sakale, smetaj}i gi zaprepreki i prokletstvo {to ni gozagor~uva `ivotot, vo migot na krajnoisto{tanie nenadejno izbiva i n¢ orosuvaplamenot na blagodatta. Darot na polnota-ta na blagodatta e dar na krajno smirenie,kenozis... do sebezaborav, vo stradawetozaradi qubovta Bo`ja.Svetiot apostol Pavle vo Prvoto poslaniedo Korintjanite (15; 35, 40, 42-45) nisvedo~i: No, }e re~e nekoj: kako }e voskres-nat mrtvite i vo kakvo telo }e dojdat? (...)ima tela nebesni i tela zemni, no drug ebolskotot na nebesnite i drug na zemnite(...)Takvo e i voskresenieto na mrtvite: sesee za raspa|awe - voskresnuva voneraspa|awe; se see vo bes~estewe -voskresnuva vo slava; se see vo nemo} -voskresnuva vo sila; se see telo du{evno -voskresnuva telo duhovno. Ima telodu{evno, ima i telo duhovno. Pa taka e inapi{ano: "Prviot ~ovek - Adam, stana`iva du{a", a posledniot Adam - `ivo-totvoren duh.Pri~inata za postoeweto na svetata umet-nost vo Pravoslavieto e tokmu vo toa dadonese vidlivo svedo{tvo za dvetestvarnosti, obedinuvaj}i gi vo sebeistoriskata stvarnost i stvarnosta naCarstvoto Nebesno, realnosta na sozdade-noto i blagodatta na Svetiot Duh. Ikonata e `ivo svedo{tvo za ishodot ipolnotata na u~estvoto na ~ovekot voBo`estveniot @ivot.

monahiwa Isidora

Zlatniot fon na

ikonata e prisustvo-

to na Svetiot Duh, na

Tavorskata nesoz-

dadena svetlina,

polnota na blagodat-

ta na Kr{tenieto.