Prawo w Turystyce i Rekreacji - J. Gospodarek

Jerzy Gospodarek

Prawo w turystyce i rekreacji

Jerzy Gospodarek

Copyright © by Jerzy Gospodarek

Copyright © by Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., Warszawa 2007 r. Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej pracy bez zgody wydawcy zabronione.

ISBN 978-83-7251-790-6

Printcd in Poland

Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., Warszawa 2007 00-768 Warstwa, ul. R Kostrzcwskicgo 1, tel. (0-22) 851-45-61. (0-22)851-45-62. fax (0-22)841-98-91 Skład i łamanie: Z. Wasilewski. Warszawa, tel. (0-22) 642-05-20 Wydrukowano w Polsce

Spis treści

Wykaz skrótów 9

Wstęp 11

Rozdział 1

Ogólne wiadomości o prawie 1 5

1.1. Pojęcie prawa, jego cechy i funkcje 15 1.2. Porządek prawny 16 1.3. Przestrzeganie prawa a stosowanie prawa 16 1.4. Praworządność 17 1.5. Normy prawne, ich struktura i rodzaje 18 1.6. Źródła prawa 20 1.7. Ogłaszanie aktów normatywnych 26 1.8. Wykładnia prawa 27 1.9. Stosunek prawny i jego elementy 28

1.10. Prawo podmiotowe 28 1.11. Zdarzenia prawne 29 1.12. Domniemania prawne 30 1.13. Kolizja norm prawnych 30 1.14. System prawa 31

Rozdział 2

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji . 34

2.1. Pojęcie turystyki 34 2.2. Pojęcie rekreacji 37 2.3. Usługi turystyczne 38 2.4. Usługi rekreacyjne 42 2.5. Pojęcie działalności gospodarczej 46 2.6. Pojęcie przedsiębiorcy 48 2.7. Organizator rekreacji 52 2.8. Zasady działalności gospodarczej 54 2.9. Zasady prowadzenia Krajowego Rejestru Sądowego 56

2.10. Zasady prowadzenia ewidencji działalności gospodarczej 58 2.11. Formy prawne reglamentacji działalności gospodarczej 59

6 Spis treści

Rozdział ó

Podstawy prawne świadczenia usług turystycznych 62

3.1. Organizowanie imprez turystycznych i pośrednictwo turystyczne jako działalność regulowana 62 3.2. Rejestr organizatorów turystyki i pośredników turystycznych 66 3.3. Centralna Ewidencja Organizatorów Turystyki i Pośredników Turystycznych 68 3.4. Zakres i skutki prawne kontroli działalności regulowanej w dziedzinie turystyki 71 3.5. Organizacja polowań jako usługa turystyczna 75 3.6. Uprawnienia przewodników turystycznych i pilotów wycieczek 80

Rozdział 4

Podstawy prawne świadczenia usług rekreacyjnych 87

4.1. Prowadzenie działalności w dziedzinie rekreacji 87 4.2. Organizacja wypoczynku dzieci i młodzieży szkolnej 89 4.3. Formy krajoznawstwa i turystyki realizowane przez szkoły 91 4.4. Kwalifikacje zawodowe wymagane w dziedzinie rekreacji 93 4.5. Kwalifikacje pedagogiczne wymagane w placówkach wypoczynku dla dzieci i młodzieży

szkolnej 95 4.6. Szczególne kwalifikacje kierowników szkolnych wycieczek i imprez 96

Rozdział D

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich 99

5.1. Ogólne zasady działalności hotelarskiej 99 5.2. Podstawy prawne kategoryzacji obiektów hotelarskich 101 5.3. wymagania prawne dla hoteli 105 5.4. Wymagania prawne dla moteli 108 5.5. Wymagania prawne dla pensjonatów 109

Wymagania prawne dla domów wycieczkowych 110 Wymagania prawne dla schronisk młodzieżowych 111

5.8. Wymagania prawne dla schronisk 113 5.9.

5.6 5.7

Minimalne wymagania w zakresie dostosowania obiektów hotelarskich do potrzeb osób niepełnosprawnych 114

5.10. Świadczenie usług hotelarskich w obiektach innych niż hotelarskie 116 5.11. Wymagania sanitarne, przeciwpożarowe oraz inne dotyczące świadczenia usług hote

larskich, wynikające z odrębnych przepisów 120 Ewidencja obiektów hotelarskich 126 Ewidencja obiektów innych niż hotelarskie 128 Formy prawne kontroli działalności hotelarskiej 129 Ochrona prawna nazw rodzajowych i oznaczeń kategorii obiektów hotelarskich 131

5.16. Regulaminy porządkowe w obiektach hotelarskich 134

Rozdział 6

Podstawy prawne bezpieczeństwa turystów i uczestników rekreacji 136

6.1. Obowiązek gminy zapewnienia bezpieczeństwa w miejscach ogólnie dostępnych. 136

5.12 5.13 5.14 5.15

Spis treści 7

6.2. Bezpieczeństwo w lasach 138 6.3. Bezpieczeństwo w górach 141 6.4. Bezpieczeństwo przy uprawianiu alpinizmu jaskiniowego 146 6.5. Bezpieczeństwo nad wodą 147 6.6. Bezpieczeństwo przy uprawianiu żeglarstwa 151 6.7. Bezpieczeństwo podczas płetwonurkowania 154 6.8. Bezpieczeństwo zajęć i imprez rekreacyjnych oraz wycieczek dla dzieci i młodzieży szkolnej .. 156 6.9. Bezpieczeństwo uczestników imprez masowych 158

Rozdział / Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją 1 6 1

7.1. Obowiązek meldunkowy 161 7.2. Obowiązki związane z przekraczaniem granicy państwowej 163 7.3. Ograniczenia celne w turystyce 170 7.4. Ograniczenia dewizowe w turystyce 174 7.5. Zasady zwrotu podatku VAT turystom przyjeżdżającym do Polski 177 7.6. Zasady ochrony przyrody 180 7.7. Zasady ochrony zabytków 188 7.8. Zasady udostępniania muzealiów 193

Rozdział 8 Podstawy prawa cywilnego i 9 ?

8.1. Źródła prawa cywilnego 197 8.2. Podmioty prawa cywilnego 197 8.3. Przedmiot stosunków cywilnoprawnych 199 8.4. Czynności prawne 200 8.5. Sposoby zawierania umów 202 8.6. Przedstawicielstwo 205 8.7. Przedawnienie roszczeń 207 8.8. Własność i inne prawa rzeczowe 208 8.9. Pojęcie zobowiązania 210

8.10. Źródła zobowiązań 211 8.11. Wzorce umów 212 8.12. Zasady wykonywania zobowiązań 214 8.13. Zasady, rodzaje i przesłanki odpowiedzialności cywilnej 215

Rozdział:? Umowy w turystyce i rekreacji 2 2 i

9.1. Rodzaje umów o świadczenie usług turystycznych 221 9-2. Umowa o imprezę turystyczną 222

9.2.1. Charakter prawny umowy 222 9.2.2. Zawarcie umowy 225 9.2.3. Zmiana i rozwiązanie umowy 230 9.2.4. Wykonanie umowy 233

9.3. Umowa o pojedynczą usługę turystyczną 236

8 Spis treści

9.4. Umowa przewozu osóD 240 9.5. Umowa najmu środka transportowego bez obsługi oraz z obsługą 246 9.6. Umowa leasingu środka transportowego 251 9.7. Umowa hotelowa 254 9.8. Umowa o świadczenie usług nieuregulowanych odrębnie w zastosowaniu do działalności

hotelarskiej 260 9.9. Umowa o korzystanie z kempingu 261

9.10. Umowa o korzystanie z pola biwakowego 266 9.11. Umowa darowizny w działalności hotelarskiej 268 9.12. Umowa użyczenia w turystyce i rekreacji 272 9.13. Umowa o dzieło w turystyce i rekreacji 276 9.14. Umowa sprzedaży w działalności turystycznej 279 9.15. Umowa time-sharingu 283 9.16. Umowa o usługi gastronomiczne 286 9.17. Umowa o usługi bankietowe 288 9.18. Umowa przechowania w działalności turystycznej i rekreacyjnej 290 9.19. Rodzaje umów o świadczenie usług rekreacyjnych 293 9.20. Umowa o korzystanie z placówki wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej 295 9.21. Umowa ubezpieczenia W turystyce i rekreacji 297 9.22. Umowa gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej w turystyce 305 9.23. Umowa agencyjna w turystyce 308 9.24. Umowne stosunki organizatorów turystyki z podwykonawcami 311 9.25. Umowne stosunki organizatorów turystyki z przedsiębiorcami hotelarskimi 314 9.26. Umowa o świadczenie usług przewodnickich lub pilotarskich 318

Rozdział 10

Odpowiedzialność cywilna w turystyce i rekreacji 322

10.1. Odpowiedzialność organizatora turystyki za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy o imprezę turystyczną 322

10.2. Odpowiedzialność organizatora turystyki za szkody osobowe uczestnika imprezy turystycznej 327

10.3. Odpowiedzialność kontraktowa pośrednika turystycznego 330 10.4. Odpowiedzialność kontraktowa agenta turystycznego 331 10.5. Odpowiedzialność kontraktowa organizatora rekreacji 333 10.6. Odpowiedzialność deliktowa organizatora rekreacji 334 10.7. Odpowiedzialność deliktowa przewoźnika za śmierć lub uszkodzenie ciała pasażera ... 336 10.8. Odpowiedzialność przewoźnika za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy

przewozu osób 344 10.9. Odpowiedzialność przedsiębiorcy hotelarskiego za rzeczy wniesione przez gości hote

lowych 354 10.10. Odpowiedzialność przedsiębiorcy hotelarskiego za szkody osobowe gości hotelowych 361 10.11. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie usługi hotelarskiej

oraz innych zobowiązań przedsiębiorcy hotelarskiego 364 10.12. Odpowiedzialność kontraktowa gościa hotelowego 365 10.13. Odpowiedzialność deliktowa gościa hotelowego 367 10.14. Odpowiedzialność cywilna związana z ochroną nazw rodzajowych obiektów hotelar

skich , 371

Wybrana bibliografia ... 373

Wykaz skrótów

Centralna Ewidencja -

CIV

COTIF

CRZ

EOG

ETS

EWG

GOPR

GUS

IATA

IH&RA

IT

k.c.

k.k.

k.k.s.

k.m.

k.p.a.

k.p.c.

k.p.k. KRS

k.s.h.

k.w.

LOT

MEN

MENiS

MSWiA

NIP

NSA

o.w.u.

PKD

Centralna Ewidencja Organizatorów Turystyki i Pośred

ników Turystycznych, istniejąca od 2005 r.

- przepisy ujednolicone o umowie międzynarodowego prze

wozu osób kolejami, stanowiące załącznik A do COTIF

- Konwencja o międzynarodowym przewozie kolejami z 1980 r.

-Centralny Rejestr Zezwoleń, istniejący w latach 1999-2004

- Europejski Obszar Gospodarczy

- Europejski Trybunał Sprawiedliwości

- Europejska Wspólnota Gospodarcza

- Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe

- Główny Urząd Statystyczny - Międzynarodowe Stowarzyszenie Transportu Lotniczego

- Międzynarodowe Stowarzyszenie Hoteli i Restauracji

- Instytut Turystyki

- kodeks cywilny

- kodeks karny

- kodeks karny skarbowy

- kodeks morski - kodeks postępowania administracyjnego

- kodeks postępowania cywilnego

- kodeks postępowania karnego

- Krajowy Rejestr Sądowy

- kodeks spółek handlowych

- kodeks wykroczeń - lokalna organizacja turystyczna

- Minister Edukacji Narodowej - Minister Edukacji Narodowej i Sportu - Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji

- numer identyfikacji podatkowej - Naczelny Sąd Administracyjny

- ogólne warunki ubezpieczenia

- Polska Klasyfikacja Działalności

10 Wyka* skrótów

PKWiU podatek VAT POT PTTK PZŁ ROT RP SA SIS TOPR ustawa o s.d.g. SDR

SN TWE ubezpieczenie KLZ ubezpieczenie NNW ubezpieczenie OC UE UFTAA ULC UNWTO UOKiK USD VIS WE WOPR zał.

- Polska Klasyfikacja Wyrobów i Usług - podatek od towarów i usług - Polska Organizacja Turystyczna - Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze - Polski Związek Łowiecki - regionalna organizacja turystyczna - Rzeczpospolita Polska - spółka akcyjna - System Informacyjny Schengen -Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe - ustawa o swobodzie działalności gospodarczej z 2004 r. -specjalna jednostka obliczeniowa Międzynarodowego

Funduszu Walutowego - Sąd Najwyższy - Traktat o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej - ubezpieczenie kosztów leczenia za granicą - ubezpieczenie następstw nieszczęśliwych wypadków - ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej - Unia Europejska - Światowa Federacja Zrzeszeń Biur Podróży - Urząd Lotnictwa Cywilnego - Światowa Organizacja Turystyki - Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów - dolar amerykański - System Informacji Wizowej - Wspólnota Europejska -Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe -załącznik

Wstęp

Podręcznik jest przeznaczony dla studentów wszystkich uczelni, w których jest kierunek studiów „turystyka i rekreacja", ale też „zarządzanie i marketing" bądź inne kierunki studiów, w których ramach jest wykładany przedmiot „Prawo w turystyce i rekreacji", „Prawo turystyczne" lub przedmioty o zbliżonych zakresach tematycznych. Publikacja jest również przydatna dla przedsiębiorców turystycznych, organizatorów rekreacji oraz innych podmiotów świadczących usługi turystyczne lub rekreacyjne. Jej adresatami są także dyrektorzy szk<*>! i nauczyciele organizujący wyjazdy w celach turystycznych lub wypoczynkowych dla dzieci i młodzieży szkolnej. Książka umożliwia wszystkim uzupełnienie, rozszerzenie lub zaktualizowanie wiedzy w zakresie unormowań prawnych związanych z turystyką i rekreacją. Jej adresatami są więc również pracownicy administracji rządowej i samorządowej, których zakres działania obejmuje sprawy turystyki i rekreacji, członkowie organizacji społecznych działających w tej dziedzinie, jak np. PTTK, ale też zwykli turyści i uczestnicy rekreacji. Każdy, kto zetknął się z problemami prawnymi związanymi z turystyką zorganizowaną lub indywidualną, bądź z różnymi formami rekreacji, może w tej publikacji szukać rozwiązania tych problemów.

Podstawowym celem podręcznika jest umożliwienie Czytelnikom poznania licznych i nieraz skomplikowanych norm prawa polskiego w zakresie turystyki i rekreacji. Są to bardzo zróżnicowane regulacje prawne, należące głównie do prawa cywilnego, administracyjnego, finansowego i karnego. Regulacje finansowe i karne związane z turystyką i rekreacją są w książce przedstawione w ograniczonym zakresie. Wynikło to głównie z ograniczonej objętości podręcznika. Książka obejmuje wybrane akty prawa międzynarodowego mające znaczenie dla turystyki, w tym zwłaszcza dotyczące transportu międzynarodowego. Należą one do systemu prawa międzynarodowego, odrębnego od systemu prawa krajowego. Oczywiście nie zostały pominięte normy prawa europejskiego, mające znaczenie dla turystyki i rekreacji. Normy te wydawane przez organy Wspólnot Europejskich tworzą system prawa ponadnarodowego, z którym Polska musiała zharmonizować swoje prawo wewnętrzne. Ten proces har-

12 Wstęp

monizacji wcale nic zakończył się z dniem 1 maja 2004 r., kiedy to Polska uzyskała członkostwo w UE. Jest to bowiem proces o charakterze stałym, wymagający ciągłego dostosowywania prawa polskiego do prawa wspólnotowego w dziedzinach objętych integracją europejską. Jedną z nich jest sfera przemieszczania się osób na terytorium UE, ściśle związana z turystyką.

Podręcznik len ma zupełnie inny zakres i układ w porównaniu zarówno z moim „Prawem turystycznym", wydanym w 2001 r. przez Wydawnictwa Prawnicze PWN, jak również drugim moim podręcznikiem „Prawo turystyczne w zarysie", który ukazał się w 2003 r. nakładem Oficyny Wydawniczej BRANTA. Książka różni się także zdecydowanie od wydanej przez Centrum Doradztwa i Informacji Difin w 2006 r. mojej publikacji „Prawo w turystyce", która w istocie miała charakter monograficzny, chociaż została nazwana podręcznikiem. Oczywiście podręcznik ten bazuje na efektach moich dotychczasowych prac badawczych związanych z prawem turystycznym, w tym zwłaszcza na analizach prawnych dokonanych właśnie w książce „Prawo w turystyce". Jest jednak przede wszystkim rozszerzony o zagadnienia prawne rekreacji i w tym zakresie stanowi pionierską próbę kompleksowego przedstawienia tej problematyki. Kwestie prawne turystyki zaś są w nim omówione w innym układzie niż w poprzednich moich publikacjach. Przy tym w dążeniu do większej przejrzystości i przystępności podręcznika jest on celowo pozbawiony wszelkich przypisów, a omówienia aktów normatywne z dziedziny turystyki i rekreacji z zasady nie odwołują się do konkretnych artykułów. Wyjątkiem jest ostatni rozdział poświęcony odpowiedzialności cywilnej w turystyce i rekreacji, którego tematyka po prostu wymusza odwoływanie się do poszczególnych przepisów prawnych.

Warto zaznaczyć, że w książce tej prawie nie ma dat, które zwykle zniechęcają Czytelników. Po szczegółowe informacje dotyczące dat wydania oraz miejsc opublikowania omawianych aktów normatywnych z dziedziny turystyki i rekreacji odsyłam zainteresowanych do wspomnianego „Prawa w turystyce". Tam też jest zawarta bogata literatura przedmiotu, a ten podręcznik zawiera tylko ok. 90 pozycji wybranej bibliografii prawa w turystyce i rekreacji. Żartobliwie można powiedzieć, że jest to podręcznik w wersji „LIGHT" w porównaniu z opracowaniem monograficznym sprzed roku, mającym 535 stron, w tym prawie 18 stron samej literatury z zakresu prawa w turystyce z ostatnich lat, nie licząc jeszcze ponad 200 innych publikacji powołanych tylko w przypisach, których w poprzedniej książce było ponad 1150! Dzięki dodanej do tego podręcznika tematyce rekreacyjnej chyba można o nim powiedzieć, że jest to rekreacyjna wersja „LIGHT"...

Oczywiście „Prawo w turystyce i rekreacji" uwzględnia zmiany przepisów prawnych obowiązujących w dziedzinie turystyki i rekreacji oraz nowe publikacje z tego zakresu. Stan prawny podręcznika jest przedstawiony na dzień 1 września 2007 r.

Wstęp 13

Zakres tego podręcznika bierze pod uwagę zarówno dotychczasowe standardy nauczania dla kierunku ..turystyka i rekreacja", jak też projektowane standardy kształcenia dla tego kierunku studiów, dostępne na stronie internetowej Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Spowodowało to konieczność dodania dwóch rozdziałów o charakterze ogólnym, wprowadzających do problematyki prawa obowiązującego w turystyce i rekreacji. Jak potrzebne są to rozdziały- uzmysławiają określone w standardach kształcenia jego efekty, którymi mają być rzekomo umiejętności i kompetencje w zakresie stosowania prawa w działalności turystycznej i rekreacyjnej. Dowodzi to bowiem w sposób oczywisty, że twórcy tych standardów nie odróżniają przestrzegania prawa od jego stosowania. Tym ostatnim zajmują się sądy i organy administracji publicznej, a nie absolwenci kierunku „turystyka i rekreacja", co przypominam w tym podręczniku w ramach ogólnych wiadomości o prawie, dedykując to owym anonimowym „tfurcom"...

W rezultacie książka jest podzielona na dziesięć rozdziałów. Rozdział 1 krótko omawia podstawowe pojęcia i instytucje prawne, bez których znajomości nie jest możliwe zrozumienie zagadnień prawnych omawianych w dalszych partiach książki. Rozdział 2 stanowi wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji. Przybliża on złożone pojęcia turystyki i rekreacji oraz usług turystycznych i rekreacyjnych, a ponadto omawia uwarunkowania administracyjne i organizacyjne prowadzenia działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji. Rozdział 3 jest poświęcony przedstawieniu podstaw prawnych działalności regulowanej w postaci organizowania imprez turystycznych i pośrednictwa turystycznego, jak i ściśle z tym związanym kwestiom uzyskiwania uprawnień przewodnika turystycznego i pilota wycieczek. Rozdział 4 zaś ukazuje podstawy prawne świadczenia usług rekreacyjnych. Natomiast rozdział 5 omawia wymagania prawne w dziedzinie świadczenia usług hotelarskich. Ważne znaczenie praktyczne ma rozdział 6 podręcznika przybliżający regulacje prawne w zakresie bezpieczeństwa turystów i uczestników rekreacji. Obowiązków i ograniczeń administracyjnych i finansowych związanych z turystyką i rekreacją dotyczy z kolei rozdział 7 podręcznika, przedstawiający różne aspekty prawne turystyki przyjazdowej i wyjazdowej, aktywnej oraz poznawczej. Natomiast pozostałe trzy rozdziały są poświęcone bardzo złożonej problematyce cywilnoprawnej turystyki i rekreacji. Rozdział 8 przybliża podstawy prawa cywilnego, a zwłaszcza pojęcia i instytucje prawne jego części ogólnej oraz zasady, rodzaje i przesłanki odpowiedzialności cywilnej. Rozdział 9 stanowi obszerną analizę prawną różnych typów umów zawieranych w turystyce i rekreacji. W sposób szczególny została przy tym potraktowana umowa o imprezę turystyczną i jej obszerne omówienie wymagało w celu większej przejrzystości podzielenia tego punktu rozdziału na dodatkowe pod-

14 Wstęp

punkty. Natomiast rozdział 10 książki omawia wyjątkowo ważne i trudne kwestie odpowiedzialności cywilnej w turystyce i rekreacji.

Podręcznik nie zawiera żadnych załączników, których studenci najczęściej przecież nie czytają tak samo, jak przypisów. Dzięki temu książka jest cieńsza i tańsza. Proszę więc jej nic kserować lecz kupować. Nie ma takiej drugiej na rynku...

Jerzy Gospodarek

ROZDZIAŁ -L

Ogólne wiadomości o prawie

1.1. Pojęcie prawa, jego cechy i funkcje

Prawo jest systemem normatywnym, który - podobnie jak moralność, obyczaje czy religia - wyznacza zachowania członków danego społeczeństwa. Wśród wielu różnych koncepcji rozumienia prawa (prawnonaturalnych, pozytywistycznych, realistycznych) szczególne znaczenie mają sposoby pojmowania prawa jako zespołu norm postępowania ustanowionych lub uznanych przez kompetentne organy państwowe i popartych przymusem państwowym. Jest to tzw. prawo pozytywne. Takie rozumienie prawa dominuje w prawoznawstwie.

Prawo ma charakter sformalizowany, jest powszechnie obowiązujące i w razie jego nieprzestrzegania odpowiednie organy państwowe stosują przewidziane sankcje. Wśród wielu funkcji spełnianych przez prawo do najważniejszych należą niewątpliwie: • funkcja kontroli zachowań ludzkich, wyrażająca się w nakazach, zakazach

lub pozwoleniach określonego postępowania, co wpływa stabilizująco na zachowania poszczególnych ludzi, grup społecznych i całego społeczeństwa;

• funkcja organizatorska w zakresie rozdziału dóbr i ciężarów, w tym uprawnień i obowiązków członków danego społeczeństwa;

• funkcja rozstrzygania konfliktów, których istnienie w każdym społeczeństwie jest sprawą normalną i konieczne jest wyznaczenie sposobów rozwiązywania sytuacji konfliktowych, co może naslępować w trybie umownym, mediacyjnym, arbitrażowym lub sądowym. Tak rozumiane prawo powinno być odróżnione od innych systemów norma

tywnych, tj. norm moralnych, obyczajowych, czy religijnych oraz norm tworzonych przez organizacje społeczne i gospodarcze. Wszystkie te systemy są od siebie współzależne i nieraz normy prawne pokrywają się z normami moralnymi czy religijnymi bądź odsyłają do ustalonych zwyczajów, zasad współżycia spo-

16 Rozdział 1

iecznego lub też norm statutowych takich organizacji, jak stowarzyszenia lub spółdzielnie.

1.2. Porządek prawny

Prawo wyznacza porządek prawny w każdym państwie, czyli zachowania podmiotów prawa oraz procedury rozstrzygania określonych spraw, jak też struktury organizacyjne (układ organów państwowych i samorządowych oraz różnych instytucji), w ramach których wymagane postępowania są realizowane. Tak rozumiany porządek prawny jako stan faktyczny nie jest stanem wyznaczonym raz na zawsze. Charakteryzuje go wysokie sformalizowanie. Naruszanie porządku prawnego jest w praktyce dosyć częste, chociaż prawo musi być przestrzegane przez wszystkich obywateli, osoby prawne i inne jednostki organizacyjne. Zgodnie z art. 7 Konstytucji organy władzy publicznej powinny działać na podstawie i w granicach prawa. Oznacza to konieczność przestrzegania prawa w sferze jego stanowienia przez powołane do lego organy oraz w sferze stosowania prawa. Rzeczywistość zwykle odbiega w mniejszym lub większym stopniu od tego, jak być powinno.

1.3. Przestrzeganie prawa a stosowanie prawa

Należy odróżnić przestrzeganie prawa (rozumiane jako postępowanie zgodne z normami prawnymi) od stosowania prawa. Przestrzeganie prawa to tradycyjny, podstawowy obowiązek obywateli w stosunku do państwa. W ujęciu Konstytucji RP ma on charakter ogólny i na podstawie jej art. 83 każdy ma obowiązek przestrzegania prawa RP. Wszyscy cudzoziemcy przebywający na terytorium państwa polskiego są zasadniczo objęci tym obowiązkiem w takim samym zakresie, jak obywatele polscy. Inne artykuły Konstytucji RP rozwijają ten obowiązek, podobnie jak ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia i inne źródła powszechnie obowiązującego prawa. Istnienie obowiązku przestrzegania prawa uniemożliwia skuteczne powoływanie się na nieznajomość prawa przez kogokolwiek. Wciąż aktualna jest łacińska paremia „ignorantia iuris nocet" (nieznajomość prawa szkodzi).

Przestrzeganie prawa w sferze jego stanowienia oznacza konieczność działania przez organy tworzące prawo na podstawie formalnego upoważnienia, w trybie i zakresie ustalonym przez Konstytucję RP i oparte na niej ustawy. Przy tym w tworzeniu prawa powinna być przestrzegana zasada jawności oraz zasada stanowienia prawa ścisłego (precyzyjnego), dokładnie wyznaczającego prawa i obowiązki jego adresatów.

Ogólne wiadomości o prawie 17

Konstytucja RP ustala, że Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego. W tym szczególnym znaczeniu przestrzeganie prawa oznacza nakaz, by akty prawa polskiego były zgodne z systemem prawa międzynarodowego i należy dążyć do tej zgodności także przy wykładni prawa krajowego.

Stosowaniem prawa zajmują się organy władzy publicznej, a zwłaszcza sądy i organy administracji rządowej oraz samorządowej, ale czasem także inne podmioty, którym zostały zlecone zadania z zakresu administracji rządowej. Oznacza ono podejmowanie przez kompetentne organy władzy publicznej na podstawie powszechnie obowiązujących norm prawnych konkretnych rozstrzygnięć, dotyczących skutków prawnych powodowanych przez określone fakty, będące tzw. zdarzeniami prawnymi. Na podstawie przyznanych kompetencji organy te ustalają konsekwencje wynikające z obowiązujących norm prawnych i w wyniku tzw. kwalifikacji prawnej określonego stanu faktycznego wydają wyroki i inne orzeczenia, czy decyzje administracyjne. W tych aktach stosowania prawa następuje ustalanie istnienia określonych stosunków prawnych, jak też tworzenie, zmienianie i znoszenie tych stosunków. Może to mieć miejsce zarówno w razie nieprzestrzegania prawa, jak również gdy prawo jest przestrzegane, ale zarazem przewiduje ono obowiązek władczego działania określonego organu w oznaczonej sytuacji.

Stosowanie prawa jest nieraz procesem długotrwałym i skomplikowanym. Dla celów głównie dydaktycznych odróżnia się następujące etapy tego procesu: • ustalenie stanu faktycznego, z którym mają być związane konsekwencje

prawne (co następuje w ramach postępowania dowodowego i przy odwołaniu się do tzw. domniemań prawnych);

• dokonanie kwalifikacji prawnej zdarzenia prawnego, tj. ustalenie norm prawnych, które wiążą się z określonym stanem faktycznym i mogą zostać zastosowane do jego oceny;

• dokonanie tzw. subsumpcji, tj- wyciągnięcie wniosków i stwierdzenie, że dany stan faktyczny podpada pod oznaczone normy prawne;

• podjęcie decyzji przez organ stosujący prawo, wyznaczającej skutki prawne spowodowane przez dany stan faktyczny. Stosowanie prawa przez organy władzy publicznej wymaga przestrzegania

przez nic obowiązujących norm prawnych w zakresie podstaw prawnych i faktycznych dokonywanych rozstrzygnięć prawnych w konkretnych sprawach. Podstawy te powinny być przytoczone w uzasadnieniach wydanych wyroków, decyzji i innych orzeczeń organów stosujących prawo.

1.4. Praworządność

Jeśli wszystkie organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach obowiązującego prawa, a przy tym jest to zarazem prawo gwarantujące wszyst-

18 Rozdział 1

kim równość wobec niego oraz uwzględniające podstawowe prawa człowieka i obywatela, lo taki stan faktyczny daje podstawy do stwierdzenia, że mamy do czynienia z państwem praworządnym. Można wtedy mówić o materialnej praworządności. Nie wystarcza określenie w konstytucji, że dane państwo jest demokratycznym państwem prawnym oraz uzależnianie praworządności od samego tylko działania organów państwowych zgodnie z prawem i spełniania określonych warunków formalnych, gdyż wtedy jest to jedynie formalna praworządność. Dopiero włączenie wskazanych wartości z zakresu powszechnie akceptowanych praw człowieka i praw obywatelskich do źródeł powszechnie obowiązującego prawa uzasadnia istnienie materialnej praworządności. Materialnymi gwarancjami praworządności są mechanizmy działania demokracji, kultura polityczna elit władzy, jak też wysoki poziom kultury prawnej danego społeczeństwa. Natomiast tylko formalnymi gwarancjami praworządności są:

• kontrola konstytucyjności prawa; • odpowiedzialność konstytucyjna osób sprawujących najwyższe urzędy i sta

nowiska; • niezależne sądy i niezawisłość sędziów w sprawowaniu swojego urzędu; • gwarancje procesowe i środki odwoławcze w postępowaniu sądowym i ad

ministracyjnym; • sądowa kontrola legalności decyzji administracyjnych; • działanie Rzecznika Praw Obywatelskich; • kontrola wykonywana przez NIK oraz różne inspekcje specjalne, jak np.

Inspekcja Handlowa; • odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjona

riuszy państwowych przy wykonywaniu powierzonych czynności oraz odpowiednio jednostek samorządu terytorialnego za ich funkcjonariuszy.

1.5. Normy prawne, ich struktura i rodzaje

Norma prawna powinna być rozumiana jako ogólna reguła postępowania, ustalona lub uznana przez kompetentny organ państwowy, skierowana do abstrakcyjnie określonego adresata i poparta przymusem państwowym. Reguła ta ma charakter generalny, gdyż wskazuje sposób postępowania każdemu, kto znajdzie się w sytuacji wyznaczonej przez daną normę. Jest to zarazem reguła postępowania o charakterze abstrakcyjnym, ustanawiająca określony wzór postępowania. Tego rodzaju normy ogólne są zawarte w aktach normatywnych, czyli aktach tworzenia prawa. Akty te należy odróżnić od aktów stosowania prawa, które zawierają normy indywidualno-konkretne.

Pojęcie normy prawnej jest często utożsamiane z pojęciem przepisu prawnego. Jest to dopuszczalne uproszczenie. Jednak ściśle rzecz biorąc, normy prawne są zakodowane w przepisach prawnych, którymi są poszczególne frag-


menty aktów normatywnych, stanowiące samodzielną całość (artykuły, paragrafy itp.)- W jednym przepisie prawnym może być wyrażona część lub cała norma prawna, bądź nawet kilka norm prawnych.

W normie prawnej występują trzy zasadnicze elementy: • hipoteza, czyli ta część, która określa warunki zastosowania danej normy,

wskazując jej adresatów oraz okoliczności powodujące obowiązek określonego postępowania;

• dyspozycja, czyli ta część, która wyznacza sposób postępowania w sytuacji, gdy zostały spełnione warunki przewidziane w hipotezie danej normy;

• sankcja, czyli la część, która określa ujemne następstwa zachowania się w sposób niezgodny z wyznaczonym przez dyspozycję danej normy. Ustalone w normach prawnych sankcje są bardzo zróżnicowane i zależą od

gałęzi prawa, do której należy określona norma prawna. W prawie karnym może to być np. kara pozbawienia wolności lub grzywny, w prawie cywilnym - np. sankcja nieważności umowy lub egzekucja należności z majątku dłużnika, w prawie administracyjnym - np. egzekucja z rachunku bankowego lub tzw. wykonanie zastępcze, czy przymus bezpośredni np. w postaci eksmisji.

Klasyczna, trójelcmcntowa struktura normy prawnej wykazuje pewne odmienności w niektórych gałęziach prawa. W szczególności w prawie karnym hipoteza jest połączona z dyspozycją normy prawnej, tworząc określenie przestępstwa danego typu.

Można wyróżnić dwa podstawowe rodzaje norm prawnych, różniące się swym charakterem, celem oraz mocą obowiązującą: • normy imperatywne (bezwzględnie obowiązujące), które nie dopuszczają

możliwości odmiennego postępowania od wyznaczonego dyspozycją takiej normy;

• normy dyspozytywne (względnie obowiązujące), które pozostawiają podmiotom prawa swobodę kształtowania własnego zachowania oraz wzajemnych stosunków i mają zastosowanie dopiero w razie braku odmiennego uregulowania w umowie postępowania stron. Charakter imperatywny mają w szczególności normy prawa karnego. Nato

miast wśród norm cywilnoprawnych tylko wyraźnie określone mają taki charakter (np. dotyczące przeniesienia własności nieruchomości w formie aktu notarialnego). Większość norm prawa cywilnego ma charakter dyspozytywny, gdyż ustawodawca wychodzi z założenia, że często jest celowe wyłączenie w zakresie tej gałęzi prawa działania norm prawnych, jeśli taka jest wola podmiotów prawa. Znajduje to wyraz w odpowiednim sformułowaniu danego przepisu prawnego (np. „w braku odmiennego zastrzeżenia umownego", czy „jeżeli strony inaczej nic postanowiły").

Coraz częściej można spotkać również normy prawne o charakterze semiim-peratywnym, które mają na celu zapewnienie konsumentom minimalnego za-

20 Rozdział 1

kresu ochrony prawnej. Takie w części bezwzględnie obowiązujące normy prawne dopuszczają oczywiście korzystniejsze od ich postanowień ustalenia umowne i znajdują zastosowanie np. w odniesieniu do sytuacji prawnej klientów biur podróży organizujących imprezy turystyczne.

1.6. Źródła prawa

Termin „źródło prawa" jest wieloznaczny. W tym podręczniku jest on używany na oznaczenie formy, w jakiej zostają ustalone normy prawne. Źródłami prawa są więc akty normatywne. W Konstytucji poświęcony jest im rozdział III. Jej art. 87 do źródeł powszechnie obowiązującego prawa RP zalicza: Konstytucję, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Ponadto takimi źródłami są tzw. akty prawa miejscowego, ale tylko na obszarze działania organów, które je ustanowiły. Natomiast inne akty normatywne mają zgodnie z art. 93 Konstytucji jedynie charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjne podlegle organowi wydającemu.

Poszczególne źródła prawa pochodzą od rozmaitych organów władzy publicznej. Są tworzone w różnym trybie i mają odmienny zakres uregulowania. Źródła te pozostają w określonej współzależności i powinny być spójne. Tworzą one system źródeł prawa, w którym zasady nadrzędności i podrzędności aktów normatywnych są przesądzone przez Konstytucję RP.

Obowiązująca Konstytucja RP została uchwalona w 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe (Sejm i Senat obradujące wspólnie) i przyjęta w referendum konstytucyjnym. Po ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw akt ten wszedł w życie z dniem 17 października 1997 r. i był już zmieniany.

Konstytucja stanowi najwyższe prawo RP. Żaden akt normatywny nie może być z nią sprzeczny. Jej najwyższa moc prawna jest wyrażona nie tylko w szczególnej nazwie (z jęz. łac. y,constiiuere" = ustanawiać, urządzać) i specjalnym trybie uchwalenia, ale też w wyjątkowym trybie zmiany Konstytucji i w zapewnionej kontroli zgodności przepisów prawa z Konstytucją, wykonywanej przez Trybunał Konstytucyjny. Obywatele mają przy tym zagwarantowaną możliwość skorzystania z tzw. skargi konstytucyjnej. Należy podkreślić, że przepisy Konstytucji RP stosuje się bezpośrednio, bez konieczności rozwinięcia jej ustaleń przez akty normatywne niższego rzędu. Jest to akt normatywny o szczególnej treści, określający podstawowe zasady ustroju państwowego, strukturę oraz zakresy działania organów władzy publicznej, jak również wolności, prawa oraz obowiązki człowieka i obywatela.

Do naczelnych zasad (myśli przewodnich) Konstytucji RP należą: • zasada republikańskiej formy rządu; • zasada demokratycznego państwa prawnego;

Ogólne wiadomości o prawie

• zasada suwerenności Narodu, połączona z zasadą przedstawicielstwa, gdyż Naród sprawuje władzę bezpośrednio lub przez przedstawicieli wybranych do Sejmu i Senatu;

• zasada podziału władz (na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą); • zasada społeczeństwa obywatelskiego, znajdująca wyraz w decentralizacji

władzy publicznej, wolnościach i prawach człowieka i obywatela oraz w pluralizmie politycznym;

• zasada autonomii oraz wzajemnej niezależności i współdziałania państwa i kościołów;

• zasada społecznej gospodarki rynkowej. Po Konstytucji najwyższą moc prawną ma ustawa. Jest to akt normatywny

uchwalany przez Sejm przy współudziale Senatu. Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje posłom (w liczbie co najmniej 15 lub komisji sejmowej). Senatowi. Prezydentowi, Radzie Ministrów oraz grupie co najmniej 100 tys. obywateli mających prawo wybierania do Sejmu. Ustawa jest uchwalana w trzech czytaniach w zasadzie zwykłą większością głosów. Senat rozpatrując ustawę może przyjąć ją bez zmian, odrzucić w całości lub uchwalić poprawki. Jeśli Sejm bezwzględną większością głosów nie odrzuci takiej uchwały Senatu w sprawie poprawek lub odrzucenia ustawy w całości, jest ona uważana za przyjętą. Uchwaloną w ten sposób ustawę Prezydent RP może przesłać do Trybunału Konstytucyjnego celem zbadania jej zgodności z Konstytucją. Orzeczenie w tej sprawie wymienionego Trybunału jest ostateczne. Ustawa, która nie była przesłana do Trybunału Konstytucyjnego, może być przekazana przez Prezydenta Sejmowi do ponownego rozpatrzenia. Takie ponowne uchwalenie ustawy większością 3/5 głosów zobowiązuje Prezydenta do jej podpisania i ogłoszenia w Dzienniku Ustaw.

Każdy kodeks jest ustawą, ale oczywiście nic każda ustawa jest kodeksem. Jedynie nieliczne ustawy z uwagi na swoją kompleksowość i usystematyzowanie tematyki są dodatkowo nazywane mianem kodeksu (np. kodeks postępowania administracyjnego z 1960 r., kodeks cywilny z 1964 r., kodeks pracy z 1974 r., kodeks karny z 1997 r., kodeks spółek handlowych z 2000 r., kodeks morski /-2001r.).

Umowa międzynarodowa jest porozumieniem zawartym między podmiotami prawa międzynarodowego (państwami i organizacjami międzynarodowymi). Zasady i tryb zawierania, ogłaszania, wykonywania, wypowiadania oraz zmian zakresu obowiązywania tego typu umów określa ustawa z 2000 r. o umowach międzynarodowych. Część tych umów wymaga ratyfikacji, czyli wyrażenia w specjalnym trybie ostatecznej zgody państwa na związanie się daną umową. W Polsce to Prezydent ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, ale najważniejsze z nich wymagają wyrażonej w ustawie zgody Sejmu na ratyfikację. Ratyfikowana i ogłoszona umowa międzynarodowa stanowi część krajowego porządku prawnego. Zasadniczo może być ona bezpośrednio stosowana.

22 Rozdział 1

Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą Sejmu ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli danej ustawy nie da się pogodzić z taką umową.

Natomiast rozporządzenie jest aktem normatywnym o charakterze wykonawczym. Może być ono wydane tylko przez organ wskazany w Konstytucji (Prezydenta RP, Radę Ministrów, premiera, ministrów, przewodniczących komitetów powołanych w skład rządu oraz Krajową Radę Radiofonii i Telewizji). Do wydania tego rodzaju aktu jest konieczna delegacja ustawowa, tj. zawarte w ustawie szczegółowe upoważnienie określające organ właściwy do wydania rozporządzenia, zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu. Zakazana jest przy tym tzw. subdelegacja. Wydanie rozporządzenia wymaga uzgodnień międzyresortowych.

Jeśli chodzi o akty prawa miejscowego będące źródłami prawa powszechnie obowiązującego, to zmian w tym zakresie dokonały trzy ustawy z 1998 r. wprowadzające reformę ustrojową państwa. Ustawa o administracji rządowej w województwie z 1998 r. przewiduje wydawanie - na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie - rozporządzeń przez wojewodów i tzw. organy administracji niezespolonej (np. dyrektorów urzędów morskich). Ponadto wojewodowie są upoważnieni do wydawania rozporządzeń porządkowych, niezbędnych w celu ochrony życia, zdrowia lub mienia albo zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego. Ustawy zaś o samorządzie województwa i samorządzie powiatowym z 1998 r. przewidują stanowienie aktów prawa miejscowego przez sejmiki wojewódzkie oraz rady powiatów. Poza tym każda rada powiatu może wydawać powiatowe przepisy porządkowe, obowiązujące na obszarze więcej niż jednej gminy. Takie przepisy w sprawach nie cierpiących zwłoki może też wydawać zarząd powiatu. Tak jak dotychczas akty prawa miejscowego może wydawać rada gminy na podstawie ustawy o samorządzie gminnym z 1990 r. Takim aktem jest w szczególności statut gminy. Również przepisy porządkowe są zwykle uchwalane przez radę gminy, a wyjątkowo przez wójta (burmistrza lub prezydenta miasta). Wymienione powyżej rodzaje aktów prawa miejscowego obowiązują na obszarze województwa lub jego części, bądź tylko w danym powiecie albo w gminie.

Natomiast aktami normatywnymi o charakterze wewnętrznym, obowiązującymi tylko jednostki organizacyjnie podległe organowi wydającemu, są: • uchwały Rady Ministrów (np. w sprawie organizacji i trybu pracy rządu); • zarządzenia Prezesa Rady Ministrów (np. w zakresie koordynacji prac mini

strów); • zarządzenia ministrów (wydawane w zakresie działania danego ministra); • zarządzenia przewodniczących komitetów powołanych w skład Rady Mini

strów, traktowane jak zarządzenia ministrów; • zarządzenia Prezydenta (w odróżnieniu od części innych aktów urzędowych

Prezydenta nie wymagają one dla swej ważności podpisu Prezesa Rady Ministrów, tj. tzw. kontrasygnaty).


Należy podkreślić, że zarządzenia są wydawane tylko na podstawie ustawy i muszą być zgodne z powszechnie obowiązującym prawem. Nie mogą one stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów. Uchwały Rady Ministrów zaś mogą być podejmowane także na podstawie konstytucyjnych uprawnień kompetencyjnych, skoro Konstytucja nie przesądziła tej kwestii. Zarówno takie uchwały, jak i wskazane zarządzenia podlegają kontroli co do ich zgodności z prawem powszechnie obowiązującym.

Konstytucja RP nie zawiera ogólnej klauzuli derogacyjnej w stosunku do dotychczasowego porządku prawnego. Istnieje więc problem dostosowania do Konstytucji RP starych źródeł prawa. Należy uznać, że niektóre z nich nadal zachowują moc obowiązującą. Można powiedzieć, że są to akty normatywne o charakterze szczególnym, podobnie jak te akty, które są wymienione w Konstytucji poza rozdziałem III o źródłach prawa. Do tej nader zróżnicowanej grupy aktów normatywnych należą: • rozporządzenia Prezydenta RP z mocą ustawy (jedynie w czasie stanu wo

jennego mogą być wydane przy spełnieniu konstytucyjnych przesłanek); • rozporządzenia Prezydenta z mocą ustawy wydane na podstawie Konstytucji

Marcowej z 1921 r. (taką formę prawną miał kodeks handlowy z 1934 r. utrzymany częściowo w mocy aż do 2003 r.);

• dekrety (wydawane w latach 1944-1952 przez Radę Ministrów, a następnie do 1989 r. przez Radę Państwa), których kilka wciąż obowiązuje;

• uchwały Sejmu i Senatu (szczególne znaczenie mają regulaminy Sejmu i Senatu, które stanowią tzw. wewnętrzne prawo izb);

• umowy zawierane przez Radę Ministrów z innymi kościołami niż Kościół katolicki;

• uchwały Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. Odrębnego wymienienia wymaga instytucja referendum, które jest sposo

bem bezpośredniego decydowania w drodze glosowania przez Naród o ważnych sprawach życia państwowego lub przez lokalną społeczność o sprawach dotyczących danej jednostki samorządu terytorialnego. Oprócz referendum konstytucyjnego w sprawie zatwierdzenia szczególnie ważnych zmian Konstytucji RP może być przeprowadzone referendum ogólnokrajowe według zasad ustalonych w ustawie z 2003 r. bądź referendum lokalne, którego zasady przesądziła ustawa przyjęta w 2000 r.

Osobno należy wspomnieć o źródłach prawa Unii Europejskiej, gdyż stanowią one odrębny system norm prawnych. W związku z przystąpieniem Polski do UE zaczęły one obowiązywać na terytorium RP z dniem 1 maja 2004 r. Zasady tego członkostwa określił Traktat Akcesyjny z 2003 r., powodując związanie Polski postanowieniami traktatów założycielskich i aktów przyjętych przez organy Wspólnot Europejskich. W konsekwencji Polska przyjęła cały dorobek wspólnotowy (acąuis commimautaire), obejmujący dotychczasowe prawo UE wraz ze sposobami jego rozumienia i stosowania, tzw. polityki

24 Rozdział 1

wspólnotowe, orzecznictwo sądowe, zwyczaje oraz wartości tkwiące u podstaw funkcjonowania Unii.

Źródła prawa UE dzielą się na źródła prawa pierwotnego i pochodnego. Do tych pierwszych zalicza się traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej, traktaty akcesyjne oraz tzw. ogólne zasady prawa. Wśród traktatów założycielskich wyjątkową rolę spełnia Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, zawarty w 1957 r. w Rzymie i stąd zwany Traktatem Rzymskim, oraz Traktat o Unii Europejskiej, podpisany w pierwotnej wersji w Maastricht w 1992 r. W traktatach założycielskich Wspólnot Europejskich tkwią tzw. ogólne zasady prawa, które są formułowane w toku orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości (ETS). Zalicza się do nich prawa podstawowe jednostek (w tym wolność gospodarczą) oraz takie zasady, jak równości, demo-kratyzmu, pewności prawa, proporcjonalności, jawności oraz szereg zasad o charakterze proceduralnym (np. zakaz ponownego postępowania w tej samej sprawie). Taką ważną zasadą jest również zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego wobec prawa państw członkowskich. Z tej zasady nadrzędności prawa UE wynikają obowiązki organów legislacyjnych państw członkowskich, w tym Polski, polegające na konieczności usuwania z krajowych systemów prawa norm prawnych sprzecznych z prawem wspólnotowym. Konsekwencją jest zakaz uchwalania krajowych aktów normatywnych sprzecznych z prawem UE.

Źródła prawa pochodnego (wtórnego) UE są bardzo zróżnicowane. Należą do nich wydawane przez Parlament Europejski wspólnie z Radą, Radę Unii oraz Komisję Europejską rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie. Szczególne znaczenie mają rozporządzenia, które porównuje się do ustaw w krajowych systemach prawa. Rozporządzenia mają abstrakcyjny charakter i mogą znaleźć zastosowanie w nieokreślonej liczbie przypadków (ogólne zastosowanie). Obowiązują one w całości i są stosowane bezpośrednio we wszystkich państwach członkowskich UE. Prawo wewnętrzne tych państw musi być dostosowane do rozporządzeń wspólnotowych. Niekiedy w tych rozporządzeniach są upoważnienia do wydawania aktów normatywnych przez organy Wspólnot Europejskich lub organy ustawodawcze państw członkowskich. Trzeba stwierdzić, że rozporządzenia wspólnotowe są środkiem ujednolicenia prawa na terytorium całej UE. Stanowią one wyraz daleko sięgającej ingerencji prawodawcy wspólnotowego w systemy prawa państw członkowskich.

Zupełnie inny charakter niż rozporządzenia mają dyrektywy. Są one stanowione na podstawie upoważnień przez określone organy Wspólnot Europejskich i mają specyficzny charakter. Dyrektywy są skierowane wyłącznie do państw członkowskich UE, wymagając od nich podjęcia środków koniecznych do osiągnięcia określonych w dyrektywach celów. Każda dyrektywa określa wymagany rezultat bez przesądzania środków oraz sposobów jego osiągnięcia. Organy krajowe mają pozostawioną swobodę wyboru form i środków realizacji tych


celów. Poszczególne państwa same więc decydują, jak wyznaczone cele zrealizować. Toteż występuje znaczne zróżnicowanie środków służących do wykonania dyrektyw, co pozwala na uwzględnienie cech specyficznych występujących w danym państwie. Dyrektywy są więc bardzo elastyczną metodą harmonizacji prawa państw członkowskich UE.

Dyrektywy są wydawane przez Radę lub Komisję Europejską, przy współudziale Parlamentu Europejskiego w wypadkach określonych Traktatem ustanawiającym Wspólnotę Europejską. Najczęściej dyrektywy nie są zbyt szczegółowo formułowane. Na ogół w tego rodzaju akcie jest oznaczony termin, do którego określony daną dyrektywą ceł powinien być zrealizowany. Kontrolę wykonania przez państwa dyrektyw sprawuje Komisja Europejska, ale jej kompetencje w razie opóźnień w ich realizacji ograniczają się do wszczęcia postępowania o uznanie, że państwo członkowskie UE nie wypełniło określonych obowiązków wynikających z prawa wspólnotowego. W razie niewykonania dyrektyw orzecznictwo ETS uznało, że obywatele państw członkowskich UE mają prawo wnieść powództwo do sądu z odpowiednimi żądaniami odszkodowawczymi, które mogą wtedy odwoływać się bezpośrednio do ustaleń danej dyrektywy. Należy stwierdzić, że dyrektywy stanowią od lat skuteczny środek realizacji polityki ochrony konsumenta we Wspólnotach Europejskich, obejmującej także dziedzinę turystyki i powiązanego z nią transportu.

Całkowicie różnią się od dyrektyw tzw. zalecenia (nazywane też czasem rekomendacjami). Zalecenia nie mają charakteru normatywnego i są pozbawione mocy wiążącej. Ich znaczenie polega głównie na wyrażeniu stanowiska w określonej sprawie wraz z postulatami co do postępowania adresatów tego rodzaju aktu. Najczęściej zalecenia są wydawane przez Komisję Europejską i kierowane do państw członkowskich UE, które powinny wziąć je pod uwagę, żeby nie narazić się na krytykę innych członków Unii i jej organów. Takie akty prawne mogą też być wydawane przez Radę UE. Adresatami tych aktów mogą być nie tylko państwa członkowskie UE i organy wspólnotowe, ale również osoby fizyczne i prawne oraz inne podmioty prawa. Zalecenia są wydawane w takich sytuacjach, gdy Rada i Komisja Europejska nie mogą wydać innego rodzaju aktów prawnych, a chcą wpłynąć na postępowanie ich adresatów.

Natomiast decyzje jako źródła prawa UE zwykle nie mają ogólnego charakteru. Ich adresatami mogą być państwa członkowskie, przedsiębiorstwa lub inne podmioty prawa. Tego rodzaju akty występują np. w dziedzinach regulowanych przez prawo konkurencji. Ponadto w prawie pochodnym Unii Europejskiej występują także różne inne akty, jak uchwały, rezolucje, deklaracje, programy itp., mające swoisty charakter. Stanowią one tzw. miękkie prawo wspólnotowe (soft law) i zwykle nie wiążą adresatów. Takie akty mogą być wyrazem określonej polityki wspólnotowej Unii. Odrębne miejsce w prawie pochodnym UE zajmują umowy międzynarodowe zawierane przez Wspólnoty, często

26 Rozdział 1

Z równoczesnym uczestnictwem państw członkowskich UE. Przykładem jest Układ Europejski o stowarzyszeniu, zawarty przez Polskę w 1991 r.

1.7. Ogłaszanie aktów normatywnych

Warunkiem przestrzegania aktów normatywnych jest oczywiście ich znajomość przez adresatów, czemu służy ogłaszanie (publikowanie) aktów normatywnych- Do tego celu wykorzystuje się przede wszystkim specjalne urzędowe publikacje zwane dziennikami (organami) promulgacyjnymi. Należą., do nich: Dziennik Ustaw, Monitor Polski, dzienniki urzędowe ministrów i urzędów centralnych oraz wojewódzkie dzienniki urzędowe. Wraz z opublikowaniem we właściwym dzienniku urzędowym aktu normatywnego zakłada się jego znajomość przez adresatów. Jest to tzw. fikcja prawna znajomości prawa. Należy dodać, że akty prawa miejscowego są ogłaszane w wojewódzkim dzienniku urzędowym, a przepisy porządkowe ogłasza się w drodze obwieszczeń, jak też w sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie lub w środkach masowego przekazu.

Akty normatywne UE i niektóre akty prawne niemające normatywnego charakteru wydawane przez organy wspólnotowe są ogłaszane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej, który do 1 lutego 2003 r. nosił nazwę Dziennika Urzędowego Wspólnot Europejskich. Dziennik ten jest wydawany w 3 seriach, przy czym najważniejsza seria L (legislacja) zawiera rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie. Ponadto w serii C (komunikaty) tego dziennika są ogłaszane m.in. streszczenia wyroków ETS, a w serii S (suplement) m.in. umowy międzynarodowe zawarte przez Wspólnoty Europejskie i tzw. umowy użyteczności publicznej. Wskazany dziennik jest wydawany także w języku polskim. Publikowane w nim informacje o treści wspólnotowych aktów prawnych są dostępne nieodpłatnie na oficjalnych stronach portalu UE pod adresem internetowym: http://europa.eu.int/eur-lex/lex/pl/index.htm

Wejście aktu normatywnego w życie wymaga uprzedniego dania adresatom pewnego czasu na zapoznanie się z nowymi regulacjami prawnymi, a nieraz są też konieczne przygotowawcze działania organizacyjne organów władzy publicznej. Toteż wejście danego aktu normatywnego w życie następuje z reguły później niż jego ogłoszenie. Okres oddzielający datę ogłoszenia ustawy od dnia jej wejścia w życie nosi nazwę „vacatio legis". Zasadą jest, że okres ten wynosi 14 dni. ale nieraz jest to okres kilkumiesięczny lub nawet dłuższy. Tylko wyjątkowo dzień ogłoszenia aktu normatywnego może być dniem jego wejścia w życie. Zagadnienia te reguluje ustawa z 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych, która uporządkowała zasady i tryb wydawania dzienników urzędowych, ogłaszania w nich aktów prawnych oraz zasady wchodzenia w życie aktów normatywnych. W tej ostatniej kwestii wymieniona ustawa wyjątkowo dopuściła możliwość nadania aktowi normatyw-

Ogólne wiadomości o prawie 2 7

nemu wstecznej mocy obowiązującej, jeżeli zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie. Można powiedzieć, że w tym ustaleniu tkwi pewna sprzeczność.

1.8. Wykładnia prawa

Wykładnia prawa, czyli jego interpretacja, to zespół czynności zmierzających do ustalenia zakresu i treści norm prawnych. Potrzeba takiej interpretacji wynika zwłaszcza z wieloznaczności słów i wadliwości sformułowań przepisów prawnych, jak również z ogólnego charakteru norm prawnych, który może wywoływać wątpliwości co do zastosowania danej normy prawnej do konkretnego stanu faktycznego.

W zależności od tego. kto dokonuje wykładni, wyróżnia się wykładnię: • autentyczną (dokonywaną przez organ, który wydał dany akt normatywny), • legalną (dokonywaną przez specjalnie upoważniony organ państwowy), • praktyczną, czyli operacyjną (dokonywaną przez organy państwowe w toku

stosowania prawa), • doktrynalną, czyli naukową (wyrażaną w publikacjach naukowych), • prywatną (dokonywaną przez adresatów norm prawnych).

Z uwagi zaś na metodę interpretacji, wyróżnia się wykładnię: • gramatyczną (czyli słowną, literalną, językową). • logiczną (odwołującą się do zasad logiki i wnioskowania m.in. przez analo

gię, czy przez przeciwieństwo). • celowościową (opierającą się na celu wydania danej normy prawnej), • historyczną (uwzględniającą okoliczności powstania normy prawnej), • systemową (odwołującą się do miejsca danej normy prawnej w systemie

prawa oraz do jej stosunku do innych norm prawnych). Wynikiem dokonanej wykładni prawa może być stwierdzenie istnienia luki

w prawie. Taki stan występuje wówczas, gdy dany fakt nie jest prawnie obojętny, a zarazem nie dotyczy go żadna obowiązująca norma prawna. Takie sytuacje zdarzają się czasem w prawic cywilnym. Natomiast nie można mówić o lukach w prawie karnym. Luki w prawie są wypełniane przez wydanie aktu normatywnego lub w drodze analogii. Występują dwa jej rodzaje: • analogia ustawy — gdy istnieje norma prawna regulująca stan faktyczny

o zbliżonym charakterze, to może ona posłużyć organowi stosującemu prawo do wypełnienia luki w prawie dotyczącej podobnej sytuacji faktycznej;

• analogia prawa — gdy nie ma żadnych norm prawnych regulujących podobne stany faktyczne, to niekiedy uważa się, że organ stosujący prawo może wydedukować regułę postępowania na podstawie ogólnych zasad danego systemu prawa, co jednak wymaga znacznej ostrożności, gdyż prowadzi do przejmowania kompetencji organów władzy ustawodawczej.

http://europa.eu.int/eur-lex/lex/pl/index.htm

28 Rozdział 1

1.9. Stosunek prawny i jego elementy

Każdy pozostaje w rozmaitych stosunkach z innymi ludźmi, organami władzy publicznej, różnymi instytucjami, przedsiębiorcami i innymi jednostkami organizacyjnymi. Część stosunków jest krótkotrwałych, inne trwają cale lata. Gdy określone stosunki społeczne są regulowane przez normy prawne, to tym samym stają się stosunkami prawnymi. Zakres tej regulacji jest zmienny, przesądzany przez ustawodawcę i ograniczony w zasadzie do spraw istotnych oraz ważnych z punktu widzenia społecznego. Stosunek prawny to taki stosunek społeczny, w którym wyznaczona przez normy prawne sytuacja prawna jakiegoś podmiotu jest powiązana w pewien sposób z sytuacją prawną innego podmiotu.

W każdym stosunku prawnym można wyróżnić cztery elementy: • podmioty stosunku prawnego (tj. osoby, grupy osób, organy władzy publicz

nej, jednostki organizacyjne zwane osobami prawnymi, inne jednostki organizacyjne),

• przedmiot stosunku prawnego (tj. postępowanie podmiotów tego stosunku oraz rzeczy, inne przedmioty materialne i dobra niematerialne, których to zachowanie dotyczy),

• uprawnienie podmiotu rozumiane jako przyznana przez normy prawne możliwość określonego zachowania się,

• obowiązek podmiotu rozumiany jako nakazany lub zakazany adresatowi normy prawnej sposób zachowania się. Uprawnienia i obowiązki podmiotów stosunku prawnego są ze sobą skorelowane. Składają się one na treść stosunku prawnego.

1.10. Prawo podmiotowe

Prawo podmiotowe należy odróżnić od prawa przedmiotowego rozumianego jako zespół obowiązujących norm prawnych. To pierwsze natomiast oznacza przyznaną i zagwarantowaną przez normy prawne, a wynikającą ze stosunku prawnego, sferę możliwości postępowania w określony sposób. Właśnie do praw podmiotowych jest zaliczane prawo własności, inne prawa rzeczowe (np. zastaw), rozmaite prawa osobiste (np. prawo do wizerunku) oraz prawa wynikające ze stosunków zobowiązaniowych i rodzinnych.

Prawa podmiotowe dzielą się na bezwzględne oraz względne. Tc pierwsze są skuteczne przeciwko każdemu i obowiązek odpowiadający danemu prawu podmiotowemu ciąży na wszystkich. Takim prawem jest w szczególności prawo własności. Natomiast prawa podmiotowe względne są skuteczne jedynie wobec oznaczonej osoby lub grupy osób. Odpowiadający takiemu prawu obowiązek spoczywa nie na wszystkich, lecz wyłącznie na konkretnej osobie lub grupie osób. Takie prawa podmiotowe wynikają ze stosunków zobowiązaniowych.


Uprawnienie jest elementem prawa podmiotowego. Oznacza ono możliwość określonego postępowania skuteczną wobec wszystkich (erga omnes). Np. właścicielowi rzeczy przysługuje uprawnienie do korzystania z niej oraz uprawnienie do rozporządzania tą rzeczą.

Natomiast roszczeniem nazywamy wynikającą z prawa podmiotowego możliwość żądania od oznaczonej osoby określonego postępowania. Możliwość ta występuje tylko w stosunkach między konkretnymi stronami (inter partes). Roszczenie może przy tym być wymagalne lub niewymagalne. co zależy od tego, czy upłynął już termin spełnienia świadczenia.

1.11. Zdarzenia prawne

To nie normy prawne twor?.ą stosunki prawne. Normy prawne bowiem tylko określają sytuacje, w których stosunki prawne powstają, ulegają zmianom lub wygasają. Natomiast stosunki prawne są tworzone przez określone fakty. Przy tym wcale nie wszystkie fakty powodują skutki prawne. Takie fakty, które rodzą następstwa w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego, nazywamy zdarzeniami prawnymi.

Zdarzenia prawne są złożoną i niejednolitą kategorią. Można wśród nich wyróżnić zdarzenia niezależne bezpośrednio od woli ludzkiej. Mają one charakter naturalny. Zaliczamy do nich np. śmierć człowieka z przyczyn naturalnych, klęski żywiołowe, czy upływ czasu. Odrębną grupę stanowią zdarzenia prawne zależne od woli ludzkiej. Są to z reguły rozmaite działania, ale w określonych okolicznościach też zaniechania (np. nieudzielenic pomocy człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia). Działania i zaniechania można dalej podzielić na dwie grupy: • czyny, czyli fakty wywołujące skutki prawne, chociaż takie następstwa nie

były objęte zamiarem działającego, • akty prawne o charakterze nienormatywnym, czyli fakty zmierzające do

wywołania określonych skutków prawnych. Wśród czynów można odróżnić czyny bezprawne, do których zaliczamy za

równo przestępstwa, wykroczenia, przewinienia dyscyplinarne, jak również czyny niedozwolone w rozumienia prawa cywilnego (np. wyrządzenie komuś szkody ze swej winy). Drugi rodzaj czynów to czyny dozwolone, takie jak np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, czy zaopiekowanie się rzeczą niczyją. Z kolei wśród aktów prawnych nienormatywych podstawowy rodzaj stanowią czynności prawne. Wśród nich najważniejsze znaczenie mają umowy, które z reguły są czynnościami prawnymi dwustronnymi (np. umowa sprzedaży), ale czasem wielostronnymi (np. umowa spółki). Występują też czynności prawne jednostronne (np. sporządzenie testamentu). Do aktów prawnych o charakterze nienormatywnym zaliczamy ponadto akty administracyjne konstytutywne

30 Rozdział 1

(np. koncesje, zezwolenia, decyzje o zwolnieniu od podatku) oraz orzeczenia sądowe konstytutywne (np. wyrok orzekający rozwód). Jeżeli dane orzeczenie sądowe lub akt administracyjny ma charakter deklaratoryjny i nie powoduje powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego, to nic jest zdarzeniem prawnym. Z natury rzeczy akty normatywne nie są zdarzeniami prawnymi, lecz źródłami prawa.

1.12. Domniemania prawne

Ustalenie stanu faktycznego przez organ stosujący prawo może nieraz natrafić na duże trudności. Rozwiązaniu tych problemów służy instytucja domniemań prawnych. Obowiązujące prawo przewiduje w określonych przez siebie sytuacjach przyjęcie wniosku o istnieniu pewnego trudnego do udowodnienia faktu na podstawie innego bezspornego lub udowodnionego faktu. Jest to więc wnioskowanie o jednych faktach na podstawie innych faktów, mające ustawowe podstawy i tym różniące się od domniemań faktycznych, wysnuwanych często w życiu codziennym na podstawie doświadczenia życiowego. Przykładem domniemania prawnego może być przewidziane przez kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 r. domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż jego matki, jeżeli dziecko to urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem 300 dni od jego ustania lub unieważnienia. Domniemania tego jednak nie stosuje się w razie narodzin dziecka po upływie 300 dni od orzeczenia separacji. Należy podkreślić, że domniemania prawne najczęściej mogą być obalone dowodem przeciwnym. Są to tzw. domniemania usuwalne. Czasem jednak prawo nie dopuszcza możliwości przeprowadzenia dowodu przeciwnego i wówczas mamy do czynienia z domniemaniem nieusuwalnym (np. wynikające z prawa przewozowego domniemanie zaginięcia przesyłki, która nie została wydana odbiorcy w ciągu 30 dni od upływu terminu przewozu).

1.13. Kolizja norm prawnych

Kolizja norm prawnych ma miejsce wówczas, gdy określony stosunek społeczny jest odmiennie uregulowany przez dwie lub więcej norm prawnych, a więc gdy dyspozycje lub sankcje tych norm nie pokrywają się ze sobą. Taka kolizja może zachodzić w dwóch płaszczyznach: w czasie lub w przestrzeni. Aby później wydane normy prawne nie kolidowały z normami wcześniejszymi, nowo wydany akt normatywny powinien zawierać tzw. klauzule derogacyjne. Są to przepisy ustalające, które dotychczas obowiązujące normy prawne, czy wręcz całe akty normatywne tracą moc obowiązującą z chwilą wejścia w życie nowych regulacji prawnych. W braku takich klauzul do rozstrzygnięcia kolizji norm prawnych pod względem czasu jest stosowana zasada, że prawo nie dzia-


ła wstecz, jak też zasada, zgodnie z którą ustawa późniejsza uchyla ustawę wcześniejszą. Ta ostatnia zasada nie ma jednak zastosowania, gdy norma prawna późniejsza jest ogólna, a wcześniejsza ma charakter szczegółowy. Ponadto zasadą jest, że norma prawna szczególna uchyla normę ogólną, a norma prawna hierarchicznie wyższa uchyla moc normy hierarchicznie niższej.

Kolizje norm prawnych w przestrzeni mogą wystąpić zarówno w sytuacji obowiązywania tzw. przepisów dzielnicowych (co miało miejsce w Polsce w okresie międzywojennym), jak też w wypadku obowiązywania prawa stanowego obok prawa federalnego (co występuje np. w USA), a także w razie wykraczania stosunków prawnych poza granice jednego państwa, co występuje na skalę masową. Aby rozstrzygać kolizje między różnymi ustawodawstwami, w każdym państwie tworzy się normy kolizyjne. W Polsce takie normy zawiera ustawa z 1965 r. - prawo prywatne międzynarodowe. Ustawa ta wskazuje, którego państwa normy prawne są właściwe do stosunków osobistych i majątkowych z elementarni międzynarodowymi w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy. Dla stosunków osobowych właściwe jest prawo państwa, którego dana osoba jest obywatelem lub w którym ma miejsce zamieszkania, dla stosunków rzeczowych - prawo państwa położenia rzeczy, dla czynności prawnych - prawo państwa, w którym dokonano danej czynności prawnej. Dla stosunków z udziałem osób prawnych w celu rozstrzygnięcia kolizji norm może znaleźć zastosowanie teoria siedziby osoby prawrnej bądź teoria powstania osoby prawnej albo teoria tzw. przeważających wpływów. Ponadto normy kolizyjne mogą wskazywać jako prawo właściwe prawo siedziby sądu albo odsyłać do prawa wybranego przez strony umowy.

1.14. System prawa

System prawa tworzą wszystkie obowiązujące w danym państwie normy prawne. Taki zbiór norm ma określony skład i strukturę. Jest to zbiór otwarty, podlegający ciągłym zmianom, ale zarazem hierarchicznie uporządkowany, sP(>Jny i w zasadzie zupełny, czyli wolny od luk. Te stanowiące całość normy prawne danego państwa dają się podzielić na gałęzie prawa, tj. kompleksy norm prawnych regulujące oznaczoną grupę stosunków społecznych. Rodzaj regulowanych stosunków społecznych jest podstawowym kryterium podziału systemu prawa na gałęzie, a uzupełniające kryterium stanowi metoda regulacji tych stosunków (cywilnoprawna, administracyjna, karna).

Prawo konstytucyjne (państwowe) reguluje podstawy ustroju politycznego, społecznego oraz gospodarczego państwa, określa jego formę, system organów władzy publicznej, zasady wyborów organów przedstawicielskich, zasady tworzenia prawa, jak też status jednostki w państwie oraz przysługujące jej prawa, wolności i obowiązki. Ta gałąź prawa oparta na Konstytucji RP stanowi punkt wyjścia dla treści norm prawnych innych gałęzi prawa.

32 Rozdział 1

Prawo administracyjne normuje organizację administracji publicznej oraz jej postępowanie w odniesieniu do organów i jednostek podporządkowanych oraz obywateli i jednostek niepodporządkowanych. Typowa jest tutaj metoda administracyjna regulacji stosunków społecznych, wyrażająca się przysługiwaniem uprawnień władczych organowi administracji publicznej albo innemu organowi lub podmiotowi wykonującemu funkcje zlecone z zakresu administracji. Ta gałąź prawa składa się z trzech części: • prawa o ustroju administracji publicznej, • materialnego prawa administracyjnego, • proceduralnego prawa administracyjnego (ogólnego oraz postępowań szcze

gólnych, jak np. sądowoadministracyjne, egzekucyjne, porządkowe i dyscyplinarne).

Prawo finansowe wywodzi się z prawa administracyjnego. Obejmuje ono zespól norm prawnych dotyczących stosunków finansowych. W jego skład wchodzi prawo sektora finansów publicznych (zwane dawniej budżetowym), prawo podatkowe, prawo celne, prawo dewizowe i prawo bankowe. Źródła prawa finansowego można podzielić na ustrojowe, prawa materialnego i prawa formalnego (proceduralnego).

Szczególnie ważną gałęzią prawa jest prawo cywilne, które reguluje stosunki majątkowe i związane z nimi stosunki niemajątkowe, powstające między równorzędnymi podmiotami prawa. W prawie cywilnym wyróżnia się takie działy prawa, jak: • część ogólna (instytucje wspólne dla wszystkich działów), • prawo rzeczowe (własność oraz prawa do rzeczy cudzej), • prawo zobowiązaniowe (obligacyjne), • prawo spadkowe, • prawo na dobrach niematerialnych (prawo autorskie i prawa pokrewne,

wynalazki oraz inne prawa w zakresie tzw. własności przemysłowej). Zgodnie z zasadą jedności prawa cywilnego w prawie tym mieści się obecnie

prawo handlowe, rozumiane jako prawo spółek handlowych, regulujące też stosunki zobowiązaniowe zachodzące między nimi oraz innymi przedsiębiorcami, a także stosunki między przedsiębiorcami a innymi podmiotami w sprawach gospodarczych.

Prawo pracy wywodzi się z prawa cywilnego. Normuje ono powstawanie i rozwiązywanie stosunków pracy, uprawnienia i obowiązki pracowników i pracodawców, jak też zasady rozstrzygania sporów powstających ze stosunków pracy. Ta gałąź prawa wiąże się w sposób naturalny z problematyką prawną ubezpieczeń społecznych.

Prawo rodzinne również wywodzi się z prawa cywilnego, a według wielu nadal stanowi jego dział. Ta gałąź prawa reguluje stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami, między rodzicami a dziećmi oraz stosunki wynikające


z przysposobienia (adopcji), opieki i kurateli. W odróżnieniu jednak od stosunków cywilnoprawnych stosunki rodzinne mają głównie charakter niemajątkowy.

Prawo karne to zespół norm prawnych określających czyny, które są przestępstwami, ustalających zasady odpowiedzialności karnej oraz system kar za przestępstwa. Jest to tzw. prawo karne materialne, które trzeba odróżnić od prawa karnego formalnego (procesowego) oraz prawa karnego wykonawczego. Szeroko rozumiane prawo karne obejmuje nie tylko prawo karne materialne tocznie z prawem karnym skarbowym, ale również procedurę karną, prawo karne wykonawcze, prawo wykroczeń łącznie z prawem wykroczeń skarbowych oraz prawo postępowania w sprawach o wykroczenia.

Prawo sądowe jest niejednolitą gałęzią prawa. Obejmuje ona swym zakresem prawo o ustroju sądów i prokuratury, wspomniane już procesowe prawo karne, uregulowane przez kodeks postępowania karnego z 1997 r., oraz procesowe prawo cywilne, zawarte w kodeksie postępowania cywilnego z 1964 r„ który określa tryby postępowania sądowego w sprawach cywilnych oraz postępowanie przed sądem polubownym (arbitrażowym).

Niezależnie od podziału systemu prawa na gałęzie występuje podział prawa na publiczne i prywatne, zapoczątkowany przez rzymskiego prawnika Ulpiana na podstawie kryterium interesu państwa i interesu jednostki. Właśnie interes jednostki tradycyjnie ma na celu prawo cywilne. W znacznym stopniu interes ten występuje obecnie również w regulacjach prawa pracy i prawa rodzinnego, ale trzeba podkreślić postępującą publicyzację tych gałęzi prawa. Zdecydowanie interes państwa dominuje w pozostałych gałęziach prawa, choć niektóre ich normy mają nieraz na celu interes jednostek.

Trzeba też wspomnieć o wyróżnianych w nauce prawa w celach badawczych, dydaktycznych i praktycznych dyscyplinach prawniczych, takich jak prawo gospodarcze, prawo transportowe, prawo turystyczne, prawo budowlane, prawo rolne, prawo górnicze, czy prawo wyznaniowe. Z reguły mają one charakter kompleksowy. Np. prawo gospodarcze obejmuje zarówno normy prawa cywilnego, jak i prawa administracyjnego oraz finansowego dotyczące stosunków gospodarczych. Podobnie kompleksową dyscypliną jest prawo turystyczne, regulujące stosunki społeczne związane z podróżami poza codziennym środowiskiem i świadczeniem usług na rzecz osób podróżujących oraz zapewnianiem im bezpiecznych warunków podróży i pobytu.

Natomiast prawo międzynarodowe nie jest gałęzią w systemie prawa krajowego, lecz odrębnym systemem prawa, regulującym stosunki między państwami oraz organizacjami międzynarodowymi o charakterze międzyrządowym. Odróżnić też należy wspomniany wyżej w tym rozdziale system prawa ponadnarodowego, tworzony przez akty normatywne organów Wspólnot Europejskich,

ROZDZIAŁ £ -

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji

2.1. Pojęcie turystyki

Turystyka jest trudnym do zdefiniowania, wielopłaszczyznowym zjawiskiem społecznym, psychologicznym, kulturowym, przestrzennym i ekonomicznym. Jako zjawisko społeczne ukazuje ona role osób odbywających podróże, tworzące się przy tym więzi społeczne między podróżującymi, jak też z organizatorami podróży, pośrednikami turystycznymi, przewoźnikami, restauratorami, przedsiębiorcami hotelarskimi, innymi usługodawcami, sprzedawcami, czy mieszkańcami odwiedzanych miejscowości i terytoriów. Jako zjawisko psychologiczne turystyka jest powiązana z przeżyciami emocjonalnymi i intelektualnymi wynikającymi z planowania i odbywania podróży oraz ich wspominania po powrocie. Z kolei jako zjawisko kulturowe turystyka jest nie tylko wyrazem kultury i jej częścią, ale także jej przekazem oraz źródłem przemian kulturowych. Jako zaś zjawisko przestrzenne turystyka wyraża oddziaływanie podróżujących na środowisko przyrodnicze, w tym przez wpływanie na powstawanie infrastruktury turystycznej. Tworzące tę infrastrukturę dobra i urządzenia turystyczne stanowią wraz z usługami turystycznymi świadczonymi na rzecz podróżujących kategorię ekonomiczną w postaci produktu turystycznego. Produkt ten jest oferowany na rynku turystycznym, co powoduje konieczność patrzenia na turystykę jako na rosnące na znaczeniu zjawisko ekonomiczne, wymagające badania procesów ekonomicznych zachodzących tu w skali makro i mikro.

Wskazana złożoność turystyki stwarza nie do przezwyciężenia trudności związane z ustaleniem powszechnie akceptowanej definicji turystyki. Dla różnych celów i potrzeb są formułowane znacznie różniące się między sobą określenia turystyki. Można tutaj wyróżnić zwłaszcza cele naukowe i dydaktyczne,

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji 35

jak też potrzeby statystyki w turystyce. Potrzeby regulacji prawnych problematyki turystycznej również wpływają na rozumienie pojęcia turystyki. Jest ono używane w różnych aktach normatywnych bez bliższego określenia zakresu pojęciowego tego terminu.

Generalnie należy zauważyć występowanie w obowiązującym prawic szerszego oraz węższego rozumienia pojęcia turystyki. Właśnie szerokie rozumienie tego określenia jest używane w ustawie o działach administracji rządowej i |997 r., która traktuje turystykę jako jeden z takich działów. W tym znaczeniu turystyka obejmuje także hotelarstwo, stanowiące działalność gospodarczą zmierzającą do zaspokojenia potrzeb noclegowych osób przebywających poza swoim stałym miejscem zamieszkania. Nadawanie podobnie szerokiego znaczenia terminowi „turystyka" wydaje się z reguły najbardziej uzasadnione. Właśnie w takich szerokich ujęciach termin ten jest z zasady używany w tym podręczniku. Czasem jednak wyraźnie lub z kontekstu wynika konieczność odróżnienia hotelarstwa od turystyki. Takie wąskie rozumienie turystyki występuje w niektórych aktach normatywnych, czego przykładem jest rozporządzenie Rady Ministrów z 1997 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD). Załącznik do tego rozporządzenia, zawierający PKD, odróżnia działalność związaną z turystyką od działalności hoteli i restauracji. Ta ostatnia stanowi odrębną sekcję H, podczas gdy działalność związana z turystyką jest zaliczona we wskazanej klasyfikacji do sekcji I - obejmującej transport, gospodarkę magazynową i łączność.

Natomiast do celów statystycznych w turystyce jest stosowane szczególne, szerokie pojęcie turystyki. Zalecana przez UN WTO definicja tego pojęcia obejmuje ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych nie dłużej niż przez rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem. To ogólnikowe określenie wywołuje wiele wątpliwości, ale generalnie spełnia swoją rolę związaną z potrzebami w zakresie statystyki w turystyce, umożliwiając zbieranie ujednoliconych w skali międzynarodowej danych statystycznych dotyczących podróży związanych z szeroko rozumianym przemieszczaniem się ludności. Chodzi tutaj o przemieszczanie się osób zarówno pomiędzy państwami (turystyka międzynarodowa), jak również w granicach danego państwa (turystyka krajowa). Zgodnie z tymi ustaleniami UN WTO, taka osoba podróżująca jest określana mianem podróżnego, które nie pokrywa się z pojęciem pasażera w statystyce transportu, gdyż to ostatnie zazwyczaj nie obejmuje członków załogi środka transportu, ani podróżnych przewożonych nieodpłatnie lub za niską opłatą. Przy tym kategoria podróżnych jest do celów statystyki w turystyce dzielona na odwiedzających (tj. takich, których wyjazd wiąże się z turystyką) oraz innych podróżnych. Odwiedzającym jest osoba podróżująca do miejscowości znajdującej się poza jej codziennym otoczeniem na czas nie dłuższy niż 12 miesięcy, jeżeli podstawowym celem podróży nie jest podjęcie działalności zarobkowej wynagradzanej w odwiedzanej miej-

36 Rozdział 2

scowości. Z grona odwiedzających wykluczają więc podróże między miejscem zamieszkania danej osoby a jej miejscem pracy lub nauki, stały pobyt w odwiedzanej miejscowości (tj. trwający ponad rok), jak również migracje zarobkowe związane z pracą.

Dalszy podział odwiedzających do celów statystyki w turystyce prowadzi do odróżnienia turystów, tj. takich odwiedzających krajowych lub międzynarodowych, którzy zatrzymują się co najmniej na jedną noc, korzystając w odwiedzanej miejscowości w kraju lub w odwiedzanym państwie z publicznych bądź prywatnych miejsc zakwaterowania. Natomiast odwiedzający niekorzystający z takich miejsc zakwaterowania są określani mianem odwiedzających jednodniowych i odrębnie ujmowani w statystykach, chociaż podróże jednodniowe też dotyczą wyjazdu poza codzienne środowisko i niejednokrotnie wiążą się z korzystaniem z usług przewozowych, gastronomicznych oraz zwiedzaniem atrakcji turystycznych. Do tej grupy odwiedzających są zaliczani także m.in. uczestnicy rejsów nocujący na statkach wycieczkowych lub jachtach zacumowanych w porcie, choćby przez kilka lub nawet więcej dni.

Bardzo zróżnicowane definicje turystyki występują w literaturze przedmiotu. Poszczególni autorzy wskazują przy tym na odmienne elementy składowe tego pojęcia, kierując się nie tylko celami badawczymi dyscypliny naukowej, którą reprezentują, ale czasem również subiektywnymi ocenami, własnymi upodobaniami terminologicznymi, dążeniami do oryginalności ujęcia, czy po prostu przyzwyczajeniami badawczymi. Na szczególną uwagę zasługuje definicja K. Prze-cławskiego. że turystyka w szerokim znaczeniu to całokształt zjawisk ruchliwości przestrzennej, związanych z dobrowolną, czasową zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska życia, jak też wejściem w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym - zarówno przyrodniczym, kulturowym, jak i społecznym. W tym socjologicznym ujęciu autor podkreśla, że turystyka to przede wszystkim zachowanie człowieka, to współczesny sposób jego życia, poznawania i przeżywania świata, bycia z innymi, będący realizacją wolności, a nieraz też mający elementy twórcze. Warto to tego dodać ekonomiczne określenie turystyki w ujęciu R. Łazarka jako ogółu stosunków i zjawisk wynikających z podróży i pobytu osób podróżujących w celach wypoczynku, w interesach lub w innych celach, pozostających poza swoim normalnym środowiskiem nie dłużej niż rok, przy czym główny cel ich wizyty jest inny niż wykonywanie czynności wynagradzanych w odwiedzanym kraju lub miejscowości. Ta definicja łączy elementy ujęcia dla potrzeb statystyki w turystyce z klasycznymi określeniami turystyki w literaturze przedmiotu. Wreszcie na koniec można sformułować zdroworozsądkowe, potoczne rozumienie turystyki jako zbiorowych lub indywidualnych wyjazdów poza miejsce stałego zamieszkania oraz wędrówki po z reguły obcym terenie w celach poznawczych, wypoczynkowych i innych.


2.2. Pojęcie rekreacji

Rekreacja - podobnie jak turystyka-jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym, bardzo różnie rozumianym. Często jest utożsamiana z wypoczynkiem i czasem wolnym. Nieraz jako określenia bliskoznaczne rekreacji podaje się wakacje lub wczasy, ale w istocie nie są to synonimy. Rekreacja oznacza określoną aktywność i powinna być rozumiana jako czynny wypoczynek podejmowany w celu regeneracji sił. W tym właśnie kierunku zmierza definicja rekreacji ruchowej ustalona w ustawie o kulturze fizycznej z 1996 r. Słowniczek ustawowy zawarty w tym akcie normatywnym określa rekreację ruchową jako formę aktywności fizycznej, podejmowaną dla wypoczynku i odnowy sił psychofizycznych.

W literaturze przedmiotu występują zróżnicowane i szerokie definicje rekreacji- S. Toczek-Werner zwraca uwagę na pochodzenie tego terminu z języka łacińskiego od czasownika reereo, oznaczającego czynność odtwarzania lub przywracania czegoś istniejącego wcześniej, a zarazem czynność tworzenia. Autorka ta wymienia takie cechy rekreacji, jak aktywność, dobrowolność, bezinteresowność i przyjemność rozumiana jako uczucie zadowolenia ze spełnienia oczekiwań związanych z wybraną formą aktywności. Wskazuje przy tym, że występują co najmniej trzy znaczenia rekreacji: • jako zespołu zachowań człowieka w czasie wolnym; • jako procesu wypoczynku człowieka, prowadzącego do regeneracji sił oraz

odnowy produkcyjnych i twórczych jego zdolności; • jako zjawiska społeczno-ekonomicznego związanego ze wzrostem wolnego

czasu i dochodów ludności oraz różnicowaniem się form zachowań ludzi. Podobnie szeroko rozumieją rekreację M. Kwilecka i Z. Brożek, odnosząc ją

do zajęć, których celem jest odpoczynek, rozrywka lub rozwój własny, wykonywanych w czasie pozostającym wyłącznie do dyspozycji jednostki. Przy tym autorki odróżniają rekreację czynną od biernej, dostrzegając umowność tego podziału. Zajmując się głównie rekreacją ruchową (fizyczną), wymienione autorki szeroko analizują funkcje rekreacji, do których zaliczają: • funkcję wypoczynkową; • funkcję wypełnienia czasu wolnego; • funkcję zdrowotną; • funkcję korekcyjno-kompensacyjną, uzależnioną od wieku oraz sprawności

psychicznej i fizycznej człowieka; • funkcję socjalizacyjną; • funkcję ludyczną (zabawową).

Warto przytoczyć krótkie, choć nie dla wszystkich zrozumiałe z powodu użycia wyrazów obcych, określenie rekreacji przez Z. Krawczyka jako „ruchliwości somatycznej podejmowanej w celach autotelicznych i instrumentalnych". To naukowe określenie oznacza po prostu -jak się wydaje - ruchliwość fizycz-

38 Rozdział 2

ną podejmowaną w celach samorealizacji i dla osiągania praktycznych korzyści. Przywołany autor wskazuje na znaczenie rekreacji w świetle współczesnych koncepcji tzw. zdrowia pozytywnego, rozumianego nie jedynie jako brak choroby, ale jako zdolność człowieka do rozwoju. Uwagę zwraca podkreślenie przez Z. Krawczyka funkcji rekreacji, jaką jest zaspokajanie potrzeb kreacyjnych ludzi, obok tradycyjnych i nadal ważnych funkcji wypoczynkowych i renowacyjnych. Ta funkcja kreacyjna rekreacji odnosi się jednocześnie i równorzędnie do potrzeb biologicznych, psychicznych, społecznych i kulturowych człowieka.

W podsumowaniu powyższych rozważań na lemat pojęcia i zakresu rekreacji trzeba stwierdzić, że rekreacja jest generalnie kojarzona z czynnym wypoczynkiem, nawet gdy jest określana bez dodatkowego przymiotnika „ruchowa" (fizyczna). Może występować w formach aktywności podejmowanych spontanicznie i realizowanych we własnym zakresie (samodzielnie) lub w formach zorganizowanych (jako usługi rekreacyjne). Jej cechy charakterystyczne to: • dobrowolność, co nie wyklucza pewnych form zorganizowania, a w prakty

ce nawet coraz częściej wiąże się z nimi i opiera się na podstawach umownych;

• wynikanie z osobistych zainteresowań; • związanie z czasem wolnym, przy jednoczesnym braku powiązań z obo

wiązkami zawodowymi, domowymi lub społecznymi; • cel główny w postaci własnej satysfakcji oraz regeneracji sił fizycznych

i psychicznych; • przynoszone efekty w postaci przede wszystkim odpoczynku (odprężenia),

rozrywki (zabawy) i rozwoju własnego (samorealizacji). Należy podkreślić, że indywidualna turystyka nieraz odznacza się wskaza

nymi cechami rekreacji. W pełni odnosi się to do takiej turystyki, która realizuje funkcje wypoczynkowe i zdrowotne. Niewątpliwie zwłaszcza turystyka aktywna i kwalifikowana mają wiele związków z rekreacją.

2.3. Usługi turystyczne

Pojęcie usług turystycznych jest zdefiniowane w słowniczku ustawowym ustalonym w ustawie o usługach turystycznych z 1997 r. Wskazana ustawa określa usługi turystyczne jako usługi przewodnickie, usługi hotelarskie oraz wszystkie inne usługi świadczone turystom lub odwiedzającym. Jest to więc pojęcie zbiorcze, mające szeroki i nie do końca przesądzony zakres. Wśród tych innych usług mieszczą się m.in. usługi organizatorskie biur podróży, usługi przewozowe, usługi gastronomiczne, usługi rekreacyjne, ale także usługi telekomunikacyjne, edukacyjne, zdrowotne, motoryzacyjne, czy finansowe. Dodać do tego można zwłaszcza usługi pocztowe i informacyjne świadczone turystom lub odwiedzającym, a także usługi agroturystyczne, uzdrowiskowe, czy rozryw-

\Vprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji 39

kowe. Przy tym słabością tej definicji jest odwołanie się do pojęć turysty i odwiedzającego, mających znaczenie tylko dla celów statystyki w turystyce i poza samym słowniczkiem ustawowym nieużywanych w tej ustawie.

Bliższe określenie zakresu usług turystycznych wynika z powołanej już wyżej PKD. Sekcja I tej klasyfikacji, nazwana jako transport, gospodarka magazynowa i łączność, obejmuje m.in. działalność związaną z zapewnieniem przewozu osób środkami transportu lądowego, wodnego i powietrznego, działalność wspierającą przewozy, świadczoną zwłaszcza przez stacje, porty i dworce lotnicze w zakresie kontroli ruchu, obsługi pasażerów i bagażu, jak również organizowanie i obsługę ruchu turystycznego. Przy tym działalność związana z turystyką stanowi wraz z działalnością wspomagającą transport dział 63 wymienionej sekcji, będąc w jego ramach odrębną grupą 63.3. W tej właśnie grupie jest wyróżniona klasa 63.30, która dzieli się na cztery podklasy:

• 6330 A Działalność biur podróży, obejmująca organizowanie imprez turystycznych, w tym wycieczek turystycznych z kompleksowym programem imprez, uwzględniającym zarówno transport, jak i zakwaterowanie;

• 63.30 B Działalność agencji podróży, obejmująca usługi pośrednictwa w sprzedaży biletów, miejsc zakwaterowania i wycieczek z kompleksowym programem imprez, uwzględniającym zarówno transport, jak i zakwaterowanie;

• 63.30 C Działalność biur turystycznych, obejmująca: - usługi informacji turystycznej, - usługi doradztwa turystycznego, - rezerwację miejsc noclegowych, - rezerwację i sprzedaż biletów i wycieczek miejscowych;

• 63.30 D Pozostała działalność turystyczna, obejmująca: - usługi świadczone przez pilotów wycieczek, - usługi przewodników turystycznych. Również w innych sekcjach PKD występują usługi turystyczne. Tak jest nie

tylko w odniesieniu do sekcji H, do której została zaliczona działalność hoteli i innych obiektów noclegowych turystyki oraz działalność gastronomiczna, ale także sekcji K - obejmującej m.in. wynajem samochodów osobowych bez kierowcy, autobusów i przyczep kempingowych, sekcji N - mieszczącej m.in. usługi sanatoriów i szpitali uzdrowiskowych, a także sekcji O, do której wchodzą m.in. usługi wesołych miasteczek, parków rozrywki i zabytkowych kolei, działalność muzeów, ochrona zabytków, działalność ogrodów botanicznych i zoologicznych, rezerwatów przyrody oraz innych obszarów i obiektów chronionej przyrody, usługi parków rekreacyjnych i plaż oraz tzw. transport rekreacyjny.

Elementem przesądzającym o zaliczeniu określonej usługi do usług turystycznych jest świadczenie tej usługi turyście lub odwiedzającemu. Pojęcia te zaś są zdefiniowane w ustawie o usługach turystycznych w sposób pozostający

40 Rozdział 2

w pewnej sprzeczności z zaleceniami UN WTO. Przez określenie „turysta" wymieniona usiawa rozumie osobę podróżującą do innej miejscowości poza swoim siałym miejscem pobylu na okres nieprzekraczający 12 miesięcy, dla której celem podróży nie jesi podjęcie stałej pracy w odwiedzanej miejscowości i która korzysta z noclegu przynajmniej przez jedną noc. Podróż zatem do sezonowej pracy nie pozbawia danej osoby charakteru turysty. Odnosi się to również do odwiedzającego, którego odróżnia od turysty niekorzystanie z noclegu w odwiedzanej miejscowości. Przytoczone ustawowe definicje turysty i odwiedzającego różnią się od zaleceń UN WTO, które wymagają, aby podstawowym celem podróży takich osób nic było podjęcie działalności zarobkowej wynagradzanej ze środków pochodzących z odwiedzanego miejsca. Pojęcie „odwiedzający" oznacza zgodnie z tymi zaleceniami zarówno turystów, jak i tzw. odwiedzających jednodniowych. Polskie definicje ustawowe turysty i odwiedzającego są zdeformowane i w istocie zbędne wobec stosowania w ustawie o usługach turystycznych szerokiego określenia „klient". Określenie to obejmuje zarówno osobę, która zamierza zawrzeć lub zawarła umowę o świadczenie usług turystycznych, jak i osobę, na rzecz której umowa została zawarta, bądź której przekazano prawo do korzystania z usług turystycznych objętych uprzednio zawartą umową. Przy tym zawarcie tej umowy na swoją rzecz lub na rzecz innej osoby nie może stanowić przedmiotu działalności gospodarczej danej osoby.

Ważnym, ustawowo zdefiniowanym terminem jest określenie imprezy turystycznej, przez którą należy rozumieć co najmniej dwie usługi turystyczne tworzące jednolity program i objęte wspólną ceną, jeżeli usługi te obejmują nocleg lub trwają ponad 24 godziny albo jeżeli program przewiduje zmianę miejsca pobytu. Jest to więc swoisty pakiet turystyczny, obejmujący w poszczególnych wypadkach bardzo różne usługi. Taki pakiet musi być traktowany w sposób jednolity. Szczególnym przy tym rodzajem imprezy turystycznej jest wycieczka. Jej elementem charakterystycznym jest to, że program takiej imprezy obejmuje zmianę miejsca pobytu jej uczestników. Wycieczki powinny być zatem odróżnione od imprez turystycznych typu pobytowego, ale te ostatnie również mogą obejmować swym zakresem fakultatywne wycieczki. Generalnie każda impreza turystyczna ma złożony i zindywidualizowany charakter.

Przygotowywaniem, oferowaniem i realizacją imprez turystycznych zajmują się podmioty określane przez ustawę o usługach turystycznych mianem organizatorów turystyki. Przy tym każda z tych trzech faz organizacyjnych jest uważana za organizowanie danej imprezy turystycznej. Organizatorem turystyki jest więc nie tylko przedsiębiorca, który zarazem przygotowuje, jak i oferuje oraz realizuje określoną imprezę turystyczną, ale również taki, który tylko ją przygotowuje albo oferuje ją klientom we własnym imieniu albo jedynie zajmuje się jej realizacją bądź też dokonuje czynności organizacyjnych wchodzących do dwóch z wymienionych faz danej imprezy. Takie funkcje organizatorskie spełnia wiele


biur podróży, nazywanych z lego tytułu touroperatorami. Organizacja imprez turystycznych może stanowić jedyny przedmiot działania danego biura podróży, ale znacznie częściej biura podróży pełnią zarazem funkcje pośredników w zakresie sprzedaży imprez turystycznych organizowanych przez innych przedsiębiorców, sprzedaży usług noclegowych, rezerwacji pokojów hotelowych, sprzedaży biletów na przejazd różnymi środkami transportu, rezerwacji w nich miejsc, sprzedaży usług żywieniowych, sprzedaży biletów na imprezy kulturalne, rozrywkowe i sportowe, załatwiania formalności paszportowo-wizowych. zawierania umów ubezpieczenia itp.

Działanie biura podróży w charakterze pośrednika turystycznego jest w rozumieniu ustawy o usługach turystycznych ujęte stosunkowo wąsko, gdyż odnosi sic tylko do przedsiębiorcy wykonującego na zlecenie klienta czynności faktyczne i prawne związane z zawieraniem umów o świadczenie usług turystycznych- Takie pośredniczenie może dotyczyć zarówno umowy o imprezę turystyczną, jak i umów o świadczenie innych usług turystycznych. Jest to sytuacja podobna do działania brokera ubezpieczeniowego, który również działa na zlecenie klienta, w jego interesie oraz na jego rachunek, a często też w imieniu ubezpieczającego.

Od tak rozumianego pośrednika turystycznego ustawa o usługach turystycznych odróżnia agenta turystycznego. Jest to przedsiębiorca stale pośredniczący w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych na rzecz organizatorów turystyki lub na rzecz innych usługodawców mających siedzibę w kraju. Taki agent nie działa więc we własnym imieniu i powinien ujawnić, na czyją rzecz działa oraz w czyim imieniu. Nie może on działać zarazem na zlecenie klienta. Należy dodać, że znowelizowana ustawa o usługach turystycznych uznaje przedsiębiorcę występującego wobec klientów jako agent turystyczny za organizatora turystyki działającego bez wymaganego wpisu do rejestru działalności regulowanej, jeżeli w umowach zawieranych z klientami nie wskazuje on jednoznacznie właściwego- reprezentowanego przez siebie organizatora turystyki albo działa jako agent organizatora turystyki nieuprawnionego do zawierania umów z klientami na terytorium Polski bądź też działa bez ważnej umowy agencyjnej lub z przekroczeniem jej zakresu. Ma to na celu ochronę klientów, którzy nieraz nie mieli świadomości, kto w rzeczywistości jest organizatorem danej imprezy turystycznej.

Wśród usług turystycznych szczególne znaczenie mają usługi hotelarskie. Bez nich z reguły nie są możliwe dłuższe imprezy turystyczne. Ustawowa definicja takich usług rozumie przez nie krótkotrwałe, ogólnie dostępne wynajmowanie domów, mieszkań, pokoi, miejsc noclegowych oraz miejsc na ustawienie namiotów lub przyczep samochodowych, jak również świadczenie — w obrębie obiektu — usług z tym związanych. Głównym celem tego typu usług jest zatem odpłatne zaspokojenie okresowych potrzeb noclegowych turystów, co może

42 Rozdział 2

następować w bardzo różnych formach. Charakteru usługi hotelarskiej nie traci przy tym usługa wykonywana nie na rzecz turysty, lecz osoby zamieszkałej na stałe w tej samej miejscowości. Trzeba też podkreślić, że obok usług noclegowych usługi hotelarskie mogą obejmować i zwykle obejmują także usługi gastronomiczne, usługi przechowania, usługi porządkowe, rozmaite usługi rekreacyjne, rozrywkowe, czy informacyjne, wiążące się z wynajmowaniem domów, mieszkań, pokoi, miejsc noclegowych lub miejsc na kempingach. Takie dodatkowe usługi są świadczone w obrębie obiektu, w którym jest realizowana usługa noclegowa. Z zasady tylko korzystanie z noclegu na polach biwakowych nie wiąże się z równoczesnym świadczeniem innych usług.

Z powyższych usług hotelarskich nic wszystkie są zaliczone w ramach PKD do sekcji H - Hotele i restauracje. Sekcja ta obejmuje wynajem pomieszczeń przeznaczonych do krótkotrwałego zamieszkania, prowadzonych bez lub łącznie z wyżywieniem przez hotele, motele, schroniska, pola kempingowe, pensjonaty, domy wycieczkowe, internaty, bursy, domy studenckie itp., jak również działalność gastronomiczną prowadzoną przez restauracje, bary, stołówki i inne jednostki, których działalność polega na przygotowaniu i dostarczaniu posiłków i napojów odbiorcom zewnętrznym, z wyłączeniem sprzedaży w automatach sprzedających, objętej sekcją G. Z tego wynika, że nie każda działalność zaliczona w ramach PKD do sekcji H ma związek z turystyką.

Z ustaleń ustawy o usługach turystycznych wynika ponadto, że w powyższy sposób rozumiane usługi hotelarskie mogą być świadczone nie tylko w obiektach hotelarskich, ale również w innych obiektach spełniających minimalne wymagania określone przez obowiązujące prawo. Ustawa ta jednak nie definiuje podmiotu świadczącego usługi hotelarskie. Taki podmiot jest nazwany w tytule XXIX księgi trzeciej k.c. zbyt długim i źle brzmiącym mianem utrzymującego zarobkowo hotel lub podobny zakład. W tym podręczniku jest używane zbiorcze określenie „przedsiębiorca hotelarski".

2.4. Usługi rekreacyjne

Pojęcie usług rekreacyjnych nic jest zdefiniowane przez ustawę o kulturze fizycznej z 1996 r. ani przez oparte na niej rozporządzenie MEN w sprawie szczegółowych zasad i warunków prowadzenia działalności w dziedzinie rekreacji ruchowej z 2001 r. Wskazany akt wykonawczy odróżnia, że zorganizowana działalność w dziedzinie rekreacji ruchowej może być prowadzona w zakresie: • zajęć, podczas których są prowadzone różne formy rekreacji ruchowej; • innych form aktywnego wypoczynku rekreacyjno-sportowego, a w szcze

gólności: biwaków, obozowisk, rajdów, zlotów, spływów, turniejów, festynów i zawodów amatorskich.

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji 43_

Organizator zajęć rekreacyjnych i innych form aktywnego wypoczynku jwiadczy usługi, które można określić jako usługi rekreacyjne. Są one bardzo różnorodne, gdyż zainteresowania i potrzeby ludzkie w tym zakresie oraz możliwości uczestników są nader zróżnicowane. Usługi te mogą być wykonywane w formie: • indywidualnej (tj. na rzecz jednego usługobiorcy); • zespołowej (w parze, w grupie rodzinnej lub koleżeńskiej, w drużynie); • imprezy rekreacyjnej rozumianej jako jednorazowe lub cykliczne spotkanie

uczestników, którego program obejmuje zajęcia z zakresu rekreacji, zabaw ruchowych, gier sportowych lub innych konkurencji sportowych, bądź też działania o charakterze imprezy turystycznej, jak rajdy, zloty, czy spływy. Usługa rekreacyjna w formie indywidualnej może dotyczyć np. nauki jazdy

konnej lub jazdy na nartach, nauki gry w tenisa lub innych czynności, których opanowanie wymaga indywidualnego podejścia ze strony instruktora. Taka usługa wiąże się z potrzebą zindywidualizowanego określenia praw i obowiązków usługodawcy i usługobiorcy. Konsekwencją zaś zakresu tych praw i obowiązków jest odpowiednie ustalenie odpłatności za tego rodzaju usługę rekreacyjną.

Podstawową formą organizacyjną usług rekreacyjnych są rozmaite zespoły ćwiczeniowe o charakterze stałym. Taki stały zespól oznacza grupę uczestników zajmujących się w ramach swojego czasu wolnego regularnymi ćwiczeniami o charakterze: • gimnastycznym (np. aerobik, callanetics); • gier ruchowych (np. kręgle, bilard, kometka, tenis stołowy, tenis ziemny,

golf); • siłowym (np. kulturystyka); • wschodnich sztuk walki i samodoskonalenia; • tanecznym (np. nauka tańca, zespół taneczny); • rekreacyjnych ćwiczeń w terenie (np. paintball, biegi na orientację, surwi-

wal); • gier zespołowych (np. siatkówka, koszykówka, piłka nożna); • sportów wodnych (np. pływanie, płetwonurkowanie, żeglarstwo, windsur-

fing); • sportów motorowodnych, • sportów zimowych (np. snowboard, narciarstwo biegowe i zjazdowe); • sportów lotniczych (np. lotniarstwo, modelarstwo lotnicze); • sportów jeździeckich (np. jazda konna); • innych ćwiczeń, jak np. profilaktyczno-usprawniających.

Coraz częściej mamy do czynienia ze zdefiniowaną wyżej imprezą rekreacyjną jako formą organizacyjną usług rekreacyjnych, co jest związane z procesami upowszechniania aktywnego ruchowo wypoczynku w społeczeństwie i pro-

Rozdział 2

pagowaniem rekreacji jako elementu stylu życia współczesnego człowieka. Takie imprezy mają na celu zachęcenie uczestników do aktywności i zabawy poprzez różne postacie współzawodnictwa i okazania sprawności fizycznej. Dokonywana w literaturze przedmiotu klasyfikacja imprez rekreacyjnych obejmuje w szczególności: • festyny, które są z zasady ogólnodostępne, mają charakter interdyscyplinarny

i są nastawione głównie na rozrywkę i zabawę; • spartakiady, będące postacią współzawodnictwa osób o stosunkowo wyso

kim stopniu sprawności fizycznej i zwykle wcześniej odpowiednio przygotowujących się do tego rodzaju rywalizacji;

• turnieje, organizowane dla stałych zespołów ćwiczeniowych, stanowiące formę urozmaicenia tych ćwiczeń i element ich usportowienia;

• ligi rekreacyjne, będące postacią rywalizacji w różnych grach zespołowych osób systematycznie w nich uczestniczących w celach rekreacyjnych i mające charakter zbliżony do rozgrywek sportowych, ale z możliwością modyfikacji zasad tych gier;

• konkursy, zmierzające do wyboru w drodze eliminacyjnej najlepszych uczestników o określonej sprawności fizycznej, co często stanowi tylko jeden z elementów składowych takich imprez rekreacyjnych, jak festyn, spartakiada, czy turniej;

• rajdy, zloty i spływy jako piesze, rowerowe, konne, kajakowe lub przy użyciu innego środka transportu wędrówki co najmniej kilku grup uczestników po określonym terenie, wiążące się z realizacją oznaczonych zadań, a kończące się zwykle spotkaniem w miejscu docelowym;

• biwaki, obozowiska i kolonie stanowiące formę uczestnictwa dzieci i młodzieży w czynnym wypoczynku, trwające od kilku dni do kilku tygodni, łączące się często ze zdobywaniem różnych sprawności przez uczestników;

• wycieczki jako krótkoterminowa forma rekreacyjnej imprezy terenowej, mająca na celu poznanie rejonu miejsca zamieszkania lub pobytu, bądź nawet oddalonych miejsc o uznanych walorach krajoznawczych lub historycznych, jak też mająca postać wycieczki turystyki kwalifikowanej albo wycieczki przedmiotowej organizowanej dla dzieci i młodzieży szkolnej (tzw. lekcje w terenie);

• biegi przełajowe, biegi na orientację, biegi patrolowe i tzw. zgadywanki terenowe, będące krótkoterminową formą rekreacyjnej imprezy terenowej, która nie wymaga od uczestników specjalistycznych umiejętności technicznych;

• imprezy żeglarskie jako forma rekreacyjnej imprezy terenowej w zakresie żeglarstwa jachtowego lub deskowego, wymagająca posiadania odpowiednich umiejętności i uprawnień podlegających sformalizowanej weryfikacji;


• impreza narciarska jako forma rekreacyjnej imprezy terenowej w okresie zimowym w zakresie zwłaszcza narciarstwa zjazdowego i biegowego oraz snowboardingu, wymagająca posiadania specjalistycznych umiejętności, które jednak nic podlegają formalnemu zweryfikowaniu. Pojęcie usług rekreacyjnych jest ściśle związane z powołaną wyżej PKD i jej

sekcją O nazwaną pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna. Sekcja ta obejmuje różne rodzaje działalności, gdzie indziej nic-sklasyfikowane. w tym działalność związaną z kulturą, rekreacją i sportem, stanowiącą dział 92. W ramach tego działu mieści się: • działalność domów i ośrodków kultury jako podklasa 92.3l.F wyróżniona

w grupie 92.3 nazwanej: inna działalność artystyczna i rozrywkowa, co obejmuje m.in. działalność domów kultury, klubów i świetlic, organizujących np. sekcje tenisa stołowego;

• działalność wesołych miasteczek i parków rozrywki, stanowiąca w tejże grupie klasę 92.33;

• działalność ogrodów botanicznych i zoologicznych, rezerwatów przyrody oraz innych obszarów i obiektów chronionej przyrody, będąca w grupie 92.5 klasą 92.53;

• działalność związana ze sportem, stanowiąca grupę 92.6, w której podklasa 92.61.Z obejmuje m.in. działalność basenów kąpielowych i pływalni sportowych, pól golfowych, kortów tenisowych, pól krykictowych, boisk baseballowych, hal do uprawiania gier zespołowych i obiektów do uprawiania sportów zimowych, a podklasa 92.62.Z obejmuje m.in. organizowanie i przeprowadzanie imprez sportowych na powietrzu i w halach dla amatorów, działalność szkół jazdy konnej i innych szkółek sportowych, żeglarstwo i myślistwo rekreacyjne;

• pozostała działalność rekreacyjna, będąca grupą 92.7, w której juko klasa 92.72 występuje pozostała działalność rekreacyjna, gdzie indziej niesklasyfi-kowana, w tym działalność parków rekreacyjnych i plaż, łącznie z wynajmowaniem m.in. kabin plażowych, leżaków i koszy plażowych, a także działalność związana z rekreacyjnym wędkowaniem oraz tzw. transport rekreacyjny w postaci np. jazdy na rowerze, czy rekreacyjnej jazdy konnej. Usługi rekreacji ruchowej w rzeczywistości nie mieszczą się w sekcji 93 PKD,

nazwanej „pozostała działalność usługowa", chociaż jej podklasa 93.04.Z, obejmująca działalność związaną z poprawą kondycji fizycznej, sugeruje to swoją nazwą na pierwszy rzut oka. Obowiązujące wyjaśnienia do PKD przesądzają, że wskazana podklasa obejmuje usługi, które co najwyżej można by zali-ezyć do rekreacji biernej. Są to bowiem usługi mające na celu zapewnienie dobrego samopoczucia fizycznego oraz komfortu, wykonywane w obiektach takich jak łaźnie tureckie, sauny i łaźnie parowe, solaria, salony masażu, uzdrowiska itp.

46 Rozdział 2

Bardziej szczegółowe omówienie różnych form organizacyjnych usług rekreacyjnych można znaleźć w literaturze przedmiotu. Nie zawsze jest ono zgodne z ustaleniami PKD, chociaż jako załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów 2 1997 r. ma ona charakter powszechnie obowiązujący i jest stosowana nie tylko w statystyce, ale również w ewidencji i dokumentacji oraz rachunkowości, jak też w urzędowych rejestrach i systemach informacyjnych administracji publicznej.

2.5. Pojęcie działalności gospodarczej

Zarobkowe świadczenie usług turystycznych lub rekreacyjnych stanowi rodzaj działalności gospodarczej i podlega regulacjom ustawy o swobodzie działalności gospodarczej z 2004 r., zwanej dalej ustawą o s.d.g. Ustawa ta reguluje podejmowanie, wykonywanie i zakończenie działalności gospodarczej na terytorium RP oraz zadania organów administracji publicznej w tym zakresie. Przy tym pojęcie działalności gospodarczej jest w tej ustawie rozumiane szeroko. Obejmuje ono działalność wytwórczą, handlową, budowlaną i usługową oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodową, wykonywaną: • zarobkowo; • w sposób zorganizowany; • ciągle.

Działalność usługowa mieści w sobie wiele zróżnicowanych czynności, których normatywną podstawę stanowi Polska Klasyfikacja Wyrobów i Usług (PKWiU), wprowadzona rozporządzeniem Rady Ministrów z 2004 r. Do tych czynności zalicza się m.in. czynności zaspokajające potrzeby fizyczne i psychiczne człowieka w zakresie kultury, wypoczynku i sportu, jak też czynności z zakresu transportu, a więc właśnie określające istotę usług turystycznych i rekreacyjnych. Warunkiem jest jednak, aby były one podejmowane w celu zarobkowym. Zwykłe więc wędkowanie nie może być uznane za działalność gospodarczą, gdyż jest zasadniczo ograniczone do zaspokajania własnych potrzeb. Także działalność odpłatna, przynosząca stałe lub jednorazowe dochody nic jest działalnością gospodarczą, jeśli jako tzw. działalność non profit nie jest prowadzona w celu zarobkowym.

Pozostałe dwa elementy pojęcia działalności gospodarczej, tj. wykonywanie jej w sposób zorganizowany i ciągły, nie są ujęte w powołanej ustawie w sposób jednoznaczny. Z natury rzeczy każda działalność gospodarcza musi obejmować czynności organizatorskie takie choćby, jak uzyskanie wpisu do rejestru przedsiębiorców lub ewidencji działalności gospodarczej, dokonanie wymaganego przez obowiązujące prawo zgłoszenia statystycznego, podatkowego, czy w zakresie ubezpieczeń społecznych. W pojęciu organizacji mieści się dokonanie

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacj 47

wyboru formy prawnej prowadzenia działalności gospodarczej, jak również stworzenie struktur zarządzania i nadzoru w tym zakresie. Jeśli jednak określona działalność następuje w ramach pomocy sąsiedzkiej lub koleżeńskiej albo jako tzw. grzeczność (np, przewóz z grzeczności), to nie ma ona charakteru zorganizowanego w rozumieniu omawianej ustawy. Nie jest to więc działalność Gospodarcza, choćby nawet przyniosła danemu podmiotowi jakiś dochód. Także wszelkie przypadkowo podejmowane czynności nie mogą oznaczać podjęcia działalności gospodarczej. Wymaga bowiem ona względnej stałości oraz zasadniczo wiążącej się z tym cechy powtarzalności. Nie wyklucza to oczywiście prowadzenia działalności gospodarczej tylko sezonowo. Mamy z tym nieraz do czynienia w dziedzinie turystyki i rekreacji. Właśnie tylko w sezonie wakacyjnym niektóre podmioty świadczą usługi noclegowe, gastronomiczne, czy rekreacyjne.

Wszystkie wymienione cechy działalności gospodarczej muszą występować łącznie. Świadczenie usług turystycznych lub rekreacyjnych jest działalnością gospodarczą wtedy, gdy jest to działalność zarobkowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. Jednak nie każda taka działalność podlega przepisom ustawy o s.d.g., gdyż na mocy przepisu szczególnego tej ustawy jej przepisów nie stosuje się do wynajmowania przez rolników pokoi, sprzedaży posiłków domowych i świadczenia w gospodarstwach rolnych innych usług związanych z pobytem turystów. Taka działalność rolników nie wiąże się z koniecznością przestrzegania ustaleń ustawy o s.d.g. Jeśli ta tzw. działalność agroturystyczna jest wykonywana przez rolnika poza gospodarstwem rolnym, to nie podlega wskazanemu wyłączeniu.

Bez wątpienia nie jest działalnością gospodarczą organizowanie w celach niezarobkowych wycieczek i innych imprez turystycznych przez związki wyznaniowe, stowarzyszenia, szkoły oraz inne jednostki organizacyjne. Imprezy turystyczne organizowane przez tego typu podmioty w celach wychowawczych, dydaktycznych, religijnych lub innych celach niezarobkowych nie podlegają ustaleniom ustawy o usługach turystycznych. Powoduje to w konsekwencji, że uczestnicy tych imprez są pozbawieni ochrony prawnej, jaką zapewnia wskazana ustawa. Również organizowanie imprez rekreacyjnych i stałych zajęć rekreacyjnych w celach niezarobkowych pozbawia taką działalność charakteru działalności gospodarczej.

Ustawa o s.d.g. zalicza do działalności gospodarczej działalność zawodową wykonywaną zarobkowo, w sposób zarobkowy i ciągły. Taka działalność usługowa wykonywana we własnym imieniu i na własny rachunek jest działalnością przedsiębiorcy. Na mocy ustaleń omawianej ustawy oraz przepisów ją wprowadzających do działalności gospodarczej są kwalifikowane tzw. wolne zawody. Cechami wolnego zawodu są m.in. regulowany charakter, osobiste wykonywanie, kwalifikowane wykształcenie, szczególne formy organizacyjne

48 Rozdział 2

wykonywania zawodu, niezależność i etyka zawodowa, związanie tajemnicą zawodową, szczególne sposoby wynagradzania oraz ponoszenia odpowiedzialności zawodowej, jak również istnienie samorządu zawodowego. W nauce prawa postuluje się, aby w przyszłości status wolnego zawodu uzyskali przewodnicy turystyczni.

Powyższa ustawowa definicja działalności gospodarczej jest poddawana krytyce przez przedstawicieli nauki prawa. Jak wykazuje J. Grykiel. nie ma możliwości zweryfikowania faktu występowania przedmiotowych cech tej działalności. Brak choćby jednej z ustawowych cech (np. brak zamiaru ciągłego prowadzenia działalności) powoduje, że określonej działalności nie można uznać za działalność gospodarczą. Nie ma jednolitej interpretacji zakresu znaczeniowego tych cech, zwłaszcza zorganizowania i ciągłości. Powołany autor uważa te elementy omawianej definicji za zbędne tak samo, jak ustawowe odwołanie się do ekonomicznej klasyfikacji działalności- Nie bez racji zarzuca też tej definicji, że nie ma w niej instrumentów chroniących kontrahentów przed zarzutem, że dany podmiot nie prowadzi działalności gospodarczej pomimo wpisu do rejestru przedsiębiorców lub ewidencji działalności gospodarczej.

W konsekwencji J. Grykiel proponuje własną definicję działalności gospodarczej, zgodnie z którą oznacza ona uczestniczenie w obrocie gospodarczym w sposób uzasadniający przekonanie, że ma się do czynienia z samodzielnym podmiotem zarobkowo trudniącym się świadczeniem dla innych. Ta interesująca propozycja powinna być brana pod uwagę w zakresie rozumienia pojęcia działalności gospodarczej na gruncie prawa cywilnego, które samo nie definiuje tego pojęcia, a trudno bez zastrzeżeń przyjąć, że kodeksowe określenie przedsiębiorcy odwołuje się do rozumienia terminu „działalność gospodarcza" ustalonego przez akt o charakterze publicznoprawnym, jakim jest ustawa o s.d.g.

2.6. Pojęcie przedsiębiorcy

Podmiot podejmujący i wykonujący działalność gospodarczą jest określany przez ustawę o s.d.g. mianem przedsiębiorcy. Może nim być osoba fizyczna, jak też osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną. Chodzi tutaj wyłącznie o zdolność prawną polegającą na możliwości korzystania z uprawnień przedsiębiorcy i wykonywania jego obowiązków. Takimi jednostkami są spółki osobowe, co wynika z przepisów k.s.h., przyznających takim spółkom możliwość nabywania we własnym imieniu praw i zaciągania zobowiązań oraz pozywania i bycia pozywanymi, a także prowadzenia przedsiębiorstwa pod własną firmą. Zgodnie z k.s.h. takimi spółkami są spółki jawne, spółki partnerskie, spółki komandytowe oraz spółki komandytowo-akcyjne.


Warunkiem posiadania statusu prawnego przedsiębiorcy jest, aby dany podmiot we własnym imieniu podejmował i wykonywał działalność gospodarczą w wyżej podanym rozumieniu. Oznacza to podejmowanie decyzji gospodarczych na własne ryzyko i z reguły na własny rachunek, przy ponoszeniu odpowiedzialności cywilnej oraz publicznoprawnej za wyniki finansowe określonej działalności gospodarczej.

Zgodnie z ustawą o s.d.g. za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej. Ustawowa definicja przedsiębiorcy uznaje zatem nie spółkę cywilną, ale wspólników takiej spółki za przedsiębiorców W świetle szczególnych ustaleń k.s.h. przedsiębiorcami są ponadto spółki kapitałowe w organizacji. Wskazany przepis bowiem przyznaje spółkom akcyjnym w organizacji oraz spółkom z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji możliwość nabywania we własnym imieniu praw i zaciągania zobowiązań oraz pozywania i bycia pozywanymi.

Trzeba zaznaczyć, że znowelizowany w 2003 r. kodeks cywilny wprowadza częściowo inne pojęcie przedsiębiorcy. W dodanych przepisach kodeksowych o przedsiębiorcach i ich oznaczaniu przedsiębiorca jest zdefiniowany jako osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Wskazana jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, czyli możność bycia podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego, należy do kategorii określanej mianem niepełnych (ułomnych) osób prawnych. Do tej kategorii jednostek organizacyjnych znowelizowany k.c. nakazuje odpowiednio stosować przepisy o osobach prawnych. Należą do niej nie tylko wymienione osobowe spółki handlowe, ale również inne podmioty, jak np. stowarzyszenia niezarejestrowane. Natomiast pojęcie to nie obejmie spółek cywilnych, skoro ustawa nic przyznaje im zdolności prawnej.

Przeciwstawienie działalności gospodarczej i działalności zawodowej dokonane w kodeksowej definicji przedsiębiorcy jest nielogiczne i wprowadzające w błąd, gdyż wykonywana we własnym imieniu przez osobę fizyczną działalność gospodarcza mieści w sobie pojęcie działalności zawodowej. Nieraz świadczenie usług przewodnickich ma właśnie zarazem charakter działalności zawodowej, jak też działalności gospodarczej.

Kodeksowa definicja przedsiębiorcy znajduje zastosowanie do wszelkich stosunków cywilnoprawnych z udziałem podmiotów profesjonalnie prowadzących działalność gospodarczą. Przy tym nowelizacja kodeksu cywilnego z 2003 r. wprowadziła w odniesieniu do przedsiębiorców pojęcie firmy jako ich oznaczenia, pod którym działają. Firmą osoby prawnej jest jej nazwa, określająca formę prawną danej osoby prawnej, a także zawierająca inne określenia dowolne obrane. Przedsiębiorca może posługiwać się skrótem firmy. Natomiast firmą osoby

50 Rozdział 2

fizycznej prowadzącej we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową jest jej imię i nazwisko, co nie wyklucza włączenia do firmy pseudonimu lub określeń wskazujących na przedmiot działalności przedsiębiorcy, miejsce jej prowadzenia oraz innych dowolnie obranych określeń. Generalnie w odniesieniu do firmy ważna jest zasada ujawniania firmy i jej zmiany we właściwym rejestrze, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej. Kodeks cywilny ustala też istotny warunek, że firma nie może wprowadzać w błąd, w szczególności co do osoby przedsiębiorcy, czy przedmiotu lub miejsca działalności. Zasadą jest ponadto konieczność dostatecznego odróżniania się firmy przedsiębiorcy od firm innych przedsiębiorców prowadzących działalność na tym samym rynku. Trzeba także podkreślić, że firma nie może być zbyta, a przedsiębiorca może jedynie upoważnić innego przedsiębiorcę do korzystania ze swej firmy, jeżeli nie wprowadza to w błąd.

Od omówionego pojęcia przedsiębiorcy w rozumieniu ustawy o s.d.g. należy odróżnić pojęcie przedsiębiorcy zagranicznego, czyli tzw. osoby zagranicznej wykonującej działalność gospodarczą za granicą. W świetle ustaleń tej ustawy takimi osobami zagranicznymi są osoby fizyczne mające stałe miejsce zamieszkania za granicą (ale z wyjątkiem obywateli polskich), osoby prawne z siedzibą za granicą oraz jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, ale posiadające zdolność prawną z siedzibą za granicą. Tak rozumiani przedsiębiorcy zagraniczni mogą w Polsce prowadzić działalność gospodarczą w sposób pośredni przez utworzenie powiązanego (kapitałowo oraz ewentualnie także personalnie) z danym przedsiębiorcą podmiotu prawa, będącego formalnie samodzielnym przedsiębiorcą, bądź w sposób bezpośredni przez utworzenie w RP niesamodzielnego prawnie oddziału, podległego organizacyjnie danemu przedsiębiorcy zagranicznemu.

Prawo do tworzenia oddziałów i agencji przez przedsiębiorców wspólnotowych na terytoriach innych państw członkowskich UE oznacza tzw. wtórną swobodę przedsiębiorczości. Prawo to wynika bezpośrednio z art. 43 Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej i jego powtórzenie w ustawie o s.d.g. jest w istocie zbędne. Takie szczególne potraktowanie obejmuje zarazem przedsiębiorców zagranicznych z państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) nienależących do UE, tj. z Islandii, Liechtensteinu oraz Norwegii. Stosuje się to odpowiednio do przedsiębiorców zagranicznych z innych państw, którzy mogą korzystać ze swobody przedsiębiorczości na podstawie umów zawartych przez te państwa ze Wspólnotą Europejską i jej państwami członkowskimi.

Zasady tworzenia w Polsce oddziałów i przedstawicielstw przedsiębiorców zagranicznych określa ustawa o s.d.g., która generalnie powtarza uprzednio obowiązujące w tych kwestiach regulacje prawa działalności gospodarczej z 1999 r. Nowe regulacje prawne ograniczyły jednak niektóre wymagania formalne oraz ujednoliciły terminologię. Warto wspomnieć o ustaleniu ustawy

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji 51_

o s.d.g., że oddział może wykonywać działalność gospodarczą wyłącznie w zakresie przedmiotu działalności przedsiębiorcy zagranicznego. Taki oddział ma obowiązek używać nazwy przedsiębiorcy zagranicznego w języku państwa jego siedziby wraz z przetłumaczoną na język polski nazwą formy prawnej przedsiębiorcy, a także prowadzić oddzielną rachunkowość w języku polskim zgodnie z przepisami o rachunkowości. Musi być także ustanowiona w oddziale osoba upoważniona do reprezentowania przedsiębiorcy zagranicznego. Z kolei w kwestii tworzenia przez przedsiębiorców zagranicznych przedstawicielstw z siedzibą na terytorium RP omawiana ustawa ogranicza zakres działania takiego przed-siawicielstwa wyłącznie do prowadzenia działalności w zakresie reklamy i promocji przedsiębiorcy zagranicznego. W odróżnieniu od oddziałów przedsiębiorców zagranicznych, dla których wymagane jest uzyskanie wpisu do rejestru przedsiębiorców, utworzenie przedstawicielstwa wymaga tylko wpisu do rejestru przedstawicielstw przedsiębiorców zagranicznych, prowadzonego przez ministra właściwego do spraw gospodarki.

Omówione pojęcia przedsiębiorcy (w domyśle; krajowego) i przedsiębiorcy zagranicznego mają podstawowe znaczenie dla świadczenia usług turystycznych na terytorium RP. Do takiego bowiem rozumienia tych pojęć odwołuje się w obecnym brzmieniu ustawa o usługach turystycznych. Ustawa ta określa warunki świadczenia usług turystycznych przez przedsiębiorców na terytorium RP i za granicą, jeżeli umowy z klientami o świadczenie tych usług są zawierane w Polsce. Przy tym to pojęcie przedsiębiorcy jest obecnie używane w ustawie o usługach turystycznych w szerokim znaczeniu, gdyż obejmuje przedsiębiorcę i przedsiębiorcę zagranicznego w rozumieniu ustawy o s.d.g. Trzeba podkreślić, że art. 2 tej ustawy utracił moc w stosunku do państw członkowskich UE i dniem przyjęcia Polski do Unii. Obecnie zatem tylko przedsiębiorcy spoza UE oraz EOG muszą utworzyć oddział z siedzibą na terytorium RP, aby w Polsce było dopuszczalne zawieranie w ich imieniu umów z klientami o świadczenie usług turystycznych.

Konieczne jest odwołanie się do pojęcia tzw. pierwotnej swobody przedsiębiorczości, obejmującej prawo do bezpośredniego podejmowania przez obywateli państw członkowskich UE tzw. samozatrudnienia oraz zakładania i prowadzenia przedsiębiorstw, jak też nabywania udziałów w przedsiębiorstwach na obszarze całej Wspólnoty, a więc także na terytorium Polski. Zgodnie z art. 43 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską wymaga to spełnienia warunków określonych przez prawo państwa przyjmującego dla własnych obywateli. Zgodnie z ustawą o s.d.g. osoby zagraniczne z państw członkowskich UE, państw EOG nienależących do UE oraz innych państw, które zawarły ze Wspólnotą Europejską i jej państwami członkowskimi umowy o korzystaniu ze swobody przedsiębiorczości, mogą podejmować i wykonywać działalność gospodarczą na terytorium Polski na takich samych zasadach, jak obywatele polscy.

52 Rozdział 2

Z kolei cudzoziemcy będący obywatelami innych państw niż wyżej wymienione mogą podejmować i wykonywać działalność gospodarczą na terytorium RP na takich samych zasadach jak obywatele polscy pod warunkiem, że mają kwalifikowany status prawny w jednej z poniższych postaci: • zezwolenia na osiedlenie się; • zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego WE; • szczególnego zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonego

w okolicznościach określonych w ustawie o cudzoziemcach z 2003 r • zgody na pobyt tolerowany; • statusu uchodźcy; • korzystają z ochrony czasowej w RP.

Natomiast wszystkie inne osoby zagraniczne mają prawo do podejmowania i wykonywania w Polsce działalności gospodarczej wyłącznie w formie spółki komandytowej, komandytowo-akcyjnej, z ograniczoną odpowiedzialnością lub akcyjnej, jak też przystępowania do takich spółek oraz obejmowania bądź nabywania ich udziałów lub akcji. Jednakże umowa międzynarodowa może w tych sprawach stanowić inaczej. Takie umowy międzynarodowe o wzajemnym popieraniu i ochronie inwestycji Polska zawarła m.in. z USA, Kanadą, Japonią, Chinami, Australią i Argentyną.

Generalnie można stwierdzić, że obecne regulacje ustawy o s.d.g. utrzymały w odniesieniu do działalności zagranicznych inwestorów w Polsce zasadę traktowania narodowego, czyli ich niedyskryminacji w porównaniu z przedsiębiorcami polskimi. Przy tym wskazane przepisy ustawy o s.d.g. są obecnie zharmonizowane z ustaleniami k.s.h. oraz prawem UE.

2.7. Organizator rekreacji

Zgodnie z rozporządzeniem MEN w sprawie szczegółowych zasad i warunków prowadzenia działalności w dziedzinie rekreacji ruchowej z 2001 r. prowadzącymi działalność w dziedzinie rekreacji mogą być osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nieposiadąjące osobowości prawnej. Przez te ostatnie jednostki należy rozumieć wspomniane już wyżej niepełne osoby prawne, jakimi są jednostki organizacyjne, którym odrębne przepisy ustawowe przyznały zdolność prawną. Zamiast zbyt długiego określenia „prowadzący działalność w dziedzinie rekreacji" w tym podręczniku jest używany termin „organizator rekreacji". Obejmuje on zarówno przedsiębiorców świadczących usługi rekreacyjne w celach zarobkowych, jak i wszelkie inne podmioty organizujące odpłatnie lub nieodpłatnie działalność w dziedzinie rekreacji ruchowej. Część tych podmiotów działa na zasadzie non profit i pobierane przez nich opłaty za świadczone usługi rekreacyjne pokrywają jedynie koszty świadczenia tych usług albo też część tych kosztów pokrywają rozmaite dotacje lub sponsorzy.


Tacy organizatorzy turystyki nie mogą być oczywiście uważani za przedsiębiorców. Jednak właśnie przedsiębiorcami są często organizatorzy wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej, chociaż rozporządzenie MEN z 1997 r. regulujące zasady takiego wypoczynku wyraźnie nie odróżnia takiej sytuacji od działania w celach niezarobkowych szkół i placówek oświatowych oraz innych organizatorów wypoczynku dzieci i młodzieży szkolnej.

Organizowanie działalności w dziedzinie rekreacji należy zgodnie z ustawą o kulturze fizycznej z 1996 r. do obowiązków organów administracji rządowej i organów jednostek samorządu terytorialnego oraz klubów sportowych. Dla jednostek samorządu terytorialnego są to tzw. zadania własne. Zadania w tym zakresie są wykonywane zwłaszcza przez: • popularyzację walorów rekreacji ruchowej; • organizowanie zajęć, zawodów i imprez sportowo-rekreacyjnych; • szkolenie kadry instruktorów i kierowanie ich do prowadzenia zajęć rekre

acyjnych; • tworzenie, utrzymywanie i udostępnianie bazy sportowo-rekreacyjnej.

Organy administracji rządowej i samorządowej mają za zadanie w szczególności tworzenie odpowiednich warunków materialno-technicznych dla rozwoju rekreacji ruchowej. Niektóre komunalne jednostki organizacyjne, jak zwłaszcza tzw. ośrodki sportu i rekreacji, zajmują się bezpośrednio organizacją działalności rekreacyjnej. Od dawna jednak organizowaniem zajęć, zawodów i imprez sportowo-rekreacyjnych zajmowały się przede wszystkim jednostki organizacyjne działające na zasadzie non profit. Ich liczba wzrosła w lalach dziewięćdziesiątych ub. wieku z ok. 4 tys. do prawic 12 tys. i obecnie utrzymuje się na tym poziomie. Są to m.in. takie podmioty, jak kluby i inne jednostki organizacyjne Zrzeszenia Ludowe Zespoły Sportowe, uczniowskie kluby sportowe, jednostki organizacyjne Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej, Akademickiego Związku Sportowego, Polskiego Związku Sportu Niepełnosprawnych „Start", czy parafialne kluby sportowe.

Podobnie wyglądają liczby przedsiębiorców będących organizatorami rekreacji. Ten sektor prywatny w rekreacji obejmował na początku lat dziewięćdziesiątych ub. wieku prawie 3 tys. podmiotów i wzrósł na początku obecnego wieku do ponad 10 tys. podmiotów, rozwijając się nadal w szybkim tempie. Są nimi głównie osoby fizyczne mające status prawny przedsiębiorcy, przy czym niektóre z nich działają na podstawie zawartych umów spółki cywilnej. Ponadto w dziedzinie rekreacji prowadzą działalność dosyć liczne spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i fundacje, a także kilkadziesiąt spółek akcyjnych. Inne formy organizacyjne są w tym zakresie rzadziej wykorzystywane, ale usługi rekreacyjne występują też w działalności takich podmiotów, jak spółdzielnie, związki zawodowe, czy wspólnoty wyznaniowe.

54 Rozdział 2

2.8. Zasady działalności gospodarczej

Ustawa o s.d.g. poddaje podejmowanie i wykonywanie działalności gospodarczej kilku ważnym zasadom. Pierwszą z nich jest zasada wolności działalności gospodarczej, ściśle związana z zasadą równości praw oraz zasadą legalności podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej. Tym związkom dają wyraz przepisy ustawy o s.d.g., zgodnie z którymi podejmowanie, wykonywanie i zakończenie działalności gospodarczej jest wolne dla każdego na równych prawach, z zachowaniem warunków określonych przepisami prawa.

Wolność gospodarcza jest jednym z praw podstawowych, proklamowanym w orzecznictwie ETS. Takie prawo nic ma charakteru absolutnego i jego ograniczenia są dopuszczalne, jeśli wiążą się z ogólnym interesem Wspólnoty, a przy tym nie stanowią nieproporcjonalnego i niedopuszczalnego wkroczenia w prawa przedsiębiorców oraz nie naruszają istoty prawa podstawowego. Daje temu wyraz Karta Praw Podstawowych UE z 2000 r., która zalicza do tych praw wolność gospodarczą, odsyłając przy tym do szczegółowych regulacji ustawo-dawstw państw członkowskich oraz panujących w tych państwach zwyczajów. Taki charakter mają ustalenia Konstytucji RP z 1997 r., która ustanowiła zasadę wolności działalności gospodarczej, dopuszczając jej ograniczenie jedynie w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny.

Podkreślenia wymaga doprecyzowanie w ustawie o s.d.g. pojęcia wolności w zakresie podejmowania, wykonywania i zakończenia działalności gospodarczej, dokonane przez przepisy zakazujące organowi administracji publicznej żądania od przedsiębiorcy spełnienia dodatkowych warunków, nieprzewidzianych przepisami prawa, oraz Uzależniania od takich warunków swojej decyzji w sprawie podjęcia, wykonywania lub zakończenia działalności gospodarczej. W szczególności nie można żądać przedstawienia dokumentów lub ujawnienia danych, których nie wymagają obowiązujące przepisy prawne.

Zasada równości praw w sferze działalności gospodarczej oznacza zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, że wszystkie podmioty prawa charakteryzujące się daną cechą istotną w równym stopniu powinny być traktowane równo. Muszą być zatem stosowane takie same kryteria prawne wobec wszystkich przedsiębiorców będących w podobnej sytuacji. Zakazane jest wprowadzanie przez prawo zarówno ustaleń o charakterze dyskryminacyjnym, jak też uprzywilejowującym. Tę zasadę równości wynikającą z Konstytucji RP dodatkowo podkreślają ustalenia ustawy o s.d.g., dotyczące udzielania przedsiębiorcom przez państwo pomocy publicznej, a także odnoszące się do stwarzanych przez państwo korzystnych warunków dla funkcjonowania i rozwoju mi-f

kroprzedsiębiorców, małych i średnich przedsiębiorców.

Z kolei zasada legalności wymaga spełnienia warunku określonego w ustawie o s.d.g., że przedsiębiorca może podjąć działalność gospodarczą po uzyska-

Wprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacj 55

niir wpisu do rejestru przedsiębiorców w KRS albo do ewidencji działalności gospodarczej. Kwestie te są umówione bliżej w następnych punktach tego rozdziału podręcznika. Dalsze sprecyzowanie zasady legalności nastąpiło w przepisach ustawy o s.d.g. zobowiązujących przedsiębiorców do spełnienia określo-nvch przepisami prawa warunków wykonywania działalności gospodarczej, dotyczących w szczególności ochrony przed zagrożeniem życia, zdrowia ludzkiego i moralności publicznej, a także ochrony środowiska. Ma to szczególne znaczenie w działalności hotelarskiej, w której muszą być ściśle przestrzegane przepisy budowlane, przeciwpożarowe oraz sanitarne, omówione w dalszych punktach tego rozdziału podręcznika. Trzeba też wspomnieć o obowiązku nałożonym na przedsiębiorców przez ustawę o s.d.g., nakazującym zapewnienie, aby działalność gospodarcza była wykonywana bezpośrednio przez osobę legitymującą się posiadaniem uprawnień zawodowych wymaganych przez przepisy szczególne. Takich uprawnień wymaga np. ustawa o usługach turystycznych z 1997 r. w odniesieniu do wykonywania zadań przewodnika turystycznego i pilota wycieczek. Uzasadnione jest też nałożenie na przedsiębiorców przez ustawę o s.d.g. obowiązków w zakresie oznaczania oferowanych towarów lub usług. Znajduje to zastosowanie także do sytuacji oferowania towarów lub usług w sprzedaży bezpośredniej lub sprzedaży na odległość za pośrednictwem środków masowego przekazu, sieci teleinformatycznych lub druków bezadresowych. Zasada legalności znajduje poza tym wyraz w obowiązku ustalonym przez ustawę o s.d.g., aby płatności przez przedsiębiorców od innych przedsiębiorców były dokonywane lub przyjmowane za pośrednictwem rachunku bankowego, gdy jednorazowa wartość transakcji przekracza równowartość 15 tysięcy euro.

Ustawa o s.d.g. przejęła z prawa działalności gospodarczej z 1999 r. wyraźne odwołanie się do zasady uczciwej konkurencji w działalności gospodarczej. Niestety nie ma ustawowego sprecyzowania pojęcia uczciwej konkurencji jako wzorca postępowania przedsiębiorców. Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 1993 r. definiuje jedynie czyny nieuczciwej konkurencji. Również od strony negatywnej podchodzi do tego problemu ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów z 2007 r., która zakazuje praktyk ograniczających konkurencję, poddaje kontroli koncentrację przedsiębiorców mających łączny obrót na terytorium RP powyżej. 50 min euro, bądź światowy obrót przekraczający równowartość 1 miliarda euro, jak również zakazuje praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Także uregulowana w różnych ustawach kwestia zakazu zajmowania się interesami konkurencyjnymi nie odnosi się do zagadnień konkurencji od strony pozytywnej. W literaturze przedmiotu zostało wyrażone stanowisko, że uczciwa konkurencja to zwiększone wymagania wobec przedsiębiorcy w porównaniu z wynikającymi z ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 1993 r. Uczciwość w konkurowaniu oznacza odwołanie się do przeciętnego wyobrażenia o porządnym, przyzwoitym przedsiębiorcy.

56 Rozdział 2

Ustawa o s.d.g. odwołuje się ponadto do zasady poszanowania dobrych obyczajów w działalności gospodarczej. To niezbyt precyzyjne sformułowanie nawiązuje do zwyczajów uczciwego obrotu, do których kiedyś odsyłał kodeksu zobowiązań z 1933 r., oraz do dobrych obyczajów kupieckich stanowiących wzorzec postępowania przewidziany w kodeksie handlowym z 1934 r. Obecnie do dobrych obyczajów odwołuje się ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 1993 r. oraz przepisy k.s.h. z 2000 r. Również znowelizowane przepisy kodeksu cywilnego odwołują się do dobrych obyczajów naruszonych przy rozpoczęciu lub prowadzeniu negocjacji, a także do sprzeczności z dobrymi obyczajami postanowień umowy zawieranej z konsumentem. Niektóre organizacje samorządu gospodarczego podejmują próby ustalania kodeksu etyki przedsiębiorców, np. w zakresie działalności reklamowej.

Nowe podejście do wykonywania zobowiązań przez przedsiębiorców wyraża zasada poszanowania słusznych interesów konsumentów, ustalona w ustawie o s.d.g. Realizacja tej zasady jest w praktyce jednak z natury rzeczy utrudniona, gdyż to mający odmienne interesy przedsiębiorca ma dokonywać oceny słuszności interesów konsumentów. Dopiero w razie sporu sądowego wskazana zasada może realnie wpływać na postępowanie przedsiębiorcy, jako że wówczas organ niezależny w postaci sądu dokonuje oceny zachowania danego przedsiębiorcy w świetle omawianej zasady.

Zupełnie nową zasadą wprowadzoną przez ustawę o s.d.g. jest zasada poszanowania uzasadnionych interesów przedsiębiorcy przez organy administracji publicznej, w szczególności w zakresie kontroli i nadzoru. Odnosi się ona do wszelkich stosunków wskazanych organów z przedsiębiorcami, ale szczególne znaczenie mają właśnie stosunki związane z czynnościami kontrolnymi i nadzorczymi. Znalazło to wyraz w ustalonych w ustawie o s.d.g. zasadach ogólnych wykonywania kontroli przedsiębiorców przez organy administracji publicznej. Jednakże znaczenie tych po raz pierwszy w polskim prawie ujętych zasad ogólnych zmniejsza znaczna liczba ustawowych wyjątków od zakazu równoczesnego prowadzenia więcej niż jednej kontroli działalności przedsiębiorcy, jak również wyjątków od ograniczenia maksymalnego czasu trwania kontroli. W tej ostatniej kwestii ustawa o s.d.g. ustaliła, że czas trwania wszystkich kontroli u mikroprzedsiębiorcy, małego i średniego przedsiębiorcy nie może przekraczać 4 tygodni w jednym roku kalendarzowym, a w odniesieniu do pozostałych przedsiębiorców - 8 tygodni.

2.9. Zasady prowadzenia Krajowego Rejestru Sądowego

Zasady wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego określa ustawa o Krajowym Rejestrze Sądowym z 1997 r., zgodnie z którą KRS składa się nic tylko z reje-

yyprowadzenie do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji 57

stru przedsiębiorców, ale również z rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej, jak też z rejestru dłużników niewypłacalnych. Powołana ustawa ()vła już wielokrotnie nowelizowana. W obecnym brzmieniu jej ustalenia przewidują, że omawiany rejestr prowadzą w systemie informatycznym właściwe miejscowo sądy rejonowe (sądy gospodarcze). Przy tym gminy wykonują jako zadania zlecone niektóre czynności pomocnicze związane z prowadzenie rejestru, jak zwłaszcza zapewnianie wglądu do PKD oraz urzędowych formularzy wniosków rejestrowych dla spółek jawnych.

Wpisowi do rejestru przedsiębiorców podlega obecnie 17 rodzajów podmiotów, w tym spółki osobowe i kapitałowe, spółdzielnie, przedsiębiorstwa państwowe, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, oddziały przedsiębiorców zagranicznych działające na terytorium RP, główne oddziały zagranicznych zakładów ubezpieczeń oraz europejskie spółki akcyjne, europejskie zgrupowania interesów gospodarczych i spółdzielnie europejskie. Do wymienionego rejestru podlegają dodatkowo wpisowi te stowarzyszenia, fundacje i inne organizacje społeczne, które podejmują działalność gospodarczą.

KRS jest jawny i każdy ma prawo dostępu do danych zawartych w rejestrze za pośrednictwem Centralnej Informacji KRS, mającej swoje oddziały przy saldach rejestrowych. Zadaniem tej Centralnej Informacji jest obecnie: • prowadzenie zbioru informacji KRS oraz elektronicznego katalogu dokumen

tów spółek; • udzielanie informacji z tego rejestru oraz przechowywanie i udostępnianie

kopii dokumentów ze wskazanego katalogu; • utworzenie i eksploatacja połączeń KRS i wskazanego katalogu w systemie

informatycznym. Centralna Informacja KRS wydaje odpłatnie odpisy, wyciągi i zaświadczenia

oraz udziela informacji z rejestru, które mają moc dokumentów urzędowych, jeżeli zostały wydane w formie papierowej. Jednostka ta wydaje też za odpłatnością z katalogu dokumentów spółek drogą elektroniczną kopie oznaczonych dokumentów, które są poświadczane za zgodność z dokumentami znajdującymi się w aktach rejestrowych podmiotu. Bezpłatnie zaś są udostępniane przez Internet podstawowe informacje o podmiotach wpisanych do rejestru przedsiębiorców i do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej, co dotyczy także organizacji i podmiotów o statusie organizacji pożytku publicznego.

Ma istotne znaczenie, że wpisy do rejestru przedsiębiorców generalnie podlegają obowiązkowi ogłoszenia w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Od dnia ogłoszenia w tym dzienniku urzędowym nikt nie może zasłaniać się nieznajomością ogłoszonych wpisów. W razie rozbieżności między wpisem do KRS i\ ogłoszeniem we wskazanym dzienniku obowiązuje wpis w rejestrze. Należy

58 Rozdział 2

podkreślić istnienie domniemania prawnego, że dane wpisane do KRS są prawdziwe.

2.10. Zasady prowadzenia ewidencji działalności gospodarczej

Dla osób fizycznych podejmujących działalność gospodarczą planowane pierwotnie wpisy do KRS zostały najpierw dwukrotnie odroczone, a w końcu 2003 r. ostatecznie zdecydowano o utrzymaniu istniejącej od 1988 r. ewidencji działalności gospodarczej. Są do niej wpisywani przedsiębiorcy będący osobami fizycznymi. Ta ewidencja miała być do końca 2006 r. prowadzona na zasadach określonych przez prawo działalności gospodarczej z 1999 r., ale z powodu niestworzenia specjalnego systemu informatycznego oraz zmiany rządowych koncepcji w tym zakresie odsunięto w czasie aż do 1 października 2008 r. wejście w życic przepisów dotyczących omawianej ewidencji, ustalonych przez ustawę o s.d.g. Nadal więc obowiązują wskazane regulacje prawa działalności gospodarczej z 1999 r.

Rządowe plany przewidują zmiany ustawy o s.d.g. oraz kilku innych ustaw, prowadzące do przeniesienia ewidencji działalności gospodarczej z gmin do urzędów skarbowych. Dotychczas wymienioną ewidencję prowadzą gminy jako zadanie zlecone z zakresu administracji rządowej, a organem ewidencyjnym jest wójt (burmistrz lub prezydent miasta). Jawność tej ewidencji ulegnie w przyszłości poszerzeniu dzięki jej prowadzeniu w systemie informatycznym i utworzeniu Centralnej Informacji o Działalności Gospodarczej. Zadaniem tej Centralnej Informacji będzie prowadzenie zbioru informacji o danych zawartych w omawianej ewidencji oraz udzielanie każdemu informacji o wpisach i wydawanie za odpłatnością stosownych zaświadczeń.

Dopiero w przyszłości ustawa o s.d.g. ma zrealizować postulaty przedsiębiorców dotyczące uproszczenia procedur rejestracji jako warunku rozpoczęcia działalności gospodarczej. Wprowadzając wreszcie w życic zasadę pełnej rejestracji przedsiębiorcy w pierwszym organie rejestrowym, ustawa o s.d.g. umożliwi przy składaniu wniosku o pierwszy wpis do rejestru przedsiębiorców albo do ewidencji działalności gospodarczej jednoczesne złożenie wniosku o wpis do krajowego rejestru urzędowego podmiotów gospodarki narodowej (REGON), zgłoszenia identyfikacyjnego w celu nadania przez urząd skarbowy numeru identyfikacji podatkowej (NIP), jak leż zgłoszenia płatnika składek (zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych). Takie dodatkowe wnioski sąd rejestrowy lub organ ewidencyjny będą z urzędu przesyłać do właściwych organów urzędowych rejestrów wraz z dokumentami potwierdzającymi dokonanie wpisu do rejestru1

przedsiębiorców lub ewidencji działalności gospodarczej. Wnioski o wpis będą mogły być składane w formie elektronicznej i opatrzone bezpiecznym podpisem


elektronicznym znakowanym czasem, odpowiednio zweryfikowanym zgodnie •i ustaleniami ustawy o podpisie elektronicznym z 2001 r. Zapewni to spójność danych i szybkość rejestracji oraz zmniejszy uciążliwość związaną z koniecznością odrębnego załatwiania spraw w poszczególnych rejestrach. Rozwiązania te powinny sprzyjać liberalizacji polskiej gospodarki. Warto też wspomnieć o planowanych zmianach ustawy o s.d.g., które umożliwią przedsiębiorcom zawieszanie wykonywania działalności gospodarczej na oznaczony okres w danym roku kalendarzowym.

2.11. Formy prawne reglamentacji działalności gospodarczej

Ustawowym ograniczeniem zasady wolności działalności gospodarczej są ustalenia dotyczące koncesji, zezwoleń, licencji przewozowych i innych form reglamentacji działalności gospodarczej, w tym wprowadzonej przez ustawę o s.d.g. tzw. działalności regulowanej. Omawiana ustawa ograniczyła zakres koncesjonowania, obejmując nim jedynie sześć dziedzin, w tym mające znaczenie dla turystyki przewozy lotnicze oraz usługi ochrony osób i mienia. Ewentualne wprowadzenie koncesji w innych dziedzinach ze względu na ważny interes publiczny wymagałoby zmiany ustawy o s.d.g. oraz wykazania, że dana działalność nie może być wykonywana jako wolna lub po uzyskaniu wpisu do rejestru działalności regulowanej albo za zezwoleniem. Należy podkreślić, że do istoty koncesji należy uznaniowość organu koncesyjnego. Organ ten wyrażając w postaci koncesji zgpdę na podjęcie i wykonywanie oznaczonej działalności gospodarczej przez danego przedsiębiorcę, ustala warunki lej działalności przy zapewnieniu jej względnej stałości, gdyż zasadą jest udzielanie koncesji na czas oznaczony, nie krótszy niż 5 lat i nic dłuższy niż 50 lat. Tego rodzaju reglamentacja prawna ma miejsce jedynie w sytuacji, gdy określona dziedzina działalności gospodarczej ma szczególne znaczenie dla bezpieczeństwa państwa lub obywateli albo przemawia za tym inny ważny interes publiczny.

Szczegółowy zakres i warunki wykonywania działalności gospodarczej podlegającej koncesjonowaniu określają przepisy odrębnych ustaw. W odniesieniu do przewozów lotniczych czyni to prawo lotnicze z 2002 r., które kompetencje w zakresie udzielania koncesji na przewozy lotnicze przyznaje Prezesowi Urzędu Lotnictwa Cywilnego. Organ ten działa na podstawie ustaleń rozporządzenia 2407/92/EWG w sprawie koncesjonowania przewoźników lotniczych, które znajduje bezpośrednie zastosowanie na terytorium RP jako państwa członkowskiego UE. Natomiast udzielanie koncesji dotyczących ochrony osób i mienia, mających znaczenie zwłaszcza w hotelarstwie, następuje na podstawie ustawy o ochronie osób i mienia z 1997 r. Ustawa la wyznaczyła jako organ koncesyjny Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.

60 Rozdział 2

Uslawa o s.d.g. nie zawiera żadnych przepisów ogólnych dotyczących zezwoleń, ograniczając się do wymienienia ustaw, które wymagają uzyskania zezwolenia, licencji lub zgody na wykonywanie działalności gospodarczej. W dziedzinach związanych z turystyką takie zezwolenia są obecnie wymagane przez ustawę o transporcie drogowym z 2001 r., ustawę o systemie tachografów cyfrowych z 2005 r., prawo lotnicze z 2002 r. oraz ustawę o lasach z 1991 r.t

a ponadto wspomniana ustawa o transporcie drogowym oraz ustawa o transporcie kolejowym z 2003 r. wymagają uzyskania licencji wspólnotowej równoważnej w istocie zezwoleniu. Tego rodzaju akty mają zasadniczo charakter związany i ich wydanie jest uzależnione jedynie od spełnienia ustawowo określonych warunków wykonywania określonej działalności gospodarczej. Nie ma tutaj miejsca na uznaniowość organu zezwalającego. Chodzi bowiem o dopuszczenie przedsiębiorcy do wykonywania określonej działalności, objętej obowiązkiem uzyskania zezwolenia, po stwierdzeniu, że spełnia on ustalone ustawowo warunki takie, jak przygotowanie kapitałowe, lokalowe, technologiczne, kadrowe oraz inne.

Zgodnie ze zmienioną w 2004 r. ustawą o usługach turystycznych działalność gospodarcza polegająca na organizowaniu imprez turystycznych oraz pośredniczeniu na zlecenie klientów w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych nie wymaga obecnie uzyskania zezwolenia. Nadal nie wymaga też zezwolenia działalność agentów turystycznych, zaliczająca się do tzw. działalności wolnej. Taką właśnie działalnością wolną są wszelkie zarobkowo świadczone usługi rekreacyjne. Natomiast działalność organizatorów turystyki i pośredników turystycznych jest obecnie uznana przez ustawę o usługach turystycznych za tzw. działalność regulowaną, będącą nową formą reglamentacji działalności gospodarczej w Polsce, wprowadzoną przez ustawę o s.d.g. Miało to na celu poszerzenie zakresu wolności gospodarczej przez zastąpienie części zezwoleń warunkiem wpisu do rejestru działalności regulowanej. Objęło to ponad 20 dziedzin działalności gospodarczej, w tym oprócz organizowania imprez turystycznych i pośrednictwa turystycznego m.in. także organizowanie polowań dla cudzoziemców oraz polowań za granicą jako usług turystycznych, działalność kantorową, usługi detektywistyczne, organizowanie wyścigów konnych, organizowanie profesjonalnego współzawodnictwa sportowego, prowadzenie stacji kontroli pojazdów oraz prowadzenie ośrodka szkolenia kierowców.

Działalność regulowana została zdefiniowana w tzw. słowniczku ustawowym ustawy o s.d.g. jako działalność gospodarcza, której wykonywanie wymaga speinienia szczególnych warunków, określonych przepisami prawa. Jest to definicja nieprecyzyjna, gdyż działalność objęta koncesją lub zezwoleniem także wymaga spełnienia szczególnych warunków określonych przez odrębne ustawy. Dopiero w połączeniu z innymi ustaleniami ustawy o s.d.g. pojęcie działalności regulowanej można właściwie rozumieć. Mianowicie przepisy tej ustawy uza-

61 w p r o s z e n i e do prawa działalności gospodarczej w turystyce i rekreacji

iPtniaią wykonywanie działalności regulowanej od zaliczenia danego rodzaju ^Tałalności gospodarczej do działalności regulowanej przez przepis odrębnej 7stawv oraz od spełnienia przez przedsiębiorcę nie tylko szczególnych warunków olcreślonych przepisami tej odrębnej ustawy, ale również od uzyskania wpisu do rejestru działalności regulowanej.

W porównaniu z zezwoleniami działalność regulowana jest znacznie łagodniejszą i odbiurokratyzowaną formą reglamentacji działalności gospodarczej. 7aodnie z przepisami ustawy o s.d.g. wystarcza pisemny wniosek przedsiębiorcy o wpis do rejestru działalności regulowanej oraz złożenie przez przedsiębiorcę oświadczenia o spełnieniu warunków wymaganych do wykonywania tej działalności. Taki wniosek oraz wskazane oświadczenie składa się do organu prowadzącego rejestr określonej działalności regulowanej na podstawie przepisów regulujących daną działalność gospodarczą.

L

ROZDZIAŁ *J

Podstawy prawne świadczenia usług turystycznych

3.1. Organizowanie imprez turystycznych i pośrednictwo turystyczne jako działalność regulowana

Spośród omówionych w poprzednim rozdziale rodzajów usług turystycznych w tym rozdziale są bliżej przedstawione tylko podstawy prawne organizowania imprez turystycznych i pośrednictwa turystycznego oraz uzyskiwania uprawnień przewodnika turystycznego i pilota wycieczek, co ściśle wiąże się ze sobą. Natomiast regulacje prawne dotyczące świadczenia innych usług turystycznych są omówione w innych partiach podręcznika. W szczególności odrębny rozdział 5 dotyczy wyjątkowo ważnych i rozbudowanych unormowań prawnych poświęconych świadczeniu usług hotelarskich.

Ustawa o usługach turystycznych zaliczyła działalność gospodarczą w zakresie organizowania imprez^turystycznych i pośrednictwa turystycznego do działalności regulowanej w rozumieniu ustawy o s.d.g., wymagającej uzyskania wpisu w rejestrze organizatorów turystyki i pośredników turystycznych. Zgodnie z tą ustawą organem właściwym do prowadzenia wskazanego rejestru działalności regulowanej jest obecnie marszałek województwa właściwy ze względu na siedzibę przedsiębiorcy lub siedzibę oddziału przedsiębiorcy zagranicznego. Wyjątkowo przedsiębiorca będący osobą fizyczną może złożyć wniosek o wpis do rejestru działalności regulowanej również we właściwym organie ewidencyjnym, wskazując organ prowadzący rejestr danej działalności regulowanej. Taki wniosek o wpis powinien zawierać:

• firmę przedsiębiorcy oraz jego siedzibę i adres, a w przypadku osoby fizycznej będącej przedsiębiorcą-jej adres zamieszkania; «

• numer identyfikacji podatkowej (NIP); • określenie przedmiotu działalności; • określenie zasięgu terytorialnego wykonywanej działalności;

podstawy prawne świadczenia usług turystycznych 63^

t wskazanie głównego miejsca wykonywania działalności objętej wpisem do rejestru oraz oddziałów;

• imiona i nazwiska osób upoważnionych do kierowania działalnością przedsiębiorcy oraz działalnością jego oddziałów. Wzory tego wniosku są zamieszczane na stronach internetowych poszcze-

oólnych samorządów województw. Jest tam też dostępny wzór oświadczenia przedsiębiorcy, które powinno być dołączone do wniosku o wpis, stwierdzającego spełnienie warunków wykonywania działalności w zakresie organizowania imprez turystycznych i pośrednictwa turystycznego. Oprócz zapewnienia spełnienia warunków określonych przez ustawę o usługach turystycznych takie oświadczenie przedsiębiorcy obejmuje też zaręczenie kompletności i zgodności z prawdą danych zawartych we wniosku o wpis do rejestru działalności regulowanej.

Powołana ustawa wymaga ponadto dołączenia do wniosku oryginału umowy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej bądź umowy ubezpieczenia na rzecz klientów. Taka umowa ma na celu zabezpieczenie pokrycia kosztów powrotu klientów do Polski w razie niezapewnienia przez organizatora turystyki powrotu z wycieczki zagranicznej, a także pokrycia zwrotu wpłat wniesionych przez klientów w przypadku niewykonania zobowiązań umownych, powstałych z zawartej umowy o świadczenie usług turystycznych. Jest to konieczne z uwagi na pobieranie z góry opłat za usługi świadczone przez organizatorów turystyki oraz ich podwykonawców, jak też ze względu na to, że usługi te są z reguły wykonywane daleko od miejsc zamieszkania klientów, co czasem stawia tych ostatnich w trudnym położeniu. Ustawa o1 usługach turystycznych ustala więc dwa warunki wykonywania przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej w zakresie organizowania imprez turystycznych i pośrednictwa turystycznego:

• zawarcie umowy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej, bądź umowy ubezpieczenia na rzecz klientów, omówionych w rozdziale 9 podręcznika;

• złożenie marszałkowi województwa oryginałów dokumentów potwierdzających zawarcie kolejnych umów gwarancji lub ubezpieczenia na rzecz klientów przed upływem terminu obowiązywania umowy poprzedniej Minimalną wysokość wskazanych zabezpieczeń finansowych określają obec

nie dwa rozporządzenia Ministra Finansów z 2005 r. Odróżniają one cztery okresy terytorialne działalności organizatorów turystyki i pośredników turystycznych, obejmujące terytoria:

• wyłącznie Polski, • państw sąsiadujących z Polską, w tym z Federacji Rosyjskiej tylko Obwód

Kaliningradzki; • państw europejskich wymienionych we wskazanych rozporządzeniach z wy

łączeniem Wysp Kanaryjskich oraz Obwodu Kaliningradzkiego; • innych państw oraz Wysp Kanaryjskich.

64 Rozdział 3

Warto zaznaczyć, że przedsiębiorcy z reguły obejmują swoim zakresem działania więcej niż jeden wyżej określony zakres terytorialny. Najwięcej organizatorów turystyki i pośredników turystycznych wykonuje działalność zarazem na terytorium Polski i państw sąsiadujących oraz państw pozaeuropejskich. Bardzo znaczna jest też liczba przedsiębiorców tego rodzaju wykonujących działalność wyłącznie na obszarze Polski.

W zależności od zasięgu terytorialnego wykonywanej działalności ustalana jest minimalna wysokość sumy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej, gdyż ryzyko roszczeń klientów, wynikających z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, rośnie wraz z odległością od Polski obszarów, po których przebiega trasa imprezy turystycznej. Drugi element brany pod uwagę przy określeniu minimalnej wysokości sumy tego rodzaju gwarancji, to obecnie , 6% rocznych przychodów z tytułu wykonywanej działalności. Przy tym dla organizatorów turystyki oferujących imprezy turystyczne wyłącznie w Polsce nie może to być suma niższa niż równowartość 4,5 tys, euro. Dla oferujących takie imprezy w Polsce oraz w państwach sąsiadujących to minimum wynosi 6 tys. euro, a jeśli działalnością przedsiębiorcy są objęte terytoria innych państw europejskich - to 7,5 tys. euro. Natomiast organizatorzy oferujący imprezy turystyczne na całym świecie są objęci warunkiem sumy gwarancyjnej nie niższej niż równowartość 30 tys. euro. Podobnie są ustalone minimalne wymagania w tym zakresie dla przedsiębiorców pośredniczących na zlecenie klientów w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych za granicą przez przedsiębiorców zagranicznych nieprowadzących działalności w Polsce. Pośrednicy turystyczni zaś pośredniczący na zlecenie klientów wyłącznie w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych na terytorium Polski oraz umów z organizatorami turystyki wpisanymi do rejestru działalności regulowanej muszą posiadać gwarancje nic niższą niż równowartość 4,5 tys. euro.

Z kolei minimalna wysokość sumy gwarancyjnej na rzecz jednego klienta z tytułu zawartej umowy ubezpieczenia przez organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego dla imprez organizowanych za granicą przez przedsiębiorcę nieprowadzącego działalności w Polsce to równowartość ceny danej imprezy turystycznej. Nie może jednak to być suma niższa niż równowartość 500 euro w przypadku imprez zagranicznych organizowanych w ramach turystyki wyjazdowej do państw pozaeuropejskich i na Wyspy Kanaryjskie, a 200 euro -w odniesieniu do turystyki wyjazdowej do państw europejskich, z wyjątkiem państw sąsiadujących z Polską. W tym bowiem ostatnim przypadku to minimum wynosi tylko 120 euro. Natomiast w przypadku imprezy turystycznej organizowanej w Polsce ta minimalna suma gwarancyjna na rzecz jednego klienta nie może być niższa od równowartości 20 euro. Równowartość również 20 euro wyznacza minimalną sumę gwarancyjną w odniesieniu do takiego pośrednika turystycznego, który na zlecenie klienta pośredniczy w zawarciu umowy o świad-


czenie usług turystycznych wyłącznie w Polsce. Gdy zaś działalność danego pośrednika turystycznego odnosi sic do imprezy organizowanej przez przedsiębiorcę wpisanego do rejestru działalności organizowanej, to zawarta przez tego pośrednika umowa ubezpieczenia musi przewidywać na rzecz jednego klienta sumę gwarancyjną stanowiącą równowartość minimum 50 euro. Wszystkie te kwoty wyrażone w euro są przeliczane na złotówki według średniego kursu tej waluty ogłoszonego przez NBP po raz pierwszy w roku, w któfym umowa ubezpieczenia została zawarta.

Należy podkreślić, że obowiązek posiadania gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej bądź umowy ubezpieczenia na rzecz klientów dotyczy całego okresu wykonywania działalności przez organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego. Treść takiej gwarancji lub umowy ubezpieczenia na rzecz klientów musi obejmować upoważnienie dla marszałka województwa lub wskazanej przez niego jednostki do wydawania dyspozycji wypłaty zaliczki na pokrycie kosztów powrotu klienta do kraju.

Oprócz dwóch omówionych warunków o charakterze gwarancyjno-finanso-wym wykonywanie działalności gospodarczej w zakresie organizowania imprez turystycznych i pośrednictwa turystycznego wymaga też spełnienia trzeciego warunku o charakterze personalno-organizacyjnym. Przedsiębiorca bowiem powinien zapewnić kierowanie działalnością przedsiębiorstwa oraz działalnością jego jednostek organizacyjnych samodzielnie dokonujących czynności prawnych przez osoby: • z odpowiednim wykształceniem, • posiadające odpowiednią praktykę, • niekarane za przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu, wiarygodności doku

mentów, mieniu oraz przeciwko obrotowi gospodarczemu. Wymaganie wykształcenia i praktyki ma na celu zapewnienie koniecznego

profesjonalizmu w kierowaniu przedsiębiorstwem organizującym imprezy turystyczne oraz jego oddziałami i innymi jednostkami organizacyjnymi, jak również w zakresie pośrednictwa turystycznego. Gwarantuje to przede wszystkim praktyka w obsłudze turystów. Za taką praktykę omawiana ustawa uznaje samodzielne prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie organizowania imprez turystycznych lub pośrednictwa w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych, kierowanie jednostkami organizującymi imprezy turystyczne, pracę na stanowiskach związanych z przygotowywaniem i zawieraniem umów 0 świadczenie usług turystycznych, samodzielne przygotowywanie programów imprez turystycznych oraz wykonywanie zadań przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek. Potwierdzeniem tej praktyki jest zaświadczenie o wpisie osoby fizycznej do ewidencji działalności gospodarczej albo zaświadczenie wydane przez jednostkę organizacyjną powierzającą zainteresowanemu czynności przy obsłudze turystów. Sześć lat wskazanej praktyki uznaje obecnie ustawa o usłu-

66 Rozdział 3

gach turystycznych za spełnienie omawianego warunku niezależnie od posiadanego przez daną osobę wykształcenia lub jego braku. Zasadą jest jednak posiadanie przez osobę wskazaną do kierowania działalnością organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego odpowiedniego wykształcenia, przy czym preferowane jest ukończenie studiów wyższych z zakresu turystyki i rekreacji, prawa, ekonomii, zarządzania i marketingu. Z takim bowiem wykształceniem wystarcza 1 rok praktyki w obsłudze turystów. Ukończenie innych studiów wyższych lub tylko szkoły średniej z zakresu obsługi turystów wymaga 2 lat praktyki w obsłudze turystów, a ukończenie innego typu szkoły średniej - aż 4 lal takiej praktyki. Oczywiście posiadane wykształcenie trzeba udokumentować odpowiednim dyplomem lub świadectwem szkolnym. Podobnie trzeba poświadczyć wskazaną wyżej niekaralność. Następuje to w postaci tzw. informacji o osobie, sporządzonej na wniosek zainteresowanego przez Biuro Informacyjne Krajowego Rejestru Karnego w trybie ustalonym przez ustawę o Krajowym Rejestrze Karnym z 2000 r.

3.2. Rejestr organizatorów turystyki i pośredników turystycznych

Rejestr działalności regulowanej, do którego są wpisywani przedsiębiorcy podejmujący i wykonujący działalność gospodarczą w zakresie organizowania imprez turystycznych oraz pośredniczenia na zlecenie klientów w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych, jest nazwany przez ustawę o usługach turystycznych mianem rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych. W istocie jest aż 16 takich rejestrów, prowadzonych przez poszczególnych marszałków województw. Ustawa o usługach turystycznych zawiera tylko kilka podstawowych ustaleń o zasadach prowadzenia omawianego rejestru. W sprawach nieuregulowanych w tej ustawie do rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych stosuje się ogólne przepisy o rejestrze działalności regulowanej, zawarte w ustawie o s.d.g.

Organ prowadzący rejestr działalności regulowanej nie bada przed dokonaniem wpisu do tego rejestru kwestii rzeczywistego spełnienia przez przedsiębiorcę ustawowych warunków wykonywania działalności gospodarczej podlegającej wpisowi. Taki wpis powinien być dokonany w terminie 7 dni od dnia wpływu wniosku o wpis wraz z wymaganymi załącznikami. Ustawa o s.d.g. ustala, że niedokonanie w tym terminie wpisu przez organ właściwy upoważnia przedsiębiorcę do rozpoczęcia działalności po uprzednim zawiadomieniu o tym na piśmie tego organu, jeśli upłynęło 14 dni od dnia wpływu wniosku. Jednak nie dotyczy to sytuacji, gdy organ ten wezwał przedsiębiorcę do uzupełnienia wniosku. Wtedy ten 7-dniowy termin biegnie od dnia uzupełnienia wniosku o wpis.

podstawy prawne świadczenia usług turystycznych 67

Odmowa wpisu do rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych następuje w drodze decyzji. Może ona nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie o s.d.g. Podstawą prawną może być wydanie prawomocnego orzeczenia zakazującego przedsiębiorcy wykonywania działalności objętej wpisem. Ponadto odmowa wpisu jest konsekwencją wykreślenia z rejestru przedsiębiorcy w związku z wydaniem decyzji o zakazie wykonywania przez przedsiębiorcę działalności objętej wpisem.

Zgodnie z ustawą o usługach turystycznych wpis do rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych obejmuje dane zawarte we wniosku o wpis. Jedyny wyjątek dotyczy adresu zamieszkania przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną, gdyż jeżeli ten adres jest inny niż adres siedziby tego przedsiębiorcy, to nie podlega wpisowi do omawianego rejestru. Rejestr ten powinien odznaczać się aktualnością danych. Toteż ustawa o s.d.g. zobowiązuje przedsiębiorców do zgłaszania zmian danych wpisanych do tego rejestru w terminie 14 dni od dnia zajścia zdarzenia, które spowodowało zmianę danych. Znaczenie ma również uprawnienie organu prowadzącego rejestr do sprostowania z urzędu wpisu do rejestru zawierającego oczywiste błędy lub niezgodności ze stanem faktycznym. Jednak sam wpis do rejestru może być wykreślony wyłącznie w przypadkach przewidzianych przez ustawę. Takie wykreślenie może nastąpić na wniosek przedsiębiorcy lub z urzędu w razie wydania przez marszałka województwa decyzji o zakazie wykonywania przez przedsiębiorcę działalności objętej wpisem.

Analizowany rejestr może być prowadzony w systemie informatycznym. Tę ustawową możliwość trzeba rozumieć jako zasadę, gdyż w obecnych, skomputeryzowanych czasach trudno zaakceptować tradycyjne metody prowadzenia rejestrów publicznych. Równie oczywista jest zasada jawności rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych, co ustala zarówno ustawa o usługach turystycznych, jak i ustawa o s.d.g. Ta ostatnia idzie zresztą dalej, gdyż gwarantuje każdemu prawo dostępu do danych zawartych w rejestrze działalności regulowanej za pośrednictwem organu prowadzącego rejestr.

Generalnie należy stwierdzić, że rejestr organizatorów turystyki i pośredników turystycznych ma inne cele niż uprzednio prowadzona przez wojewodów ewidencja wydanych na terenie województwa zezwoleń i związanych z nimi umów gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej. Rejestr ten spełnia obecnie kilka istotnych funkcji. Jedną z nich jest funkcja ewidencyjna związana z omówionym wyżej obowiązkiem uzyskania wpisu do rejestru działalności regulowanej. Wyrazem tej funkcji jest wydawane z urzędu zaświadczenie o dokonaniu lakiego wpisu. Omawiany rejestr obejmuje wszystkich przedsiębiorców będących organizatorami turystyki i pośrednikami turystycznymi w poszczególnych województwach. Z funkcją ewidencyjną ściśle wiąże się funkcja dowodowa 'ego rejestru, gdyż dokonanie wpisu jest uwarunkowane złożeniem przez przed-

68 Rozdział 3

siębiorcę na piśmie oświadczenia o spełnieniu warunków wymaganych przez ustawę o usługach turystycznych. To właśnie akta rejestrowe prowadzone dla każdego przedsiębiorcy wpisanego do omawianego rejestru obejmują dokumenty stanowiące podstawę wpisu W aktach tych przechowywane są również decyzje dotyczące wykreślenia wpisu. Z kolei funkcja kontrolna rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych jest powiązana z obowiązkiem organu prowadzącego rejestr poddania kontroli spełnienie przez przedsiębiorcę warunków wymaganych do wykonywania danej działalności regulowanej. Wreszcie funkcja informacyjna omawianego rejestru wynika ze wspomnianej wyżej zasady jego jawności. Realizacja tej funkcji jest ułatwiona w razie prowadzenia rejestru w systemie informatycznym. Warto podkreślić, że zasady udzie lania informacji o danych zawartych we wskazanym rejestrze zostały przesądzo ne w sposób pośredni przez odesłanie zawarte w ustawie o usługach turystyc nych do zasad ustalonych dla Centralnej Ewidencji Organizatorów Turysty i Pośredników Turystycznych.

3.3. Centralna Ewidencja Organizatorów Turystyki i Pośredników Turystycznych

Jednym z ok. 280 rejestrów publicznych w Polsce jest Centralna Ewidencj Organizatorów Turystyki i Pośredników Turystycznych przewidziana prze ustawę o usługach turystycznych. Po zmianach tej ustawy w 2004 r. omawiana ewidencja zastąpiła istniejący od 1999 r. centralny rejestr zezwoleń na działalność organizatorów turystyki i pośredników turystycznych (CRZ). Jednak ewidencja ta nie jest prostą kontynuacją wskazanego centralnego rejestru, choć co innego wynika z rozporządzenia z 2005 r., określającego organizację, sposób prowadzenia Centralnej Ewidencji oraz tryb udzielania informacji o zawartych w niej danych- Rozporządzenie to jest wzorowane na analogicznym rozporządzeniu z 2004 r., które zachowało ważność wpisów do CRZ, przekształcając je we wpisy do ksiąg rejestrowych Centralnej Ewidencji.

Zastąpienie zezwoleń na działalność organizatorów turystyki i pośredników turystycznych wpisem do rejestru działalności regulowanej spowodowało, że Centralna Ewidencja ma częściowo inne cele niż dotychczasowy CRZ. Jej podstawowy cel to zapewnienie możliwości uzyskania informacji o przedsiębiorcach wykonujących działalność gospodarczą w zakresie organizowania imprez turystycznych oraz pośrednictwa turystycznego, spełniających ustawowo określone warunki. Dalszym celem jest stworzenie możliwości poznania zabezpieczeń finansowych w postaci zawartej przez danego przedsiębiorcę umowy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej albo umowy ubezpieczenia na rzecz klientów. Ponadto Centralna Ewidencja ma obecnie do spełnienia dwa dodatkowe cele:


# umożliwić zainteresowanym dowiedzenie się o przedsiębiorcach wykreślonych z rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych;

• poinformować o tych przedsiębiorcach, którzy wykonywali działalność gospodarczą w zakresie organizowania imprez turystycznych oraz pośrednictwa turystycznego bez wymaganego wpisu do rejestru działalności regulowanej. Centralna Ewidencja zmierza do ochrony konsumentów korzystających

z usług turystycznych świadczonych przez organizatorów turystyki i pośredników turystycznych. Podstawą tej ochrony jest system informacji, do których mogą dotrzeć konsumenci zainteresowani usługami organizacji imprez turystycznych oraz zlecaniem czynności faktycznych i prawnych związanych z pośrednictwem przy zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych. Funkcjonowanie tej ewidencji stanowi realizację szeroko rozumianego programu informacji konsumenckiej.

Zadania związane z funkcjonowaniem Centralnej Ewidencji należą obecnie do Ministra Sportu i Turystyki jako ministra właściwego do spraw turystyki. Minister ten dokonuje z urzędu odpowiednich wpisów do Centralnej Ewidencji na podstawie kopii dokumentów przesyłanych przez marszałków województw, działających jako organy prowadzące rejestr organizatorów turystyki i pośredników turystycznych. Zgodnie ze wskazanym wyżej rozporządzeniem z 2005 r. informacje te są przesyłane w formie elektronicznej i dodatkowo w formie kopii dokumentów. Na tej podstawie Minister Sportu i Turystyki jako organ ewidencyjny prowadzi Centralną Ewidencję w postaci ksiąg ewidencyjnych również w formie elektronicznej, sporządzanych odrębnie dla każdego przedsiębiorcy. Taka księga składa się z czterech działów. Dokonane w ten sposób wpisy do Centralnej Ewidencji potwierdza się odpisem księgi ewidencyjnej w formie wydruku komputerowego, przesyłanego właściwemu marszałkowi województwa jako organowi prowadzącemu rejestr działalności regulowanej, jak też zainteresowanemu przedsiębiorcy. Umożliwia to sprostowanie ewentualnych błędnych wpisów w tej ewidencji. Trzeba dodać, że dokumenty stanowiące podstawę wpisów do Centralnej Ewidencji są gromadzone w aktach ewidencyjnych odrębnie dla każdego przedsiębiorcy podlegającego wpisowi i nie mogą być udostępniane osobom trzecim. W ramach tej ewidencji jest ponadto prowadzony wykaz przedsiębiorców wykreślonych z rejestru, a także wykaz przedsiębiorców, którzy wykonywali działalność gospodarczą w zakresie organizacji imprez turystycznych i pośrednictwa turystycznego bez wymaganego wpisu do rejestru.

Na podstawie wyżej wymienionych celów utworzenia Centralnej Ewidencji niożna wskazać główne funkcje przez nią spełniane. Jedną z nich jest funkcja ewidencyjna realizowana w skali ogólnokrajowej. Jej wyrazem jest objęcie ••nalizowaną ewidencją wszystkich organizatorów turystyki i pośredników turystycznych wpisanych do rejestru działalności regulowanej przez właściwego

70 Rozdział 3

marszałka województwa. Tak samo jak wcześniej CRZ, omawiana Centralna Ewidencja posługuje się terminem „podmioty turystyczne" na oznaczenie przedsiębiorców wpisanych do tej ewidencji, chociaż termin ten nie występuje w ustawie o usługach turystycznych.

Według danych na dzień 1 sierpnia 2007 r. w Centralnej Ewidencji było wpisanych 2789 podmiotów turystycznych, chociaż niecałe trzy lata wcześniej było ich o prawie 700 więcej. Można więc mówić o tendencji spadkowej, ale została ona zahamowana, gdyż w ciągu ostatniego 1,5 roku przybyło ok. 200 takich podmiotów. Generalnie należy oczekiwać, że liczba przedsiębiorców wpisanych do Centralnej Ewidencji będzie nadal stopniowo maleć w zawiązku z procesami konsolidacyjnymi na rynku turystycznym oraz z powodu zaostrzonych wymagań zakładów ubezpieczeń i banków przy udzielaniu zabezpieczeń finansowych. Prawie 71% tych podmiotów turystycznych to osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. Z innych zaś form prawnych w znaczącym zakresie jest wykorzystywana tylko forma spółki z o.o., gdyż podmiotów działających w tej postaci było na wskazany dzień 523, czyli prawie 19%.

Z omówioną funkcją Centralnej Ewidencji wiąże się spełniana przez tę ewidencję funkcja kontrolna. Rezultatem działań kontrolnych ministra właściwego do spraw turystyki oraz marszałków województw są odpowiednie zmiany w Centralnej Ewidencji wynikające z wykreślenia z urzędu niektórych przedsiębiorców z tej ewidencji.

Szczególnie ważna jest niewątpliwie funkcja informacyjna Centralnej Ewidencji. Wynika ona z uznania danych wpisanych do tej ewidencji za ważne z punktu widzenia potencjalnych klientów i kontrahentów przedsiębiorców, którzy uzyskali wpis do rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych. Niestety w ustawie o usługach turystycznych nie ma ustalenia o jawności omawianej ewidencji i kwestie te reguluje jedynie wskazane wyżej rozporządzenie z 2005 r. Deklaruje ono jawność tej ewidencji, ale w istocie jest to tylko ograniczona jawność formalna. Każdy może żądać udzielenia informacji objętych wpisem do Centralnej Ewidencji przez złożenie zapytania w dowolnej formie w odniesieniu do konkretnych przedsiębiorców. Może to być forma telefoniczna, pisemna lub elektroniczna. Ta ostatnia była dotychczas realizowana poprzez powszechny dostęp do strony internetowej Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki: www.turystyka.crz.gov.pl Właśnie formy zautomatyzowane, wykorzystujące dostęp do Internetu, mają w tej dziedzinie największą przyszłość.

Warto podkreślić, że tylko marszałkowie województw mają prawo dostępu do pełnych danych omawianej Centralnej Ewidencji. Nie jest wyraźnie określony zakres tych danych, które mogą być udostępniane jednostkom turystycznego samorządu gospodarczego i organizacjom konsumenckim. Wciąż jest utrzymywane ograniczenie w postaci anonimowości informacji zbiorczych z tej ewi-


dencji udzielanych do celów naukowo-badawczych, co pozostaje w sprzeczności z ustaleniem Konstytucji RP, gwarantującym prawo obywatela do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej, oraz z przepisami ustawy o dostępie do informacji publicznej 2001 r., przyznającymi każdemu prawo wglądu do dokumentów urzędowych.

Funkcjonowanie Centralnej Ewidencji jest jednym z najbardziej dostrzegalnych efektów działania ustawy o usługach turystycznych. Codziennie wpływa do tej ewidencji wiele zapytań od potencjalnych klientów i kontrahentów, dotyczących legalności funkcjonowania określonych organizatorów turystyki i pośredników turystycznych oraz wysokości posiadanych przez nich zabezpieczeń finansowych. W konsekwencji Centralna Ewidencja - podobnie jak poprzednio CRZ - przyczynia się znacząco do budowania zaufania do przedsiębiorców działających na rynku usług turystycznych w Polsce.

3.4. Zakres i skutki prawne kontroli działalności regulowanej w dziedzinie turystyki

Przewidziany w ustawie o s.d.g. ogólny obowiązek kontroli spełniania przez przedsiębiorcę warunków wymaganych do wykonywania działalności regulowanej jest realizowany w szczególności przez organ prowadzący rejestr danej działalności. Przy tym należy odpowiednio stosować przepisy tej ustawy dotyczące kontroli koncesjonowanej działalności gospodarczej. W konsekwencji organ prowadzący rejestr działalności regulowanej jest uprawniony do kontroli w zakresie: • zgodności wykonywanej działalności gospodarczej z wpisem do rejestru dzia

łalności regulowanej, co niewątpliwie obejmuje również zbadanie zgodności ze stanem faktycznym złożonego przez przedsiębiorcę oświadczenia o spełnieniu wymaganych ustawowych warunków;

• przestrzegania warunków wykonywania działalności gospodarczej; • obronności lub bezpieczeństwa państwa oraz ochrony bezpieczeństwa lub

dóbr osobistych obywateli. Ponadto ustawa o s.d.g. wyznacza rodzaje czynności kontrolnych, do któ

rych są uprawnione osoby upoważnione przez organ prowadzący rejestr działalności regulowanej. Uprawnienie to obejmuje w szczególności: • wstęp na teren nieruchomości, obiektu, lokalu lub ich części, gdzie jest wy

konywana działalność regulowana, w dniach i w god?,inach, w których ta działalność jest lub powinna być wykonywana;

• możliwość żądania ustnych lub pisemnych wyjaśnień, okazania dokumentów lub innych nośników informacji oraz udostępnienia danych mających związek z przedmiotem kontroli.

http://www.turystyka.crz.gov.pl

72 Rozdział 3

Należy dodać, że uzupełniająco powinny być wówczas stosowane ogólne przepisy o kontroli przedsiębiorcy ustalone w ustawie o s.d,g. Trzeba też podkreślić uprawnienie organu prowadzącego rejestr działalności regulowanej do wezwania przedsiębiorcy do usunięcia w wyznaczonym terminie uchybień stwierdzonych w toku kontroli- Niewątpliwie organ ten ma również inne możliwości oddziaływania pokontrolnego na przedsiębiorcę, wynikające z odrębnych przepisów.

Przepisy ustawy o usługach turystycznych dotyczące kontroli stanowią lex specialis i w konsekwencji uchylają ogólne postanowienia w tym zakresie ustawy o S-d.g. Ustalenia ustawy o usługach turystycznych określają organy upoważnione do wykonywania kontroli działalności gospodarczej prowadzonej przez przedsiębiorcę, dotyczącej:

• zgodności ze stanem faktycznym danych zawartych w oświadczeniu o spełnieniu warunków wykonywania działalności w zakresie organizowania imprez turystycznych oraz pośrednictwa turystycznego;

• zgodności wykonywanej działalności z uzyskanym wpisem do rejestru; • przestrzegania warunków wykonywania działalności gospodarczej określo

nych ustawą; • zgodności wykonywanej działalności gospodarczej z zawartymi umowami

agencyjnymi; • przestrzegania przez przedsiębiorców, dających zlecenie agentom, warunków

wykonywania działalności gospodarczej określonych ustawą. Wyznaczone w powyższym zakresie działania kontrolne znajdują się obec

nie w kompetencjach Ministra Sportu i Turystyki jako ministra właściwego do spraw turystyki oraz poszczególnych marszałków województw. Omawiane przepisy są sformułowane na tyle szeroko, że uzasadniają wniosek o objęciu przez wskazane organy działaniami kontrolnymi nie tylko organizatorów turystyki oraz pośredników turystycznych, ale także agentów turystycznych. W razie stwierdzenia przez ministra właściwego do spraw turystyki w wyniku kontroli uchybień w sposobie wykonywania działalności gospodarczej, występuje on do właściwego marszałka województwa o podjęcie stosownych działań.

Wykonywanie działalności gospodarczej w zakresie organizowania imprez turystycznych i pośrednictwa turystycznego bez wymaganego wpisu do rejestru działalności regulowanej nie występuje zbyt często w świetle statystyk. Z wykazu przedsiębiorców, którzy wykonywali taką działalność bez wpisu do rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych, wynika według danych zawartych w Centralnej Ewidencji Organizatorów Turystyki i Pośredników Turystycznych na dzień 1 sierpnia 2007 r., że w minionych trzech latach takich podmiotów ustalono tylko 25, głównie w województwie śląskim. Jednakże obserwacja rynku usług turystycznych dowodzi, że tzw. szara strefa w tej dziedzinie występuje na szerszą skalę i w przeszłości stwierdzano więcej podobnych sytuacji.


Ustalenia ustawy o usługach turystycznych uznają w oznaczonych przypadkach agenta turystycznego za organizatora turystyki wykonującego działalność bez wymaganego wpisu do rejestru działalności regulowanej. Ustawodawca czyni tak w celu ochrony konsumentów w sytuacjach, gdy przedsiębiorca występuje wobec klientów jako agent turystyczny, który: • w umowach zawieranych z klientami nie wskazuje jednoznacznie właściwe

go organizatora turystyki, którego reprezentuje, lub • działa jako agent organizatora turystyki, który nie jest uprawniony do zawie

rania umów z klientami na terytorium RP, bądź • działa bez ważnej umowy agencyjnej lub przekracza jej zakres.

Ustawa o usługach turystycznych nakłada kilka obowiązków na przedsiębiorcę będącego organizatorem turystyki lub pośrednikiem turystycznym i działającego jednocześnie jako agent turystyczny w ramach wykonywanej działalności. Taki przedsiębiorca jest obowiązany: • wykonywać działalność tylko na rzecz organizatorów turystyki wpisanych do

rejestru; • w umowie zawieranej z klientem wskazywać jednoznacznie właściwego

organizatora turystyki, którego reprezentuje; • działać na podstawie ważnej umowy agencyjnej.

W razie stwierdzenia wykonywania przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej w zakresie organizowania imprez turystycznych lub pośrednictwa turystycznego bez wymaganego wpisu do rejestru działalności regulowanej marszałek województwa wydaje decyzję o stwierdzeniu tego faktu oraz o zakazie wykonywania działalności gospodarczej objętej wpisem do rejestru przez okres trzech lat. Taka decyzja określa w szczególności firmę przedsiębiorcy, którego zakaz dotyczy, identyfikuje osoby upoważnione do kierowania działalnością tego przedsiębiorcy oraz określa datę stwierdzenia wykonywania działalności bez wymaganego wpisu do rejestru. Określony przez tę decyzję przedsiębiorca jest umieszczany w Centralnej Ewidencji w wykazie przedsiębiorców. którzy wykonywali działalność bez wymaganego wpisu do rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych. Następuje to dopiero na podstawie ostatecznej decyzji wskazanego organu. W wykazie tym wskazuje się termin, w którym upływają trzy lata od dnia uprawomocnienia się danej decyzji i po upływie tego terminu określony przedsiębiorca jest z urzędu wykreślany. Podjęcie przezeń w tym okresie działalności gospodarczej oznaczonej w decyzji stanowi wykroczenie zagrożone w k.w. karą ograniczenia wolności lub grzywny, dopiero po upływie trzech lat od dnia wydania decyzji o stwierdzeniu wykonywania działalności gospodarczej bez wymaganego wpisu do rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych dany przedsiębiorca może uzyskać wpis do tego rejestru, jeśli spełnia ustawowe warunki.

Kontrola działalności gospodarczej prowadzonej przez przedsiębiorcę w zakresie organizowania imprez turystycznych i pośrednictwa turystycznego może

M Rozdział 3

wykazać niezgodność wykonywanej działalności gospodarczej z wpisem do rejestru działalności regulowanej, niezgodność ze stanem faktycznym danych zawartych w oświadczeniu przedsiębiorcy o spełnieniu warunków wykonywania działalności w zakresie organizowania imprez turystycznych i pośrednictwa turystycznego, nieprzestrzeganie ustawowych warunków wykonywania działalności gospodarczej, niezgodność wykonywanej działalności gospodarczej z zawartymi umowami agencyjnymi, czy naruszanie bezpieczeństwa lub dóbr osobistych klientów. W takich przypadkach właściwy marszałek województwa działający z własnej inicjatywy lub na wniosek ministra właściwego do spraw turystyki występującego o podjęcie stosownych działań pokontrolnych powinien wezwać danego przedsiębiorcę do usunięcia naruszeń w wyznaczonym terminie. Nie dotyczy to jednak przypadku stwierdzenia złożenia niezgodnego ze stanem faktycznym oświadczenia przedsiębiorcy o spełnieniu wymaganych warunków wykonywania działalności regulowanej. Wtedy marszałek województwa od razu wydaje decyzję o zakazie wykonywania przez przedsiębiorcę działalności objętej wpisem. Taką decyzję organ ten wydaje lakże w razie nicusunięcia naruszeń wymaganych warunków przez przedsiębiorcę w wyznaczonym terminie.

Ponadto marszałek województwa wydaje decyzję o zakazie wykonywania przez przedsiębiorcę działalności objętej wpisem do rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych w przypadku stwierdzenia rażącego naruszenia warunków wymaganych do wykonywania działalności regulowanej. Pojęcie rażącego naruszenia warunków zosiało ustawowo sprecyzowane w ustawie o usługach turystycznych. Obejmuje ono: • zawieranie umów z kliencami bez uprzedniego zawarcia umowy gwarancji

bankowej lub ubezpieczeniowej albo umowy ubezpieczenia na rzecz klientów; • nicprzedłożenic marszałkowi województwa oryginału kolejnej umowy gwa

rancji bankowej lub ubezpieczeniowej albo umowy ubezpieczenia na rzecz klientów przed upływem terminu obowiązywania umowy poprzedniej;

• niedopełnienie obowiązków przedsiębiorcy określonych w rozdziale 3 ustawy o usługach turystycznych, związanych z ochroną klienta zawierającego umowę o świadczenie usług turystycznych;

• powierzenie przez organizatora turystyki wykonywania zadań przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek osobie nieuprawnionej lub nieznającej języka powszechnie znanego w państwie odwiedzanym lub języka uzgodnionego z kontrahentem zagranicznym, bądź osobie nieposiadającej aktualnego zaświadczenia lekarskiego o braku przeciwwskazań do wykonywania zadań przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek, wydanego zgodnie z przepisami o badaniach lekarskich pracowników;

• używanie i powoływanie się na aktualny wpis do rejestru działalności regulowanej, w celu wprowadzenia w błąd klientów co do rzeczywistego charak-


teru wykonywanej przez siebie działalności, przy prowadzeniu sprzedaży prawa do korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku;

• wykonywania działalności poza zakresem terytorialnym określonym we

wniosku. Nie każde naruszenie powyższych obowiązków - zwłaszcza gdy są one okre

ślone w sposób ogólny - oznacza ich rażące naruszenie. Toteż marszałek województwa jako organ prowadzący rejestr działalności regulowanej powinien w takich sytuacjach najpierw wystąpić do przedsiębiorcy z żądaniem wyjaśnień i usunięcia stwierdzonych naruszeń w wyznaczonym terminie.

Zgodnie z przepisami ustawy o s.d.g. decyzja o zakazie wykonywania działalności regulowanej wydana przez marszałka województwa we wskazanych wyżej trzech sytuacjach podlega natychmiastowemu wykonaniu. Przy tym organ ten z urzędu wykreśla wpis przedsiębiorcy w rejestrze organizatorów turystyki i pośredników turystycznych. Taki przedsiębiorca wykreślony z wymienionych przyczyn może uzyskać ponowny wpis do tego rejestru nie wcześniej niż po upływie trzech lat od dnia wydania decyzji o wykreśleniu. Tej treści przepis ustawy o s.d,g. stanowi dodatkową sankcję dla przedsiębiorcy. Może jednak okazać się, że decyzja o zakazie wykonywania określonej działalności gospodarczej zostanie uchylona i w rezultacie po takim skutecznym jej wzruszeniu dany przedsiębiorca będzie ponownie wpisany do rejestru działalności regulowanej. Dopiero ostateczna decyzja marszałka województwa o zakazie wykonywania działalności gospodarczej z przyczyn wyżej omówionych jest podstawą umieszczenia danego przedsiębiorcy w wykazie przedsiębiorców, których wykreślono z rejestru. Wyraźnie stwierdzają to przepisy ustawy o usługach turystycznych, wymagające wskazania w tym wykazie terminu, w którym upływają trzy lata od dnia wykreślenia wpisu do rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych. Po upływie tego terminu wykreślenie przedsiębiorcy z wymienionego wykazu następuje z urzędu.

3.5. Organizacja polowań jako usługa turystyczna

Turystyka myśliwska (łowiecka) jest aktywną formą turystyki. Jest to turystyka specjalistyczna, gdyż wymaga ona specjalnych umiejętności i odpowiedniej wiedzy podlegającej sprawdzeniu przed nadaniem uprawnień do polowania, specjalnego sprzętu, specjalnych urządzeń oraz odpowiednich terenów, jako że walory specjalistyczne tkwią też w środowisku przyrodniczym. Ten rodzaj aktywności turystycznej podlega ustawie z 1995 r. - prawo łowieckie. Wskazana ustawa rozumie łowiectwo jako element ochrony środowiska przyrodniczego, mający na celu ochronę zwierząt łownych i gospodarowanie ich zasobami w zgodzie z zasadami ekologii oraz zasadami racjonalnej gospodarki rolnej,

'° . Rozdział 3

leśnej i rybackiej. Ważne znaczenie ma tradycja i kultura łowiecka oraz etyka myśliwska, bez których uwzględnienia zatraca się istotę łowiectwa.

Turystyka myśliwska oznacza migracje ludności związane z udziałem w polowaniach w kraju lub za granicą. Można odróżnić trzy rodzaje takich migracji: • udział myśliwych zamieszkałych w Polsce w polowaniach organizowanych

w obwodach łowieckich w różnych częściach kraju, • łowiecka turystyka przyjazdowa, polegająca na sprzedaży cudzoziemcom

usług turystycznych obejmujących polowania w Polsce, • łowiecka turystyka wyjazdowa, polegająca na sprzedaży polskim myśli

wym usług turystycznych obejmujących polowania za granicą. Tylko dwa ostatnie rodzaje turystyki myśliwskiej wiążą się ze świadczeniem

usług turystycznych. Jeszcze kilka lat temu świadczenie tych usług wymagało uzyskania aż dwóch koncesji, a potem dwóch zezwoleń. Wejście w życie ustawy o s.d.g. z 2004 r. zredukowało te przesadne wymagania w zakresie reglamentacji prawnej świadczenia wskazanych usług turystycznych. Przepisy wprowadzające tę ustawę dokonały zmiany prawa łowieckiego, które obecnie zalicza omawiany rodzaj działalności gospodarczej do działalności regulowanej w rozumieniu ustawy o s.d.g.

Podstawową konsekwencją tych zmian jest to, że świadczenie usług turystycznych obejmujących polowania wykonywane przez cudzoziemców na terytorium RP oraz polowania za granicą wymaga jedynie spełnienia warunków określonych przez prawo łowieckie oraz uzyskania wpisu do rejestru działalności regulowanej. Prawo łowieckie nazywa ten rejestr prowadzony przez marszałka województwa mianem rejestru polowań. Wskazany rejestr podlega wyżej omówionym przepisom ustawy o s.d.g.

Prawo łowieckie stanowi lex specialis w stosunku do przepisów ustawy o s.d.g., jak też w odniesieniu do ustawy o usługach turystycznych. Jednak w porównaniu ze stanem prawnym sprzed wejścia w życie ustawy o s.d.g. różnica jest taka, że obecnie ustawa o usługach turystycznych nie znajduje zastosowania do określenia warunków, od których spełnienia zależy podjęcie przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej polegającej na świadczeniu usług turystycznych obejmujących polowania wykonywane przez cudzoziemców na terytorium Rp oraz polowania za granicą. W tym i tylko w tym zakresie nie ma podstaw do stosowania przepisów ustawy o usługach turystycznych do działalności przedsiębiorcy będącego organizatorem imprez obejmujących polowania dla cudzoziemców w Polsce lub polowania za granicą. Jednak skoro są to usługi turystyczne- to do świadczenia tego rodzaju usług znajdują w konsekwencji zastosowanie przepisy ustawy o usługach turystycznych, w tym zwłaszcza przepisy dotyczące ochrony klienta. Przecież prawo łowieckie tych kwestii w ogóle nie reguluje.


Natomiast określone przez prawo łowieckie warunki podjęcia przez przedsiębiorcę omawianej działalności gospodarczej nie podlegają ocenie w świetle przepisów ustawy o usługach turystycznych. Z przepisów prawa łowieckiego wynika, że przedsiębiorca jest wtedy obowiązany spełnić aż cztery warunki: • ustanowić obowiązkowe zabezpieczenie majątkowe roszczeń osób trzecich

z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez przedsiębiorcę, co należy odróżnić od wymagań stawianych przez Polski Związek Łowiecki (PZŁ), aby sami myśliwi dewizowi byli ubezpieczeni od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone podczas polowania;

• złożyć z wynikiem pozytywnym egzamin ze znajomości zasad wykonywania polowania i zasad ochrony przyrody lub zatrudniać osobę spełniającą ten warunek;

• składać organowi rejestrowemu, którym obecnie jest marszałek województwa, oryginały dokumentów potwierdzających zawarcie kolejnych umów, albo dokonania kolejnej blokady środków finansowych, będących formami obowiązkowego zabezpieczenia majątkowego;

• niekaralność przedsiębiorcy i osób kierujących jego działalnością za przestępstwa określone w prawie łowieckim i przestępstwo przeciwko obrotowi gospodarczemu. Niewątpliwie świadczenie usług turystycznych obejmujących polowania

w kraju dla cudzoziemców oraz polowania za granicą wymaga szczególnych zabezpieczeń ze względu na bezpieczeństwo uczestników polowań, jak również osób postronnych, które mogą ponieść szkodę podczas polowania. Toteż prawo łowieckie przewiduje, że wspomniane wyżej zabezpieczenie majątkowe roszczeń osób trzecich z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez przedsiębiorcę, świadczącego omawiane usługi turystyczne, jest obowiązkowe. Może ono polegać w szczególności na zawarciu umowy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej. Przy tym zgodnie z rozporządzeniem Ministra Finansów z 2005 r. w sprawie minimalnej wysokości sumy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej wymaganej w związku z wykonywaną przez przedsiębiorcę działalnością gospodarczą w zakresie łowiectwa wskazana minimalna suma gwarancji wynosi 4% rocznego przychodu z tytułu wykonywanej przez przedsiębiorcę omawianej działalności gospodarczej, uzyskanego w poprzednim roku obrotowym. Suma ta nie może jednak być mniejsza niż równowartość 10 tys euro w przypadku usług turystycznych obejmujących wyłącznie polowania wykonywane przez cudzoziemców na terytorium RP, a 15 tys. euro -w razie polowań organizowanych wyłącznie za granicą. Natomiast dla przedsiębiorcy świadczącego usługi turystyczne obejmujące zarówno polowania wykonywane przez cudzoziemców w Polsce, jak również polowania za granicą minimalna wysokość sumy gwarancji nie może wynosić mniej niż równowartość 20 tys. euro.

78 Rozdział 3

Prawo łowieckie przewiduje też- nieznaną ustawie o usługach turystycznych - formę zabezpieczenia majątkowego w postaci blokady środków finansowych na rachunku bankowym przedsiębiorcy. Jest ona dokonywana na rzecz właściwego zarządu województwa w wysokości 4% rocznego przychodu z tytułu wykonywania przez przedsiębiorcę omawianej działalności gospodarczej, uzyskanego w poprzednim roku obrotowym. Przy tym zgodnie z prawem łowieckim wysokość zablokowanej kwoty nie może być niższa niż równowartość 20 tys. euro. i

W przypadku niezawarcia umowy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej, ani niedokonania blokady środków finansowych na rachunku bankowym przedsiębiorcy, do takiego przedsiębiorcy znajdują zastosowanie przepisy rozporządzenia Ministra Finansów z 2005 r. w sprawie ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej przedsiębiorcy wykonującego działalność gospodarczą w zakresie łowiectwa. Wskazany przedsiębiorca ma obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (t/w. ubezpieczenie OC), powstający w dniu złożenia wniosku o wpis do rejestru polowań. Ubezpieczenie to obejmuje odpowiedzialność cywilną przedsiębiorcy za szkody wyrządzone w następstwie działania lub zaniechania ubezpieczonego, w okresie trwania ochrony ubezpieczeniowej, wyrządzone w związku z wykonywaną przez niego działalnością gospodarczą. Z zakresu tego ubezpieczenia OC są jednak wyłączone m.in. szkody powstałe w związku z używaniem broni palnej, jak też polegające na zapłacie kar umownych. Przepisy powołanego rozporządzenia wykluczają przy tym możliwość umownego ograniczenia wypłaty odszkodowań przez ubezpieczyciela. Z kolei co do wysokości minimalnej sumy gwarancyjnej tego ubezpieczenia OC, to zgodnie z ustaleniami omawianego rozporządzenia w odniesieniu do jednego zdarzenia, którego skutki są objęte umową ubezpieczenia OC, wynosi ona równowartość 10 tys. euro w przypadku przedsiębiorcy świadczącego usługi turystyczne obejmujące wyłącznie polowania wykonywane przez cudzoziemców na terytorium RP, 15 tys. euro - w razie polowań organizowanych wyłącznie za granicą, a 20 tys. euro - w odniesieniu do przedsiębiorcy świadczącego usługi turystyczne obejmujące zarówno polowania wykonywane przez cudzoziemców w Polsce, jak i polowania za granicą.

Spełnienie warunku złożenia z wynikiem pozytywnym egzaminu ze znajomości zasad wykonywania polowania oraz zasad ochrony przyrody oznacza posiadanie wymaganej fachowości w tej dziedzinie. Osoba taka jest przez myśliwych nazywana mianem pilota myśliwskiego. Wskazany egzamin przeprowadza komisja egzaminacyjna powołana przez ministra właściwego do spraw środowiska. Skład tej komisji, wymagane od egzaminowanych dokumenty, sposób przeprowadzenia egzaminu oraz wzór zaświadczenia stwierdzającego złożenie egzaminu z wynikiem pozytywnym określa obecnie rozporządzenie Ministra Środowiska z 2005 r. w sprawie egzaminu ze znajomości wykonywania polowa-


nia oraz zasad ochrony przyrody. Wskazany egzamin składa się z części pisemnej i ustnej, a ma on sprawdzić znajomość przepisów prawa łowieckiego z 1995 r., ustawy o ochronie przyrody z 2004 r. oraz ustawy o broni i amunicji z 1999 r., a także aktów wykonawczych wydanych na podstawie wymienionych ustaw. Egzamin ten trzeba odróżnić od egzaminu będącego jednym z warunków uzyskania uprawnień do wykonywania polowania, zdawanego przed komisją egzaminacyjną powołaną przez PZŁ.

Z kolei jeśli chodzi o warunek niekaralności przedsiębiorcy i osób kierujących jego działalnością za wskazane przez prawo łowieckie przestępstwa, to w szczególności odnosi się to do określonych przez omawianą ustawę typów przestępstw stanowiących tzw. kłusownictwo. Jest oczywiste, że osoba skazana za takie przestępstwo nic powinna być organizatorem imprez turystycznych obejmujących polowania, ani kierować tego rodzaju działalnością gospodarczą. Podobnie ze zrozumiałych względów dyskwalifikuje w tym zakresie taką osobę popełnienie przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu. Ta kategoria przestępstw powinna być rozumiana szeroko, obejmując nie tylko przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu określone w k.k., ale również podobne przestępstwa przewidziane w innych ustawach, jak np. w prawie bankowym z 1997 r., ustawie o działalności ubezpieczeniowej z 2003 r., czy k.s.h. z 2000 r.

Zapewnienie o spełnieniu powyższych warunków musi się znaleźć w oświadczeniu przedsiębiorcy składanym wraz z pisemnym wnioskiem o wpis do rejestru polowań. Zgodnie z prawem łowieckim wskazany wniosek powinien zawierać: • firmę przedsiębiorcy oraz numer identyfikacji podatkowej (NIP); • wskazanie siedziby przedsiębiorcy i jego adresu, a w przypadku osoby fi

zycznej będącej przedsiębiorcą- również jej adresu zamieszkania; • numer w rejestrze przedsiębiorców albo'w ewidencji działalności gospodar

czej; • określenie zakresu działalności, która ma być objęta wpisem do rejestru.

Zastanawiają różnice w zakresie ustawowych wymagań co do treści powyższego wniosku w porównaniu z analogicznym wnioskiem o wpis do rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych. Należało się spodziewać, że wymagania te będą w obu wypadkach takie same. Jednak tak nie jest z powodów trudnych do zrozumienia.

Do wniosku o wpis do rejestru polowań przedsiębiorca powinien też dołączyć oryginał umowy ubezpieczenia OC albo umowy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej, bądź oryginał dokumentu potwierdzającego dokonanie blokady środków finansowych. Dokumenty te nic podlegają ocenie przez marszałka województwa jako organ rejestrowy. Organ ten może jedynie wezwać przedsiębiorcę do uzupełnienia wniosku o wpis i jeżeli ten wniosek jest kompletny i zawiera wymagane załączniki, to w terminie 7 dni od dnia wpływu wniosku marszałek województwa jest obowiązany dokonać wpisu do rejestru

Rozdział 3

polowań. Przy tym zgodnie z prawem łowieckim wpisowi do rejestru podlegają dane podane we wniosku o wpis, z wyjątkiem adresu zamieszkania osoby fizycznej będącej przedsiębiorcą, jeżeli jest on inny niż adres siedziby. Należy podkreślić, że do tego rejestru działalności regulowanej znajdują zastosowanie wyżej omówione przepisy ustawy o s.d.g. Warto zauważyć, że prawo łowieckie zupełnie zbędnie powtarza ustalenia ustawy o s.d.g., określające podstawy prawne wydania przez organ rejestrowy decyzji o zakazie wykonywania przez przedsiębiorcę działalności objętej wpisem. Taką podstawą może być w szczególności stwierdzenie rażącego naruszenia warunków wykonywania działalności przez przedsiębiorcę objętej wpisem do rejestru polowań. Sprecyzowanie pojęcia rażącego naruszenie warunków nastąpiło w prawie łowieckim. Obejmuje ono:

• nieprzedłożenie organowi rejestrowemu oryginału umowy ubezpieczenia OC albo umowy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej, bądź oryginału dokumentu potwierdzającego dokonanie blokady środków finansowych;

* wykonywanie działalności poza zakresem określonym we wniosku. Należy wspomnieć o szczególnych przepisach prawa łowieckiego przyznają

cych uprawnienia do wykonywania polowania na terytorium RP. Poza członkami PZL takie uprawnienia są przyznane przez szczególne przepisy omawianej ustawy obywatelom państw członkowskich UE, jeżeli posiadają oni uprawnienia do wykonywania polowania w państwie członkowskim i złożą egzamin uzupełniający w języku polskim przed komisją egzaminacyjną PZŁ. W razie nieposiadania uprawnienia do polowania w państwie członkowskim UE lub niezłożenia wskazanego egzaminu taki obywatel państwa członkowskiego UE może wykonywać polowanie w Polsce tylko po wykupieniu polowania u przedsiębiorcy wpisanego do rejestru polowań albo na podstawie zgody ministra właściwego do spraw środowiska. Tej treści przepis szczególny prawa łowieckiego odnosi się ponadto do wszystkich innych cudzoziemców oraz obywateli polskich, przebywających z zamiarem stałego pobytu za granicą, niebędących członkami PZŁ. To tzw. wykupienie polowania oznacza zawarcie odpowiedniej umowy o świadczenie usług turystycznych obejmujących polowanie na terytorium RP. Dodatkowym warunkiem dotyczącym wówczas tylko cudzoziemców jest wymóg obecności podczas polowania przedstawiciela dzierżawcy lub zarządcy obwodu łowieckiego, będącego członkiem PZŁ. Ma to zapewnić przestrzeganie przepisów prawa łowieckiego podczas polowania

3.6. Uprawnienia przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Przewodnictwo turystyczne jest niemal tak stare, jak turystyka. Od wiedzy ogólnej i specjalistycznej przewodnika turystycznego, jego postawy, zaangażo-


wania, umiejętności przekazania informacji i nawiązania kontaktu z grupą zależy w dużej mierze to, co uczestnicy wycieczki zobaczą w zwiedzanej miejscowości czy obiekcie turystycznym oraz jakie ciekawe informacje uzyskają. Również pilot wycieczki, chociaż zasadniczo ma spełniać funkcje opiekuńcze w stosunku do uczestników imprezy turystycznej, często wychodzi poza te podstawowe swoje obowiązki i jcsl wartościowym źródłem wiedzy o odwiedzanych krajach, miejscowościach i obiektach. Taki stan rzeczy wynika ze stawiania kandydatom na przewodników turystycznych i pilotów wycieczek wysokich wymagań przez obowiązujące prawo. Uzyskanie uprawnień w tym zakresie wiąże się ze spełnieniem szeregu warunków ustalonych przez ustawę o usługach turystycznych oraz wydane na jej podstawie przepisy wykonawcze. Uprawnienia te stanowią dowód posiadania odpowiednich kwalifikacji do wykonywania określonego zawodu lub czynności, czyli uzyskania tzw. licencji zawodowej.

W pierwotnej wersji ustawy o usługach turystycznych nie definiowała ona przewodnika turystycznego ani pilota wycieczek, które to pojęcia wydawały się powszechnie zrozumiałe. Dopiero nowelizacja tej ustawy w 2000 r. dodała ustawowe określenia wskazanych pojęć. Zgodnie z obecnie obowiązującymi ustaleniami ustawowymi przewodnik turystyczny to osoba zawodowo oprowadzająca turystów lub odwiedzających po wybranych obszarach, miejscowościach i obiektach oraz udzielająca o nich informacji. Zmiany powołanej ustawy dokonane w 2004 r. ograniczyły zadania przewodnika turystycznego do oprowadzania wycieczek oraz fachowego udzielania ich uczestnikom określonych informacji. Natomiast obowiązek sprawowania opieki nad uczestnikami wycieczek nie ciąży obecnie na przewodnikach turystycznych, co jest oczywistym nieporozumieniem zwłaszcza w przypadku przewodników górskich. Nic tylko zresztą na obszarach górskich, ale również na niektórych trasach turystycznych dbanie przez przewodnika turystycznego o bezpieczeństwo uczestników wycieczki jest wręcz koniecznością.

Z kolei termin „pilot wycieczek" oznacza zgodnie z ustawą o usługach turystycznych osobę towarzyszącą, w imieniu organizatora turystyki, uczestnikom imprezy turystycznej, sprawującą opiekę nad nimi i czuwającą nad sposobem wykonania na ich rzecz usług. Pilot wycieczek działa zatem jako przedstawiciel organizatora turystyki i powinien posiadać w tym zakresie formalne umocowanie.

Dane publikowane na temat liczby przewodników turystycznych i pilotów wycieczek działających w Polsce są bardzo rozbieżne i mylące. Wynika to m.in. ze zmian stanu prawnego w tym zakresie oraz utraty tego rodzaju uprawnień z powodu ich niepotwierdzenia w ustawowym terminie. Wiele osób. które uzyskały uprawnienia przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek, nigdy nie podjęło się wykonywania tych czynności. Wiarygodne wydają się dane. według których w latach 1999-2004 uprawnienia przewodnika turystycznego zostały

82 Rozdział 3

nadane lub potwierdzone 14 640 osobom (w tym 4582 - przewodnika górskiego, 3850 - przewodnika miejskiego. 6208 - przewodnika terenowego), a uprawnienia pilota wycieczek uzyskały lub potwierdziły we wskazanym okresie 29 804 osoby. Przy tym w ostatnich latach uprawnienia przewodnika turystycznego uzyskuje co roku kilkaset osób, a uprawnienia pilota wycieczek - ponad 2 tys. osób.

Zgodnie z ustaleniami ustawy o usługach turystycznych można otrzymać uprawnienia przewodników turystycznych następujących rodzajów: • przewodnika górskiego dla określonych obszarów górskich, przy czym od

różnia się trzy klasy takiego przewodnictwa w zależności od stopnia trudności tras oraz wycieczek, nadawane na jeden lub więcej obszarów górskich Beskidów, Sudetów lub Tatr. co prowadzi do wyróżnienia przewodników beskidzkich, sudeckich i tatrzańskich;

• przewodnika miejskiego dla poszczególnych miast, przy czym z przepisów wykonawczych wynika, że takie uprawnienia są wymagane w wypadku Katowic (łącznic z Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym) Krakowa. Lublina. Łodzi, Poznania, Szczecina, Torunia, Trójmiasta (Gdańska, Gdyni i Sopotu łącznie), Warszawy i Wrocławia;

• przewodnika terenowego dla poszczególnych województw, regionów lub tras turystycznych, przy czym takie uprawnienia obejmują również miasta położone w obrębie województwa lub regionu. Przy tym przewodnicy turystyczni mogą oprowadzać obsługiwane wycieczki

po muzeach, wystawach i zabytkach znajdujących się na obszarze ich uprawnień, jeżeli zadania tego nic wykonuje uprawniony etatowy pracownik. Regulamin dla zwiedzających ustalony przez dyrektora muzeum, organizatora wystawy lub właściciela zabytku powinien określić sposób oprowadzania wycieczek przez przewodników turystycznych w tego rodzaju szczególnych sytuacjach.

Uprawnienia pilota wycieczek nie są obecnie ustawowo dzielone na rodzaje, ale dawniej odróżniano pilota wycieczek zagranicznych od pilota wycieczek krajowych. W rzeczywistości taki podział następuje. Przepisy ustawy o usługach turystycznych wyznaczają przecież zadania pilotów wycieczek w ścisłym związku z charakterem danej imprezy turystycznej. Do ich zadań należy przede wszystkim sprawowanie w imieniu organizatora turystyki opieki nad uczestnikami imprezy turystycznej w niezbędnym zakresie wynikającym właśnie z charakteru danej imprezy. Niewątpliwie zakres tej opieki w przypadku imprez wyjazdowych musi być znacznie większy, co wynika m.in. z rozmaitych niebezpieczeństw zagrażających uczestnikom takiej wycieczki w środowisku z reguły im nie znanym, jak też z często występującej bariery językowej.

Do bardzo istotnych zadań pilota wycieczek należy też czuwanie nad sposobem wykonywania usług świadczonych na rzecz uczestników podczas imprezy turystycznej. 'Należyte wykonanie tych usług wymaga podejmowania różnych


czynności przez pilota wycieczki i w to w odpowiednim czasie. Wiąże się z tym kolejne zadanie pilota wycieczek, jakim jest reprezentowanie przezeń organizatora turystyki wobec kontrahentów świadczących usługi w trakcie trwania imprezy. Wymaga to w szczególności składania w. charakterze pełnomocnika tego organizatora odpowiednich oświadczeń woli. Ponadto nader ważne w praktyce zadanie pilota wycieczek polega na przyjmowaniu od uczestników imprezy turystycznej podczas jej trwania reklamacji dotyczących świadczonych im usług.

Ustawa o usługach turystycznych w obecnym brzmieniu przyznaje marszałkom województw kompetencje związane z uzyskiwaniem uprawnień przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek. Właśnie marszałek województwa właściwy dla miejsca zamieszkania obywatela polskiego występującego o przyznanie takich uprawnień jest organem, który nadaje wskazane uprawnienia, odmawia nadania, zawiesza i przywraca je oraz cofa. Natomiast osoby niebę-dące obywatelami RP, nieposiadające miejsca zamieszkania w Polsce, a spełniające warunki nadania uprawnień przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek, występują z wnioskiem o nadanie tych uprawnień do wybranego przez siebie marszałka województwa. Również obywatele państw członkowskich UE, nieposiadający miejsca zamieszkania na terytorium Polski, którzy nabyli kwalifikacje do wykonywania zawodu przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek w tych państwach, składają wniosek o nadanie omawianych uprawnień do wybranego marszałka województwa. Podstawę do nadania tych uprawnień stanowi w takiej sytuacji decyzja ministra właściwego do spraw turystyki o uznaniu kwalifikacji do wykonywania zawodu przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek na terytorium RP, wydana na podstawie odrębnych przepisów.

Przepisy rozporządzenia w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek z 2006 r. określiły treść wniosku o nadanie omawianych uprawnień oraz wymagane załączniki. Osoba występująca z takim wnioskiem powinna spełniać następujące wymagania ustalone przez ustawę o usługach turystycznych: • ukończenie 18 lat; • posiadanie co najmniej wykształcenia średniego; • odpowiedni stan zdrowia potwierdzony zaświadczeniem lekarskim; • niekaralność za przestępstwa umyślne lub inne popełnione w związku z wy

konywaniem zadań przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek; • odbycie szkolenia przeprowadzonego przez jednostkę organizacyjną lub oso

bę upoważnioną na podstawie decyzji administracyjnej marszałka województwa;

• odbycie praktyki w zakresie wymaganym dla danego rodzaju uprawnień; • zdanie egzaminu przed komisją egzaminacyjną powołaną przez właściwego

marszałka województwa.

zZ . , Rozdział 3

Dokonana w 2004 r. nowelizacja ustawy o usługach turystycznych częściowo zmodyfikowała warunek dotyczący posiadania stanu zdrowia umożliwiającego wykonywanie zadań przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek. Obecnie nieprzedłożenie właściwemu marszałkowi województwa aktualnego zaświadczenia lekarskiego o braku przeciwwskazań do wykonywania tego rodzaju zadań powoduje skutek w postaci niemożności wykonywania wskazanych uprawnień. Natomiast już nic następuje w takiej sytuacji automatyczna utrata tych uprawnień.

Szczegółowe wymagania w zakresie organizowania szkoleń, odbywania zajęć praktycznych oraz przeprowadzania egzaminów dla kandydatów na przewodników turystycznych i pilotów wycieczek określają przepisy rozporządzenia w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek z 2006 r. Załączniki do tego rozporządzenia określają wymagany program podstawowego szkolenia ogólnego i specjalistycznego oraz szkolenia uzupełniającego dla poszczególnych rodzajów uprawnień przewodnickich, jak też program szkolenia dla kandydatów na pilotów wycieczek. Ten akt wykonawczy określa też sprawy związane z właściwością terytorialną marszałków województw powołujących komisje egzaminacyjne dla przewodników górskich.

Nowelizacja ustawy o usługach turystycznych dokonana w 2004 r. zwiększyła obowiązki organizatorów szkoleń dla osób starających się o uprawnienia przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek. Wzrosły wymagania co do dysponowania odpowiednią kadrą wykładowców z wyższym wykształceniem oraz kadrą instruktorów prowadzących zajęcia praktyczne, posiadających udokumentowaną praktykę w zakresie wykonywania zadań odpowiednio przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek. Upoważnienie do prowadzenia tego rodzaju szkoleń - wydawane przez marszałka województwa - określa szczegółowe warunki tych szkoleń, co przy tym podlega kontroli przez osoby upoważnione przez wskazany organ. W drodze decyzji administracyjnej może nastąpić cofnięcie takiego upoważnienia wskutek prowadzenia szkolenia niezgodnie z upoważnieniem albo z powodu niespełnienia wymaganych warunków do jego uzyskania. Dalszą konsekwencją cofnięcia upoważnienia jest wtedy niemożność uzyskania przez 3 lata upoważnienia do organizowania tego rodzaju szkoleń. Taki sam skutek powoduje stwierdzenie w decyzji marszałka województwa prowadzenia bez upoważnienia szkolenia dla przewodników turystycznych lub pilotów wycieczek.

Przyznanie uprawnień przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek następuje w drodze decyzji administracyjnej właściwego marszałka województwa. Również formę decyzji ma odmowa wydania takich uprawnień, odmowa dopuszczenia do egzaminu, zawieszenie uprawnień, ich przywrócenie oraz cofnięcie. Marszałkowie województw są przy lym zobowiązani do prowadzenia ewidencji nadanych uprawnień.


Osoby wykonujące zadania przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek podlegają kontroli. Kontrola ta obejmuje posiadanie uprawnień co do ich obszaru oraz ważności, a także poprawność wykonywania zadań przewodnika turystycznego i pilota wycieczek. Ponadto kontroli podlega również zapewnienie przez organizatora turystyki opieki przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek nad uczestnikami imprezy turystycznej. Zastanawia użyte w tym kontekście przez przepisy ustawy o usługach turystycznych określenie o „opiece przewodnika turystycznego", mimo że obowiązek zapewnienia takiej opieki został wykreślony z zadań przewodnika turystycznego.

Wskazanej kontroli dokonują osoby imiennie upoważnione przez marszałków województw. Osoby te mają obowiązek powiadomienia o stwierdzonych uchybieniach marszałka województwa właściwego ze względu na miejsce dokonanej kontroli. Z kolei ten organ jest zobowiązany do przekazania otrzymanych wyników kontroli marszałkowi województwa, który nadał uprawnienia danemu przewodnikowi turystycznemu lub pilotowi wycieczek. Rezultatem takiej kontroli może być zawieszenie lub cofnięcie posiadanych uprawnień. W razie zaś stwierdzenia wykonywania zadań przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek bez uprawnień jest to podstawą ukarania za wykroczenie karą ograniczenia wolności lub grzywny zgodnie z przepisami k.w.

W świetle przepisów przejściowych ustawy o usługach turystycznych uprzednio uzyskane uprawnienia przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek mogły zostać zachowane pod warunkiem wystąpienia przez zainteresowane osoby z wnioskiem o potwierdzenie posiadanych uprawnień. Zgłoszenie takiego wniosku oraz jego udokumentowanie mogło nastąpić w terminie dwóch lat od wejścia w życie wskazanej ustawy, tj. do 1 lipca 2000 r. W sprawach tych potwierdzeń wojewodowie wydawali decyzje administracyjne, stosując sposób i tryb zaliczania uprawnień określony uprzednio przez rozporządzenie w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek z 1999 r. Osoby, które nie wystąpiły o takie potwierdzenie, straciły nabyte uprawnienia. Można to uznać za naruszenie zasady niedziałania prawa wstecz i związanej z nią zasady ochrony praw słusznie nabytych.

Sam ustawodawca w istocie przyznał się do nieprawidłowości w tym zakresie, nowelizując w 2004 r. ustawę o usługach turystycznych. Obecnie osoby, które nie potwierdziły w ustawowym terminie posiadanych uprawnień przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek, są dopuszczane do odpowiednio egzaminu na przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek bez konieczności odbycia szkolenia teoretycznego i praktycznego. W konsekwencji takie osoby mogą teraz odzyskać krótszą i nie tak kosztowną drogą posiadane wcześniej uprawnienia, ale zapewne nie jest to dla nich całkowicie satysfakcjonujące rozwiązanie. Podobnie słuszne jest nowe ustalenie ustawy o usługach turystycznych, że osoby posiadające uprawnienia przewodnika turystycznego są dopusz-

86 Rozdział 3

czane do egzaminu umożliwiającego uzyskanie uprawnień obejmujących dodatkowy zakres terytorialny bez konieczności odbycia szkolenia teoretycznego i praktycznego. Jest to racjonalne rozwiązanie, gdyż takie osoby tego rodzaju szkolenia już wcześniej przecież odbyły.

Odrębne zagadnienie sianowi dokumentowanie przez przewodników turystycznych i pilotów wycieczek znajomości języków obcych. Ustawa o usługach turystycznych przewiduje, że takim dokumentem może być dyplom ukończenia studiów filologicznych, nauczycielskiego kolegium języków obcych lub świadectwo ukończenia szkoły z obcym językiem wykładowym. Ponadto tego rodzaju uznanie znajomości języka obcego może nastąpić również w wypadkach określonych przez rozporządzenie MEN w sprawie dokumentowania znajomości języka obcego przez przewodników turystycznych i pilotów wycieczek z 2000 r.

Przewodnicy turystyczni i piloci wycieczek nielegitymujący się wymaganymi dokumentami muszą w celu wykazania się znajomością języka obcego przystąpić na ogólnie ustalonych zasadach do odpowiedniego egzaminu. Taki egzamin jest zdawany przed komisją egzaminacyjną powołaną przez właściwego marszałka województwa spośród osób znajdujących się na specjalnej liście ogłoszonej przez ministra właściwego do spraw turystyki. Za sprawdzenie znajomości języka obcego przez przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek są pobierane wcale nie tak niskie opłaty, których wysokość jest ustalona przez rozporządzenie w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek z 2006 r. Akt ten ustala także wysokość opłat za sprawdzenie kwalifikacji osób ubiegających się o uprawnienia przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek. Obecnie wpływy z tytułu wskazanych opłat stanowią dochód budżetu samorządu województwa i są przeznaczane na pokrycie kosztów organizacji i przeprowadzenia egzaminów na przewodników turystycznych i pilotów wycieczek oraz egzaminów ze znajomości języków obcych przewodników turystycznych i pilotów wycieczek.

Osoby, które spełniły wymagania dla uzyskania uprawnień przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek, otrzymują od właściwego marszałka województwa dokumenty to potwierdzające. Takim dokumentem ze stosownymi wpisami jest legitymacja przewodnika turystycznego, nazywana w wypadku przewodnictwa górskiego - legitymacją przewodnika górskiego, oraz legitymacja pilota wycieczek, jak również identyfikator noszony w widocznym miejscu podczas pełnienia obowiązków. Wzory tych legitymacji oraz identyfikatorów określają załączniki do rozporządzenia w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek z 2006 r.

ROZDZIAŁ

Podstawy prawne świadczenia usług rekreacyjnych

4.1. Prowadzenie działalności w dziedzinie rekreacji

Świadczenie usług rekreacyjnych nic doczekało się jeszcze tak rozbudowanych unormowań prawnych, jak to jest w przypadku usług turystycznych. Zwłaszcza podstawy ustawowe podejmowania i prowadzenia tego rodzaju działalności są zdecydowanie zbyt skromne- Trzeba tutaj odwołać się do bardzo ogólnych i nielicznych ustaleń ustawy o kulturze fizycznej z 1996 r. oraz ustawy o systemie oświaty z 1991 r. Najważniejsze znaczenie praktyczne mają regulacje prawne dotyczące rekreacji ustalone w aktach wykonawczych do wymienionych ustaw.

Działalność w dziedzinie rekreacji powinna być prowadzona zgodnie z ustaleniami powołanego już w rozdziale 2 rozporządzenia MEN w sprawie szczegółowych zasad i warunków prowadzenia działalności w dziedzinie rekreacji ruchowej z 2001 r. Gdy tego rodzaju działalność dotyczy organizacji wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej, to musi uwzględniać regulacje rozporządzenia MEN w sprawie warunków, jakie muszą spełniać organizatorzy wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej, a także zasad jego organizowania i nadzorowania z 1997 r.. oraz rozporządzenia MENiS w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki z 2001 r.

Pierwszy z wymienionych aktów wykonawczych znajduje zastosowanie do prowadzenia zorganizowanej działalności w dziedzinie rekreacji zarówno w obiektach, na terenach zamkniętych, jak i w środowisku otwartym. Obejmuje to zarówno działalność stałą, jak również sezonową, przy czym może ona mieć charakter odpłaty lub nieodpłatny. Organizator rekreacji jest uprawniony do organizowania zajęć oraz organizowania i prowadzenia klubów, sekcji i stałych zespołów.

88 Rozdział 4

Jednym z podstawowych obowiązków organizatora rekreacji jest opracowanie regulaminu zajęć rekreacyjnych oraz zapoznanie z nim uczestników tych zajęć. Taki regulamin powinien określać prawa i obowiązki uczestników zajęć oraz organizatora rekreacji, instruktora rekreacji ruchowej prowadzącego zajęcia oraz ewentualnie innych osób związanych z organizacją danych zajęć rekreacyjnych.

Organizator rekreacji ma obowiązek wyznaczenia osoby odpowiedzialnej za przebieg zajęć, która musi posiadać kwalifikacje zawodowe wymagane przez obowiązujące prawo. Uczestnicy zajęć powinni zostać ubezpieczeni od następstw nieszczęśliwych wypadków, co ma ścisły związek z charakterem zajęć rekreacyjnych. Organizator rekreacji jest zobowiązany zapewnić uczestnikom rekreacji ruchowej warunki bezpieczeństwa oraz warunki sanitarnohigieniczne, określone w odrębnych przepisach. Ciąży na nim też obowiązek zapewnienia uczestnikom bazy rekreacyjno-sportowej odpowiedniej dla formy prowadzonych zajęć. Przy tym obiekty rekreacyjno-sportowe oraz sprzęt i urządzenia rekreacyjno-sportowe powinny spełniać wymagania określone w odrębnych przepisach. Sprawność techniczna oraz kompletność tych urządzeń i sprzętu podlegają sprawdzeniu przez osobę prowadzącą zajęcia każdorazowo przed ich udostępnieniem uczestnikom zajęć rekreacyjnych. Jeśli korzystanie z urządzenia lub sprzętu rekreacyjno-sportowego może stanowić zagrożenie dla życia lub zdrowia, podmiot udostępniający takie urządzenie lub sprzęt powinien zapoznać osoby korzystające z nich z instrukcją prawidłowego i bezpiecznego ich używania albo zapewnić korzystanie z danego urządzenia lub sprzętu pod nadzorem osób posiadających odpowiednie kwalifikacje.

Należy dodać, że do uczestnictwa w zajęciach powinny być dopuszczenc wyłącznie osoby posiadające zaświadczenie lekarskie o braku przeciwskazań do udziału w zajęciach lub które złożą podpisane własnoręcznie oświadczenie o zdolności do udziału w zajęciach rekreacyjnych. W przypadku osoby niepełnoletniej takie oświadczenie powinno być podpisane przez przedstawiciela ustawowego tej osoby.

Organizator rekreacji powinien dostarczyć uczestnikom zajęć rekreacyjnych regulamin uczestnictwa w tych zajęciach oraz ich program. Powinno to nastąpić jeszcze przed ich rozpoczęciem. Taki program powinien w szczególności: • identyfikować organizatora rekreacji; • identyfikować prowadzącego zajęcia i jego kwalifikacje zawodowe; • określić termin lub terminy zajęć oraz miejsce ich realizacji; • oznaczyć urządzenia i sprzęt rekreacyjno-sportowy udostępniany uczestni

kom oraz wyposażenie uczestników w sprzęt zabezpieczający i ochronny lub ratunkowy;

• ustalić warunki zakwaterowania i wyżywienia; • określić cenę zajęć i zakres usług nią objętych;


• ustalić zasady kwalifikowania osób do udziału w zajęciach; • oznaczyć maksymalną liczbę osób uczestniczących w zajęciach oraz liczbę

osób przypadających na jednego prowadzącego zajęcia; • określić reguły zachowania się uczestników w czasie realizacji zajęć.

W razie organizacji imprezy rekreacyjnej jej organizator jest zobowiązany do zapewnienia widzom i uczestnikom regulaminu imprezy, określającego reguły zachowania się osób obecnych na imprezie. W widocznym miejscu powinien być umieszczony regulamin określający sposób korzystania z obiektu rekreacyjno-sportowego i znajdujących się w nim urządzeń. Organizator rekreacji ma obowiązek zapewnienia widzom i uczestnikom zaplecza sanitarno-hi-gienicznego, w tym osobno oznakowanych toalet dla kobiet i mężczyzn w liczbie uzgodnionej z powiatowym inspektorem sanitarnym. Ponadto na organizatorze ciąży obowiązek udzielania świadczeń zdrowotnych w ramach pierwszej pomocy medycznej. Obowiązek ten obejmuje również sytuacje udzielania takiej pomocy w miejscu prowadzenia zajęć rekreacyjnych.

Podczas prowadzenia działalności w dziedzinie rekreacji ruchowej powinny być spełnione warunki bezpieczeństwa, ustalone przez odrębne przepisy dla sytuacji prowadzenia takiej działalności przez szkoły i placówki oświatowe, jak też w przypadkach jej wykonywania na drogach publicznych, w górach lub nad wodą, bądź w oznaczonych dyscyplinach lub dziedzinach sportu. Są one przedstawione w rozdziale 6 podręcznika.

4.2. Organizacja wypoczynku dzieci i młodzieży szkolnej

W razie prowadzenia działalności w dziedzinie rekreacji na rzecz dzieci i młodzieży szkolnej wspomniane wyżej rozporządzenie MEN z 1997 r. zobowiązuje organizatorów rekreacji, zwanych przez ten akt organizatorami wypoczynku, do zapewnienia nic tylko bezpiecznych warunków wypoczynku, ale również właściwej opieki wychowawczej. Wiąże się to z obowiązkiem tych organizatorów zatrudniania odpowiednio przygotowanej kadry pedagogicznej.

Taki wypoczynek dla dzieci i młodzieży szkolnej może być organizowany w formach wypoczynku wyjazdowego (np. kolonie, obozy, zimowiska) lub w miejscu zamieszkania (np. półkolonie, wczasy w mieście). Są to tzw. placówki wypoczynku. Pod opieką jednego wychowawcy nie może być więcej niż 20 uczestników wypoczynku, jeżeli przepisy w sprawie ogólnych warunków bezpieczeństwa i higieny nie stanowią inaczej. Jeśli są to dzieci do 10 lat, to na jednego wychowawcę nie może przypadać więcej niż piętnaścioro. Dalszemu zmniejszeniu podlega liczba uczestników pozostających pod opieką jednego wychowawcy, jeżeli dotyczy to dzieci i młodzieży niepełnosprawnej wymagającej stałej opieki lub pomocy. Liczba ta zależy od rodzaju i stopnia niepełnosprawności uczestników.

90 Rozdział 4

Dzieci z zaburzeniami somatycznymi potwierdzonymi zaświadczeniem lekarskim oraz zamieszkujące w środowisku ekologicznie zagrożonym mają pierwszeństwo w korzystaniu z różnych form wypoczynku, finansowanych z budżetu państwa. Omawiane rozporządzenie MEN z 1997 r. przyznaje to prawo również dzieciom będącym sierotami, wychowankom domów dziecka i innych placówek Opiekuńczo-Wychowawczych, a także z rodzin zastępczych oraz z rodzin wielodzietnych żyjących w trudnych warunkach materialnych. Poza tymi formami wypoczynku dzieci i młodzieży szkolnej finansowanymi przez państwo obowiązuje zasada, że to organizator wypoczynku ustala wysokość opłat wnoszonych przez uczestników.

Organizator wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej może podjąć działalność w placówce wypoczynku po spełnieniu szeregu obowiązków. Wiążą się one z koniecznością przedstawienia kuratorowi oświaty właściwemu ze względu na lokalizację danej placówki następujących dokumentów i informacji: • karty kwalifikacyjnej obiektu, co nie dotyczy obozów wędrownych oraz

form wypoczynku organizowanych za granicą; • danych dotyczących kwalifikacji pracowników pedagogicznych i kierow

nika placówki wypoczynku oraz informacji o kwalifikacjach pracowników medycznych, którzy mają być zatrudnieni;

• informacji na temat formy wypoczynku, liczby turnusów, czasu ich trwania oraz liczby uczestników;

• programu pracy z dziećmi i młodzieżą. W przypadku organizacji obozów wędrownych konieczne jest podanie kura

torowi oświaty przebiegu trasy danego obozu. W razie organizacji wypoczynku poza granicami RP wskazane dokumenty i informacje powinny być złożone kuratorowi oświaty właściwemu ze względu na miejsce zamieszkania lub siedziby organizatora. Wymagane dokumenty i informacje powinny być złożone nie później niż na 14 dni przed terminem rozpoczęcia działalności placówki wypoczynku. Gdy zostały spełnione wszystkie wyżej wymienione wymagania, kurator oświaty wydaje organizatorowi wypoczynku zaświadczenie o zgłoszeniu placówki wypoczynku. W terminie 14 dni od zgłoszenia danej placówki wypoczynku kurator, który wydał wskazane zaświadczenie, jest zobowiązany powiadomić o tym fakcie kuratora oświaty właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub siedziby organizatora wypoczynku.

Wzór karty kwalifikacyjnej obiektu, stanowiący załącznik do rozporządzenia MEN z 1997 r., wymaga podania przez organizatora wypoczynku takich danych, jak lokalizacja obiektu (terenu), charakterystyka okolicy pod względem przydatności na cele wypoczynku, charakterystyka budynków i poszczególnych pomieszczeń, określenie wyposażenia sypialni, istniejących urządzeń sanitarnohigienicznych oraz urządzeń sportowych. Jeśli podane warunki funkcjonowania placówki wypoczynku zostaną zaakceptowane przez kuratora oświaty, to za-


twierdza on dany obiekt do użytkowania na cele wypoczynku dzieci i młodzieży szkolnej, pod warunkiem uzyskania zgody właściwego miejscowo wójta (burmistrza) oraz pozytywnej opinii państwowego inspektora sanitarnego i właściwej komendy Państwowej Straży Pożarnej. Ten warunek zatwierdzenia obiektu powinien być wyraźnie sformułowany w treści wskazanego rozporządzenia, a nie wynikać z ustaleń formularza, jakim jest karta kwalifikacyjna

obiektu. Obiekt przeznaczony na placówkę wypoczynku musi ponadto spełniać wy

mogi bezpieczeństwa i higieny określone odrębnymi przepisami. Jeśli zaś dany obiekt ma być wykorzystywany do organizacji wypoczynku dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, to powinien być dostosowany do potrzeb wynikających 7. rodzaju i stopnia niepełnosprawności uczestników wypoczynku. Organizator wypoczynku ma zapewnić uczestnikom bezpieczne i higieniczne warunki w czasie ich pobytu w placówce. Ciąży też na nim obowiązek żywienia uczestników zgodnie z zasadami higieny i racjonalnego żywienia, określonymi w odrębnych przepisach. Wszystkie te warunki funkcjonowania placówki wypoczynku podlegają nadzorowi kuratora oświaty właściwego ze względu na lokalizację danej placówki. W razie stwierdzenia prowadzenia placówki wypoczynku niezgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi, co nieraz następuje w wyniku skarg zgłaszanych przez rodziców dzieci i młodzieży szkolnej przebywającej w danej placówce, organ nadzorujący może zawiesić funkcjonowanie takiej placówki wypoczynku lub nawet spowodować jej zlikwidowanie. W szczególności może to nastąpić w przypadku stwierdzenia warunków zagrażających zdrowiu lub bezpieczeństwu uczestników wypoczynku. W takim wypadku organizator wypoczynku jest obowiązany przenieść uczestników do innego obiektu spełniającego wymagane warunki, bądź zapewnić uczestnikom niezwłoczny powrót do miejsca zamieszkania. O takiej sytuacji organ nadzorujący zawiadamia kuratora oświaty właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub siedziby organizatora wypoczynku.

C2ęsto na potrzeby placówek wypoczynku są udostępniane obiekty szkolne oraz urządzenia i tereny podlegające dyrektorom szkół lub organom prowadzącym szkoły. Zapewnia to z reguły odpowiednie warunki wymagane dla placówek wypoczynku. Użytkowanie takich obiektów szkolnych oraz urządzeń i terenów następuje na podstawie umowy zawartej między ich dysponentem a organizatorem wypoczynku.

43. Formy krajoznawstwa i turystyki realizowane przez szkoły

Powołane wyżej rozporządzenie MENiS w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki z 2001 r. jest wyrazem spełniania przez publiczne placówki oświato-

92 Rozdział 4

we oprócz funkcji dydaktyczno-wychowawczych również m.in. funkcji rekrc-acyno-zdrowotnych, realizowanych na rzecz uczniów i wychowanków w ramach różnych form krajoznawstwa i turystyki. Placówki te. zwane dalej szkołami, są szczególnymi organizatorami takich form działalności i mogą w tym zakresie działać samodzielnie lub współdziałać ze stowarzyszeniami i innymi podmiotami, których przedmiotem działania jest krajoznawstwo i turystyka, jak np. PTTK, ZHP i inne organizacje harcerskie.

Realizowane przez szkoły formy krajoznawstwa i turystyki sprowadzają się do następujących rodzajów: • wycieczki przedmiotowe (w celu uzupełnienia obowiązującego programu

nauczania); • wycieczki krajoznawczo-turystyczne, niewymagające od uczestników przy

gotowania kondycyjnego i specjalistycznych umiejętności; • imprezy krajoznawczo-turystyczne, mające stacjonarny charakter, jak np.

biwaki, turnieje, konkursy; • imprezy turystyki kwalifikowanej i obozy wędrowne, w których udział

wymaga od uczestników przygotowania kondycyjnego i umiejętności specjalistycznych, w tym posługiwania się specjalistycznym sprzętem;

• imprezy wyjazdowe, realizujące program nauczania, jak tzw. zielone szkoły, szkoły zimowe, czy szkoły ekologiczne. Wymienione rodzaje wycieczek i imprez mogą być organizowane w ramach

zajęć lekcyjnych, pozalekcyjnych lub pozaszkolnych, przy czym mogą to być także wycieczki i imprezy zagraniczne. Mają one na celu różne funkcje poznawcze, wychowawcze, wypoczynkowe i zdrowotne, w ty ni m.in. zmierzają do podnoszenia sprawności dzieci i młodzieży szkolnej, upowszechniania form aktywnego wypoczynku i umiejętności korzystania z zasobów przyrody oraz poznawania zasad bezpiecznego zachowania się w różnych sytuacjach. Organizacja i program takich wycieczek i imprez powinny być dostosowane do wieku, zainteresowań i potrzeb uczniów oraz ich stanu zdrowia, sprawności fizycznej, stopnia przygotowania i umiejętności specjalistycznych.

Powołane rozporządzenie MENiS 2001 r. wymaga, aby obozy wędrowne dla młodzieży szkolnej były organizowane po trasach przygotowanych przez podmioty działające w zakresie turystyki kwalifikowanej. Należy to rozumieć jako konieczność korzystania w tym zakresie z usług profesjonalistów: przedsiębiorców działających w charakterze organizatorów turystyki lub organizatorów rekreacji, bądź podmiotów prowadzących tego rodzaju działalność non profit. Przy organizacji wycieczek i imprez dla dzieci i młodzieży szkolnej zalecane jest korzystanie z istniejącej bazy szkolnych schronisk młodzieżowych. W razie zaś wycieczek i imprez zagranicznych konieczne jest uzyskanie zgody dyrektora szkoły po zawiadomieniu organu prowadzącego oraz organu sprawującego nadzór pedagogiczny. Generalnie jest również wymagana zgoda przedstawicie

\

Podstawy prawne świadczenia usług rekreacyjnych a o

Ii ustawowych uczniów niepełnoletnich na ich udział w wycieczkach i imprezach, co nie odnosi się tylko do wycieczek przedmiotowych odbywających się

w ramach zajęć lekcyjnych. Zgodnie z omawianym rozporządzeniem z 2001 r. program wycieczki lub

imprezy organizowanej przez szkołę, lista uczestników, liczba opiekunów oraz kto ma być kierownikiem powinna zawierać karta wycieczki lub imprezy, wymagająca zatwierdzenia przez dyrektora szkoły. Wzór takiej karty zawiera załącznik do omawianego aktu wykonawczego. To właśnie dyrektor szkoły wyznacza kierownika wycieczki lub imprezy spośród pracowników pedagogicznych danej szkoły mających kwalifikacje odpowiednie do realizacji określonych form krajoznawstwa i turystyki. Ponadto warto dodać, że wskazany aki wymaga ubezpieczenia uczestników wycieczek i imprez od następstw nieszczęśliwych wypadków, a w odniesieniu do wycieczek i imprez zagranicznych - dodatkowo ubezpieczenia kosztów leczenia.

Omówiona powyżej działalność szkoły w zakresie krajoznawstwa i turystyki może być finansowana z różnych środków pozabudżetowych. Odnosi się to także do pokrywania kosztów przejazdu, zakwaterowania i wyżywienia kierowników i opiekunów wycieczek i imprez. Tego rodzaju środki pochodzą w szczególności z: • opłat wnoszonych przez uczniów biorących udział w wycieczce lub imprezie; • działalności samorządu uczniowskiego i organizacji młodzieżowych działa

jących na terenie szkoły; • dochodów wypracowanych przez uczniów; • kwot przekazanych przez radę rodziców lub radę szkoły, bądź stanowiących

darowiznę dokonaną przez osoby fizyczne lub prawne. 4.4. Kwalifikacje zawodowe wymagane w dziedzinie rekreacji

Ustawa o kulturze fizycznej z 1996 r, ustala, że zorganizowane zajęcia w zakresie rekreacji ruchowej mogą prowadzić osoby posiadające kwalifikacje zawodowe nauczyciela wychowania fizycznego lub uprawnienia w tym zakresie określone odrębnymi przepisami, jak też osoby posiadające kwalifikacje instruktora i trenera. Kształcenie wskazanych osób następuje zasadniczo przez szkoły wyższe, a inne jednostki organizacyjne mogą to czynić wyłącznie za zgodą ministra właściwego do spraw kultury fizycznej i sportu. Taka zgoda jest udzielana w razie stwierdzenia, że dana jednostka posiada warunki kadrowe i organizacyjne dla prawidłowego przeprowadzenia kształcenia. Szczegółowe regulacje w tym zakresie zawiera rozporządzenie MEN z 2001 r. w sprawie kwalifikacji, stopni i tytułów zawodowych w dziedzinie kultury fizycznej oraz szczegółowych zasad i trybu ich uzyskiwania. Warto zaznaczyć, że akt ten został znacząco zmieniony w 2006 r.

94 Rozdział 4

Zgodnie z powołanym wyżej rozporządzeniem tytułami zawodowymi w dziedzinie kultury fizycznej są tytuły: trenera, instruktora i menedżera. Przy tym jedną ze specjalizacji instruktorskich jest instruktor rekreacji ruchowej, a wspomnieć też warto o instruktorze odnowy biologicznej. Aby uzyskać uprawnienia instruktora rekreacji ruchowej, konieczne jest ukończenie studiów wyższych na kierunku „wychowanie fizyczne" lub „turystyka i rekreacja" ze specjalnością instruktorską, w wymiarze co najmniej 80 godz. w danej dyscyplinie rekreacji ruchowej, bądź trzeba posiadać co najmniej średnie wykształcenie oraz ukończyć specjalistyczny kurs instruktorów w danej dyscyplinie rekreacji ruchowej i zdać egzamin końcowy. Przy tym kształcenie takich instruktorów może odbywać się w 36 specjalnościach określonych w załączniku do omawianego rozporządzenia. Natomiast warunkiem uzyskania uprawnień instruktora odnowy biologicznej jest ukończenie studiów wyższych na kierunku „wychowanie fizyczne" lub „fizjoterapia" ze specjalnością instruktorską w zakresie odnowy biologicznej w wymiarze określonym programem studiów albo w przypadku innej specjalności ukończenie ponadto specjalistycznego kursu instruktorów odnowy biologicznej prowadzonego przez szkołę wyższą i zdanie egzaminu końcowego. Instruktorem odnowy biologicznej może też być absolwent średniej szkoły zawodowej kształcącej w zakresie fizjoterapii lub fizykoterapii po ukończeniu wskazanego kursu oraz zdaniu egzaminu końcowego.

Kursy specjalistyczne wymienionych rodzajów są prowadzone w wymiarze co najmniej 150 godz. na nie mniej niż dwóch sesjach szkoleniowych. Mogą je prowadzić szkoły wyższe i zakłady kształcenia nauczycieli- kształcące na kierunkach: „wychowanie fizyczne", „fizjoterapia" lub „turystyka i rekreacja". Natomiast inne jednostki mogą prowadzić specjalistyczne kursy rekreacji ruchowej po uzyskaniu zgody ministra właściwego do spraw kultury fizycznej i sportu. Organ wydający taką zgodę jest zobowiązany do zasięgnięcia opinii właściwych polskich związków sportowych lub właściwych stowarzyszeń o zasięgu ogólnokrajowym. W razie uzyskania zgody dana jednostka powinna przedstawić wskazanemu ministrowi wniosek o zatwierdzenie ramowego programu kursu i wymagań, jakie powinny spełniać osoby, które będą prowadzić zajęcia. Taki wniosek powinien być przedstawiony na formularzu zgodnie z wzorem stanowiącym załącznik do omawianego rozporządzenia, nie później niż na trzy tygodnie przed rozpoczęciem danego kursu. Wymaga to podania we wniosku m.in. lokalizacji i czasu trwania kursu, jego podziału na sesje szkoleniowe, przewidywanej liczby uczestników, kompetencji wykładowców, jak również listy uczestników oraz harmonogramu zajęć dydaktycznych.

Legitymacje instruktora rekreacji ruchowej lub odnowy biologicznej wydają rektorzy szkół wyższych dla osób kończących organizowane przez nie kształcenie. W pozostałych przypadkach takie legitymacje są wydawane przez mini-

(


stra właściwego do spraw kultury fizycznej i sportu. Wymaga to dołączenia do wniosku o wydanie legitymacji odpowiednio potwierdzonych urzędowo odpisów dokumentów stwierdzających posiadane wykształcenie oraz świadectwa ukończenia kursu specjalistycznego i zdania egzaminu. Wszystkie wydane legitymacje instruktora rekreacji ruchowej lub odnowy biologicznej są objęte ewidencją prowadzoną przez ministra właściwego do spraw kultur)' fizycznej i sportu. Rektorzy szkół wyższych wydający takie legitymacje są zobowiązani do przesłania informacji o tym wskazanemu ministrowi w terminie 30 dni od wydania legitymacji. Aktualne wzory wskazanych legitymacji zawierają załączniki do omawianego rozporządzenia w wersji zmienionej w 2006 r. Takie legitymacje mogą otrzymać również osoby, które uzyskały kwalifikacje zawodowe w zakresie rekreacji ruchowej lub odnowy biologicznej na podstawie uprzednio obowiązujących przepisów.

Należy dodać, że osoby, które nabyły kwalifikacje zawodowe instruktora rekreacji ruchowej lub odnowy biologicznej w innym państwie członkowskim UE mogą wystąpić o uznanie tych kwalifikacji w trybie ustalonym przez rozporządzenie MEN z 2005 r. w sprawie stażu adaptacyjnego i testu umiejętności w toku postępowania o uznanie kwalifikacji do wykonywania zawodów regulowanych w dziedzinie kultury fizycznej i sportu. Wymaga to odbycia stażu adaptacyjnego we wskazanych ogniskach TKKF-u dla zawodu instruktor rekreacji ruchowej, a gdy chodzi o specjalność „hipoterapia", to we wskazanych ośrodkach Polskiego Towarzystwa Hipotcrapeutycznego. Natomiast dla zawodu instruktor odnowy biologicznej taki staż jest odbywany w akademiach wychowania fizycznego. Konieczność odbycia tego rodzaju stażu, jego program i długość określa minister właściwy do spraw kultury fizycznej i sportu w drodze postanowienia. Minister ten ustala terminy przeprowadzania testu umiejętności, o czym informacje są podawane w Biuletynie Informacji Publicznej na stronach internetowych ministerstwa obsługującego wskazanego ministra. Zasady przeprowadzania i oceny testu umiejętności oraz pokrywania kosztów jego zorganizowania i kosztów odbywania stażu adaptacyjnego ustala wskazane rozporządzenie MEN z 2005 r.

4.5. Kwalifikacje pedagogiczne wymagane w placówkach wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej

Jeśli chodzi o kwalifikacje zawodowe wymagane od osób zatrudnionych w placówkach wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej, to wyżej powołane rozporządzenie MEN z 1997 r. ustala, że kierownikiem takiej placówki może być nauczyciel, czynny instruktor harcerski od stopnia podharcmistrza lub inna osoba, która ukończyła 18 lat, posiada co najmniej średnie wykształcenie, odpowiednie warunki zdrowotne potwierdzone zaświadczeniem lekarskim oraz

96 Rozdział 4

predyspozycje do pracy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą, a ponadto posiada co najmniej trzyletni staż pracy opiekuńczo-wychowawczej lub dydaktyczno-wychowawczej. Z wyjątkiem osób zajmujących stanowiska kierownicze w publicznych szkołach i placówkach wymagane jest ponadto posiadanie zaświadczenia o ukończeniu kursu dla kierowników placówek wypoczynku.

Natomiast wychowawcami w placówkach wypoczynku mogą być:

• nauczyciele; • studenci szkół wyższych kierunków i specjalności, których program obejmu

je przygotowanie pedagogiczne, po odbyciu odpowiedniego przeszkolenia; • słuchacze kolegiów nauczycielskich i nauczycielskich kolegiów językowych,

po odbyciu odpowiedniego przeszkolenia; • osoby posiadające zaświadczenie o odbyciu kursu dla wychowawców kolo

nijnych; • instruktorzy harcerscy od stopnia przewodnika; • przodownicy turystyki kwalifikowanej oraz instruktorzy PTTK; • trenerzy oraz instruktorzy sportowi.

Ponadto od wychowawców generalnie także jest wymagane ukończenie 18 lat, posiadanie co najmniej średniego wykształcenia, odpowiednich warunków zdrowotnych potwierdzonych zaświadczeniem lekarskim oraz predyspozycji do pracy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą. W przypadku organizacji placówki wypoczynku za granicą konieczne też jest, aby przynajmniej jeden wychowawca lub kierownik takiej placówki znał język obcy w stopniu umożliwiającym porozumiewanie się w państwie pobytu.

Wskazane kursy dla kierowników placówek wypoczynku oraz kursy dla wychowawców kolonijnych są zazwyczaj organizowane przez kuratoria oświaty oraz placówki doskonalenia nauczycieli. Za zgodą i pod nadzorem kuratora oświaty takie kursy mogą być organizowane również przez osoby fizyczne i osoby prawne.

4.6. Szczególne kwalifikacje kierowników szkolnych wycieczek i imprez

Jeśli chodzi o kwalifikacje wymagane od kierowników wycieczek i imprez organizowanych przez publiczne szkoły w ramach krajoznawstwa i turystyki, to wyżej powołane rozporządzenie MENiS z 2001 r. ustala, że funkcje te może pełnić nie tylko pracownik pedagogiczny szkoły o kwalifikacjach odpowiednich do realizacji określonych form krajoznawstwa i turystyki, ale również inna pełnoletnia osoba wyznaczona przez dyrektora szkoły, która spełnia jeden z następujących warunków: • ukończyła kurs kierowników wycieczek szkolnych; • jest instruktorem harcerskim;

(


• posiada uprawnienia przewodnika turystycznego, przodownika lub instruktora turystyki kwalifikowanej albo pilota wycieczek. Szczególne wymagania są stawiane wobec kierowników obozów wędrow

nych. Obowiązki te może pełnić tylko osoba, która ukończyła specjalny kurs dla kierowników obozów wędrownych, bądź posiada uprawnienia przewodnika turystycznego, przodownika lub instruktora turystyki kwalifikowanej albo pilota wycieczek. Takie właśnie uprawnienia są też wymagane od kierownika imprezy turystyki kwalifikowanej, bądź posiadanie przezeń stopnia trenera lub instruktora odpowiedniej dyscypliny sportu.

Powyższe wymagania są stawiane kierownikom wycieczek i imprez organizowanych przez szkoły w ramach krajoznawstwa i turystyki, gdyż omawiane rozporządzenie MENiS z 2001 r. nakłada na nich szereg obowiązków ważnych dla sprawnego i bezpiecznego zorganizowania wycieczki lub imprezy szkolnej. Mianowicie taki kierownik ma w szczególności obowiązki w zakresie:

• przygotowania wycieczki lub imprezy (opracowanie programu i harmonogramu wycieczki lub imprezy oraz ich regulaminu i zapoznanie z nim wszystkich uczestników, jak też zapewnienie warunków do pełnej realizacji ustalonego programu i regulaminu oraz sprawowanie nadzoru w tym zakresie; zorganizowanie transportu, wyżywienia i noclegów dla uczestników; dokonanie podziału zadań wśród uczestników);

• realizacji wycieczki lub imprezy (zapoznanie uczestników z zasadami bezpieczeństwa i zapewnienie warunków ich przestrzegania; określenie zadań opiekunów w zakresie realizacji programu wycieczki lub imprezy oraz zapewnienia opieki i bezpieczeństwa uczestnikom; nadzorowanie zaopatrzenia uczestników w sprawny sprzęt i ekwipunek oraz apteczkę pierwszej pomocy; dysponowanie środkami finansowymi przeznaczonymi na organizację wycieczki lub imprezy);

• zamknięcia wycieczki lub imprezy (dokonanie podsumowania, oceny i rozliczenia finansowego wycieczki lub imprezy jej zakończeniu). Warto dodać, że funkcje opiekuna podczas szkolnej wycieczki lub imprezy

może pełnić w zasadzie tylko nauczyciel, a inna osoba pełnoletnia jedynie po uzyskaniu zgody dyrektora szkoły. Są to funkcje nader ważne dla bezpieczeństwa uczestników, gdyż zadaniem takiej osoby jest sprawowanie opieki nad powierzonymi jej uczniami, nadzorowanie wykonywania przez nich przydzielonych zadań oraz przestrzegania regulaminu, w tym w szczególności zasad bezpieczeństwa, jak też współdziałanie z kierownikiem wycieczki lub imprezy w zakresie realizacji jej programu i harmonogramu oraz wykonywanie innych zadań zleconych przez kierownika.

Dla bezpieczeństwa uczestników szkolnych wycieczek i imprez organizowanych za granicą ważne znaczenie ma wymaganie, że kierownikiem lub opiekunem może być osoba znająca język obcy w stopniu umożliwiającym

98 Rozdział 4

porozumienie się w państwie docelowym, jak też w państwach znajdujących się na trasie danej wycieczki lub imprezy. Przy tym ze sformułowań omawianego rozporządzenia MENiS z 2001 r. wynika, że wszyscy opiekunowie łącznie z kierownikiem wycieczki lub imprezy zagranicznej powinni znać w odpowiednim stopniu język obcy przydatny ze względu na trasę wycieczki lub imprezy, bądź docelowe miejsce pobytu uczestników. W praktyce często nie jest to niestety przestrzegane, co ma negatywne skutki dla bezpieczeństwa uczestników szkolnych wycieczek i imprez organizowanych za granicą.

ROZDZIAŁ

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich

5.1. Ogólne zasady działalności hotelarskiej

Świadczenie usług hotelarskich jest działalnością gospodarczą i w pełni podlega zasadom podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej, omówionym w rozdziale 2 podręcznika. Jak już tamże wspomniano, przepisów ustawy o s.d.g. nie stosuje się jednak do wynajmowania przez rolników pokoi, sprzedaży posiłków domowych i świadczenia w gospodarstwach rolnych innych usług związanych z pobytem turystów. Tego rodzaju działalność określana mianem agroturystyki nie jest działalnością rolniczą w ścisłym tego słowa znaczeniu. Czasem taka działalność usługowa ma wręcz niewiele wspólnego z rolnictwem poza tym, że jest prowadzona na wsi i wiąże się np. z hodowlą koni wynajmowanych turystom w gospodarstwie hodowlanym, którego stanowi podstawową formę działalności. Chociaż świadczenie przez rolników usług hotelarskich w gospodarstwach rolnych oraz innych usług z nimi związanych nie podlega przepisom ustawy o s.d.g., to do tego rodzaju działalności usługowej są stosowane przepisy ustawy o usługach turystycznych.

Rolnik świadczący usługi turystyczne poza zakresem wyłączonym przez przepisy ustawy o s.d.g. staje się przedsiębiorcą. Aby tak nie było, rolnik musi świadczyć tego rodzaju usługi w gospodarstwie rolnym, czyli w gospodarstwie służącym do prowadzenia działalności rolniczej. Oznacza to wykonywanie tych usług w zabudowaniach oraz na gruntach rolnych i leśnych stanowiących dane gospodarstwo rolne, przy uwzględnieniu innych jego zasobów, w lym urządzeń stanowiących część tej zorganizowanej całości gospodarczej. Wyklucza to zmianę charakteru tych składników gospodarstwa rolnego, prowadzącą do naruszenia podstawowej jego funkcji w postaci zdolności do produkcji rolnej. W konsekwencji wykracza poza wyłączenia dokonane przez przepisy ustawy o s.d.g. wynajmowanie całych domków turystycznych, prowadzenie pola biwa-

100 Rozdział 5

kowego na terenie gospodarstwa rolnego, czy wynajmowanie pokoi i miejsc na ustawienie namiotów innym osobom niż turyści, jak np. uczniom, nauczycielom, pracownikom sezonowym, czy osobom przebywającym na delegacji.

Ustawa o usługach turystycznych nie wymaga dla prowadzenia działalności hotelarskiej uzyskania koncesji, zezwolenia, ani wpisu do rejestru działalności regulowanej. Jest to tzw. wolna działalność gospodarcza. Podjęcie i wykonywanie tego rodzaju działalności usługowej jest wolne dla każdego na równych prawach, ale z zachowaniem warunków określonych przepisami obowiązującego prawa. Chociaż nie ma tutaj administracyjnoprawnej reglamentacji działalności, to nie oznacza to braku ustawowych warunków i wymagań stawianych przedsiębiorcy. Ma on wszystkie te obowiązki, które ciążą na każdym uczestniku obrotu gospodarczego, w tym obowiązek rejestrowy. W praktyce świadczeniem usług hotelarskich zajmują się głównie spółki z o.o., spółki akcyjne, spółki osobowe, osoby fizyczne, spółdzielnie, przedsiębiorstwa państwowe i niektóre stowarzyszenia. Podjęcie takiej działalności przez podmioty inne niż osoby fizyczne wymaga więc uzyskania wpisu do rejestru przedsiębiorców. Natomiast osoba fizyczna podejmująca świadczenie usług hotelarskich powinna uzyskać wpis do ewidencji działalności gospodarczej, co nie dotyczy rolników świadczących usługi agroturystyczne w gospodarstwie rolnym.

Przed rozpoczęciem świadczenia usług hotelarskich w obiekcie hotelarskim konieczne jest uzyskanie zaszeregowania danego obiektu do odpowiedniego rodzaju i kategorii. W razie rozpoczęcia świadczenia tego rodzaju usług w obiekcie już posiadającym zaszeregowanie przedsiębiorca powinien wystąpić o potwierdzenie lub zmianę dotychczasowego zaszeregowania. Tc obowiązki nie dotyczą przedsiębiorców i rolników zamierzających świadczyć usługi hotelarskie w innych obiektach niż hotelarskie. Takimi właśnie obiektami są kwatery agroturystyczne, ośrodki wczasowe, ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe, domy pracy twórczej, zakłady uzdrowiskowe, pokoje gościnne oraz wszelkie inne obiekty, które nie zostały zaszeregowane do określonego rodzaju obiektów hotelarskich. Przed rozpoczęciem świadczenia w nich usług hotelarskich jest wymagane zgłoszenie danego obiektu do ewidencji prowadzonej przez wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) właściwego ze względu na miejsce położenia obiektu. Wskazany obowiązek obejmuje także rolników zamierzających świadczyć usługi hotelarskie w gospodarstwie rolnym.

Wbrew pozorom wcale nie jest regułą, że świadczenie usług hotelarskich następuje w obiektach hotelarskich. Taka zasada nie wynika z ustawy o usługach turystycznych, ani nie potwierdza jej praktyka. W ostatnich latach przybyło właśnie tych innych obiektów kosztem zmniejszenia liczby obiektów hotelarskich. Obiekty hotelarskie to obiekty spełniające wymagania z reguły dosyć wysoko określone. Są to obiekty standardowe, które powinny odpowiadać wymaganiom przyjętym w tym zakresie na rynku międzynarodowym. Standardy bowiem

Podstawy prawne świadczenia usług hotelarskich 1 U 1

spełniają ważną rolę w procesach podnoszenia jakości usług hotelarskich i dążeniu do poprawy ochrony interesów gości hotelowych. Standaryzacja w hotelarstwie oznacza określenie, wybór i przestrzeganie norm określających parametry i elementy procesu świadczenia usług hotelarskich. Jest to więc metoda utrzymania określonego poziomu świadczeń i realizacji celów jakościowych usług hotelarskich.

Dopuszczenie innych obiektów do świadczenia w nich usług hotelarskich wiąże się ze spełnieniem tylko minimalnych wymagań co do wyposażenia oraz sanitarnych i przeciwpożarowych. Istnienie tej kategorii obiektów jest konieczne ze względu na zasadę swobody działalności gospodarczej Jest to też celowe, gdyż umożliwia utrzymanie istniejącej bazy noclegowej, która w wielu przypadkach nie byłaby w stanie spełnić wymagań ustalonych dla obiektów hotelarskich. W 2006 r. na ogólną liczbę 6694 tzw. obiektów zbiorowego zakwaterowania tylko ok. 1/3 stanowiły obiekty hotelarskie w rozumieniu ustawy o usługach turystycznych.

Świadczenie usług hotelarskich w innych obiektach niż hotelarskie wcale nie oznacza wykonywania ich na niższym poziomie niż w obiektach hotelarskich. Nieraz zdarza się. że jest wręcz odwrotnie, ale tego nic gwarantuje z góry sam charakter obiektu innego niż hotelarski. Taki obiekt nie podlega szczególnym wymaganiom co do wielkości i wyposażenia oraz zakresu świadczonych usług. To sam przedsiębiorca lub rolnik prowadzący działalność w tego rodzaju obiekcie przesądza o zakresie świadczonych w nim usług hotelarskich, wykraczającym poza minimalne wymagania ustalone przez obowiązujące prawo. To właśnie dany przedsiębiorca lub rolnik samodzielnie ocenia, czy określony obiekt nie będący obiektem hotelarskim, spełnia minimalne wymagania co do wyposażenia oraz wymagania sanitarne, przeciwpożarowe i inne określone odrębnymi przepisami. W razie pozytywnego wyniku tej samooceny przedsiębiorca lub rolnik może zgłosić taki obiekt do wspomnianej ewidencji prowadzonej przez wójta. Mają oni również obowiązek poinformowania właściwego organu o zakończeniu świadczenia usług hotelarskich w danym obiekcie innym niż hotelarski.

5.2. Podstawy prawne kategoryzacji obiektów hotelarskich

Świadczenie usług hotelarskich w obiektach hotelarskich wymaga uzyskania zaszeregowania danego obiektu hotelarskiego do odpowiedniego rodzaju oraz nadania mu stosownej kategorii. Potocznie jest to określane mianem kategoryzacji obiektów hotelarskich. Jej podstawy ustaliła ustawa o usługach turystycznych, która wyróżnia osiem rodzajów obiektów hotelarskich: hotele, motele, pensjonaty, kempingi, domy wycieczkowe, schroniska młodzieżowe, schroniska oraz pola biwakowe. Jest to katalog zamknięty i bez zmiany wskazanego prze-

102 Rozdział 5

pisu nie może być wprowadzony inny rodzaj obiektów hotelarskich. Ustawowo zostało przesądzone występowanie pięciu kategorii hoteli, moteli i pensjonatów oraz czterech kategorii kempingów. Wszystkie te kategorie są oznaczane gwiazdkami. Natomiast odróżnione w tej ustawie trzy kategorie domów wycieczkowych i schronisk młodzieżowych są oznaczane cyframi rzymskimi.

Wymagania standaryzacyjne dla obiektów hotelarskich określone przez ustawę o usługach turystycznych obejmują zarówno ustalenia co do wielkości obiektu, jego wyposażenia oraz zakresu świadczonych usług, jak i wymagania sanitarne, przeciwpożarowe oraz inne wynikające z odrębnych przepisów. Te pierwsze wymagania są obecnie ujęte w rozporządzeniu Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie. Rozporządzenie to zostało zmienione w 2005 r. w związku z przejęciem przez marszałka województwa dotychczasowych uprawnień wojewody związanych z kategoryzacją obiektów hotelarskich. Wskazany akt wykonawczy określa szczegółowe wymagania standaryzacyjne dla poszczególnych rodzajów obiektów hotelarskich, zawarte w załącznikach do tego rozporządzenia. Odrębny załącznik ustala minimalne wymagania w zakresie dostosowania obiektów hotelarskich do potrzeb osób niepełnosprawnych. Ponadto w osobnym załączniku są wyznaczone minimalne wymagania co do wyposażenia dla innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie.

Omawiane rozporządzenie z 2004 r. dopuszcza odstępstwa od wymagań co do wyposażenia i zakresu świadczonych usług, jeśli chodzi o obiekty hotelarskie o zabytkowym charakterze. Konieczne jest jednak łączne spełnienie aż czterech warunków. Obiekt hotelarski powinien być wpisany do rejestru zabytków lub wykazu zabytków architektury i budownictwa bądź też charakter zabytkowy danego obiektu powinien być oczywisty. Wymagane jest przedstawienie opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, że bez naruszenia zabytkowego charakteru obiektu nie jest możliwe spełnienie określonych wymagań. Ponadto określone odstępstwo może tylko w niewielkim stopniu obniżać wymagania ustalone w odpowiednim załączniku dla danego rodzaju i kategorii obiektu hotelarskiego, a przy tym odstępstwo to powinno być zrekompensowane spełnieniem w wyższym stopniu innych wymagań. Konieczna też jest informacja o odstępstwach od wymagań co do wyposażenia i zakresu świadczonych usług ze względu na zabytkowy charakter obiektu hotelarskiego, zamieszczona w materiałach informacyjnych dotyczących tego obiektu.

Właściwy miejscowo marszałek województwa dokonuje obecnie zaszeregowania obiektu hotelarskiego do jednego z wyżej omówionych rodzajów oraz nadania odpowiedniej kategorii. Następuje to w formie decyzji administracyjnej wydawanej na wniosek przedsiębiorcy podejmującego świadczenie usług hotelarskich w danym obiekcie. Taki wniosek powinien zawierać: • nazwę i siedzibę lub nazwisko i imię oraz adres przedsiębiorcy świadczącego

usługi hotelarskie w obiekcie objętym wnioskiem;


• nazwę własną obiektu, jeżeli ma być używana przy świadczeniu usług hotelarskich:

• określenie położenia obiektu wraz z jego adresem; • opis obiektu potwierdzający stopień spełnienia przez dany obiekt wymagań

dla rodzaju i kategorii, o które występuje wnioskodawca; • wskazanie osoby upoważnionej do reprezentowania wnioskodawcy w postę

powaniu o ustalenie rodzaju i nadanie kategorii; • wskazanie zaszeregowania do określonego rodzaju i kategorii, o które wystę

puje wnioskodawca. Do wniosku powinny być załączone dokumenty potwierdzające spełnienie

wymagań: • budowlanych (tj. decyzja o pozwoleniu na budowę lub użytkowanie obiektu

albo decyzja pozwalająca na zmianę sposobu użytkowania obiektu, jak też dokumenty potwierdzające przeprowadzenie okresowych kontroli wymaganych przez prawo budowlane);

• przeciwpożarowych (tj. opinia właściwej miejscowo komendy powiatowej lub miejskiej Państwowej Straży Pożarnej bądź równorzędny protokół okresowej kontroli Państwowej Straży Pożarnej);

• sanitarnych (tj. opinia właściwego miejscowo państwowego powiatowego inspektora sanitarnego, bądź równorzędny protokół okresowej kontroli Państwowej Inspekcji Sanitarnej). Omawiane rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. dopuszcza

ułatwienia w zakresie dokumentowania spełnienia wymagań budowlanych w przypadku obiektów wzniesionych przed 1 kwietnia 1995 r. W razie utraty wymienionych dokumentów jest wtedy możliwe przedstawienie opinii rzeczoznawcy budowlanego, stwierdzającej bezpieczeństwo użytkowania danego budynku.

Zastrzeżenia wywołuje fakt, że wskazane rozporządzenie upoważnia poszczególnych marszałków województw do ustalenia wzoru ankiety dołączanej do wniosku, mającej stwierdzać stopień spełnienia przez obiekt hotelarski wymagań dla rodzaju i kategorii, o które ubiega się wnioskodawca. Taka ankieta czyni zbędnym odrębny opis obiektu we wniosku o jego zaszeregowanie. Jednak wskazana delegacja dla marszałków województw pozostaje w sprzeczności z konstytucyjnym zakazem przekazywania kompetencji innemu organowi przez organ upoważniony do wydania rozporządzenia. Taki wzór ankiety powinien być zatem w samym rozporządzeniu.

Oprócz wyżej wskazanych dokumentów potwierdzających spełnienie wymagań budowlanych, przeciwpożarowych i sanitarnych, wnioskodawca powinien dołączyć do wniosku zaświadczenie o numerze identyfikacyjnym REGON wydane przez właściwy urząd statystyczny, odpis z KRS albo zaświadczenie o wpisie do ewidencji działalności gospodarczej, a także dowód wniesienia

104 Rozdział 5

opłaty za dokonanie oceny spełnienia wymagań przez obiekt hotelarski. Właśnie poddanie danego obiektu ocenie co do spełnienia ustalonych przez prawo wymagań jest konieczne przed wydaniem decyzji o zaszeregowaniu obiektu i nadaniu mu odpowiedniej kategorii. Takich ocen dokonują powołane przez marszałków województw zespoły oceniające. Za dokonanie oceny spełnienia przez obiekt wymagań niezbędnych do zaszeregowania do określonego rodzaju i nadanie odpowiedniej kategorii pobierana jest opłata. Wysokość tej opłaty zależy od rodzaju i kategorii obiektu hotelarskiego, ale nic może być wyższa niż 150% minimalnego wynagrodzenia za pracę. Wpływy z tego tytułu stanowią obecnie dochód budżetu samorządu województwa i są przeznaczane na pokrycie kosz-tów związanych z dokonywaniem ocen w ramach kategoryzacji obiektów hotelarskich. Wyjątek stanowią wpływy z zaszeregowania pól biwakowych, które stanowią dochód budżetu gminy.

Wydana przez marszałka województwa decyzja o zaszeregowaniu obiektu hotelarskiego i nadaniu stosownej kategorii, jak też ewentualna decyzja odmowna powinna zawierać elementy określone przez k.p.a. Od takiej decyzji stronie przysługuje prawo wniesienia odwołania do ministra właściwego do spraw turystyki, tj. obecnie Ministra Sportu i Turystyki. Odwołanie wnosi się w terminie 14 dni od dnia doręczenia decyzji stronie za pośrednictwem organu, który wydał decyzję, czyli właściwego marszałka województwa.

Zgodnie z przepisami ustawy o usługach turystycznych zachowały ważność zaszeregowania obiektów hotelarskich do poszczególnych rodzajów i kategorii na podstawie dotychczasowych przepisów, jeśli rodzaj i kategoria danego obiektu odpowiada wymaganiom ustalonym w tej ustawie. Zachowały również ważność zaszeregowania obiektów hotelarskich, które zostały dokonane na podstawie uprzednio obowiązujących rozporządzeń z 1999 r. oraz z 2001 r.

Nowelizacja ustawy o usługach turystycznych dokonana w 2004 r. wprowadziła możliwość uzyskania przyrzeczenia zaszeregowania obiektu hotelarskiego do odpowiedniego rodzaju i kategorii, czyli tzw. promesy. Takie przyrzeczenie jest obecnie wydawane przez marszałka województwa w formie decyzji administracyjnej na czas określony, nie dłuższy niż 2 lata, na podstawie prawomocnego pozwolenia na budowę lub zmianę sposobu użytkowania obiektu. W tym czasie przedsiębiorca nie może świadczyć usług hotelarskich w danym obiekcie, chyba że marszałek województwa w drodze postanowienia zezwoli na to po złożeniu przez przedsiębiorcę kompletnego wniosku o zaszeregowanie obiektu hotelarskiego do odpowiedniego rodzaju i kategorii. W okresie ważności promesy dopuszczalne jest używanie nazwy rodzajowej oraz oznaczenia kategorii dla celów informacyjnych i promocyjnych obiektu hotelarskiego. To rozwiązanie prawne spełnia postulaty przedsiębiorców inwestujących w nowe obiekty hotelarskie, pragnących prowadzić działania promocyjne już w okresie budowy obiektu hotelarskiego, jego wyposażania i przygotowywania do eksploatacji.


Jeśli chodzi o wymagania kategoryzacyjne dla poszczególnych rodzajów obiektów hotelarskich, to poniżej jest przedstawiona ogólna charakterystyka standardowych cech poszczególnych rodzajów obiektów hotelarskich w świetle obowiązujących przepisów prawnych. Przy tym odrębnie w rozdziale 9 podręcznika są omówione dwa szczególne rodzaje tych obiektów, jakimi są kempingi i pola biwakowe, gdyż jest to uzasadnione powiązaniem ze szczególnymi typami umów, jakie są wówczas zawierane.

5.3. Wymagania prawne dla hoteli

Ustawowa definicja hoteli określa je jako obiekty posiadające co najmniej 10 pokoi, w tym większość miejsc w pokojach jedno- i dwuosobowych, świadczące szeroki zakres usług związanych z pobytem klientów. Zakres ten obejmuje obowiązkowe świadczenie usług gastronomicznych. Takich obiektów hotelarskich w 2006 r. było w Polsce 1295, a kolejnych 115 było w trakcie kategoryzacji, chociaż generalnie rosną trudności z wykorzystaniem miejsc noclegowych. W powyższej definicji pojęcie usług jest rozumiane nader szeroko, obejmując też działalność handlową. Usługi te w rozumieniu załącznika nr 1 do analizowanego rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. to w szczególności m.in. sprzedaż gorących napojów przez całą dobę. budzenie, przechowywanie bagażu oraz pieniędzy i przedmiotów wartościowych gości. Chociaż powołany załącznik wymienia w ramach oferty usług podstawowych i uzupełniających hoteli udzielanie pierwszej pomocy w nagłych wypadkach, to przecież nie jest to żadna usługa lecz po prostu obowiązek. Tak samo wymagana częstotliwość zmiany pościeli i ręczników nie oznacza w istocie spełniania odrębnej usługi podstawowej ani tym bardziej uzupełniającej lecz konieczny element realizacji usługi noclegowej. Nie jest też żadną usługą wymieniona w tym załączniku tzw. akceptacja kart płatniczych. Trudno zrozumieć, dlaczego twórcy tych ustaleń tak kurczowo się ich trzymają, chociaż od kilku lat są one krytykowane w nauce prawa.

Szczególnie ważne znaczenie w hotelach ma świadczenie usług gastronomicznych. Omawiany załącznik wymaga jako absolutnego minimum w tym zakresie podawania gościom śniadań. W hotelach wyższych kategorii niż dwu-gwiazdkowe musi być restauracja oraz zapewnienie podawania posiłków do pokoi (tzw. wom sernice). Ten wymóg został w 2002 r. złagodzony w odniesieniu do hotelu trzygwiazdkowego. gdyż nie musi on mieć restauracji, jeśli w odległości do 200 m znajduje się jakaś restauracja. Natomiast bar kawowy lub aperitif-bar jest wymagany poczynając od hoteli z dwoma gwiazdkami.

Co do innych usług trzeba wspomnieć, że analizowane rozporządzenie z 2004 r. zniosło wymagania dotyczące wymiany wałut albo działania kantoru lub bankomatu w hotelach mających co najmniej trzy gwiazdki. Jest to uzasad-

106 Rozdział 5

nione powszechnie spełnianym w tego rodzaju hotelach warunkiem akceptacji kart płatniczych. Trzeba wyrazić zdziwienie, że konieczność akceptacji kart płatniczych nie dotyczy hoteli dwóch najniższych kategorii, chociaż do 2001 r. obowiązek ten obejmował hotele wszystkich kategorii. Nie jest to właściwa tendencja zmian.

Obecnie jedynie w hotelach dwóch najwyższych kategorii jest wymagane istnienie zespołu sal wielofunkcyjnych- które mogą być wynajmowane na potrzeby gości hotelowych. Chodzi tutaj o sale konferencyjne, klubowe, szkoleniowe i inne dostosowane do charakteru obiektu. Natomiast usługi prania, prasowania oraz czyszczenia bielizny i odzieży gości powinien zapewnić już hotel trzygwiazdkowy. Także świadczenie usług w zakresie tzw. odnowy biologicznej (basen, sauna, siłownia, solarium, masaże i inne usługi rekreacyjne) musi zagwarantować hotel tej kategorii, jeśli znajduje się w miejscowości wypoczynkowej. Przy tym wymaga się jako minimum dwóch rodzajów wskazanych usług. W hotelach wyższych kategorii te usługi są obowiązkowe. Nowością jest rezygnacja od 2004 r. z wymogu posiadania przez hotel z pięcioma gwiazdkami basenu kąpielowego, co było często warunkiem trudnym do spełnienia z przyczyn technicznych. Spowodowało to szybki wzrost liczby hoteli pięciogwiazdkowych, których było już 21 na początku 2006 r. Z kolei przechowywanie sprzętu rekreacyjnego jest wymagane poczynając już od hoteli dwugwiazd-kowych, ale odnosi się to tylko do obiektów hotelarskich zlokalizowanych w miejscowościach wypoczynkowo-turystycznych i rejonach niezurbanizowa-nych o dużych walorach przyrodniczych. W analizowanym rozporządzeniu z 2004 r. nie występuje warunek zapewnienia przez hotele wypożyczalni sprzętu rekreacyjnego. Trzeba też wspomnieć o wymaganiach w zakresie sprzedaży lub udostępniania prasy codziennej, co powinny zapewniać hotele dwóch najwyższych kategorii. Dotyczy ich również wymóg prowadzenia kwiaciarni lub przynajmniej zapewnienia możliwości dostarczenia kwiatów. Sprzedaż zaś kosmetyków oraz środków higieny osobistej należy do obowiązków także hoteli z trzema gwiazdkami. Z tych obowiązków wyłączona jest sprzedaż tzw. pamiątek.

Omawiane rozporządzenie z 2004 r. precyzuje w porównaniu % regulacjami poprzednio obowiązującymi, że hotel jest obiektem, który stanowi nie tylko odrębny budynek lub wydzielona jego część albo zespół budynków, ale także infrastruktura towarzysząca. Analizowany załącznik do tego aktu określa ponadto wiele szczegółowych wymagań dotyczących zewnętrznych elementów zagospodarowania i urządzenia hoteli (np. istnienie bezpośredniego wejścia do holu recepcyjnego, które przy tym winno być chronione przed nadmiernym napływem powietrza z zewnątrz), instalacji i urządzeń technicznych w hotelach (np. telefon i faks dostępne dla gości w recepcji muszą być w hotelach wszystkich kategorii, ale instalacja radiowo-telewizyjna przystosowana do odbioru programów lokalnych i satelitarnych oraz dostęp do Internetu w pokojach lub na


odrębnych stanowiskach powinny zapewniać tylko hotele poczynając od trzy-gwiazdkowych), wielkości holu recepcyjnego (ale zrezygnowano z warunku posiadania holu przez zespół gastronomiczny w hotelach pięciogwiazdkowych), wyposażenia ogólnodostępnych pomieszczeń higienicznosanitarnych, jak też wielkości i wyposażenia pokoi hotelowych (telefon i telewizor w każdym pokoju, poczynając od hotelu trzygwiazdkowego, a radioodbiornik lub możliwość odbioru programu radiowego także już w hotelu dwugwiazdkowym). Odrębnie trzeba podkreślić wymaganie, że w hotelach trzy-, cztero- oraz pięciogwiazdkowych wszystkie pokoje muszą posiadać tzw. pełny węzeł higienicznosanitarny, a hotel dwugwiazdkowy powinien spełnić ten warunek przynajmniej w połowie pokoi, przy czym w hotelach nowo budowanych bez względu na ich kategorię wszystkie pokoje muszą być z pełnym węzłem higieniczno-sanitarnym.

Istniejące wcześniej niezbyt wygórowane wymagania w zakresie kwalifikacji zawodowych personelu hotelowego zostały w 2002 r. znacznie złagodzone. Wówczas dotyczyły one personelu recepcyjnego jedynie hoteli z co najmniej trzema gwiazdkami. Oznaczało to konieczność wykazania się wykształceniem wyższym lub średnim hotelarskim oraz znajomością przynajmniej jednego języka obcego, przy czym za równoważne było uznawane wykształcenie średnie w połączeniu z minimum 60-godz. kursem specjalistycznym. Co więcej, dwa lata praktyki w obiekcie hotelarskim mogło zastąpić wymóg wykształcenia. Już wtedy narzucało się retoryczne pytanie: czy warto uczyć się w szkołach hotelarskich? W świetle rozporządzenia z 2001 r., zmienionego w 2002 r., kierownik hotelu nie musiał mieć żadnego wykształcenia ani praktyki hotelarskiej, gdyż wymóg wykształcenia wyższego lub średniego hotelarskiego bądź uznanych za równoważne takiemu wykształceniu - ukończenia kursu specjalistycznego albo posiadania 3-letniej praktyki hotelarskiej - odnosił się wyłącznie do hoteli z pięcioma gwiazdkami.

Podobnie daleko idące złagodzenie wymagań nastąpiło w 2002 r. również w odniesieniu do kelnerów, pokojowych, portierów i bagażowych, gdyż wymagano od nich jedynie wykształcenia zawodowego lub kursu specjalistycznego oraz znajomości w podstawowym zakresie jednego języka obcego, ale dotyczyło to wyłącznie hoteli z czterema i pięcioma gwiazdkami. Rezultat byl taki. że kelnerem w restauracji nawet hotelu trzygwiazdkowego mógł być człowiek wzięty prosto z ulicy. Znowu stawało retoryczne pytanie: czy w tej sytuacji można było mówić o istnieniu wymagań zawodowych w odniesieniu do personelu hotelowego?

Analizowane rozporządzenie z 2004 r. poszło jeszcze dalej w tej liberalizacji wymagań dotyczących kwalifikacji zawodowych personelu hotelowego. Obecnie żadne wymagania w tym zakresie nie są stawiane. Z ustawy o usługach turystycznych wykreślono upoważnienie dla ministra właściwego do spraw turystyki dotyczące określenia w drodze rozporządzenia zakresu wymagań dla per-

108 Rozdział 5

sonclu hotelowego. W konsekwencji rozporządzenie z 2004 r. całkowicie pomija sprawę tego rodzaju wymagań. Problem jednak pozostał i w literaturze przedmiotu jest dostrzegany, gdyż grozi obniżeniem .standardu usług hotelarskich i niższą jakością obsługi klientów w obiektach hotelarskich, a także zmniejszeniem konkurencyjności na rynku pracy osób posiadających wykształcenie kierunkowe w zakresie hotelarstwa.

Tym samym Polska wyłącza się z udziału w tworzeniu jednolitego systemu kształcenia zawodowego w państwach UE, chociaż jest jej członkiem. O tendencjach europejskich w tym zakresie przekonuje działalność Londyńskiego Instytutu City & Guilds, który od ponad 125 lat przeprowadza międzynarodowe egzaminy i wydaje certyfikaty dla recepcjonistów, kelnerów i kucharzy oraz dyplomy dla dysponentów recepcji, kierowników sali, szefów kuchni i osób pracujących na innych kierowniczych stanowiskach w obsłudze recepcyjnej i gastronomicznej. Od kilku lat działa w Polsce Akredytowane Centrum Egzaminacyjne City & Guilds oraz Consultus Sp. z o.o., którego certyfikaty i dyplomy są uznawane we wszystkich państwach UE.

Warto przypomnieć, że już w 1977 r. Komisja Europejska UN WTO przyjęła jako normę minimum w zakresie klasyfikacji hoteli niezależnie od kategorii zapewnienie w recepcji obsługi dwujęzycznej. W hotelach cztero- i pięciogwiazdkowych ta norma objęła również portierów. O tych minimalnych wymaganiach w odniesieniu do obiektów hotelarskich w Polsce zapomniano.

5.4. Wymagania prawne dla moteli

Motele mają w zakresie wymagań bardzo wiele wspólnego z hotelami. Zgodnie z ustawowym określeniem są to hotele położone przy drogach, zapewniające możliwość korzystania z usług motoryzacyjnych i dysponujące parkingiem. Tego rodzaju obiektów hotelarskich było w 2000 r. tylko 116, podczas gdy rok wcześniej było ich jeszcze 130. Tę malejącą tendencję liczby moteli w Polsce miały zmienić zliberalizowane w 2002 r. wymagania prawne dla moteli. Rzeczywiście tak się stało, ale na krótko, gdyż w 2004 r. ich liczba znowu spadła do 116, a w 2006 r. do 109. Różni to motele od hoteli, których liczba stale rośnie. Trudno to wytłumaczyć, gdyż różnice dotyczące szczegółowych wymagań dla hoteli i moteli są niewielkie. Wynikają one z nastawienia tego ostatniego rodzaju obiektów hotelarskich na potrzeby gości zmotoryzowanych. Skoro od lat kilkunastu stale przybywa w Polsce samochodów, to można by oczekiwać podobnego wzrostu liczby moteli. Nie jest tak zapewne z powodu stosunkowo krótkich odległości na drogach krajowych, które można przejechać samochodem w ciągu jednego dnia. Istotnym argumentem jest też fakt, że polskie społeczeństwo nie jest zamożne i często występuje oszczędzanie na kosztach noclegu w motelach.


Konsekwencją specyficznych cech moteli jest wymóg zapewnienia strzeżonego garażu lub strzeżonego parkingu dla wszystkich gości motelu trzy, cztero- i pięciogwiazdkowego. W motelach niższych kategorii muszą być zapewnione tylko parkingi niestrzeżone lub miejsca postojowe przy obiekcie dla wszystkich gości. We wszystkich kategoriach moteli muszą być świadczone szeroko rozumiane usługi motoryzacyjne. Natomiast z natury rzeczy motelom nie jest stawiane wymaganie przechowywania w nich sprzętu rekreacyjnego ani wynajmowania sal wielofunkcyjnych na potrzeby gości, gdyż tego rodzaju potrzeby klientów zmotoryzowanych występują raczej rzadko. Zastanawia przy tym, dlaczego jest ograniczony wymóg akceptacji kart kredytowych, który obecnie nie odnosi się do moteli zjedna i dwiema gwiazdkami.

Generalnie trzeba stwierdzić, że wyżej omówione wymagania kategoryza-cyjne dla hoteli znajdują zastosowanie także do moteli. Aktualne są więc także przedstawione powyżej krytyczne uwagi w tym zakresie dotyczące rezygnacji z wymagań kwalifikacji zawodowych personelu moteli.

5.5. Wymagania prawne dla pensjonatów

Pensjonaty chociaż bardziej różnią się od hoteli niż motele, to również wiele wymagań ich dotyczących jest podobnie sformułowanych. Różnice są jednak na tyle istotne, że w rozporządzeniu Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. wymagania standaryzacyjne dla pensjonatów są ujęte w odrębnym załączniku nr 2. Już w 2001 r. wymagania prawne dla tego rodzaju obiektów hotelarskich zostały zliberalizowane i ta tendencja jest utrzymana w obecnie obowiązujących przepisach.

Zgodnie z ustawową definicją pensjonaty są to obiekty posiadające co najmniej 7 pokoi i świadczące dla swoich klientów całodzienne wyżywienie. Takich obiektów hotelarskich było w Polsce w 2006 r. zaledwie 242, podczas gdy w 2000 r. było ich jeszcze 409. Zbyt restrykcyjne wymagania kategoryzacyjne dla tego rodzaju obiektów były główną przyczyną zmniejszania się liczby pensjonatów w ostatnich latach. Jednak nawet złagodzenie tych wymagań, ich uelastycznienie i dostosowanie w znacznym stopniu do potrzeb i możliwości życiowych wcale nie zahamowało wskazanej tendencji spadkowej. Wciąż przybywa różnych zajazdów, czy gościńców kosztem pensjonatów.

Nie ma żadnych ustawowych ograniczeń co do liczby pokoi wieloosobowych w pensjonacie. Jeśli ma on tylko jedną gwiazdkę, to teoretycznie może nie być ani jednego pokoju z osobną łazienką i WC. W praktyce jednak w pensjonatach dąży się do zrealizowania zasady współczesnego hotelarstwa, aby każdy pokój posiadał pełny węzeł higieniczno-sanitarny. Cechą najbardziej charakterystyczną tego rodzaju obiektu jest specjalna organizacja jego części gastronomicznej, która musi zapewniać gościom wydawanie przynajmniej dwóch posiłków: śnią-

110 Rozdział 5

dania, obiadu, kolacji lub obiadokolacji. Już od 2002 r. nie ma wymogu zapewnienia trzech posiłków dziennie w pensjonacie. Zasadniczo nie odnosi się do pensjonatów warunek zapewnienia sprzedaży prasy, kosmetyków, czy środków higieny osobistej, ani istnienia sal wielofunkcyjnych przystosowanych do organizacji konferencji, bankietów, pokazów itp. Jedynie pensjonaty dwóch najwyższych kategorii powinny zapewnić dostarczanie prasy na życzenie gości. Do niedawna wymaganiem dla pensjonatów wszystkich kategorii była akceptacja kart płatniczych, ale od 2002 r. nie obejmuje to obiektów z jedną i dwiema gwiazdkami- Warto podkreślić, że w tego rodzaju obiektach hotelarskich (z wyjątkiem jednogwiazdkowych) powinny być przechowalnie sprzętu rekreacyjnego, jeśli są to obiekty w miejscowościach wypoczynkowo-turystycznych lub rejonach niezurbanizowanych o dużych walorach przyrodniczych. Chociaż od 2002 r. nic ma już wymogu zapewnienia wypożyczalni sprzętu rekreacyjnego, to w praktyce pensjonaty zwykle użyczają lub wynajmują gościom taki sprzęt. Ponadto daje się zauważyć tendencja do tworzenia w pensjonatach zespołów odnowy biologicznej, gdyż właśnie takie są coraz częściej potrzeby i oczekiwania gości. Obecnie jest to obowiązek pensjonatów pięciogwiazdkowych oraz tych z czterema i trzema gwiazdkami, które są w miejscowościach wypoczynkowo-turystycznych lub rejonach niezurbanizowanych o dużych walorach przyrodniczych. Co najmniej dwa rodzaje usługi w ramach zespołu odnowy biologicznej (basen, sauna, siłownia, solarium, masaże itp.) powinny być zapewnione we wskazanych kategoriach pensjonatów. Należy też podkreślić, że drastycznie ograniczone w 2002 r. wymagania dotyczące kwalifikacji zawodowych personelu zatrudnionego w tego rodzaju obiektach obecnie obowiązujące rozporządzenie z 2004 r. całkowicie zniosło. W rezultacie w praktyce częste są sytuacje, że osoby pracujące w recepcji pensjonatów nie znają w podstawowym stopniu żadnego języka obcego i trudno oczekiwać poprawy tego stanu w najbliższym czasie, skoro obowiązujące prawo nie stawia żadnych wymagań w tym zakresie.

5.6. Wymagania prawne dla domów wycieczkowych

Zupełnie inny charakter niż hotele, motele i pensjonaty mają domy wycieczkowe. Pod tym pojęciem ustawa o usługach turystycznych rozumie obiekty posiadające przynajmniej 30 miejsc noclegowych, dostosowane do samoobsługi klientów oraz świadczące minimalny zakres usług związanych z pobytem klientów. Takich obiektów było w Polsce w 2006 r. tylko 70. choć jeszcze w 2000 r. było ich 179. Tendencja spadkowa jest więc tutaj zdecydowana i trudno zresztą się temu dziwić. Niski standard domów wycieczkowych i ich dekapitalizacja nie zachęcają do korzystania z nich. Tego rodzaju obiekty hotelarskie są nastawione na obsługę dużych grup wycieczkowych, które nie mają wysokich wymagań zarówno co do usług noclegowych, jaki i gastronomicznych.


Szczegółowe wymagania stawiane takim obiektom określa załącznik nr 4 do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r.

Zgodnie z ustaleniami wymienionego załącznika pokoje wieloosobowe domu wycieczkowego III kategorii mogą mieć nawet do 20 miejsc noclegowych, JI kategorii - do 12 miejsc, a I kategorii - nie więcej niż 8 miejsc. Oczywiście w tego rodzaju obiekcie hotelarskim bywają też pokoje jednoosobowe, ale stanowią one wyjątek od zasady. Przy tym standard znacznie obniża fakt. że urządzenia higicnicznosanitarnc występują tylko w pokojach 1-2-osobowych i to nie wszystkich, a zasadą jest korzystanie z ogólnodostępnych takich urządzeń. W pokojach domu wycieczkowego nie zapewnia się telefonu i musi być tylko dostępny dla gości telefon w holu recepcyjnym. Dodatkowo taki dom I kategorii powinien też dysponować kabiną telefoniczną.

Warto podkreślić, że domy wycieczkowe wszystkich kategorii mają obowiązek przyjmowania na przechowanie pieniędzy, rzeczy wartościowych, bagażu i sprzętu turystycznego. Jedynie taki obiekt I kategorii musi gwarantować świadczenie usług gastronomicznych w restauracji, a jeśli jest to dom II kategorii, to powinien zapewniać tylko zwykłą jadłodajnię lub bar szybkiej obsługi. Regułą jest bowiem w tego rodzaju obiektach hotelarskich, że ma być w nich wydzielona sala do przygotowywania posiłków we własnym zakresie i spożywania ich przez gości. We wszystkich też domach wycieczkowych musi być zapewniona sprzedaż gorących napojów, przy czym jest to obecnie uelastycznione przez dopuszczenie ich sprzedaży także z automatów lub przez recepcję. Z innych typów usług świadczonych obowiązkowo przez domy wycieczkowe należy wymienić budzenie, udzielanie informacji o imprezach turystycznych i kulturalnych, udostępnianie rozkładów jazdy środków transportowych, planów miast, map regionów, książek telefonicznych itp. Szczególnie ważne, choć nie zawsze doceniane, wydają się właśnie te ostatnie obowiązki domów wycieczkowych wszystkich kategorii, sprowadzające się do świadczenia usług informacji turystycznej. Trzeba też podkreślić, że z racji wspomnianego nastawienia domów wycieczkowych na samoobsługę klientów wymaga się zapewnienia w tego rodzaju obiektach 1 oraz II kategorii stanowisk do prasowania oraz do drobnych napraw sprzętu sportowego i turystycznego (takie naprawy powinien gościom umożliwiać nawet obiekt III kategorii), jak też istnienia świetlicy oraz punktu sprzedaży drobnych artykułów, jak kosmetyki, pamiątki, wydawnictwa turystyczne itp.

5.7. Wymagania prawne dla schronisk młodzieżowych

Jeszcze mniejsze wymagania niż w stosunku do domów wycieczkowych są stawiane schroniskom młodzieżowym. Ustawowa definicja takich obiektów hotelarskich odnosi to pojęcie do obiektów przeznaczonych do indywidualnej

112 Rozdział 5

i grupowej turystyki młodzieżowej, dostosowanych do samoobsługi klientów. Takich obiektów było w Polsce w 2006 r. tylko 395, chociaż jeszcze w roku 2000 r. było ich 457 łącznie ze szkolnymi schroniskami młodzieżowymi. Przy tym zdecydowaną większość stanowią obiekty sezonowe. Ta tendencja malejąca trwa od ponad 20 lat i warto dla porównania podać, że w 1980 r. było 1226 schronisk młodzieżowych. Organizacją i prowadzeniem schronisk młodzieżowych zajmuje się Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych (PTSM), które należy do Międzynarodowej Federacji Schronisk Młodzieżowych (IYHF). Na świecie działa ok. 5,5 tys. schronisk młodzieżowych w ponad siedemdziesięciu państwach. W literaturze przedmiotu podkreśla się. iż wyodrębnienie tego rodzaju obiektów jest podyktowane długą już tradycją funkcjonowania schronisk młodzieżowych, ukształtowaniem się międzynarodowych standardów w tym zakresie, jak też specyficznymi potrzebami turystyki młodzieżowej. nastawionej na zaspokajanie podstawowych potrzeb za możliwie niską cenę.

Zgodnie z regulaminem schronisk młodzieżowych prawo do korzystania z tego rodzaju obiektów hotelarskich przysługuje młodzieży szkolnej i studenckiej, nauczycielom i wychowawcom oraz członkom PTSM, a także cudzoziemcom należącym do macierzystych stowarzyszeń schronisk młodzieżowych. Z noclegu w schronisku młodzieżowym mogą korzystać również inne osoby w miarę wolnych miejsc i pod warunkiem przestrzegania postanowień wskazanego regulaminu. Zasady tego korzystania są szczególne i wynikają ze specyficznego przeznaczenia omawianego rodzaju obiektów.

Szczegółowe wymagania dotyczące wyposażenia schronisk młodzieżowych oraz zakresu świadczonych w nich usług ustala załącznik nr 5 do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 2(X)4 r. Trzeba podkreślić, że zarazem w odniesieniu do schronisk młodzieżowych obowiązuje wydane na podstawie ustawy o systemie oświaty z 1991 r. rozporządzenie MEN z 2005 r. w sprawie ramowych statutów placówek publicznych, do którego załącznik nr 2 zawiera Ramowy Statut Publicznego Szkolnego Schroniska Młodzieżowego. Jeśli takie szkolne schronisko młodzieżowe świadczy usługi hotelarskie w rozumieniu ustawy o usługach turystycznych, to podlega jej ustaleniom oraz przepisom wykonawczym wydanym na podstawie tej ustawy. W konsekwencji występuje tutaj kolizja norm prawnych, która powinna być rozstrzygnięta zgodnie z regułą, że ustawa późniejsza uchyla ustawę wcześniejszą. Nie jest to jednak najlepsze rozwiązanie, gdyż nie uwzględnia ono specyficznych cech szkolnych schronisk młodzieżowych oraz celowości ich podlegania nadzorowi właściwego kuratora oświaty. Trzeba raczej uznać, że skoro szkolne schroniska młodzieżowe stanowią rodzaj placówek publicznych w ramach systemu oświaty, to ustawa o usługach turystycznych i jej przepisy wykonawcze nic powinny w ogóle normować problematyki schronisk młodzieżowych albo co najwyżej uregulować funkcjonowanie jedynie tych obiektów, które są prowadzone przez przedsiębiorców


i nie podlegają nadzorowi kuratora oświaty. To ostatnie rozwiązanie wprowadzałoby jednak dualizm regulacji prawnych o skutkach zbliżonych do występujących obecnie. Na szczęście wymagania stawiane szkolnym schroniskom młodzieżowym w rozporządzeniu z 2005 r. są bardzo ogólne i generalnie odsyłają do statutu danego schroniska oraz do jego regulaminu. Taki regulamin opracowany przez dyrektora szkolnego schroniska młodzieżowego określa szczegółowe zasady organizacji i korzystania ze schroniska. Generalnie zasady korzystanie z wszystkich schronisk młodzieżowych są dalece zbliżone i w praktyce problem wskazanej kolizji norm prawnych nie jest zbyt wielki.

Jeśli chodzi o wymagania ustalone przez powołany załącznik nr 5, to należy podkreślić, że tylko w schroniskach młodzieżowych I kategorii przynajmniej połowa miejsc noclegowych powinna być w pokojach mniejszych niż 8-osobowe. Generalnie jest dopuszczalne stosowanie łóżek piętrowych. W tego rodzaju obiektach hotelarskich urządzenia sanitarne są ogólnodostępne i dopuszcza się nawet, żeby w schronisku młodzieżowym III kategorii nic było prysznica.

Zastrzeżenia wywołuje, że obowiązujące przepisy akceptują stan. aby w schroniskach młodzieżowych najniższej kategorii nie było samoobsługowej kuchni ani jadalni, co powoduje, że iluzoryczna staje się definicja schroniska młodzieżowego jako obiektu przystosowanego do samoobsługi klientów. W obiekcie, w którym jadalnia jest, może ona pełnić dodatkowo funkcję świetlicy. O niskich wymaganiach stawianych schroniskom młodzieżowym III kategorii przekonuje poza tym ustalenie, że wystarczy, jeśli zapewniają one ciepłą wodę tylko o ustalonych porach rano i wieczorem. Omawiany załącznik nr 5 do rozporządzenia z 2004 r. wymaga, aby wszystkie schroniska młodzieżowe niezależnie od kategorii przyjmowały na przechowanie pieniądze, przedmioty wartościowe, bagaż oraz sprzęt turystyczny. Warto zauważyć, że wskazany załącznik nie przewiduje uprzednio występującego obowiązku, aby kierownik tego rodzaju obiektu hotelarskiego kategorii I lub II miał kwalifikacje takie, jakie są wymagane od kierownika placówki wypoczynku dzieci i młodzieży szkolnej. Zdaniem twórców wymagań prawnych dla obiektów hotelarskich wszelkie kwalifikacje osób zatrudnionych w tych obiektach są zbędne, z czym nie można się zgodzić.

5.8. Wymagania prawne dla schronisk

Od schronisk młodzieżowych trzeba odróżnić schroniska, które ustawowo są zdefiniowane jako obiekty zlokalizowane poza obszarami zabudowanymi, przy szlakach turystycznych, świadczące minimalny zakres usług związanych z pobytem klientów. Takich obiektów było w Polsce w 2006 r. zaledwie 56, chociaż w 2000 r. dane statystyczne obejmowały jeszcze 83 schroniska. Część tych schronisk należy do PTTK i trzeba zaznaczyć, że dla własnych potrzeb wskazane stowarzyszenie posługuje się szerszym określeniem „schronisko tury-

114 Rozdział 5

styczne". Takie obiekty funkcjonują według zasad przyjętych uchwałą Zarządu Głównego PTTK z 1997 r. w sprawie prowadzenia schronisk PTTK. W 2004 r. było 99 schronisk turystycznych PTTK i nie należy ich mylić ze schroniskami w rozumieniu ustawy o usługach turystycznych.

Wymagania dotyczące wyposażenia schronisk oraz zakresu świadczonych w nich usług są zawarte w załączniku nr 6 do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. Ustalenia te są takie same dla wszystkich schronisk, gdyż obiekty te nie podlegają podziałowi na kategorie. W literaturze przedmiotu wysunięto uzasadnioną wątpliwość co do oznaczania schronisk cyframi rzymskimi w ramach dobrowolnej kategoryzacji prowadzonej przez PTTK. Takie dodatkowe oznaczenia, nieprzewidziane przez ustawę o usługach turystycznych, nie powinny wprowadzać w błąd i za dopuszczalne trzeba uznać tylko stosowanie innych symboli na oznaczenie kategorii niż stosowane w tej ustawie dla odróżnianych przez nią rodzajów obiektów hotelarskich.

Generalnie wymagania prawne dla schronisk są wyraźnie wyższe niż ustalone dla schronisk młodzieżowych. W każdym schronisku muszą być ogólnodostępne urządzenia higicnicznosanitame, w tym natrysk. Powinna być jadłodajnia oferująca posiłki typu barowego, a ponadto stanowisko do przyrządzania i spożywania posiłków oraz do zmywania naczyń. Spośród innych usług, które muszą być zapewnione w ramach wspomnianego minimum, trzeba wymienić telefon dostępny dla gości, przechowywanie pieniędzy, przedmiotów wartościowych, bagażu i sprzętu turystycznego, udzielanie informacji turystycznej (poprzez tablice z opisem szlaków prowadzących do sąsiednich schronisk i miejscowości, informacje o rozkładzie jazdy komunikacji publicznej z najbliższej miejscowości, stacji lub przystanku, jak też ostrzeżenia o grożących niebezpieczeństwach oraz wskazówki co do zasad wzywania pomocy), sprzedaż podstawowych drobnych artykułów higienicznych i kosmetycznych, słodyczy oraz pamiątek. Ważne znaczenie praktyczne ma też obowiązek zapewnienia w schronisku możliwości suszenia i czyszczenia odzieży we wskazanym miejscu oraz dokonania drobnych napraw sprzętu turystycznego i jego czyszczenia.

5.9. Minimalne wymagania w zakresie dostosowania obiektów hotelarskich do potrzeb osób niepełnosprawnych

W ramach kategoryzacji obiektów hotelarskich mieści się bardzo ważna problematyka dostosowania tych obiektów do potrzeb osób niepełnosprawnych. Niepełnosprawnym jest osoba, której stan fizyczny lub/i psychiczny trwale lub czasowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z przyjętymi normami prawnymi i społecznymi. W tym rozumieniu niepełnosprawnych żyje obecnie w Polsce ok. pięciu milio-


nów. Sytuacja tych osób - często niestety izolowanych od reszty społeczeństwa - jest bardzo trudna. Jedną z podstawowych przyczyn tej izolacji są bariery architektoniczne. Występują one również w działalności hotelarskiej. Próbą przełamywania tych barier jest załącznik nr 8 do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r., określający minimalne wymagania w zakresie dostosowania obiektów hotelarskich do potrzeb osób niepełnosprawnych.

Ustalenia omawianego załącznika odnoszą się do wszystkich obiektów hotelarskich i nie ma znaczenia, kiedy zostało wydane pozwolenie na ich budowę Obecnie wszystkie obiekty hotelarskie powinny spełniać wymagania w zakresie dostosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych, przy czym zakres ten jest przesądzony przez warunki techniczne ustalone dla budynków zamieszkania zbiorowego rozporządzeniem Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych- jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie z 2002 r., zmienione istotnie w 2004 r. Do takich budynków wymieniony akt wykonawczy zalicza właśnie m.in. hotele, motele, pensjonaty, domy wypoczynkowe, domy wycieczkowe, schroniska młodzieżowe i schroniska. Pojęcie domów wypoczynkowych obejmuje tutaj różne rodzaje obiektów innych niż hotelarskie, będące budynkami przeznaczonymi do okresowego pobytu ludzi poza stałym miejscem zamieszkania, jak ośrodki wczasowe, szkoleniowo-wypoczynkowe i kolonijne, czy domy pracy twórczej. Do tych rodzajów domów wypoczynkowych stosuje się ogólne przepisy prawa budowlanego ustalające wymagania odnoszące się do potrzeb osób niepełnosprawnych.

Natomiast obiekty hotelarskie powinny ponadto spełniać wymagania dodatkowe w zakresie dostosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych, które są określone w powołanym załączniku nr 8. Odrębnie załącznik ten ustala dalsze wymagania dodatkowe w tym zakresie dla kempingów, co jest omówione w punkcie 9 rozdziału 9 podręcznika.

Nie wymagają żadnego dostosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych schroniska górskie pozbawione dojazdu drogą publiczną, gdyż są one w zasadzie niedostępne dla tych osób. Nie wymagają też takiego dostosowania schroniska młodzieżowe i domy wycieczkowe mające mniej niż 150 miejsc noclegowych. Można to tłumaczyć nastawieniem tego rodzaju obiektów hotelarskich na zaspokajanie jedynie podstawowych potrzeb turystów oraz nadmiernie wysokimi kosztami ewentualnego dostosowania takich obiektów do potrzeb osób niepełnosprawnych.

Wskazane wymagania dodatkowe przewidują, że w obiektach hotelarskich mających powyżej 50 jednostek mieszkalnych powinna być co najmniej jedna taka jednostka dostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych, a dla każdej kolejnej setki jednostek mieszkalnych powyżej stu - również co najmniej jedna wymaga takiego dostosowania. Chodzi tutaj o wyposażenie węzłów higienicz-nosanitarnych w poręcze i uchwyty ułatwiające korzystanie z urządzeń higie-

116 Rozdział 5

niczno-sanitarnych, umieszczenie wyłączników światła, sygnalizacji przywoławczej i telefonu w taki sposób, żeby były dostępne z łóżka, zapewnienie pilota do telewizora, jak również takiego umeblowania, które umożliwia korzystanie z niego osobom poruszającym się na wózkach, co obejmuje odpowiednią wysokość podjazdu pod płytę stołu, biurka i umywalki.

Ponadto omawiane wymagania dodatkowe przesądzają, że ogólnodostępne elementy wyposażenia obiektu hotelarskiego (np. przyciski i wyłączniki) powinny być umieszczone na wysokości 90-110 cm, żeby umożliwić swobodne korzystanie z nich przez osoby poruszające się na wózkach. Na tejże wysokości powinien też być zamontowany co najmniej jeden telefon ogólnodostępny przystosowany do korzystania przez osoby niepełnosprawne. Co najmniej jedno stanowisko recepcyjne powinno mieć ladę na wysokości do 90 cm z podjazdem o wysokości min. 67 cm albo powinno być osobne stanowisko obsługi osób poruszających się na wózkach. Dla takich osób muszą być odpowiednio przystosowane miejsca w salach gastronomicznych i wielofunkcyjnych. Poza tym przyciski wind powinny być oznaczone w taki sposób, żeby były czytelne dla niewidzących. Windy zaś muszą być wyposażone w sygnalizację dźwiękową. Oczywiście w wielu obiektach hotelarskich - zwłaszcza hotelach wyższych kategorii - rzeczywiste dostosowanie tych obiektów do potrzeb osób niepełnosprawnych znacznie przekracza omówione powyżej minimalne wymagania w tym zakresie.

5.10. Świadczenie usług hotelarskich w obiektach innych niż hotelarskie

Dla obiektów innych niż hotelarskie, w których są świadczone usługi hotelarskie, są ustalone minimalne wymagania co do wyposażenia lego rodzaju obiektów. Określa je załącznik nr 7 do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. Omawiane ustalenia określają jedynie minimalną wielkość wynajmowanych pokojów oraz minimalne wymagania co do ich wyposażenia meblowego, oświetlenia, ogrzewania oraz wyposażenia tzw. węzłów higienicz-nosanitarnych, jak też różne minimalne wymagania dla wynajmowanych miejsc noclegowych oraz miejsc na ustawienie namiotów i przyczep samochodowych. W praktyce funkcjonowania tego rodzaju obiektów przedsiębiorcy świadczący w nich usługi hotelarskie często zapewniają warunki znacznie przewyższające te minimalne wymagania. Powoduje to w konsekwencji dosyć duże zróżnicowanie warunków świadczenia usług hotelarskich w obiektach nie będących obiektami hotelarskimi.

Omawiane minimalne wymagania co do wyposażenia obiektów innych niż hotelarskie są w porównaniu z wymaganiami ustalonymi dla niektórych rodzajów obiektów hotelarskich niekiedy mimo wszystko wyższe. Dotyczy to porów-


nania z niektórymi wymaganiami ustalonymi dla stałej bazy noclegowej na kempingach, dla domów wycieczkowych, schronisk i schronisk młodzieżowych. Może to świadczyć o względności wskazanych wymagań minimalnych. W celu wyeliminowania sprzeczności między wymaganiami minimalnymi dla obiektów innych niż hotelarskie a wymaganiami ustalonymi dla poszczególnych rodzajów obiektów hotelarskich, ustalenia załącznika nr 7 odróżniają pięć sytuacji, których dotyczą omawiane wymagania minimalne. Biorąc za kryterium podziału przedmiot najmu, odrębnie ustalono wymagania dla: • wynajmowania miejsc na ustawienie namiotów i przyczep samochodo

wych (teren obozowiska powinien być odpowiednio przygotowany, musi być m.in. punkt poboru wody, pojemnik na śmieci i odpady stale oraz WC utrzymywany w czystości);

• wynajmowania miejsc w namiotach, przyczepach mieszkalnych, domkach turystycznych i obiektach prowizorycznych (stanowiska dla namiotów i przyczep oraz dojścia powinny być utwardzone, dojścia te i obiekty higienicznosanitarne muszą być oświetlone, powinny też być oddzielne łóżka lub łóżka polowe dla każdego gościa, ustawione w odpowiedniej odległości);

• wynajmowania miejsc w budynkach stałych (budynki powinny być odpowiednio ogrzewane od października do kwietnia, z bieżącą zimną wodą, a ciepłą minimum przez 2 godz. rano i wieczorem o ustalonych porach, jeden węzeł higienicznosanitarny odpowiednio wyposażony powinien przypadać na nie więcej niż 15 osób);

• wynajmowania miejsc noclegowych we wspólnych pomieszczeniach (powierzchnia takich sal powinna zapewniać nie mniej niż 2,5 m2 na osobę, łóżka mogą być piętrowe, sale sypialne muszą być odpowiednio wyposażone m.in. w stół, oddzielne zamykane szafki i wieszaki, jeden węzeł higieniczno--sanitarny na nie więcej niż 15 osób powinien przypadać);

• wynajmowania samodzielnych pokoi (pokoje powinny mieć nie mniej niż 6 m", odpowiednie oświetlenie i wyposażenie meblowe oraz pościel, jeden węzeł higienicznosanitarny może przypadać również na nie więcej niż 15 osób). Świadczenie usług hotelarskich w obiektach innych niż hotelarskie wymaga

- oprócz spełnienia minimalnych wymagań co do wyposażenia - również podporządkowania się wymaganiom sanitarnym, przeciwpożarowym oraz innym określonym przez odrębne przepisy. Ten warunek wynikający z ustaleń ustawy o usługach turystycznych jest omówiony w następnym punkcie tego rozdziału podręcznika.

Z powodu znacznego zróżnicowania obiektów innych niż hotelarskie i zapewniania przez nie trudnych do porównania warunków pobytu są podejmowane nieformalne próby kategoryzowania takich obiektów. W odniesieniu do kwater agroturystycznych takie działania podjęła Polska Federacja Turystyki Wiejskiej

118 Rozdział 5

„Gospodarstwa Gościnne", proponując własną ich kategoryzację. Ma ona charakter dobrowolny i jest stosowana tylko wobec tych rolników prowadzących gospodarstwa agroturystyczne, którzy wyrażą na to zgodę, akceptując zarazem kontrole inspektorów wymienionej federacji, oceniających standard świadczonych usług hotelarskich.

PFTW „GG" jest związkiem stowarzyszeń mającym charakter non profit. Skupia 53 lokalne i regionalne stowarzyszenia, mające na celu rozwój turystyki i agroturystyki na terenach swojego działania. Działa od 10 lat na podstawie statutu dostępnego na stronic internetowej PFTW „GG": www.agroturystyka.pl Są tam też dostępne wymagania dla dobrowolnego systemu kategoryzacji kwater wiejskich stworzonego przez tę organizację. Wymagania te są ustalone w formie „Wskazówek dla kwaterodawcy". Osoby fizyczne będące właścicielami takich kwater, zarówno zrzeszone poprzez któreś ze stowarzyszeń tworzących PFTW „GG", jak i osoby niezrzeszone, mogą poddać swoje kwatery ocenie w ramach tego systemu. Jednak niezrzeszeni ponoszą wyższe o 100% koszty oceny kwater przez inspektorów PFTW „GG".

Omawiany system fakultatywnej kategoryzacji obejmuje cztery rodzaje kwater tworzących tzw. wiejską bazę noclegową. Są to: • pokoje gościnne w postaci odpowiednio wyposażonych i urządzonych po

mieszczeń, przeznaczonych do spania dla nie więcej niż 4 osób. z odrębnym węzłem higienicznosanitarnym lub częściej tylko dostępem do łazienki i WC oraz pomieszczeń wspólnych;

• pokoje grupowe, którymi są pomieszczenia sypialne dla więcej niż 4 osób, z możliwością stosowania łóżek piętrowych oraz z dostępem do łazienki, WC i pomieszczeń wspólnych;

• samodzielne jednostki mieszkalne w postaci domków turystycznych, domów całorocznych lub mieszkań wakacyjnych, o odpowiedniej wielkości, charakterze, wyposażeniu i urządzeniu;

• przyzagrodowe pola namiotowe i miejsca na ustawienie przyczep mieszkalnych oraz miejsca do spania w przygotowanych przez gospodarzy namiotach, przyczepach mieszkalnych lub obiektach prowizorycznych, znajdujące się na ogrodzonym i oświetlonym terenie, z punktem poboru wody pitnej i do celów gospodarczych, pojemnikami na śmieci, WC oraz recepcją w oddzielnym pomieszczeniu. Wymienione rodzaje kwater agroturystycznych są poddawane ocenom z punk

tu widzenia zarówno minimalnych wymagań ustalonych w omówionym załączniku nr 7 do rozporządzenia z 2004 r., jak i określonych przez PFTW „GG" wymagań ogólnych oraz wymagań szczegółowych dla poszczególnych rodzajów tych obiektów. Spełnienie tych wymagań w podstawowym zakresie powoduje przyznanie danemu obiektowi kategorii standard. Tylko ta kategoria jest przy tym przyznawana pokojom grupowym oraz przyzagrodowym polom na-


miolowym w szerokim, wyżej przytoczonym rozumieniu tego terminu. Niewątpliwie terminologia nic jest najmocniejszą stroną systemu kategoryzacji stworzonego przez PFTW „GG". Przecież takie przyzagrodowe pole namiotowe można objąć ogólnym terminem „przyzagrodowe obozowisko", mogącym pomieścić w sobie także miejsca na ustawienie przyczep mieszkalnych, jak i różne miejsca do spania przygotowane we wszelkich postaciach przez gospodarzy. Ponadto zamiast urzędniczego określenia „samodzielna jednostka mieszkalna" można używać ogólnego pojęcia „wiejskie mieszkanie wakacyjne", które dobrze oddaje samodzielność takiej kwatery w odróżnieniu od pokoju gościnnego oraz pokoju grupowego.

Samodzielne jednostki mieszkalne oraz pokoje gościnne mogą mieć przyznaną wyższą kategorię niż standardowa, co wyraża liczba przyznanych słoneczek od 1 do 3. Trzeba zgodzić się, że jest to system oznaczeń wystarczająco różniący się od oznaczeń kategorii ustalonych dla poszczególnych rodzajów obiektów hotelarskich i wcale nie wprowadza w błąd.

Wyrazem przyznania rekomendacji przez PFTW „GG" określonej kwaterze agroturystycznej jest certyfikat nadania rekomendacji oraz wywieszana na zewnątrz budynku tablica rekomendacyjna z logo tej federacji. Na tej podstawie są też odpowiednio znakowane pokoje gościnne. Ważność tej rekomentacji PFTW „GG" trwa dwa lata i po tym okresie dana kwatera powinna być poddana ponownej ocenie, gdyż w przeciwnym wypadku zostanie wyłączona z systemu dobrowolnej kategoryzacji.

Warto zaznaczyć, że chociaż wymagania ogólne PFTW „GG" w zakresie usług podstawowych i uzupełniających ograniczają się właściwie do budzenia oraz umożliwienia dostępu do telewizora i pralki, to zarazem przewiduje się możliwość zaoferowania przez kwaterodawcę rozmaitych innych usług w ramach tzw. szczególnych programów pobytu. Proponowane przy tym specjalizacje świadczonych usług mogą dotyczyć w szczególności pobytu: • dla gości z niemowlętami i małymi dziećmi, • dla osób starszych, • dla wędkarzy, • dla myśliwych, • dla ekologów, • dla osób niepełnosprawnych, • dla osób samotnych, • dla miłośników przyrody, • obejmującego jazdę konną, • obejmującego spływ kajakowy, • stanowiącego plener artystyczny, • w postaci wczasów z medycyną naturalną, • dla innych kategorii osób, jak niepalące, „puszyste" itp.

http://www.agroturystyka.pl

120 Rozdział 5

Warunki pobytu specjalistycznego, jak też warunki typowego pobytu turystów na kwaterze agroturystycznej mogą być określane postanowieniami regulaminu ustalonego przez kwaterodawcę. Taki regulamin musi odpowiadać wymaganiom ustalonym dla wzorców umów przez przepisy kodeksu cywilnego. Przykładowy regulamin pobytu na kwaterze objętej systemem kategoryzacji PFTW „GG" jest dostępny na stronie internetowej tej federacji. Warunkiem jego mocy wiążącej jest oczywiście doręczenie go turyście przy przyjęciu na kwaterę, kiedy to następuje zwykle w sposób niesformalizowany zawarcie umowy o korzystanie z danej kwatery.

Warto podkreślić rozliczne korzyści, jakie przynosi omówiony system dobrowolnej kategoryzacji kwater agroturystycznych. Turyslom bowiem dostarcza on dokładnej i wiarygodnej informacji, daje możliwość wybrania najbardziej atrakcyjnej oferty oraz stwarza poczucie bezpieczeństwa. Rolnicy zaś świadczący usługi agroturystyczne dzięki systemowi kategoryzacji PFTW „GG" zyskują możliwość umieszczania swoich ofert w materiałach promocyjnych wydawanych i rozpowszechnianych przez federację, a także prezentowania tych ofert w systemach informacji turystycznej przy korzystaniu ze znanej, cenionej i wiarygodnej marki PFTW „GG", jak również mają motywację do podwyższania jakości swoich usług.

Ponadto omówiony system dobrowolnej kategoryzacji ma też niewątpliwie ogólnie korzystne następstwa dla rozwoju turystyki wiejskiej wf Polsce, podnoszenia jakości wiejskiej bazy noclegowej oraz zbliżenia kategoryzacji tej bazy do zasad przyjętych w innych państwach europejskich. PFTW ,.GG" jest członkiem Europejskiej Federacji Stowarzyszeń ds. Urlopu w Wiejskiej Zagrodzie i Turystyki na Terenie Wiejskim „EUROGITES", przygotowującej ujednolicenie kryteriów oceny jakościowej oraz charakterystyki produktu turystycznego nazywanego „urlop w gospodarstwie" oraz „urlop na terenie wiejskim". Tzw. „Karta jakości EUROGITES" ma w przyszłości obejmować wszystkie organizacje krajowe będące członkami wymienionej federacji europejskiej.

5.11. Wymagania sanitarne, przeciwpożarowe oraz inne dotyczące świadczenia usług hotelarskich, wynikające z odrębnych przepisów

Jak wyżej już wspomniano, zarówno obiekty hotelarskie, jak również inne obiekty, w których są świadczone usługi hotelarskie, muszą spełniać wymagania sanitarne, przeciwpożarowe oraz inne określone odrębnymi przepisami. Jest to kwestia niezmiernie ważna przede wszystkim dla bezpieczeństwa osób korzystających z usług hotelarskich. W związku z tym. że w przypadku innych niż hotelarskie obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie, organ ewidencyjny nie ma możliwości dokonania oceny spełnienia wskazanych warunków


przed rozpoczęciem świadczenia tych usług przez przedsiębiorcę, przepisy omawianego rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. wyznaczyły drogę postępowania w celu rozwiania wątpliwości, jakie mogą powstać w tym zakresie. Wskazany organ może wezwać danego przedsiębiorcę lub rolnika do udokumentowania spełnienia wymagań budowlanych, przeciwpożarowych i sanitarnych przez przedstawienie takich samych dokumentów, jakie są wymacane w odniesieniu do obiektów hotelarskich.

Jeśli chodzi o wymagania sanitarne, to wynikają one przede wszystkim z ustawy o chorobach zakaźnych i zakażeniach z 2001 r. Zgodnie z jej ustaleniami użytkownicy nieruchomości są obowiązani utrzymywać je w stanie sanitarnym nienaruszającym wymagań higienicznych i zdrowotnych, w tym zwłaszcza niestwarzającym zagrożenia przeniesienia chorób zakaźnych i zakażeń. Przy tym omawiane przepisy zawierają delegację ustawową do wydania przez ministra właściwego do spraw zdrowia fakultatywnego rozporządzenia. określającego szczegółowe wymagania sanitarne, jakim powinny odpowiadać m.in. niektóre obiekty usługowe, oraz sposoby postępowania mające na celu zapobieganie zakażeniom i chorobom zakaźnym. Obecnie obowiązuje w tym zakresie rozporządzenie Ministra Zdrowia z 2004 r. w sprawie szczegółowych wymagań sanitarnych, jakim powinny odpowiadać zakłady fryzjerskie, kosmetyczne, tatuażu i odnowy biologicznej. Dotyczy to w pełni tego rodzaju zakładów znajdujących się w obiektach hotelarskich. Szczególne znaczenie dla działalności hotelarskiej mają zwłaszcza przepisy tego aktu wykonawczego odnoszące się do zakładów odnowy biologicznej świadczących usługi w zakresie regeneracji ciała poprzez ćwiczenia fizyczne, naświetlanie, opalanie, masaż. oddziaływanie suchym łub wilgotnym, gorącym powietrzem oraz zabiegi relaksujące. Przepisy te określają m.in. wymagania w zakresie wentylacji mechanicznej lub klimatyzacji pomieszczeń do ćwiczeń fizycznych, dezynfekcji narzędzi i urządzeń używanych do świadczenia usług, zapewnienia szatni, przebieralni, pomieszczeń do wypoczynku oraz sanitarnych. Powołane rozporządzenie weszło w życie z dniem 28 maja 2004 r.. ale zakłady już działające w tym dniu otrzymały dwa lata na dostosowanie warunków świadczenia usług do wymagań określonych w tym akcie. Obecnie wszystkie wskazane zakłady powinny więc spełniać ustalone wymagania sanitarne.

Omawiana ustawa o chorobach zakaźnych i zakażeniach z 2001 r. nakłada obowiązek poddania się badaniom mającym na celu wykrywanie zakażeń i chorób zakaźnych na osoby podejmujące lub wykonujące prace, przy których wykonywaniu istnieje możliwość przeniesienia zakażenia na inne osoby. Kwestii tej dotyczy rozporządzenie Ministra Zdrowia z 2006 r. w sprawie wykazu prac, przy wykonywaniu których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia na inne osoby. Wykaz ten obejmuje prace związane z ciągłym kontaktem z ludźmi, wykonywane przez osoby zatrudnione m.in. w podmiotach świadczących

122 Rozdział 5

usługi turystyczne i hotelarskie, jak też prace na stanowiskach związanych z wytwarzaniem, pakowaniem, dystrybucją lub przechowywaniem nicopakowa-nej żywności, przygotowywaniem i wydawaniem posiłków oraz myciem naczyń, wykonywane w zakładach żywienia zbiorowego i kwaterach agroturystycznych, a również prace na stanowiskach związanych z kontaktem z wodą (min. w saunach i basenach kąpielowych).

Z powyższym rozporządzeniem jest powiązane wydane również na podstawie ustawy o chorobach zakaźnych i zakażeniach z 2001 r. rozporządzenie Ministra Zdrowia z 2006 r. w sprawie badań do celów sanitarno-epidemiolo-gicznych. Określa ono zasady wydawania przez lekarzy orzeczeń lekarskich o braku przeciwwskazań, czasowym albo trwałym przeciwwskazaniu do wykonywania prac lub odbywania nauki, na podstawie badania lekarskiego oraz wyników badań laboratoryjnych wykonywanych do celów sanitarno-epidemio-logicznych. Wyniki tych badań oraz treść orzeczenia lekarskiego jest wpisywana do książeczki zdrowia dla celów sanitarno-epidemiologicznych, którą musi posiadać każdy pracownik hotelu lub innego obiektu hotelarskiego przed dopuszczeniem do prac wymagających bezpośredniego stykania się z żywnością, a także osoby prowadzące kwatery agroturystyczne oraz osoby zatrudnione przy tego rodzaju pracach w innych obiektach, w których są świadczone usługi hotelarskie obejmujące usługi gastronomiczne.

Analizowane zagadnienia reguluje również ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia z 2006 r. Ustawa ta określa m.in. wymagania zdrowotne żywności oraz dotyczące przestrzegania zasad higieny w procesie produkcji żywności i obrocie artykułami żywnościowymi w zakresie nieuregulowanym przez rozporządzenia wspólnotowe. Ma to istotne znaczenie dla świadczenia usług gastronomicznych w obiektach hotelarskich i innych obiektach, w których są świadczone usługi hotelarskie. Trzeba zaznaczyć, że zmieniona w 2001 r. ustawa o służbie medycyny pracy z 1997 r. przewiduje obowiązek objęcia badaniami lekarskimi do celów sanitarno-epidemiologicznych osób wykonujących prace w procesie produkcji i obrocie żywnością.

Wymieniona ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia z 2006 r. w zakresie swojej regulacji wykonuje 25 rozporządzeń wspólnotowych oraz dokonuje transpozycji 57 dyrektyw. Mają one na celu ochronę zdrowia publicznego i ochronę konsumenta w sprawach związanych z bezpieczeństwem żywności. Obecnie obowiązujące w Polsce prawo żywnościowe jest prawem państwa członkowskiego UE i obejmuje szeroki zakres problematyki żywnościowej z tym związanej. Przy tym coraz więcej tych zagadnień jest regulowanych rozporządzeniami wspólnotowymi, mającymi bezpośrednie zastosowanie w państwach członkowskich UE. Należy zwłaszcza wymienić rozporządzenie nr 178/2002/WE ustalające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, ustanawiające Europejski Urząd do Spraw Bezpieczeństwa Żywności oraz procedury w spra-


wie bezpieczeństwa żywnościowego, a także rozporządzenie nr 85272004/WE w sprawie higieny środków spożywczych, oraz rozporządzenie nr 853/2004/WE w sprawie higieny w odniesieniu do produktów pochodzenia zwierzęcego. Dwa ostatnie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady weszły w życie z dniem 1 stycznia 2006 r.

W świetle przepisów analizowanej ustawy każde miejsce prowadzenia działalności w zakresie zorganizowanego żywienia konsumentów jest zakładem żywienia zbiorowego i w konsekwencji podlega kontroli wewnętrznej co do właściwej jakości zdrowotnej żywności oraz zasad higieny w procesie produkcji i obrotu żywnością. Oznacza to konieczność stosowania tzw. systemu HACCP (analizy zagrożeń i krytycznego punktu kontroli), będącego postępowaniem mającym na celu zapewnienie bezpieczeństwa żywności poprzez identyfikację i oszacowanie skali zagrożeń oraz oznaczenie metod ich ograniczenia i ustalenie działań naprawczych. W zakresie świadczenia usług gastronomicznych odnosi się to do wszystkich obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie. Oznacza to konieczność przestrzegania ustaleń rozporządzeń wspólnotowych. Straciło już moc obowiązującą rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie wymagań higieniczno-sanitarnych w zakładach produkujących lub wprowadzających do obrotu środki spożywcze z 2<X)4 r.

Spełnienie wymagań sanitarnych w obiektach hotelarskich i innych obiektach, w których są świadczone usługi hotelarskie, podlega ocenie organów Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Wyraża to opinia właściwego miejscowo państwowego powiatowego inspektora sanitarnego. Protokół okresowej kontroli danego obiektu dokonanej przez wskazany organ jest również wyrazem zakresu spełnienia wymagań sanitarnych.

Z kolei podstawy wymagań przeciwpożarowych określa ustawa o ochronie przeciwpożarowej z 1991 r. Ustawa ta zobowiązuje osoby fizyczne i prawne oraz organizacje i instytucje korzystające ze środowiska, budynku, obiektu lub terenu do zabezpieczenia ich przed zagrożeniem pożarowym, klęską żywiołową lub innym miejscowym zagrożeniem Właściciel budynku, obiektu budowlanego lub terenu jest zaś zobowiązany do zapewnienia ich ochrony przeciwpożarowej, a w tym do przestrzegania przeciwpożarowych wymagań techniczno-budowlanych, instalacyjnych i technologicznych, wyposażenia budynku, obiektu budowlanego lub terenu w urządzenia przeciwpożarowe i gaśnice oraz zapewnienia odpowiedniej ich konserwacji i naprawy, zapewnienia bezpieczeństwa osobom przebywającym w budynku, obiekcie budowlanym lub na terenie oraz możliwości ewakuacji, przygotowania budynku, obiektu budowlanego lub terenu do prowadzenia akcji ratowniczej, jak również ustalenia sposobów postępowania na wypadek powstania pożaru lub innego miejscowego zagrożenia, a także do zapoznania pracowników z przepisami przeciwpożarowymi.

Wydane na podstawie powyższej ustawy rozporządzenie MSWiA w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów

124 Rozdział 5

z 2006 r. odwołuje się co do znaczenia takich określeń, jak budynki, kategorie zagrożenia ludzi, czy strefy pożarowe, do ustaleń rozporządzenia Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie z 2002 r. zmienionego istotnie w 2004 r. Ten ostatni akt normatywny zawiera przepisy dotyczące bezpieczeństwa pożarowego i dokonuje zaliczenia budynków oraz ich części, stanowiących odrębne strefy pożarowe określane mianem ZL. do jednej lub więcej kategorii zagrożenia ludzi. Przy tym hotele, motele, pensjonaty, domy wypoczynkowe, domy wycieczkowe, schroniska, schroniska młodzieżowe i inne budynki przeznaczone do okresowego pobytu ludzi, określane ogólnie jako budynki zamieszkania zbiorowego, zalicza się zasadniczo do kategorii zagrożenia ludzi ZL V- Jeśli jednak takie budynki zawierają pomieszczenia przeznaczone do jednoczesnego przebywania ponad 50 osób (np. sale konferencyjne), to stanowią kategorię zagrożenia ludzi ZL I. Powołane rozporządzenie określa 5 klas odporności pożarowej budynków lub ich części. Najwyższą klasę takiej odporności, określoną literą „A", powinny mieć obiekty hotelarskie będące budynkami wysokościowymi. Dla niskich budynków zamieszkania zbiorowego jest wymagana tylko klasa „ C " odporności pożarowej. Ponadto rozporządzenie to ustala dopuszczalne powierzchnie stref pożarowych i wymagane oddzielenia przeciwpożarowe, jak też zobowiązuje do wyznaczenia dróg ewakuacyjnych z pomieszczeń przeznaczonych na pobyt ludzi.

Natomiast powołane rozporządzenie w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów z 2006 r. określa sposoby i warunki ochrony przeciwpożarowej budynków, stanowiąc w tym zakresie przepisy odrębne, określające wiele szczegółowych zagadnień wynikających z ustaleń co do bezpieczeństwa pożarowego budynków, zawartych w wyżej omówionym rozporządzeniu w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie z 2002 r. Przepisy tego specjalistycznego aktu wykonawczego z 2006 r. zobowiązują właścicieli, zarządców lub użytkowników wszelkich budynków - z wyjątkiem jednorodzinnych budynków mieszkalnych - do umieszczenia w widocznych miejscach instrukcji postępowania na wypadek pożaru oraz wykazu telefonów alarmowych, jak też do odpowiedniego, zgodnego z Polskimi Normami oznakowania dróg ewakuacyjnych (co nie dotyczy tylko budynków mieszkalnych), miejsc usytuowania urządzeń przeciwpożarowych i gaśnic, elementów sterujących takimi urządzeniami oraz lokalizacji przeciwpożarowych wyłączników prądu i głównych zaworów gazu. Muszą też być opracowane instrukcje bezpieczeństwa pożarowego, zawierające m.in. warunki ochrony przeciwpożarowej, sposoby postępowania na wypadek pożaru i innego zagrożenia, sposoby zaznajamiania użytkowników obiektu z treścią tej instrukcji oraz przepisami przeciwpożarowymi. Taka instrukcja powinna być aktualizowana co najmniej raz na dwa lata.

Omawiane rozporządzenie z 2006 r. wymaga, aby z każdego miejsca przeznaczonego na pobyt ludzi we wszelkich obiektach budowlanych, a więc także


we wszystkich obiektach, w których są świadczone usługi hotelarskie, były zapewnione odpowiednie warunki ewakuacji, dostosowane do liczby i stanu sprawności osób przebywających w danym obiekcie oraz jego funkcji, konstrukcji i wymiarów. Wymaga się też zastosowania technicznych środków zabezpieczenia przeciwpożarowego, jak odpowiednie wyjścia, przejścia i dojścia ewakuacyjne, zabezpieczenie przed zadymieniem, oświetlenie awaryjne (bezpieczeństwa i ewakuacyjne) oraz przeszkodowe, czy dźwiękowy system ostrzegawczy w budynkach, w których jest on konieczny. Ponadto każdy budynek powinien być wyposażony w instalację wodociągową przeciwpożarową o odpowiednich parametrach, a budynek zamieszkania zbiorowego wysokościowego oraz budynek o liczbie miejsc służących celom gastronomicznym powyżej 600 musi mieć tzw. stałe urządzenia gaśnicze wodne. Poza tym trzeba podkreślić, że omawiane przepisy wymagają stosowania systemu instalacji sygnalizacji pożarowej m.in. w budynkach zamieszkania zbiorowego, jakimi są obiekty hotelarskie, w których przewidywany okres pobytu tych samych osób przekracza 3 doby, jeśli miejsc noclegowych jest powyżej 200, a w innych budynkach zamieszkania zbiorowego - jeśli liczba miejsc noclegowych przekracza 50. Można zrezygnować z takiej instalacji w wypadku, gdy obiekt jest wyposażony właśnie we wspomniane stałe urządzenia gaśnicze.

Inne wymagania określone odrębnymi przepisami znajdujące zastosowanie do obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie, zawierają w szczególności takie akty normatywne, jak ustawa -prawo budowlane z 1994 r. oraz wydane na jej podstawie rozporządzenie Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie z 2002 r., które zostało już wyżej częściowo omówione. Te wymagania budowlane są szczególnie ważne dla hotelarstwa. Znalazło to wyraz w zmianach prawa budowlanego dokonanych w 2003 r. W dodanym do tej ustawy załączniku budynki zakwaterowania turystycznego i rekreacyjnego (jak hotele, motele, pensjonaty, domy wypoczynkowe i szeroko rozumiane schroniska turystyczne) zostały zaliczone do kategorii XIV obiektów budowlanych, podczas gdy budynki gastronomii ( j a ^ restauracje i bary) do kategorii XVII, a obiekty rekreacji (jak wyciągi narciarskie, odkryte baseny i zjeżdżalnie) do kategorii V. Generalnie wskazana nowelizacja prawa budowlanego spowodowała uproszczenie i złagodzenie wymagań w zakresie uzyskiwania pozwolenia na budowę oraz pozwolenia na użytkowanie obiektu budowlanego, przy jednoczesnym doprecyzowaniu i rozszerzeniu przepisów dotyczących kontroli obiektów budowlanych przez organy nadzoru budowlanego.

Szczególne wymagania w odniesieniu do obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie, wynikają z ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 r. Ma ona istotne znaczenie dla turystyki, gdyż w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym zobowią-

126 Rozdział 5

żuje do uwzględnienia m.in. walorów krajobrazowych, wymagań ochrony środowiska oraz wymagań ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Ustawa ta ma leż bezpośrednio odczuwalne znaczenie dla hotelarstwa, gdyż ustala zasady planowania przestrzennego w gminach, w tym zasady sporządzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

Ponadto szczególne wymagania wynikają z obowiązującego prawa w odniesieniu do mających charakter zabytków obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie. Zainteresowanie odpoczynkiem w obiektach zabytkowych wzrasta w ostatnich latach, czego konsekwencją jest rosnące znaczenie ustaleń ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r., zmierzających do ochrony zabytków nieruchomych, w których jest podejmowana i wykonywana działalność gospodarcza, w tym świadczenie usług hotelarskich.

Odrębnie trzeba też wspomnieć o wymaganiach prawnych wynikających z ustawy - Prawo ochrony środowiska z 2001 r. Ustawa ta określa m.in. warunki ochrony powietrza, wód i powierzchni ziemi, przeciwdziałania zanieczyszczeniom, jak też ochrony przed hałasem, co nieraz odnosi się do działalności hotelarskiej wykonywanej w obiektach hotelarskich i innych obiektach, w których są świadczone usługi hotelarskie. W kierunku zaostrzenia tych wymagań zmierza nowelizacja powołanej ustawy dokonana w 2006 r. Przykładem jest dodany przepis, który zobowiązuje, żeby hotele i inne budynki zamieszkania zbiorowego były lokalizowane w bezpiecznej odległości od zakładów stwarzających zagrożenie wystąpienia poważnych awarii.

5.12. Ewidencja obiektów hotelarskich

Zgodnie z ustawą o usługach turystycznych marszałek województwa właściwy ze względu na miejsce położenia obiektu hotelarskiego po wydaniu decyzji o zaszeregowaniu obiektu hotelarskiego i nadaniu kategorii powinien z urzędu dokonać wpisu danego obiektu do prowadzonej przez siebie ewidencji obiektów hotelarskich. Te zadania marszałka województwa są zadaniami z zakresu administracji rządowej. Natomiast zaszeregowania pól biwakowych dokonuje wójt (burmistrz lub prezydent miasta) właściwy ze względu na miejsce położenia tego rodzaju obiektu hotelarskiego, jak również prowadzi ich odrębną ewidencję. Przy tym zadania te są obecnie zadaniami własnymi gminy. W konsekwencji nie są one już finansowane ze środków będących w dyspozycji właściwego wojewody, co miało miejsce uprzednio, gdy były to zadania zlecone z zakresu administracji rządowej.

Zasady prowadzenia ewidencji obiektów hotelarskich określają przepisy powoływanego już wielokrotnie w tym rozdziale podręcznika rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. Zgodnie z jego przepisami ewidencja ta jest


prowadzona w formie kartoteki składającej się z kart ewidencyjnych obiektów. Należy podkreślić, że dla każdego rodzaju obiektu hotelarskiego prowadzi się odrębną kartotekę. Karta ewidencyjna każdego obiektu hotelarskiego zawiera następujące dane: • określenie przedsiębiorcy świadczącego usługi hotelarskie; • nazwę i adres obiektu; • określenie rodzaju i kategorii obiektu; • informację o stałym lub sezonowym charakterze świadczonych usług oraz

o czasie trwania sezonu; • opis obiektu zawierający informacje o liczbie miejsc noclegowych, zakresie

świadczonych usług oraz położeniu danego obiektu; • informacje o promesie, decyzjach dotyczących rodzaju i kategorii obiektu

oraz o dopuszczonych odstępstwach od wymagań co do wyposażenia i zakresu świadczonych usług;

• informacje o przeprowadzonej kontroli i ponownej ocenie spełnienia wymagań dla rodzaju i kategorii obiektu. Podstawą założenia karty ewidencyjnej obiektu hotelarskiego jest przyrze

czenie zaszeregowania obiektu do odpowiedniego rodzaju i kategorii, zwane promesą, bądź decyzja w sprawie zaszeregowania obiektu hotelarskiego do określonego rodzaju i nadania kategorii. O założeniu takiej karty jest wpisywana informacja do wykazu kart ewidencyjnych.

Omawiana ewidencja jest jawna w części objętej wpisem do kart ewidencyjnych obiektów. Poszczególne karty ewidencyjne mogą być udostępniane do wglądu w obecności osoby uprawnionej do prowadzenia ewidencji. Z ustawy o usługach turystycznych wynika obowiązek przedsiębiorców świadczących usługi hotelarskie zgłaszania zmian danych wpisanych do takiej ewidencji, w tym poinformowania o zaprzestaniu świadczenia usług hotelarskich. W tej ostatniej kwestii rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. przewiduje wykreślenie z ewidencji obiektu, jeżeli przedsiębiorca zaprzestał na dłużej niż rok prowadzenia działalności w tym obiekcie i nie zgłosił tego do ewidencji. Oprócz informacji o zaprzestaniu świadczenia usług hotelarskich przedsiębiorca jest też zobowiązany do zgłoszenia zmiany liczby miejsc noclegowych i przekształcenia działalności sezonowej na stałą lub odwrotnie. Przedsiębiorca powinien też informować organ prowadzący ewidencję o zdarzeniach powodujących przejściowo wstrzymanie lub istotne ograniczenie zakresu świadczonych usług.

Organ prowadzący omawianą ewidencję dokonuje 2 urzędu wykreślenia obiektu z ewidencji nic tylko w razie zaprzestania na ponad 1 rok świadczenia usług hotelarskich, ale również w przypadku nicrozpoczęcia świadczeniu usług hotelarskich po upływie ważności promesy, zaprzestania spełniania wymagań sanitarnych, przeciwpożarowych lub innych, określonych odrębnymi przepisami, a także w razie śmierci przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną, której na-

128 Rozdział 5

stępcy prawni nie zgłosili zamiaru kontynuowania działalności hotelarskiej w danym obiekcie, bądź likwidacji przedsiębiorcy będącego osobą prawną lub jednostką organizacyjną bez osobowości prawnej ale mającą zdolność prawną.

Zgodnie z ustawą o usługach turystycznych organ prowadzący ewidencje obiektów hotelarskich odmawia wpisu do tej ewidencji w formie decyzji administracyjnej. Podstawą takiej odmowy jest decyzja o odmowie zaszeregowania lub odmowie potwierdzenia zaszeregowania obiektu hotelarskiego do określonego rodzaju i kategorii. Również wykreślenie obiektu z ewidencji obiektów hotelarskich następuje w formie decyzji administracyjnej.

5.13. Ewidencja obiektów innych niż hotelarskie

Na podstawie przepisów ustawy o usługach turystycznych wójt (burmistrz lub prezydent miasta) właściwy ze względu na miejsce położenia obiektów innych niż hotelarskie, w których są świadczone usługi hotelarskie, prowadzi ich ewidencję. Jest to obecnie zadanie własne gminy. Konsekwencje prawne niezastosowania się do obowiązku zgłoszenia obiektu innego niż hotelarski do tej ewidencji określają przepisy k.w. Traktują one świadczenie usług hotelarskich w obiekcie niezgłoszonym do ewidencji jako wykroczenie podlegające karze ograniczenia wolności lub grzywny. Odnosi się to także do rolnika świadczącego usługi hotelarskie w gospodarstwie rolnym. Zgodnie bowiem z wyraźnym brzmieniem przepisów ustawy o usługach turystycznych rolnik również jest obowiązany przed rozpoczęciem świadczenia usług hotelarskich zgłosić daną kwaterę agroturystyczną do ewidencji prowadzonej przez wójta- Należy podkreślić, że jest to całkowicie odrębna ewidencja prowadzona przez wskazany organ, nie mająca nic wspólnego z ewidencją działalności gospodarczej.

Omawiana ewidencja obiektów innych niż hotelarskie, w których są świadczone usługi hotelarskie, jest prowadzona w formie kartoteki składającej się z kart ewidencyjnych poszczególnych obiektów. Podstawą założenia takiej karty jest zgłoszenie przedsiębiorcy lub rolnika zamierzającego świadczyć usługi hotelarskie w tego rodzaju obiekcie.

Zgodnie Z przepisami rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. karta ewidencyjna innego obiektu, w którym są świadczone usługi hotelarskie, powinna zawierać: • określenie przedsiębiorcy lub rolnika świadczącego usługi hotelarskie; • nazwę i adres obiektu; • informację o liczbie miejsc noclegowych; • informację o stałym lub sezonowym charakterze świadczonych usług oraz

o czasie trwania sezonu. Należy podkreślić, że prowadzenie ewidencji innych obiektów, w których są

świadczone usługi hotelarskie, ma miejsce według tych samych zasad, które są


stosowane w odniesieniu do ewidencji obiektów hotelarskich. Ta ewidencja również jest jawna w części objętej wpisem do kart ewidencyjnych obiektów innych niż hotelarskie. Przedsiębiorca jest zobowiązany do zgłoszenia do tej ewidencji informacji dotyczącej zaprzestania świadczenia usług hotelarskich, zmiany działalności sezonowej na stałą lub odwrotnie, zmiany liczby miejsc noclegowych, jak również uzyskania decyzji o zaszeregowaniu obiektu innego niż hotelarski do rodzaju i kategorii podlegających wpisaniu do wyżej omówionej ewidencji obiektów hotelarskich. W tym ostatnim wypadku mamy do czynienia z przeklasyfikowaniem obiektu, w którym są świadczone usługi hotelarskie, w wyniku czego powinien on być wykreślony z ewidencji obiektów innych niż hotelarskie. Bezpośrednio z przepisów ustawy o usługach turystycznych wynika obowiązek rolnika świadczącego usługi hotelarskie w gospodarstwie rolnym poinformowania właściwego organu o zakończeniu świadczenia tych usług. Interpretacja celowościowa prowadzi ponadto do wniosku, że na rolniku świadczącym wskazane usługi spoczywają także obowiązki w zakresie zgłaszania zmian co do prowadzonej działalności, podobnie jak to jest w przypadku przedsiębiorcy świadczącego usługi hotelarskie. Taka rozszerzająca wykładnia przepisów analizowanego rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. jest w pełni uzasadniona ratio legis tych przepisów prawnych.

Należy zaznaczyć, że projektowane w 2003 r. zmiany ustawy o usługach turystycznych przewidywały dodanie przepisów określających, że odmowa wpisu do ewidencji obiektu innego niż hotelarski, w którym są świadczone usługi hotelarskie, jak również wykreślenie takiego obiektu z ewidencji powinny być dokonane w formie decyzji administracyjnej. Na potwierdzenie zaś wpisu obiektu innego niż hotelarski do ewidencji przewidywano wydawanie przez wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) zaświadczenia o wpisie takiego obiektu do ewidencji. Niestety tej treści przepisy nie zostały dodane do ustawy o usługach turystycznych, co wywołuje liczne wątpliwości w tym zakresie.

5.14. Formy prawne kontroli działalności hotelarskiej

Ustawa o usługach turystycznych w obecnym brzmieniu ustala, że organami uprawnionymi w zakresie swojej właściwości miejscowej do kontrolowania przestrzegania wymagań ustalonych dla obiektów hotelarskich oraz innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie, są marszałkowie województw i wójtowie (oraz odpowiednio burmistrzowie i prezydenci miast). Wskazane organy mogą poddawać czynnościom kontrolnym wszystkie pomieszczenia i urządzenia wchodzące w skład kontrolowanych obiektów, żądać od kierownika kontrolowanego obiektu oraz od wszystkich osób, które są w tym obiekcie zatrudnione, pisemnych i ustnych informacji w sprawach objętych kontrolą, jak również domagać się okazania dokumentów potwierdzających spełnię-

130 Rozdział 5

nie przez dany obiekt wymagań sanitarnych, przeciwpożarowych oraz innych określonych odrębnymi przepisami. Te ustawowe ustalenia są rozwinięte w postanowieniach rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. Przewiduje ono, że taka kontrola obiektu hotelarskiego może mieć miejsce w każdym czasie z urzędu, jeśli jest to uzasadnione informacjami o zmianie warunków działania lub naruszeniach wymagań, jak też na wniosek przedsiębiorcy, stowarzyszenia działającego w zakresie turystyki i hotelarstwa lub stowarzyszenia reprezentującego interesy konsumentów. Przy tym okresowe kontrole obiektów hotelarskich dokonywane z urzędu przez marszałka województwa powinny być dokonywane nie rzadziej niż raz na trzy lata. Natomiast z obowiązujących przepisów nie wynika obowiązek dokonywania okresowych kontroli obiektów innych niż hotelarskie, w których są świadczone usługi hotelarskie.

Warunkiem przeprowadzenia omawianej kontroli jest wylegitymowanie się przez osobę kontrolującą pisemnym upoważnieniem organu uprawnionego do kontroli. Samo zaś wykonanie czynności kontrolnych powinno odbywać się w obecności kierownika kontrolowanego obiektu hotelarskiego lub osoby upoważnionej do zastępowania go. W razie nieobecności tych osób mogą być wykonywane wyłącznie takie czynności kontrolne, o których terminie przeprowadzenia kierownik obiektu zosta! uprzednio powiadomiony. Z przebiegu kontroli powinien być sporządzony protokół podpisany zarówno przez osobę kontrolującą, jak i kierownika kontrolowanego obiektu lub osobę zastępującą go, przy czym można zgłosić do protokołu swoje uwagi. Odpis protokołu powinien być przekazany przez organ kontrolujący do organu prowadzącego ewidencję obiektu. Wynika to z ustawowego obowiązku nałożonego w ustawie o usługach turystycznych na wskazane organy kontrolne, żeby w wypadku pozostawania skontrolowanego obiektu poza ewidencją organu dokonującego kontroli zawiadomić organ prowadzący ewidencję danego obiektu, że nie spełnia on wymagań przewidzianych dla rodzaju lub kategorii, do których został zaszeregowany, albo minimalnych wymagań ustalonych dla innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie.

W razie stwierdzenia w wyniku przeprowadzonej kontroli obiektu hotelarskiego, iż przestał on spełniać wymagania prawne co do wielkości obiektu, jego wyposażenia lub zakresu świadczonych usług, właściwy organ dokonuje z urzędu zmiany rodzaju lub kategorii obiektu, bądź uchyla decyzję o zaszeregowaniu obiektu do określonego rodzaju. Jeżeli zaś obiekt, w którym są świadczone usługi hotelarskie, nie spełnia wymagań sanitarnych, przeciwpożarowych lub innych określonych odrębnymi przepisami, bądź minimalnych wymagań co do wyposażenia odnoszących się do innych obiektów niż hotelarskie, w których są świadczone usługi hotelarskie, to organ ewidencyjny może nakazać wstrzymanie świadczenia wskazanych usług do czasu usunięcia stwierdzonych uchybień. Następuje to w formie decyzji administracyjnej. Przepis len dotyczy wszyst-


kich obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie, oraz nie narusza uprawnień innych organów, wynikających z odrębnych przepisów. Właśnie z odrębnych przepisów k.w. wynika np. odpowiedzialność za wykroczenie, jeśli usługi hotelarskie są nadal świadczone wbrew decyzji nakazującej wstrzymanie ich świadczenia.

Omawiane rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. przewiduje, że nie uważa się za spełnione wymagań co do wyposażenia, jeśli elementy wyposażenia danego obiektu hotelarskiego lub innego obiektu, w którym są świadczone usługi hotelarskie, są niesprawne, uszkodzone, niedostępne lub nadmiernie zużyte. Podobnie niemożliwość skorzystania z określonych usług w chwili ich oceny lub kontroli będzie uznawana za brak dostępności danych usług w ocenianym lub kontrolowanym obiekcie. Tej treści przepisy mają zapobiegać fikcji w zakresie uznania za spełnione wymagań w sytuacji, gdy stan techniczny elementów wyposażenia obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie, nie jest należyty, a wymagana dostępność określonych usług podstawowych lub uzupełniających jest tylko teoretyczna.

Od 2001 r. w wyniku zmian ustawy o usługach turystycznych kompetencje kontrolne w zakresie spełniania przez obiekty hotelarskie wymagań przewidzianych dla rodzaju i kategorii otrzymał minister właściwy do spraw turystyki. Kompetencje te nie obejmują kontrolowania innych obiektów niż hotelarskie, w których świadczone są usługi hotelarskie. Wskazane przepisy stworzyły jedynie możliwość, a nie obowiązek dokonywania omawianej kontroli uprzednio przez Ministra Gospodarki jako ministra właściwego do spraw turystyki, a obecnie przez Ministra Sportu i Turystyki. Jak zostało to wyjaśnione w uzasadnieniu rządowego projektu tych zmian, wskazana regulacja ustawowa miała na celu stworzenie „instrumentu zapewnienia jednolitego systemu ocen i standaryzacji usług hotelarskich oraz poziomu kategoryzacji niezależnego od lokalnych uwarunkowań". Wykorzystanie tego instrumentu ma mieć charakter wyjątkowy. Wówczas do kontroli wykonywanej przez wskazanego ministra znajdą odpowiednie zastosowanie wyżej omówione przepisy ustawy o usługach turystycznych. W razie stwierdzenia w wyniku takiej kontroli, że dany obiekt hotelarski nie spełnia wymagań przewidzianych dla rodzaju lub kategorii, do których został zaszeregowany, minister właściwy do spraw turystyki będzie występował do właściwego organu o dokonanie zmiany rodzaju lub kategorii tego obiektu hotelarskiego.

5.15. Ochrona prawna nazw rodzajowych i oznaczeń kategorii obiektów hotelarskich

Ustawa o usługach turystycznych przewiduje, że nazwy rodzajów oraz oznaczenia kategorii obiektów hotelarskich podlegają ochronie prawnej i mogą

132 Rozdział 5

być stosowane wyłącznie w odniesieniu do obiektów hotelarskich w rozumieniu tej ustawy. Nie mogą więc znajdować zastosowania w stosunku do wszelkich innych obiektów, w tym takich, w których są świadczone usługi hotelarskie. Jednak zakaz ten nie odnosi się do nazw rodzajów obiektów używanych w takim kontekście, z którego jednoznacznie wynika, że obiekty te nie są obiektami hotelarskimi w rozumieniu wymienionej ustawy. Toteż nie narusza wymienionego zakazu np. nazwa „hotel dla psów" czy „schronisko dla zwierząt". Podobnie nazwa „hotel garnizonowy" odnosi się do zupełnie innego rodzaju obiektów, których zasady tworzenia i prowadzenia zostały określone rozporządzeniem MON w sprawie zakwaterowania tymczasowego oraz hoteli garnizonowych z 1999 r. Omawiana ochrona prawna nazw rodzajowych i oznaczeń obiektów hotelarskich wykazuje, jak ważne znaczenie mają takie określenia, jak hotel czy pensjonat, skoro ustawodawca zdecydował się na tak wyjątkową ich ochronę.

Przedsiębiorcy hotelarscy używają nierzadko w swej działalności również innych nazw niż wyżej wymienione rodzaje obiektów hotelarskich. Dosyć często występują np. takie określenia, jak zajazd, oberża, karczma, gospoda, dom turysty, dom gościnny, gościniec, dom wypoczynkowy, bacówka, stacja turystyczna, stanica wodna, bungalow, rezydencja turystyczna, czy domek turystyczny. Jest to całkowicie dopuszczalne w świetle prawa postępowanie. Ustawa o usługach turystycznych wyraźnie stwierdza, że przedsiębiorcy świadczący usługi hotelarskie mogą do oznaczania obiektów hotelarskich stosować inne nazwy obok nazw rodzajów określonych w tej ustawie. Ta dodatkowa nazwa obiektu hotelarskiego może być użyta w języku obcym. Nie stoją temu na przeszkodzie wymagania ustawy o języku polskim z 1999 r. Przecież przepisy tej ustawy zakazują w obrocie prawnym na terytorium RP posługiwania się wyłącznie obcojęzycznymi określeniami. Dodatkowa obca wersja językowa jest więc nawet wskazana w sytuacji, gdy z usług świadczonych w danym obiekcie hotelarskim korzystają głównie czy w znacznym stopniu goście zagraniczni. Obecnie takie dodatkowe określenie „camping" jest nawet używane w ustawowej definicji kempingu, ustalonej w słowniczku ustawy o usługach turystycznych.

Jednakże jeśli usługi hotelarskie są świadczone w obiekcie innym niż hotelarski w rozumieniu ustawy o usługach turystycznych, to nazwa takiego obiektu nie powinna być wyrażona w języku obcym i stanowić odpowiednika polskiej nazwy objętej ochroną prawną. Spotykane są nierzadko obiekty określane mianem „pension". które to określenie jest francuskim odpowiednikiem pensjonatu. Użycie tego określenia w odniesieniu do obiektu, który nie uzyskał zaszeregowania do pensjonatów, trzeba uznać za naruszenie zakazu ustalonego przez ustawę o usługach turystycznych. Jeśli w danej sytuacji taka wyrażona w języku obcym nazwa obiektu i świadczonych w nim usług to jedyne ich nazewnictwo, gdyż przedsiębiorca pominął polską wersję językową, to mamy zarazem do czy-


nienia z naruszeniem przepisów powołanej ustawy o języku polskim, co jest zagrożone karą grzywny. W celu wyeliminowania wskazanych sposobów obchodzenia przepisów dotyczących używania nazw rodzajowych obiektów hotelarskich dokonano w 2004 r. nowelizacji ustawy o usługach turystycznych. W rezultacie obecnie używanie przy świadczeniu usług hotelarskich zdrobnień (np. hotelik, motcłik, pensjonacik), nazw obcojęzycznych, nazw własnych (np. Hotel Górski na oznaczenie schroniska), znaków towarowych, wyróżnień graficznych i innych oznaczeń, jak WOTEL czy OTEL itp., które mogą wprowadzać klientów w błąd co do rodzaju lub kategorii obiektu hotelarskiego, stanowi obecnie wykroczenie. Niestety orzecznictwo sądowe w tego rodzaju sprawach nie jest jednolite.

Również używanie nazwy rodzajowej obiektu hotelarskiego przez przedsiębiorcę świadczącego usługi hotelarskie bez decyzji marszałka województwa o zaszeregowaniu stanowi wykroczenie. Tego typu wykroczenie występuje także w razie używania określenia kategorii obiektu hotelarskiego bez nadania jej w drodze decyzji marszałka województwa, jak również w sytuacji posługiwania się nazwą rodzajową lub kategorią obiektu hotelarskiego w sposób niezgodny z decyzją o zaszeregowaniu i nadaniu kategorii. Tego rodzaju postępowania są zagrożone karą ograniczenia wolności lub grzywny.

Omawiana ochrona nazw rodzajowych i oznaczeń kategorii obiektów hotelarskich ma z jednej strony na celu zapewnienie klientom rzetelnej informacji o wielkości i wyposażeniu obiektu hotelarskiego oraz zakresie świadczonych usług. Każdy bowiem klient poinformowany o rodzaju i kategorii obiektu hotelarskiego tym samym w zasadzie już wie, jakiego poziomu usług hotelarskich może oczekiwać w danym obiekcie. Co więcej, gość hotelowy może domagać się, aby zakres oraz jakość świadczonych usług odpowiadały rodzajowi i kategorii danego obiektu hotelarskiego. Należy też zauważyć, że z drugiej strony istnienie ochrony nazw rodzajowych i oznaczeń kategorii obiektów hotelarskich leży w najlepiej pojętym interesie przedsiębiorców świadczących usługi hotelarskie w takich obiektach. Mogą oni zawierać stypizowane umowy hotelowe, odwołujące się do standardowych warunków wyznaczanych przez zaszeregowanie danego obiektu hotelarskiego do oznaczonego rodzaju i nadanie mu stosownej kategorii. Ponadto są wówczas podstawy prawne zwalczania nieuczciwej konkurencji ze strony innych przedsiębiorców.

Poddane omówionej ochronie prawnej nazwy rodzajów i oznaczenia kategorii obiektów hotelarskich powinny być należycie wyeksponowane w tego typu obiektach. Ustawa o usługach turystycznych zobowiązuje przedsiębiorcę, aby w widocznym miejscu w obiekcie hotelarskim były podane następujące informacje: • nazwa oraz siedziba lub imię i nazwisko, a także adres przedsiębiorcy świad

czącego usługi hotelarskie w danym obiekcie;

134 Rozdział 5

• tablica określająca rodzaj i kategorię obiektu; • dane o zakresie świadczonych usług wraz z podstawowymi cenami; • określenie o przystosowaniu obiektu do obsługi osób niepełnosprawnych.

Przy tym informacje wskazujące rodzaj i kategorię obiektu hotelarskiego oraz jego przystosowanie do obsługi osób niepełnosprawnych powinny być umieszczone również na zewnątrz danego obiektu.

Warto przypomnieć omówiony już wcześniej obowiązek podania informacji o odstępstwach od wymagań co do wyposażenia i zakresu świadczonych usług ze względu na zabytkowy charakter obiektu hotelarskiego. Taka informacja powinna być zamieszczona w materiałach informacyjnych dotyczących określonego obiektu i nic wymaga się dodatkowego jej podania w widocznym miejscu w obiekcie hotelarskim. Ponadto wszystkie inne informacje co do wykazu wymagań ustalonych dla rodzaju i kategorii, do których dany obiekt hotelarski został zaszeregowany, a także pełny cennik świadczonych usług powinny być udostępnione na żądanie klienta.

5.16. Regulaminy porządkowe w obiektach hotelarskich

Ustawa o usługach turystycznych ustala, że przedsiębiorcy świadczący usługi hotelarskie w obiektach hotelarskich mogą wydawać regulaminy porządkowe wiążące wszystkie osoby przebywające na terenie obiektu. Celem tych regulaminów jest zapewnienie porządku oraz bezpieczeństwa klientów i ich mienia. Moc wiążąca tego rodzaju nienormatywnyeh aktów prawnych wynika bezpośrednio z powołanej ustawy. Taki regulamin w sposób automatyczny oddziałuje na stosunki przedsiębiorcy hotelarskiego z klientami, osobami towarzyszącymi gościom hotelowym oraz odwiedzającymi ich, jak również z wszystkimi innymi osobami, które znajdą się na terenie danego obiektu hotelarskiego. Pod tym względem znaczenie hotelowego regulaminu porządkowego jest podobne, jak przepisów porządkowych ustalanych przez upoważnione organy administracji publicznej.

Powołany przepis ustawy o usługach turystycznych określa zakres regulaminów porządkowych w taki sposób, że w celu oceny ich charakteru prawnego nie należy odwoływać do ustaleń kodeksu cywilnego o wzorcach umownych. Ustalenia te bowiem odnoszą się do regulaminów stanowiących wzorzec umowy i tym samym kształtujących treść zobowiązań umownych. Natomiast regulamin porządkowy wydany przez przedsiębiorcę hotelarskiego odnosi się do stosunków pozaumownych, wynikających na tle potrzeby zapewnienia porządku i bezpieczeństwa na terenie obiektu hotelarskiego. Taki regulamin upoważnia do oznaczonych w nim władczych działań przedsiębiorcę świadczącego usługi hotelarskie w danym obiekcie hotelarskim oraz osoby upełnomocnione przez przedsiębiorcę, a zwłaszcza osoby zatrudnione w recepcji oraz służbie ochrony.


Po wejściu w życie ustawy o usługach turystycznych nie straciły racji bytu dotychczas ustalane regulaminy hotelowe, określające m.in. zasady liczenia doby hotelowej, wcześniejszego zajęcia pokoju hotelowego, rezerwacji pokoju, przedłużenia pobytu itp. Podstawą prawną tego rodzaju regulaminów są przepisy kodeksu cywilnego dotyczące wzorców umownych. Należy zauważyć, że w dotychczas wydawanych regulaminach hotelowych z reguły były umieszczane także postanowienia porządkowe. Obecnie jednak tego rodzaju ustalenia powinny być przeniesione do regulaminu porządkowego. Nie jest wskazane łączenie w jednym regulaminie tych kwestii, gdyż mamy tutaj do czynienia z ustaleniami regulaminowymi o różnym charakterze, zakresie obowiązywania oraz mocy wiążącej.

ROZDZIAŁ \>J

Podstawy prawne bezpieczeństwa turystów i uczestników rekreacji

6.1. Obowiązek gminy zapewnienia bezpieczeństwa w miejscach ogólnie dostępnych

Gmina ma liczne zadania związane z turystyką i rekreacją, które wynikają z ustawy o samorządzie gminnym z 1990 r. Zgodnie z tą ustawą do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym nie zastrzeżone przez ustawy na rzecz innych podmiotów. Podstawowym zadaniem własnym gminy jest zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty, co obejmuje m.in. sprawy: • ładu przestrzennego i gospodarki nieruchomościami; • ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej; • utrzymania czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych; • gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego; • lokalnego transportu zbiorowego; • kultury fizycznej i turystyki, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeń spor

towych; • zieleni gminnej i zadrzewień; • ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; • utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej; • porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpo

żarowej. Właśnie gmina jako gospodarz terenu jest obowiązana zapewnić bezpie

czeństwo pobytu w miejscach ogólnie dostępnych dla publiczności, w tym bezpieczeństwo turystów i uczestników rekreacji. Takimi miejscami ogólnie dostępnymi są ulice i inne drogi publiczne, place, parki, plaże, szlaki i trasy turystyczne, gminne obiekty turystyczne i rekreacyjne itp. Mieści się w tym obowiązek nadzoru i kontroli nad innymi osobami zobowiązanymi przez obowiązujące


prawo do podejmowania czynności w zakresie bezpieczeństwa, czystości i porządku na terenie gminy.

Zadania gminy związane z turystyką i rekreacją wynikają również z innych ustaw. Wymienić należy zwłaszcza ustawę o drogach publicznych z 1985 r., ustawę o utrzymaniu czystości i porządku w gminach z 1996 r., prawo ochrony środowiska z 2001 r. oraz ustawę o kulturze fizycznej z 1996 r. Ta ostatnia ustawa nakłada na jednostki samorządu terytorialnego obowiązki w zakresie m.in. rekreacji ruchowej, traktując je jako zadania własne tych jednostek. Właśnie na gminach ciążą obowiązki w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa osobom przebywającym w górach oraz nad wodą, co jest omówione w punktach 3 i 5 tego rozdziału podręcznika.

Gmina będąc gospodarzem danego terenu, nie może tolerować złego stanu dróg gminnych, w tym ulic. Ponosi ona odpowiedzialność za skutki spowodowane przez dziury w jezdni lub chodnikach, oblodzenie chodników, nieczystości lub inne niebezpieczne rzeczy pozostawione w miejscach ogólnie dostępnych, jeśli osoby zobowiązane do ich usunięcia nie wykonują swoich obowiązków i można zarzucić winę funkcjonariuszom komunalnym. W świetle wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 4 grudnia 2001 r. (sygn. akt SK. 18/2000), dotyczącego zgodności z Konstytucją RP art. 417 k.c, trzeba uznać, że niezgodne z prawem działanie (w tym bezprawne zaniechanie) organu władzy publicznej, jakim jest organ gminy, powodujące szkodę u turysty, rodzi odpowiedzialność gminy niezależną od winy. Oczywiście ta odpowiedzialność gminy ma swoje granice. Nie można o niej mówić w sytuacji, gdy turysta lub uczestnik rekreacji działa na własne ryzyko. Takie przypadki mają miejsce, gdy np. ktoś kąpie się w miejscu niedozwolonym albo przy wywieszonej czarnej Hadze na plaży strzeżonej, bądź wyrusza na wędrówkę w góry pomimo ostrzeżeń o grożących lawinach.

Zakres odpowiedzialności gminy za szkody spowodowane brakiem zapewnienia bezpieczeństwa turystom i uczestnikom rekreacji daje się bliżej określić dzięki dosyć licznym orzeczeniom sądowym dotyczącym tego rodzaju spraw. Niektóre z tych wyroków zostały wydane nawet kilkadziesiąt lat temu. ale do dzisiaj nie straciły aktualności. Tak jest w przypadku wyroku Sądu Najwyższego z 4 marca 1965 r. (sygn. akt III Cr 9/65). który uznał przybrzeżny pas morski położony w rejonie uzdrowiska morskiego za miejsce użytku publicznego, które musi być porządkowane i gospodarz terenu powinien usuwać z niego niebezpieczne przedmioty, a gdy to nie jest możliwe, to powinien odpowiednio je oznakować. Przy tym ustawienie tablicy o treści „Plaża niestrzeżona. Kąpiel na własne ryzyko" nie wystarcza do zwolnienia od odpowiedzialności za szkodę w wyniku zranienia się osoby kąpiącej się w morzu o znajdujący się w dnie morskim ostry przedmiot.

Duże znaczenie ma też wyrok Sądu Najwyższego z 31 stycznia 1968 r. (sygn. akt III PRN 66/67), dotyczący odpowiedzialności za niezapewnicnie bezpiecz-

138 Rozdział 6

nych warunków poruszania się na szlaku turystycznym. Sprawa dotyczyła śmiertelnego wypadku turysty zwiedzającego grotę przy szlaku turystycznym w wyniku zranienia przez głaz, który oberwał się spod nóg innej osoby zwiedzającej. Nie można zakładać, że każdy wchodzący do takiej groty czyni to na własne ryzyko. Bezczynność zarządcy danego terenu w zakresie odpowiedniego zabezpieczenia groty i umieszczenia odpowiednich ostrzeżeń przed grożącymi niebezpieczeństwami, powoduje jego odpowiedzialność za wypadki, którym mogą ulec zwiedzający.

Taką właśnie odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego ponosi gmina w razie niepodjęcia koniecznych działań w celu usunięcia z drogi gminnej zagrożeń bezpieczeństwa przechodniów, w tym oczywiście turystów. W ujęciu wyroku Sądu Najwyższego z 28 maja 1997 r. (sygn. akt III CKN 82/97) przesłanką tej odpowiedzialności deliktowej gminy jest wykazanie winy funkcjonariusza komunalnego. Jest to tżw. wina organizacyjna (anonimowa), związana z niewykonaniem obowiązków przez gminę, co nie wymaga ustalenia winy konkretnego funkcjonariusza. Obecnie jednak w świetle powołanego wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 2001 r. oraz nowych regulacji art. 417 i nast. k.c. nie ma potrzeby w przypadkach odpowiedzialności gminy za zaniechanie odwoływania się do koncepcji tego rodzaju winy opracowanej w nauce prawa.

Trzeba podkreślić, że gmina ma obowiązek wykonywania nadzoru i kontroli nad utrzymaniem bezpieczeństwa, czystości i porządku przez użytkowników nieruchomości. Brak należytego nadzoru nad wykonaniem tego rodzaju ustawowych obowiązków, przy jednoczesnym wykazaniu zaniedbań w tym zakresie użytkownika danej nieruchomości, rodzi w świetle wyroku Sądu Najwyższego z 2 lutego 1972 r. (sygn. akt II Cr 572/71) odpowiedzialność deliktową gminy w razie wypadku na nieodśnieżonym, oblodzonym chodniku. Dotyczyć to może każdego poszkodowanego, w tym oczywiście również turysty.

6.2. Bezpieczeństwo w lasach

Turystyka i rekreacja bardzo często mają miejsce na terenie lasów, które zajmują ok. 9 min ha, co stanowi 28,6% powierzchni Polski. Pod względem powierzchni lasów Polska znajduje się w regionie na dobrym czwartym miejscu po Francji, Niemczech oraz Ukrainie. Przy tym zdecydowana większość lasów to lasy publiczne, bo aż 82,5%. Same lasy państwowe zaś to aż 78,4% wszystkich lasów w Polsce. Ok. 2% powierzchni leśnej zajmują parki narodowe, co ma istotne znaczenie dla turystyki i rekreacji.

Zasady zachowania się w lasach i ich ochrony oraz gospodarki leśnej określa ustawa o lasach z 1991 r., która definiuje las jako grunt o powierzchni zwartej co najmniej 0,1 ha, pokryty roślinnością leśną lub przejściowo jej pozbawiony, przeznaczony do produkcji leśnej albo stanowiący rezerwat przyrody lub część

podstawy prawne bezpieczeństwa turystów i uczestników rekreacji 139

parku narodowego, bądź wpisany do rejestru zabytków. Lasem jest też grunt związany z gospodarką leśną, zajęty dla jej potrzeb pod budynki i budowle, urządzenia melioracji wodnych, linie podziału przestrzennego lasu. drogi leśne, tereny pod liniami energetycznymi, szkółki leśne, miejsca składowania drewna, jak również wykorzystywany na parkingi leśne oraz urządzenia turystyczne. Pojęcie lasu jest więc szerokie i warto pamiętać, że będąc na parkingu leśnym lub drodze leśnej-jesteśmy w lesie!

Powołana ustawa o lasach jest stosowana do wszystkich lasów bez względu na formę ich własności. Warto zaznaczyć, że zgodnie z tą ustawą prowadzi się trwale zrównoważoną gospodarkę leśną mającą na celu m.in. walory krajobrazowe oraz zachowanie lasów i korzystnego ich wpływu na klimat, powietrze, wodę, glebę, warunki życia i zdrowia człowieka i na równowagę przyrodniczą. Gospodarka ta jest oparta na zasadach: • powszechnej ochrony lasów; • trwałości utrzymania lasów; • ciągłości i zrównoważonego wykorzystania wszystkich funkcji lasów; • powiększania zasobów leśnych.

Realizacja wymienionych zasad gospodarki leśnej wymaga przestrzegania zasad udostępniania lasów ustalonych przez ustawę o lasach. Mają one na celu ochronę i zachowanie lasów oraz zapewnienie bezpiecznego w nich pobytu. Powszechna ochrona lasów wymaga przestrzegania zasad ich zabezpieczenia przeciwpożarowego, które zostały określone w rozporządzeniu Ministra Środowiska z 2006 r. Rozporządzenie to ustala trzy kategorie zagrożenia pożarowego lasów (kat. I - duże zagrożenie, kat. II - średnie, kat. 111 - małe). Przy tym ze względu na masowy ruch rekreacyjny i turystyczny las może być zaliczony do wyższej kategorii o większym zagrożeniu pożarowym. Zarazem są ustalone cztery stopnie zagrożenia pożarowego lasów (0. stopień - brak zagrożenia, l. stopień - małe zagrożenie, 2. stopień - średnie, 3. stopień - duże). Przy trzecim stopniu zagrożenia pożarowego wprowadza się zakaz wstępu do lasu, jeżeli przez kolejnych 5 dni wilgotność ściółki mierzona o godz. 9 0 0 jest niższa od 10%. Ponadto omawiane rozporządzenie określiło zasady prowadzenia obserwacji w celu wczesnego wykrycia pożaru, powiadomienia o nim i podjęcia akcji ratowniczych w lasach o powierzchni powyżej 300 ha zaliczonych do I lub II kategorii zagrożenia. W lasach zaś o powierzchni powyżej 10 tys. ha zaliczonych do wskazanych kategorii zagrożenia stosuje się cztery kategorie pasów przeciwpożarowych, które służą zabezpieczeniu przeciwpożarowemu zwartych obszarów leśnych położonych przy obiektach mogących stanowić zagrożenie pożarowe dla lasów (np. przy parkingach). Ustalone są też zasady organizowania baz sprzętu do gaszenia pożarów lasów i co najmniej jedna taka baza musi być w każdym parku narodowym.

Ważne znaczenie dla turystyki i rekreacji ma zasada ustalona przez ustawę O lasach, że lasy będące własnością Skarbu Państwa są udostępniane dla

140 Rozdział 6

wszystkich. Zasadę wolnego wstępu do lasów państwowych potwierdza ustawa o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju z 2001 r., zaliczająca do wskazanych zasobów m.in. właśnie lasy państwowe. Wśród wyjątków są stałe zakazy wstępu do lasów będących m.in. ostojami zwierząt lub źródliskami rzek i potoków. Okresowym zaś zakazem wstępu są objęte lasy publiczne min. w razie dużego zagrożenia pożarowego albo znacznego uszkodzenia drzewostanu lub degradacji runa leśnego. Natomiast właściciel lasu niestanowiącego własności Skarbu Państwa może zakazać wstępu do lasu przez umieszczenie tablicy z odpowiednim napisem.

Dla ochrony lasu i bezpiecznego w nim przebywania ustawa o lasach wprowadziła szereg ograniczeń i zakazów. Ruch pojazdów silnikowych, zaprzęgowych i motorowerów w lesie jest dozwolony jedynie po drogach publicznych, a po drogach leśnych tylko w przypadku oznakowania ich drogowskazami dopuszczającymi taki ruch. Przy tym postój wskazanych pojazdów na drogach leśnych jest dozwolony wyłącznie w miejscach oznakowanych. Także jazda konna w lesie dopuszczalna jest jedynie drogami leśnymi wyznaczonymi przez nadleśniczego. Nie ma natomiast ograniczeń w poruszaniu się po lesie rowerami i wózkami inwalidzkimi- Ważnym ograniczeniem w zakresie organizowania w lesie imprez sportowych lub innych o masowym charakterze jest warunek uzyskania zgody właściciela lasu.

Dla turystyki i rekreacji w lasach znaczące są wprowadzone przez ustawę o lasach zakazy, które zabraniają m.in.: • zaśmiecania lasów; • rozkopywania gruntu; • niszczenia grzybów i grzybni; • niszczenia lub uszkadzania drzew, krzewów lub innych roślin; • niszczenia urządzeń i obiektów turystycznych oraz znaków i tablic; • biwakowania poza miejscami wyznaczonymi przez właściciela lasu lub nad

leśniczego; • płoszenia, ścigania, chwytania i zabijania dziko żyjących zwierząt; • puszczania psów luzem; • hałasowania oraz używania sygnałów dźwiękowych (co nie dotyczy sytuacji

wymagających wszczęcia alarmu);

• rozniecania ognia i korzystania z otwartego płomienia w lasach oraz w odległości do 100 m od granicy lasu poza miejscami wyznaczonymi do tego celu przez właściciela lasu lub nadleśniczego.

Powyższe zakazy o charakterze ochronnym oraz dotyczące bezpieczeństwa przeciwpożarowego nie zostały powiązane w ustawie o lasach z konkretnymi sankcjami karnymi. Takie sankcje związane z naruszeniem zakazów obowiązujących w lasach zawarte są jednak w niektórych przypadkach wykroczeń przewidzianych w kodeksie wykroczeń z 1971 r.

podstawy prawne bezpieczeństwa turystów i uczestników rekreacji 141

Zwalczaniem wyżej omówionych wykroczeń w zakresie szkodnictwa leśnego i ochrony przyrody w Lasach Państwowych zajmuje się Służba Leśna. Strażnicy leśni są uprawnieni do legitymowania osób podejrzanych o popełnienie wykroczeń w celu ustalenia tożsamości tych osób. nakładania oraz pobierania grzywien w drodze mandatu karnego w sprawach i w zakresie określonych odrębnymi przepisami, jak również do podejmowania innych czynności określonych przez ustawę o lasach.

6.3. Bezpieczeństwo w górach

Turystyka górska jest formą turystyki aktywnej lub kwalifikowanej. Góry świetnie nadają się zarówno do zwykłej aktywności rekreacyjnej, co stanowi istotę turystyki aktywnej, jak również do podejmowania w sposób systematyczny oraz ze znawstwem i zamiłowaniem działań łączących w sobie rekreację, dążenie do poprawy sprawności i wydolności organizmu, zachowania dobrego zdrowia, ale również realizujących funkcje poznawcze, co dopiero łącznie właściwie charakteryzuje turystykę kwalifikowaną. Tę ostatnią odróżniają od sportu kwalifikowanego właśnie funkcje poznawcze oraz brak dążenia do maksymalizacji wyników w toku współzawodnictwa. Sport kwalifikowany uprawiany w górach stwarza największe zagrożenia dla życia i zdrowia ludzkiego, ale także zwykłe wycieczki nawet w niezbyt wysokie góry wiążą się z rozmaitymi niebezpieczeństwami, o których nie wolno zapominać. Każdy, kto chociaż raz był w górach, wie, że gwałtowane zmiany pogody są w nich sprawą całkiem normalną i zawsze trzeba liczyć się z tzw. załamaniem się pogody zwłaszcza w wyższych partiach gór.

Żadne przepisy ustalające zasady bezpieczeństwa w górach nie zapobiegną wypadkom. Konieczna jest przede wszystkim elementarna wiedza osób przebywających w górach o zagrożeniach występujących na terenach górskich, jak też zachowanie zdrowego rozsądku. Gdy zamiast rozsądku do głosu dochodzi brawura, zdarza się najwięcej wypadków w górach.

W ramach turystyki górskiej występują różne formy uprawiania narciarstwa, snowboarding, skiboby, wędrówki na rakietach śnieżnych oraz oczywiście tradycyjne piesze wędrówki po górach, odbywane niezależnie od pory roku. W celu ograniczenia negatywnych skutków niebezpieczeństw, z jakimi wiąże się przebywanie w górach, ustawa o kulturze fizycznej z 1996 r. nałożyła obowiązki w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa osobom przebywającym w górach na organy administracji rządowej i organy jednostek samorządu terytorialnego, dyrekcje parków narodowych, jak również na osoby prawne i fizyczne prowadzące działalność w górach zakresie kultury fizycznej. Szczegółowe ustalenia w zakresie warunków bezpieczeństwa przebywania w górach oraz obowiązków podmiotów prowadzących wskazaną działalność zawiera

142 Rozdział 6

rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie określenia warunków bezpieczeństwa osób przebywających w górach, pływających, kąpiących się i uprawiających sporty wodne z 1997 r. Trwają uzgodnienia międzyresortowe nad nowym rozporządzeniem, którego projekt z marca 2007 r. jest dostępny na stronie internetowej MSWiA.

Wskazane rozporządzenie dotyczy terenów położonych na wysokości powyżej 600 m n.p.m., ale także poniżej tej wysokości, gdyż decydujące jest to, czy rzeźba danego terenu stwarza zagrożenie dla zdrowia i życia osób na nich przebywających, bądź jest to teren, którego zagospodarowanie rekreacyjno-sportowe kwalifikuje do uprawiania turystyki, rekreacji ruchowej i sportu w górach. Projektowane zaś nowe rozporządzenie ogranicza ten ostatni warunek do terenów położonych poniżej 600 m n.p.m.. których zagospodarowanie rekreacyjno-sportowe kwalifikuje do uprawiania narciarstwa oraz których rzeźba kwalifikuje do uprawiania alpinizmu.

Omawiane rozporządzenie Rady Ministrów z 1997 r. przewiduje wykonywanie zadań z zakresu ratownictwa górskiego przez Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (GOPR), Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (TOPR) oraz inne upoważnione organizacje ratownicze. GOPR i TOPR są specjalistycznymi stowarzyszeniami o zasięgu ogólnokrajowym, działającymi w zakresie określonym w swych statutach na podstawie ustawy o kulturze fizycznej oraz rozporządzenia MSWiA w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków i uprawnień specjalistycznych organizacji ratowniczych, warunków ich wykonywania przez inne organizacje ratownicze oraz rodzaju i wysokości świadczeń przysługujących ratownikom górskim i wodnym w związku z udziałem w akcji ratowniczej z 2002 r. Wymienione organizacje ratownicze współdziałają w realizacji swoich zadań z organami administracji publicznej oraz osobami fizycznymi i prawnymi prowadzącymi działalność w zakresie kultury fizycznej i turystyki. Projektowane rozporządzenie z 2007 r. rozumie to szerzej jako współpracę z podmiotami uczestniczącymi w zintegrowanych systemach ratowniczych, organami jednostek samorządu terytorialnego, administracją lasów państwowych oraz parków narodowych i krajobrazowych, a także osobami prawnymi i fizycznymi oraz niepełnymi osobami prawnymi prowadzącymi działalność w zakresie kultury fizycznej i turystyki.

Wymienione wyżej specjalistyczne organizacje ratownicze mają prawo występowania do kierowników obiektów i urządzeń wypoczynkowych, sportowych, rekreacyjnych i turystycznych oraz do organizatorów imprez w dziedzinie kultury fizycznej, rekreacji i sportu z pisemnym lub ustnym wnioskiem o usunięcie stwierdzonych zagrożeń bezpieczeństwa osób na swoim terenie działania. Są one również uprawnione do występowania do organów administracji samorządowej oraz do dyrektora parku narodowego o nakazanie usunięcia tego rodzaju zagrożeń, jak również o wstrzymanie eksploatacji lub zamknię-


cie określonych obiektów, urządzeń lub obszarów. Ponadto w wyjątkowych sytuacjach stanowiących zagrożenie dla zdrowia i życia osób GOPR lub TOPR

m o ż e zażądać od organizatorów wskazanych wyżej imprez zaniechania danej imprezy lub zaniechania wyjścia w góry. a od kierowników wskazanych obiektów - zamknięcia tych obiektów lub oznaczonych urządzeń.

Projektowane nowe rozporządzenie Rady Ministrów z 2007 r. ustala w odniesieniu do bezpieczeństwa w górach zasadę odpowiedzialności jednostek samorządu terytorialnego za odpowiednie wyznaczenie i oznakowanie górskich szlaków turystycznych oraz umieszczenie i konserwację znaków. Na terenie parku narodowego tę odpowiedzialność ma ponosić dyrektor parku. Ta skądinąd słuszna zasada powinna być ustalona w ustawie o kulturze fizycznej z 1996 r., a nie w jej akcie wykonawczym. Podobne zastrzeżenia i jeszcze dalej idące wątpliwości wywołuje ustalenie tego projektu, że w zakresie nieuregulowanym jego szczególnymi postanowieniami, dotyczącymi odpowiadania gmin za wyznaczenie, oznakowanie i konserwację górskich szlaków turystycznych, oraz określającymi zakres pojęcia „zapewnienie warunków bezpieczeństwa osób uprawiających turystykę górską, rekreację ruchową i sport w górach", odpowiada organizator imprezy. Ma to odnosić się do niezapew-nienia warunków bezpieczeństwa oraz nieprzestrzegania zasad i warunków bezpieczeństwa podczas zorganizowanych imprez turystycznych, wycieczek szkolnych, zawodów sportowych i innych imprez z zakresu kultury fizycznej na terenach górskich. Niestety sformułowanie tych projektowanych przepisów jest nieprzejrzyste i niejednoznaczne. Także tzw. materii ustawowej dotyczy ustalenie wskazanego projektu z 2007 r., że osoby fizyczne uprawiają sport, rekreację ruchową i turystykę górską na własne ryzyko i własną odpowiedzialność. Przy tym jest to sformułowanie zbyt szeroko ujęte, trudne do pogodzenia z rodzajami i zasadami odpowiedzialności cywilnej, w tym z wyżej przytoczoną zasadą dotyczącą górskich szlaków turystycznych. Posłużono się tutaj przejętym z języka potocznego określeniem „na własną odpowiedzialność", które w istocie wyraża brak odpowiedzialności cywilnej innych podmiotów prawa za poniesioną szkodę. Niewątpliwie powyższe ustalenia projektowanego aktu wykonawczego wykraczają poza zakres delegacji ustawowej zawartej w ustawie o kulturze fizyczne z 1996 r.

Omawiany projekt rozporządzenia z 2007 r. przewiduje, że gminy oraz podmioty prowadzące w górach działalność w zakresie kultury fizycznej będą miały obowiązek zapewnienia warunków bezpieczeństwa osób uprawiających turystykę górską, rekreację i sport w górach . Ma to polegać w szczególności na: • zagospodarowaniu, użytkowaniu i utrzymaniu terenów górskich, obiektów

i urządzeń, zwłaszcza poprzez oznakowanie tych terenów, obiektów i urządzeń;

• zapewnieniu warunków do organizowania pomocy oraz ratowania osób, które uległy wypadkowi lub są narażone na niebezpieczeństwo utraty życia lub

144 Rozdział 6

zdrowia, co należy do zadań GOPR, TOPR i innych organizacji ratowniczych;

• określeniu i upowszechnieniu zasad korzystania z danego terenu górskiego, obiektu i urządzenia;

• informowaniu i ostrzeganiu o warunkach pogodowych oraz zagrożeniu lawinowym, powodującym utrudnienia i zagrożenia dla zdrowia i życia osób;

• prowadzeniu działalności profilaktycznej i edukacyjnej w zakresie bezpieczeństwa w górach. W porównaniu z ustaleniami rozporządzenia z 1997 r. powyższe ogólne pod

stawy zapewnienia bezpieczeństwa przebywania w górach są szerzej ujęte. W tym zakresie wskazany projekt słusznie zwraca uwagę na znaczenie profilaktyki, edukacji oraz rozpowszechniania informacji o niebezpieczeństwach w górach.

Nieliczne postanowienia projektowanego rozporządzenia z 2007 r. odnoszą się do obowiązków osób fizycznych korzystających z terenów, obiektów i urządzeń w górach, a więc do turystów i uczestników rekreacji w górach. Szczegółowe bowiem obowiązki tych osób mają określić załączniki do tego rozporządzenia. Te ogólne obowiązki turystów i uczestników rekreacji w górach są całkiem oczywiste także obecnie, skoro będą sprowadzały się do przestrzegania zasad korzystania z danego terenu, obiektu i urządzenia oraz informowania GOPR, TOPR i innych organizacji ratowniczych oraz służb ustawowo powołanych do niesienia pomocy o zaistniałych wypadkach oraz nadzwyczajnych zagrożeniach.

Nowością projektowanego rozporządzenia z 2007 r. ma być zakaz korzystania z terenów i urządzeń przeznaczonych do uprawiania narciarstwa, jak też uprawiania turystyki górskiej, rekreacji ruchowej i sportu w górach w stanie po spożyciu alkoholu lub w stanie nietrzeźwości, jak też pod wpływem środków odurzających. Wydaje się, że ten na pierwszy rzut oka słuszny zakaz jest jednak zbyt szeroko ujęty i nawet sprzeczny z tradycją góralską, która podczas kuligów przewiduje serwowanie na rozgrzewkę tzw. herbaty góralskiej. Wyegzekwowanie tego zakazu jest w praktyce niezmiernie trudne, o ile w ogóle możliwe. Być może z tego powodu projektowane rozporządzenie ogranicza się do zastanawiającego ustalenia, że naruszanie zasad bezpieczeństwa podczas korzystania z terenów i urządzeń przeznaczonych do uprawiania narciarstwa, jak też uprawiania turystyki górskiej, rekreacji ruchowej i sportu w górach jest niedozwolone, nie łącząc z tym żadnych sankcji karnych. Taki przepis prawny jest po prostu zbędny.

Szczegółowe warunki bezpieczeństwa osób uprawiających turystykę górską, rekreację ruchową i sport w górach mają zostać określone w zał. nr 1 do projektowanego rozporządzenia Rady Ministrów z 2007 r. Jako podstawową formę udostępnienia terenów górskich projekt wskazanego załącznika wymienia


wyznaczenie górskich szlaków turystycznych i narciarskich, ułatwiających orientację w terenie. Dla bezpieczeństwa na tych szlakach będzie miało szczególne znaczenie wprowadzenie zakazu ruchu pieszego na szlakach przeznaczonych wyłącznie dla turystyki narciarskiej oraz ustalenie zasady pierwszeństwa ruchu pieszego na szlakach turystycznych, na których jest dopuszczony ruch pieszy i turystyka narciarska. Przewidziano zorganizowanie służby lawinowej w regionach górskich Polski południowej przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w ciągu dwóch lat od wejścia w życie projektowanego rozporządzenia. Pozwoli to na ogłaszanie komunikatów lawinowych o stopniach zagrożenia lawinowego nie tylko w Tatrach, jak to jest obecnie. Ponadto wskazany projekt załącznika przewiduje, że imprezy sportowe i rekreacyjne o charakterze amatorskim organizowane w górach powinny być przeprowadzane zgodnie z regulaminami związków sportowych oraz sportowych organizacji międzynarodowych. Taka impreza powinna być zabezpieczona przez ratowników GOPR lub TOPR w zakresie i sposobami uzgodnionymi z organizatorem.

Z kolei szczegółowe warunki dla terenów i urządzeń służących uprawianiu narciarstwa ma określić zał. nr 2 do projektowanego rozporządzenia Rady Ministrów z 2007 r. Ustalenia te przewidują odpowiedzialność zarządców kolei linowych i wyciągów za zapewnienie warunków bezpieczeństwa na terenach i urządzeniach służących uprawianiu sportów i rekreacji, jak też za informowanie i ostrzeganie o niebezpieczeństwach oraz oznakowanie terenów i urządzeń przeznaczonych do uprawiania narciarstwa, zwłaszcza znajdujących się przy urządzeniach transportu górskiego, kolejach linowych lub wyciągach narciarskich. Tej treści projektowany przepis prawny nie dość, że jest nieprecyzyjnie sformułowany, to regulowałby tzw. materię ustawową i powinien znaleźć się nie w załączniku do rozporządzenia lecz w ustawie o kulturze fizycznej z 1996 r. Trzeba też zgłosić analogiczne zastrzeżenia do ustaleń omawianego projektu załącznika w kwestiach odpowiedzialności osób korzystających z terenów i urządzeń przeznaczonych do uprawiania narciarstwa za ewentualne następstwa nieodpowiedniego ubioru i sprzętu, a także niewłaściwego przygotowania fizycznego oraz za następstwa powstałe w wyniku działań w stanie po użyciu alkoholu, stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środków odurzających. Przy tym zupełnie niepotrzebny jest projektowany przepis tego załącznika o odpowiadaniu prawnych opiekunów za osoby niepełnoletnie, gdyż kwestie te regulują przepisy k.c. Wskazany załącznik powinien zostać ograniczony do określenia w nim minimalnych warunków, jakie powinny spełniać tereny przeznaczone do uprawiania narciarstwa. W tych kwestiach dokonano odróżnienia czterech rodzajów narciarskich tras zjazdowych i nartostrad ze względu na stopień ich trudności, co przesądza konieczność ich oznakowania odpowiednimi kolorami: trasy bardzo łatwe - to kolor zielony, łatwe - niebieski, trudne - czerwony, a bardzo trudne - czarny. Analogiczne ustalenia są zawarte obecnie w zał.

146 Rozdział 6

nr 1 do rozporządzenia Rady Ministrów z 1997 r. W praktyce jednak nie zawsze te ustalenia są przestrzegane. Warto dodać, że regulacje projektowanego załącznika nr 2 dotyczące narciarstwa mają odnosić się także do snowboardingu i skibobów.

Wspomnieć też warto o zał. nr 3 do projektowanego rozporządzenia Rady Ministrów z 2007 r., który ustala zasady ostrzegania o niebezpieczeństwach oraz oznakowanie szlaków i tras górskich. Określa on częściowo zmienione znaki stosowane do oznakowania górskich szlaków turystycznych w porównaniu z dotychczas obowiązującymi. Po części nowością mają być także wzory oznakowania narciarskich tras zjazdowych. Obejmują one m.in. obecnie nie występujące znaki informacyjne o trasach narciarskich, trasach przeznaczonych dojazdy na sankach oraz trasach przeznaczonych dla snowboardzistów.

6.4. Bezpieczeństwo przy uprawianiu alpinizmu jaskiniowego

Uprawianie alpinizmu, czyli wspinaczek w wysokich górach, wymaga specjalistycznego przygotowania oraz przestrzegania zasad bezpieczeństwa, obowiązujących w tej dyscyplinie sportu. To ustalenie ustawy o kulturze fizycznej z 1996 r. odnosi się także do turystyki kwalifikowanej w wysokich górach. Szczególną odmianą alpinizmu jest alpinizm jaskiniowy, którego uprawianie również wiąże się z wieloma niebezpieczeństwami. Ten rodzaj turystyki kwalifikowanej wymaga szczególnych regulacji prawnych tym bardziej, że penetrowanie jaskiń jest nieraz traktowane przez ludzi młodych jako fascynująca aktywność rekreacyjna, przy czym nie zawsze dostrzega się związane z nią zagrożenia. Zgodnie z wymienioną ustawą uprawianie alpinizmu jaskiniowego wiąże się z koniecznością posiadania odpowiednich kwalifikacji potwierdzonych stosownym dokumentem oraz przestrzegania zasad bezpieczeństwa. Egzaminy stwierdzające posiadanie niezbędnych kwalifikacji w tym zakresie przeprowadza za odpłatnością ustaloną ustawowo właściwy polski związek sportowy, tj. Polski Związek Alpinizmu. Związek ten wydaje też odpowiednie dokumenty potwierdzające posiadanie niezbędnych kwalifikacji i prowadzi ich ewidencję.

Szczegółowe wymagania w zakresie nabywania kwalifikacji niezbędnych do uprawiania alpinizmu jaskiniowego określa rozporządzenie Ministra Sportu z 2006 r., którego wiele ustaleń dotyczy kwestii wymagających regulacji ustawowej, a nie w drodze aktu wykonawczego. Odróżnia ono dwa rodzaje uprawnień znajdujących wyraz w nadawanych stopniach: młodszego taternika jaskiniowego i taternika jaskiniowego. Warunkiem jest ukończenie 16 lat w przypadku młodszego taternika jaskiniowego, a 18 lat w odniesieniu do taternika jaskiniowego, oraz zaliczenie szkolenia na dany stopień. Takie szkolenie odbywa się przy uwzględnieniu zasady, że pod opieką szkolącego nie może być więcej niż 6 osób szkolonych z podstawowych technik wspinaczkowych, a tylko


4 osoby podczas szkolenia wspinaczkowego lub 5 osób podczas szkolenia jaskiniowego w terenie górskim. Tych ważnych ze względów bezpieczeństwa ograniczeń szkoleniowych nie stosuje się w razie udziału w szkoleniu osób posiadających kartę młodszego taternika jaskiniowego. Spełnienie powyższych warunków jest podstawą wydania dokumentu zwanego odpowiednio kartą młodszego taternika jaskiniowego lub kartą taternika jaskiniowego. Osoba nieposiada-jąca takiej karty może poruszać się po jaskiniach tylko w takich warunkach, edy nie wymaga to znajomości metod pokonywania trudności technicznych (terenowych) występujących w określonych jaskiniach lub użycia sprzętu jaskiniowego.

Wskazane rozporządzenie z 2006 r. określa zasady bezpieczeństwa wymagane przy uprawianiu alpinizmu jaskiniowego. Należy do nich: • używanie sprawnego technicznie sprzętu wspinaczkowego; • pozostawienie w miejscach do tego przeznaczonych informacji o planowanej

trasie wspinaczkowej oraz przewidywanym czasie powrotu; • używanie kasków ochronnych; • stosowanie dwóch rodzajów oświetlenia.

Dodać do tego trzeba zdroworozsądkową zasadę unikania brawury. Chociaż telefony komórkowe z powodu braku zasięgu często nic zapewniają łączności w jaskiniach, to są przydatne do szybszego wezwania pomocy lub przekazania informacji o problemach napotkanych na trasie wspinaczkowej, które mogą opóźnić powrót.

6.5. Bezpieczeństwo nad wodą

Turystyka wodna jest formą turystyki aktywnej lub kwalifikowanej. Morze, rzeki, jeziora i inne zbiorniki wodne nadają się zarówno do zwykłej aktywności rekreacyjnej, jak i do różnych odmian turystyki kwalifikowanej, w tym żeglarskiej, kajakowej i podwodnej. Względy bezpieczeństwa osób kąpiących się, pływających i uprawiających sporty wodne wymagają reglamentacji prawnej zachowania się tych osób. Reguluje to ustawa o kulturze fizycznej z 1996 r., która obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa tym osobom nakłada na organy administracji rządowej i organy właściwych terytorialnie gmin oraz na osoby prawne i fizyczne prowadzące nad wodą działalność w tym zakresie. Akt ten ustala, że organizowanie pomocy oraz ratowanie osób, które uległy wypadkowi lub są narażone na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia na wodach, należy do Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (WOPR) i innych organizacji ratowniczych. Taką organizacją jest Mazurska Służba Ratownicza (MSR) prowadząca działalność ratowniczą na terenie Wielkich Jezior Mazurskich. WOPR jako specjalistyczne stowarzyszenie o zasięgu ogólnokrajowym działa na podstawie ustawy o kulturze fizycznej oraz powołanego w punkcie 3

148 Rozdział 6

lego rozdziału rozporządzenia dotyczącego obowiązków i uprawnień specjalistycznych organizacji ratowniczych z 2002 r„ a także statutu tej organizacji. WOPR współdziała w realizacji swoich zadań z organami administracji publicznej oraz osobami fizycznymi i prawnymi prowadzącymi działalność w zakresie kultury fizycznej i turystyki.

WOPR jest obowiązane i uprawnione nie tylko do organizowania pomocy i ratowania osób na wodach, ale także do prowadzenia profilaktycznej działalności w zakresie bezpieczeństwa osób oraz stwierdzania zagrożeń bezpieczeństwa osób na swoim terenie. Ma ono prawo występowania do kierowników położonych nad wodą obiektów i urządzeń wypoczynkowych, sportowych, rekreacyjnych i turystycznych oraz do organizatorów imprez w dziedzinie kultury fizycznej, rekreacji i sportu, odbywających się na wodzie lub nad wodą, z pisemnym lub ustnym wnioskiem o usunięcie stwierdzonych zagrożeń bezpieczeństwa osób. WOPR jest też uprawnione do występowania do organów administracji samorządowej oraz dyrektora parku narodowego o nakazanie usunięcia tego rodzaju zagrożeń, jak również o wstrzymanie eksploatacji lub zamknięcie określonych obiektów, urządzeń lub obszarów.

Trzeba podkreślić, że nadal obowiązuje - wspomniane już w punkcie 3 tego rozdziału podręcznika - rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie określenia warunków bezpieczeństwa osób przebywających w górach, pływających, kąpiących się i uprawiających sporty wodne z 1997 r. Wkrótce jednak ma być ono zastąpione przez nowe rozporządzenie, którego projekt z marca 2007 r. jest wciąż w uzgodnieniach międzyresortowych. W odniesieniu do bezpieczeństwa nad wodą projekt ten ustala zasadę odpowiedzialności jednostek samorządu terytorialnego za odpowiednie wyznaczenie i oznakowanie wodnych szlaków turystycznych oraz umieszczenie i konserwację znaków. Na terenie parku narodowego tę odpowiedzialność ma ponosić dyrektor parku. Niewątpliwie zasada ta powinna być ustalona w ustawie o kulturze fizycznej z 1996 r., a nie w jej akcie wykonawczym. Podobne zastrzeżenia i wątpliwości wywołuje też ustalenie projektowanego rozporządzenia, że w zakresie nieuregulowanym jego szczególnymi postanowieniami, dotyczącymi odpowiadania gmin za wyznaczenie, oznakowanie i konserwację wodnych szlaków turystycznych, oraz określającymi zakres pojęcia „zapewnienie warunków bezpieczeństwa osób pływających, kąpiących się i uprawiających sporty wodne", odpowiada organizator imprezy. Ma się to odnosić do niezapewnienia warunków bezpieczeństwa oraz nieprzestrzegania zasad i warunków bezpieczeństwa podczas zorganizowanych imprez turystycznych, wycieczek szkolnych, zawodów sportowych i innych imprez z zakresu kultury fizycznej na wodach. Trudno powiedzieć, żeby miały to być jasne przepisy prawne. Również tzw. materii ustawowej dotyczy ustalenie projektowanego rozporządzenia Rady Ministrów z 2007 r., że osoby fizyczne uprawiają sport, rekreację ruchową i turystykę na wodach na


własne ryzyko i własną odpowiedzialność. Jest to sformułowanie zbyt szeroko ujęte, trudne do pogodzenia z rodzajami i zasadami odpowiedzialności cywilnej, w tym z wyżej przytoczoną zasadą dotyczącą wodnych szlaków turystycznych. Określenie „na własną odpowiedzialność" wyraża brak odpowiedzialności cywilnej innych podmiotów prawa za poniesioną szkodę, jak to już w punkcie 3 tego rozdziału podręcznika zostało stwierdzone w odniesieniu do analogicznej, projektowanej regulacji dotyczącej bezpieczeństwa w górach. Powyższe ustalenia projektowanego aktu wykonawczego z 2007 r. wykraczają poza zakres delegacji ustawowej, zawartej w ustawie o kulturze fizycznej z 1996 r.

Projektowane rozporządzenie Rady Ministrów z 2007 r. ma odnosić się do bardzo szeroko rozumianych obszarów wodnych, obejmujących w szczególności kąpieliska, pływalnie, parki wodne oraz tereny przyległe, przeznaczone do kąpieli, pływania oraz uprawiania turystyki wodnej, rekreacji ruchowej i sportów wodnych. Na tych obszarach gminy oraz podmioty prowadzące nad wodą działalność w zakresie kultury fizycznej będą miały obowiązek zapewnienia warunków bezpieczeństwa osób pływających, kąpiących się i uprawiających sporty wodne. Polegać to będzie zwłaszcza na:

• zagospodarowaniu, użytkowaniu i utrzymaniu obszarów wodnych, urządzeń i obiektów nad wodami w sposób zgodny z warunkami bezpieczeństwa;

• zapewnieniu warunków do organizowania pomocy oraz ratowania osób, które uległy wypadkowi lub są narażone na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia, co należy do zadań WOPR i innych organizacji ratowniczych;

• określeniu i upowszechnieniu zasad korzystania z kąpieliska, pływalni i parku wodnego oraz terenów przyległych;

• trwałym i widocznym oznakowaniu kąpieliska, pływalni i parku wodnego oraz terenów przyległych (zwłaszcza wytyczeniu stref głębokości wody, określeniu rodzaju linii brzegowej i ukształtowania dna oraz możliwych zagrożeń dla życia i zdrowia osób);

• informowaniu o warunkach pogodowych i ostrzeganiu o niebezpieczeństwach (zwłaszcza o temperaturze wody i powietrza oraz wysokości fali i sile wiatru);

• działalności profilaktycznej i edukacyjnej w zakresie bezpieczeństwa nad wodami. Podobnie jak w odniesieniu do bezpieczeństwa w górach, projektowane roz

porządzenie z 2007 r. w porównaniu z rozporządzeniem z 1997 r. ujmuje wyraźnie szerzej powyższe ogólne podstawy zapewnienia bezpieczeństwa podczas przebywania nad wodą. W tym zakresie wskazany projekt niewątpliwie słusznie zwraca uwagę na znaczenie profilaktyki, edukacji oraz rozpowszechniania informacji o niebezpieczeństwach grożących nad wodą.

Niezbyt liczne postanowienia projektowanego rozporządzenia Rady Ministrów z 2007 r. mają dotyczyć obowiązków osób fizycznych korzystających

150 Rozdział 6

z obszarów wodnych, obiektów i urządzeń nad wodami, czyli w szczególności turystów i uczestników rekreacji. Będą oni zobowiązani do: • przestrzegania zasad korzystania z danego terenu, obiektu i urządzenia; • przestrzegania znaków zakazu, ostrzegawczych i informacyjnych obowią

zujących na danym obszarze wodnym i terenie przyległym, których wzory są określone w zał. nr 7 do projektowanego rozporządzenia;

• przestrzegania nakazów i sygnałów ratowników WOPR i innych organizacji ratowniczych;

• informowania WOPR i innych organizacji ratowniczych oraz służb ustawowo powołanych do niesienia pomocy o występujących zagrożeniach i miejscach niebezpiecznych oraz o wypadkach i innych zdarzeniach mogących mieć wpływ na bezpieczeństwo innych osób. Powyższe ogólne obowiązki ciążące na wszystkich osobach przebywających

na obszarach wodnych są tak oczywiste, że trudno tu mówić o nowościach, chociaż takich wyraźnych ustaleń nic zawiera obowiązujące rozporządzenie Rady Ministrów z 1997 r. Rzeczywistą nowością ma być zakaz korzystania z obszarów wodnych w stanie po spożyciu alkoholu lub w stanie nietrzeźwości oraz pod wpływem środków odurzających. Niestety życie dowodzi, że wielu uczestników rekreacji łączy wypoczynek nad wodą z konsumpcją alkoholu. Korzystanie po wypiciu alkoholu z terenów, obiektów i urządzeń nad wodą stanowi naruszenie zasad bezpieczeństwa w tym zakresie. Wyegzekwowanie tego zakazu będzie w praktyce bardzo trudne, a często wręcz niemożliwe. Być może z tego powodu projektowane rozporządzenie ogranicza się do zastanawiającego ustalenia, że naruszanie zasad bezpieczeństwa podczas korzystania z obszarów wodnych jest niedozwolone, nie łącząc z tym żadnych sankcji karnych.

Szczegółowe warunki bezpieczeństwa osób korzystających z kąpieliska, pływalni i parku wodnego mają być określone w zał. nr 4 do projektowanego rozporządzenia Rady Ministrów z 2007 r. Podobnie jak to czyni obowiązujące rozporządzenie z 1997 r. wymagają one ustalenia regulaminu bezpieczeństwa danego obiektu przez jego zarządcę. Taki regulamin oparty na ustaleniach wskazanego załącznika powinien m.in. zakazywać wstępu osobom, których stan wskazuje na spożycie alkoholu lub podobnie działających środków, a także sprzedaży, podawania, wnoszenia i spożywania napojów alkoholowych. Istotnym nowym wymaganiem ma być ponadto ustalenie, aby postanowienia regulaminowe zobowiązywały do przebywania dzieci do lat 12 na terenie kąpieliska, pływalni lub parku wodnego wyłącznie pod opieką osób pełnoletnich. Nastąpi więc tutaj podniesienie granicy wieku dzieci samodzielnie kąpiących się lub pływających z dotychczasowych 7 lat do 12 lat, gdyż statystyki dowodzą, że właśnie najmłodsze dzieci ulegają w takich sytuacjach najczęściej wypadkom.

Ponadto ustalenia wskazanego projektu załącznika nr 4 określają szczegółowe wymagania dla zlokalizowania i wyposażenia kąpieliska, a dla pływalni


i parku wodnego przewidują wymóg posiadania opinii o warunkach bezpieczeństwa, wydawanej corocznie przez WOPR. Konieczne będzie wyposażenie wszystkich tego rodzaju obiektów w odpowiedni sprzęt ratunkowy i pomocniczy, podobnie zresztą jak to przewiduje obowiązujące rozporządzenie z 1997 r. Należeć to będzie do obowiązków zarządcy kąpieliska, pływalni lub parku wodnego, tak samo jak zapewnienie dyżurów odpowiedniej liczby ratowników. Ponadto na zarządcach tego rodzaju obiektów będą ciążyć liczne inne szczegółowe obowiązki określone projektowanym załącznikiem.

Trzeba też zaznaczyć, że zał. nr 5 do projektowanego rozporządzenia Rady Ministrów z 2007 r. ma odrębnie ustalić szczegółowe warunki bezpieczeństwa osób uprawiających sporty wodne lub rekreację na wodach. Te projektowane ustalenia są generalnie omówione w następnym punkcie tego rozdziału podręcznika. W tym miejscu podkreślenia wymagają przewidziane tamże obowiązki właścicieli wypożyczalni sprzętu pływającego, wodnych przystani i marin, dotyczące sprawności technicznej oraz kompletności urządzeń i sprzętu pływającego. Wskazany projekt zobowiązuje wszystkich korzystających ze sprzętu pływającego do korzystania z kamizelki ratunkowej, co niestety obecnie jest nagminnie lekceważone. Niełatwo leż będzie wyegzekwować niewątpliwie słuszne ustalenie, aby dzieci do lat 12 mogły korzystać ze sprzętu pływającego wyłącznie pod opieką i nadzorem osób pełnoletnich.

6.6. Bezpieczeństwo przy uprawianiu żeglarstwa

Żeglarstwo jest szczególną formą turystyki wodnej i jego uprawianie wiąże się ze spełnieniem specyficznych warunków i ograniczeń wynikających z konieczności zapewnienia bezpieczeństwa osób uprawiających żeglarstwo. Znowelizowana ustawa o kulturze fizycznej z 1996 r. przewiduje, że uprawianie żeglarstwa wymaga posiadania odpowiednich kwalifikacji potwierdzonych stosownym dokumentem oraz przestrzegania zasad bezpieczeństwa. Egzaminy Stwierdzające posiadanie tych kwalifikacji przeprowadza właściwy polski związek sportowy, czyli jeden z Okręgowych Związków Żeglarskich, który na tej podstawie wydaje stosowny dokument. Egzaminy te i wydanie wskazanego dokumentu następuje za odpłatnością. Wskazane opłaty nie mogą być wyższe niż granice ustalone w omawianej ustawie, a przy tym uczniom i studentom w wieku do 28 lat przysługuje ulga 50%. Tego rodzaju dokument nie jest jednak wymagany do prowadzenia przeznaczonych do uprawiania sportu lub rekreacji statków bez napędu mechanicznego o długości kadłuba do 5 m, ani statków posiadających napęd mechaniczny o mocy nieprzekraczającej 5 kW.

Szczegółowe ustalenia co do kwalifikacji niezbędnych do uprawiania żeglarstwa, sposobu przeprowadzania wskazanych egzaminów, opłaty za nie oraz za wydanie dokumentu potwierdzającego posiadanie odpowiednich kwalifikacji do

152 Rozdział 6

uprawiania żeglarstwa, a także zasady bezpieczeństwa przy uprawianiu żeglarstwa określa rozporządzenie Ministra Sportu w sprawie uprawiania żeglarstwa z 2006 r. Wiele ustaleń tego rozporządzenia dotyczy kwestii wymagających regulacji ustawowej, a nie w drodze aktu wykonawczego. Zgodnie z tymi ustaleniami posiadanie kwalifikacji niezbędnych do uprawiania żeglarstwa oraz wynikające z nich uprawnienia potwierdza dokument zwany patentem. Odróżnia się cztery rodzaje patentów w żeglarstwie: żeglarza jachtowego, sternika jachtowego, jachtowego sternika morskiego oraz kapitana jachtowego. W żeglarstwie motorowym zaś jest aż sześć rodzajów patentów: sternika motorowodnego, starszego sternika motorowodnego, morskiego sternika motorowodnego, kapitana motorowodnego, motorzysty motorowodnego i mechanika motorowodnego. Odrębnie jest potraktowane uprawianie żeglarstwa motorowego przy holowaniu narciarza wodnego lub statków powietrznych i kwalifikacje w tym zakresie potwierdza dokument zwany licencją. Jego uzyskanie jest uzależnione od posiadania patentu potwierdzającego kwalifikacje co najmniej w stopniu sternika motorowodnego. Wzory patentów żeglarskich i licencji określają załączniki do omawianego rozporządzenia.

Wydanie patentu żeglarskiego lub licencji następuje zasadniczo osobie pełnoletniej, która ukończyła stosowne szkolenie i zdała egzamin oraz odbyła wymaganą liczbę rejsów o określonej minimalnej liczbie godzin żeglugi. Tylko stopień żeglarza jachtowego oraz sternika motorowodnego może uzyskać osoba niepełnoletnia, która ukończyła 12 lat. Trzeba podkreślić, że wydane patenty i licencje są ewidencjonowane przez właściwy polski związek sportowy.

Uprawianie żeglarstwa wiąże się z wieloma niebezpieczeństwami, co potwierdzają występujące w tej dziedzinie wypadki. Toteż tak ważne znaczenie ma zachowanie zasad bezpieczeństwa w tym zakresie, w tym w szczególności używanie sprawnego technicznie sprzętu pływającego. Omawiane rozporządzenie z 2006 r. wymaga, aby każdy statek był wyposażony w środki bezpieczeństwa, zgodnie z wpisem w dokumencie rejestracyjnym lub w karcie bezpieczeństwa statku. Podczas podróży musi być prowadzona ciągła obserwacja akwenu, w tym innych jednostek pływających.

Kapitan (kierownik) statku jest odpowiedzialny za bezpieczeństwo żeglugi. Od tej odpowiedzialności nie zwalnia go powierzenie członkowi załogi wykonania określonej czynności lub funkcji związanej z żeglugą. Kapitan jest zobowiązany przed wyjściem statku z portu zapoznać członków załogi z zasadami użytkowania środków bezpieczeństwa będących na wyposażeniu jachtu oraz procedurami alarmowymi. Dla zapewnienia bezpieczeństwa przy uprawianiu żeglarstwa kapitan statku ma obowiązek przedsięwziąć wszelkie środki wynikające z zasad dobrej praktyki żeglarskiej.

Względy bezpieczeństwa wymagają, aby przebywająca na pokładzie statku osoba nieumiejąca pływać miała założoną kamizelkę ratunkową. Wyraźnie


zobowiązuje do tego omawiane rozporządzenie z 2006 r. Nakłada ono też na osobę przebywającą podczas rejsu na pokładzie statku w nocy lub pracującą na maszcie do założenia szelek bezpieczeństwa. Żeglowanie zaś na morzu w trudnych warunkach pogodowych pociąga za sobą obowiązek każdej osoby przebywającej na pokładzie statku założenia szelek bezpieczeństwa i kamizelki ratunkowej. To kapitan statku decyduje o założeniu środków asekuracyjnych, kamizelek ratunkowych lub szelek bezpieczeństwa przez członków załogi umiejących pływać. Również osoba holowana na innym obiekcie pływającym lub statku powietrznym powinna mieć założony środek asekuracyjny lub kamizelkę ratunkową. W takiej sytuacji na statku holującym inny obiekt musi być obserwator siedzący tyłem do kierunku płynięcia statku.

Dodatkowe niebezpieczeństwa przy uprawianiu żeglarstwa wynikają z młodego wieku osób je uprawiających. Omawiane rozporządzenie z 2006 r. pozwala na realizowanie uprawnień żeglarskich przez osoby, które nie ukończyły 16 lat, jedynie pod nadzorem. Za prowadzenie jachtów pod nadzorem uważa się żeglugę w porze dziennej na akwenie, na którym jest prowadzona ciągła obserwacja oraz jest zapewniona możliwość podjęcia natychmiastowej akcji ratowniczej z wykorzystaniem łodzi ratunkowej i odpowiedniego sprzętu ratunkowego oraz wyposażenia technicznego.

Trzeba też podkreślić, że podczas zorganizowanych form szkolenia żeglarskiego i motorowodnego za bezpieczeństwo jest odpowiedzialny kierownik wyszkolenia. W przypadku żeglarskiego treningu sportowego odpowiedzialność w tym zakresie spoczywa na osobie posiadającej uprawnienia instruktora sportu lub trenera żeglarstwa. Za bezpieczeństwo zaś podczas motorowodnego treningu sportowego odpowiada instruktor sportu w dziedzinie motorowodnej lub trener motorowodny.

Odrębnie należy wspomnieć o szczegółowych warunkach bezpieczeństwa uczestników imprez żeglarskich, co obecnie reguluje zał. nr 7 do rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie określenia warunków bezpieczeństwa osób przebywających w górach, pływających, kąpiących się i uprawiających sporty wodne z 1997 r. Projektowane nowe rozporządzenie z 2007 r. ma zawierać zał. nr 5, którego ramy obejmą szerszą problematykę warunków bezpieczeństwa osób uprawiających sporty lub rekreację na wodach, mieszczącą w sobie oprócz żeglarstwa także sporty motorowodne, narciarstwo wodne, wioślarstwo, kajakarstwo, lotniarstwo i paralotniarstwo holowane za statkami motorowymi. Wskazane przepisy wykonawcze będą zobowiązywały do przestrzegania zasad bezpieczeństwa (w tym prawideł i przepisów dotyczących pierwszeństwa na wodzie oraz znaków nawigacyjnych i innych znaków obowiązujących na danym obszarze wodnym i terenie przyległym) oraz używania sprzętu sprawnego technicznie i dostosowanego do rodzaju podejmowanej aktywności.

Projektowane ustalenia zał. nr 5 do rozporządzenia Rady Ministrów z 2007 r. formułują zasadę, że za zapewnienie bezpieczeństwa uczestników imprez.

154 Rozdział 6

w tym imprez turystycznych organizowanych na wodzie, odpowiada organizator imprezy oraz jej kierownik powołany przez organizatora w celu bezpośredniego nadzoru nad bezpieczeństwem danej imprezy. Jest lo ustalenie należące do Izw. materii ustawowej i powinno znaleźć się w ustawie o kulturze fizycznej z 1996 r. Ponadto wskazany projekt załącznika określa, źe zakres i sposób zabezpieczenia takiej imprezy na wodzie ustala WOPR w uzgodnieniu z organizatorem. W odniesieniu do imprez żeglarskich wymagany będzie zabezpieczający zespół medyczny i ratowniczy składający się na każde 10 jachtów z co najmniej dwuosobowej załogi z lekarzem lub ratownikiem medycznym, płynący na łodzi motorowej, wiosłowej lub jachcie.

Warto dodać, że jeśli impreza żeglarska jest organizowana na wodach granicznych, to podlega ograniczeniom przewidzianym przez rozporządzenie MSWiA w sprawie warunków uprawiania turystyki, sportu, polowań i połowu ryb w strefie nadgranicznej z 2006 r. Taka impreza może odbywać się tylko w porze dziennej do granicy państwowej. Organizator imprezy jest wtedy zobowiązany do powiadomienia o niej właściwego komendanta placówki Straży Granicznej, nie później niż na 24 godziny przed rozpoczęciem imprezy.

6.7. Bezpieczeństwo podczas płetwonurkowania

Nurkowanie jest coraz częściej formą turystyki aktywnej lub kwalifikowanej, ale zalicza się je również do czynności rekreacyjnych w środowisku podwodnym. Najogólniej odróżnia się nurkowanie ze wstrzymanym oddechem (bez-dechowe) oraz nurkowanie z aparatem oddechowym. Wymaga ono odpowiednich warunków zdrowotnych, umiejętności pływania i w zasadzie ukończenia 15 lat, ale można otrzymać stosowny certyfikat o ograniczonym zakresie już w wieku 10 lat. Prawie każdy może więc nurkować, ale żeby były to czynności bezpieczne, konieczna jest ich regulacja prawna. Ustawa o kulturze fizycznej z 1996 r. wymaga dla uprawiania płetwonurkowania posiadania odpowiednich kwalifikacji potwierdzonych stosownym dokumentem, wydawanym przez krajowe i zagraniczne szkoleniowe organizacje nurkowe, a także przestrzegania zasad bezpieczeństwa. Taki dokument jest wystawiany po ukończeniu szkolenia na terytorium RP według systemu danej organizacji, zatwierdzonego przez ministra właściwego do spraw kultury fizycznej i sportu. Tego rodzaju dokument wydany poza granicami Polski jest honorowany i uprawnia do płetwonurkowania na terytorium RP w zakresie posiadanych kwalifikacji.

Warunek posiadania stosownych kwalifikacji jest bardzo ważny dla bezpiecznego uprawiania nurkowania, które z natury rzeczy stwarza wiele zagrożeń dla życia i zdrowia ludzkiego. Daje temu wyraz rozporządzenie Ministra Sportu określające zasady bezpieczeństwa przy uprawianiu płetwonurkowania z 2006 r., które przewiduje, że uprawianie płetwonurkowania powinno odbywać się zgod-


nie z posiadanymi kwalifikacjami i praktyką nurkową. Właśnie z tej praktyki wynikają ustalenia omawianego aktu wykonawczego nakazujące przed rozpoczęciem płetwonurkowania: • dokonanie oceny warunków wpływających na bezpieczeństwo nurkowania

(zwłaszcza takich, jak ruchy i głębokość wody, jej zanieczyszczenie oraz widoczność pod wodą);

• przygotowanie planu nurkowania (obejmującego w szczególności określenie miejsca nurkowania);

• ustalenie sposobu porozumiewania się uczestników płetwonurkowania oraz procedury ratunkowo-ewakuacyjnej w przypadku wystąpienia zagrożenia dla ich bezpieczeństwa;

• sprawdzenie sprzętu, który ma być używany do nurkowania. Warunkiem bezpiecznego płetwonurkowania jest posiadanie odpowiedniego

stanu zdrowia. W lej kwestii rozporządzenie z 2006 r. wymaga, aby stan zdrowia osoby zamierzającej uprawiać płetwonurkowanie pozwalał na realizację planu nurkowania. W zależności od potrzeb udokumentowanie tego może nastąpić przez przedstawienie zaświadczenia zawierającego orzeczenie lekarskie o braku przeciwwskazań do uprawiania płetwonurkowania bądź oświadczenia zainteresowanego, że jego stan zdrowia pozwala na uprawianie płetwonurkowania. Takie oświadczenie wiąże się z ryzykiem, które osoba zamierzająca uprawiać płetwonurkowanie bierze na siebie.

Płetwonurkowanie przeprowadza się zgodnie z przygotowanym planem nurkowania. Zmiana tego planu w trakcie płetwonurkowania stwarza zagrożenie wystąpienia nieprzewidzianych niebezpieczeństw. Omawiane rozporządzenie z 2006 r. zakazuje ponadto zachowań, które ze swej istoty stwarzają niebezpieczeństwo, to jest: • przekraczania maksymalnej głębokości nurkowania wynikającej z posia

danych kwalifikacji i ograniczeń ustalonych tym rozporządzeniem, zgodnie z którymi przy wykorzystaniu powietrza jako czynnika oddechowego dozwolone jest nurkowanie maksymalnie do 50 m, a przy zastosowaniu innych niż powietrze mieszanin oddechowych ta głębokość nurkowania jest uzależniona od składu danej mieszaniny, przy czym ciśnienie cząstkowe tlenu nie może przekroczyć 0,16 MPa, azotu zaś 0.4 MPa;

• uprawiania płetwonurkowania po użyciu alkoholu, substancji psychotropowych lub środków odurzających. Dla bezpieczeństwa płetwonurkowania bardzo ważne znaczenie ma też

sprzęt, który ma być używany do nurkowania. W tych kwestiach omawiane rozporządzenie z 2006 r. wymaga, aby taki sprzęt: • zapewniał bezpieczne nurkowanie i był odpowiednio dobrany do zaplano

wanego nurkowania i umiejętności posiadanych przez uczestników nurkowania;

156 Rozdział 6

• byt sprawny technicznie; • spełnia! wymagania Polskich Norm dotyczących sprzętu do nurkowania.

Jest sprawą oczywistą, że wszyscy uprawiający płetwonurkowanie są obowiązani do przestrzegania zasad bezpieczeństwa. Tej treści ustalenie rozporządzenia z 2006 r. jest po prostu zbędne. Natomiast niewątpliwie potrzebne i mające duże znaczenie praktyczne są obowiązki nałożone przez lo rozporządzenie na osobę prowadzącą zorganizowane nurkowanie. Jest ona zobowiązana do: • nadzoru nad przestrzeganiem zasad bezpieczeństwa przez uczestników nur

kowania; • zapewnienia niezbędnego sprzętu medycznego (odpowiedniego zestawu

pierwszej pomocy oraz tlenowego zestawu ratunkowego); • posiadania środków łączności umożliwiających wezwanie służb ratunko

wych; • zapewnienia uczestnikom nurkowania dostępu do wszelkich posiadanych

informacji dotyczących nurkowania (a zwłaszcza planu nurkowania, sposobów porozumiewania się, procedur ratunkowo-ewakuacyjnych, informacji o sprzęcie, który ma być używany do nurkowania);

• nieudzielenia zgody na udział w płetwonurkowaniu osoby, która może spowodować naruszenie zasad bezpieczeństwa przy płetwonurkowaniu. Trzeba dodać, że uprawianie płetwonurkowania na wodach otwartych ma

cechy specyficzne, które zwiększają niebezpieczeństwo związane z tego rodzaju działalnością. W tym zakresie omawiane rozporządzenie odsyła do odrębnych przepisów obowiązujących dla danego rodzaju wód. Takie przepisy są zawarte w ustawie o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej z 1991 r.. która dla turystyki podwodnej na polskich obszarach morskich, obejmujących morskie wody wewnętrzne, morze terytorialne i wyłączną strefę ekonomiczna, wymaga uzyskania pozwolenia dyrektora właściwego urzędu morskiego na przeszukiwanie wraków statków lub ich pozostałości. Szczegółowe ustalenia w tym zakresie zawiera rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 2004 r.

6.8. Bezpieczeństwo zajęć i imprez rekreacyjnych oraz wycieczek dla dzieci i młodzieży szkolnej

Zajęcia i imprezy rekreacyjne oraz wycieczki dla dzieci i młodzieży szkolnej wymagają przestrzegania zaostrzonych rygorów bezpieczeństwa ze względu na miody wiek uczestników. W zależności od charakteru i rodzaju tych zajęć i imprez oraz środowiska, w którym się odbywają, muszą być wówczas przestrzegane nie tylko omówione w tym rozdziale podręcznika ogólnie obowiązujące przepisy ustawy o kulturze fizycznej z 1996 r. i jej aktów wykonawczych

•


oraz ustawy o lasach z 1991 r. Ponadto znajdują w takich sytuacjach zastosowanie przepisy aktów wykonawczych wydanych na podstawie ustawy o systemie oświaty z 1991 r.. tj. rozporządzenia MEN w sprawie warunków, jakie muszą spełniać organizatorzy wypoczynku dla dzieci i młodzież)' szkolnej, a także zasad jego organizowania i nadzorowania z 1997 r., a także rozporządzenia MENiS w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki z 2001 r.. omówione w punktach 2 i 3 oraz 5 i 6 rozdziału 4 podręcznika.

Dla kwestii bezpieczeństwa podczas zajęć i imprez rekreacyjnych oraz wycieczek dla dzieci i młodzieży szkolnej szczególne znaczenie ma również rozporządzenie MENiS w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach z 2002 r. Rozporządzenie to zobowiązuje dyrektora szkoły lub placówki do zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków uczestnictwa w zajęciach organizowanych przez daną szkołę lub placówkę poza obiektami należącymi do tych jednostek. Przy tym szczególne ustalenia tego aktu wykonawczego do ustawy o systemie oświaty z 1991 r. odnoszą się do działań szkół lub placówek w zakresie wychowania fizycznego, sportu i turystyki.

Omawiane rozporządzenie nakazuje, że podczas zawodów sportowych organizowanych przez szkołę lub placówkę uczniowie nie mogą pozostawać bez opieki osób do tego upoważnionych. Wszelkie zajęcia, imprezy i wycieczki organizowane poza terenem szkoły lub placówki wymagają zapewnienia odpowiedniej liczby opiekunów i sposobu zorganizowania opieki w zależności od wieku dzieci i młodzieży szkolnej, stopnia ich rozwoju psychofizycznego, stanu zdrowia i ewentualnej niepełnosprawności. Musi być wzięta pod uwagę w tych kwestiach również specyfika danej imprezy lub wycieczki oraz warunki, w jakich ma się ona odbywać. Wymienione kryteria oceny powinny być uwzględniane także przy ustalaniu programu danej imprezy lub wycieczki. Opiekun każdej wycieczki ma obowiązek sprawdzania stanu liczbowego jej uczestników przed wyruszeniem z każdego miejsca pobytu, w czasie zwiedzania, przejazdu oraz po przybyciu do miejsca docelowego. Trzeba podkreślić wyjątkowo ważny dla bezpieczeństwa uczestników wszelkich wycieczek, a zwłaszcza organizowanych w górach, zakaz realizowania wycieczki podczas burzy, śnieżycy i gołoledzi.

Ponadto rozporządzenie MENiS z 2002 r. określa wymagane sposoby postępowania związane z przebywaniem dzieci i młodzieży nad wodą. Jeżeli specyfika wycieczki tego wymaga, jej uczestnicy powinni być zaznajomieni z zasadami bezpiecznego przebywania nad wodą. Wszelkie osoby pozostające pod opieką szkoły lub placówki mogą pływać oraz kąpać się wyłącznie na kąpieliskach i pływalniach w rozumieniu rozporządzenia Rady Ministrów z 1997 r., omówionego w punkcie 5 tego rozdziału podręcznika. Nauka pływania uczniów

158 Rozdział 6

może odbywać się tylko w miejscach specjalnie do lego celu wyznaczonych i przystosowanych. Uczącym się pływać i kąpiącym się musi być zapewniony stały nadzór ratowników i opiekunów wyznaczonych przez szkoły i placówki. W razie korzystania przez uczestników szkolnej wycieczki z kajaków lub łodzi powinny być one wyposażone w sprzęt ratunkowy. Przy tym korzystanie z wszelkiego sprzętu pływającego może następować jedynie przez osoby przeszkolone w zakresie jego obsługi oraz posługiwania się wyposażeniem ratunkowym. Należy również podkreślić wyjątkowo ważne ustalenie dla bezpieczeństwa uczestników wszelkich imprez i wycieczek szkolnych związanych z przebywaniem nad wodą, że niedopuszczalne jest używanie łodzi i kajaków podczas silnych wiatrów. Podobnie z oczywistych względów zakazane jest urządzanie ślizgawek i lodowisk na rzekach, stawach, jeziorach i innych zbiornikach wodnych.

Dla bezpieczeństwa dzieci i młodzieży szkolnej podczas zajęć i imprez rekreacyjnych oraz wycieczek ważne znaczenie ma generalne ustalenie omawianego rozporządzenia zakazujące wydawania uczniom i innym osobom pozostającym pod opieką szkoły lub placówki sprzętu, którego użycie może stwarzać zagrożenie dla zdrowia lub życia, jeśli nie ma możliwości zapewnienia warunków bezpiecznego korzystania z tego sprzętu. Odnosi się to m.in. do używania dysku, kuli, młota, oszczepu, łuku, szpady, czy sportowej broni strzeleckiej.

Jeśli podczas zajęć lub imprezy rekreacyjnej bądź wycieczki dla dzieci lub młodzieży szkolnej zdarzy się wypadek, to znajdują wówczas zastosowanie przepisy wskazanego rozporządzenia MENiS z 2002 r., określające tryb postępowania w razie wypadku osób pozostających pod opieką szkoły lub placówki. Musi być w takiej sytuacji sporządzony protokół powypadkowy. Wszelkie takie wypadki muszą być rejestrowane. Dyrektor danej szkoły lub placówki powinien omówić z pracownikami okoliczności i przyczyny określonego wypadku oraz ustalić środki niezbędne do zapobieżenia podobnym wypadkom w przyszłości.

6.9. Bezpieczeństwo uczestników imprez masowych

Imprezy masowe w turystyce i rekreacji pociągają za sobą szczególne wymagania w zakresie bezpieczeństwa. Znaczna bowiem liczba uczestników tego rodzaju imprez powoduje wzrost niebezpieczeństw wiążących się z ich organizacją. Problematyka ta została uregulowana przez ustawę o bezpieczeństwie imprez masowych z 1997 r„ wielokrotnie nowelizowaną. Trzeba podkreślić, że ustawy tej nie stosuje się do imprez masowych nieodpłatnych organizowanych na terenach zamkniętych, będących w trwałym zarządzie jednostek organizacyjnych podległych, podporządkowanych lub nadzorowanych m.in. przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania, ministra do spraw


szkolnictwa wyższego oraz ministra do spraw kultury fizycznej i sportu, jeżeli jednostki te są organizatorami imprezy masowej. Jednak ustawę tę w zakresie gromadzenia i przetwarzania informacji dotyczących bezpieczeństwa masowych imprez sportowych stosuje się do m.in. do organizatorów podróży i pobytu w zakresie realizowanych zadań związanych z organizowaniem takich imprez.

Ustawowa definicja imprezy masowej rozumie przez to określenie imprezę sportową, artystyczną lub rozrywkową, na której liczba miejsc dla osób na stadionie, w innym obiekcie niebędącym budynkiem lub na terenie umożliwiającym przeprowadzenie imprezy masowej wynosi nie mniej niż 1000, a w przypadku hali sportowej lub podobnego budynku - nie mniej niż 300. Szczególnie często są to masowe imprezy sportowe, czyli mające na celu współzawodnictwo sportowe lub popularyzowanie kultury fizycznej. Takie imprezy są nieraz imprezami masowymi o podwyższonym ryzyku, gdy na podstawie posiadanych informacji lub dotychczasowych doświadczeń dotyczących zachowania osób uczestniczących istnieje obawa wystąpienia aktów przemocy lub agresji. Wtedy wskazana wyżej liczba miejsc przesądzająca o masowym charakterze imprezy wynosi odpowiednio 300 oraz 200.

W obecnym brzmieniu ustawa ta uznaje, że nic są imprezami masowymi w jej rozumieniu imprezy odbywające się w teatrach, operach, operetkach, filharmoniach, kinach, muzeach, bibliotekach, domach kultury i galeriach sztuki. Nie uważa się za takie imprezy również imprez organizowanych w placówkach oświatowych, imprez sportowych organizowanych wyłącznie dla sportowców niepełnosprawnych, imprez organizowanych w ramach współzawodnictwa sportowego dzieci i młodzieży oraz imprez rekreacyjnych.

Zgodnie z omawianą ustawą bezpieczeństwo imprezy masowej polega na spełnieniu przez organizatora imprezy wymogów w zakresie bezpieczeństwa osób obecnych na imprezie w czasie jej trwania, ochrony porządku publicznego, zabezpieczenia pod względem medycznym, a także stanu technicznego obiektów budowlanych wraz ze służącymi tym obiektom instalacjami i urządzeniami technicznymi, w szczególności przeciwpożarowymi i sanitarnymi. Organizator takiej imprezy jest zobowiązany do zapewnienia bezpieczeństwa osobom obecnym na imprezie oraz porządku podczas jej trwania. Do jego obowiązków należy: • udostępnienie uczestnikom regulaminu obiektu lub regulaminu danej im

prezy; • spełnienie wymagań określonych w przepisach prawa budowlanego, prze

pisach sanitarnych i przepisach przeciwpożarowych; • zapewnienie służby porządkowej i informacyjnej odpowiednio wyszkolo

nej i wyposażonej, wyraźnie wyróżniającej się elementami ubioru, kierowanej przez specjalnie powołanego kierownika do spraw bezpieczeństwa (co

160 Rozdział 6

najmniej 10 porządkowych na 300 osób, które mogą być na imprezie, oraz co najmniej jeden porządkowy na każde następne 100 osób);

• zorganizowanie pomocy medycznej oraz zaplecza higieniczno-sanitarnego; • zapewnienie dróg ewakuacyjnych oraz dróg umożliwiających dojazd po

jazdom służb ratowniczych i policji; • stworzenie warunków zorganizowania łączności pomiędzy podmiotami bio

rącymi udział w zabezpieczeniu imprezy; • posiadanie sprzętu ratowniczego i gaśniczego oraz środków gaśniczych

niezbędnych przy zabezpieczeniu działań ratowniczo-gaśniczych; • zapewnienie w razie potrzeby pomieszczenia dla służb kierujących zabez

pieczeniem imprezy. Ponadto jeśli dana impreza masowa jest ze wstępem za odpłatnością, to jej

organizator ma obowiązek ubezpieczenia się od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone uczestnikom. Jeżeli zaś taka impreza jest przeprowadzana na terenie lasów państwowych, parku narodowego lub krajobrazowego, to konieczne jest uzyskanie pisemnej zgody kierownika właściwej jednostki organizacyjnej na zorganizowanie tam imprezy. Spełnienie powyższych wymogów umożliwia wystąpienie przez organizatora imprezy masowej do właściwego miejscowo wójta, burmistrza lub prezydenta miasta o wydanie zezwolenia na przeprowadzenie imprezy masowej. Taki wniosek powinien być złożony nie później niż na 14 dni przed planowanym terminem rozpoczęcia danej imprezy. W terminie 7 dni od złożenia wniosku wskazany organ powinien wydać zezwolenie lub odmówić jego wydania.

W związku z bezpieczeństwem imprez masowych warto dodać, że organizatorzy masowych imprez sportowych są podmiotami uprawnionymi do otrzymywania od Komendanta Głównego Policji informacji dotyczących bezpieczeństwa wskazanych imprez. Organizatorzy ci są też podmiotami zobowiązanymi do przekazywania wskazanemu organowi tego rodzaju informacji, podobnie jak np. organizatorzy turystyki, krajowi przewoźnicy realizujący publiczny transport zbiorowy, kluby sportowe, związki sportowe, czy właściciele obiektów, na których odbywają się tego rodzaju imprezy. Trzeba też zaznaczyć, że dokonane w 2007 r. zmiany omawianej ustawy zobowiązują organizatorów masowych imprez sportowych do zapewnienia identyfikacji uczestników takich imprez o podwyższonym ryzyku, organizowanych na stadionie lub w hali sportowej. Wraz z podwyższonymi karami za wykroczenia popełniane podczas imprez masowych powinno to doprowadzić do zwiększenia bezpieczeństwa masowych imprez sportowych.

ROZDZIAŁ

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją

7.1. Obowiązek meldunkowy

Obowiązek meldunkowy osób podróżujących stanowi ograniczenie zasady wolności wyboru miejsca zamieszkania i pobytu oraz poruszania się po terytorium RP. Zasada ta jest zawarta w Konstytucji RP z 1997 r., która proklamuje zasadę wolności człowieka, podlegającą ochronie prawnej i stwarzającą każdemu możliwość czynienia tego, co chce, ale z poszanowaniem wolności i praw innych. Ta konstytucyjna wolność może być wykorzystana także do rozmaitych sposobów postępowania w dziedzinie turystyki i rekreacji. W ramach zasady wolności człowieka mieści się wolność wyboru miejsca zamieszkania i pobytu oraz poruszania się po terytorium RP, jak również prawo swobodnego opuszczenia tego terytorium. Ograniczenia w tym zakresie mogą być ustanawiane jedynie w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób. Zarazem takie ograniczenia nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

Istnienie obowiązku meldunkowego przewiduje ustawa o ewidencji ludności i dowodach osobistych z 1974 r. Obowiązek ten obejmuje m.in. zameldowanie się w miejscu pobytu czasowego, co ma znaczenie dla osób podróżujących. Przy tym pobyt w tej samej miejscowości trwający dłużej niż dwa miesiące związany z wypoczynkiem uzasadnia zameldowanie na pobyt czasowy, a nie pobyt stały.

Powołana ustawa przewiduje szczególne ustalenia w zakresie obowiązku meldunkowego w odniesieniu do dwóch kategorii osób podróżujących, których określa jako wczasowiczów i turystów. Osoby te przybywając do domu wczasowego lub wypoczynkowego, pensjonatu, hotelu, motelu, domu wycieczkowego, pokoju gościnnego, schroniska, campingu lub na strzeżone pole biwa-

l o ^ , Rozdziaj7

kowe albo do innego podobnego zakładu, są obowiązane zameldować się na pobyt czasowy przed upływem 24 godzin od chwili przybycia. To ustalenie ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych nie jest spójne z wyróżnionymi przez ustawę o usługach turystycznych z 1997 r. rodzajami obiektów hotelarskich. W szczególności trzeba zauważyć, że pola biwakowe są obiektami niestrzeżonymi. Pomijając ten oczywisty i zastanawiający błąd ustawodawcy, trwający zresztą od lat, trzeba stwierdzić, że zameldowanie wczasowicza lub turysty we wskazanych obiektach, w których są świadczone usługi hotelarskie następuje u kierownika danego obiektu lub upoważnionej przez niego osoby. Przy tym zameldowanie na pobyt czasowy w obiekcie hotelarskim uczestników wycieczki, organizowanej przez instytucję państwową lub społeczną, związek zawodowy albo inną organizację społeczną, następuje w sposób uproszczony za pośrednictwem kierownika wycieczki. Z chwilą przybycia do tego rodzaju obiektu ma on obowiązek zgłosić pobyt wycieczki kierownikowi obiektu lub pracownikowi upoważnionemu do przyjmowania zgłoszeń. Wymaga to przedstawienia listy uczestników oraz dowodu upoważniającego do kierowania daną wycieczką. Generalnie warto zaznaczyć, że jeżeli okres pobytu czasowego trwającego do 2 miesięcy odpowiada okresowi zgłoszonemu przy zameldowaniu, to osoba opuszczająca miejsce tego pobytu nie ma obowiązku wymeldowania się. Jednak wcześniejsze niż zgłoszone przy zameldowaniu opuszczenie miejsca pobytu czasowego formalnie wymaga wymeldowania się w dniu opuszczenia tego miejsca. W praktyce nie jest to rygorystycznie przestrzegane w razie wcześniejszego opuszczenia obiektu hotelarskiego, chociaż ustawa o ewidencji ludności i dowodach osobistych przewiduje wtedy odpowiednie stosowanie przepisów o obowiązku wymeldowania się.

Natomiast osoba przebywająca w określonej miejscowości w celach turystyczno-wypoczynkowych poza obiektami, w których są świadczone usługi hotelarskie, jest zwolniona z obowiązku zameldowania się, jeżeli jej pobyt w danej miejscowości nie przekracza 30 dni. Takie zwolnienie od obowiązku meldunkowego obejmuje też uczestników kolonii i obozu turystyczno-wypo-czynkowego, organizowanego przez instytucję państwową lub społeczną, związek zawodowy albo inną organizację społeczną dla młodzieży szkolnej lub studentów. Kierownik takiego obozu lub kolonii ma obowiązek prowadzić listę uczestników.

Obowiązek meldunkowy obejmuje oczywiście również cudzoziemców. Zgodnie z ustaleniami ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych cudzoziemiec przybywający do obiektu hotelarskiego ma obowiązek zameldować się na pobyt czasowy przed upływem 24 godzin od chwili przybycia. Uczestnicy zagranicznych wycieczek dokonują zameldowania w tego rodzaju obiekcie za pośrednictwem kierownika wycieczki. Ma on obowiązek zgłosić pobyt wycieczki kierownikowi obiektu lub upoważnionemu pracownikowi, przedstawiając


listę uczestników wycieczki oraz dokumenty uprawniające ich do pobytu na terytorium RP. Natomiast cudzoziemiec przebywający poza obiektem hotelarskim lub zakładem udzielającym pomieszczenia w związku z wypoczynkiem jest obowiązany zameldować się na pobyt czasowy przed upływem 48 godzin 0d chwili przybycia do określonej miejscowości. Zarazem powinno to naslapić nie później niż przed upływem 48 godzin od chwili przekroczenia granicy RP. Jeśli koniec terminu do wykonania obowiązku meldunkowego przypada na dzień ustawowo wolny od pracy, to termin ten upływa dopiero w najbliższy dzień powszedni.

Zgodnie z ustawą o ewidencji ludności i dowodach osobistych kontrolę nad wykonywaniem obowiązków przez osoby podlegające zameldowaniu i wymeldowaniu się sprawuje policja. Minister właściwy do spraw administracji publicznej zaś sprawuje w tym zakresie zwierzchni nadzór.

7.2. Obowiązki związane z przekraczaniem granicy państwowej

Turystyka przyjazdowa i wyjazdowa wiąże się z koniecznością przekraczania granic państwowych. W sposób naturalny pociąga to za sobą różne ograniczenia prawne. Podstawą prawną części z nich jest ustawa o ochronie granicy państwowej z 1990 r. Przystąpienie Polski do UE spowodowało przyjęcie przez Polskę całego wspólnotowego dorobku prawnego wraz z tzw. dorobkiem Schengen, ustalającym stopniowe znoszenie kontroli na wspólnych przejściach granicznych. Ten tzw. Schengen I stworzyły w szczególności ustalenia Układu z Schengen z 1985 r. i Konwencji Wykonawczej z 1990 r., dla których realizacji został stworzony System Informacyjny Schengen (zwany SIS). Infrastruktura techniczna tego systemu wymagała rozbudowy w celu objęcia nią nowych państw członkowskich. Wydane rozporządzenie nr 2424/2001 w sprawie rozwoju Systemu Informacyjnego Schengen drugiej generacji z 2001 r. jest podstawą prawną tworzenia SIS II, co obecnie jest kontynuowane na mocy rozporządzenia nr 1988/2006 zmieniającego ten wcześniejszy akt normatywny. Równocześnie jest też tworzony System Informacji Wizowej (VIS).

Wskazane systemy informatyczne, przetwarzające dane tekstowe i biometryczne wykorzystywane do kontroli przekraczania zewnętrznych granic Wspólnoty, są ściśle powiązane z ustaleniami rozporządzenia nr 562/2006 ustanawiającego wspólnotowy kodeks zasad regulujących przepływ osób przez granice Z 2006 r. Ten tzw. Kodeks graniczny Schengen przewiduje brak kontroli granicznej osób przekraczających granice wewnętrzne pomiędzy państwami członkowskimi UE oraz ustanawia zasady regulujące kontrolę graniczną osób przekraczających granice zewnętrzne państw członkowskich UE. Odstępstwa od tych zasad w odniesieniu do tzw. małego ruchu granicznego zawiera roz-

164 Rozdział 7

porządzenie nr 1931/2006 usianawiające przepisy dotyczące małego ruchu granicznego na zewnętrznych granicach lądowych państw członkowskich i zmieniające postanowienia Konwencji Schengen, wydane w 2006 r.

Utworzenie w Polsce krajowego systemu informatycznego, który ma być podłączony do centralnego systemu SIS (co miało nastąpić do końca sierpnia 2007 r.), a w przyszłości do SIS II i VIS, oraz odpowiednie dostosowanie polskiego prawa do wymagań dorobku Schengen jest podstawą uzyskania pozytywnej decyzji Rady UE w kwestii zniesienia kontroli granicznej z innymi państwami będącymi stronami Układu z Schengen. Spośród państw członkowskich UE nie dotyczy to Wielkiej Brytanii i Irlandii, które nie są objęte ustaleniami dorobku Schengen. Natomiast na podstawie odrębnych postanowień umownych ustalenia te stosuje się w odniesieniu do Islandii i Norwegii oraz Szwajcarii- Należą one do państw obszaru Schengen.

W celu zapewnienia zgodności polskiego prawa z wymaganiami dorobku Schengen jest konieczne pilne uchwalenie ustawy o udziale Rzeczypospolitej Polskiej w Systemie Informacyjnym Schengen oraz Systemie Informacji Wizowej, której rządowy projekt znajduje się w Sejmie od lipca 2007 r., a także znowelizowanie kilku ustaw, w tym ustawy o cudzoziemcach z 2003 r. W 2007 r. już została odpowiednio zmieniona ustawa o ochronie granicy państwowej z 1990 r. oraz ustawa o Straży Granicznej z 1990 r.

Ustawa o ochronie granicy państwowej z 1990 r. zezwala na przekraczanie granicy państwowej w zasadzie tylko przez przeznaczone do tego przejścia graniczne otwarte dla ruchu granicznego. Według danych GUS na koniec 2006 r. funkcjonowało 256 przejść granicznych, wśród których było 187 przejść drogowych, 29 kolejowych, 18 lotniczych, 16 morskich i 6 rzecznych. Prawie 20% stanowiły tzw. turystyczne przejścia graniczne, otwarte na szlakach turystycznych przecinających granicę państwową, czynne tylko w sezonie turystycznym w określonych godzinach. Wojewodowie są zobowiązani do utrzymywania przejść granicznych znajdujących się na obszarze danego województwa w stanic umożliwiającym przeprowadzanie sprawnej i skutecznej kontroli bezpieczeństwa, granicznej, celnej, sanitarnej, weterynaryjnej, fitosanitarnej, chemicznej i radiometrycznej oraz jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych.

Łącznie na przejściach granicznych w 2006 r. dokonano 217 min odpraw osób wjeżdżających do Polski lub wyjeżdżających, co oznacza wzrost o 4,1% w porównaniu z 2005 r. Powołane dane Straży Granicznej rejestrują przekroczenia granicy państwowej i w konsekwencji ta sama osoba wielokrotnie przekraczająca granicę jest liczona jako wiele osób. W tej grupie było 65,1 min cudzoziemców odwiedzających Polskę, tj. o 0,8% więcej niż w roku poprzednim, ale według szacunków Instytutu Turystyki tylko ok. 20% stanowili turyści. Rok 2006 był czwartym z kolei rokiem wzrostu liczby przyjazdów cudzoziemców do Polski, po trzyletnim okresie spadków od 2000 r. Także liczba wyjazdów


Polaków za granicę miała w 2006 r. po 4 latach spadków tendencję wzrostową w drugim kolejnym roku i wyniosła 44,7 min, czyli o 9,4% więcej niż w roku poprzednim. Przy tym Polacy przekraczali głównie granicę południową. Na uwagę zasługuje, że w 2006 r. nastąpił dalszy wyraźny, bo o 51,1% wzrost wyjazdów drogą lotniczą. Z badań Instytutu Turystyki wynika, że wśród odbywanych każdego roku podróży zagranicznych Polaków jedynie ok. 16% stanowią wyjazdy z przynajmniej jednym noclegiem za granicą.

Przy przekraczaniu granicy państwowej jest wymagane posiadanie odpowiednich dokumentów i poddanie się kontroli wykonywanej przez funkcjonariuszy Straży Granicznej. Straż ta stanowi jednolitą, umundurowaną i uzbrojoną formację, działającą na podstawie ustawy o Straży Granicznej z 1990 r. Do zadań tej formacji należy m.in.: • ochrona granicy państwowej; • organizowanie i dokonywanie kontroli ruchu granicznego; • wydawanie zezwoleń na przekraczanie granicy państwowej, w tym wiz; • zapewnianie bezpieczeństwa w komunikacji międzynarodowej, w tym na

pokładzie statków powietrznych wykonujących przewóz lotniczy pasażerów; • osadzanie, utrzymywanie i ochrona znaków granicznych; • wykrywanie i ściganie przestępstw i wykroczeń dotyczących zgodności prze

kraczania granicy państwowej z przepisami prawnymi, związanych z jej oznakowaniem oraz wiarygodnością dokumentów uprawniających do przekroczenia tej granicy, a także przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych. Wykonując powyższe zadania, funkcjonariusze Straży Granicznej mają pra

wo m.in. do dokonywania kontroli granicznej, przeglądania zawartości bagaży, dokonywania kontroli osobistej, legitymowania lub w inny sposób ustalania tożsamości osób. zatrzymywania osób oraz pojazdów, jak też nakładania grzywien w drodze mandatu karnego za wykroczenia. Na pokładzie statku powietrznego funkcjonariusze Straży Granicznej wchodzący w skład wart ochronnych w celu zapewnienia bezpieczeństwa są uprawnieni do podejmowania interwencji, w tym użycia przymusu bezpośredniego lub broni palnej. Dowódcy jednostek pływających Straży Granicznej mają prawo m.in. zatrzymać statek na morskich wodach wewnętrznych i morzu terytorialnym i sprawdzić dokumenty dotyczące statku oraz wylegitymować załogę statku i znajdujących się na nim pasażerów. Przy tym wszyscy funkcjonariusze Straży Granicznej podlegają Komendantowi Głównemu Straży Granicznej, będącemu centralnym organem administracji rządowej, podległym ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych. W terenie zaś organami Straży Granicznej są komendanci oddziałów, placówek i dywizjonów Straży Granicznej.

W związku z przekraczaniem granicy państwowej może być dokonane legitymowanie i przeszukanie osób, kontrola osobista lub przeglądanie zawartości

1^? Rozdział 7

bagaży w środkach transportu lądowego, powietrznego i wodnego przez funkcjonariuszy Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego lub Centralnego Biura Antykorupcyjnego. Jest to dopuszczalne w przypadkach określonych w przepisach k.p.k. w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary.

Szczególne ograniczenia przy przekraczaniu granicy państwowej oraz podczas pobytu na terytorium Polski odnoszą się do cudzoziemców. Zagadnienia te reguluje ustawa o cudzoziemcach z 2003 r., która przez cudzoziemca rozumie każdego, kto nie posiada obywatelstwa polskiego. Przy tym cudzoziemca będącego obywatelem dwóch lub więcej państw traktuje się jako obywatela tego państwa, którego dokument paszportowy stanowił podstawę wjazdu na terytorium Polski. Omawianej ustawy nie stosuje się w tym zakresie do obywateli państw obszaru Schengen. To wyłączenie odnosi się także do członków rodzin obywateli tych państw. Wymagają tego ustalenia dyrektywy 2004/38/WE w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich z 2004 r. Obowiązuje w omawianym zakresie ustawa o wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich rodzin z 2006 r.

Obywatele UE i inne osoby mające szczególny status prawny jako cudzoziemcy mogą wjeżdżać na terytorium RP na podstawie ważnego dokumentu podróży albo innego ważnego dokumentu potwierdzającego ich tożsamość i obywatelstwo. Wynika to z prawa każdego obywatela Unii do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytoriach państw członkowskich UE, zagwarantowanego przez art. 18 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Wszyscy inni cudzoziemcy - poza posiadającymi obywatelstwo UE lub mającymi zrównany z nimi status prawny - są poddani ustaleniom ustawy o cudzoziemcach, które do przekroczenia granicy RP wymagają posiadania ważnego dokumentu podróży i wizy, o ile przepisy tej ustawy nie stanowią inaczej. Dodatkowo od takiej osoby wjeżdżającej do Polski może być wymagane uiszczenie opłaty związanej z wjazdem, jeżeli tego wymagają względy zachowania wzajemności w stosunkach z innymi państwami. Od niektórych cudzoziemców może być też wymagane posiadanie i okazanie środków finansowych niezbędnych do pokrycia kosztów pobytu na terytorium RP.

Dokumentami podróży uprawniającymi cudzoziemców do przekroczenia granicy są różnego rodzaju dokumenty paszportowe, wydawane przez organ państwa obcego lub organizację międzynarodową albo podmiot upoważniony przez organ państwa obcego lub obcą władzę o charakterze państwowym. Paszport stanowi podstawowy dokument paszportowy. Na konferencji międzynarodowej pod egidą ONZ, która odbyła się w Rzymie w 1993 r., paszport został uznany za najbardziej odpowiedni dokument stosowany w podróżach międzynarodowych.


Wiza oznacza zezwolenie właściwego organu państwa polskiego lub organu państw obszaru Schengen wydane cudzoziemcowi, uprawniające go do wjazdu na terytorium Polski lub innych państw obszaru Schengen, przejazdu i pobytu na nim oraz wyjazdu w czasie, w celu i na warunkach określonych przez dane zezwolenie. Ustawa o cudzoziemcach z 2003 r. ustala, że wiza może uprawniać do jednego, dwóch lub nieograniczonej liczby wjazdów. Dla turystyki mają znaczenie takie rodzaje wiz, jak lotniskowa (na pobyt w strefie tranzytowej lotniska międzynarodowego), tranzytowa (uprawniająca do przejazdu przez terytorium RP w okresie nie dłuższym niż 5 dni lub innych państw obszaru Schengen) oraz pobytowa, która uprawnia do wjazdu i nieprzerwanego pobytu w Polsce lub kilku pobytów trwających łącznie do 3 miesięcy w okresie 6 miesięcy liczonych od dnia wjazdu. Taka wiza pobytowa jest wizą krótkoterminową, wydawaną m.in. w celu turystycznym, ale dla turystyki ma również znaczenie tego rodzaju wiza wydana w celu odwiedzin, udziału w imprezach sportowych lub konferencjach naukowych, czy celu naukowym, szkoleniowym lub dydaktycznym, gdyż wówczas są często realizowane dodatkowo różne formy turystyki poznawczej lub rekreacji. Obecnie wiza pobytowa może być krajowa bądź jednolita, uprawniająca do wjazdu i pobytu lub kilku pobytów na terytorium państw obszaru Schengen. Poszczególne rodzaje wiz są oznaczane specjalnymi symbolami, co reguluje rozporządzenie MSWiA w sprawie wiz dla cudzoziemców z 2003 r. Akt ten określa m.in. wzory wniosków formularzy o wydanie wizy, jak też wzory wizy i blankietu wizowego. Należy podkreślić, że na podstawie umów międzynarodowych stosuje się coraz częściej częściowe lub całkowite zniesienie obowiązku wizowego.

Jeśli chodzi o obowiązek posiadania przez cudzoziemca środków niezbędnych do pokrycia kosztów pobytu na terytorium Polski, to kwestie te zostały określone przez rozporządzenie MSWiA z 2003 r. Wielkość tych wymaganych środków na wjazd i pobyt jest zróżnicowana w zależności od wieku cudzoziemca, celu jego przyjazdu oraz długości pobytu w Polsce. Potwierdzeniem posiadania środków finansowych niezbędnych do pokrycia kosztów leczenia na terytorium RP jest odpowiedni dokument wystawiony przez ubezpieczyciela. Równoznaczne w skutkach z posiadaniem niezbędnych środków płatniczych jest posiadanie czeku podróżnego, karty kredytowej, zaświadczenia o posiadaniu środków płatniczych w banku z siedzibą w Polsce, jak też oryginału odpowiedniego zaproszenia, które musi być wpisane do ewidencji zaproszeń i jest ważne przez rok od chwili dokonania takiego wpisu. Ważny bilet na przejazd uprawniający do podróży do państwa pochodzenia lub innego państwa, jak też okazanie środka transportu i dokumentów uprawniających do jego używania również wystarcza do wykazania, że posiada się niezbędne środki do pokrycia kosztów wyjazdu z Polski. Także tzw. vouchery, tj. dokumenty potwierdzające opłacenie kosztów usługi turystycznej świadczonej na terytorium Polski, w tym

. Rozdział 7

zakwaterowania i wyżywienia, są w tym zakresie całkowicie wystarczające. Ponadto zawarte przez Polskę umowy międzynarodowe mogą przewidywać zwolnienie cudzoziemca z obowiązku posiadania wskazanych środków na wjazd i pobyt w Polsce. Tak ustalają umowy o małym ruchu granicznym, umowy o uproszczonym trybie przekraczania granicy oraz umowy o warunkach przekraczania granicy państwowej na szlakach turystycznych.

Obywatel polski przekraczający granicę państwową oczywiście musi również posiadać ważny paszport. Kwestie wydawania paszportów reguluje obecnie ustawa o dokumentach paszportowych z 2006 r. Zgodnie z rozporządzeniem Rady nr 2252/2004 w sprawie norm dotyczących zabezpieczeń i danych biometrycznych w paszportach i dokumentach podróży wydawanych przez państwa członkowskie z 2004 r. wskazana ustawa przewiduje zamieszczanie w dokumentach paszportowych danych biometrycznych w postaci wizerunku twarzy, a w przyszłości również odcisków palców w formie elektronicznej. Ustawa ta gwarantuje każdemu obywatelowi polskiemu prawo do otrzymania paszportu, który ważny jest przez 10 lat od daty jego wydania, ale paszport wydany małoletniemu między 5. a 13. rokiem życia jest ważny przez 5 lat, a paszport tymczasowy nie dłużej niż przez 12 miesięcy od wydania. Odmowa wydania paszportu przez organ paszportowy, którym jest wojewoda właściwy ze względu na miejsce stałego pobytu osoby ubiegającej się o paszport, a za granicą - konsul, może nastąpić jedynie w sytuacjach określonych przez wskazaną ustawę. Przy tym od decyzji odmownej lub unieważniającej paszport przysługuje odwołanie do ministra właściwego do spraw wewnętrznych. Konsul wydaje tzw. paszport tymczasowy w celu umożliwienia powrotu do kraju obywatelom polskim przebywa^ jącym czasowo za granicą i nie posiadającym paszportu polskiego, jak również obywatelom przebywającym na stałe za granicą i oczekującym na doręczenie paszportu wykonanego w kraju. Taki dokument paszportowy jest też wydawany przez wojewodę małoletniemu do ukończenia 5. roku życia.

Zarówno paszporty, jak i paszporty tymczasowe są wydawane na wniosek osoby pełnoletniej po przedstawieniu wymaganych dokumentów, pobraniu danych biometrycznych i uiszczeniu należnych opłat. Wysokość tych ostatnich określa rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie opłat za wydanie dokumentu paszportowego oraz ich zwrotu z 2006 r. Omawiana ustawa przewiduje, że obniżone o 50% opłaty paszportowe są uiszczane m.in. przez uczniów, studentów, emerytów, rencistów, osoby niepełnosprawne i kombatantów. W ogóle zaś nie pobiera się tej opłaty za wydanie paszportu osobom, które ukończyły 70 lat, a także w tych przypadkach, gdy chodzi o wymianę paszportu z powodu jego wady technicznej. Z kolei w razie wydania nowego paszportu przed upływem terminu ważności dotychczas posiadanego omawiana opłata podlega odpowiedniemu zmniejszeniu, jeśli przyczyną wymiany była zmiana nazwiska, imienia lub innych danych podlegających wpisowi do paszportu, zmiany wyglą-

Obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją 169

du posiadacza paszportu mogące utrudnić ustalenie jego tożsamości, bądź brak miejsca w dotychczas posiadanym paszporcie na umieszczanie w nim stempli, wiz lub pieczęci poświadczających przekroczenie granicy. Natomiast w przypadku wydania nowego paszportu w miejsce utraconego z przyczyn zawinionych przez jego posiadacza oplata paszportowa jest podwyższona o 200%.

Dokumenty niezbędne do otrzymania paszportu zostały określone przez rozporządzenie MSWiA w sprawie dokumentów paszportowych oraz trybu postępowania w przypadku ujawnienia fałszerstw lub wad w tych dokumentach oraz w sytuacji ich zniszczenia z 2006 r. Rozporządzenie to ustaliło wzór wniosku o wydanie dokumentu paszportowego oraz wzory paszportów. Taki wypełniony wniosek może być złożony tylko osobiście. Do wniosku muszą być załączone dwie aktualne fotografie, odpowiadające szczegółowym wymaganiom w tym zakresie, a także dowód uiszczenia opłaty paszportowej. Ponadto niektórych osób dotyczą dodatkowe wymagania, jak przedstawienie odpisu skróconego lub zupełnego aktu urodzenia (przez osobę ubiegającą się o wydanie paszportu po raz pierwszy, jeżeli nie można ustalić jej tożsamości na podstawie innych dokumentów), odpisu skróconego aktu małżeństwa (zawartego za granicą), załączenie pisemnego wniosku przedstawiciela ustawowego (w razie ubiegania się o paszport przez osobę nieposiadającą zdolności do czynności prawnych) oraz pisemnej zgody obojga rodziców lub opiekunów ustanowionych przez sąd, bądź zastępującego ją orzeczenia sądu opiekuńczego (w razie braku zgodności stanowisk rodziców lub niemożności uzyskania ich zgody). Osoba ubiegająca się o wydanie paszportu ma też obowiązek przedstawienia do wglądu dowodu osobistego lub innego dokumentu potwierdzającego tożsamość i obywatelstwo polskie.

Należy podkreślić, że obecnie odbiór paszportu musi nastąpić osobiście w organie paszportowym lub w innym miejscu wskazanym przez ten organ i wymaga potwierdzenia odbioru własnoręcznym podpisem na wniosku o wydanie dokumentu paszportowego. Zamiast osoby nieposiadającej zdolności do czynności prawnych jej przedstawiciel ustawowy odbiera paszport wystawiony tej osobie. Z nieprecyzyjnych ustaleń omawianej ustawy trzeba wyciągnąć wniosek, że osoby mające ograniczoną zdolność do czynności prawnych odbierają dokument paszportowy osobiście w obecności jednego lub obojga rodziców albo opiekuna. Tylko paszport wydany za granicą osobie przebywającej za granicą może być np. wysłany listem poleconym za zwrotnym poświadczeniem odbioru, gdyż w uzasadnionych przypadkach konsul może odstąpić od wymogu osobistego odbioru dokumentu paszportowego.

W razie przedstawienia do kontroli granicznej dokumentu paszportowego zniszczonego w stopniu uniemożliwiającym jednoznaczne ustalenie tożsamości danej osoby lub zawierającego wady niebędące fałszerstwem funkcjonariusz Straży Granicznej ma obowiązek niedopuszczenia do przekroczenia granicy

170 Rozdział 7

państwowej przez osobę legitymującą się takim dokumentem oraz zatrzymania go i wydania zaświadczenia potwierdzającego to. W razie zaś okazania przy przekraczaniu granicy dokumentu paszportowego rodzącego uzasadnione podejrzenie, że jest sfałszowany, taki funkcjonariusz nie dopuszcza określonej osoby do przekroczenia granicy państwowej, zatrzymuje dany dokument i podejmuje działania przewidziane przez przepisy k.p.k.

Nie tylko przekraczanie granicy państwowej jest poddane ograniczeniom prawnym. Samo poruszanie się w strefie nadgranicznej, obejmującej co najmniej 15-kilometrowy pas od granicy państwowej, podlega również szczególnym ograniczeniom. Granica ta na morzu przebiega w odległości 12 mil morskich od linii brzegowej. Wykaz gmin położonych w tej strefie oznaczanej specjalnymi tablicami z napisem „Strefa nadgraniczna" zawiera załącznik do rozporządzenia MSWiA z 2005 r. Jak już wspomniano w poprzednim rozdziale w punkcie dotyczącym bezpieczeństwa nad wodą, o każdej imprezie turystycznej organizowanej na wodach granicznych powinien być wcześniej zawiadomiony właściwy organ Straży Granicznej. Takiego powiadomienia wymaga się też w razie organizowania w strefie nadgranicznej obozów lub biwaków, wykonywania polowania, połowu ryb, czy innych, także indywidualnych form uprawiania turystyki lub sportu. Ograniczenia obejmują poruszanie się po parkach narodowych i krajobrazowych oraz rezerwatach przyrody położonych w strefie nadgranicznej. Można tam uprawiać turystykę jedynie po szlakach turystycznych. Naruszenie wskazanych zakazów stanowi z reguły tylko wykroczenie, podobnie jak przekroczenie granicy państwowej wbrew przepisom. Natomiast jej przekroczenie przy użyciu przemocy, groźby, podstępu lub we współdziałaniu z innymi osobami jest przestępstwem. Niszczenie, uszkadzanie, usuwanie, przesuwanie, uczynienie niewidocznymi albo wystawienie fałszywych znaków granicznych także oznacza popełnienie przestępstwa.

7.3. Ograniczenia celne w turystyce

Turyści przyjeżdżający do Polski oraz wyjeżdżający mają ze sobą rozmaite rzeczy potrzebne na czas podróży, przeznaczone na upominki dla rodziny i znajomych, bądź przywożone lub wywożone w innych celach. Toteż duże znaczenie w zagranicznej turystyce przyjazdowej i wyjazdowej mają przepisy prawa celnego, przewidujące szereg ograniczeń prawnych i zakazów odnoszących się także do turystów. Od dawna powodowało to wiele utrudnień, gdyż poszczególne państwa wprowadzały zróżnicowane rygory celne. W dążeniu do unifikacji obowiązujących ustaleń w zakresie zwolnień celnych oraz stosowanych procedur odprawy celnej zawarto liczne umowy międzynarodowe, z których Polska ratyfikowała m.in. Konwencję dotyczącą ułatwień celnych dla turystyki z 1954 r., Konwencję z Kyoto dotyczącą uproszczenia i harmonizacji postępowania celne-


(TO 7. 1973 r. wraz z załącznikiem F-3 o ułatwieniach celnych dla podróżnych, czy Konwencję dotyczącą odprawy czasowej, podpisaną w 1990 r. w Stambule.

W związku z członkostwem Polski w UE szczególne znaczenie ma unia celna przewidziana Traktatem ustanawiającym Wspólnotę Europejską. Unia ta znajduje wyraz w wymiarze wewnętrznym w postaci zniesienia barier celnych w przepływie towarów między państwami członkowskimi UE, a w wymiarze zewnętrznym przez ustanowienie wspólnej taryfy celnej oraz ujednolicenie polityki handlowej wobec innych państw. W rezultacie na terytorium Wspólnoty obowiązuje Wspólnotowy Kodeks Celny, wprowadzony rozporządzeniem nr 2913/92 z 1992 r., zmieniony Traktatem Akcesyjnym z 2003 r. Ważnym aktem w tym zakresie jest też rozporządzenie nr 918/83 dotyczące ustanowienia wspólnotowego systemu zwolnień celnych z 1983 r., zmienione Traktatem Akcesyjnym z 2003 r. Do tych przepisów prawa wspólnotowego musiało być dostosowane polskie prawo celne, czego dokonała ustawa z 2004 r. Ustawa ta reguluje tylko niektóre kwestie obrotu towarowego z zagranicą w zakresie uzupełniającym przepisy prawa wspólnotowego, ustalające zasady przywozu towarów na obszar celny Wspólnoty Europejskiej i wywozu towarów z tego obszaru. Jest to ustawa napisana specyficznym językiem, trudnym do zrozumienia nawet dla prawników. Trudności pogłębia fakt, że przestrzeganie i stosowanie tej ustawy wymaga uwzględnienia ustaleń przepisów prawa wspólnotowego, wobec których przepisy polskiego prawa celnego stanowią tylko uzupełnienie. Zgodnie z ustaleniami prawa celnego towary mogą być wprowadzane na obszar celny Wspólnoty lub wyprowadzane z tego obszaru przez otwarte dla ruchu przejścia graniczne. W pełni odnosi się to do ruchu turystycznego.

Zniesienie ceł w obrocie między państwami członkowskimi UE nic oznacza jednak, że obywatela państwa członkowskiego podróżującego w celach turystycznych do innego państwa członkowskiego nie dotyczą żadne ograniczenia w przewozie bagażu osobistego przez granice wewnętrzne Wspólnoty. Ograniczenia przywozowe towarów w bagażu osobistym podróżnego są związane z przepisami prawnymi dotyczącymi podatku akcyzowego. Kwestie te są uregulowane przez rozporządzenie Ministra Finansów z 2004 r., wydane na podstawie ustawy o podatku akcyzowym z 2004 r. Zgodnie z tą ustawą warunkiem nicpodlegania akcyzie jest przywóz wyrobów przez osobę fizyczną osobiście na własny użytek. Podróżny przyjeżdżający do Polski z innego państwra członkowskiego UE może na podstawie ustaleń powołanego rozporządzenia - opartego na przepisach prawa UE - przywieźć bez opłacenia podatku akcyzowego wyroby akcyzowe w ilościach nieprzekraczających:

• 800 sztuk papierosów, • 400 sztuk cygaretek, • 200 sztuk cygar, • 1 kg tytoniu do palenia, • 10 litrów alkoholu etylowego^

172 Rozdział 7

• 90 litrów wina i napojów fermentowanych (w tym 60 litrów wina musującego),

• 110 litrów piwa.

• 20 litrów napojów alkoholowych będących tzw. produktami pośrednimi. Dla typowych turystów są to ilości znacznie przekraczające ich potrzeby wła

sne. Wskazane ilości wyrobów tytoniowych i napojów alkoholowych obywatele polscy mogą też wwozić bez akcyzy przy podróżach do innych państw członkowskich UE.

Natomiast podróżni przyjeżdżający do Polski z terytorium państwa niena-Icżącego do Wspólnoty, czyli z tzw. państwa trzeciego, są objęci ograniczeniami co do zawartości bagażu osobistego, ustalonymi przez rozporządzenie nr 918/83 dotyczące wspólnotowego systemu zwolnień celnych z 1983 r. Przepisy te zwalniają z należności celnych towary przywożone z państw trzecich przez podróżnych, którzy ukończyli 17 lat. jeśli wwożone w bagażu osobistym towary nie mają charakteru handlowego. To ostatnie określenie jest przy tym rozumiane jako przywóz okazjonalny wyłącznie towarów przeznaczonych do własnego użytku podróżnych lub ich rodzin bądź przeznaczonych na prezenty. Rodzaj i ilość tych towarów powinna być taka, aby nie wskazywała na przywóz W celu handlowym.

Omawiane rozporządzenie z 1983 r. obejmuje zwolnieniem następujące ilości towarów wwożonych na obszar celny Wspólnoty, należących do czterech podstawowych grup towarowych, jakimi są wyroby tytoniowe, alkohol i napoje alkoholowe, perfumy i wody toaletowe oraz produkty lecznicze: • 200 papierosów lublOO cygaretek lub 50 cygar lub 250 g tytoniu do palenia

lub proporcjonalna ilość tych różnych produktów w zestawie; • napoje destylowane i spirytusowe o mocy alkoholu przekraczającej 22%,

alkohol etylowy o mocy 80% lub więcej w ilości 1 litra, bądź napoje o mocy alkoholu nieprzekraczającej 22%, wina musujące lub likierowe w ilości 2 litrów, lub proporcjonalna ilość tych produktów w zestawie;

• wina niemusujące w ilości 2 litrów; • 50 g perfum oraz 0,25 litra wody toaletowej; • produkty lecznicze w ilości przeznaczonej na własny użytek podróżnych.

Powyższe zwolnienia z należności celnych w odniesieniu do wyrobów tytoniowych i alkoholowych nie są udzielane podróżnym, którzy nie ukończyli 17. roku życia. Ponadto w odniesieniu do innych towarów niż wyżej wymienione zwolnienie jest przyznawane do całkowitej wartości 175 euro. W przypadku podróżnego, który nie ukończył 15 lat, państwa członkowskie UE mogą zmniejszyć tę kwotę do 90 euro. Państwa te są uprawnione do zmniejszenia wartości lub ilości towarów przywożonych przez osoby zamieszkałe lub zatrudnione w strefie nadgranicznej oraz załogi środków transportu wykorzystywanych w ruchu między państwami trzecimi a Wspólnotą.


Na podstawie wskazanych upoważnień dla państw członkowskich i delegacji ustawowej zawartej w prawie celnym zostało wydane rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie ograniczenia wartości i ilości zwolnionych od należności przywozowych towarów, przywożonych w bagażu osobistym podróżnego z 2004 r. W odniesieniu do podróżnego, który nie ukończył 15 lat. rozporządzenie to ograniczyło wartość zwolnionych od należności przywozowych towarów do równowartości 90 euro. Natomiast towary przywożone w bagażu osobistym przez osoby zamieszkałe lub pracujące w strefie nadgranicznej lub członków załóg środków transportu kursujących między Wspólnotą Europejską a państwami trzecimi podlegają zwolnieniom od należności przywozowych, jeśli nie przekraczają następujących ilości:

• 0,5 litra napojów destylowanych i spirytusowych o mocy powyżej 22%, alkoholu etylowego o mocy 80% i więcej albo 0,5 litra napojów o mocy do 22%, win musujących i wzmocnionych;

• 0,5 litra win niemusujących; • 20 sztuk papierosów albo 15 sztuk cygaretek albo 5 sztuk cygar albo 20 g

tytoniu lub tabaki; • 25 g perfum i 0,1 litra wody toaletowej; • produkty lecznicze w ilości przeznaczonej na potrzeby osobiste podróżnego.

Ponadto wartość innych towarów przywożonych przez wskazane, szczególne kategorie podróżnych nie może przekraczać równowartości 80 euro, aby były one zwolnione od należności przywozowych na obszar celny Wspólnoty. Te znacznie większe ograniczenia w zakresie zwolnień od należności celnych przywozowych są uzasadnione potrzebą przeciwdziałania częstemu przywozowi dużych ilości towarów przez osoby z państw trzecich często przekraczające granicę zewnętrzną Wspólnoty.

W sytuacjach nic objętych zwolnieniami od należności przywozowych wwóz towarów na obszar celny Wspólnoty podlega zgłoszeniu do procedury celnej. Znajdują, wtedy zastosowanie ustalenia Wspólnotowego Kodeksu Celnego zwłaszcza w takich kwestiach, jak zgłoszenie celne, odprawa czasowa, czy przedstawicielstwo dotyczące reprezentowania przed organami celnymi. Warto zauważyć, że instytucja przedstawicielstwa we Wspólnotowym Kodeksie Celnym oraz w uzupełniającej go ustawie - Prawo celne z 2004 r. jest unormowana inaczej niż przedstawicielstwo w kodeksie cywilnym. Regulacje wspólnotowe odróżniają przedstawicielstwo bezpośrednie, gdy przedstawiciel działa w imieniu i na rzecz innej osoby, od przedstawicielstwa pośredniego, gdy przedstawiciel działa we własnym imieniu lecz na rzecz innej osoby. Takim przedstawicielem pośrednim jest agent celny. W konsekwencji w stosunkach celnych występuje niespójność z unormowaniem przedstawicielstwa w polskim k.c, który rozumie przedstawicielstwo jako umocowanie do działania w cudzym imieniu. Zawsze jednak - w świetle zarówno regulacji wspólnotowych, jak i polskiego k.c. oraz

174 Rozdział 7

prawa celnego z 2004 r. - czynności dokonane przez przedstawiciela w granicach upoważnienia powodują skutki bezpośrednio dla reprezentowanego.

Powołane rozporządzenie nr 918/83 z 1983 r. przewiduje zwolnienie z należności celnych przywozowych tzw. turystycznych materiałów informacyjnych, przywożonych z państw trzecich na obszar celny Wspólnoty. Do tego rodzaju materiałów zalicza się w szczególności: • ulotki, broszury, książki, czasopisma, przewodniki, plakaty, nieoprawione

fotografie i powiększenia fotograficzne, mapy geograficzne, przezrocza oraz ilustrowane kalendarze, przeznaczone do bezpłatnej dystrybucji w celu zachęcania obywateli do odwiedzania innych państw, o ile mają oczywisty charakter promocyjny;

• wykazy i roczniki hoteli zagranicznych publikowane przez urzędowe instytucje zagraniczne lub pod ich patronatem, jak też rozkłady jazdy zagranicznych środków transportowych, jeśli są przestrzegane wyżej wskazane ograniczenia;

• materiały informacyjne dostarczane akredytowanym przedstawicielom lub korespondentom wyznaczonym przez narodowe organizacje turystyczne, nieprzeznaczone do rozdawania, w tym m.in. katalogi targowe, publikacje dotyczące muzeów, uzdrowisk lub podobne. Kontrolą przestrzegania przepisów prawa celnego oraz innych przepisów

związanych z przywozem towarów na obszar celny Wspólnoty i wywozem towarów z tego obszaru przez przejścia graniczne na terytorium RP zajmuje się jednolita, umundurowana formacja w postaci Służby Celnej, działająca na podstawie ustawy o Służbie Celnej z 1999 r. Ustawa ta określiła zadania organów celnych i zasady ich wykonywania przez funkcjonariuszy celnych. Jednym z tych zadań jest kontrola celna w postaci rewizji celnej bagażu oraz przeszukania podróżnego wprowadzającego towary na obszar celny Wspólnoty lub wyprowadzającego je z tego obszaru. Przy tym szczegółowo są określone warunki przeprowadzania kontroli celnej bagażu nadanego i bagażu kabinowego zabranego przez pasażera ze sobą na pokład samolotu oraz bagażu przewożonego drogą morską, co reguluje rozporządzenie Ministra Finansów z 2004 r. Te zadania kontrolne organów celnych w morskich przejściach granicznych wykonują organy Straży Granicznej.

7.4. Ograniczenia dewizowe w turystyce

Turystyka przyjazdowa i wyjazdowa wiąże się w sposób naturalny z przywozem i wywozem krajowych środków płatniczych, zagranicznych środków płatniczych oraz innych tzw. wartości dewizowych, a także z dokonywaniem czynności prawnych stanowiących obrót dewizowy. Zasady takiego obrotu, obowiązujące ograniczenia dewizowe oraz zasady kontroli dewizowej określa prawo


dewizowe z 2002 r. Ustawa ta została istotnie zmieniona w 2007 r. w celu dostosowania do wymagań prawa wspólnotowego. Jest to akt normatywny napisany podobnie trudnym do zrozumienia językiem, jak prawo celne. W tzw. słowniczku ustawowym omawiana ustawa zawiera ponad dwadzieścia definicji. Jedną z nich jest określenie „rezydent", które nie ma nic wspólnego ze słownikowymi znaczeniami tego pojęcia, będąc w uproszczeniu odpowiednikiem dawniej używanego określenia „osoba krajowa". Termin zaś „nierezydent" odpowiada w przybliżeniu dawnemu, potocznie bardziej zrozumiałemu określeniu „osoba zagraniczna". W świetle obowiązującego prawa dewizowego każdy obywatel polski mający miejsce zamieszkania w kraju jest właśnie rezydentem. Jeśli jednak wykonuje działalność gospodarczą za granicą, to w zakresie czynności związanych z tą działalnością jest traktowany jak nierezydent. Warto też zaznaczyć, że określenie „waluty wymienialne" oznacza waluty obce państw spełniających wymagania statutu Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Wykaz takich walut ustala obecnie obwieszczenie Prezesa NBP w sprawie ogłoszenia wykazu walut wymienialnych z 2006 r. Wykaz ten opublikowany w Monitorze Polskim obejmuje 132 waluty wymienialne.

Ola turystyki przyjazdowej i wyjazdowej istotne znaczenie ma swoboda obrotu dewizowego z zagranicą zadeklarowana przez prawo dewizowe. Nowelizacja prawa dewizowego dokonana w 2007 r. poszerzyła zakres tej swobody. Dotychczasowe uprawnienia Ministra Finansów w zakresie udzielania ogólnych zezwro!eń dewizowych w drodze rozporządzenia zostały obecnie przeniesione do omawianej ustawy. Spowodowało to uchylenie części ograniczeń w przepływie kapitału do i z krajów trzecich oraz zmniejszenie zakresu tych ograniczeń. Prawo dewizowe utrzymało udzielanie indywidualnych zezwoleń dewizowych przez Prezesa NBP, umożliwiających odstępowanie od ustawowych ograniczeń dewizowych oraz obowiązków w zakresie zgłaszania organom celnym lub Straży Granicznej przywozu lub wywozu krajowych lub zagranicznych środków płatniczych, jeżeli ich wartość przekracza łącznie równowartość 10 tys. euro. Takie odstępstwo może też dotyczyć obowiązku dokonywania przekazów pieniężnych za granicę oraz rozliczeń w kraju związanych z obrotem dewizowym za pośrednictwem banków, jeżeli kwota przekazu lub rozliczenia przekracza równowartość 15 tys. euro.

Zasada swobodnego wywozu za granicę i przywozu do Polski wartości dewizowych oraz krajowych środków płatniczych przez rezydentów i nicrezyden-tów przekraczających granicę państwa jest w prawie dewizowym z 2002 r. oga-niczona do kwoty o równowartości 10 tys. euro. W tych granicach nie ma obowiązku zgłoszenia w formie pisemnej - organom celnym lub organom Straży Granicznej wykonującym kontrolę celną - przywozu wartości dewizowych i krajowych środków płatniczych. Także wywóz wartości dewizowych i krajowych środków płatniczych, których równowartość nie przekracza wskazanej kwoty, nie wymaga okazania bez wezwania wskazanym organom dokumentów

176 Rozdział 7

potwierdzających uprawnienie do wywozu lub zezwolenia dewizowego uprawniającego do wywozu.

Sposób dokonywania potwierdzenia przywozu do kraju oraz wywozu za granicę wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych, przekraczających łącznie równowartość 10 tys. euro, określa obecnie rozporządzenie Ministra Finansów z 2007 r. Zawiera ono również wzór zgłoszenia przywozu do kraju oraz wywozu za granicę tych wartości lub środków. W tym zakresie straciło moc rozporządzenie wymienionego ministra z 2002 r.

Trzeba także wspomnieć o obowiązku wprowadzonym przez prawo dewizowe z 2002 r.t zgodnie z którym rezydenci dokonujący obrotu dewizowego z zagranicą oraz przedsiębiorcy wykonujący działalność kantorową są obowiązani przekazywać NBP dane w zakresie niezbędnym do sporządzenia bilansu płatniczego oraz tzw. międzynarodowej pozycji inwestycyjnej. Kontrolę spełnienia tego obowiązku wykonują pracownicy NBP.

Dla turystyki przyjazdowej i wyjazdowej mają znaczenie zmienione w 2004 r. przepisy prawa dewizowego dotyczące działalności kantorowej. Uprzednio tego rodzaju działalność wymagała uzyskania zezwolenia. Na podstawie ustaleń przepisów wprowadzających ustawę o swobodzie działalności gospodarczej z 2004 r. obecnie kupno i sprzedaż wartości dewizowych oraz pośrednictwo w ich kupnie i sprzedaży stanowi działalność regulowaną w rozumieniu ustawy o s.d.g. Działalność ta wymaga wpisu do rejestru działalności kantorowej prowadzonego przez Prezesa NBP.

Szczególne warunki prowadzenia działalności kantorowej ustalone przez prawo dewizowe wymagają, aby osoba fizyczna podejmująca tę działalność gospodarczą nic była prawomocnie skazana za przestępstwo skarbowe albo za przestępstwo popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej. Za takie przestępstwa nie może też być prawomocnie skazany żaden członek władz lub wspólnik osoby prawnej lub spółki osobowej, aby mogły one wykonywać działalność kantorową. Czynności bezpośrednio związane z wykonywaniem działalności kantorowej mogą być wykonywane tylko przez osoby niekaranc za wskazane przestępstwa, posiadające fachowe przygotowanie do wykonywania tych czynności. Ta fachowość musi być udokumentowana świadectwem ukończenia odpowiedniego kursu lub świadectwem pracy potwierdzającym co najmniej roczną pracę w banku na stanowisku bezpośrednio związanym z obsługą transakcji walutowych. Ponadto przedsiębiorca wykonujący działalność kantorową jest obowiązany zapewnić odpowiedni lokal spełniający warunki techniczne i organizacyjne niezbędne do bezpiecznego i prawidłowego wykonywania czynności bezpośrednio związanych z działalnością kantorową. Spełnienie tych wszystkich warunków przedsiębiorca musi potwierdzić swoim pisemnym oświadczeniem dołączanym do wniosku o wpis do rejestru działalności kantorowej.


Warto podkreślić, że znowelizowane w 2007 r. prawo dewizowe umożliwia zawieszenie wykonywania działalności kantorowej na okres do 2 lat. Wymaga to zawiadomienia przez przedsiębiorcę na piśmie organu prowadzącego rejestr działalności kantorowej.

7.5. Zasady zwrotu podatku VAT turystom przyjeżdżającym do Polski

Od chwili uzyskania członkostwa w UE przez Polskę tylko osoby fizyczne nicmające stałego miejsca zamieszkania na terytorium Wspólnoty mają prawo do otrzymania zwrotu podatku VAT zapłaconego przy nabyciu towarów w Polsce, jeśli spełniły ustawowo określone warunki. Obecnie regulują lo przepisy ustawy o podatku od towarów i usług z 2004 r., oparte na VI Dyrektywie w sprawie VAT. W konsekwencji turyści z innych państw członkowskich UE nic otrzymują już zwrotu podatku VAT zapłaconego w Polsce przy zakupie towarów i omawiane przepisy przestały oddziaływać na turystykę przyjazdową z tych państw.

Wskazane przepisy ustawowe są obecnie skierowane wyłącznie do turystów zagranicznych z państw trzecich i umożliwiają im otrzymanie zwrotu podatku zapłaconego przy nabyciu towarów, które w stanie nienaruszonym zostały przez nich Wywiezione w bagażu podróżnym poza obszar Wspólnoty. Osoby te zostały w powołanej ustawie nazwane mianem podróżnych, ale to szerokie pojęcie należy w tym wypadku rozumieć wąsko w sposób wyżej wskazany. Miejsce stałego zamieszkania ustala się przy tym na podstawie paszportu lub innego dokumentu stwierdzającego tożsamość. Warto zaznaczyć, że już w drodze ustawowej został wykluczony zwrot podatku w przypadku nabycia paliw silnikowych. W przyszłości to wyłączenie może być rozszerzone na inne towary w drodze rozporządzenia Ministra Finansów.

W odniesieniu do towarów obciążonych podatkiem VAT omawiany zwrot podatku jest możliwy tylko w razie spełnienia wszystkich ustawowo określonych przesłanek. Oprócz już przedstawionej kwestii osób uprawnionych do otrzymania zwrotu - do takich warunków zostały w szczególności zaliczone następujące wymagania: • zakup towarów od sprzedawców będących zarejestrowanymi podatnikami

VAT, stosującymi kasy rejestrujące obrót, którzy zawarli odpowiednie umowy w sprawie zwrotu podatku z podmiotami zajmującymi się tego rodzaju zwrotami zawodowo, przy czym ten ostatni warunek nic dotyczy przypadku, gdy sam sprzedawca dokonuje zwrotu podatku podróżnemu;

• 200 zł jako minimalna łączna wartość zakupów wraz z podatkiem VAT, wynikająca z imiennego dokumentu wystawionego przez jednego sprzedawcę, upoważniająca do żądania zwrotu podatku VAT, określona przez rozporządzenie Ministra Finansów z 2004 r.;

178 Rozdział 7

• wywiezienie zakupionego towaru za granicę nie później niż w ostatnim dniu trzeciego miesiąca następującego po tym. w którym dokonano zakupu;

• potwierdzenie przez graniczny urząd celny wywozu towaru za granicę, dokonane specjalnym stemplem z numcratorem na imiennym dokumencie wystawionym przez sprzedawcę towaru, do którego to dokumentu powinien być załącznik w postaci paragonu z kasy rejestrującej sprzedawcy. Obecnie ponad 1500 sklepów w Polsce jest sprzedawcami spełniającymi

ustawowe wymagania, aby towar od nich zakupiony umożliwiał zagranicznym podróżnym z państw trzecich wystąpienie o zwrot podatku VAT. Takie placówki handlowe są oznaczone specjalnymi plakietkami informującymi, których wzór określa załącznik do rozporządzenia Ministra Finansów z 2004 r. Pozostałe załączniki do tego rozporządzenia określają wzór imiennego dokumentu stanowiącego podstawę do dokonania zwrotu podatku VAT oraz obowiązujący wzór stempla granicznego urzędu celnego, potwierdzającego na wyżej wymienionym imiennym dokumencie wywóz danego towaru poza terytorium Wspólnoty.

Sam sprzedawca może dokonywać zwrotu podatku VAT tylko wtedy, jeśli jego obroty w poprzednim roku podatkowym wyniosły powyżej 400 tys. zł. Przy tym może on dokonywać zwrotu wyłącznie w odniesieniu do towarów nabytych u niego. Te ograniczenia powodują, że tylko część sprzedawców sama dokonuje zwrotu podatku VAT zagranicznym podróżnym z państw trzecich. W takiej sytuacji pozostali sprzedawcy są zobowiązani do zawarcia odpowiedniej umowy z wyspecjalizowanym podmiotem, którego przedmiot działalności stanowi dokonywanie takiego właśnie zwrotu podatku zapłaconego przy nabyciu towarów. Omawiana ustawa stawia szereg warunków przedsiębiorcom zamierzającym podjąć tego rodzaju działalność gospodarczą. Aby otrzymać od ministra właściwego do spraw finansów publicznych zaświadczenie stwierdzające spełnienie wszystkich tych warunków, dany podmiot powinien:

• być spółką z o.o. lub spółką akcyjną, której członkowie władz nie byli karani za przestępstwa karne skarbowe lub za przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej;

• co najmniej od 12 miesięcy być zarejestrowanym podatnikiem podatku VAT;

• powiadomić w formie pisemnej właściwy urząd skarbowy o zamiarze rozpoczęcia działalności w zakresie zwrotu podatku VAT zagranicznym podróżnym;

• nie mieć zaległości podatkowych wobec budżetu państwa ani zaległości z tytułu składek na rzecz ZUS co najmniej od 12 miesięcy poprzedzających złożenie wniosku o wydanie zaświadczenia;

• zawrzeć umowy ze sprzedawcami towarów, od których przysługuje zwrot podatku VAT, w sprawie dokonywania zwrotu tego podatku;

• złożyć we właściwym urzędzie skarbowym kaucję gwarancyjną w wys. 5 min zł w formie depozytu pieniężnego, gwarancji bankowych lub obligacji


Skarbu Państwa o co najmniej trzyletnim terminie wykupu, co następuje w trybie określonym przez rozporządzenie Ministra Finansów z 2004 r. Spełnienie wszystkich wyżej wymienionych warunków nie było i nie jest

prostą sprawą. Obecnie działa tylko jeden taki pośrednik prowadzący działalność w zakresie zwrotu podatku VAT podróżnym z państw trzecich. Spełnienie wymaganych warunków przez podmiot zamierzający prowadzić omawianą działalność gospodarczą znajduje wyraz w odpowiednim zaświadczeniu wystawianym przez Ministra Finansów. Takie zaświadczenie jest wydawane na okres nie

dłuższy niż rok. Sprzedawcy towarów oraz podmioty prowadzące działalność gospodarczą

w postaci zwrotu podatku VAT zagranicznym podróżnym, są uprawnieni do pobrania prowizji od zwracanej kwoty podatku. W praktyce prowizja ta wynosi od 15% do 25% i maleje wraz ze wzrostem wartości zakupionych towarów. Ustawa o podatku od towarów i usług przewiduje możliwość ustalenia w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw finansów publicznych maksymalnej wysokości wskazanej prowizji, uwzględniając sytuację gospodarczą Polski, stan obrotu towarowego z zagranicą poszczególnymi grupami towarów, jak też sytuację rynkową w obrocie towarami podlegającymi opodatkowaniu podatkiem VAT oraz przepisy UE. Dotychczas nic było jednak potrzeby wydania takiego fakultatywnego rozporządzenia.

Dokonywanie zwrotu podatku VAT podróżnym z państw trzecich wywołuje W praktyce wiele wątpliwości, dotyczących zwłaszcza wypełniania związanej z tym dokumentacji, poprawiania stwierdzonych w niej błędów, jak też zakresu, wartości i stanu towarów, których taki zwrot może dotyczyć. Pomocne w rozstrzyganiu tych wątpliwości są interpretacje podatkowe izb skarbowych i urzędów skarbowych, których podstawowe tezy są publikowane na stronach internetowych: www.vat.pl. Np. Izba Skarbowa w Gdańsku zajęła stanowisko, że zwrot podatku VAT podróżnym nie obejmuje nabytego samochodu, gdyż nie jest możliwe potraktowanie go jako bagażu osobistego, w odróżnieniu od niektórych części samochodowych, które mogą być wywożone w bagażu osobistym podróżnego poza terytorium Wspólnoty.

Warto zaznaczyć, że turyści polscy wyjeżdżający do państw członkowskich UE mieli uprzednio możliwość skorzystania z prawa do zwrotu podatku VAT zapłaconego przy zakupie różnych towarów w odwiedzanych państwach. Obecnie jednak po przyjęciu Polski do UE obywatele polscy oczywiście nie mają już prawa do zwrotu podatku VAT przy zakupach dokonywanych w innych państwach członkowskich, skoro przysługuje ono jedynie osobom fizycznym nie-mającym stałego miejsca zamieszkania na terytorium Wspólnoty.

Unormowania prawne poszczególnych państw członkowskich UE różnią się w sprawach zwrotu podatku VAT podróżnym pod niektórymi względami. Np. we Francji nie zwraca się podatku VAT zapłaconego od nabytego alkoholu. Generalnie minimalna łączna wartość zakupionych towarów powinna wynosić

http://www.vat.pl

180 Rozdział 7

równowartość 175 euro, aby można było wystąpić o zwrot podatku VAT od towarów nabytych w danym państwie członkowskim UE i wywiezionych poza obszar celny Wspólnoty.

7.6. Zasady ochrony przyrody

Ścisłe związki przyrody z turystyką i rekreacją są dla każdego oczywiste. Różne cechy i elementy środowiska naturalnego stanowią przedmiot zainteresowania zarówno turystów, jak i uczestników rekreacji. Właśnie te tzw. walory przyrodnicze są wykorzystywane do przyciągnięcia turystów, a także w celu zachęcenia do uprawiania rekreacji. Czynniki przyrodnicze spełniają wtedy bardzo różne funkcje: poznawcze, kształcące, wychowawcze, estetyczne, zabawowe, sportowe, zdrowotne, wypoczynkowe, prestiżowe, czy użytkowe. Właśnie przyroda jest zwornikiem turystyki z rekreacją. Przy tym rozwój turystyki i rekreacji przyczynił się do konieczności wprowadzenia administracyjnych ograniczeń w korzystaniu z przyrody w celach turystycznych i rekreacyjnych. Doprowadziło to do ustalenia zasad ochrony przyrody w skali nie tylko krajowej, ale także międzynarodowej.

Podjęte w Polsce działania prawne i organizacyjne zmierzające do ochrony przyrody znalazły wyraz w ustawie o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju z 2001 r. Zaliczyła ona do strategicznych zasobów naturalnych Polski m.in. lasy państwowe, zasoby przyrodnicze parków narodowych, wody podziemne i powierzchniowe w ciekach naturalnych i w źródłach, w których biorą one początek, w kanałach, w jeziorach i zbiornikach wodnych o ciągłym dopływie wody, jak też wody polskich obszarów morskich wraz z pasmem nadbrzeżnym. Stanowią one własność Skarbu Państwa i w zasadzie nie podlegają przekształceniom własnościowym. Powołana ustawa gwarantuje wolny wstęp do lasów państwowych oraz cieków i zbiorników wodnych stanowiących własność Skarbu Państwa. Zasadą jest nieodpłatność wszelkich form korzystania ze strategicznych zasobów naturalnych kraju w celach niekomercyjnych. Dotyczy to zwłaszcza rekreacji. Szczegółowe zasady korzystania przez obywateli z tych zasobów określają odrębne przepisy. Takie przepisy zawiera w szczególności ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. oraz ustawa o lasach z 1991 r. omówiona w punkcie 2 rozdziału 6 podręcznika.

Zgodnie z powołaną ustawą z 2004 r. ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody. Odnosi się to do: • dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów; • roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową; • zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia; • siedlisk przyrodniczych;


• siedlisk zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów;

• tworów przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków roślin i zwierząt;

• krajobrazu; • zieleni w miastach i wsiach; • zadrzewień.

Ochrona przyrody oznacza ochronę szczególnie cennych przyrodniczo obszarów i obiektów oraz ochronę gatunkową roślin i zwierząt, stanowiąc istotną część szerszego pojęcia ochrony środowiska. Toteż prawo ochrony przyrody stanowi dział prawa ochrony środowiska.

W świetle ustaleń ustawy o ochronie przyrody z 2004 r. można wskazać trzy zasady prawa ochrony przyrody: • zasadę powszechności ochrony przyrody, • zasadę planowości ochrony przyrody, • zasadę priorytetu interesu publicznego w ochronie przyrody.

Zgodnie z omawianą ustawą dbałość o przyrodę, będącą dziedzictwem i bogactwem narodowym, jest obowiązkiem organów administracji publicznej, osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych oraz osób fizycznych. Nakłada to rozmaite obowiązki nie tylko na organy administracji rządowej i organy jednostek samorządu terytorialnego, ale także na osoby prawne, inne jednostki organizacyjne i osoby fizyczne prowadzące działalność wpływającą na przyrodę. W konsekwencji ochrona przyrody jest obowiązkiem każdego, a więc także osób uprawiających turystykę lub rekreację w środowisku przyrodniczym oraz organizatorów turystyki i organizatorów rekreacji.

Realizacja celów ochrony przyrody wymaga wprowadzenia wielu zakazów i ograniczeń zachowania się na obszarach chronionych oraz w odniesieniu do obiektów chronionych. Formy ochrony przyrody ustalone w omawianej ustawie dzieli się zwykle na trzy grupy: • formy ochrony obszarowej: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki

krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu i obszary Natura 2000; • formy ochrony obiektowej: pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne,

użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe; • formy ochrony gatunkowrej: roślin, zwierząt lub grzybów.

W najpełniejszym zakresie ochrona przyrody jest realizowana na obszarach chronionych. Zgodnie z definicją Światowego Związku Ochrony Przyrody jest to obszar lądu i/lub morza wyznaczony celowo do ochrony i zachowania różnorodności biologicznej i zasobów naturalnych, a także związanych z nimi dóbr kulturowych, zarządzany prawnie lub innymi skutecznymi środkami. Taką właśnie najcenniejszą formą ochrony obszarowej są parki narodowe. Są one tworzone w drodze rozporządzenia Rady Ministrów. Obecnie są w Polsce 23 parki narodowe. Utworzenie nowych parków narodowych, zmiana granic już istnieją-

182 Rozdział 7

cych, bądź likwidacja parku narodowego w razie bezpowrotnej utraty wartości przyrodniczych i kulturowych jego obszaru wymaga uzgodnień z właściwymi miejscowo organami uchwałodawczymi jednostek samorządu terytorialnego oraz zaopiniowania przez zainteresowane organizacje pozarządowe.

Park narodowy obejmuje obszar chroniony wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi liczący nie mniej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Na obszarach graniczących z parkiem narodowym jest wyznaczana otulina parku narodowego, czyli dodatkowa strefa ochronna określona w celu zabezpieczenia przed zagrożeniami zewnętrznymi wynikającymi z działalności człowieka. Ustawa o ochronie przyrody przewiduje obowiązek sporządzenia i realizacji dla każdego parku narodowego planu jego ochrony na okres 20 lat. Taki plan m.in. identyfikuje zagrożenia dla przyrody parku narodowego, określa sposoby eliminacji lub ograniczenia tych zagrożeń, wskazuje obszary ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej, a także ustala miejsca i obszary udostępniane dla celów turystycznych i rekreacyjnych. Plan ochrony jest wyrazem funkcji spełnianych przez parki narodowe: ochronnej, naukowej, dydaktycznej, gospodarczej oraz turystycznej. Ta ostatnia nie może pozostawać w sprzeczności z funkcjami podstawowymi, jakimi są funkcja przyrodnicza i naukowa, co ogranicza masową turystykę i rekreację na obszarach parków narodowych.

Dla turysty oznacza to w szczególności obowiązek poruszania się wyłącznie po szlakach wyznaczonych przez dyrektora parku narodowego, zakaz biwakowania, palenia ognisk i wyrobów tytoniowych oraz źródeł światła o otwartym płomieniu poza miejscami wyznaczonymi, jak też zakaz niszczenia lub umyślnego uszkadzania roślin i grzybów, zakłócania ciszy, czy organizacji imprez rekreacyjno-sportowych bez zgody dyrektora parku narodowego. Turysta musi przy tym liczyć się z koniecznością uiszczenia opłaty za wstęp do parku narodowego lub na niektóre jego obszary oraz za udostępnienie parku narodowego lub niektórych jego obszarów. Rozporządzenie Ministra Środowiska z 2005 r. określiło 8 parków narodowych, do których za wstęp obligatoryjnie są pobierane opłaty, oraz wymieniło 13 dalszych parków narodowych, w których takie opłaty pobiera się za wstęp na niektóre ich obszary. W rezultacie za wstęp na inne obszary w tych 13 parkach narodowych oraz do niewymienio-nych w powołanym rozporządzeniu 2 parków: Kampinoskiego i Ojcowskiego nie pobiera się opłat.

Ustawa o ochronie przyrody ograniczyła wysokość opłaty za jednorazowy wstęp do parku narodowego do kwoty 6 zł, która może być waloryzowana. Wobec jednak niskiej inflacji w Polsce turyści nie muszą się obawiać wzrostu tej maksymalnej opłaty, zwłaszcza że w praktyce pobierane opłaty za wstęp są znacznie niższe. Przy tym z punktu widzenia turystów ma znaczenie ustawowe zwolnienie od tej opłaty dzieci do lat 7 oraz zniżka 5 0 % przyznana przez oma-


wiana ustawę uczniom, studentom, emerytom, rencistom i osobom niepełnosprawnym. Pobrane oplaiy za wstęp są przeznaczone na tworzenie i utrzymanie infrastruktury turystycznej i edukacyjnej parku narodowego oraz ochronę przyrody. Ustawowo zostało przesądzone, że część wpływów z tego tytułu w wysokości 15% przeznacza się na dofinansowanie działalności GOPR oraz TOPR, działających na terenie danego parku narodowego.

Dyrektor parku narodowego zarządza państwową jednostką budżetową, jaką w świetle prawa jest taki park. Jest on też upoważniony do wydawania zarządzeń określających sposoby korzystania z obszarów parku narodowego w celach m.in. turystycznych i rekreacyjnych. Ponadto dyrektorowi parku narodowego przysługują uprawnienia w zakresie ścigania naruszeń prawa w sprawach z zakresu ochrony przyrody, a do wykonywania czynności tego rodzaju może on upoważnić funkcjonariuszy Straży Parku, zaliczanych do Służby Parku Narodowego. Do zadań tej służby ustawa o ochronie przyrody zalicza m.in. udostępnianie parku narodowego do celów rekreacyjnych, turystycznych i sportowych. Na mocy ustaleń omawianej ustawy dyrektor parku narodowego reprezentuje Skarb Państwa w stosunkach cywilnoprawnych w zakresie zarządzanego mienia danego parku. Park narodowy działa na podstawie statutu nadanego w drodze zarządzenia przez ministra właściwego do spraw środowiska. Wskazany minister sprawuje nadzór nad parkami narodowymi.

Drugą co do znaczenia formą ochrony obszarowej są rezerwaty przyrody. Taki obs2ar chroniony obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, grzybów i zwierząt oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. W odróżnieniu od parku narodowego przepisy prawne nic stawiają dla rezerwatu przyrody żadnych wymagań co do wielkości tego rodzaju obszaru chronionego. W praktyce rezerwaty są tworzone na stosunkowo niewielkich obszarach. Utworzenie tego rodzaju formy ochrony przyrody następuje w drodze rozporządzenia wojewody wydanego bez konieczności uzgodnień lub opinii. Jednak w razie zmiany granic rezerwatu przyrody lub celów jego ochrony bądź zamierzonej likwidacji odpowiednie rozporządzenie wojewody może być wydane tylko za zgodą ministra właściwego do spraw ochrony środowiska i po zasięgnięciu opinii wojewódzkiej rady ochrony przyrody. Na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z 2005 r. odróżnia się 9 rodzajów rezerwatów przyrody: leśny, wodny, stepowy, słonoroślowy (halofilny), faunistyczny, florystyczny, torfowiskowy, przyrody nieożywionej i krajobrazowy. Rozporządzenie to odróżnia typy i podtypy rezerwatów ze względu na dominujący przedmiot ochrony (np. grzybów lub krajobrazów) oraz ze względu na główny typ ekosystemu (np. wydmowy lub skalny).

Każdy rezerwat przyrody powinien mieć obecnie plan ochrony sporządzony na 20 lat. Taki plan ustanawia wojewoda w drodze rozporządzenia. Wiążą się

184 Rozdział 7

z tym skutki prawne analogiczne do wyżej omówionych w odniesieniu do planu ochrony parku narodowego, w tym dotyczące przestrzegania zakazanych zachowań w rezerwacie przyrody, określonych w ustawie o ochronie przyrody. Wojewoda jest upoważniony do wprowadzenia w drodze rozporządzenia opłat za wstęp na obszar rezerwatu przyrody, kierując się potrzebą ochrony przyrody. Organ ten ustala stawki tego rodzaju opłat, ale z ustawowym ich ograniczeniem do kwoty 6 zł za jednorazowy wstęp do rezerwatu. Omawiana ustawa przesądziła przeznaczenie tych opłat na cele ochrony przyrody.

Trzecią co do znaczenia formą ochrony obszarowej są parki krajobrazowe. Taki park obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania i popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Zgodnie z definicją parku krajobrazowego na jego terenie przewiduje się rozwój form turystyki poznawczej. Takie parki są w Polsce tworzone od drugiej połowy lat siedemdziesiątych XX w. W odróżnieniu od parku narodowego działania w nich podejmowane nie są bezwzględnie podporządkowane ochronie przyrody. Spełniają one obok funkcji ochronnej bardzo istotną funkcję edukacyjną. Obecnie utworzenie tego rodzaju formy ochrony przyrody następuje w drodze rozporządzenia właściwego wojewody, po uzgodnieniu z właściwą miejscowo radą gminy. Akt ten powinien określać m.in. zakazy właściwe dla danego parku krajobrazowego lub jego części, wybrane spośród zakazów ustalonych przez ustawę o ochronie przyrody. Dla turystyki może mieć w szczególności znaczenie zakaz organizowania rajdów motorowych i samochodowych oraz zakaz używania łodzi motorowych i innego rodzaju sprzętu motorowego na otwartych zbiornikach wodnych.

Obowiązujące prawo wymaga dla parku krajobrazowego sporządzenia i realizacji planu ochrony na okres 20 lat. Taki plan ustanowiony przez wojewodę w drodze rozporządzenia m.in. identyfikuje zagrożenia dla przyrody parku krajobrazowego, określa sposoby eliminacji lub ograniczenia tych zagrożeń oraz wyznacza obszary udostępniane do celów edukacyjnych, turystycznych i rekreacyjnych. Do zadań dyrektora parku krajobrazowego omawiana ustawa zalicza w szczególności organizowanie działalności edukacyjnej, turystycznej i rekreacyjnej.

Czwartą co do znaczenia formą ochrony obszarowej są obszary chronionego krajobrazu. Dotyczy to terenów chronionych ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowych ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Tego rodzaju obszary są wyznaczane w drodze rozporządzenia wojewody, a jeśli organ ten nie wyznaczy obszaru chronionego krajobrazu, to taki obszar może być wyznaczony przez radę gminy w drodze uchwały. Takie rozporządzenie określa m.in. zakazy obowiązujące na


danym obszarze chronionego krajobrazu lub jego części, wynikające z potrzeb ochrony tego obszaru. Zakres tych zakazów nie może wykraczać poza ustalenia w tym zakresie dokonane w ustawie o ochronie przyrody. Generalnie reżim prawny tej formy ochrony przyrody jest zbliżony do parku krajobrazowego, ale ma charakter łagodniejszy, co wynika z funkcji turystyczno-rekreaeyjnej, która jest wyraźnie zaznaczona w ustawowej definicji obszaru chronionego krajobrazu. Bezpowrotna utrata możliwości zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem może być powodem likwidacji tej formy ochrony

przyrody. Kolejną formę ochrony obszarowej stanowią tzw. obszary Natura 2000. Jest

to nowa forma ochrony przyrody wprowadzona przez omawianą ustawę w związku z członkostwem Polski w UE i koniecznością wdrożenia tzw. dyrektywy ptasiej z 1979 r. oraz tzw. dyrektywy siedliskowej z 1992 r. W rezultacie sieć obszarów Natura 2000 obejmuje obszary szczególnej ochrony ptaków oraz specjalne obszary ochrony siedliskowej, które najczęściej są obszarami już chronionymi w innych formach ochrony przyrody. Takim właśnie obszarem jest np. dolina Rospudy. Jest to problematyka niezmiernie ważna i złożona. Dla turystyki i rekreacji ma znaczenie, że zgodnie z ustaleniami ustawy o ochronie przyrody zabronione jest podejmowanie działań mogących w znaczący sposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz, siedlisk gatunków roślin i zwierząt, czy znacząco wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000, Z kolei działalność w dziedzinie turystyki i rekreacji powinna uwzględniać swoje oddziaływanie na obszary Natura 2000.

Spośród innych form ochrony przyrody dla turystyki poznawczej znaczenie ma ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. Ochrona ta jest realizowana przede wszystkim w miejscach występowania gatunków roślin, zwierząt i grzybów zagrożonych wyginięciem i ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Szczególną formą ochrony quasi-obszarowej są w takich sytuacjach strefy ochrony ustalane w celu ochrony ostoi i stanowisk roślin lub grzybów objętych ochroną gatunkową, bądź ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania zwierząt objętych ochroną gatunkową. W drodze rozporządzeń ministra właściwego do spraw środowiska zostały określone gatunki roślin, zwierząt i grzybów objęte lego rodzaju ochroną. Wprowadzenie takiej ochrony musi pociągać za sobą liczne ograniczenia i zakazy (np. zakaz zrywania i niszczenia siedlisk i ostoi roślin oraz grzybów, zakaz wybierania jaj, niszczenia siedlisk i ostoi zwierząt, umyślnego płoszenia ich i niepokojenia) dotyczące wszystkich, w tym oczywiście również turystów i uczestników rekreacji. Turystów dotyczy w szczególności zakaz wwożenia z zagranicy i wywożenia poza granicę RP roślin, grzybów i zwierząt objętych ochroną gatunkową, czy zakaz fotografowania, filmowa-

186 Rozdział 7

nia. a nawet obserwacji takich zwierząt, jeśli może to powodować ich płoszenie lub niepokojenie.

Dla rozwoju turystyki poznawczej istotne znaczenie mają również formy ochrony obiektowej w postaci wprowadzenia tzw. ochrony indywidualnej w drodze rozporządzenia wojewody lub uchwały rady gminy, gdy wojewoda nie ustanowił danej formy ochrony przyrody. Może to prowadzić do uznania za pomniki przyrody starych i wyjątkowo wielkich drzew, źródeł, wodospadów, wywierzysk, skałek- jarów, głazów narzutowych, jaskiń i innych pojedynczych tworów przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupisk o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej, bądź mających indywidualne cechy wyróżniające. Przy tym pomnik przyrody w postaci tzw. drzewa pomnikowego podlega ochronie na podstawie omawianej ustawy aż do samoistnego, całkowitego rozpadu.

Ważne zaś ze względów naukowych i dydaktycznych miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych i nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych mogą być uznane za stanowiska dokumentacyjne. Ta forma ochrony przyrody odnosi się do przyrody nieożywionej w postaci miejsc niewyodrębniających się na powierzchni lub możliwych do wyodrębnienia o wskazanych cechach. Stanowiskiem dokumentacyjnym może też być miejsce występowania kopalnych szczątków roślin lub zwierząt.

Naturalne zbiorniki wodne. tzw. oczka wodne, bagna, torfowiska, wydmy, starorzecza, skarpy, kamieńce, stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin i zwierząt, w tym miejsca ich sezonowego przebywania lub rozrodu, a także inne pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej, mogą być uznane za tzw. użytki ekologiczne. Odrębna forma ochrony przyrody występuje w razie uznania za zespół przyrodniczo-krajobrazowy fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, zasługujących na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne. Taki fragment krajobrazu może być jednocześnie parkiem kulturowym w rozumieniu ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. i podlegać ochronie ze względów kulturowych.

W celu zachowania i właściwego wykorzystania oraz odnawiania zasobów przyrody i jej składników ustawa o ochronie przyrody przewiduje wprowadzanie licznych ograniczeń i zakazów na obszarach poddanych ochronie. Powoduje to ograniczenia w działalności gospodarczej podejmowanej na tych terenach, ale uciążliwości z tym związane dla przedsiębiorców działających w dziedzinie turystyki lub rekreacji ocenia się jako mniej dotkliwe niż w przypadku innych przedsiębiorców. Z punktu widzenia możliwości rozwoju różnych form turystyki poznawczej oraz aktywnej na obszarach chronionych szczególne znaczenie mają


lakie zakazy i ograniczenia, jak zwłaszcza dotyczące polowania, wędkowania i rybołówstwa, niszczenia lub uszkadzania drzew i innych roślin, palenia ognisk, ruchu pojazdów, zakłócania ciszy, używania łodzi motorowych, pływania, żeglowania, uprawiania sportów wodnych i motorowych, prowadzenia żeglugi pasażerskiej, czy używania motolotni i lotni.

Omawiana ustawa wprowadziła przepisy karne dotyczące naruszenia wymienionych zakazów lub ograniczeń zachowań, co znajduje zastosowanie również do turystów i uczestników rekreacji. Przewiduje ona odpowiedzialność za wykroczenie w postaci takich zachowań w parku narodowym lub rezerwacie przyrody, jak np. palenie ognisk lub wyrobów tytoniowych, ruch pieszy, rowerowy, narciarski lub jazda konna wierzchem poza wyznaczonymi do tego szlakami, wspinaczka, eksploracja jaskiń lub zbiorników wodnych poza miejscami do tego wyznaczonymi, biwakowanie poza miejscami wyznaczonymi, czy samo zakłócanie ciszy. Z kolei w parku krajobrazowym wykroczeniem jest złamanie zakazu organizowania rajdów motorowych i samochodowych, jak też używania łodzi motorowych na otwartych zbiornikach wodnych. Wykroczeniami są także umyślne naruszenia zakazów wprowadzonych w odniesieniu do innych form ochrony przyrody. Tego rodzaju czyny są zagrożone karą aresztu lub grzywny.

Natomiast przewożenie przez granicę bez zezwolenia lub wbrew jego warunkom albo bez świadectwa fitosanitarnego roślin lub zwierząt z gatunków podlegających ograniczeniom na podstawie prawa UE, jest przestępstwem i podlega karze pozbawienia wolności do lat 5. Powinni o tym pamiętać turyści polscy wyjeżdżający za granicę i cudzoziemcy przyjeżdżający do Polski.

Specjalne tablice informujące o obowiązujących ograniczeniach i zakazach z zakresu ochrony przyrody są umieszczane na obrzeżach obszarów poddanych ochronie, przy drogach i miejscach wyznaczonych do zwiedzania lub na obiektach służących ochronie przyrody. Takie tablice przyczyniają się do wzrostu świadomości ekologicznej turystów i uczestników rekreacji, co sprzyja ograniczeniu negatywnych skutków działalności człowieka dla przyrody.

Zgodnie z ustaleniami ustawy o ochronie przyrody egzekwowaniem wskazanych zakazów i ograniczeń w parkach narodowych zajmuje Służba Parków Narodowych. Pracownicy tej służby przy wykonywaniu czynności służbowych korzystają z ochrony prawnej przewidzianej w przepisach prawa karnego dla funkcjonariuszy publicznych. Przy tym pracownicy będący funkcjonariuszami Straży Parku są uprawnieni m.in. do nakładania i ściągania grzywny w drodze mandatu karnego za wykroczenia przeciwko przepisom z zakresu ochrony przyrody. Natomiast pracownicy Służby Parków Krajobrazowych są uprawnieni tylko do legitymowania osób naruszających przepisy o ochronie przyrody, a w razie odmowy okazania dokumentu pozwalającego na ustalenie tożsamości muszą zwracać się do policji lub innych właściwych organów o ustalenie tożsamości danej osoby.

188 Rozdział 7

7.7. Zasady ochrony zabytków

Zaspokajanie intelektualnych i emocjonalnych potrzeb poznawczych jest jednym z głównych celów podróży. Od wieków dążenie do poznania kultury własnego narodu oraz kultur innych nacji stanowi źródło motywacji działań wielu ludzi. Naturalna jest więc konieczność ochrony dóbr kultury rozumianych szeroko zarówno jako materialne przedmioty mające znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kulturalnego, jak również jako niematerialne formy kultury (np. tradycyjne tańce, muzyka, podania ludowe, obrzędy i obyczaje przodków). Wymaga to wprowadzenia ograniczeń administracyjnych w zakresie dostępu do zabytków oraz możliwości ich oglądania i zwiedzania.

Pojęcie dobro kultury nie występuje w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r„ która posługuje się węższym terminem „zabytek". W rozumieniu tej ustawy zabytkiem jest nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną łub naukową. Pojęcie to jest ograniczone przedmiotowo do rzeczy czyli przedmiotów materialnych. Nie wyklucza to objęcia ustawową ochroną także dóbr niematerialnych. Omawiana ustawa bowiem dopuszcza poddanie ochronie prawnej również nazw geograficznych, jak i historycznych lub tradycyjnych nazw obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej.

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. odwołuje się do rozumienia zabytków jako świadectw minionej epoki lub zdarzenia, ale mogą to być także obiekty współczesne, co trudno pogodzić z powszechnie rozumianym sensem zabytków jako dóbr powstałych w przeszłości, przedstawiających wartość muzealną, historyczną lub kulturalną i z tego powodu wymagających ochrony prawnej. Dyskusyjne jest uznanie za zabytek okrągłego stołu, przy którym podpisano tzw. Porozumienie Okrągłego Stołu w 1989 r., czy nadanie takiego charakteru ołtarzom papieskim, budowanym przy okazji kolejnych wizyt Jana Pawła II w Polsce. Te niewątpliwie znaczące pamiątki, dokumentujące ważne zdarzenia z najnowszej historii Polski, stanowią obecnie raczej dobra kuitury współczesnej, wchodzące w skład dziedzictwa kulturowego obywateli RP. Z czasem mogą być one wpisane do rejestru zabytków.

Zabytki są na różne sposoby klasyfikowane. Z punktu widzenia prawnego znaczenie ma odróżnienie zabytków ruchomych i nieruchomych. Do tej pierwszej grupy obejmującej rzeczy ruchome, ich części lub zespoły rzeczy ruchomych o cechach wyżej wskazanych (np. obrazy, monety, instrumenty muzyczne, stare rowery czy samochody, wytwory sztuki ludowej itp.), odnosi się też pojęcie kolekcji, tj. zbiorów przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje. Natomiast w grupie


zabytków nieruchomych, liczącej ponad 64 tys. obiektów w postaci nieruchomości, ich części lub zespołów nieruchomości o cechach wyżej wskazanych, mieszczą się rozmaite budowle, parki, ogrody, cmentarze, grodziska, obiekty techniki, jak np. stare kopalnie itp. Wyjątkowe miejsce wśród tych zabytków mają tzw. pomniki historii. Zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Prezydent RP może uznać za pomnik historii zabytek nieruchomy wpisany do rejestru zabytków lub park kulturowy o szczególnej wartości dla kultury, określając jego granice. Następuje to w drodze rozporządzenia Prezydenta RP wydanego na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Taki charakter ma np. odbudowany Zamek Królewski w Warszawie, a w 2007 r. za pomnik historii został uznany Kanał Augustowski, zespół pałacowo-parkowy w Kozłówce oraz historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny w Lublinie, obejmujący Wzgórze Zamkowe, Wzgórze Staromiejskie, zespoły klasztorne bernardynów i brygidek oraz okoliczne ulice.

Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego może przedstawić Komitetowi Dziedzictwa Światowego wniosek o wpis pomnika historii na „Listę dziedzictwa światowego" w celu objęcia danego pomnika ochroną na podstawie Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z 1972 r. Na liście tej znajduje się m.in. Kraków jako zespół budowlany o wyjątkowej wartości architektonicznej, jak też kopalnia soli w Wieliczce. Podobne znaczenie ma prowadzona przez UNESCO lista „Pamięć świata", na którą są wpisywane ruchome zabytki o charakterze archiwalnym i bibliotecznym, mające znaczenie ogólnoświatowe. W 1999 r. zostały na tej liście umieszczone rękopisy dzieł i listów Chopina znajdujące się w Bibliotece Narodowej oraz w muzeum przy Towarzystwie im. Fryderyka Chopina w Warszawie, autograf dzieła Mikołaja Kopernika „O obrotach ciał niebieskich" przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej oraz archiwum getta warszawskiego.

Natomiast nie ma znaczenia z punktu widzenia ochrony prawnej odróżnianie tzw. zabytków żyjących od ruin. Zakres bowiem tej ochrony jest taki sam niezależnie od tego. czy mamy do czynienia z zabytkami w całości zachowanymi, obiektami zaniedbanymi z powodu upływu czasu lub zdarzeń żywiołowych, obiektami odnowionymi choćby nawet w zupełnie innym stylu niż pierwotny czy też całkowitymi ruinami.

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami definiuje pojęcie zabytku archeologicznego, przez który rozumie się zabytek nieruchomy będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem. Ta ustawowa definicja obejmuje np. ślady osadnictwa w Biskupinie, cmentarzyska, kurhany, czy relikty działalności gospodarczej, religijnej lub artystycznej.

190 Rozdział 7

Omawiana ustawa przewiduje cztery formy ochrony zabytków: • wpis do rejestru zabytków, prowadzonego przez wojewódzkiego konserwa

tora zabytków, którego decyzja jest podstawą wpisu i podlega ogłoszeniu w wojewódzkim dzienniku urzędowym;

• uznanie za pomnik historii, co następuje w trybie wyżej omówionym; • utworzenie parku kulturowego na podstawie uchwały rady gminy po za

sięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, co ma na celu ochronę krajobrazu kulturowego i zachowanie wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla lokalnej tradycji budowlanej i osadniczej;

• ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, co jest nową formą ochrony zabytków, rozszerzającą zadania gminy w tym zakresie.

Ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania programów opieki nad zabytkami przez gminy, powiaty i województwa. Jeśli gmina posiada gminny program opieki nad zabytkami, to jego ustalenia są uwzględniane we wspomnianym studium uwarunkowań oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Przy tym projekty i zmiany takiego planu, podobnie jak planu zagospodarowania przestrzennego województwa, podlegają uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Właśnie ten organ prowadzi wojewódzką ewidencje zabytków w formie kart ewidencyjnych zabytków znajdujących się na terenie województwa. Zbiór tych kart znajdujących się w wojewódzkich ewidencjach zabytków tworzy na szczeblu centralnym krajową ewidencję zabytków, prowadzoną przez Generalnego Konserwatora Zabytków. Natomiast wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminu, objętych wojewódzką ewidencją zabytków. Wszystkie wymienione ewidencje zabytków są więc ze sobą powiązane, a zasady ich prowadzenia określa rozpoi^ądzenie Ministra Kultury z 2(XM r.

W celu stworzenia na szczeblu centralnym warunków niezbędnych do realizacji ochrony zabytków i opieki nad zabytkami minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego opracowuje krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Na wniosek wskazanego ministra taki krajowy program uchwala Rada Ministrów na okres 4 lat. Analogiczne programy wojewódzkie, powiatowe i gminne uchwalają odpowiednio sejmiki województw, rady powiatów oraz rady gmin. Realizacja tych programów ma na celu m.in. wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego, zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania, jak też podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb turystycznych. Dla rozwoju turystyki poznawczej jest to niezmiernie istotne, gdyż możliwość oglądania zabytków sianowi klasyczny punkt programu większości imprez turystycznych. Indywidu-


alne wyjazdy turystyczne również mają często na celu właśnie obejrzenie zabytków znajdujących się na [rasie przejazdu lub w miejscowości docelowej.

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. kładzie nacisk na ich ochronę realizowaną przez organy administracji publicznej oraz na zindywidualizowaną opiekę nad każdym zabytkiem sprawowaną przez jego właściciela lub posiadacza. Jedynie tło tych regulacji stanowi problematyka udostępniania zabytków w celach poznawczych i turystycznych. Częściowo da się to wytłumaczyć zagrożeniami, jakie turystyka poznawcza stanowi dla zabytków. Właśnie te zagrożenia ze strony turystów przemawiają za koniecznością włączenia samych turystów oraz organizatorów turystyki do stworzonego systemu ochrony i opieki nad zabytkami. Omawiana ustawa powinna za wzorem poprzednio obowiązującej ustawy uznać zabytki za bogactwo narodowe oraz zobowiązywać wszystkich obywateli do działań ochronnych i opiekuńczych w stosunku do zabytków, zwłaszcza nieruchomych. Szczególne obowiązki w tym zakresie powinny być w drodze ustawowej nałożone na organizatorów turystyki oraz przewodników turystycznych i pilotów wycieczek. Niestety tak nie jest. Zabytki nieruchome są nagminnie niszczone w szczególności przez rozmaite napisy dokonywane przez młodocianych uczestników wycieczek, nad którymi często nawet nie próbują zapanować ich opiekunowie. Przepisy karne nie wystarczą w tym zakresie, gdyż z reguły trudno je wyegzekwować. Należy wprowadzić nowe regulacje prawne dotyczące odpowiedzialności porządkowej organizatorów turystyki oraz organizatorów wycieczek szkolnych. Zryczałtowane kary pieniężne wymierzane w trybie administracyjnym mogą ograniczyć niszczenie i niewłaściwe korzystanie z zabytków.

Dla ochrony zabytków mają znaczenie przepisy omawianej ustawy upoważniające starostę do umieszczania na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru odpowiednich znaków informujących o tym. że dany zabytek podlega ochronie. Takie działanie wskazanego organu wymaga uzgodnienia z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Wzór tego rodzaju znaku określa rozporządzenie Ministra Kultury z 2004 r.

Ochrona zabytków nieruchomych wymaga, aby zagospodarowanie na cele użytkowe tego rodzaju zabytku wpisanego do rejestru (np. w celu świadczenia usług hotelarskich) następowało w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ustala zakres takich uzgodnień dokonywanych przez właściciela lub posiadacza danego zabytku oraz wymaganą dokumentację konserwatorską. Należy wskazać, że ustawa ta zobowiązuje właściciela lub posiadacza zabytku m.in. do zapewnienia warunków prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku. Ponadto omawiana ustawa określa działania wymagające pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków, co obejmuje w szczególności prowadzenie prac konserwatorskich i restauratorskich oraz robót budowlanych przy zabytku, jak również takich robót w otoczeniu zabytku.

192 Rozdział 7

Trzeba podkreślić, że na mocy uslalcń omawianej ustawy wszelkie przedmioty będące zabytkami archeologicznymi odkrytymi, przypadkowo znalezionymi albo pozyskanymi stanowią własność Skarbu Państwa. Na znalazcy przedmiotu o cechach zabytku archeologicznego, którym niekiedy może być turysta, ciąży obowiązek zabezpieczenia tego przedmiotu, oznakowania miejsca jego znalezienia oraz niezwłocznego powiadomienia o tym fakcie wojewódzkiego konserwatora zabytków albo wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Tylko w razie spełnienia wymienionych ustawowych obowiązków takiej osobie przysługuje prawo do nagrody od Skarbu Państwa. Jeśli znaleziony zabytek archeologiczny posiada znaczną wartość historyczną, artystyczną lub naukową i zarazem znaczną wartość materialną, to zgodnie z rozporządzeniem Ministra Kultury z 2004 r. znalazca może wówczas otrzymać nagrodę pieniężną do 30-krotności przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej. Mogą (ym być zainteresowani turyści będący archeologami-amatorami.

Dla turystyki przyjazdowej i wyjazdowej szczególne znaczenie mają przepisy ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami dotyczące wywozu zabytków za granicę. Generalnie taki wywóz nie jest już ustawowo zakazany. Obowiązująca ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. jest dowodem liberalizacji w tym zakresie, co wynika z dostosowania prawa polskiego do standardów UE. Zgodnie z tą ustawą warunkiem wywozu zabytku na stale za granicę jest to. aby wywiezienie nie spowodowało uszczerbku dla dziedzictwa kulturowego. Wywóz czasowy zaś jest uwarunkowany stanem zachowania zabytku oraz daniem rękojmi, że nie ulegnie on zniszczeniu lub uszkodzeniu i zostanie przywieziony do Polski przed upływem ważności pozwolenia.

Pozwolenie na stały wywóz zabytku za granicę wydaje minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, działający przez Generalnego Konserwatora Zabytków. Odpowiedni wniosek w tej sprawie jest składany za pośrednictwem wojewódzkiego konserwatora zabytków. Ten ostatni organ jest właściwy w sprawach o wydanie czasowego pozwolenia na wywóz zabytku za granicę, jak też wydaje zaświadczenia stwierdzające, że określone przedmioty nie wymagają pozwolenia na wywóz za granicę. Zgodnie z ustaleniami omawianej ustawy takiego pozwolenia nie wymagają m.in. zabytki niewpisanc do rejestru zabytków mające nie więcej niż 55 lat, materiały biblioteczne powstałe po 31 grudnia 1948 r., jak również dzieła twórców żyjących. Obecnie jest zasadą obowiązek uzyskania stosownego zaświadczenia w stosunku do wszystkich zabytkowych przedmiotów wywożonych za granicę bez pozwolenia na wywóz. Tylko materiały biblioteczne powstałe bez wątpliwości po wskazanej wyżej dacie nie wymagają do wywozu za granicę takiego zaświadczenia. Jednak w razie istnienia wątpliwości w tym zakresie odpowiednie zaświadczenie wydaje w tej sytuacji Dyrektor Biblioteki Narodowej. Przepisy wykonawcze w omawianych sprawach są zawarte w rozporządzeniu Ministra Kultury z 2004 r.

Obowiązki i ogranoenia administracyjne i finansowe związane z turystyką i rekreacją 193

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. ustala zasady finansowania opieki nad zabytkami. Przepisy tej ustawy zmienione w 2006 r. określają warunki przyznawania przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego oraz przez wojewódzkiego konserwatora zabytków dotacji celowych na dofinansowanie prac konserwatorskich, restaura-torskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru. O tego rodzaju dotację z budżetu państwa może ubiegać się osoba fizyczna, jednostka samorządu terytorialnego lub inna jednostka organizacyjna, będąca właścicielem lub posiadaczem takiego zabytku bądź posiadająca go w trwałym zarządzie. Może to dotyczyć wpisanego do rejestru zabytków obiektu hotelarskiego lub innego obiektu, w którym są świadczone usługi hotelarskie.

Dla ochrony zabytków i opieki nad nimi ma znaczenie funkcja społecznych opiekunów zabytków, podejmujących działania związane z zachowaniem wartości zabytków i utrzymaniem ich w jak najlepszym stanie oraz upowszechniających wiedzę o zabytkach. Społeczny opiekun zabytków jest uprawniony do pouczania osób naruszających przepisy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Taki opiekun jest ustanawiany na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków przez starostę, który prowadzi listę społecznych opiekunów zabytków i wydaje im legitymacje. W zakresie swoich zadań społeczni opiekunowie zabytków współdziałają z wymienionymi organami administracji publicznej. Przy tym wskazane zadania mogą wykonywać nie tylko osoby fizyczne, ale również osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej. Osobom zasłużonym w sprawowaniu ochrony zabytków i opieki nad nimi jest przyznawana odznaka „Za opiekę nad zabytkami" w trybie określonym przez rozporządzenie Ministra Kultury z 2004 r.

7.8. Zasady udostępniania muzealiów

Turystyka poznawcza często oznacza zwiedzanie różnych muzeów w poszczególnych miejscowościach. Zwykle są to duże miasta, ale muzea są nieraz również w małych miastach, a nawet na wsi. Wielu turystów jako jeden z celów pobytu w jakimś mieście stawia zobaczenie jego najważniejszych zbiorów muzealnych. Toteż regulacje prawne działalności muzeów to dla turystyki sprawy o zasadniczym znaczeniu. Do dni i godzin otwarcia muzeów muszą być dostosowywane programy wycieczek.

Zasady organizacji muzeów oraz udostępniania ich zbiorów zwiedzającym określa ustawa o muzeach z 1996 r., zmieniona w 2007 r. W rozumieniu tej ustawy muzeum to jednostka organizacyjna nienastawiona na osiąganie zysku, której celem jest gromadzenie i trwała ochrona dóbr naturalnego i kulturalnego dziedzictwa ludzkości o charakterze materialnym i niematerialnym, informowanie o wartościach i treściach gromadzonych zbiorów, upowszechnianie podsta-

194 Rozdział 7

wowych wartości historii, nauki i kultury polskiej oraz światowej, kształtowanie wrażliwości poznawczej i estetycznej oraz umożliwianie korzystania ze zgromadzonych zbiorów. Wymienione cele muzea realizują zwłaszcza przez gromadzenie zabytków, katalogowanie i naukowe opracowywanie zgromadzonych zbiorów, odpowiednie ich przechowywanie, zabezpieczanie i konserwację, urządzanie wystaw stałych i czasowych, działalność wydawniczą i edukacyjną, udostępnianie zbiorów do celów edukacyjnych i naukowych, zapewnianie właściwych warunków zwiedzania oraz korzystania ze zbiorów i zgromadzonych informacji.

Rzeczy ruchome i nieruchomości będące własnością muzeum i wpisane do inwentarza muzealiów tworzą zbiór określany mianem „muzealia", który stanowi dobro narodowe. Muzealia muszą być zinwentaryzowane. Tylko rzeczy będące własnością danego muzeum wpisuje się do inwentarza muzealiów, prowadzonego w formie księgi inwentarzowej. Nie podlegają temu wpisowi tzw. depozyty, które są ewidencjonowane w odrębnej księdze depozytów. Szersze pojęcie „zbiory" obejmuje zarówno muzealia, jak i depozyty. Ewidencjonowanie może być prowadzone w formie elektronicznej. Wizerunki muzealiów również mogą być utrwalone i przechowywane na informatycznych nośnikach danych. Muzeum pobiera opłaty za udostępnianie wizerunków muzealiów w tej postaci, ale bezpośredni dostęp do nich drogą elektroniczną jest bezpłatny.

Zgodnie z ustawą o muzeach z 1996 r. muzea mogą być tworzone przez ministrów i kierowników urzędów centralnych, jednostki samorządu terytorialnego, osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej. W konsekwencji muzea można podzielić na: • państwowe (utworzone przez organy administracji rządowej np. Muzeum

Narodowe w Warszawie, Muzeum Pałac w Wilanowie, Muzeum Zamkowe w Malborku, Państwowe Muzeum na Majdanku w Lublinie);

• samorządowe (utworzone przez jednostki samorządu terytorialnego lub przez nie przejęte, np. Muzeum Wsi Lubelskiej, Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem, czy Muzeum - Kaszubski Park Etnograficzny we Wdzydzach Kiszewskich;

• prywatne (wszystkie pozostałe). Inny podział muzeów może być dokonany z punktu widzenia wpisania ich do

Państwowego Rejestru Muzeów lub nieobjęcia tym rejestrem prowadzonym przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Wskazany minister w drodze administracyjnej wyraża zgodę na wpis muzeum do wymienionego rejestru dla potwierdzenia wysokiego poziomu merytorycznej działalności danego muzeum i znaczenia jego zbiorów. Takie muzeum rejestrowane jest objęte specjalnym wykazem muzeów rejestrowanych, ma prawo używania tej nazwy oraz korzysta ze szczególnej ochrony i pomocy finansowej państwa. Przysługuje mu też prawo pierwokupu zabytków na aukcjach po cenie wylicytowanej oraz prawo pierwszeństwa zakupu od podmiotów prowadzących


działalność polegającą na oferowaniu do sprzedaży zabytków. Muzea państwowe i rejestrowane muzea samorządowe mają od 2007 r. prawo używania okrągłej pieczęci z wizerunkiem orła i nazwą muzeum w otoku, co ma podkreślać ich znaczenie dla kultury narodowej.

Przy muzeach państwowych i samorządowych omawiana ustawa przewiduje działanie rady muzeum jako organu opiniodawczo-doradczego. który sprawuje nadzór nad wypełnianiem przez muzeum jego powinności wobec zbiorów i społeczeństwa, ocenia działalność muzeum oraz opiniuje przedłożony przez dyrektora roczny plan działalności. Ogólny zaś nadzór nad wszystkimi muzeami sprawuje minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Nadzór ten w odniesieniu do muzeów rejestrowanych bezpośrednio podległych temu ministrowi może on powierzyć radzie powierniczej. Takiej radzie mogą również być powierzone uprawnienia przysługujące w muzeach rejestrowanych innym organom administracji rządowej lub organom jednostek samorządu terytorialnego. Przy tym jeśli w danym muzeum działa rada powiernicza, to nie powołuje się już rady muzeum. Przy ministrze właściwym do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego działa Rada do Spraw Muzeów jako organ opiniodawczo-doradczy tego ministra.

Każde muzeum działa na podstawie statutu nadanego przez organ lub podmiot będący założycielem danego muzeum. Statut może przewidywać prowadzenie przez muzeum działalności gospodarczej w celu finansowania działalności statutowej, związanej z realizacją celów muzeum. Po zmianach w 2007 r. ustawy o muzeach przewiduje ona nadawanie nowo tworzonym muzeom statutu muzeum w organizacji, co ma ułatwiać ich funkcjonowanie do czasu zakończenia organizowania. Nowością jest nadawanie muzeom nicposiadającym osobowości prawnej (np. uniwersyteckim, czy teatralnym) regulaminu przez podmiot, który takie muzeum utworzył.

Zgodnie z analizowaną ustawą wstęp do muzeów jest zasadniczo odpłatny, ale organ lub podmiot będący założycielem danego muzeum może wprowadzić brak odpłatności za wstęp. Ustawowo bezpłatny jest tylko wstęp do państwowych muzeów martyrologicznych, objętych wykazem ustalonym w drodze rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 2001 r. Wykaz ten obejmuje Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, Państwowe Muzeum na Majdanku oraz Muzeum Stutthof W Sztutowie. W każdym muzeum ze wstępem płatnym musi być ustalony jeden dzień w tygodniu z wejściem nieodpłatnym, co obecnie odnosi się tylko do wystaw stałych. Zarówno wysokość opłat za wstęp, jak też dzień bez opłat i ewentualne zwolnienie z opłat ustala dyrektor danego muzeum. Wprowadzona zasada odpłatności za wstęp na wystawy czasowe, nieraz bardzo atrakcyjne, w dni wolne od opłat ma przyczynić się do zwiększenia wpływów z biletów wstępu do muzeów państwowych i samorządowych. Kwestia ta ma bezpośrednie znaczenie dla turystyki poznaw-

196 Rozdział 7

czej. ale trudno określić, czy zauważalnie wpłynie na zainteresowanie turystów wystawami czasowymi muzeów.

W muzeach państwowych oznaczonym kategoriom osób przysługuje opłata ulgowa (m.in. uczniom, studentom, uczestnikom studiów doktoranckich, nauczycielom, emerytom i rencistom oraz osobom niepełnosprawnym wraz z opiekunami) lub zwolnienie z niej (np. dzieciom do lat siedmiu). Wynika to z rozporządzenia Rady Ministrów z 1997 r. określającego grupy osób. którym przysługuje ulga w opłacie lub zwolnienie z opłaty za wstęp do muzeów państwowych. Po zmianie tego rozporządzenia w 2006 r. wskazane ulgi i zwolnienia przysługują też obywatelom państw członkowskich UE oraz Szwajcarii, Isiandii. Liechtensteinu i Norwegii. Powyższe ustalenia dotyczące ulg i zwolnień w opłatach za wstęp do muzeów państwowych, podobnie jak ustawowy obowiązek ustanowienia w każdym muzeum jednego dnia w tygodniu wolnego od opłat za wstęp na wystawy stałe, mają duże znaczenie dla rozwoju turystyki poznawczej.

Odrębnej regulacji ustawowej podlegają te muzea, które są położone na terenach byłych hitlerowskich obozów zagłady. Tereny te, zwane Pomnikami Zagłady, podlegają regulacjom ustawy o ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady z 1999 r. Zgodnie z ustaleniami tej ustawy Pomnikami Zagłady są tereny, na których są położone: • Pomnik Męczeństwa w Oświęcimiu, • Pomnik Męczeństwa na Majdanku, • Muzeum „Stutthof' w Sztutowie, • Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy, • Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Treblince, • Muzeum Martyrologiczne - Obóz w Chełmnie nad Nerem, • Muzeum Byłego Obozu Zagłady w Sobiborze, • Były Obóz Zagłady w Bełżcu.

Powołana ustawa wprowadziła ochronę wymienionych Pomników Zagłady jako cel publiczny, realizowany w postaci zadania z zakresu administracji publicznej. Ta ochrona polega na tworzeniu stref ochronnych Pomników Zagłady oraz wprowadzeniu na obszarze Pomników Zagłady i ich stref ochronnych szczególnych zasad odbywania zgromadzeń, prowadzenia działalności gospodarczej, budowy obiektów budowlanych, tymczasowych takich obiektów i urządzeń budowlanych, jak też wywłaszczania nieruchomości. Taka strefa ochronna to pas gruntu o szerokości nie większej niż 100 m od granic Pomnika Zagłady. Wspomniane ograniczenia oznaczają m.in. zakaz wykonywania działalności gastronomicznej i hotelarskiej także w strefach ochronnych. Ten uzasadniony w pełni zakaz wynika z wyjątkowego charakteru tych miejsc. Odwiedzający mogą wtedy korzystać z infrastruktury gastronomicznej i hotelarskiej znajdującej się poza strefą ochronną Pomników Zagłady.

ROZDZIAŁ

Podstawy prawa cywilnego

8.1. Źródła prawa cywilnego

Podstawowym źródłem prawa cywilnego jest kodeks cywilny z 1964 r., który był już wielokrotnie zmieniany, ostatnio kilka razy w 2007 r. Rozpoczęte zostały pracy nad nowym kodeksem cywilnym, który ma szanse na uchwalenie w perspektywie kilku lat. Normy prawa cywilnego są też zawarte w wielu innych ustawach, ratyfikowanych umowach międzynarodowych oraz aktach prawa wspólnotowego. Takimi ustawami szczególnymi są np. prawo przewozowe z 1984 r., prawo bankowe z 1997 r., ustawa o usługach turystycznych z 1997 r., ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów z 2000 r., kodeks spółek handlowych z 2000 r., kodeks morski z 2001 r.. ustawa o podpisie elektronicznym z 2001 r.. ustawa o kredycie konsumenckim z 2001 r., ustawa o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej z 2002 r., prawo lotnicze z 2002 r., ustawa o elektronicznych instrumentach płatniczych z 2002 r.. prawo zamówień publicznych z 2004 r.. czy prawo telekomunikacyjne z 2004 r. Wymienione ustawy mają większy lub mniejszy związek z turystyką i rekreacją. Większość z nich jest bliżej omówiona w dalszych partiach podręcznika.

Polskie prawo cywilne jest oparte na czterech podstawowych zasadach: zasadzie równości i ochrony podmiotów prawa, zasadzie ochrony własności oraz innych praw majątkowych i niemajątkowych, zasadzie autonomii woli (oznaczającej w szczególności swobodę kontraktową) oraz zasadzie odpowiedzialności odszkodowawczej za skutki podejmowanych działań i zaniechań (opartej na dwóch obowiązkach o charakterze ogólnym: dotrzymywania umów oraz naprawienia wyrządzonej szkody).

8.2. Podmioty prawa cywilnego

Podmiotami prawa cywilnego są ludzie oraz jednostki organizacyjne uznane przez prawo za mające osobowość prawną. Kodeks cywilny nazywa te podmioty

198 Rozdział 8

odpowiednio osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Do tej ostatniej kategorii należy Skarb Państwa, przedsiębiorstwa państwowe, banki państwowe, szkoły wyższe. PAN. gminy i inne jednostki samorządu terytorialnego, spółdzielnie, spółki akcyjne, spółki z o.o., stowarzyszenia, fundacje oraz szereg innych jednostek organizacyjnych, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną. W zasadzie osobowość prawna jest uzyskiwana z chwilą wpisu do właściwego rejestru. Tym rejestrem jest z reguły Krajowy Rejestr Sądowy, funkcjonujący od 1 stycznia 2001 r. Po zmianie w 2003 r. k.c. przewiduje, że do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych. Tym samym ustawowo został pozytywnie rozstrzygnięty problem istnienia tzw. niepełnych (ułomnych) osób prawnych. Takimi podmiotami są w szczególności spółki osobowe (jawne, partnerskie, komandytowe i komandytowo-akcyjne), jako że zgodnie z kodeksem spółek handlowych z 2000 r. taka spółka może we własnym imieniu nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana oraz prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą. Są to samodzielne podmioty stosunków cywilnoprawnych.

Zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne oraz niepełne osoby prawne mają tzw. zdolność prawną, gdyż mogą być podmiotami praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. Każdy człowiek ma tę zdolność od chwili urodzenia. Oczywiście omawiana zdolność w wypadku osób prawnych i niepełnych osób prawnych nie obejmuje praw i obowiązków rodzinnych oraz innych dotyczących jedynie ludzi.

Czym innym jest zdolność do czynności prawnych, tj. zdolność do nabywania praw i obowiązków cywilnoprawnych przez własne działania. W wypadku ludzi zdolność ta zależy od wieku oraz ewentualnego całkowitego lub częściowego ubezwłasnowolnienia na podstawie orzeczenia sądu. Osoby do lat 13 oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione nie mają zdolności do czynności prawnych. Tę zdolność ograniczoną mają małoletni, którzy ukończyli 13 lat, oraz osoby pełnoletnie ubezwłasnowolnione częściowo. Pełną zdolność do czynności prawnych uzyskuje się z chwilą uzyskania pełnoletności. Natomiast zdolność do czynności prawnych osób prawnych nie podlega takim uwarunkowaniom. Każda osoba prawna działa przez swoje organy (dyrektora, zarząd itp.) w sposób przewidziany w ustawie i opartym na niej statucie. Znajduje to odpowiednie zastosowanie do niepełnych osób prawnych. W razie ich niewypłacalności odpowiedzialność subsydiarną ponoszą ich członkowie (wspólnicy).

Trzeba dodać, że przepisy k.c. uważają obecnie za konsumenta osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązancj bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Ta kodeksowa definicja konsumenta jest w istocie bliska określeniu „klient" stosowanemu przez ustawę w usługach turystycznych z 1997 r.

Podstawy prawa cywilnego 199

8.3. Przedmiot stosunków cywilnoprawnych

Przedmiotem stosunków cywilnoprawnych są w szczególności rzeczy. Pod tym pojęciem kodeks cywilny rozumie tylko przedmioty materialne. Muszą być one wyodrębnione z przyrody. Ich wartość majątkowa lub jej brak nie ma znaczenia. Mogą to być przedmioty w stanie pierwotnym lub przetworzonym. Zgodnie z ustawą o ochronie zwierząt z 1997 r. zwierzę nic jest rzeczą. Ustawa ta w sposób szczególny traktuje zwierzęta jako istoty żyjące, zdolne do odczuwania cierpienia i wymaga dla nich ze strony ludzi zapewnienia poszanowania, ochrony i opieki.

Podstawowy podział rzeczy jest dokonywany na rzeczy ruchome (tzw. ruchomości) i nieruchome (tzw. nieruchomości). Do tych ostatnich kodeks cywilny zalicza grunty oraz budynki trwale z gruntem związane i części takich budynków, jeżeli według prawa stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności. Wszystkie inne rzeczy to ruchomości. Spośród innych podziałów rzeczy istotne znaczenie ma zwłaszcza odróżnienie rzeczy podziclnych i niepodzielnych oraz rzeczy oznaczonych co do gatunku i oznaczonych co do tożsamości.

Częścią składową rzeczy jest to wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości bądź przedmiotu odłączonego. To połączenie musi mieć charakter trwały. Tak jest np. co do kół samochodu. Warunkiem jest, by część składowa nie była własnością innej osoby. Od tak rozumianej części składowej trzeba odróżnić przynależność, którą jest rzecz ruchoma potrzebna do korzystania z innej rzeczy zgodnie z jej przeznaczeniem. Rzecz główna i jej przynależność (np. zapasowe kolo samochodu) muszą przy tym pozostawać w faktycznym związku i stanowić własność jednej osoby.

Pożytkami rzeczy są przynoszone przez nią dochody. Odróżnia się pożytki naturalne oraz cywilne. Te pierwsze to płody rzeczy oraz inne odłączone od niej części składowe, stanowiące normalny dochód z rzeczy zgodnie z zasadami prawidłowego gospodarowania (np. owoce). Natomiast pożytki cywilne to dochody, jakie rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego (np. czynsz najmu).

Inny niż rzeczy przedmiot stosunków cywilnoprawnych stanowią takie przedmioty materialne, które w świetle prawa nie są rzeczami (kopaliny, ciecze i gazy inne niż kopaliny, zwierzęta domowe i hodowlane, jak również żyjące w stanie wolnym), oraz rozmaite dobra niematerialne. Do tych ostatnich należą różne postacie energii, dobra osobiste (np. wizerunek, nazwisko, firma czyli nazwa, pod którą działa przedsiębiorca, tajemnica korespondencji), dobra intelektualne (np. literackie, naukowe, wynalazki), papiery wartościowe (np. obligacje i akcje) oraz pieniądz jako miernik wartości (a nie w postaci określonych znaków pieniężnych).

Szczególnym przedmiotem stosunku cywilnoprawnego może być przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym. Kodeks cywilny rozumie przez takie

200 Rozdział 8

przedsiębiorstwo /organizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczony do prowadzenia działalności gospodarczej. Pojęcie lo obejmuje m.in. nazwę przedsiębiorstwa, własność nieruchomości lub ruchomości, wierzytelności, środki pieniężne, koncesje, licencje i zezwolenia, majątkowe prawa autorskie, tajemnice przedsiębiorstwa, jego księgi i dokumenty dotyczące prowadzenia działalności gospodarczej.

Należy zwrócić uwagę na dwa znaczenia pojęcia „majątek". W wąskim znaczeniu to ogół aktywów należących do danego podmiotu. Natomiast w szerokim znaczeniu majątek obejmuje nic tylko ogół aktywów, ale i ogół pasywów (obowiązków) określonego podmiotu. Czym innym jest pojęcie mienia. Zgodnie z definicją kodeksową mieniem jest własność i inne prawa majątkowe. W odróżnieniu od majątku, który zawsze jest związany z określonym podmiotem, wskazane rozumienie mienia może odnosić się do oznaczonej kategorii podmiotów, np. mienie państwowe, mienie komunalne, mienie spółdzielcze czy też prywatne.

8.4. Czynności prawne

Czynnością prawną jest takie zdarzenie prawne, które składa się z co najmniej jednego oświadczenia woli, zmierzającego do wywołania skutków prawnych w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Zgodnie z kodeksem cywilnym oświadczeniem woli jest każde zachowanie się, które dostatecznie ujawnia wolę danego podmiotu dokonania czynności prawnej. Mogą to być określone słowa, gesty i inne zachowania wyrażające zamiar spowodowania określonych skutków prawnych. Przy tym oświadczenia woli należy odróżnić od oświadczeń wiedzy (np. zawiadomienie o wadach fizycznych rzeczy) oraz od przejawów uczuć (np. tzw. przebaczenie). Niekiedy oprócz oświadczenia woli czynność prawna musi zawierać jeszcze inne elementy, jak np. wydanie rzeczy czy wpis do księgi wieczystej.

Spośród wielu podziałów czynności prawnych szczególne znaczenie ma odróżnienie czynności prawnych: • jednostronnych (np. testament, przyrzeczenie publiczne) i dwustronnych

(umów), • konsensualnych (prawie wszystkie umowy) i realnych (np. umowa prze

chowania), • zobowiązujących (do określonego świadczenia) i rozporządzających (tj.

przenoszących, obciążających, ograniczających lub znoszących prawo podmiotowe). Treść czynności prawnej może być w zasadzie dowolnie ukształtowana- Wy

różnia się w niej składniki przedmiotowo istotne (decydujące o typie danej czynności), podmiotowo istotne (powodujące z woli stron określone skutki


prawne, jak np. zadatek, odstępne, kara umowna, warunek czy termin) oraz nieistotne (ich pominięcie powoduje zastosowanie odpowiednich norm prawnych lub zwyczajów). Zgodnie z k.c. każda czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone lecz także wynikające z obowiązujących przepisów prawnych, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów. Przy tym umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna z mocy prawa. Nieważna jest leż czynność prawna sprzeczna z normami imperatywnymi lub zasadami współżycia społecznego bądź dokonana z zamiarem obejścia prawa.

Również forma czynności prawnej może być w zasadzie dowolna (pisemna, ustna, w postaci elektronicznej, czy odpowiednich zachowań wyrażających w sposób dorozumiany wolę określonej osoby). Jednak w oznaczonych sytuacjach jest wymagana jedna z form szczególnych: zwykła forma pisemna (wymagana np. do udzielenia pełnomocnictwa ogólnego), forma pisemna z urzędowym poświadczeniem daty (po poświadczeniu przez notariusza jest to tzw. data pewna), forma pisemna z urzędowym poświadczeniem podpisu (przez notariusza albo przez organ gminy lub bank w miejscowościach, w których nic ma notariusza), akt notarialny (np. w razie sprzedaży nieruchomości). Do zachowania zwykłej formy pisemnej czynności prawnej wystarcza złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli. Kodeks cywilny obecnie przewiduje, że oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej może być równoważne z oświadczeniem woli w formie pisemnej. Warunkiem jest jednak, aby taka postać elektroniczna oświadczenia woli była opatrzona tzw. bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym przy pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu. Znaczenie tych bardzo specyficznych, techniczno-prawnych terminów określa ustawa o podpisie elektronicznym z 2001 r.

Niedochowanie wymaganej formy szczególnej powoduje różne konsekwencje, poczynając od niewystąpienia określonych skutków czynności prawnej, poprzez oznaczone utrudnienia dowodowe w procesie (niedopuszczalność dowodu ze świadków ani dowodu z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności), aż do rygoru nieważności czynności prawnej. Ten ostatni skutek występuje w razie niezachowania wymaganej przez prawo formy aktu notarialnego, a w odniesieniu do zwykłej formy pisemnej - tylko w sytuacji zastrzeżenia tej formy przez ustawę pod rygorem nieważności, a nie dla celów dowodowych.

Ważność czynności prawnej jest uzależniona od sianu ludzkiej psychiki oraz wiedzy. Takie wady oświadczenia woli, jak brak świadomości lub swobody oraz pozorność powodują bezwzględną nieważność danego oświadczenie woli. Natomiast wady w postaci błędu, podstępu lub groźby stwarzają możliwość uchylenia się od skutków prawnych określonego oświadczenia woli (tzw. nieważność względna).

202 Rozdział 8

8.5. Sposoby zawierania umów

Umowy mogą być zawierane różnymi sposobami. Przepisy k.c. regulujące te zagadnienia po licznych zmianach przewidują cztery takie tryby zawierania umów: ofertowy, w drodze negocjacji, aukcji albo przetargu. Przez ofertę należy rozumieć oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umowy, określające istotne postanowienia tej umowy. Taka stanowcza propozycja zawarcia umowy musi określać przynajmniej jej przedmiotowo istotne postanowienia. Jest to propozycja wiążąca oferenta do upływu oznaczonego w niej terminu. Jeżeli taki termin nie był oznaczony przez oferenta, to oferta złożona w obecności drugiej strony albo za pomocą środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość (np. telefonu) przestaje wiązać, gdy nie zostanie przyjęta niezwłocznie. W innych przypadkach oferta przestaje wiązać z upływem czasu potrzebnego w zwykłym toku czynności do otrzymania odpowiedzi wysłanej bez nieuzasadnionego opóźnienia. Należy też podkreślić, że wszelkie ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje, skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób, uważa się w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy.

Oferta złożona w postaci elektronicznej wiąże składającego tylko wtedy, jeżeli druga strona niezwłocznie potwierdzi jej otrzymanie. Od przedsiębiorcy składającego ofertę w takiej postaci k.c. wymaga, aby przed zawarciem umowy poinformował drugą stronę w sposób jednoznaczny i zrozumiały o: • czynnościach technicznych składających się na procedurę zawarcia umowy; • skutkach prawnych potwierdzenia przez drugą stronę otrzymania oferty; • zasadach i sposobach utrwalania, zabezpieczania i udostępniania przez przed

siębiorcę drugiej stronie treści zawieranej umowy; • metodach i środkach technicznych służących wykrywaniu i korygowaniu

błędów we wprowadzanych danych, które jest obowiązany udostępnić drugiej stronie;

• językach, w których umowa może być zawarta; • kodeksach etycznych, które stosuje oraz o ich dostępności w postaci elektro

nicznej. Powyższe obowiązki informacyjne dotyczą ofeil w postaci elektronicznej,

które nie są skierowane do indywidualnych osób. Nie odnoszą się one do zawierania umów w drodze poczty elektronicznej i podobnych środków indywidualnego porozumiewania się na odległość. Przy tym w stosunkach między przedsiębiorcami omawiane wymagania kodeksowe mogą nie być stosowane, jeśli strony tak postanowią.

Tylko w stosunkach między przedsiębiorcami oferta może być odwołana przed zawarciem umowy. Warunkiem jest, aby oświadczenie o odwołaniu zostało złożone drugiej stronie przed wysłaniem przez nią oświadczenia o przyjęciu


oferty. Jednakże w takich stosunkach oferta nic może być odwołana, jeśli określono w niej termin przyjęcia lub nieodwoływalny charakter danej oferty.

Jeśli oświadczona przez oferenta w postaci oferty wola zawarcia umowy nie zostanie w pełni zaakceptowana przez adresata oferty, to nie doprowadzi do zawarcia umowy. Zgodnie bowiem z ustaleniem kodeksowym przyjęcie oferty dokonane z zastrzeżeniem zmiany lub uzupełnienia jej treści poczytuje się za nową ofertę. Inaczej jest tylko w stosunkach między przedsiębiorcami, gdyż dodane w 2003 r. przepisy k.c. przewidują, że w takiej sytuacji odpowiedź na ofertę z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień niezmicniających istotnie treści oferty poczytuje się za jej przyjęcie. W tej szczególnej sytuacji strony wiąże umowa o treści określonej w ofercie, ale z uwzględnieniem zastrzeżeń zawartych w odpowiedzi na nią. Nie dotyczy to jednak oferty z wyraźnym wskazaniem niemożności jej przyjęcia z zastrzeżeniami, jak też przypadku, gdy oferent - przedsiębiorca niezwłocznie sprzeciwi się włączeniu zastrzeżeń do umowy. Ponadto zmienione uregulowania kodeksowe przewidują, że brak niezwłocznej odpowiedzi przedsiębiorcy na ofertę zawarcia umowy w ramach jego działalności, pochodzącą od oferenta, z którym pozostaje w stałych stosunkach gospodarczych, poczytuje się za przyjęcie oferty. Trzeba jednak podkreślić, że zasadą jest. iż brak odpowiedzi na złożoną ofertę nie prowadzi do zawarcia umowy. Szczególnym wyjątkiem od tej zasady jest zmodyfikowany przepis kodeksowy odwołujący się do ustalonego w danych stosunkach zwyczaju lub treści oferty, że dojście do składającego ofertę oświadczenia drugiej strony ojej przyjęciu nic jest wymagane. Wówczas umowa dochodzi do skutku, jeśli druga strona w czasie właściwym przystąpi do wykonania danej umowy.

Negocjacje (zwane dawniej rokowaniami) są procesem stopniowego uzgadniania treści umowy. Ten sposób zawierania umów jest wykorzystywany w odniesieniu do umów o skomplikowanej lub nietypowej treści, jak też w wypadku, gdy świadczenia mają mieć dużą wartość. Jeśli strony prowadzące negocjacje nie uzgodnią innych ustaleń, to uważa się. że umowa zostanie w tym trybie zawarta dopiero w razie dojścia przez strony do porozumienia co do wszystkich jej postanowień, które były przedmiotem negocjacji. W ostatnich latach można zauważyć kształtowanie się w Polsce na wzór amerykański praktyki podpisywania tzw. listów intencyjnych przy rozpoczynaniu negocjacji. Dotyczy to umów gospodarczych o znacznej wartości i złożonym charakterze. Tego rodzaju list wyraża dążenie stron do zawarcia określonej umowy. Przepisy kodeksowe do niedawna nie regulowały skutków prawnych podpisania listu intencyjnego. Także orzecznictwo sądów polskich nie wypowiedziało się jednoznacznie w tych kwestiach. Dopiero nowelizacja k.c. z 2003 r. określiła kryteria umożliwiające ocenę postępowania negocjujących partnerów w sytuacji, gdy nic doszło do zawarcia umowy. Obecnie przepisy kodeksowe przewidują, że strona, która rozpoczęła lub prowadziła negocjacje z naruszeniem dobrych obyczajów,

204 Rozdział 8

a zwłaszcza bez zamiaru zawarcia umowy, jest obowiązana do naprawienia szkody, jaką druga slrona poniosła przez to. że liczyła na zawarcie umowy. Ponadto w razie udostępnienia w loku negocjacji poufnych informacji drugiej stronie jest ona zobowiązana do nieujawniania i nicprzekazywania ich innym osobom oraz niewykorzystywania tych informacji dla własnych celów, gdyż w przeciwnym wypadku uprawniony podmiot może żądać naprawienia szkody albo wydania uzyskanych przez drugą stronę korzyści.

Trzecim sposobem zawierania umów jest aukcja, nazywana dawniej w k.c. mianem przetargu ustnego, a nieraz występująca w postaci licytacji. Ogłoszenie aukcji powinno określić czas, miejsce, przedmiot oraz warunki aukcji albo wskazać sposób udostępnienia tych warunków. Warunki le mogą zastrzegać obowiązek wpłacenia tzw. wadium, czyli określonej sumy pieniężnej zabezpieczającej roszczenia organizatora na wypadek uchybienia ze strony oferenta obowiązkowi zawarcia umowy. Organizator aukcji jest związany jej warunkami od chwili ich udostępnienia. Mogą być one zmienione lub odwołane tylko wtedy, gdy zastrzeżono to w ich treści. Również uczestnik aukcji jest związany złożoną przez siebie ofertą. Jego oferta przestaje wiązać, gdy inny uczestnik aukcji (licytant) złożył ofertę korzystniejszą. Otrzymana najkorzystniejsza oferta w toku aukcji prowadzi do zawarcia umowy z chwilą tzw. udzielenia przybicia.

Z kolei przetarg jako tryb zawierania umów został uregulowany w kodeksie cywilnym dopiero w 1996 r. i określony wówczas mianem przetargu pisemnego. Jest to sposób zawarcia umowy przy udziale wielu podmiotów jako uczestników postępowania przetargowego, które ma charakter eliminacyjny. Celem tego trybu postępowania jest stworzenie organizatorowi przetargu możliwości porównania różnych ofert i wyboru najkorzystniejszej oraz zawarcie umowy z uczestnikiem, który zgłosił tę ofertę. Kodeks cywilny wymaga, aby ogłoszenie przetargu obejmowało czas, miejsce, przedmiot i warunki przetargu albo wskazywało sposób udostępnienia tych warunków Mogą one obejmować obowiązek wpłacenia wadium. Organizator przetargu jest związany jego warunkami od chwili ich ogłoszenia. Także oferent od chwili złożenia oferty jest obowiązany postępować zgodnie z postanowieniami ogłoszenia o przetargu oraz warunkami danego przetargu. Takie oferty są składane w formie pisemnej i podlegają badaniu oraz ocenie przez ogłaszającego przetarg lub powołaną przez niego komisje przetargową. Jeżeli w warunkach takiego przetargu nie zastrzeżono inaczej, złożona oferta przestaje wiązać, gdy została wybrana inna oferta albo przetarg został zamknięty bez wybrania żadnej oferty. Organizator przetargu jest obowiązany niezwłocznie powiadomić na piśmie jego uczestników o wyniku przetargu albo o jego zamknięciu bez dokonania wyboru.

Należy podkreślić, że organizator oraz uczestnik zarówno przetargu, jak i wyżej omówionej aukcji, może żądać unieważnienia umowy zawartej w wyniku danego przetargu lub aukcji, jeżeli strona tej umowy, inny uczestnik lub


osoba działająca w porozumieniu z nimi wpłynęła na wynik przetargu lub aukcji w sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami. Uprawnienie takie wygasa z upływem miesiąca od dowiedzenia się przez osobę uprawnioną o istnieniu przyczyny unieważnienia, ale nie później niż z upływem roku od dnia zawarcia danej umowy.

Oprócz kodeksowego uregulowania przetargu obowiązują również przepisy szczególne o przetargach ustalone w kilku innych ustawach, jak np. w prawie zamówień publicznych z 2004 r. Powołana ustawa określa tryby udzielania zamówień publicznych i przewiduje dwa rodzaje przetargów (nieograniczony i ograniczony) jako podstawowe takie tryby, dopuszczając w oznaczonych w tej ustawie przypadkach sześć innych sposobów zawarcia umowy o zamówienie publiczne. Są lo: negocjacje z ogłoszeniem, tzw. dialog konkurencyjny, negocjacje bez ogłoszenia, zamówienie z wolnej ręki. zapytanie o cenę oraz licytacja

elektroniczna. Ponadto odrębnie są uregulowane przez ustawę o ochronie niektórych praw

konsumentów z 2000 r. zagadnienia zawierania umów poza lokalem przedsiębiorstwa oraz na odległość, gdyż wiąże się to z zagrożeniem interesów konsumentów. Ustawa ta przewiduje w szczególności prawo konsumenta do odstąpienia od zawartej w takich warunkach umowy, przy czym może lo nastąpić w terminie 10 dni od zawarcia danej umowy i nie wymaga podania przyczyn odstąpienia ani zapłaty odstępnego. Wystarcza złożenie stosownego oświadczenia na piśmie.

Poza tym warto osobno wspomnieć, że niekiedy zdarza się również zawarcie umowy w drodze sporządzenia odpowiedniego projektu umowy przez osobę trzecią (np. notariusza) i podpisania umowy przez strony.

8.6. Przedstawicielstwo

W zasadzie każdy sam dokonuje czynności prawnych, ale wcale nie jest to konieczne, gdyż z reguły można działać przez osobę trzecią. Wyjątki wynikają z przepisów ustawowych lub z właściwości czynności prawnej. Przedstawicielstwo polega na tym, że jedna osoba (zwana przedstawicielem) dokonuje w imieniu drugiej osoby (zwanej reprezentowanym) czynności prawnej, która wywołuje skutki prawne bezpośrednio dla reprezentowanego. Jeśli to umocowanie do działania w cudzym imieniu opiera się na ustawie, to jest lo przedstawicielstwo ustawowe (np. rodzice działający w stosunku do dzieci pozostających pod ich władzą rodzicielską, opiekun, kurator). Jeśli takie upoważnienie wynika z oświadczenia woli reprezentowanego, to mamy do czynienia z pełnomocnictwem.

Pełnomocnictwa może udzielić w zasadzie tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Natomiast nie jesl wymagana pełna zdolność do czynności prawnych od pełnomocnika, który może ją mieć ograniczoną. Jeśli

206 Rozdział 8

mocodawca ustanowi kilku pełnomocników, to każdy z nich może działać samodzielnie, chyba że z treści pełnomocnictwa wynika obowiązek reprezentacji łącznej. Pełnomocnikiem może być nie tylko osoba fizyczna, ale także osoba prawna. Pełnomocnictwa można udzielić zasadniczo w dowolnej formie, z wyjątkiem sytuacji, gdy do ważności czynności prawnej jest potrzebna szczególna forma, gdyż wtedy i umocowanie dla pełnomocnika powinno być udzielone w tej samej formie. Ponadto jak już wspomniano, forma pisemna pod rygorem nieważności jest wymagana dla pełnomocnictwa ogólnego, które dotyczy tzw. czynności zwykłego zarządu (tj. czynności prawnych oraz faktycznych obejmujących normalny, codzienny zarząd określonym majątkiem). Innym rodzajem pełnomocnictwa jest pełnomocnictwo rodzajowe, które obejmuje określoną kategorię czynności prawnych. Natomiast pełnomocnictwo do poszczególnej czynności odnosi się do indywidualnie oznaczonej czynności prawnej. Każde pełnomocnictwo może być w każdym czasie odwołane. W zasadzie umocowanie wygasa ze śmiercią mocodawcy lub pełnomocnika. Po wygaśnięciu umocowania pełnomocnik jest obowiązany zwrócić mocodawcy dokument pełnomocnictwa.

Pełnomocnik może ustanowić dla mocodawcy tzw. dalszych pełnomocni' ków (substytutów), gdy takie umocowanie wynika z treści pełnomocnictwa, z ustawy lub ze stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa. Taki stosunek wewnętrzny między pełnomocnikiem a jego mocodawcą może wynikać np. z umowy o pracę czy z umowy agencyjnej i zobowiązywać pełnomocni-ka do działania w imieniu osoby reprezentowanej. Samo bowiem pełnomocnictwo do tego nie zobowiązuje, a jedynie upoważnia do dokonywania czynności prawnych w imieniu i na rzecz mocodawcy. Niekiedy występuje tzw. pełnomocnictwo domniemane, gdy w lokalu przedsiębiorstwa przeznaczonym do obsługiwania publiczności czynności obsługi wykonuje jakaś osoba, to uważa się ją w razie wątpliwości za umocowaną do dokonywania zazwyczaj dokonywanych tam czynności prawnych z osobami korzystającymi z usług tego przedsiębiorstwa. Czym innym jest tzw. pełnomocnictwo rzekome, gdy ktoś dokonuje czynności prawnej w cudzym imieniu bez umocowania lub z przekroczeniem jego zakresu. Ważność takiej umowy zależy od potwierdzenia przez osobę, w której imieniu dana umowa została zawarta. Generalnie pełnomocnik nie może być drugą stroną czynności prawnej, której dokonuje w imieniu mocodawcy (tzw, czynność z samym sobą), ani jednocześnie reprezentować obu stron czynności prawnej. Co innego jednak może wynikać z treści pełnomocnictwa lub z treści czynności prawnej wykluczającej możliwość naruszenia interesów mocodawcy.

Szczególna odmiana pełnomocnictwa występuje w prawic pocztowym. Pełnomocnictwo pocztowe polega na upoważnieniu do odbioru w imieniu adresata przesyłek i kwot przekazów pocztowych bądź tylko oznaczonego rodzaju prze-


syłek lub kwot przekazów pocztowych albo konkretnej przesyłki lub kwoty takiego przekazu.

Należy również odróżnić tzw. prokurę czyli pełnomocnictwo handlowe udzielane dawniej tylko przez spółki handlowe na zasadach ustalonych w kodeksie handlowym z 1934 r. Nowelizacja k.c. w 2003 r. wprowadziła prokurę do tego kodeksu, który rozumie przez nią pełnomocnictwo udzielone przez przedsiębiorcę, podlegającego obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców, które obejmuje umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych- związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Prokura jest pod rygorem nieważności udzielana na piśmie i podlega obowiązkowemu wpisowi do rejestru przedsiębiorców. Nie może być ona ograniczona ze skutkiem wobec osób trzecich, co nie dotyczy tylko prokury oddziałowej, która jest ograniczona do zakresu spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa. Z zakresu prokury wyłączone jest tylko zbycie przedsiębiorstwa, jego oddanie do czasowego korzystania oraz zbycie lub obciążenie nieruchomości, co wymaga pełnomocnictwa do poszczególnej czynności. Prokura może być udzielona kilku osobom łącznie (prokura łączna) lub oddzielnie i w każdym czasie może być odwołana. Prokurentem może być jedynie osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Dokonując czynności prawnej w charakterze prokurenta taka osoba składa własnoręczny podpis z dopiskiem wskazującym na prokurę. Prokura nie może być przeniesiona. Prokurent może jednak ustanowić pełnomocnika do poszczególnej czynności lub do pewnego rodzaju czynności. Prokura wygasa ze śmiercią prokurenta, ale śmierć przedsiębiorcy ani utrata przez niego zdolności do czynności prawnych nie powoduje wygaśnięcia prokury.

8.7. Przedawnienie roszczeń

Prawo wiąże różne skutki z upływem czasu. Instytucja przedawnienia roszczeń jest jednym z nich. Zgodnie z kodeksem cywilnym przedawniają się tylko roszczenia majątkowe. Natomiast nic przedawniają się prawa podmiotowe bezwzględne, roszczenia niemajątkowe, ani roszczenia procesowe czy admini-stracyjnoprawne. W wypadku przedawnienia roszczenia majątkowego dłużnik ma możliwość uchylenia się od zaspokojenia tego roszczenia. Wtedy zobowiązanie nabiera charakteru zobowiązania naturalnego i wierzyciel może liczyć jedynie na dobrowolne jego wykonanie przez dłużnika. Sąd obecnie nie może uwzględnić z urzędu upływu terminu przedawnienia lecz dokonuje tego dopiero po zgłoszeniu zarzutu przedawnienia przez dłużnika.

Terminy przedawnienia są ustalone normami o charakterze imperatywnym i wszelkie umowne postanowienia skracające lub wydłużające te terminy są z mocy prawa nieważne. Przewidziany przez kodeks cywilny ogólny termin przedawnienia wynosi 10 lat, ale dla roszczeń o świadczenia okresowe (np.

208 Rozdział 8

o zapłatę odsetek) oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej - tylko 3 lata. Natomiast przepisy szczególne ustalają krótsze terminy przedawnienia (np. roszczenia z umowy przewozu osób przedawniają się z upływem roku). Wyjątkiem jest dodany w 2007 r. przepis kodeksowy przewidujący w określonych okolicznościach dłuższe terminy przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, o czym zob. bliżej punki 7 rozdziału 10 podręcznika.

Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym dane roszczenie stało się wymagalne, tzn. powstała prawna możliwość żądania zaspokojenia roszczenia. W oznaczonych przez prawo sytuacjach bieg przedawnienia przerywa się (np. w razie wniesienia pozwu do sądu) i wówczas termin przedawnienia jest liczony od początku. W innych określonych prawem wypadkach bieg przedawnienia ulega zawieszeniu (np. przy obowiązkowej reklamacji w transporcie lub na poczcie) i oznaczony czas nie jest wliczany do terminu przedawnienia. Wtedy sumuje się okresy przed i po zawieszeniu biegu przedawnienia.

8.8. Własność i inne prawa rzeczowe

Własność to najszersze prawo do rzeczy. Jest to prawo podmiotowe bezwzględne, które obejmuje możność korzystania z rzeczy (posiadania jej, używania, pobierania pożytków i podejmowania dyspozycji faktycznych dotyczących danej rzeczy, np. co do przetworzenia jej lub zużycia) oraz rozporządzania rzeczą (wyzbycia się własności lub obciążenia rzeczy przez ustanowienie na niej praw przysługujących innym podmiotom prawa cywilnego). Wykonywanie tego prawa jest ograniczone przez jego społeczno-gospodarcze przeznaczenie oraz przez przepisy prawne i zasady współżycia społecznego.

Nabycie i utrata prawa własności następuje w sytuacjach określonych nie tylko przez przepisy prawa cywilnego, ale również w przypadkach unormowanych przez prawo konstytucyjne (w razie tzw. nacjonalizacji), prawo administracyjne (w razie Izw. wywłaszczenia) i prawo karne (w razie orzeczenia przepadku rzeczy będących narzędziem lub przedmiotem przestępstwa). Najważniejszym cywilnoprawnym sposobem nabycia własności jest jej przeniesienie na podstawie tego typu umów, jak umowa sprzedaży, zamiany, czy darowizny. Inne uregulowane przez k.c. sposoby nabycia własności to w szczególności zasiedzenie, zawłaszczenie rzeczy niczyjej i znalezienie, jeśli znalazca uczynił zadość swoim obowiązkom. Właściciel może wyzbyć się własności rzeczy ruchomej przez to, że w tym zamiarze ją porzuci. W odniesieniu do nieruchomości może to nastąpić przez zrzeczenie się własności w formie aktu notarialnego.

Niekiedy własność przysługuje niepodzielnie kilku osobom. Mamy wówczas do czynienia z współwłasnością łączną, jeśli jest ona powiązana ze stosunkiem prawnym, wobec którego pełni rolę służebną (np. w razie wspólności mąjątko-


wej małżeńskiej), albo z współwłasnością w częściach ułamkowych, która ma charakter samoistny. W tym ostatnim przypadku każdy ze współwłaścicieli ma określony ułamkiem udział, którym może rozporządzać, wyrażający zakres uprawnień względem rzeczy wspólnej. Taka współwłasność rodzi wiele problemów w zarządzaniu rzeczą wspólną i k.c. przyznaje każdemu ze współwłaścicieli prawo żądania zniesienia danej współwłasności. Może to nastąpić w drodze umownej lub przez sąd.

Podczas gdy własność rzeczy jest stanem prawnym, to jej posiadanie jest stanem faktycznym. Polega ono na fizycznym władztwie nad rzeczą (element fizyczny), połączonym z wolą władania daną rzeczą (element psychiczny). Przy tym posiadaczem samoistnym jest ten, kto faktycznie włada rzeczą jak właściciel, a posiadaczem zależnym ten, kto nią faktycznie włada jak użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą. Od posiadacza należy odróżnić dzierżyciela, którym jest tzw. zastępca w posiadaniu, władający rzeczą za kogoś innego (np. pracownik placówki handlowej).

Przepisy k.c. umożliwiają ochronę własności poprzez system roszczeń zwanych petytoryjnymi. Obejmuje on roszczenie o zwrot rzeczy (roszczenie win-dykacyjne) oraz roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszania własności w inny sposób niż przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą (roszczenie negatoryjne). Dopełniają je różne roszczenia uzupełniające przysługujące właścicielowi, np. roszczenie odszkodowawcze, o zwrot pożytków, czy o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy. Natomiast dla ochrony posiadania przysługuje roszczenie o przywrócenie naruszonego posiadania i o zaniechanie naruszeń. To tzw. roszczenie posesoryjne przysługuje posiadaczowi przeciwko każdemu, kto samowolnie naruszył posiadanie oraz na czyją korzyść to nastąpiło. Wynika ono z domniemania prawnego zgodności posiadania ze stanem prawnym i kodeksowego zakazu samowolnego naruszania posiadania. To roszczenie jest skuteczne także przeciwko właścicielowi rzeczy. Ponadto dla ochrony posiadania k.c. przyznaje posiadaczowi możliwość zastosowania obrony koniecznej lub tzw. samopomocy. Dla ochrony dzierżenia żadne roszczenia nie przysługują, a dzierżyciel może tylko zastosować obronę konieczną lub samopomoc.

Oprócz własności do praw rzeczowych zalicza się użytkowanie wieczyste oraz tzw. ograniczone prawa rzeczowe, wśród których k.c. wymienia użytkowanie, służebność, zastaw, hipotekę i spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. Mamy tutaj do czynienia z zasadą zamkniętej listy praw rzeczowych, gdyż ustawodawca nie dopuszcza do umownego tworzenia innych praw tego rodzaju. Tylko w drodze ewentualnej zmiany k.c. mogłoby nastąpić rozszerzenie tej listy i projektuje się dodanie tzw. długu gruntowego. Tak samo jak własność, pozostałe wymienione prawa rzeczowe mają charakter bezwzględny i są sku-

210 Rozdział 8

teczne wobec wszystkich podmiotów prawa cywilnego. Są to prawa majątkowe służące z reguły celom gospodarczym, ale niekiedy celom osobistym (np. służebność mieszkania, czy spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego). Większość wymienionych praw rzeczowych ma charakter samodzielny, ale zastaw i hipoteka to prawa akcesoryjne, które służą zabezpieczeniu wierzytelności i są z nimi funkcjonalnie związane. Prawem związanym z kolei z własnością nieruchomości jest służebność gruntowa. Prawie wszystkie prawa rzeczowe mają charakter zbywalny i tylko użytkowanie oraz służebność osobista są prawami niezbywalnymi. Dla uniknięcia nieporozumień należy ponadto podkreślić, że wymienione podmiotowe prawa rzeczowe są uregulowane przez zespół przepisów prawnych nazywanych prawem rzeczowym w znaczeniu przedmiotowym. Tc przepisy prawa rzeczowego są zawarte w księdze drugiej k.c.. ustawie o księgach wieczystych i hipotece z 1982 r. oraz kilkunastu innych ustawach.

8.9. Pojęcie zobowiązania

Prawo zobowiązań jest szczególnie ważnym działem prawa cywilnego. Tworzą go przepisy księgi trzeciej k.c. oraz bardzo liczne przepisy pozakodeksowe zawarte w ustawach szczególnych i ich aktach wykonawczych, ratyfikowanych umowach międzynarodowych oraz rozporządzeniach wspólnotowych. Zgodnie z definicją kodeksową przez zobowiązanie należy rozumieć stosunek cywilnoprawny, w którym jeden podmiot, zwany wierzycielem, może żądać od drugiego podmiotu, zwanego dłużnikiem, określonego świadczenia, a dłużnik powinien to świadczenie spełnić. Wierzyciel jest podmiotem uprawnionym, a dłużnik podmiotem zobowiązanym. Przedmiotem takiego stosunku jest określone zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania, które może polegać na działaniu lub zaniechaniu, czyniącym zadość godnym ochrony interesom wierzyciela. Treść zaś zobowiązania stanowią uprawnienia wierzyciela i odpowiadające im obowiązki dłużnika. Przy tym zobowiązanie z punktu widzenia wierzyciela jest określane mianem wierzytelności, a ze stanowiska dłużnika - długiem.

Przedmiotem zobowiązania może być więcej niż jedno świadczenie i nieraz odróżnia się świadczenie główne oraz świadczenia uboczne. W zależności od charakteru zobowiązania może to być świadczenie jednorazowe, ciągle lub okresowe (np. czynsz najmu). Odróżnia się też świadczenia pieniężne i niepieniężne. Tc pierwsze są świadczenia podzielnymi, gdyż mogą być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości. Natomiast świadczenia niepieniężne są często niepodzielne, o czym decyduje cel danego zobowiązania. Szczególnie ważne znaczenie ma świadczenie odszkodowawcze, tj. takie, które zmierza do naprawienia wyrządzonej szkody.

podstawy prawa cywilnego 211

Odróżnianie poszczególnych elementów zobowiązania nie zmienia faktu, że zobowiązanie stanowi jedną całość. Może być ona całkiem prosta, ale często jest złożona i każda ze stron stosunku zobowiązaniowego jest zarazem wierzycielem i dłużnikiem. Szczególnie skomplikowane jest tzw. zobowiązanie solidarne. Może to być solidarność dłużników, gdy wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub każdego z osobna, przy czym zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek dłużnika zwalnia pozostałych z obowiązku spełnienia świadczenia. Z kolei solidarność wierzycieli oznacza, że dłużnik może spełnić całe świadczenie do rąk jednego z nich i zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli powoduje wygaśnięcie długu wobec pozostałych.

8.10. Źródła zobowiązań

Zobowiązania powstają z różnych zdarzeń prawnych. Najczęściej źródłami zobowiązań są umowy zarówno nazwane (regulowane w k.c. lub ustawie szczególnej), jak i nienazwane (wykształcone empirycznie na gruncie zasady swobody kontraktowej i nie mające ustawowej regulacji). Każda umowa jako stan faktyczny, obejmujący zgodne oświadczenia woli stron, zmierza do ustanowienia, zmiany łub zniesienia stosunku cywilnoprawnego. Umowy zobowiązaniowe tworzą, zmieniają lub likwidują stosunki zobowiązaniowe. Umowy te mogą być jednostronnie zobowiązujące oraz dwustronnie zobowiązujące. Wśród tych ostatnich mieszczą się umowy wzajemne, które charakteryzuje traktowanie przez strony wzajemnych świadczeń jako ekwiwalentnych. Istotny jest leż podział umów w dziedzinie zobowiązań na odpłatne i nieodpłatne, gdyż w tych ostatnich dłużnik ma mniejsze obowiązki z powodu braku odpłatności. Wśród umów zobowiązaniowych wyjątkowe miejsce zajmuje umowa przedwstępna. Polega ona na tym. że jedna ze stron lub obie zobowiązują się do zawarcia innej umowy. Zgodnie z obecnymi ustaleniami kodeksowymi wymaga to określenia co najmniej postanowień przedmiotowo istotnych umowy przyrzeczonej, a nie jest konieczne ustalenie terminu jej zawarcia. Szczególnym źródłem stosunku zobowiązaniowego jest też umowa na rzecz osoby trzeciej, gdyż wtedy taka osoba może bezpośrednio od dłużnika żądać spełnienia świadczenia. Warto ponadto dodać, że źródłem dodatkowych praw i obowiązków stron zobowiązania mogą być tzw. dodatkowe zastrzeżenia umowne, do których k.c. zalicza warunek, termin, zadatek, umowne prawo odstąpienia, odstępne i karę umowną.

Nieporównanie mniejsze znaczenie mają takie źródła zobowiązań, jak jednostronne czynności prawne (np. przyrzeczenie publiczne) oraz tzw. bezpodstawne wzbogacenie, kiedy to podmiot prawa uzyskuje bez uzasadnienia prawnego korzyść majątkową. Szczególną lego postacią jest nienależne świadczenie.

Rozdział 8

Najzupełniej wyjątkowo stosunki zobowiązaniowe powstają obecnie z aktów administracyjnych, ale w gospodarce planowej było to bardzo częste. Natomiast zawsze ważnym źródłem zobowiązań były. są i bez wątpienia będą czyny niedozwolone (tzw. delikty). Występują one w razie wyrządzenia poza stosunkiem umownym szkody, za którą ustawa czyni kogoś odpowiedzialnym. Ponadto trzeba zasygnalizować występowanie jeszcze innych zdarzeń prawnych, z którymi szczególne przepisy ustawowe wiążą skutki w postaci powstania zobowiązania (np. tzw. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, czy utrata lub uszkodzenie rzeczy wniesionej przez gościa do hotelu)

8.11. Wzorce umów

Wzorcem umowy są wszelkie jednostronnie przygotowane klauzule umowne stosowane przy zawieraniu umów. Obecnie kodeks cywilny już nie dzieli wzorców umów na normatywne, kwalifikowane i niekwalifikowane, lecz upoważnia każdy podmiot prawa do ustalenia wzorca umowy. W praktyce takie wzorce ustalają przedsiębiorcy świadczący usługi w skali masowej, tworząc ogólne warunki umów, wzory (formularze) umów, czy regulaminy. Szczególne regulacje o charakterze restrykcyjnym zostały wprowadzone dla wzorców stosowanych w obrocie konsumenckim.

Zgodnie z obecnymi ustaleniami kodeksowymi warunkiem mocy wiążącej wzorca umowy jest jego doręczenie drugiej stronie przed zawarciem umowy. Do niedawna wystarczało doręczenie takiego wzorca przy zawarciu, co praktycznie uniemożliwiało zapoznanie się z nim drugiej strony przed zawarciem umowy.

Dodane w 2003 r. przepisy kodeksowe zobowiązały stronę posługującą się wzorcem umowy w postaci elektronicznej do udostępnienia go drugiej stronie przed zawarciem umowy. Powinno to nastąpić w taki sposób, aby mogła ona wzorzec ten przechowywać i odtwarzać w zwykłym toku czynności. Warto zauważyć, że ustalenie to odnosi się nie tylko do przedsiębiorcy składającego ofertę w postaci elektronicznej, ale do każdego, kto stosuje wzorzec umowy w postaci elektronicznej.

Zamiast doręczenia wzorca umowy niekiedy jest możliwe uproszczone poinformowanie kontrahenta o stosowanym wzorcu. Ustalenia kodeksowe dopuszczają to w sytuacji, gdy posługiwanie się wzorcem w stosunkach danego rodzaju jest zwyczajowo przyjęte, a przy tym druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści (np. dzięki wywieszkom w środku transportowym). Jednakże nie dotyczy to umów zawieranych z udziałem konsumentów. Wtedy bowiem zasadą jest warunek doręczenia wzorca konsumentowi, co nie dotyczy jedynie umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego.

Podstawy prawa cywilnego 2 1 3

Zgodnie z ustaleniami kodeksowymi w razie sprzeczności treści umowy z wzorcem umowy strony są związane umową. Ustalenia umowne mają więc wtedy pierwszeństwo i w określonym zakresie postanowienia danego wzorca umowy są bezskuteczne. W razie zaś konfliktu między różnymi wzorcami ustalonymi przez przedsiębiorców, którzy zawarli umowę, to w takiej sytuacji strony wiążą jedynie te postanowienia wzorców, które nie są ze sobą sprzeczne. Do zawarcia umowy wtedy w ogóle nie dojdzie, jeśli przedsiębiorca niezwłocznie po otrzymaniu oferty odwołującej się do takiego różniącego się wzorca, odmówi zawarcia umowy nie obejmującej sprzecznych postanowień wzorców.

Kodeks cywilny wymaga, aby każdy wzorzec umowy był sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały. Ten warunek transparentości (przejrzystości) wzorca dotyczy wszystkich wzorców umów. Jednak tylko w stosunkach z konsumentami ustalenie kodeksowe wprowadza dyrektywę wykładni, nakazującą tłumaczenie postanowień niejednoznacznych wzorca na korzyść konsumenta. W innych wypadkach niezrozumiałe ustalenia wzorca nie wywołują żadnego skutku prawnego i nie wiążą drugiej strony umowy.

Trzeba podkreślić, że wzorzec umowy nic może obejmować niedozwolonych postanowień umownych, nazywanych często klauzulami abuzywnymi. Są to takie ustalenia, które kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy, na co konsument nie ma rzeczywistego wpływu. K.c. przewiduje, że wskazane niedozwolone klauzule nie uzgodnione indywidualnie z konsumentem są bezskuteczne i nie wiążą go. Przykładowy katalog tego rodzaju postanowień jest zawarty w przepisach kodeksowych. Jest to lista tzw. klauzul szarych, co do których istnieje swoiste domniemanie abuzywności, wynikające z doświadczeń praktyki, która wskazuje typowe postanowienia umowne rozkładające w nieproporcjonalny, niesymetryczny sposób ryzyko na strony obrotu cywilnoprawnego. Powołany przepis zawiera regułę interpretacyjną, która pomaga rozwiać wątpliwości co do kwalifikacji określonej klauzuli jako niedozwolonej.

Omawiana lista postanowień niedozwolonych obejmuje aż 23 punkty. W razie wątpliwości powstałych przy analizie konkretnego postanowienia umowy lub ustalenia wzorca umowy, dokonanej na podstawie kodeksowej klauzuli generalnej definiującej pojęcie niedozwolonych postanowień umownych, powinno się uznać za niedozwolone postanowienia umowne m.in. takie, które w szczególności:

• wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie;

• wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania;

• przewidują postanowienia, z którymi konsument nic miał możliwości się zapoznać przed zawarciem umowy;

214 Rozdział 8

• uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, nie mającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie;

• uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta konsumenta;

• przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy;

• wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie nic spełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania;

• nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy. Ustalenia stosunków umownych z udziałem konsumentów podlegają ocenie

sądów z punktu widzenia przestrzegania kodeksowych wymagań w zakresie postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta. Sądowa kontrola wzorców umów może być kontrolą incydentalną (indywidualną), dotyczącą treści konkretnego stosunku zobowiązaniowego powstałego z użyciem danego wzorca, bądź kontrolą abstrakcyjną treści postanowień zawartych we wzorcu, przewidzianą w k.p.c. jako jeden z rodzajów spraw gospodarczych. Materialnoprawną podstawą powyższej kontroli są przepisy kodeksowe poświęcone wzorcom umów. Przepisy te wprowadzone dla ochrony interesów słabszej strony, jaką jest konsument, są obecnie generalnie zharmonizowane z ustaleniami dyrektywy 93/13/EWG o niedozwolonych klauzulach w umowach konsumenckich z 1993 r.

8.12. Zasady wykonywania zobowiązań

Wykonanie zobowiązania oznacza spełnienie świadczenia prowadzące do pełnego zaspokojenia interesu wierzyciela, określonego w treści stosunku zobowiązaniowego. Przy wykonywaniu zobowiązań zastosowanie znajdują w pierwszej kolejności przepisy ogólne o zobowiązaniach ustalone w k.c. Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi spoteczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego. Powinny być przy tym przestrzegane również ustalone zwyczaje. Zarazem przepis kodeksowy wymaga, aby w taki sam sposób wierzyciel współdziałał przy wykonaniu zobowiązania. Należy podkreślić, że ustalenia kodeksowe zobowiązują dłużnika do należytej staranności, czyli staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju. W wypadku przedsiębiorcy tę staranność określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru prowadzonej przez niego działalności gospodarczej. Oznacza to konieczność posiadania odpowiedniej wiedzy, umiejętności oraz środków wykonania danego zobo-


wiązania. Trzeba również przywołać kodeksową zasadę, że zobowiązanie może być wykonane przez podwykonawców. Wyjątki od tej reguły mogą wynikać z treści czynności prawnej, z ustawy lub z właściwości świadczenia. Jeśli zaś chodzi o świadczenie rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, to dłużnik powinien świadczyć rzeczy średniej jakości, o ile nic innego w kwestii jakości rzeczy nie wynika z obowiązującego prawa, umowy lub okoliczności.

Wykonanie każdego zobowiązania podlega kodeksowym przepisom o wykonywaniu zobowiązań. Przepisy te zobowiązują wierzyciela do przyjęcia świadczenia częściowego, chyba że to naruszałoby jego uzasadniony interes. Miejsce i termin spełnienia świadczenia mogą być oznaczone w umowie lub wynikać z właściwości zobowiązania. Jeśli tak nie jest, to zgodnie z k.c. świadczenie powinno być spełnione w miejscu, gdzie w chwili powstania zobowiązania dłużnik miał zamieszkanie lub siedzibę, ale świadczenie pieniężne powinno być spełnione w miejscu zamieszkania lub siedziby wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia. Jeśli zaś właściwy czas wykonania zobowiązania nie został określony, to świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Dłużnik spełniając świadczenie może żądać od wierzyciela pokwitowania. W określonych w k.c. okolicznościach dłużnik może złożyć świadczenie do depozytu sądowego.

W przypadku zobowiązań z umów wzajemnych do ich wykonywania znajdują zastosowanie szczególne ustalenia kodeksowe w tym zakresie, uchylające stosowanie ogólnych przepisów o wykonywaniu zobowiązań. Najważniejszym takim ustaleniem jest zasada jednoczesności świadczeń. Umożliwia ona powstrzymanie się od spełnienia świadczenia, dopóki druga strona nie zaoferuje świadczenia wzajemnego. Ważne znaczenie ma ustalenie kodeksowe dotyczące sytuacji, gdy jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej. Wówczas powstaje uprawnienie do odstąpienia od umowy, jak też możliwość żądania wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.

Oprócz ustaleń kodeksowych dotyczących generalnie wykonywania zobowiązań różne ustawy odrębne zawierają ustalenia szczególne w zakresie wykonywania zobowiązań powstałych z umów uregulowanych w tych ustawach. Takie szczególne ustalenia znajdują się m.in. w prawie przewozowym z 1984 r., czy ustawie o usługach turystycznych z 1997 r. Dotyczą one np. wykonywania świadczeń zastępczych.

8.13. Zasady, rodzaje i przesłanki odpowiedzialności cywilnej

Problematyka odpowiedzialności cywilnej należy bez wątpienia do szczególnie skomplikowanych zagadnień prawa cywilnego. Zakres pojęciowy odpowiedzialności odszkodowawczej jest węższy od pojęcia odpowiedzialności cywil-

216 Rozdział 8

nej, gdyż nie obejmuje np. sankcji cywilnoprawnych w postaci nieważności lub bezskuteczności czynności prawnej. Najczęściej jednak mówiąc o odpowiedzialności cywilnej, mamy na myśli odpowiedzialność odszkodowawczą, tj. taką, gdy obowiązujące prawo cywilne przewiduje odpowiedzialność jednego podmiotu za szkodę poniesioną przez inny podmiot. Istota omawianej odpowiedzialności sprowadza się więc do obowiązku dania odszkodowania, czyli spełnienia świadczenia odszkodowawczego. Jeśli w określonej sytuacji żaden podmiot prawa cywilnego nie jest obciążony odpowiedzialnością za doznaną przez kogoś szkodę, to konsekwencje tego ponosi sam poszkodowany.

Odpowiedzialność odszkodowawcza może być oparta na różnych zasadach. Najważniejszą z nich jest zasada winy, odwołująca się do założenia, że za skutki zawinionego działania lub zaniechania wyrządzającego szkodę sprawca powinien ponieść konsekwencje prawne. Jest to naczelna zasada w dziedzinie odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych. Wyraża to zwłaszcza art. 415 k.c., zgodnie z którym kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Pojęcie winy jest tutaj rozumiane jako bezprawne i zarazem naganne (wadliwe) postępowanie, przy czym występuje konieczność łącznego wystąpienia wymienionych dwóch elementów składowych: obiektywnego i subiektywnego. Bezprawność w prawie cywilnym powinna być w zasadzie rozumiana jako niezgodność (sprzeczność) określonego zachowania z przepisami ustawy. Stopnie wadliwości zaś czynnika subiektywnego prowadzą do odróżnienia winy umyślnej od niedbalstwa, rozumianego jako niedołożenie wymaganej staranności, a występują przy tym różne stopnie pośrednie winy. Generalnie jednak każda postać winy powoduje odpowiedzialność odszkodowawczą przewidzianą we wskazanym przepisie kodeksowym. Warto podkreślić, że za szkodę wyrządzoną umyślnie odpowiedzialność sprawcy jest bezwzględna.

W ostatnich latach wzrasta na znaczeniu odpowiedzialność odszkodowawcza oparta na zasadzie ryzyka, która jest różnie rozumiana w poszczególnych regulacjach ustawowych, odwołujących się do ryzyka właściciela, ryzyka posiadacza rzeczy, ryzyka przedsiębiorcy, czy ryzyka zwierzchnika. Wiąże się to ze zwiększonymi zagrożeniami dla życia, zdrowia oraz majątku każdego człowieka w wyniku rozwoju mechanicznych środków komunikacji poruszanych za pomocą sił przyrody, używania różnych niebezpiecznych dla otoczenia urządzeń, posługiwania się innymi osobami przy prowadzeniu działalności gospodarczej itp. W tego rodzaju sytuacjach jest społecznie uzasadnione odstąpienie od winy jako miernika oceny zachowań powodujących powstanie szkody i odwołanie się do konieczności ponoszenia odpowiedzialności za sam skutek. Nie jest to jednak odpowiedzialność absolutna, gdyż zwalniają od niej określone ustawowo, zobiektywizowane okoliczności. Należy do nich w szczególności tzw. siła wyższa (vis maior), które to pojęcie nie jest zdefiniowane w prawie polskim. Domi-

podstawy prawa cywilnego 217

nujące w nauce prawa obiektywistyczne teorie siły wyższej rozumieją przez nią /darzenie zewnętrzne o charakterze nadzwyczajnym, którego skutkom nie sposób zapobiec. Często jest do tego dodawana cecha niemożliwości przewidzenia określonego zdarzenia, ale nie w sensie absolutnym, a jedynie w oznaczonej sytuacji.

Stosunkowo niewielkie znaczenie ma w praktyce odpowiedzialność odszkodowawcza oparta na zasadzie słuszności. Zasada ta pomija winę i odwołuje się do zasad współżycia społecznego jako uzasadnienia omawianej odpowiedzialności w sytuacjach wyjątkowych, wyraźnie oznaczonych w kodeksie cywilnym. Rośnie natomiast rola zasady gwarancyjno-rcpartycyjncj. która jest związana z działalnością ubezpieczeniową. Na tej właśnie zasadzie jest oparta odpowiedzialność ubezpieczycieli, którzy ze składek ubezpieczających się tworzą specjalny fundusz przeznaczony na wypłatę odszkodowań i innych świadczeń osobom ubezpieczonym. Jest to odpowiedzialność gwarancyjna, która mieści się w ramach odpowiedzialności odszkodowawczej, ale nie ma wciąż tak dużego znaczenia, jak odpowiedzialność typu sprawczego.

Wymienione powyżej zasady, na których może być oparta odpowiedzialność odszkodowawcza, znajdują zastosowanie do dwóch przeciwstawianych sobie rodzajów tej odpowiedzialności. Jednym z nich jest odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania powstałego z zawartej umowy (kontraktu). Jest to tzw. odpowiedzialność kontraktowa, uregulowana w art. 471 i nast. k.c. Powołane przepisy kodeksowe wiążą tego rodzaju odpowiedzialność z niezachowaniem należytej staranności przez dłużnika, ale zarazem dopuszczają, że zakres tej odpowiedzialności może być zarówno rozszerzony, jak też zawężony przez przepisy ustawowe lub czynność prawną. Nieważne jest tylko zastrzeżenie umowne, że dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkodę, którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie. Omawiana odpowiedzialność jest z reguły oparta na zasadzie winy. Wskazany art. 471 k.c. zawiera domniemanie prawne, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania umownego stanowi następstwo okoliczności, za które dłużnik odpowiada. Mogą to być okoliczności przez dłużnika zawinione, ale jego odpowiedzialność może też być oparta w danej sytuacji na innej zasadzie, w tym zwłaszcza na zasadzie ryzyka. Do tej właśnie zasady odwołuje się art. 474 k.c, zgodnie z którym dłużnik jest odpowiedzialny jak za własne działanie lub zaniechanie za postępowanie osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa bądź którym wykonanie zobowiązania powierza. Dotyczy to także wykonania zobowiązania przez przedstawiciela ustawowego dłużnika. W tych wszystkich sytuacjach to na dłużniku spoczywa ciężar wykazania, iż niewykonanie lub nienależyte wykonanie danego zobowiązania umownego nastąpiło wskutek takich okoliczności, za które odpowiedzialności nie ponosi. Jeżeli tego nie wykaże, to poniesie odpowiedzialność odszkodowawczą.

218 Rozdział 8

Drugim rodzajem odpowiedzialności odszkodowawczej jest tzw. odpowiedzialność deliktowa, czyli z lytulu czynów niedozwolonych. Występuje ona wówczas, gdy obowiązujące prawo łączy czyjś obowiązek odszkodowawczy z innym zdarzeniem prawnym niż umowa. W konsekwencji jest to obowiązek o charakterze pierwotnym, a nie następczym. Chodzi tutaj o sytuacje, gdy szkoda zostaje wyrządzona niezależnie od istnienia uprzednio między określonymi podmiotami stosunku cywilnoprawnego. Jak już wyżej wspomniano, omawiana odpowiedzialność jest z reguły oparta na zasadzie winy. Tak jest zwykle w wypadku odpowiedzialności za własne czyny, w tym za winę w nadzorze nad zwierzęciem, jak i niektóre cudze czyny: za osoby niepoczytalne oraz za czyny osób. którymi się posłużono. Jednak odpowiedzialność za czyn podwładnego jest oparta na zasadzie ryzyka. Na tej ostatniej zasadzie jest ponadto oparta odpowiedzialność za wyrzucenie, wylanie lub spadnięcie przedmiotu z pomieszczenia, zawalenie się budowli, szkodę wyrządzoną przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu poruszanego sitami przyrody, jak też przez ruch mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody, a także przez produkt niebezpieczny.

Odpowiedzialność kontraktowa lub deliktowa podmiotu wymaga wystąpienia jej przesłanek, czyli warunków, od których jest uzależnione powstanie obowiązku odszkodowawczego. Konieczne są trzy przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej:

• zdarzenie, z którym obowiązujące prawo wiąże czyjś obowiązek odszkodowawczy;

• powstanie szkody;

• istnienie związku przyczynowego między zdarzeniem powodującym powstanie obowiązku odszkodowawczego a szkodą. Tylko pierwsza z wymienionych przesłanek jest inna w reżimie odpowie

dzialności kontraktowej w porównaniu z odpowiedzialnością deliktowa. W wypadku odpowiedzialności kontraktowej zdarzeniem powodującym powstanie obowiązku odszkodowawczego jest niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania umownego. Natomiast w reżimie odpowiedzialności deliktowej takim zdarzeniem rodzącym obowiązek odszkodowawczy jest innego rodzaju fakt określony przez obowiązujące prawo i nie mający związku ze stosunkiem umownym. Wyżej zostały wskazane takie stany faktyczne określone przez przepisy kodeksowe.

Pozostałe przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej są tak samo ujęte w odniesieniu do odpowiedzialności kontraktowej, jak i deliktowej. Jedną z nich jest szkoda rozumiana w nauce prawa i orzecznictwie jako uszczerbek w dobrach lub interesach prawnie chronionych, poniesiony przez poszkodowanego wbrew jego woli. Pojęcie to nic jest zdefiniowane ustawowo i występują różnice zdań w kwestii, czy obejmuje ono nic tylko uszczerbek majątkowy, ale także


uszczerbek niemajątkowy. Ten ostatni k.c. określa mianem krzywdy, z której wyrządzeniem związany jest w oznaczonych wypadkach obowiązek zapłaty zadośćuczynienia pieniężnego. Szerokie rozumienie pojęcia szkody, obejmujące również szkodę niemajątkową, zyskało dodatkowe uzasadnienie w świetle orzecznictwa wspólnotowego, które Polska przyjęła wraz z całym wspólnotowym dorobkiem prawnym, stając się członkiem UE. Znamienny jest w tej kwestii wyrok ETS z 12 marca 2002 r.. dotyczący odpowiedzialności za zmarnowany urlop podczas imprezy turystycznej, omówiony w punkcie 2 rozdziału 10 podręcznika. Orzeczenie to musi być obecnie uwzględniane przez polskie sądy.

Szkoda może wystąpić w dwóch postaciach: jako tzw. szkoda na osobie oraz szkoda na mieniu - w zależności od tego. jakie dobro zostało naruszone. Jeśli zaś chodzi o konsekwencje wyrządzonej szkody, to w wypadku szkody na osobie mogą one mieć charakter zarówno niemajątkowy (tzw. krzywda), jak i majątkowy, obejmując koszty leczenia, zabiegów rehabilitacyjnych i specjalnego odżywiania, jak też utracone zarobki, utratę zdolności do pracy itp. Natomiast szkoda na mieniu zawsze ma postać majątkową. Należy podkreślić, że k.c. odróżnia dwa rodzaje szkody majątkowej: zwykle chodzi o stratę poniesioną przez poszkodowanego, czyli tzw. szkodę rzeczywistą (damnttm emergens), ale szkoda może też obejmować utracone korzyści, jakich poszkodowany mógł się spodziewać, gdyby nie wyrządzono mu szkody, czyli tzw. utracone wzbogacenie {hterum cessans). Zasadniczo obydwa te rodzaje szkody podlegają obowiązkowi odszkodowawczemu Jednakże przepisy ustawowe lub postanowienia umowne mogą w tej kwestii stanowić inaczej.

Wskazany wyrok ETS z 12 marca 2002 r. uznał, że nienależyte wykonanie umowy o imprezę turystyczną, powodujące uszczerbek w postaci niemożności pełnego skorzystania z danej imprezy wskutek utraty przyjemności z pobytu na niej oznacza szkodę inną niż na osobie, mieszczącą w sobie też szkodę niemajątkową. Przeważnie uważa się, iż roszczenie o zadośćuczynienie za tego rodzaju uszczerbek ma charakter niemajątkowy. Jednak w gospodarce rynkowej takie trudne do oszacowania szkody mają swoją cenę i mogą być dochodzone w obecnym stanie prawa polskiego w szczególności na podstawie przepisów arl. 322 k.p.c. W nauce prawa można spotkać pogląd, że utraconą przyjemność z pobytu na urlopie można zakwalifikować jako szczególną tzw. wartość z upodobania {praeńum affectionis), która tradycyjnie jest jednak uważana za nie podlegającą odszkodowaniu. Na szczególną uwagę zasługuje stanowisko, że utrata przyjemności z podróży może być często zakwalifikowana jako szkoda majątkowa, jak również oznaczać w określonych sytuacjach naruszenie dóbr osobistych takich, jak zdrowie, prawo do ciszy i spokoju psychicznego, czy prawo do korzystania z nieskażonego środowiska naturalnego. Za szerszą ochroną dóbr osobistych w ramach reżimu kontraktowego opowiada się M. Sa-fjan, wskazując, że uszczerbek w postaci naruszenia takich wartości, jak utrata

220 Rozdział 8

oczekiwanych doznań estetycznych lub poznawczych, utrata przyjemności, czy naruszenie spokoju psychicznego, nie powinien być wtłaczany na siłę w pojęcie dobra osobistego. Generalnie trzeba podkreślić kształtowanie się szerokiego, wspólnotowego pojęcia szkody oraz odchodzenie od tradycyjnych poglądów w tym zakresie.

Trzecią przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej jest istnienie związku przyczynowego między zdarzeniem, z którym obowiązujące prawo łączy czyjś obowiązek odszkodowawczy, a szkodą doznaną przez poszkodowanego. K.c. uznaje, że laki związek istnieje tylko w zakresie normalnych następstw działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Jest to wyrazem koncepcji tzw. przyczynowości adekwatnej, która obowiązek odszkodowawczy wiąże jedynie z typowym przebiegiem zjawisk. Nie stoi to na przeszkodzie, że czasem sama ustawa lub strony umowy mogą inaczej określić zakres skutków, za które będą ponosić odpowiedzialność cywilną.

ROZDZIAŁ «/

Umowy w turystyce i rekreacji

9.1. Rodzaje umów o świadczenie usług turystycznych

Szeroko rozumiane umowy o świadczenie usług turystycznych mogą odnosić się do wszystkich tego rodzaju usług. W konsekwencji takie umowy są zawierane przez bardzo różne podmioty, w szczególności przez przedsiębiorców turystycznych: organizatorów turystyki, pośredników turystycznych, przedsiębiorców hotelarskich, prowadzących kempingi i pola biwakowe, podmioty świadczące usługi przewodnickie, pilotarskie, gastronomiczne lub bankietowe, przewoźników i inne podmioty świadczące usługi transportowe, ale również przez podmioty świadczące usługi rekreacyjne, rozrywkowe lub inne usługi wykonywane na rzecz turystów lub odwiedzających.

Szczególne znaczenie mają umowy o świadczenie usług turystycznych zawierane przez organizatorów turystyki i pośredników turystycznych. Generalnie można odróżnić dwa podstawowe rodzaje tych umów. Jeden stanowią umowy o pakiet usług turystycznych, w odróżnieniu od umów o pojedyncze usługi turystyczne. Taki zestaw usług jest objęty jednym zobowiązaniem organizatora turystyki, co zgodne jest z ich jednolitym charakterem ekonomicznym oraz odpowiada takiemu właśnie całościowemu traktowaniu przez klientów świadczonych na ich rzecz usług. Tego typu umowa najczęściej jest określana mianem umowy o podróż, umowy o wycieczkę lub umowy o imprezę turystyczną. W tym podręczniku jest preferowany ten ostatni termin. Natomiast w ustawie o usługach turystycznych jest używane bardzo długie określenie „umowa o świadczenie usług turystycznych polegających na organizowaniu imprez turystycznych". Zarazem w tej ustawie jest niezbyt konsekwentnie stosowany ogólny termin „umowa o świadczenie usług turystycznych", który z reguły odnosi się do umów o organizowaniu imprez turystycznych, ale w przepisach ogólnych powołanej ustawy ma wyraźnie szerszy zakres, obejmując nim także umowy o pojedyncze usługi turystyczne. Te ostatnie mają obecnie mniejsze znaczenie praktyczne.

222 Rozdział 9

Szczególnie ważną umową o świadczenie usług turystycznych jest umowa hotelowa, która nie znalazła dotychczas ustawowego uregulowania. W praktyce turystycznej wykształciły się w ostatnich lalach takie umowy, jak umowa o korzystanie z kempingu, umowa o korzystanie z pola biwakowego, umowa o świadczenie usług przewodnickich, czy umowa pilotażu wycieczki. Praktyka też ukształtowała pod wpływem potrzeb występujących w turystyce specyficzne ustalenia umów o usługi gastronomiczne i umów o usługi bankietowe, wykonywanych na rzecz turystów. Właśnie potrzeby praktyczne doprowadziły także do ukształtowania się szczególnych podstaw umownych stosunków organizatorów turystyki z podwykonawcami, a zwłaszcza z przedsiębiorcami hotelarskimi.

Odrębne miejsce w ramach szeroko rozumianych umów o świadczenie usług turystycznych zajmują umowy o usługi transportowe. Poszczególne typy umów o usługi transportowe funkcjonują przy tym w istocie niezależnie od turystyki, ale jej ścisłe związki z transportem wymuszają nieraz wprowadzanie szczególnych unormowań prawnych w tym zakresie. Specyficzne jest też miejsce i rola usług turystycznych nazywanych tradycyjnie mianem time-sharingu. Zawierane są wówczas umowy różnych typów, co wymagało przybliżenia w osobnym punkcie 15 tego rozdziału podręcznika. Ponadto rozmaite typy umów nazwanych, jak zwłaszcza umowa darowizny i umowa użyczenia, spełniają szczególne funkcje gospodarcze w turystyce i wymagało to omówienia w tym rozdziale podręcznika. Rozdział ten przybliża też w punkcie 19 cechy specyficzne umów o świadczenie usług rekreacyjnych, mających daleko sięgające związki z turystyką. Odnosi się to w szczególności do odrębnie przedstawionej w punkcie 20 umowy o korzystanie z placówki wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej.

9.2. Umowa o imprezę turystyczną

9.2.1. Charakter prawny umowy

Współczesne podejście ustawodawcy, sądownictwa oraz przedstawicieli nauki prawa traktuje świadczenia przewozowe, noclegowe, żywieniowe, przewodnickie oraz inne wykonywane na rzecz turystów w sposób łączny jako pewnej całości, którą zobowiązuje się zapewnić organizator turystyki. Przy tym ten pakiet usług turystycznych ma zmienną treść. Powoduje to, że konkretna umowa o pakietowe usługi turystyczne ma treść umożliwiającą zaspokojenie zindywidualizowanych potrzeb. Ten pakietowy charakter usług turystycznych znajduje wyraz w dyrektywie 90/3I4/EWG.

Charakter prawny umowy tego typu wcale nie jest oczywisty. Dawniej umowa o imprezę turystyczną była zwykle kwalifikowana jako odmiana umowy

Umowy w turystyce i rekreacji 223

o dzieło lub umowa nienazwana. Obecnie w nauce prawa najczęściej przyjmuje się za M. Nesterowiczem, że jest to umowa mieszana, składająca się z elementów różnych typów umów, w tym zwłaszcza umowy o dzieło, przewozu, najmu pomieszczenia- przechowania, sprzedaży, zlecenia i umów podobnych do zlecenia, ale mająca także specyficzne cechy własne, wskazujące na tworzenie się nowego typu umowy. Wymieniony autor dokonuje takiej właśnie kwalifikacji prawnej umowy o wycieczkę (o podróż) również na gruncie obowiązywania ustawy o usługach turystycznych z 1997 r., wskazując- że do analizowanej umowy należy stosować przepisy prawa cywilnego o umowach w ogólności. przepisy części ogólnej zobowiązań oraz przepisy o umowach nazwanych. Te ostatnie należałoby stosować wprost lub w drodze analogii w zależności od stopnia podobieństwa określonych świadczeń. Ponadto do tej umowy trzeba oczywiście stosować również przepisy ustawy o usługach turystycznych. Jednak słabą stroną stanowiska traktującego umowę o imprezę turystyczną (o podróż) jako umowę mieszaną jest to, że w nauce prawa często kwestionuje się celowość wyróżnienia umów mieszanych, gdyż mieszczą się one w istocie w obrębie umów nienazwanych.

Z kolei J. Raciborski w komentarzu do ustawy o usługach turystycznych uchyla się od zajęcia stanowiska w kwestii charakteru prawnego umowy o podróż i wyraźnie nie opowiada się za traktowaniem umowy o imprezę turystyczną ani jako umowy mieszanej, ani jako szczególnego rodzaju umowy o dzieło. Zdaniem tego autora stan regulacji prawnej jeszcze nie uzasadnia stwierdzenia o nabraniu przez umowę o zorganizowanie imprezy turystycznej charakteru

umowy nazwanej. Pogląd o występujących lukach w dotychczasowej regulacji ustawowej

umowy o wycieczkę zdecydowanie przedstawia także E. Łętowska. wskazując na konieczność pełnej implementacji dyrektywy 90/314/EWG do polskiego prawa. Zastrzeżenia co do niepełnej implementacji tej dyrektywy najwyraźniej powstrzymały tę autorkę od stwierdzenia, że w świetle regulacji prawa polskiego jest to już umowa nazwana.

Należy podkreślić, że nowelizacja ustawy o usługach turystycznych przez tzw. ustawę horyzontalną z 2000 r. dokonała oczekiwanego wypełnienia większości luk w zakresie unormowania przez polskie prawo umowy o imprezę turystyczną w sposób zbliżony do wymaganego przez powołaną dyrektywę. Późniejsze zmiany ustawy o usługach turystycznych spowodowały, że chociaż nadal są zgłaszane słuszne postulaty w zakresie niepełnej implementacji dyrektywy 90/314/EWG, to jednak obecnie już nie występują przeszkody natury prawnej, by uznać analizowany typ umowy za w pełni wyodrębnioną ustawowo umowę nazwaną. Ten głoszony przeze mnie od kilku lat pogląd zyskuje stale nowych zwolenników. W zakresie nieuregulowanym ustawą o usługach turystycznych zgodnie z jej ustaleniami należy do tego typu umów stosować przepisy kodeksu

224 Rozdział 9

cywilnego oraz inne przepisy dotyczące ochrony konsumenta. Takie przepisy są zawarte w ustawie o ochronie niektórych praw konsumentów z 2000 r. W stosunku do tej ustawy, jak i kodeksu cywilnego unormowania cywilistyczne ustawy o usługach turystycznych stanowią lex specialis.

Za cechy charakteryzujące typ umowy o imprezę turystyczną, czyli jej postanowienia przedmiotowo istotne (essentialia negotii), należy uznać: » określenie miejsca pobytu lub trasy wycieczki w zależności od tego, czy

mamy do czynienia z imprezą turystyczną w postaci pobytu wypoczynkowego, czy też program danej imprezy obejmuje zmianę miejsca pobytu uczestników;

• ustalenie programu imprezy turystycznej, tj, rodzaju, jakości i terminów usług turystycznych stanowiących zintegrowany pakiet;

• określenie ceny imprezy turystycznej, będącej zryczałtowaną opłatą za dany pakiet usług turystycznych. Wymienione postanowienia wyznaczają cechy swoiste omawianej umowy.

Wystąpienie wszystkich tych znamion łącznic jest niezbędne, aby w procesie kwalifikacji danej czynności prawnej można było zaliczyć ją do typu umowy o imprezę turystyczną. Inne postanowienia takiej umowy, chociaż są uznane za konieczne przez ustawę o usługach turystycznych lub też mogą być przez same strony danej umowy uznane za niezbędne, to jednak w procesie kwalifikowania konkretnej umowy do typu umowy o imprezę turystyczną nie mają znaczenia.

Jak prawie wszystkie umowy, umowa o imprezę turystyczną ma charakter konsensualny. Dochodzi ona do skutku przez same zgodne oświadczenia woli stron. Przy tym trzeba podkreślić, że jest to umowa adhezyjna, czyli zawierana przez przystąpienie. Ze względu na jej masowość wymaga ona posługiwania się w procesie zawierania wzorcami umownymi ustalanymi przez organizatorów turystyki. Takie wzorce w postaci katalogów, folderów, broszur, ogólnych warunków uczestnictwa, wzorów umów itp. ustalone z góry przez jedną stronę umowy muszą być z reguły zaakceptowane przez klienta. Jako bowiem słabsza ekonomicznie strona umowy o imprezę turystyczną klient stoi przed alternatywą zaakceptowania proponowanej treści umowy albo zrezygnowania z jej zawarcia. Możliwości negocjowania zmiany proponowanych ustaleń umownych są tutaj ograniczone do kwestii drugorzędnych albo o jeszcze mniejszym znaczeniu.

W celu przeciwdziałania nadużywaniu przez organizatorów turystyki stosowanych przez nich wzorców umów ustawodawca wprowadził do ustawy o usługach turystycznych zabezpieczenia w postaci norm o charakterze semiimpera-tywnym. Wyrazem tego jest ustalenie powołanej ustawy, że postanowienia umów mniej korzystne dla klientów niż postanowienia tej ustawy są z mocy prawa nieważne. W miejsce tych nieważnych postanowień umowy mają obowiązywać przepisy ustawy, co jednak w praktyce nie jest proste do zrealizowania.

Umowy w turystyce i rekreacja 225

Analizowana umowa jest zazwyczaj zawierana przez samych przyszłych uczestników danej imprezy turystycznej. Nierzadkie jednak są sytuacje, gdy stronami umów zawieranych z organizatorami turystyki są podmioty takie, jak zakłady pracy, szkoły, stowarzyszenia itp., działające na rzecz osób trzecich, które mają być uczestnikami korzystającymi ze świadczeń przewidzianych umową. W takim wypadku mamy do czynienia z umową o świadczenie na rzecz osoby trzeciej.

Jak wynika z wyżej wskazanych postanowień przedmiotowo istotnych, umowa o imprezę turystyczną ma z natury rzeczy charakter odpłatny. Świadczenie pieniężne uczestnika imprezy turystycznej lub działającego na jego rzecz innego podmiotu będącego stroną tej umowy, stanowi tutaj ekwiwalent pakietu usług turystycznych, do których spełnienia zobowiązuje się organizator turystyki. Strony analizowanej umowy traktują świadczenia wzajemne jako równoważne, co powoduje, że i sama umowa ma charakter wzajemny. Należy przy tym dodać, że umowa o imprezę turystyczną należy do grupy umów rezultatu, a nie umów starannego działania. Organizator turystyki bowiem zobowiązuje się do zrealizowania ustalonego programu imprezy turystycznej i od odpowiedzialności w tym zakresie zasadniczo nie zwalnia go zachowanie należytej staranności. Niektóre elementy pakietu usług świadczonych w ramach danej imprezy turystycznej zobowiązują organizatora turystyki tylko do starannego działania. Tak jest w odniesieniu do kwestii zapewnienia bezpieczeństwa uczestnikowi imprezy turystycznej.

Z ustawy o usługach turystycznych wynika, że umowa o świadczenie usług turystycznych polegających na organizowaniu imprez turystycznych wymaga formy pisemnej. Jest to forma szczególna zastrzeżona dla celów dowodowych. Po zmianach omawianej ustawy nakłada ona na osobę, która zawarła z klientem laką umowę, obowiązek niezwłocznego dostarczenia temu klientowi jednego egzemplarza umowy.

9.2.2. Zawarcie umowy

Chociaż umowa o imprezę turystyczną jest zwykle zawierana przez przystąpienie klienta do warunków umownych ustalanych jednostronnie przez organizatora turystyki, to taki adhezyjny sposób zawarcia umowy wcale nie oznacza odstępstwa od ogólnych zasad zawierania umów. Formalnie tryb dojścia umowy do skutku pozostaje taki sam, jak w wypadku zawarcia umowy bez użycia żadnego wzorca umownego. Mamy w zasadzie tutaj także do czynienia z ofertą i jej przyjęciem przez drugą stronę.

Ustawa o usługach turystycznych ustala w aż dziesięciu punktach szczegółowe informacje, które powinny być zawarte w materiałach pisemnych udostępnianych klientom przez organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego, który proponuje klientom imprezy turystyczne. Są wśród nich wyżej wska-

226 Rozdział 9

zane posianowienia przedmiotowo istotne umowy O imprezę turystyczną. Omawiane przepisy zobowiązują, aby te informacje pisemne były sformułowane w sposób dokładny i zrozumiały. Dodany w 2000 r. przepis wprowadził przy tym oczywisty warunek, że takie informacje pisemne nic mogą wprowadzać klienta w błąd. Może to być wskazówką interpretacyjną dla sądu w razie ewentualnego sporu między stronami co do treści zawartej umowy.

Wskazane materiały pisemne to w szczególności broszury, foldery i katalogi danego organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego. Jeśli wyraźnie nie wynika z nich, że stanowią tylko zaproszenie do zawarcia umowy, to w świetle wymagań ustawowych co do treści takie broszury, foldery i katalogi należy traktować jako ofertę danego organizatora turystyki. Wymagania ustawy o usługach turystycznych powodują, że takie materiały pisemne organizatora turystyki w zasadzie nic rodzą wątpliwości co do ich charakteru prawnego. Jako zrozumiałą konsekwencję takiego właśnie typowego znaczenia broszur, folderów i katalogów jako oferty danego organizatora turystyki przepisy ustawy o usługach turystycznych przewidują, że wskazania zawarte w tego rodzaju informacjach pisemnych stają się elementem umowy, chyba że zawarta z określonym klientem umowa zawiera odmienne postanowienia.

Odmienny charakter broszur, folderów i katalogów oraz innych materiałów pisemnych danego organizatora turystyki może być nadany przez zamieszczenie w nich jednoznacznego ustalenia, że nie stanowią one oferty w rozumieniu kodeksowym, czy dodanie klauzuli, że z chwilą zgłoszenia rezerwacji (podpisania zgłoszenia) klient składa organizatorowi ofertę zawarcia umowy o imprezę turystyczną. Zdaniem P. Cybuli w przeważającej liczbie przypadków jest właśnie tak, że to klient składa organizatorowi ofertę zawarcia umowy w postaci zgłoszenia rezerwacji. Generalnie bardziej naturalna wydaje się oferta ze strony organizatora turystyki, ustalającego warunki uczestnictwa w imprezie turystycznej, niż ze strony klienta, który te warunki musi co do zasady zaakceptować, jeśli chce wziąć udział w danej imprezie.

Coraz częściej organizatorzy imprez turystycznych składają swoje oferty w postaci specjalnych komputerowych baz danych dostępnych za pośrednictwem Internetu. Zawieranie umów za pośrednictwem Internetu może mieć miejsce przy korzystaniu ze stron www, kiedy to występuje możliwość bezpośredniego porozumiewania się między stronami umowy, bądź za pośrednictwem poczty elektronicznej, która przez wysyłane tzw. e-maile nie tworzy bezpośredniej komunikacji między stronami. Zawierane taw drogą umowy mają liczne cechy specyficzne i ustalenie, czy określone postępowanie podmiotu stanowi ofertę w rozumieniu kodeksu cywilnego, czy jest tylko zaproszeniem do zawarcia umowy, może nastąpić tylko w konkretnym przypadku. W takich sytuacjach mamy do czynienia z zawieraniem umów na odległość, co obecnie reguluje ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów z 2000 r. Z porównania


zakresu podmiotowego tej ustawy z zakresem ustawy o usługach turystycznych wynika, że nic wszystkie umowy o świadczenie usług turystycznych zawierane na odległość podlegają przepisom o umowach zawieranych na odległość. Szeregu przepisów tej ustawy nie stosuje się przy tym do umów o świadczenie usług turystycznych w ściśle oznaczonym okresie. To wyłączenie odnosi się do obowiązku podania konsumentowi określonych informacji wstępnych, do prawa odstąpienia konsumenta od umowy w terminie 10 dni od jej zawarcia oraz do 30-dniowego terminu wykonania umowy.

Generalnie można powiedzieć, że oferta złożona przez organizatora turystyki przy wykorzystaniu środków porozumiewania się na odległość powinna dostarczać klientom nie mniej informacji niż ustawa o usługach turystycznych wymaga od oferty złożonej w postaci katalogów i innych lego rodzaju informacji pisemnych. Niewątpliwie odnoszą się do takiej oferty ustalenia kodeksu cywilnego, dotyczące składania oświadczeń woli w drodze elektronicznej.

Oczywiście konkretna umowa zawarta z klientem może obejmować odmienne ustalenia niż określone w katalogu, folderze lub innym wzorcu umowy. Wynika to zresztą z przepisu kodeksowego, który przewiduje, że w razie sprzeczności treści umowy z wzorcem umowy strony są związane umową. Zazwyczaj jednak zawarta umowa o imprezę turystyczną jest w pełni zgodna z ustaleniami warunków uczestnictwa w imprezach turystycznych organizowanych przez określone biuro podróży. Takie warunki uczestnictwa często narzucają konsumentom niekorzystne dla nich ustalenia i w związku z tym wymagają one kontroli, tak samo jak inne wzorce umów. Omawiane warunki okazują się nieraz niedozwolonymi postanowieniami umownymi. Poświadczają to kontrole działalności organizatorów turystyki dokonywane corocznie od 2003 r. przez Prezesa UOKiK. Wykazują one, że wiele umów o imprezy turystyczne zawiera klauzule niedozwolone, postanowienia tych umów są często niejednoznaczne, mętne i niezrozumiałe dla przeciętnego konsumenta, a warunki uczestnictwa są nieraz tak sformułowane przez organizatorów turystyki, że utrudniają konsumentom skuteczne dochodzenie roszczeń. W tym zakresie można wskazać pozytywne wzory klauzul umownych, które mogą być stosowane przez organizatorów turystyki, opracowane przez P. Cybulę (zob. „Umowa o imprezę turystyczną" powołana w bibliografii).

Oprócz tego, że wzorce umów nie powinny zawierać niedozwolonych postanowień umownych, trzeba też dodać, że wzorzec umowy nie może oczywiście zawierać ustaleń sprzecznych z normami prawnymi o charakterze bezwzględnie obowiązującym. Takie postanowienia umowne są tak samo nieważne z mocy prawa, jak w wypadku sprzeczności ze wspomnianymi już w tym rozdziale normami semi imperatywnymi ustawy o usługach turystycznych. Z powyższymi zastrzeżeniami można stwierdzić, że jeżeli umowa zawarta z klientem nie zawiera odmiennych postanowień, to ustalenia ujęte w katalogach i innych in-

2 2 8 Rozdział 9

formacjach pisemnych stanowiących ofertę organizatora turystyki lub jego zaproszenie do zawarcia umowy stają się elementem tej umowy.

Zgodnie z omawianą ustawą jeszcze przed zawarciem umowy o imprezę turystyczną organizator turystyki i pośrednik turystyczny mają do spełnienia kilka ważnych obowiązków informacyjnych, które są nawet szerzej ujęte niż w dyrektywie 90/314/EWG. Przepisy tej ustawy zobowiązują do podania klientowi ogólnych informacji o obowiązujących przepisach paszportowych, wizowych i sanitarnych, w tym o terminach oczekiwania na wydanie paszportu i wizy, o wymaganiach zdrowotnych dotyczących udziału w danej imprezie turystycznej, o możliwości zawarcia umowy ubezpieczenia od kosztów rezygnacji z udziału w imprezie turystycznej oraz o zakresie ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków i kosztów leczenia. Jest też obowiązek poinformowania klienta o szczególnych zagrożeniach życia i zdrowia na odwiedzanych obszarach oraz o możliwości ubezpieczenia z tym związanego. Ten obowiązek obejmuje także zagrożenia powstałe już po zawarciu umowy, O wszystkich tych sprawach turyści często nie mają nawet elementarnej wiedzy. To głównie w interesie klientów leży, żeby organizatorzy turystyki oraz pośrednicy turystyczni jako profesjonaliści nie tylko chcieli, ale również musieli podzielić się z klientami swoją wiedzą oraz doświadczeniem. Mogłoby to ograniczyć liczbę sporów na tle niewykonania lub nienależytego wykonania umowy o imprezę turystyczną. Jednak praktyka dowodzi, że przedsiębiorcy turystyczni w przygotowywanych przez siebie wzorcach umownych często manipulują informacją o przysługujących klientom uprawnieniach, udzielając informacji nieprawdziwej lub częściowej, bądź pomijając różne istotne informacje.

Umowa o świadczenie usług turystycznych polegających na organizowaniu imprez turystycznych powinna zgodnie z ustaleniami analizowanej ustawy określać aż 12 rodzajów szczegółowo ujętych ustaleń. Ustalenia te mają różny charakter, czego ustawowe wyliczenie zupełnie nie uwzględnia. Jest ono też niepełne, chociaż zostało uzupełnione podczas nowelizacji ustawy o usługach turystycznych w 2000 r. i 2004 r.

Jak już zostało podkreślone, najważniejszy element wymaganej treści omawianej umowy stanowi określenie jej postanowień przedmiotowo istotnych. Ważne znaczenie ma także oznaczenie stron tej umowy. Przy tym ustawa wymaga, aby indywidualizacja organizatora turystyki obejmowała zarazem określenie numeru jego wpisu do rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych oraz numeru identyfikacji podatkowej (NIP), a także imienia i nazwiska oraz pełnionej funkcji osoby, która w jego imieniu umowę podpisała, czyli po prostu pełnomocnika. Natomiast całkiem została pominięta w analizowanej ustawie kwestia zindywidualizowania drugiej strony umowy, czyli z reguły klienta. Konieczność oznaczenia kontrahenta organizatora turystyki jest tak oczywista, że zapewne z powodu tej oczywistości nie została wymieniona


w ustawie wśród koniecznych elementów umowy, podobnie zresztą jak kwestia podpisu klienta lub innego podmiotu zawierającego umowę na jego rzecz.

Odrębny rodzaj koniecznych ustaleń umowy o imprezę turystyczną stanowią jej postanowienia podmiotowo istotne. Zamieszczenie w umowie takich postanowień zależy od woli stron i tak naprawdę wcale nie jest niezbędne. W omawianej ustawie do takich postanowień zaliczają się wymagania specjalne, na które strony wyraziły zgodę. Mogą one dotyczyć np. specjalnego traktowania uczestnika wycieczki, który jest osobą niepełnosprawną. Wszelkie ustalenia dotyczące należności, podatków i opłat, które nie są zawarte w cenie imprezy turystycznej (np. o opłatach lotniskowych i portowych, czy tzw. opłacie klimatycznej), mają taki właśnie podmiotowo istotny charakter.

Ponadto właśnie do ustaleń podmiotowo istotnych należy ewentualne sformułowanie w umowie okoliczności, które mogą spowodować podwyższenie ceny danej imprezy turystycznej. Zgodnie z omawianymi przepisami takie ustalenie powinno być wyraźnie sformułowane. Jego zamieszczenie w umowie jest z natury rzeczy istotne dla organizatora turystyki, który może jednak nie dążyć do ujęcia w umowie takiego ustalenia i nawet wykorzystywać w celach marketingowych gwarancję, że cena określonej imprezy turystycznej nie będzie podwyższona. Do grupy postanowień podmiotowo istotnych umowy o imprezę turystyczną należy również zaliczyć ustalenia co do terminu powiadomienia klienta na piśmie o ewentualnym odwołaniu imprezy turystycznej z powodu niewystarczającej liczby zgłoszeń oraz co do terminu zawiadomienia przez klienta o przeniesieniu uprawnień i obowiązków na inną osobę spełniającą warunki udziału w danej imprezie turystycznej.

Pozostałe elementy umowy o imprezę turystyczną uznane w ustawie o usługach turystycznych za dodatkowo konieczne postanowienia mają bardzo różny charakter oraz znaczenie. Ustalenie czasu trwania imprezy turystycznej w istocie mieści się w pojęciu programu danej imprezy i wyodrębnianie takiego postanowienia umownego trudno uznać za właściwe i niezbędne. Z kolei określenie w tej umowie rodzaju i zakresu ubezpieczenia turystów wraz z podaniem nazwy ubezpieczyciela i jego adresu stanowi rzeczywiście ważną z punktu widzenia klienta informację co do możliwości otrzymania oznaczonych świadczeń w razie wystąpienia zdarzenia losowego w trakcie trwania imprezy turystycznej. Trzeba podkreślić, że ustawa o usługach turystycznych zobowiązuje organizatorów turystyki organizujących wycieczki zagraniczne do zawarcia na rzecz ich uczestników umów ubezpieczenia NNW i KLZ. Pod tym względem wymagania tej ustawy idą nawet dalej niż dyrektywa 90/314/EWG.

Pozostałe konieczne postanowienia umowy o imprezę turystyczną mają znaczenie jedynie organizacyjne lub informacyjne. Dotyczy to warunku określenia w umowie sposobu zapłaty, co oczywiście leży przede wszystkim w interesie organizatora turystyki. Brak lub fragmentaryczność ustaleń umownych co do

230 Rozdział 9

terminów i sposobu zapłaty spowoduje z natury rzeczy zastosowanie odpowiednich ustaleń kodeksu cywilnego, dotyczących spełniania świadczeń pieniężnych.

Z kolei wymagany przez ustawę o usługach turystycznych warunek określenia w umowie sposobu zgłaszania reklamacji związanych z wykonywaniem usług oraz oznaczenia terminu zgłaszania takich reklamacji jest ujęty w sposób niezgodny z dyrektywą 90/3I4/EWG, która przewiduje obowiązek zawarcia w umowie terminu, w jakim konsument powinien zgłosić wszystkie roszczenia dotyczące niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. W istocie chodzi więc tutaj o podanie w umowie terminu przedawnienia roszczeń wynikającego z obowiązującego prawa, który to termin nie może być skracany ani przedłużany przez czynność prawną. Takiego terminu nie przewiduje żaden przepis szczególny ustawy o usługach turystycznych i w konsekwencji w odniesieniu do roszczeń klienta w stosunku do organizatora turystyki wynikających z niewykonania lub nienależytego wykonania umowy o imprezę turystyczną zastosowanie znajduje ogólny termin kodeksowy przedawnienia roszczeń wynoszący aż dziesięć lal. Umownie oznaczony termin zgłaszania przez klienta reklamacji związanych z wykonywaniem usług przez organizatora turystyki jest więc po prostu ustaleniem wprowadzającym klienta w błąd. Taka reklamacja nie ma charakteru obowiązkowego i jej niezgłoszenie przez klienta w podanym w umowie terminie nie pozbawia możliwości dochodzenia wskazanych roszczeń. Niedochowanie przewidzianej w umowie procedury reklamacyjnej stawia przed klientem dodatkowe problemy natury dowodowej, które mogą okazać się przesądzające dla rozstrzygnięcia sprawy, ale nie pozbawia to możliwości dochodzenia roszczeń odszkodowawczych na drodze sądowej.

Wątpliwości wywołuje też warunek określenia w umowie o imprezę turystyczną podstaw prawnych umowy oraz konsekwencji prawnych z niej wynikających. Tak ogólnikowe wymagania ustawowe są ujęte zbyt szeroko i mało jednoznacznie i mogą być źródłem informacji wprowadzających klientów w błąd. Nie bez powodu aneks do dyrektywy 90/314/EWG wśród koniecznych elementów umowy o podróż nie wymienia podstaw prawnych tej umowy ani konsekwencji prawnych z niej wynikających.

9.2.3. Zmiana i rozwiązanie umowy

Korzystając ze swobody kontraktowej, strony umowy o imprezę turystyczną za obopólną zgodą mogą oczywiście zmienić zawartą umowę. Taka sytuacja nie powoduje w zasadzie problemów prawnych i nie wymaga interwencji ustawodawcy. Natomiast przypadki jednostronnej zmiany tej umowy wiążą się z reguły z naruszeniem interesów drugiej strony. Toteż uregulowanie ustawowe tej kwestii ma na celu określenie zakresu i warunków dopuszczalności zmiany analizowanej umowy.

Umowy w turystyce • rekreacji 231

Przede wszystkim możliwa jest zmiana stron umowy o imprezę turystyczną. Zmiana organizatora turystyki jako dłużnika zobowiązanego do wykonania pakietu usług turystycznych jest sytuacją nader rzadką. W tym zakresie wystarcza odesłanie do ogólnych ustaleń k . c które uzależniają tzw. przejęcie długu przez osobę trzecią od zgody wierzyciela. Z reguły jednak nie ma potrzeby odwoływania się do tej instytucji prawnej, gdyż organizator turystyki może wykonywać swoje obowiązki posługując się podwykonawcami, za których działania ponosi oczywiście pełną odpowiedzialność.

Znacznie większe znaczenie praktyczne ma możliwość zmiany klienta jako strony umowy o imprezę turystyczną. Po nowelizacji ustawy o usługach turystycznych w 2000 r. gwarantuje ona klientowi i to bez zgody organizatora turystyki możliwość przeniesienia na osobę trzecią wszystkich uprawnień przysługujących z tytułu zawartej umowy. Warunkiem jest jednak jednoczesne przejęcie przez te osobę wszystkich obowiązków wynikających z danej umowy. Skuteczność wobec organizatora turystyki takiego wstąpienia osoby trzeciej w prawa i obowiązki uczestnika imprezy turystycznej jest przy tym uzależniona od zawiadomienia o tym fakcie organizatora przed rozpoczęciem danej imprezy w terminie określonym w umowie. W omawianej sytuacji dotychczasowy klient i osoba przejmująca jego uprawnienia i obowiązki odpowiadają solidarnie za nieuiszczoną część ceny imprezy turystycznej oraz dodatkowe koszty poniesione przez organizatora w wyniku zmiany uczestnika danej imprezy. Organizator może podać w warunkach uczestnictwa orientacyjną wysokość tych kosztów. Niedozwoloną klauzulę stanowi jednak zobowiązanie w tej sytuacji klienta odstępującego od umowy do zapłaty tzw. opłaty manipulacyjnej.

Zmiana umowy o imprezę turystyczną dosyć często dotyczy podwyższenia ustalonej ceny imprezy turystycznej. Jest to sytuacja, która stawia klientów w trudnym położeniu. Toteż polski ustawodawca za wzorem ustaleń dyrektywy 90/314/EWG wprowadził do ustawy o usługach turystycznych szereg ograniczeń co do możliwości podwyższenia ceny ustalonej w umowie, ale nie zakazał możliwości jej obniżenia, co nic godzi w interesy klientów i jest sytuacją raczej tylko teoretyczną. Zgodnie z ustaleniem powołanej ustawy podstawowym warunkiem jest zastrzeżenie w umowie o imprezę turystyczną możliwości podwyższenia ceny. Brak tego rodzaju ustalenia umownego definitywnie pozbawia organizatora turystyki możliwości podwyższenia ceny danej imprezy turystycznej. Ponadto podwyższenie ceny jest uzależnione od wykazania nań wpływu jednej z następujących okoliczności:

• wzrostu kosztów transportu. • wzrostu opłat urzędowych, podatków lub opłat za usługi lotniskowe, zała

dunkowe lub przeładunkowe w portach morskich i lotniczych, • wzrostu kursów walut.

232 Rozdział 9

Nie jest to niestety ścisłe sformułowanie ustawowe. W konkretnej sytuacji nie tylko jedna, ale nawet wszystkie wymienione okoliczności mogą uzasadniać podwyższenie ceny danej imprezy turystycznej. Jednak nawet najbardziej uzasadniona podwyżka ceny ustalonej w umowie nie może nastąpić w okresie 20 dni przed datą wyjazdu. W praktyce jednak zdarza się, że organizator turystyki wymusza czasem w ostatniej chwili dopłaty od uczestników imprezy turystycznej pod groźbąjej odwołania.

Ustawa o usługach turystycznych przewiduje wyjątkową sytuację, w której może nastąpić zmiana umowy o imprezę turystyczną. Mianowicie chodzi tutaj o przyczyny niezależne od organizatora turystyki, zmuszające go do zmiany istotnych warunków umowy z klientem, ale nie może to dotyczyć podwyższenia ceny imprezy turystycznej. W tej ostatniej kwestii powołana ustawa jest bardziej rygorystyczna od ustaleń dyrektywy 90/314/EWG, która takiego wyłączenia nie przewiduje. Należy podkreślić, że w razie konieczności zmiany istotnych warunków umowy z przyczyn niezależnych od organizatora turystyki (np. zmiany trasy imprezy turystycznej z powodu wybuchu konfliktu zbrojnego, epidemii lub powodzi) powinien on niezwłocznie zawiadomić o tym klienta. W takiej sytuacji klient również bez nieuzasadnionej zwłoki, co nic znaczy, że natychmiast, powinien udzielić odpowiedzi, czy przyjmuje proponowaną zmianę umowy, czy odstępuje od umowy za natychmiastowym zwrotem wszystkich wniesionych świadczeń i bez obowiązku zapłaty kary umownej. Jeśli zatem taka wymuszona zmiana umowy o imprezę turystyczną zostaje zaakceptowana przez klienta, to tym samym nie jest to zmiana jednostronna.

Zgodnie z zasadą swobody kontraktowej strony umowy mogą porozumieć się co do jej rozwiązania. Tego rodzaju zgodna wola stron prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania. Nie jest to jednak częste zjawisko, gdyż z reguły rozwiązanie umowy leży w interesie tylko jednej strony. Obowiązujące prawo określa konsekwencje prawne takiego jednostronnego zerwania umowy, ale przewiduje też, że w oznaczonych okolicznościach jednej lub obu stronom może przysługiwać prawo odstąpienia od umowy.

W celu ochrony klienta ustawa o usługach turystycznych gwarantuje wspomnianą już wyżej możliwość odstąpienia klienta od umowy o imprezę turystyczną w razie dokonania istotnych zmian warunków tej umowy z przyczyn niezależnych od organizatora turystyki. W takiej sytuacji klientowi przysługuje prawo wyboru żądania natychmiastowego zwrotu wszystkich wniesionych świadczeń albo uczestnictwa w imprezie zastępczej o tym samym lub wyższym standardzie. Klient może się też zgodzić na imprezę zastępczą o niższym standardzie za zwrotem różnicy w cenie. Przysługuje mu też prawo dochodzenia odszkodowania z tytuły niewykonania umowy, chyba że było ono spowodowane siłą wyższą lub zgłoszeniem się mniejszej liczby uczestników niż określona w umowie liczba minimalna, o czym organizator turystyki powiadomił klienta


na piśmie w uzgodnionym terminie. To prawo klienta do odszkodowania zostało sformułowane w omawianej ustawie w sposób wywołujący istotne wątpliwości.

Generalnie analizowana ustawa za wzorem dyrektywy 90/314/EWG umożliwia organizatorom turystyki odwołanie każdej imprezy turystycznej z powodu niezgłoszenia się wymaganej liczby uczestników. Warunkiem jest tylko wspomniane wyżej poinformowanie o tym klientów na piśmie w uzgodnionym terminie. Rozwiązanie umowy następuje wówczas z przyczyn niezależnych od klienta. Powodem odwołania imprezy turystycznej mogą być jednak również okoliczności zależne od organizatora turystyki (np. niezałatwienie na czas dla uczestników wycieczki biletów wstępu na mecz, który jest najważniejszym punktem jej programu) albo okoliczności niezależne (np. wystąpienie klęski żywiołowej). Jak z tych uwag wynika, przyczyny rozwiązania umowy niezależne od klienta to w części inne okoliczności niż wyżej wspomniane przyczyny niezależne od organizatora turystyki. Niestety ustawa o usługach turystycznych nie odróżnia wyraźnie tych sytuacji i reguluje je łącznie, co czyni te ustalenia mało przejrzystymi. Trzeba więc podkreślić, że odwołanie imprezy turystycznej przez organizatora turystyki z jakiejkolwiek przyczyny niezależnej od klienta daje temu ostatniemu przede wszystkim prawo żądania natychmiastowego zwrotu uiszczonych opłat bądź zamiast lego prawo skorzystania z udziału w imprezie zastępczej bez żadnych dopłat lub nawet z jednoczesnym zwrotem części pieniędzy w razie różnicy w cenie imprez. W razie zaś wykazania przez klienta poniesienia szkody z powodu rozwiązania umowy może on ponadto dochodzić roszczeń odszkodowawczych na ogólnych zasadach k.c. Roszczenia te nie przysługują jedynie wówczas, gdy odwołanie imprezy turystycznej przez organizatora turystyki nastąpiło z powodu siły wyższej lub niezgłoszenia się wymaganej liczby uczestników oraz powiadomienia o tym klientów na piśmie w uzgodnionym terminie.

Ponadto ustawa o usługach turystycznych po zmianach z 2000 r. przyznaje klientom prawo odstąpienia od umowy w trakcie jej wykonywania, gdy organizator turystyki nie spełnia usług stanowiących istotną część programu danej imprezy turystycznej (np. nie zapewnia noclegów). Klientowi przysługuje takie prawo odstąpienia, jeżeli niemożliwe jest wykonanie świadczeń zastępczych albo klient z uzasadnionych powodów (np. ze względu na wiek lub stan zdrowia) nie wyraził na nie zgody. W razie powyższego odstąpienia od umowy klient może dochodzić naprawienia szkody wynikłej z niewykonania umowy. Natomiast organizator turystyki nie może żądać od klienta żadnych dodatkowych świadczeń w związku z odstąpieniem od umowy, a zwłaszcza nie może domagać się zapłacenia przez klienta kary umownej.

9.2.4. Wykonanie umowy

Wykonanie każdej umowy oznacza, ściśle mówiąc, wykonanie powstałego z niej zobowiązania. W wyniku zawarcia umowy o imprezę turystyczną powsta-

234 Rozdział 9

je zobowiązanie charakteryzujące się szczególnymi cechami, które mają wpływ na jego wykonanie. Takie znaczenie ma jego wyjątkowo złożony charakter wynikający ze stanowiącego całość pakietu różnych usług turystycznych, do których świadczenia zobowiązuje się organizator turystyki. Wykonanie tych usług musi nastąpić w ściśle oznaczonych terminach, gdyż potem staje się bezprzedmiotowe i przestaje mieć znaczenie dla klienta. Co więcej, treść poszczególnych umów o imprezę turystyczną jest znacznie zróżnicowana w związku z koniecznością zaspokajania rozmaitych potrzeb osób. na rzecz których usługi turystyczne są świadczone. Przy tym w celu ochrony klientów następuje ingerencja ustawodawcy nie tylko co do kwestii zawierania umów o imprezę turystyczną, ale również w zakresie ich wykonywania przez organizatorów turystyki oraz ich podwykonawców. Ta ingerencja jest uzasadniona wieloma czynnikami, w tym m.in. kosztownością usług turystycznych, pobieraniem z góry za nie opłat, wykonywaniem tych usług najczęściej z dala od miejsca zamieszkania klienta, co powoduje uzależnienie klienta od organizatora turystyki i jego podwykonawców.

Wykonanie umowy o imprezę turystyczną podlega kodeksowym przepisom o wykonywaniu zobowiązań umownych oraz przepisom o wykonywaniu zobowiązań i skutkach ich niewykonania. Dla organizatorów turystyki ma szczególne znaczenie przepis dopuszczający zwolnienie się przez dłużnika z zobowiązania przez spełnienie w tym celu za zgodą wierzyciela innego świadczenia. Przepis ten jest ogólną podstawą prawną wykonywania tzw. świadczeń zastępczych. Dla klienta zaś szczególnie istotny jest przepis kodeksowy przewidujący, że dłużnik spełniając świadczenie może żądać od wierzyciela pokwitowania. W wypadku więc uiszczania należności za imprezę turystyczną klient ma prawo domagać się wydania stosownego pokwitowania.

Do wykonania umowy o imprezę turystyczną znajdują poza tym zastosowanie kodeksowe przepisy o wykonaniu i skutkach niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych. Umowa tego typu jest przecież umową wzajemną. Jednak w odróżnieniu od kodeksowej zasady jednoczesności spełnienia świadczeń wzajemnych w przypadku umowy o imprezę turystyczną mamy do czynienia z umownie ustalanym obowiązkiem klienta wcześniejszego spełnienia świadczenia pieniężnego. Jest to oczywiście dopuszczalny wyjątek od wskazanej zasady. Ważne znaczenie dla omawianej umowy ma ustalenie kodeksowe dotyczące sytuacji, gdy jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej. Wówczas powstaje uprawnienie do odstąpienia od umowy, jak też możliwość żądania wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.

Oprócz kodeksowych przepisów o wykonywaniu zobowiązań umownych do wykonania umowy o imprezę turystyczną należy oczywiście stosować też przepisy szczególne ustawy o usługach turystycznych dotyczące tych kwestii. Taki


szczególny przepis tej ustawy zobowiązuje organizatora turystyki do wydania klientowi pisemnego potwierdzenia posiadania wymaganej gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej albo pisemnego potwierdzenia zawarcia umowy ubezpieczenia na rzecz klientów. Tego rodzaju potwierdzenie powinno być wydane każdemu klientowi, który uiścił zaliczkę przekraczającą 10% należności za daną imprezę turystyczną. Tym bardziej musi być ono wydane klientowi wpłacającemu całą należność za imprezę turystyczną. Dodatkowo w wydawanym potwierdzeniu powinien być wskazany sposób ubiegania się przez klienta o wypłatę środków z danej gwarancji lub umowy ubezpieczenia w sytuacjach określonych przez tę ustawę.

Ochronie klienta służy również - nałożony na organizatora turystyki przez omawianą ustawę - obowiązek informowania klienta o okolicznościach istotnych dla wykonania umowy. Jeszcze przed rozpoczęciem imprezy turystycznej jej organizator powinien we właściwym czasie podać klientom: • kto jest jego lokalnym przedstawicielem, aby w razie trudności klient mógł

się do niego zgłosić pod podany adres lub numer telefonu; • planowany czas przejazdu, jak też miejsca i czas trwania postojów; • szczegółowe informacje dotyczące połączeń komunikacyjnych oraz miej

sca, jakie klient będzie zajmował w środku transportowym (określenie zwłaszcza kabiny na statku lub przedziału sypialnego w pociągu);

• informację o możliwości bezpośredniego kontaktu z dzieckiem lub osobą odpowiedzialną w miejscu pobytu dziecka, jeśli chodzi o imprezy turystyczne dla dzieci. Powyższe informacje powinny być podane klientowi na piśmie. Ich udziele

nie wcale nie zwalnia organizatora turystyki od obowiązku sprawowania opieki nad turystami. Ustalenia ustawy o usługach turystycznych podkreślają, że udzielane klientom przez organizatora turystyki wyjaśnienia i wiadomości związane z imprezą turystyczną nie mogą powodować zmniejszenia zakresu obowiązku pieczy nad uczestnikami danej imprezy turystycznej. Oczywiście organizator turystyki ponosi odpowiedzialność za treść informacji udzielanych w jego imieniu przez agentów turystycznych.

Do czasu nowelizacji ustawy o usługach turystycznych w 2000 r. akt ten w ogóle nie regulował tak istotnych zagadnień, jak świadczenia zastępcze. Pozostawało to w sprzeczności z wymaganiami dyrektywy 90/314/EWG. Obecnie powołana ustawa nakłada na organizatora turystyki obowiązek wykonania odpowiednich świadczeń zastępczych w sytuacji, gdy podczas imprezy turystycznej nie wykonuje usług przewidzianych w umowie, stanowiących istotną część programu danej imprezy. Przy tym klient nie może być obciążony z lego tytułu dodatkowymi kosztami. Wręcz przeciwnie, może on żądać odpowiedniego obniżenia ceny imprezy turystycznej, jeśli jakość świadczenia zastępczego jest niższa od jakości usługi określonej w programie imprezy. Jeżeli zaś świadczenie zastępcze okaże się niemożliwe do wykonania albo klient z uzasadnionych po-

236 Rozdział 9

wodów nie wyrazi na nie zgody, to organizator turystyki jest zobowiązany zapewnić klientowi powrót do miejsca rozpoczęcia imprezy turystycznej lub do innego uzgodnionego miejsca w warunkach nie gorszych niż określone w umowie i to bez obciążania klienta dodatkowymi kosztami z tego tytułu. Należy też podkreślić, że w razie wspomnianej wyżej niemożności wykonania świadczenia zastępczego klient może żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania umowy. Takie roszczenie odszkodowawcze nic przysługuje klientowi w sytuacji, gdy niemożność wykonania świadczenia zastępczego jest spowodowana wyłącznie siłą wyższą albo działaniami lub zaniechaniami osób trzecich, nie-uczestniczących w wykonywaniu świadczenia zastępczego, jeżeli takich zachowań nie można było przewidzieć ani uniknąć.

Kwestie świadczeń zastępczych wywołują wiele problemów w praktyce. Nieraz świadczenia te są przedstawiane myląco jako specjalna gwarancja danego organizatora turystyki, co oznacza wykorzystywanie w celach promocyjnych działań, do których organizator jest ustawowo zobowiązany- Zdarza się, że warunki uczestnictwa w imprezach turystycznych zawierają sformułowania przyznające organizatorowi zupełną swobodę w zakresie zmiany poszczególnych świadczeń- co musi być traktowane jako niedozwolone postanowienie umowne.

Dla kwestii wykonania umowy o imprezę turystyczną niezmiernie istotne znaczenie ma dodany w 2000 r. przepis ustawy o usługach turystycznych, który zobowiązuje klienta stwierdzającego wadliwe wykonywanie umowy do niezwłocznego zawiadomienia o tym zarówno wykonawcy danej usługi, jak też organizatora turystyki. Sposób tego zawiadomienia powinien być odpowiedni dla rodzaju usługi. Ustawa przy tym wymaga, aby umowa o imprezę turystyczną jednoznacznie określała omawiany obowiązek klienta. Trzeba podkreślić, że niezależnie od brzmienia postanowień umownych w tej kwestii klient powinien pamiętać o celowości zapewnienia sobie odpowiednich dowodów na piśmie spełnienia przezeń tego obowiązku. Wyraźnie wskazują to ustalenia dyrektywy 90/314/EWG, nakładające na konsumenta obowiązek zawiadomienia usługodawcy i organizatora turystyki o zauważonym na miejscu jakimkolwiek zaniedbaniu w wykonaniu umowy, co powinno być dokonane przy najbliższej sposobności na piśmie lub w innej właściwej formie. Warto dodać, że brak zastrzeżeń do usług turystycznych świadczonych w trakcie imprezy turystycznej oraz niezgłoszenie żadnego zażalenia lub reklamacji w czasie trwania danej imprezy ani bezpośrednio po powrocie wcale nie pozbawia klienta możliwości dochodzenia roszczeń na drodze sądowej.

9.3. Umowa o pojedynczą usługę turystyczną

Organizatorzy turystyki oraz pośrednicy turystyczni podejmują się świadczenia na rzecz swoich klientów nie tylko pakietów usług turystycznych, ale rów-

Umowy w turystyce i rekreacji ćor

nież pojedynczych usług turystycznych. Umowa o świadczenie pojedynczej usługi turystycznej może przy tym pozostawać w faktycznym związku z jakąś umową o imprezę turystyczną, ale nie ma to istotnego znaczenia prawnego. Najczęściej zresztą taka pojedyncza usługa turystyczna dotyczy turystyki indywidualnej. Usługa tego rodzaju może polegać na rezerwacji pokoju hotelowego albo miejsca w samolocie, autobusie lub pociągu, nabyciu biletów wstępu na imprezy sportowe, na wystawy, czy do teatru, najmie samochodu osobowego lub autokaru, miejsca parkingowego, czy sprzętu turystycznego, różnych działaniach związanych z uzyskaniem paszportu lub wizy. rozmaitych czynnościach informacyjnych związanych z korzystaniem z usług turystycznych, jak też na zawieraniu na rzecz klienta, choć nie zawsze bezpośrednio w jego imieniu, różnych umów o usługi turystyczne, w tym o usługi przewozowe, przewodnickie lub gastronomiczne. Taka pojedyncza usługa turystyczna może też dotyczyć pobytu na kempingu zagranicznym lub krajowym. Jako pojedynczą usługę turystyczną trzeba także zakwalifikować zorganizowanie przez biuro podróży wyjazdu na kurs językowy.

Powszechnie uważa się, że w przypadku pojedynczych usług turystycznych biuro podróży najczęściej występuje w roli zleceniobiorcy podejmującego się zawarcia umowy w imieniu i na rzecz klienta z danym usługodawcą. W praktyce biuro podróży występuje w takich sytuacjach w bardzo różnym charakterze. Nieraz jest agentem lub pełnomocnikiem innego przedsiębiorcy, jak też może działać jako zleceniobiorca klienta w charakterze pośrednika turystycznego. Nierzadko w ramach umów o pojedyncze usługi turystyczne biuro podróży samo podejmuje się również wykonania określonej usługi turystycznej. Gdy jest to usługa przewozowa, to wówczas biuro podróży zawiera z klientem umowę przewozu osób, działając w charakterze przewoźnika, czego dotyczy następny punkt tego rozdziału podręcznika. Jeśli zaś biuro podróży zarazem utrzymuje hotel lub inny obiekt hotelarski, to pojedyncze usługi hotelarskie są przezeń świadczone na podstawie umowy hotelowej. Świadczone zaś przez biura podróży usługi informacyjne w zakresie tras turystycznych, dostępnych imprez turystycznych, walorów turystycznych określonej miejscowości, regionu, czy kraju. możliwości zakwaterowania, taryf lotniczych, cen biletów kolejowych lub autobusowych, czy rozkładów jazdy, rejsów lub lotów, zazwyczaj są nieodpłatne i nie mają żadnych podstaw umownych. Nie ma wtedy między stronami woli kontraktowania i na ogół żaden stosunek prawny wówczas nie powstaje. Nie wyklucza to jednak ewentualnej odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych określonego biura podróży, którego niekompetentny pracownik spowodował szkodę przez udzielone klientowi błędne informacje turystyczne. Wykazanie jednak przez poszkodowanego klienta przesłanek odpowiedzialności de-liktowej jest w tego rodzaju sytuacjach sprawą nader trudną. Konsekwencje tych trudności dowodowych obciążająz natury rzeczy klientów zgodnie z kodeksową

238 Rozdział 9

zasadą, że ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.

Przepisy ustawy o usługach turystycznych zawierają nieliczne ustalenia wyraźnie odnoszące się do umów o pojedyncze usługi turystyczne. Przepisy te zobowiązują organizatorów turystyki i pośredników turystycznych proponujących klientom pojedyncze usługi turystyczne - przez udostępnianie odpowiednich informacji pisemnych, a w szczególności broszur, folderów i katalogów - do wskazywania w tych materiałach w sposób dokładny i zrozumiały ceny danej usługi turystycznej albo przynajmniej sposobu ustalenia tej ceny. wysokości zaliczki i terminu zapłaty całej ceny, jak też terminu powiadomienia klienta o ewentualnym odwołaniu usługi turystycznej z powodu niewystarczającej liczby zgłoszeń. To ostatnie ustalenie może odnosić się do sytuacji, gdy biuro podróży działa w charakterze przewoźnika i uzależnia realizację oznaczonego przewozu od określonej minimalnej liczby zgłoszeń. Co do proponowanej usługi przewozowej ważne jest ustawowe wymaganie określenia w udostępnianych klientom materiałach pisemnych rodzaju, klasy, kategorii lub charakterystyki środka transportu.

W odniesieniu do poszczególnych usług turystycznych oferowanych przez organizatorów turystyki lub pośredników turystycznych trzeba podkreślić, że udostępniane przez nich informacje o pojedynczych usługach turystycznych nie mogą oczywiście wprowadzać klientów w błąd. Należy zauważyć, że zgodnie z omawianą ustawą wskazania zawarte w tego rodzaju informacjach pisemnych stają się z mocy prawa elementem umowy o pojedynczą usługę turystyczną, jeżeli dana umowa nie zawiera odmiennych postanowień. Warto zaznaczyć, że z przepisów ustawy o usługach turystycznych nie wynika obowiązek zawarcia umowy o pojedynczą usługę turystyczną w formie pisemnej. W praktyce jednak umowy o pojedyncze usługi turystyczne są często zawierane na piśmie. co zależy od charakteru i przedmiotu tego rodzaju umowy oraz ma na celu względy dowodowe.

Oprócz wskazanych przepisów ustawy o usługach turystycznych do umów o pojedyncze usługi turystyczne zawieranych z klientami przez biura podróży w zakresie nieuregulowanym tą ustawą stosować oczywiście należy przepisy kodeksu cywilnego. Całkiem wyraźnie wynika to ze zmienionych w 2000 r. ustaleń powołanej ustawy. Obecnie te ustalenia odnoszą się do wszelkich umów zawieranych z klientami zarówno przez organizatorów turystyki, jak i pośredników turystycznych. Tylko zresztą na podstawie przepisów kodeksu cywilnego można dokonać kwalifikacji prawnej konkretnych umów o pojedyncze usługi turystyczne.

Omawiane umowy mają z reguły za przedmiot dokonanie określonej czynności prawnej łub czynności faktycznej na zlecenie klienta biura podróży. Do takich zlecanych czynności prawnych należy zwłaszcza zawarcie na rzecz klienta


umowy przewozu osób (przez nabycie biletu na przejazd połączone nieraz z nabyciem biletu na miejsce siedzące, do leżenia lub do spania), umowy najmu pokoju gościnnego, umowy najmu sprzętu turystycznego lub sportowego (np. żaglówki), umowy o korzystanie z kempingu (głównie w turystyce zagranicznej), umowy o usługi przewodnickie, umowy ubezpieczenia, czy dokonanie rezerwacji pokoju hotelowego. Skoro biuro podróży zobowiązuje się wówczas do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie, to taką umowę trzeba zakwalifikować jako zlecenie w rozumieniu kodeksowym. W lego typu umowie biuro podróży działa jako przyjmujący zlecenie, a klient jako dający zlecenie. W braku odmiennych ustaleń umownych takie zlecenie obejmuje umocowanie do wykonania czynności w imieniu dającego zlecenie.

Uregulowanie zlecenia wr kodeksie cywilnym powoduje, że mamy wówczas do czynienia z umową nazwaną. Jest to z natury rzeczy umowa konsensualna, gdyż do jej zawarcia wystarcza samo porozumienie się stron. Musi być ona zaliczona do umów starannego działania, gdyż przyjmujący zlecenie podejmuje się tylko dołożenia należytej staranności, nie gwarantując osiągnięcia oznaczonego rezultatu, tj. zwłaszcza zawarcia określonej umowy o usługę turystyczną. Oczywiście ta staranność biura podróży jako przyjmującego zlecenie musi być oceniana z uwzględnieniem zawodowego charakteru wykonywanej przezeń działalności, co oznacza podwyższoną staranność. Jego pracownicy powinni być odpowiednio wykwalifikowani i dysponować pogłębioną wiedzą oraz odpowiednimi umiejętnościami w zakresie posługiwania się dostępnymi środkami technicznymi oraz komputerowymi systemami informacji, mającymi bezpośrednie lub choćby tylko pośrednie znaczenie dla zakresu działania danego biura podróży.

Chociaż z reguły biuro podróży otrzymuje wynagrodzenie od klienta za wykonaną na jego zlecenie czynność prawną, to do cech charakterystycznych omawianego typu umowy nie należy odpłatność. Z umowy bowiem lub z okoliczności może wynikać, że przyjmujący zlecenie zobowiązał się wykonać je bez wynagrodzenia. Odpłatność może zresztą wynikać z faktu, że biuro podróży działa zarazem jako agent przewoźnika lub innego przedsiębiorcy, od którego otrzymuje odpowiednią prowizję. Tak jest w przypadku sprzedaży biletów kolejowych lub lotniczych przez biura podróży. Warto dodać, że zgodnie z ustaleniami kodeksowymi dający zlecenie powinien zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki poniesione w związku z wykonaniem zlecenia (np. koszty rozmów telefonicznych, ale w praktyce nie ma takiej reguły).

Umowa zlecenia jest oparta na zaufaniu dającego zlecenie do zleceniobiorcy. Toteż przyjmujący zlecenie może powierzyć wykonanie zlecenia osobie trzeciej tylko wtedy, gdy to wynika z umowy lub ze zwyczaju albo z konieczności wymuszonej przez okoliczności. Tej treści ustalenie kodeksowe zobowiązuje przy tym zleceniobiorcę do niezwłocznego powiadomienia dającego zlecenie

240 Rozdział 9

o osobie i miejscu zamieszkania zastępcy, który ponosi odpowiedzialność za wykonanie zlecenia względem zleceniodawcy. Konsekwencją istnienia niezbędnego zaufania dającego zlecenie do przyjmującego zlecenie jest uprawnienie tego pierwszego do wypowiedzenia umowy w każdym czasie.

W ujęciu kodeksowym zlecenie jest ograniczone do wykonywania wyłącznie czynności prawnych. W związku z tym w wypadkach wykonywania przez biuro podróży na zlecenie klientów czynności faktycznych zawarta umowa nie może być zakwalifikowana jako umowa zlecenia. Z taką sytuacją mamy do czynienia, gdy przyjmujący zlecenie np. świadczy usługi paszportowe, podejmuje się załatwienia wizy, czy rezerwacji miejsca w samolocie. Są to usługi, które nie są uregulowane odrębnymi przepisami i do tego typu umów o świadczenie usług, niemających unormowania prawnego innymi przepisami, znajduje zastosowanie art. 750 k.c. Nakazuje on odpowiednie stosowanie kodeksowych przepisów o zleceniu. Jest to tzw. zlecenie w szerokim znaczeniu tego pojęcia, potocznie nieściśle utożsamiane z kodeksowym zleceniem. Ściślej należy mówić o umowie o usługi podobne (zbliżone) do zlecenia. Zob. w tej kwestii również punkt 8 tego rozdziału podręcznika.

9.4. Umowa przewozu osób

Turystyka wiąże się z reguły z transportem, który jest jednak od niej zdecydowanie starszy. Te ścisłe związki działalności transportowej i turystycznej znajdują obecnie wyraz w regulacjach prawnych tych dziedzin działalności. Usługi przewozowe stanowią jeden z rodzajów usług turystycznych. Organizator turystyki zazwyczaj posługuje się podwykonawcami świadczącymi usługi przewozowe, ale może tez osobiście podejmować się realizacji tych usług. Gdy sam dokonuje przewiezienia podróżnego lub grupy osób, to jego działania w charakterze przewoźnika trzeba oceniać w świetle kodeksowych przepisów o umowie przewozu. Zgodnie z kodeksową definicją przez tego typu umowę przewoźnik zobowiązuje się w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa do przewiezienia za wynagrodzeniem osób lub rzeczy. Jest to oczywiście umowa nazwana. Można ją zaliczyć do złożonej grupy umów o usługi transportowe (przewozowe), zwanych też po prostu umowami transportowymi (przewozowymi). Grupę tę tworzy kilkanaście rodzajów umów, przy czym charakter podstawowy ma umowa przewozu oraz umowa najmu (czarteru) środka transportowego z obsługą, omówiona w punkcie 5 tego rozdziału podręcznika.

Unormowanie umowy przewozu w kodeksie cywilnym ma charakter ramowy, gdyż do przewozu w zakresie poszczególnych rodzajów transportu stosuje się tylko o tyle, o ile przewóz ten nie jest uregulowany odrębnymi przepisami. Przepisy kodeksowe o umowie przewozu mają więc jedynie posiłkowe zastosowanie, gdyż dla podstawowych rodzajów transportu zostały ustalone przepisy


przewozowe szczególne. Takie właśnie przepisy szczególne zawiera przede wszystkim ustawa - Prawo przewozowe z 1984 r., która reguluje przewóz osób i rzeczy wykonywany odpłatnie na podstawie umowy przez uprawnionych do tego przewoźników. Ustawa ta znajduje zastosowanie do przewozów kolejowych, drogowych (wraz z komunikacją miejską, ale bez przewozu konnego) oraz w żegludze śródlądowej. Natomiast wyłączony jest przewóz morski podlegający w zakresie przewozu pasażerów unormowaniom kodeksu morskiego z 2001 r. Zgodnie z ustaleniami tego kodeksu przez umowę przewozu pasażera przewoźnik podejmuje się za opłatą przewieźć drogą morską pasażera i jego bagaż. Wyłączony jest także przewóz lotniczy podlegający prawu lotniczemu z 2002 r., które przewiduje stosowanie przepisów prawa cywilnego do umowy przewozu lotniczego w sprawach nieuregulowanych przepisami prawa lotniczego i umowami międzynarodowymi. Ponadto z zakresu prawa przewozowego z 1984 r. jest wyłączony wspomniany przewóz konny, który ze względu na swój zanikający charakter nie wymaga odrębnych unormowań prawnych i w pełni podlega regulacjom kodeksu cywilnego. Trzeba podkreślić, że przepisy prawa przewozowego z 1984 r. stosuje się do przewozów międzynarodowych, jeżeli umowa międzynarodowa nie stanowi inaczej. Takie zaś umowy międzynarodowe ratyfikowane przez Polskę, regulujące w sposób szczególny przewozy pasażerskie, można wskazać dla podstawowych rodzajów przewozów pasażerskich w transporcie międzynarodowym. Jest to Konwencja Warszawska z 1929 r. oraz Konwencję Montrealską z 1999 r. w odniesieniu do transportu lotniczego, tzw. przepisy ujednolicone o umowie międzynarodowego przewozu osób kolejami (CIV) z 1980 r., zmienione protokołem z 1999 r., oraz Konwencja Ateńska z 1974 r. dotyczącą przewozu morzem pasażerów i ich bagażu. Każda z tych konwencji międzynarodowych reguluje w sposób szczególny zawieranie i wykonywanie umów przewozu pasażerskiego we wskazanych gałęziach transportu międzynarodowego.

W świetle ustaleń zarówno kodeksu cywilnego, jak i przepisów przewozowych szczególnych umowa przewozu ma charakter kwalifikowany. Oznacza to, że zarobkowego świadczenia usług przewozowych może podejmować się jedynie podmiot mający status prawny przewoźnika, tj. spełniający warunki określone przez normy prawa administracyjnego. Takie wymagania w odniesieniu do poszczególnych gałęzi transportu ustalają ustawy: o transporcie drogowym z 2001 r., o transporcie kolejowym z 2003 r., o żegludze śródlądowej z 2000 r., kodeks morski z 2001 r. i prawo lotnicze z 2002 r., jak też rozporządzenia wydane na podstawie wymienionych ustaw. Przy tym przewoźnicy lotniczy mają szczególny status prawny przesądzony przez prawo UE. Należy powołać zwłaszcza rozporządzenie nr 2407/92/EWG o koncesjonowaniu przewoźników lotniczych z 1992 r.

Jeśli przewiezienia podejmuje się osoba fizyczna lub prawna niemająca statusu prawnego przewoźnika, to nie mamy wówczas do czynienia z umową

242 Rozdział 9

przewozu, jeśli nawet przemieszczenie osób lub rzeczy następuje za odpłatnością. Podobnie w wypadku przewozu nieodpłatnego wykonywanego przez przewoźnika to nie umowa przewozu jest zawierana, lecz umowa o zbliżonym charakterze, która musi być zaliczona do umów nienazwanych. Do takiego przewozu prawo przewozowe z 1984 r. znajduje tylko odpowiednie zastosowanie. Osoby przewożone nieodpłatnie przez przewoźnika powinny być traktowane jak inni podróżni, a nie jak osoby przewożone „z grzeczności".

Natomiast druga strona umowy przewozu osób w ogóle nie jest wymieniona w kodeksowej definicji tej umowy. Stroną tą jest z reguły podróżny, nazywany w niektórych rodzajach transportu pasażerem. Coraz częściej jednak kontrahentem przewoźnika jest organizator przewozu grupowego, którym może być np. szkoła, uczelnia, zakład pracy, stowarzyszenie, inna jednostka organizacyjna, czy osoba fizyczna. Wówczas jest zawierana umowa grupowego przewozu osób, do której przepisy prawa przewozowego z 1984 r. stosuje się z odpowiednimi zmianami. Powołane przepisy nakładają na takiego organizatora szczególne obowiązki, zobowiązując go m.in. do nadzoru nad przestrzeganiem przepisów porządkowych przez uczestników przewozu grupowego. Mamy tutaj do czynienia z umową o świadczenie na rzecz osoby trzeciej.

Jedną z cech charakterystycznych umowy przewozu osób jest odpłatność. Jest ona traktowana przez strony jako ekwiwalent świadczenia przewozowego. Omawiana umowa ma więc charakter wzajemny. Jest to umowa tradycyjnie zaliczana do umów adhezyjnych, gdyż jest zawierana w trybie przystąpienia podróżnego lub organizatora przewozu grupowego do warunków ustalanych jedno-nostronnie przez przewoźnika. Takie narzucane drugiej stronie klauzule o charakterze nienormatywnym są w szczególności wprowadzane w postaci regulaminów określających warunki obsługi i przewozu podróżnych, jak też poprzez rozkłady jazdy środków transportowych. Zgodnie z ustaleniami prawa przewozowego z 1984 r. przewoźnik może wydawać wskazane regulaminy. Jest on ponadto zobowiązany do podania do wiadomości publicznej rozkładów jazdy dotyczących regularnej komunikacji publicznej.

W nauce prawa M. Stec wyraził pogląd, że umowę przewozu należy traktować jako zawieraną w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego i w konsekwencji tego stanowiska wzorce umowne w postaci regulaminów przewoźników zwykle będą oddziaływały na jej treść bez konieczności doręczenia przy zawarciu umowy. Wtedy wystarczy powołanie się na przepis kodeksowy wymagający tylko łatwości dowiedzenia się o ich treści ze względu na zwyczajowe posługiwanie się tego rodzaju wzorcami. Można zgodzić się z tym stanowiskiem, które częściowo rozwiązuje problem kwalifikowanych wzorców umownych, regulowanych przez przepisy pozakodeksowe w oderwaniu od ustaleń k.c. w sprawie wzorców umów. Jednak umowę o przewóz lotniczy trudno jest zakwalifikować do umów zawieranych powszechnie w drobnych, bieżących


sprawach życia codziennego. Mamy tutaj do czynienia z odrębnym unormowaniem prawa lotniczego z 2002 r„ które przewiduje wydawanie przez przewoźników lotniczych regulaminów zawierających typowe warunki przewozu lotniczego pasażerów, bagażu oraz ładunków. Taki regulamin musi być przedstawiony do wiadomości Prezesa ULC, który w drodze decyzji administracyjnej może nakazać dostosowanie danego wzorca do wymagań obowiązującego prawa. Przy tym w zakresie sprzecznym z prawem regulamin nie obowiązuje kontrahentów przewoźnika lotniczego. Wskazane regulacje prawa lotniczego wydają się lepiej chronić interesy pasażerów jako konsumentów niż unormowania kodeksowe w sprawie wzorców umów. Ponadto przepisy prawa lotniczego zobowiązują przewoźników lotniczych do podawania do publicznej wiadomości w sposób zwyczajowo przyjęty rozkładów lotów regularnych.

Adhezyjny charakter umowy przewozu osób znajduje wyraz w ustaleniach ustawy - Prawo przewozowe z 1984 r. Przewidują one, że umowa ta jest zawierana przez nabycie biletu na przejazd lub spełnienie innych określonych przez przewoźnika warunków dostępu do środka transportowego, a w razie ich nie-ustalenia - przez samo zajęcie miejsca w środku transportowym. Można zatem stwierdzić, że w dziedzinie przewozów pasażerskich znajduje zastosowanie uproszczony tryb ofertowy zawierania umów. Negocjacje występują jedynie w odniesieniu do komunikacji nieregularnej. Istotne jest to, że w zakresie podanym do wiadomości publicznej przewoźnik jest obowiązany do przewozu osób. Ten tzw. obowiązek przewozu może być ograniczony jedynie w ściśle oznaczonych ustawowo okolicznościach (zwłaszcza w razie klęski żywiołowej). Podobnie sformułowany obowiązek ciąży na przewoźniku lotniczym oferującym publicznie swoje usługi, co ustala prawo lotnicze z 2002 r.

Umowa przewozu osób ma z natury rzeczy charakter konsensualny. Dochodzi ona do skutku w razie ustalenia przez strony w sposób wyraźny lub dorozumiany przynajmniej postanowień przedmiotowo istotnych. Do takich postanowień zalicza się: • określenie przedmiotu przewozu, • oznaczenie trasy przewozu, • ustalenie wynagrodzenia przewoźnika lub przynajmniej wskazanie podstaw

jego wyliczenia (np. przez odwołanie się do wskazań taksometru). W tej ostatniej kwestii postanowienia omawianej umowy odwołują się za

zwyczaj do taryf lub cenników ustalonych lub stosowanych przez danego przewoźnika. Prawo przewozowe z 1984 r. zobowiązuje przewoźników do podawania do publicznej wiadomości tych taryf i cenników w sposób zwyczajowo przyjęty. W konsekwencji są one traktowane jako znane osobom zainteresowanym, a ich ustalenia znajdują wyraz w treści biletów na przejazd. Z kolei zgodnie z ustaleniami prawa lotniczego z 2002 r. taryfy przewozu lotniczego powinny być ustalane przez przewoźników lotniczych według zasad rynkowych oraz

244 Rozdział 9

podawane do publicznej wiadomości w sposób zwyczajowy przyjęty. Takie taryfy dotyczące przewozu wykonywanego między portami lotniczymi położonymi na terytorium UE muszą być ustalane zgodnie z rozporządzeniem Rady nr 2409/92/EWG w sprawie taryf i stawek za usługi lotnicze z 1992 r. Taryfy te podlegają nadzorowi Prezesa ULC.

W odniesieniu do określenia przedmiotu przewozu trzeba dodać, że jest nim nie tylko dany podróżny lub przewożona grupa osób, ale również rzeczy zabrane przez nich ze sobą do środka transportowego. W tym zakresie występują daleko idące ograniczenia w transporcie lotniczym ze względu na bezpieczeństwo lotów i oznaczonych rzeczy nie można przewozić jako bagaż kabinowy, a z powodu zagrożenia terrorystycznego w ostatnim czasie wprowadzono nowe zasady ochrony w portach lotniczych.

Ponadto oznaczone rzeczy mogą być nadane do przewozu przez podróżnego lub organizatora przewozu grupowego jako przesyłka bagażowa. Następuje to na podstawie odrębnie zawartej umowy przewozu przesyłki bagażowej, która jest umową związaną z umową przewozu osób. W odróżnieniu od tej ostatniej jest to umowa realna. Zgodnie bowiem z ustaleniami prawa przewozowego z 1984 r. umowa przewozu przesyłki bagażowej jest uważana za zawartą dopiero z chwilą przekazania przesyłki przewoźnikowi i przyjęcia przez podróżnego kwitu bagażowego. Oprócz zgodnych oświadczeń woli stron konieczne jest więc objęcie faktycznego władztwa nad daną przesyłką bagażową przez przewoźnika oraz wydanie przezeń kwitu bagażowego i przyjęcie tego kwitu przez podróżnego.

Możliwość zabrania ze sobą bagażu podręcznego oraz nadania przesyłki bagażowej to dodatkowe uprawnienia podróżnego lub grupy podróżnych przewożonych na podstawie umowy przewozu grupowego. Głównym uprawnieniem każdego podróżnego jest prawo domagania się przewiezienia określoną trasą do miejsca docelowego, przy czym zgodnie z ustaleniami k.c. powinno to nastąpić w warunkach bezpieczeństwa i higieny odpowiadających rodzajowi transportu oraz z zapewnieniem niezbędnych wygód. W tych zasadniczych kwestiach uściślenia wprowadzają przepisy prawa przewozowego z 1984 r., które zobowiązują przewoźnika do zapewnienia podróżnym odpowiednich warunków bezpieczeństwa i higieny oraz wygody i należytej obsługi, a także do podejmowania działań ułatwiających korzystanie z przewozu osobom niepełnosprawnym. Regulacje te mają fundamentalne znaczenie dla problematyki odpowiedzialności odszkodowawczej przewoźników, omówionej w punkcie 7 rozdziału 10 podręcznika. Wiążą się one z obowiązkami podróżnych w zakresie przestrzegania ustalonych regulaminów przewozu oraz obowiązujących przepisów porządkowych, jak również zarządzeń porządkowych wydawanych przez załogę środka transportowego. W tych kwestiach prawo przewozowe z 1984 r. ustala, że osoby zagrażające bezpieczeństwu lub porządkowi w trans-


porcie mogą być nie dopuszczone do przewozu lub usunięte ze środka transportowego. Podobne w skutkach unormowania są zawarte w przepisach kodeksu morskiego z 2001 r. oraz prawa lotniczego z 2002 r.

Znaczącym uprawnieniem podróżnego jest możliwość zmiany zawartej umowy przewozu- Prawo przewozowe z 1984 r. przewiduje, że zmiana tej umowy może dotyczyć terminu odjazdu, miejscowości przeznaczenia oraz klasy środka transportowego. Ponadto podróżny może również odstąpić od umowy przewozu osób przed rozpoczęciem podróży lub w miejscu zatrzymania środka transportowego na drodze przewozu. Szczególną formą odstąpienia przez przewoźnika od omawianej umowy są wspomniane wyżej przypadki niedopuszczenia do przewozu lub usunięcia ze środka transportowego osób zagrażających bezpieczeństwu lub porządkowi w transporcie. Ponadto zgodnie z ustaleniami prawa przewozowego z 1984 r. także osoby uciążliwe dla podróżnych lub odmawiające zapłacenia należności za przejazd mogą być usunięte ze środka transportowego, chyba że naruszałoby to zasady współżycia społecznego. Ustawa ta przyznaje podróżnemu w wyżej wymienionych sytuacjach prawo do żądania zwrotu należności stosownie do niewykorzystanego świadczenia przewozowego po potrąceniu części należności. Jednak tego odstępnego nie pobiera się, jeżeli podróżny odstąpił od umowy z przyczyn leżących po stronie przewoźnika.

Szczególnym uprawnieniem podróżnego jest możliwość domagania się przewozu zastępczego w razie wystąpienia okoliczności uniemożliwiających wykonanie przewozu zgodnie z treścią umowy. Takie uprawnienie przewidują ustalenia prawa przewozowego z 1984 r. oraz kodeksu morskiego z 2001 r. W transporcie lotniczym zaś jest wprowadzony cały system ochrony praw pasażerów w przypadku odmowy przyjęcia na pokład albo odwołania lub dużego opóźnienia lotów, co reguluje rozporządzenie nr 261/2004/WE ustanawiające wspólne zasady odszkodowania i pomocy dla pasażerów w przypadku odmowy przyjęcia na pokład albo odwołania lub dużego opóźnienia lotów, omówione bliżej w punkcie 8 rozdziału 10 podręcznika. Kontrolą przestrzegania w Polsce przepisów tego rozporządzenia zajmuje się Prezes ULC. Zadania w tym zakresie wykonuje wyodrębniona komórka organizacyjna tego urzędu, jaką jest Komisja Ochrony Praw Pasażerów, do której wpływają skargi na naruszenia praw pasażerów przez przewoźników lotniczych. Rosnąca liczba tych skarg świadczy nie tylko o rosnącej skali nieprawidłowości w omawianej dziedzinie, ale i o wzroście świadomości swoich praw wśród pasażerów linii lotniczych.

Podróżnemu przysługują ponadto liczne inne uprawnienia wynikające z zawartej umowy przewozu, mające zróżnicowaną treść w zależności od gałęzi transportu, którym odpowiadają określone obowiązki przewoźnika. Można wymienić zwłaszcza uprawnienie do zabrania ze sobą bez dodatkowej opłaty dziecka, które nie ukończyło określonego wieku i nic zajmuje oddzielnego miej-

246 Rozdział 9

sca, czy zawarcia umowy dodatkowej o korzystanie z miejsca sypialnego lub do leźeuia.

Najważniejszym obowiązkiem podróżnego jest uiszczenie należności za przejazd w wysokości określonej w taryfie przewozowej lub uzgodnionej z przewoźnikiem- Zasadą jest zapłata tej należności z góry, co nie jest stosowane właściwie tylko przy przewozie taksówką. Dokonywanie bowiem zapłaty dopiero z chwilą wykonania usługi przewozowej byłoby rozwiązaniem niepraktycznym ze względu na masowość przewozów pasażerskich i będącą regułą anonimowość kontrahenta przewoźnika.

9.5. Umowa najmu środka transportowego bez obsługi oraz z obsługą

Potrzeby przewozowe mogą być zaspokojone w różny sposób, niekoniecznie przez zawarcie umowy przewozu osób, omówionej w powyżej. Równie dobrze może to nastąpić w drodze najmu środka transportowego. Przy tym może to być zarówno najem środka transportowego bez obsługi (tzw. najem czysty), jak też wynajęcie danego środka transportowego może łączyć się z zapewnieniem jego obsługi. W wypadku indywidualnej turystyki przyjazdowej - zwłaszcza biznesowej - coraz częściej to mamy do czynienia z wynajęciem samochodu osobowego wykorzystywanego do podróżowania po Polsce. Ten rodzaj najmu jest określany angielskim terminem „rent a car". Wskazaną działalnością zajmują się wyspecjalizowani przedsiębiorcy, mający swoje placówki lub agentów zwłaszcza na lotniskach oraz działający za pośrednictwem recepcji hotelowych. Zawierana w takiej sytuacji umowa najmu samochodu podlega przepisom kodeksu cywilnego o najmie.

Przez umowę najmu wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy rzecz do używania przez czas oznaczony lub nie oznaczony, a najemca zobowiązuje się płacić wynajmującemu umówiony czynsz. Jest to umowa konscnsualna, wzajemna i odpłatna. Wynajmujący powinien wydać rzecz najemcy w stanie przydatnym do umówionego użytku i utrzymywać ją w takim stanie przez cały czas trwania najmu. Drobne nakłady połączone ze zwykłym używaniem przedmiotu najmu obciążają najemcę (np. umycie samochodu). Przez cały czas trwania najmu najemca powinien używać rzeczy najętej w sposób w umowie określony. Uiszczana za najem samochodu opłata zależy od klasy wynajętego pojazdu, okresu trwania najmu oraz przejechanych kilometrów. Do opłaty tej jest wliczane ubezpieczenie wynajętego samochodu.

Oczywiście przedmiotem umowy najmu może być też np. rower lub żaglówka wynajmowane nieraz od przedsiębiorców hotelarskich lub innych przedsiębiorców. Niewątpliwie taka umowa najmu ma mniej złożoną treść i nie wymaga


ustalania specjalnych zabezpieczeń, które są stosowane w wypadku najmu samochodu.

Inny charakter ma umowa najmu pojazdu samochodowego wraz z kierowcą. Organizatorzy turystyki bardzo często wynajmują autokary wraz z kierowcą. W takiej sytuacji dysponowanie danym pojazdem przechodzi na najemcę, który staje się wówczas organizatorem przewozu. Wynajmujący jednak nie przestaje sprawować władztwa fizycznego nad wynajętym pojazdem i nadal jest jego posiadaczem, realizującym to władztwo przez działania kierowcy. Nie dochodzi wtedy do przeniesienia posiadania na najemcę i nie można tu mówić o oddaniu najemcy przedmiotu najmu do używania. Przepisy kodeksowe o umowie najmu nie znajdują zastosowania do tego typu umowy. Także ustawa - Prawo przewozowe z 1984 r. obecnie nie zawiera żadnych ustaleń odnoszących się óo najmu pojazdów samochodowych z obsługą. W konsekwencji trzeba stwierdzić, że jest to umowa nienazwana, mająca mieszany charakter i cechy pośrednie między najmem a przewozem. Zakres odpowiedzialności wynajmującego jest w tej sytuacji ograniczony do przypadków złego stanu technicznego wynajętego pojazdu oraz ewentualnego zawinionego postępowania kierowcy, które spowodowało szkodę.

Odrębny typ umowy najmu środka transportowego występuje w transporcie lotniczym. Jest to tzw. czarter lotniczy, podlegający unormowaniom prawa lotniczego z 2002 r. W tzw. słowniczku tej ustawy przewóz czarterowy jest określony jako przewóz lotniczy dokonywany na podstawie umowy czarteru lotniczego, w której przewoźnik lotniczy oddaje do dyspozycji czarterującego określoną liczbę miejsc lub pojemność statku powietrznego w celu wykonania określonego przewozu pasażerów, bagażu lub poczty, wskazanych przez czarterującego. Przy tym prawo lotnicze z 2002 r. nakazuje do tej umowy stosować -w zakresie nieuregulowanym przez tę ustawę oraz umowy międzynarodowe -przepisy prawa cywilnego.

Warto przypomnieć, że w transporcie lotniczym nastąpił po II wojnie światowej gwałtowny wzrost liczby czarterów, co wiązało się z rozwojem turystyki międzynarodowej. Wykształciły się liczne odmiany tego typu umowy. Do najbardziej rozpowszechnionych należy czarter w ramach wycieczki o pełnym zakresie usług turystycznych (Jnclusive tour charter" - ITC), polegający na wyczarterowaniu przez organizatora turystyki samolotu w celu organizacji wycieczki trwającej co najmniej 7 dni, mającej w programie zwiedzanie nie mniej niż 3 miejscowości i gwarantującej uczestnikom za ustaloną opłatą oprócz przelotu czarterowego także noclegi, wyżywienie, zwiedzanie i inne ustalone usługi. Uproszczoną odmianą tego rodzaju czarteru jest czarter w ramach wycieczki pobytowej {„one stop iuclusive tour charter" - OTC), w którym nie ma warunku trzykrotnego przemieszczania się. Taki czarter lotniczy jest wykorzystywany w celu organizacji podróży do jednego tylko miejsca pobytu wypoczynkowego.

248 Rozdział 9

Z kolei czarter na specjalne okazje {„chat ter for special events" - SEC) ma na celu zapewnienie uczestnikom udziału w takich specjalnych wydarzeniach, jak impreza sportowa, festiwal, wystawa, koncert, targi itp., charakteryzujących się specjalnym charakterem, pewnego rodzaju niepowtarzalnością oraz krótkotrwa-łością. Natomiast pod różnymi względami odrębny jest tzw. czarter o wspólnym celu („common purpose charter" - CPC), który nie jest nastawiony na przynoszenie zysku organizatorowi, gdyż zmierza do realizacji pewnych szczególnych celów, jak wyjazd do kraju rodzinnego lub pielgrzymka do miejsc kultu wyznawców określonej religii. Na podstawie tego rodzaju czarteru organizacje polonijne od końca lat siedemdziesiątych organizowały przyloty amerykańskiej Polonii do kraju. Taki czarter ma pewne cechy wspólne z dawniej często występującym czarterem dla grup stowarzyszonych („charter for affinity group"), mającym niehandlowy charakter i wykorzystywanym zwłaszcza dla przewozu grup studenckich w celu odbycia podróży poznawczych lub rekreacyjnych. Generalnie w nauce prawa wskazuje się, że czartery pasażerskie można podzielić na ogólnie dostępne oraz z ograniczoną dostępnością. Są to czartery typu przewozowego, a ich szczególną odmianą jest umowa o lotniczy przewóz tak-sówkowy, stosowana zwykle do przewozów wykonywanych małymi samolotami na zamówienie zgłaszane z niewielkim wyprzedzeniem. Należy je odróżnić od czarterów typu najmu.

We wszystkich rodzajach lotniczych czarterów pasażerskich mamy do czynienia z zawarciem umowy między przewoźnikiem lotniczym a czarterującym, którym najczęściej jest organizator turystyki. W tego typu umowie przewoźnik lotniczy, będący oddającym w czarter, zobowiązuje się do uzyskania niezbędnych zezwoleń wymaganych w lotach czarterowych, udostępnienia czarterującemu z reguły całej przestrzeni użytkowej samolotu, a niekiedy tylko jej części, jak również do wydania uczestnikom czarteru - za pośrednictwem czarterującego - standardowych dokumentów przewozowych ze wzmianką „czarter*' oraz do podstawienia samolotu w uzgodnionym porcie lotniczym. Z kolei czarterujący zobowiązuje się do dostarczenia oddającemu w czarter wymaganych dokumentów' i informacji koniecznych do wypełnienia dokumentów przewozowych, zapewnienia gotowości wszystkich pasażerów do odprawy w porcie lotniczym w uzgodnionym czasie oraz do uiszczenia opłaty czarterowej. Umowa czarteru lotniczego ponadto z reguły zawiera ustalenia dotyczące kar umownych („demurage ratę"), należnych w przypadkach zmian rozkładu lotu spowodowanych przez czarterującego, oraz określające opłaty za dodatkowe usługi oddającego w czarter.

Należy podkreślić, że stroną umowy czarteru lotniczego nie są pasażerowie będący uczestnikami danego czarteru. Uczestników nie wiąże żaden stosunek umowny z oddającym samolot w czarter. Są oni związani węzłem prawnym tylko z czarterującym. Gdy jest nim organizator turystyki, to jego stosunki


umowne z uczestnikami czarteru określa zawarta umowa o imprezę turystyczną, obejmująca czarterowy przewóz lotniczy. Jednakże taki organizator turystyki nie może być uznany za przewoźnika umownego w rozumieniu konwencji z Gu-adalajara z 1961 r., uzupełniającej Konwencję Warszawską w zakresie regulacji dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego wykonywanego przez osobę inną niż przewoźnik umowny. Konwencja ta bowiem dotyczy sytuacji, gdy przewoźnik lotniczy zawierający umowę przewozu (tzw. przewoźnik umowny) korzysta przy wykonaniu przewozu z samolotów, personelu oraz usług innych przewoźników lotniczych, będących przewoźnikami faktycznymi na części lub nawet całej trasie przewozu. Tylko gdyby organizator turystyki sprzedawał bilety lotnicze oraz zawierał umowę przewozu lotniczego we własnym imieniu, miałby on status prawny przewoźnika umownego. Taka wyjątkowa sytuacja nie występuje w wypadku pasażerskiego czarteru lotniczego.

Pewne podobieństwa, ale i znaczne różnice, w porównaniu z czarterem lotniczym posiada czarter na czas zawierany w żegludze morskiej. Jest to umowa unormowana w kodeksie morskim z 2001 r. Mamy zatem do czynienia z umową nazwaną. Przez tę umowę armator zobowiązuje się za wynagrodzeniem oddać czarterującemu do dysponowania statek obsadzony załogą na oznaczony czas albo na okres jednej lub kilku następujących po sobie podróży w celu określonym umową. Celem tym może być w szczególności przewóz pasażerów morzem. Kodeks morski nie wymaga zachowania formy pisemnej dla zawarcia omawianej umowy. Każda strona może żądać potwierdzenia na piśmie umowy czarteru na czas. W praktyce stosuje się wzorcowe formularze tej umowy.

Czarter na czas zobowiązuje armatora do oddania do dysponowania czarterującemu w umówionym terminie statku w stanie zdatnym do żeglugi, należycie wyposażonego, obsadzonego odpowiednią załogą oraz przystosowanego do celów przewidzianych umową. W zakresie eksploatacji statku kapitan jest z mocy prawa przedstawicielem czarterującego i powinien stosować się do jego poleceń. Jednakże to prawo dysponowania statkiem przez czarterującego nie oznacza, że staje się on posiadaczem wyczarterowanego statku. Armator zachowuje w tym zakresie swoje uprawnienia władcze. Kapitan wraz z załogą pozostają podwładnymi armatora i mają obowiązek stosowania się do jego wskazówek. W sprawach nautycznych kapitan statku nie podlega czarterującemu. W razie więc wyrządzenia szkody przez ruch statku morskiego odpowiedzialność ponosi armator czyli ten, kto we własnym imieniu uprawia żeglugę statkiem morskim własnym lub cudzym.

Należy podkreślić, że od umowy czarteru na czas w żegludze morskiej należy odróżnić umowę o wycieczkę morską. Tego typu umowę organizator turystyki zawiera z poszczególnymi uczestnikami wycieczki morskiej i mogą wtedy wystąpić dwie odmienne sytuacje. Pierwsza ma miejsce wtedy, gdy klient organizatora turystyki dodatkowo staje się stroną umowy przewozu zawartej odrębnie

250 Rozdział 9

z przewoźnikiem morskim, który wystawia bilety uprawniające do wejścia na statek i uczestnictwa w danym rejsie. W zakresie przewozu morskiego taki organizator jest tutaj tylko zleceniobiorcą klienta pośredniczącym co do zawarcia umowy przewozu pasażera. Wtedy klienta biura podróży łączą dwa stosunki prawne: jeden powstały w wyniku zawarcia umowy o wycieczkę z biurem podróży będącym jej organizatorem, a drugi w rezultacie zawarcia umowy przewozu z przewoźnikiem morskim. Taka właśnie sytuacja wystąpiła zdaniem części przedstawicieli nauki i niektórych sądów orzekających w głośnej przed laty sprawie wyczarterowania w 1955 r. statku s/s „Batory" na wycieczkę morską przez francuską agencję podróży „Transtours", rozpatrywanej w sądach przez kilka lat. Większość jednak sądów orzekających w tej sprawie oraz część przedstawicieli nauki prawa stanęła na stanowisku, że biuro podróży jako czarterujący było tutaj przewoźnikiem i mogło dysponować wymienionym statkiem, ponosząc w konsekwencji pełną odpowiedzialność wobec uczestników wycieczki. Trzeba podkreślić, że czarterujący na czas statek morski w celu organizacji przewozów pasażerskich sam staje się tzw. przewoźnikiem umownym w rozumieniu Konwencji Ateńskiej z 1974 r. W praktyce niestety nie jest łatwo odróżnić te dwie sytuacje, a skoro nawet sądy mają z tym duże problemy, to co dopiero można powiedzieć o uczestnikach wycieczek morskich.

Należy dodać, że zgodnie z ustaleniami ustawy - Prawo przewozowe z 1984 r. omówiona regulacja czarteru na czas w żegludze morskiej znajduje odpowiednie zastosowanie do przewozów międzynarodowych w żegludze śródlądowej. Natomiast najem statku żeglugi śródlądowej wraz z załogą w celu dokonania przewozów pasażerskich po krajowych śródlądowych drogach wodnych nie jest obecnie uregulowany w drodze ustawowej. Kwestie te pominęła ustawa o żegludze śródlądowej z 2000 r., która dotyczy wyłącznie zagadnień administracyjnych.

Powyższe rozważania uświadamiają trudności w sformułowaniu postanowień przedmiotowo istotnych umowy czarteru środka transportowego, rozumianej szeroko jako najem środka transportowego wraz z kierowcą lub załogą, niezależnie od rodzaju transportu, w którym to następuje. Należy przychylić się do przekonujących wywodów znawcy tej problematyki M Steca, że tego rodzaju ustalenia obejmują: • określenie przedmiotu czarteru; • określenie wynagrodzenia należnego oddającemu w czarter; • oznaczenie czasu trwania czarteru.

Przedmiotem czarteru jest nie sam środek transportowy, ani jego powierzchnia użytkowa, ale funkcjonalne połączenie powierzchni użytkowej (przewozowej) środka transportowego udostępnianej na potrzeby czarterującego oraz zdolności przemieszczania się danego środka transportowego, która zależy od stanu technicznego pojazdu i zaopatrzenia go w paliwo, fachowej załogi, przy-

Umowy w turystyce i rekreacjj 251

gotowanej do wykonywania oznaczonych zadań, a także od możliwości korzystania z niezbędnych usług naziemnych (np. radiolokacyjnych), a w transporcie lotniczym i morskim także od możliwości odpowiednio lądowania w portach lotniczych lub wpłynięcia do portów morskich. Pierwszy z tych elementów ma charakter statyczny, a drugi dynamiczny i dopiero łącznie wyznaczają one przedmiot czarteru. Jeśli chodzi o wynagrodzenie należne za oddanie w czarter środka transportowego, to regułą jest jego każdorazowe uzgadnianie przez strony, chyba że oddający w czarter posługuje się w tym zakresie odpowiednią taryfą. Co do wyznaczenia zaś czasu trwania czarteru, to następuje to przez wskazanie określonego terminu, bądź oznaczenie jednej lub więcej podróży, które mają być zrealizowane wyczarterowanym środkiem transportowym.

9.6. Umowa leasingu środka transportowego

Przedsiębiorcy świadczący usługi przewozowe lub wynajmujący środki transportowe z obsługą lub bez niej często nie mają środków finansowych na zakup autokarów, innych pojazdów samochodowych, statków powietrznych, czy morskich. Nieraz zaś wolą przeznaczyć posiadane środki finansowe na inne cele. Właśnie leasing jest w takich sytuacjach instytucją prawną, która stwarza możliwości używania różnych rzeczy, w tym środków transportowych, jak też pobierania przynoszonych przez nie pożytków i to bez konieczności wydatkowania od razu znacznych środków finansowych. Jest to forma zewnętrznego finansowania, umożliwiająca eksploatowanie przedmiotu leasingu i uzyskiwanie dzięki temu dochodów, będących źródłem spłaty rat kredytu.

Umowa tego typu występuje w polskiej praktyce gospodarczej od początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku i szybko rozwinęła się na znaczną skałę, stając się jedną z najczęściej zawieranych umów nienazwanych. Nic więc dziwnego, że za wzorem innych ustawodawstw, w których umowa leasingu została ustawowo uregulowana, również polski ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie tego typu umowy do kodeksu cywilnego. Nie było to proste, gdyż w praktyce wykształciło się wiele rodzajów leasingu. Polska regulacja umowy leasingu odwołuje się do standardów międzynarodowych, jakie stanowią ustalenia Konwencji UNIDROIT o międzynarodowym leasingu finansowym z 1988 r. Prawo UE nie zawiera w odniesieniu do leasingu specjalnych rozwiązań, wymagających uwzględnienia w procesie harmonizacji prawa polskiego z prawem

wspólnotowym. Uregulowanie umowy leasingu nastąpiło w wyniku zmiany kodeksu cywil

nego w 2000 r. przez dodanie w księdze trzeciej nowego tytułu bezpośrednio po przepisach dotyczących najmu i dzierżawy, gdyż we wszystkich tych przypadkach chodzi o umowy o korzystanie z cudzych rzeczy. Została przy tym zachowana utrwalona przez lata angielska nazwa tej umowy, gdyż brak jest dobre-

252 Rozdział 9

go odpowiednika polskiego. Ta kodeksowa regulacja umowy leasingu ma generalnie charakter dyspozytywny, co umożliwia dalszą ewolucję leasingu zgodnie z potrzebami praktyki gospodarczej.

Zgodnie z kodeksową definicją przez umowę leasingu finansujący zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, nabyć rzecz od oznaczonego zbywcy na warunkach określonych w tej umowie i oddać tę rzecz korzystającemu do używania albo używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony, a korzystający zobowiązuje się zapłacić finansującemu w uzgodnionych ratach wynagrodzenie pieniężne, równe co najmniej cenie lub wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy przez finansującego. Jedną stroną tej umowy jest finansujący, zwany powszechnie leasingodawcą, a drugą stroną jest korzystający, nazywany w praktyce leasingobiorcą. Po postanowień przedmiotowo istotnych tego typu umowy należą:

• określenie rzeczy, którą finansujący zobowiązuje się nabyć od oznaczonego zbywcy;

• oznaczenie czasu, na jaki rzecz zostanie wydana korzystającemu w celu używania;

• określenie rat wynagrodzenia pieniężnego, które korzystający ma zapłacić w wysokości łącznej nie niższej od ceny nabycia rzeczy przez finansującego od zbywcy. Jest to umowa nazwana, konsensuałna, dwustronnie zobowiązująca, wza

jemna i odpłatna. Powinna być zawarta w formie pisemnej i to pod rygorem nieważności.

Wydanie rzeczy korzystającemu powinno nastąpić w ustalonym terminie. Finansujący ma przy tym obowiązek wydania wraz z rzeczą odpisu umowy ze zbywcą, co jest istotne, gdyż z chwilą zawarcia umowy ze zbywcą z mocy prawa przechodzą na korzystającego uprawnienia z tytułu wad rzeczy przysługujące finansującemu w stosunku do zbywcy. Korzystający nie może sam odstąpić od umowy ze zbywcą z powodu wad rzeczy, lecz może tylko żądać takiego odstąpienia od finansującego. Ten ostatni nie odpowiada wobec korzystającego za wady rzeczy, chyba że powstały one wskutek okoliczności, za które właśnie finansujący ponosi odpowiedzialność. W tej kwestii postanowienia umowne mniej korzystne dla korzystającego są nieważne z mocy prawa.

Do obowiązków korzystającego należy utrzymywanie rzeczy w należytym stanie, co obejmuje dokonywanie konserwacji i niezbędnych napraw. Musi on ponosić ciężary związane z własnością lub posiadaniem danej rzeczy (np. uiścić podatek). Umowa leasingu może zobowiązywać korzystającego do pokrywania kosztów ubezpieczenia rzeczy od jej utraty w czasie trwania leasingu. Używanie rzeczy wziętej w leasing i pobieranie jej pożytków powinno następować w sposób określony w umowie leasingu, a gdy umownie tego nie określono - w sposób odpowiadający właściwościom i przeznaczeniu rzeczy. Bez zgody


finansującego korzystający nie może dokonywać zmian w rzeczy, chyba że wynikają one z przeznaczenia rzeczy. Podobnie zakazane jest oddanie bez uzgodnienia rzeczy do używania osobie trzeciej. Naruszenie przez korzystającego obowiązków co do utrzymywania rzeczy w należytym stanie, sposobu jej używania i pobierania pożytków oraz niedokonywania bez uzgodnienia zmian i oddania osobie trzeciej do używania danej rzeczy upoważnia finansującego -po uprzednim upomnieniu na piśmie - do wypowiedzenia umowy ze skutkiem natychmiastowym. Umowa może jednak przewidywać w takich sytuacjach termin wypowiedzenia.

Szczególnie ważnym obowiązkiem korzystającego jest płacenie rat w terminach umówionych. W razie zwłoki z zapłatą co najmniej jednej raty i nieuisz-czenia zaległości w odpowiednim terminie dodatkowym wyznaczonym na piśmie finansujący może wypowiedzieć umowę leasingu ze skutkiem natychmiastowym. Strony mogą jednak w umowie uzgodnić termin wypowiedzenia. Ewentualne postanowienia umowne w tych kwestiach mniej korzystne dla korzystającego są z mocy prawa nieważne. Należy podkreślić, że we wszystkich wypadkach wypowiedzenia przez finansującego umowy leasingu wskutek okoliczności, za które korzystający ponosi odpowiedzialność, finansujący może żądać natychmiastowego zapłacenia wszystkich niezapłaconych rat przewidzianych umową. Uiszczana wówczas kwota podlega jednak pomniejszeniu o korzyści uzyskane przez finansującego dzięki wcześniejszemu zapłaceniu należności z powodu rozwiązania umowy leasingu. Generalnie kodeksowa regulacja umowy leasingu przewiduje, że do zapłaty rat przed terminem płatności stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży na raty. W kwestiach zaś związanych z dochodzeniem wzajemnych roszczeń przez strony lej umowy stosuje się odpowiednio przepisy o najmie.

W umowie leasingu może być zamieszczone dodatkowe zastrzeżenie zobowiązujące finansującego do przeniesienia na korzystającego własności rzeczy po upływie oznaczonego w umowie czasu trwania leasingu i spłaceniu wszystkich rat, bez dodatkowego świadczenia. Wtedy finansujący nie jest z reguły zainteresowany w odzyskaniu rzeczy, która straciła już wartość rynkową, a może się jeszcze przydać korzystającemu. Z takim żądaniem przeniesienia własności rzeczy korzystający może wystąpić w terminie miesiąca od zakończenia leasingu, ale strony mogą w umowie uzgodnić inny termin. To ustawowe określenie terminu sprzyja pewności obrotu.

Trzeba też zaznaczyć, że kodeksowa regulacja umowy leasingu znajduje odpowiednie zastosowanie do umowy podobnej, polegającej na zobowiązaniu strony do oddania rzeczy stanowiącej jej własność do używania drugiej stronie albo do używania i pobierania pożytków, z jednoczesnym zobowiązaniem się tej drugiej strony do zapłaty właścicielowi rzeczy wynagrodzenia pieniężnego równego co najmniej wartości tej rzeczy w chwili zawarcia danej umowy, płatnego

254 Rozdział 9

w umówionych ratach. Taka umowa nic jest odmianą leasingu, ale wykazuje wiele cech podobnych do tego typu umowy. Sytuacje tego rodzaju mogą dotyczyć w szczególności oddawania do używania na wskazanych zasadach własnych środków transportowych, np. samolotów.

9.7. Umowa hotelowa

Podmioty świadczące za odpłatnością usługi hotelarskie czynią to zwykle na podstawie umowy, którą określa się mianem umowy hotelowej. Tego typu umowa zmierza do zaspokojenia zarówno potrzeb noclegowych (a właściwie w zakresie czasowego zamieszkania) gości hotelowych, jak też potrzeb w zakresie bezpieczeństwa, wyżywienia, odpoczynku, rekreacji, rozrywki, a niekiedy także potrzeb związanych z pracą, nauką, opieką nad dziećmi i szczególnych wymagań ze względu na stan zdrowia osób niepełnosprawnych- Świadczone usługi hotelarskie muszą charakteryzować się złożonym i różnorodnym charakterem, przy jednoczesnym wzajemnym uzupełnianiu się poszczególnych składników tych usług. W konsekwencji zawierana wówczas umowa ma kompleksowy charakter i nie da się zakwalifikować jako jeden z typów umów unormowanych w kodeksie cywilnym. Obowiązujące obecnie w Polsce regulacje ustawowe usług hotelarskich nie wprowadzają definicji umowy hotelowej jako odrębnego typu umowy. W nauce prawa z reguły stwierdza się za M. Ne-sterowiczem, że jest to umowa o mieszanym charakterze, zawierająca elementy różnych umów nazwanych, a w szczególności: najmu, sprzedaży, przechowania, umowy o dzieło, jak również umów nienazwanych, w tym umowy o usługi podobne do zlecenia. Wskazany autor podkreśla, że są to umowy stopione w jedną całość, do której wchodzi także obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa gościowi hotelowemu. Zgadzając się co do zasady z tym stanowiskiem, należy więc stwierdzić, że skoro mamy tutaj do czynienia z typem umowy nic mieszczącym się w żadnym z ustawowych typów umów nazwanych, to jest to umowa nienazwana o wyjątkowo złożonym charakterze.

Do umowy hotelowej znajdują zastosowanie zarówno przepisy części ogólnej kodeksu cywilnego i części ogólnej zobowiązań, zawarte w księdze trzeciej tego kodeksu, jak również przepisy dotyczące niektórych umów nazwanych uregulowanych w tej księdze. Powszechnie uważa się, że te ostatnie przepisy należy stosować wprost lub w pewnych wypadkach w drodze analogii. Ustawa o usługach turystycznych z 1997 r. w zasadzie nie zawiera takich przepisów, które bezpośrednio znajdowałyby zastosowanie do umowy hotelowej. Jednakże przepisy tej ustawy odnoszące się do usług hotelarskich wpływają na zakres praw i obowiązków stron umowy hotelowej i pośrednie znaczenie tych przepisów jest niemałe.

To właśnie z ustawy o usługach turystycznych wynika, że umowa hotelowa jest umową kwalifikowaną. Wszak zarobkowego świadczenia usług hotelar-


skich może podejmować się jedynie podmiot, który spełnił warunki ustalone w powołanej ustawie. Podmiotem tym jest przedsiębiorca prowadzący hotel lub inny obiekt hotelarski bądź przedsiębiorca lub rolnik świadczący usługi hotelarskie w innym obiekcie spełniającym ustalone wymagania. Podmioty te są coraz częściej określane mianem hotelarzy zwłaszcza przez samo środowisko hotelarskie. Spotkać też można określenie „przedsiębiorstwa hotelowe" lub ..przedsiębiorcy hotelarscy".

Podmiotem świadczącym usługi hotelarskie na podstawie umowy hotelowej nie jest podmiot prowadzący kemping lub pole biwakowe, gdyż korzystanie ze wskazanych rodzajów obiektów hotelarskich ma miejsce na podstawie innego typu umowy, omówionej w punktach 9 i 10 tego rozdziału podręcznika. W zasadzie nie jest nim także prowadzący dom wczasowy, gdyż wówczas jest z reguły zawierana umowa o wczasy, będąca swoistą odmianą umowy o świadczenie usług turystycznych. Coraz częściej jednak w takim domu można zamieszkać jak w hotelu choćby na jeden dzień na podstawie umowy hotelowej. Z kolei podmioty prowadzące zakłady opieki zdrowotnej (poczynając od szpitali, przez szpitale uzdrowiskowe, sanatoria aż po prewentoria włącznie) mają za cel dostarczanie świadczeń zdrowotnych, w stosunku do których zapewnienie zamieszkania i wyżywienia stanowi tylko konieczne uzupełnienie. Takie podmioty nic świadczą usług hotelarskich, ale trzeba zauważyć tendencję zbliżania się sanatoriów do domów wczasowych. Ponadto nie świadczą usług hotelarskich podmioty prowadzące domy studenckie, internaty, hotele pracownicze i tym podobne obiekty nastawione nie na krótkotrwały lecz wielomiesięczny, a nawet wieloletni pobyt w nich mieszkańców. Wówczas jest zawierana nie umowa hotelowa lecz umowa najmu pomieszczenia. Również umowa najmu jest podstawą korzystania z pokoju gościnnego. Także szkoły nie są podmiotami świadczącymi usługi hotelarskie, jeśli udostępniają część swych pomieszczeń w celu organizacji kolonii albo obozu sportowego lub wypoczynkowego dla młodzieży szkolnej. W takiej sytuacji jest zawierana umowa najmu lub umowa użyczenia. Nie sposób również dostrzec istnienia umowy hotelowej w razie korzystania z noclegowni, przytułków lub schronisk charytatywnych. Miejsca w tego typu obiektach są udostępniane na podstawie umowy użyczenia, umowy najmu lub nawet bez jakiejkolwiek umowy. Nie można też w ogóle mówić o umowie w wypadkach umieszczenia określonych osób w koszarach lub izbach wytrzeźwień, gdyż z reguły następuje to wbrew woli zainteresowanych i ma podstawy

administracyjne. Należy podkreślić, że nie każda umowa zawierana przez przedsiębiorcę hote

larskiego i mająca za przedmiot korzystanie z pokojów hotelowych jest w konsekwencji umową hotelową. Wciąż zdarzają się bowiem takie sytuacje, że przedsiębiorcy hotelarscy udostępniają część pomieszczeń, którymi dysponują w obiektach hotelarskich, do wykorzystania ich w celach biurowych. Takie

256 Rozdział 9

pomieszczenia są oddawane w najem na okres z reguły nic krótszy od roku i z zastrzeżeniem, że nie mogą być one wykorzystywane w innych celach. Podstawą stosunku prawnego jest wówczas umowa najmu pomieszczeń użytkowych zawarta zasadniczo na czas oznaczony i podlegająca przepisom kodeksu cywilnego dotyczącym najmu. Ze względu na konieczność podporządkowania się najemcy pokojów hotelowych do celów biurowych zasadom obowiązującym w hotelach i innych obiektach hotelarskich taka umowa zawiera najczęściej szereg ograniczeń dotyczących godzin przebywania pracowników najemcy w wynajętych pomieszczeniach, maksymalnej liczby interesantów odwiedzających te lokale, zachowania ciszy, porządku i bezpieczeństwa na terenie całego obiektu, jak też organizowania spotkań przez najemcę dla więcej niż kilkunastu osób. Jest to uzasadnione głównymi funkcjami hoteli i podobnych obiektów, które są nastawione na zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych osób fizycznych podczas krótkotrwałego pobytu w określonej miejscowości.

Drugą stroną umowy hotelowej jest z reguły gość hotelowy. Może nim być każda osoba fizyczna, w tym także niemająca zdolności do czynności prawnych lub mająca tylko ograniczoną zdolność do czynności prawnych. W takich wypadkach umowa jest zawierana przez przedstawicieli ustawowych danej osoby, w tym w szczególności rodziców, pod których władzą rodzicielską dana osoba pozostaje. Umowa tego typu może być również zawarta przez osoby trzecie na rzecz określonej osoby fizycznej lub grupy osób. W takim charakterze umowa hotelowa jest zawierana przez osoby fizyczne działające na rzecz swoich bliskich, podopiecznych, czy wychowanków, jak również w wypadkach działania osób prawnych, jakimi są organizatorzy turystyki, zakłady pracy, organizatorzy konferencji oraz inne jednostki organizacyjne działające na rzecz osób fizycznych, które mają korzystać z określonych usług hotelarskich. Jak z tego wynika, omawiana umowa może mieć charakter umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej. Należy podkreślić, że nie są jednak gośćmi hotelowymi osoby, które korzystają z noclegów w danym obiekcie hotelarskim w związku z zatrudnieniem w nim, ani też nocujące w takim obiekcie osoby należące do rodziny hotelarza lub będące jego gośćmi prywatnymi. Nie jest także stroną umowy hotelowej z wszystkimi tego konsekwencjami osoba przebywająca w obiekcie hotelarskim lub innym obiekcie, w którym są świadczone usługi hotelarskie, bez wiedzy podmiotu świadczącego takie usługi lub reprezentujących go osób z obsługi hotelowej. Takiej osoby nie łączy z hotelarzem żaden stosunek prawny.

Do postanowień przedmiotowo istotnych umowy hotelowej należy zaliczyć: • określenie osoby fizycznej lub grupy osób, na rzecz których usługi hotelar

skie mają być świadczone; • określenie pokoju hotelowego (pomieszczenia hotelowego) lub miejsca

(łóżka hotelowego) w takim pokoju, które ma być udostępnione danemu gościowi;

•


• oznaczenie wynagrodzenia za świadczone usługi hotelarskie lub przynajmniej wskazanie podstaw jego wyliczenia. Taką podstawą jest przede wszystkim cennik usług ustalony przez podmiot

świadczący usługi hotelarskie w danym obiekcie. Dodatkowe podstawy stanowią ustalenia między stronami dotyczące udzielonych zniżek opłat za świadczone usługi.

Z powyższego wynika, że umowa hotelowa jest umową odpłatną, czego nie zmienia fakt, iż nieraz to nie gość hotelowy lecz podmiot działający na jego rzecz dokonuje zapłaty należności. Odpłatność ta jest traktowana przez strony jako ekwiwalent usług hotelarskich świadczonych na rzecz danego gościa hotelowego lub grupy osób. Toteż omawiana umowa ma zawsze charakter umowy wzajemnej niezależnie od zasad płatności za świadczone usługi hotelarskie.

Nie sposób zgodzić się ze stanowiskiem, które do postanowień przedmiotowo istotnych umowy hotelowej zalicza ponadto ustalenie czasu wykonania usług hotelarskich oraz cech charakterystycznych tych usług w postaci określenia typu pokoju lub apartamentu. Czas ten może być oznaczony lub nieoznaczony, ale w założeniu zawsze krótkotrwały, co wynika z ustawowej definicji usług hotelarskich. Okres korzystania z tych usług jest często ściśle oznaczany tylko co do daty początkowej, podczas gdy tzw. zwolnienie pokoju może nastąpić wcześniej lub później w zależności od potrzeb gościa hotelowego. Oznaczenie więc czasu wykonywania usług hotelarskich stanowi postanowienie podmiotowo istotne. Taki właśnie charakter ma również określenie w umowie hotelowej cech charakterystycznych wynajmowanego pokoju hotelowego.

Umowa hotelowa ma z natury rzeczy charakter konsensualny. Może być zawarta w dowolnej formie i często jest to forma ustna. Do jej zawarcia coraz częściej dochodzi w drodze uprzedniego zarezerwowania miejsca w danym obiekcie hotelarskim lub innym obiekcie świadczącym usługi hotelarskie, co zwłaszcza jest konieczne w wypadku turystyki grupowej i kongresowej. Taka potwierdzona rezerwacja nie zawsze ma miejsce w formie pisemnej i zwłaszcza w stałych stosunkach z określonym gościem często wystarcza telefoniczne zarezerwowanie pokoju hotelowego. Wydaje się, że w przypadku potwierdzonej rezerwacji mamy do czynienia z umową przedwstępną w rozumieniu k.c, gdyż są wtedy uzgodnione istotne postanowienia umowy hotelowej, która ma być zawarta. W tej sytuacji jest z reguły oznaczany termin ewentualnego anulowania złożonego zamówienia. W razie nieodwołania rezerwacji w ustalonych terminach, wynikających z regulaminu hotelowego doręczonego składającemu zamówienie, bądź uzgodnionych przez strony, trzeba uznać umowę hotelową za zawartą na jedną dobę hotelową. Inne ustalenia mogą w tej kwestii być uzgodnione przez strony przy składaniu zamówienia lub wynikać z regulaminu hotelowego, o ile oczywiście został on wcześniej doręczony składającemu zamówienie. W praktyce hotelarskiej formalizacja w postaci doręczenia regulaminu

258 Rozdział 9

klientowi przed lub przy zawarciu umowy prawie nie występuje. Regulaminy hotelowe są wywieszane w obiektach hotelarskich oraz często wykładane w pokojach hotelowych, ale to nie to samo, co doręczenie.

Oprócz wyżej już wskazanych postanowień podmiotowo istotnych można wymienić wiele innych tego właśnie rodzaju ustaleń umowy hotelowej, bez których uwzględnienia gość hotelowy lub podmiot działający na jego rzecz może nie być zainteresowany zawarciem określonej umowy. Do tego typu ustaleń należy w szczególności również określenie, czy pokój hotelowy jest ze śniadaniem, na którym piętrze jest położony, jaki jest widok z okna. Niekiedy gość hotelowy jest zainteresowany jedynie możliwością zamieszkania w konkretnym apartamencie czy pokoju. Także ewentualne specjalne wyposażenie pokoju, w tym zwłaszcza uwzględniające potrzeby osoby niepełnosprawnej, może stanowić tego rodzaju istotne postanowienie umowy. Ponadto rozmaite dodatkowe świadczenia, do których spełnienia może zobowiązać się w umowie podmiot świadczący usługi hotelarskie, mogą mieć właśnie charakter podmiotowo istotny i to często dla obydwu stron umowy hotelowej. W wypadku jednak zawierania umowy dotyczącej zamieszkania w hotelu lub innym obiekcie hotelarskim nie zawsze występuje potrzeba wprowadzenia do treści umowy tego rodzaju ustaleń, gdyż konieczność zapewnienia określonych świadczeń dodatkowych wynika już z samego zaszeregowania danego obiektu hotelarskiego do określonego rodzaju i nadania mu odpowiedniej kategorii.

Powszechnie uważa się, że podmiot świadczący usługi hotelarskie nie może bez ważnego powodu odmówić zawarcia umowy hotelowej. Obowiązek w tym zakresie jest wywodzony z zawodowego charakteru prowadzonej działalności hotelarskiej. Jednak trzeba zauważyć, że z jednej z naczelnych zasad prawa cywilnego, jaką jest zasada swobody kontraktowej, wynika m.in. właśnie swoboda decydowania przez podmioty prawa cywilnego o tym, czy i z kim zawrzeć umowę. Wyjątki od tej zasady wprowadzają niekiedy przepisy ustawowe, jak jest w przypadku prawa przewozowego z 1984 r. Jednak obowiązku zawarcia umowy hotelowej nie wprowadziła ustawa o usługach turystycznych z 1997 r. Toteż co do umów hotelowych nie można mówić o wynikającym z obowiązującego prawa obowiązku ich zawierania przez podmioty świadczące usługi hotelarskie. Jednak z drugiej strony wobec naturalnego w gospodarce rynkowej dążenia do maksymalizacji zysku trudno sobie wyobrazić sytuacje występowania odmowy zawarcia tego typu umowy bez naprawdę istotnego powodu.

Należy podkreślić, że prawa i obowiązki stron umowy hotelowej są przesądzone nie tylko przez jej postanowienia. Wynikają one także z doręczonego kontrahentowi przy zawarciu umowy regulaminu hotelowego, którego skuteczność w tym zakresie zależy - jak już zasygnalizowano - od spełnienia warunków ustalonych w k.c. dla wzorców umów. Ponadto te prawa i obowiązki są w części przesądzone przez obowiązujące prawo, w tym przede wszystkim prze-


pisy kodeksu cywilnego, ustawy o usługach turystycznych z 1997 r. oraz wydanego na jej podstawie rozporządzenia z 2004 r. w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie. Uogólniając te wszystkie ustalenia, można stwierdzić, że podmiot zobowiązujący się na podstawie umowy hotelowej do świadczenia usług hotelarskich ma następujące podstawowe obowiązki: • udostępnienie gościowi hotelowemu odpowiednio wyposażonego wynajętego

przezeń pokoju hotelowego lub miejsca noclegowego, a niekiedy apartamentu lub całego domu;

• utrzymywanie w należytym stanic przedmiotu najmu i wszystkich urządzeń niezbędnych do normalnego zeń korzystania przez cały okres obowiązywania umowy;

• umożliwienie korzystania przez gościa hotelowego z ogólnodostępnych pomieszczeń i urządzeń danego obiektu hotelarskiego lub innego obiektu, w którym są świadczone usługi hotelarskie;

• zapewnienie gościowi hotelowemu ochrony jego prywatności oraz bezpiecznych warunków pobytu w obiekcie hotelarskim lub innym obiekcie, w którym są świadczone usługi hotelarskie;

• umożliwienie gościowi hotelowemu korzystania ze świadczeń w ramach tzw. usług podstawowych oraz uzupełniających, których gama zależy od rodzaju obiektu hotelarskiego i jego kategorii, a w przypadku świadczenia usług hotelarskich w innym obiekcie - których zakres wynika z postanowień umownych;

• dostarczenie gościowi hotelowemu niezbędnych informacji o świadczonych usługach hotelarskich i usługach towarzyszących oraz informacji turystycznej, a na żądanie również pełnego cennika usług oraz wykazu wymagań dla obiektów hotelarskich odpowiadającego rodzajowi i kategorii danego obiektu. Powyższe obowiązki hotelarza stanowią zarazem uprawnienia, których reali

zacji może domagać się gość hotelowy. Z kolei obowiązki gościa hotelowego z natury rzeczy rodzą uprawnienia po stronie podmiotu świadczącego usługi hotelarskie. Do podstawowych obowiązków gościa hotelowego należy zaliczyć przede wszystkim:

• spełnienie obowiązku meldunkowego; • przestrzeganie ustaleń regulaminu porządkowego; • dostosowanie się do ustaleń regulaminu hotelowego doręczonego przy za

warciu umowy hotelowej; • korzystanie z przedmiotu najmu oraz z ogólnodostępnych pomieszczeń i urzą

dzeń obiektu hotelarskiego lub innego obiektu, w którym są świadczone usługi hotelarskie, w sposób odpowiadający właściwościom i przeznaczeniu tych pomieszczeń i urządzeń oraz przestrzegając zakazu dokonywania w nich zmian bez zgody podmiotu świadczącego usługi hotelarskie;

260 Rozdział 9

• uiszczenie należności za usługi hotelarskie oraz usługi uzupełniające, chyba że opłaty z tych tytułów jest zobowiązany pokryć podmiot, który zawarł umowę hotelową na rzecz danego gościa hotelowego;

• niezwłoczne zawiadomienie utrzymującego hotel lub podobny zakład o szkodzie w postaci utraty lub uszkodzenia rzeczy wniesionych do tego rodzaju obiektu przez gościa hotelowego.

9.8. Umowa o świadczenie usług nieuregulowanych odrębnie w zastosowaniu do działalności hotelarskiej

W działalności hotelarskiej występują, nieraz takie sytuacje, gdy na rzecz gości hotelowych są świadczone usługi polegających na dokonaniu czynności faktycznych, co nie podlega bezpośrednio pod przepisy kodeksowe o zleceniu ani przepisy dotyczące innych określonych ustawowo typów umów o świadczenie usług. Jako przykłady tego rodzaju usług można podać zorganizowanie opieki nad dziećmi gości hotelowych, budzenie, zamówienie taksówki, udzielanie informacji turystycznych, czy zorganizowanie rozgrywek sportowych lub imprez rekreacyjnych dla gości hotelowych.

Wydaje się, że do omawianej grupy usług należy też zaliczyć usługi hotelowej centrali telefonicznej, umożliwiające gościom hotelowym korzystanie z zamiejscowych i miejscowych rozmów telefonicznych, połączeń faksowych, czy internetowych. Takie pośrednictwo wiąże się zazwyczaj z doliczaniem zwłaszcza przez hotele wyższych kategorii marży przekraczającej często nawet o J00 lub 200% wysokość opłat pobieranych przez operatorów telekomunikacyjnych. Charakter działania przedsiębiorcy hotelarskiego jako takiego pośrednika, a tym bardziej wysokość i samo stosowanie tego rodzaju marż to sprawy dyskusyjne. Problemy te są pomijane w specjalistycznych opracowaniach z tej dziedziny. Straciły one na znaczeniu w wyniku rozwoju telefonii komórkowej oraz coraz częstszego udostępniania gościom hotelowym nieodpłatnego dostępu do Internetu, co ma znaczenie marketingowe.

Wskazane wyżej usługi polegające na określonych czynnościach faktycznych mogą być świadczone w ramach umowy hotelowej albo na podstawie odrębnie zawartych umów. Zgodnie z art. 750 k.c. znajdują wówczas odpowiednie zastosowanie przepisy kodeksowe o zleceniu. Oznacza to konieczność uwzględnienia cech specyficznych sytuacji, w których takie czynności faktyczne są wykonywane. Zawierane wówczas umowy są określane jako umowy o usługi podobne (zbliżone) do zlecenia i mogą mieć charakter zarówno odpłatny, jak też nieodpłatny. Stosowanie do nich przepisów o zleceniu wywołuje nieraz wątpliwości, gdyż czasem taka umowa o usługi ma więcej cech analogicznych do określonej umowy nazwanej innej niż zlecenie.


Do omawianych umów o świadczenie usług nieuregulowanych odrębnie znajduje odpowiednie zastosowanie przepis kodeksowy przewidujący, że zlecenie obejmuje umocowanie do wykonania czynności w imieniu dającego zlecenie. Umowa może w tej kwestii stanowić inaczej. Właśnie z umowy lub z okoliczności wynika najczęściej, że takie umowy zawierane przez przedsiębiorców hotelarskich są nieodpłatne, chociaż kodeksowe zlecenie jest z reguły odpłatne. Skoro forma umowy zlecenia może być dowolna i w praktyce często dochodzi do jej zawarcia w sposób dorozumiany, to ten brak szczególnych wymagań w tym zakresie odnosi się również do formy umów o świadczenie usług nieuregulowanych odrębnie.

Również analogicznie przy tego typu umowach występuje element koniecznego zaufania do rzetelności i racjonalności działania zleceniobiorcy. Zasadą jest. że przyjmujący zlecenie tylko wyjątkowo może powierzyć jego wykonanie osobie trzeciej. Odstępstwa od tej reguły może przewidywać umowa albo też mogą one być skutkiem istniejącego zwyczaju lub konieczności spowodowanej przez okoliczności. Wiąże się z tym obowiązek przyjmującego zlecenie informowania zleceniodawcy o przebiegu sprawy i złożenia sprawozdania po wykonaniu zlecenia.

Warto też wspomnieć o przepisie kodeksowym, który może posłużyć przyjmującemu zlecenie do domagania się zwrotu wydatków poczynionych w celu należytego wykonania zlecenia. Jednak w praktyce hotelarskiej raczej nie ma takiego zwyczaju domagania się zwrotu wskazanych wydatków i np. z reguły nie żąda się zwrotu kosztów rozmów telefonicznych związanych z zamówieniem taksówki na życzenie gościa hotelowego. Ponadto trzeba zaznaczyć, że dający zlecenie może je wypowiedzieć w każdym czasie. Odwołanie przez gościa hotelowego budzenia, czy zamówionej przezeń taksówki może posłużyć za dobry przykład takiego wypowiedzenia omawianej umowy o usługi zbliżone do zlecenia.

9.9. Umowa o korzystanie z kempingu

Kemping to jeden z rodzajów obiektów hotelarskich. Nowelizacja ustawy o usługach turystycznych dodała w 2004 r. angielską nazwę „camping" do ustawowej definicji takiego obiektu. Było to całkiem zbędne, gdyż termin „kemping" jest od dawna przyjęty w Polsce. Niezbyt wielu cudzoziemców korzysta z polskich kempingów, które zresztą i bez zmiany ustawy mogły być oznaczane dodatkowo nazwą „camping".

Kemping jest szczególnym obiektem hotelarskim. Definicja ustawowa zawiera ustalenie, że jest to obiekt strzeżony, umożliwiający nocleg w namiotach i przyczepach samochodowych, domkach turystycznych lub innych obiektach stałych, oraz przyrządzanie posiłków i parkowanie samochodów. Oparte na

262 Rozdział 9

tych ustaleniach ustawowych jest określenie kempingu jako jednego z rodzajów obiektów noclegowych turystyki, stosowane przez GUS do celów statystycznych. W tym ujęciu kemping to teren zwykle zadrzewiony, strzeżony, oświetlony, mający stalą obsługę recepcyjną i wyposażony w urządzenia sanitarne, gastronomiczne i rekreacyjne umożliwiające turystom nocleg w namiotach, mieszkalnych przyczepach samochodowych, a także przyrządzanie posiłków oraz parkowanie pojazdów samochodowych. Ta ostatnia definicja uwzględnia tylko część wymagań co do wyposażenia kempingu oraz zakresu świadczonych w nim usług, ustalonych w załączniku nr 3 do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie z 2004 r.

Kempingi są nastawione na zaspokajanie przede wszystkim potrzeb turystów indywidualnych i to w zakresie zdecydowanie ograniczonym. Według danych GUS w 2006 r. było w Polsce tylko 128 kempingów, z których skorzystało ponad 220 tys. osób. w tym aż ponad 77,6 tys. stanowili turyści zagraniczni, podczas gdy w 2000 r. było jeszcze 171 kempingów, z których skorzystało ponad 182,5 tys. osób, w tym ponad 34,7 tys. turystów zagranicznych. Liczba turystów, w tym zagranicznych, korzystających z kempingów wzrosła więc i to mimo mniejszej liczby kempingów. Jednak generalnie występuje zauważalny spadek zainteresowania kempingami, gdyż obecnie turyści rzadziej zadowalają się możliwością zaspokojenia tylko podstawowych potrzeb występujących podczas podróży. Tak jest właśnie w przypadku części kempingów, choć trzeba przyznać, że w ostatnich latach standard wielu z nich został podniesiony. Mamy tutaj do czynienia z dosyć znacznie zróżnicowanymi obiektami. Ustawa o usługach turystycznych z 1997 r. wyróżnia cztery kategorie kempingów oznaczane gwiazdkami.

We wszystkich kempingach teren musi być ogrodzony i oświetlony, powinien być zapewniony całodobowy dozór, recepcja powinna znajdować się w odrębnym pomieszczeniu, a parking przy recepcji powinien mieć minimalną powierzchnię zależną od kategorii danego kempingu (od 50 m2 do 150 m2). Muszą być osobne umywalnie oraz toalety dla kobiet i mężczyzn, przy czym wymaga się, aby urządzenia sanitarne były zlokalizowane nie dalej niż 100 m od stanowisk obozowania. Wymagane są także punkty poboru wody do picia, stanowiska do zmywania naczyń i punkt pomocy medycznej czynny całą dobę, prowadzony przez przeszkolonego pracownika i zapewniający łączność z pogotowiem. Ze względów bezpieczeństwa wszystkie kempingi powinny być wyposażone w sprzęt przeciwpożarowy oraz instrukcje bezpieczeństwa przeciwpożarowego, określające konieczne tryby postępowania w razie pożaru, jak również działania zapobiegające jego powstawaniu. Wszystkie też kategorie kempingów objęte są obowiązkiem posiadania przechowalni bagażu, pieniędzy i rzeczy wartościowych.


Poczynając od obiektów z dwoma gwiazdkami, wymaga się utwardzonych ścieżek pieszych oraz wewnętrznych dróg głównych o nawierzchni utwardzonej, stanowiska zaś obozowania powinny być położone na płaskim, trawiastym terenie i być wydzielone. Już właśnie w obiekcie dwugwiazdkowym powinny być także wydzielone stanowiska do spożywania posiłków. Z kolei w kempingach dwóch najwyższych kategorii musi być zadrzewienie, zieleń powinna odgradzać stanowiska obozowania lub ich grupy, muszą być również urządzenia do prania i prasowania oraz pomieszczenie do suszenia bielizny. Tylko zaś w kempingu czterogwiazdkowym wymaga się, aby był w nim zakład gastronomiczny. Natomiast wymóg, aby na terenie kempingu trzy i czterogwiazdkowego był sklepik spożywczy i z artykułami higieniczno-sanitarnymi, nie obowiązuje, jeżeli tego rodzaju sklep znajduje się bliżej niż 500 m.

Od 2002 r. kempingi zostały objęte dodatkowymi wymaganiami w zakresie potrzeb osób niepełnosprawnych. Obecnie reguluje to załącznik nr 8 do powołanego rozporządzenia z 2004 r. Przewiduje on, że niezależnie od wymagań dla budynków usytuowanych na terenie kempingów, muszą być w tego rodzaju obiektach hotelarskich zapewnione utwardzone ciągi komunikacyjne o szerokości co najmniej 180 cm, umożliwiające dostęp ze stanowisk dla osób niepełnosprawnych do wszystkich urządzeń ogólnodostępnych. Stanowiska obozowania dla osób niepełnosprawnych powinny dysponować dojazdem dla samochodów, przy czym należy zapewnić co najmniej dwa takie stanowiska położone w najbliższej odległości od urządzeń ogólnodostępnych. Musi być również co najmniej jeden ustęp dostępny dla osoby na wózku.

Z powyższych cech charakterystycznych kempingów oraz istoty ich funkcjonowania wynika, że w tym wypadku nie może być mowy o zawieraniu umowy hotelowej między prowadzącym kemping a osobami korzystającymi z kempingu. Prowadzącym kemping może być każdy przedsiębiorca, w tym oczywiście również będący osobą fizyczną. Korzystającym zaś z kempingu jest z reguły osoba podróżująca samochodem oraz inne osoby razem z nią odbywające podróż. Przez przyjęcie turystów na teren kempingu połączone zasadniczo ze spełnieniem obowiązku meldunkowego w recepcji zostaje zawarta umowa o korzystanie z kempingu, upoważniająca za określoną odpłatnością do przebywania na terenie danego kempingu, zajęcia oznaczonego stanowiska obozowania oraz korzystania z urządzeń, instalacji i ogólnie dostępnych pomieszczeń oraz usług świadczonych na terenie kempingu. Zasady tego korzystania określają postanowienia regulaminu danego kempingu, który powinien być doręczony przy zawarciu umowy. Tak jak w innych obiektach hotelarskich może być poza tym ustalony przez prowadzącego kemping regulamin porządkowy, przewidziany przez ustawę o usługach turystycznych w celu stworzenia możliwości zapewnienia porządku oraz bezpieczeństwa klientów i ich mienia.

Omawiana umowa nie jest uregulowana ani w kodeksie cywilnym, ani w ustawie o usługach turystycznych, ani w żadnej innej ustawie. Jest to więc

264 Rozdział 9

umowa nienazwana, należąca do grupy umów o świadczenie usług, do której należy stosować odpowiednio przepisy o zleceniu na podstawie art. 750 k.c. Jako właśnie umowę nienazwaną kwalifikuje umowę o kemping również M. Ne-sterowicz, ale zalicza ją przy tym do umów o pojedyncze świadczenie turystyczne, zawieranych w indywidualnej turystyce zagranicznej przez biura podróży, zobowiązujące się do umożliwienia turyście pobytu na kempingu zagranicznym lub krajowym w określonym miejscu i czasie. Autor ten dowodzi, że jedynym świadczeniem biura podróży jest wtedy „udostępnienie turyście pola kempingowego (namiotowego), które biuro podróży otrzymuje do dyspozycji zgodnie z umową zawartą z prowadzącym kemping". Nie sposób zgodzić się z tym stanowiskiem, bo stroną umowy o korzystanie z kempingu jest zawsze prowadzący dany kemping i biuro podróży występuje jako jego agent w stosunkach z turystami zainteresowanymi pobytem na określonym kempingu.

Mimo powyższych rozbieżności ocen w sprawach wręcz zasadniczych, warto pokusić się o sformułowanie postanowień przedmiotowo istotnych umowy o korzystanie z kempingu. Postanowienia te są zbliżone treściowo do analogicznych postanowień umowy hotelowej i należy do nich zaliczyć: • określenie osoby fizycznej lub grupy osób, którym pole kempingowe ma

być udostępnione, • zapewnienie stanowiska obozowania na polu kempingowym, które ma być

oddane do dyspozycji; • oznaczenie wynagrodzenia za pobyt na polu kempingowym, składającego

z opłaty pobytowej, opłaty za ustawienie samochodu, przyczepy kempingowej lub namiotu oraz opłaty za podłączenie elektryczne przyczepy, albo przynajmniej wskazanie podstaw wyliczenia tego wynagrodzenia. Taką podstawą jest cennik usług ustalony przez prowadzącego kemping.

Inne postanowienia umowy o korzystanie z kempingu mają charakter postanowień podmiotowo istotnych. Należy do nich określenie terminu pobytu na kempingu. Tego rodzaju postanowieniem jest też wskazanie konkretnego stanowiska obozowania na kempingu, co niekiedy może być istotne dla turysty. Obowiązujące przepisy przewidują, że tylko na kempingach czterogwiazdkowych stanowiska obozowania muszą być numerowane. Trzeba ponadto zaznaczyć, że turysta przebywający na kempingu może też zawierać innego typu umowy, jak umowa o usługi gastronomiczne, umowa sprzedaży różnych drobnych rzeczy w sklepiku działającym na kempingu z trzema lub czterema gwiazdkami, czy umowa o wypożyczenie sprzętu turystycznego lub sportowego, która najczęściej jest umową najmu.

Szczególna sytuacja występuje wtedy, gdy na terenie kempingu znajdują się domki turystyczne, pawilony lub inne obiekty stałe przystosowane do zamieszkania, które mogą być udostępnione grupom turystycznym lub indywidualnym turystom nie dysponującym namiotami lub przyczepami kempingowymi. Wów-

Umowy w turystyce i rekreacji ^ ° °

czas jest zawierana umowa najmu uregulowana w kodeksie cywilnym. Na jej podstawie prowadzący kemping zobowiązuje się wydać określonym turystom jako najemcom oznaczone pomieszczenie do czasowego korzystania za ustaloną opłatą, co upodabnia tę umowę do najmu pokoju gościnnego. Korzystanie z takiej stałej bazy noclegowej określa z reguły regulamin ustalony przez prowadzącego kemping. Wymagania co do wyposażenia pokojów lub domków tworzących taką stałą bazę określa wyżej wskazany załącznik nr 3 do obowiązującego rozporządzenia z 2004 r.

W 2001 r. zostały wprowadzone istotne zmiany wymagań prawnych dotyczących stałej bazy noclegowej na kempingach. Obecnie w tego rodzaju obiektach z czterema gwiazdkami w każdym pokoju mogą być zakwaterowane maksymalnie dwie osoby, w obiektach trzy- i dwugwiazdkowych - cztery osoby, a w odniesieniu do kempingu z jedną gwiazdką ta największa dopuszczalna liczba osób w jednym pokoju wynosi teraz osiem. Obowiązuje też warunek, aby łóżka w pokojach stałej bazy noclegowej miały wymiary nic mniejsze niż 90 x 200 cm. Zwiększone są wymagania dotyczące kempingów z jedną gwiazdką w zakresie wyposażenia łóżek. Obecnie musi być zapewniona pościel na każde łóżko lub co najmniej zdejmowany pokrowiec na materac, nadający się do prania. Należy zauważyć elastyczne podejście co do wyposażenia pokojów stanowiących stałą bazę noclegową na kempingach. Zamiast krzeseł dopuszcza się różne inne meble do siedzenia, byle ich było po jednym na osobę i nie mniej niż dwa na pokój. Telewizor jest wymagany tylko w pokoju stałej bazy na kempingu czterogwiazdkowym, a możliwość odbioru programów radiowych powinna być zapewniona także w pokoju kempingu z trzema gwiazdkami. Łazienki Z WC oraz natryskiem z ciepłą i zimną wodą można oczekiwać tylko w stałej bazie noclegowej kempingów dwóch najwyższych kategorii. W pokoju na kempingu dwugwiazdkowym trzeba zadowolić się umywalką z ciepłą i zimną wodą, a obiekt jednogwiazdkowy i tego nie musi zapewniać.

W razie pozostawienia samochodu na parkingu przy recepcji kempingu dochodzi do zawarcia umowy przechowania i przejęcia przez prowadzącego kemping pieczy nad danym pojazdem oraz rzeczami zazwyczaj przewożonymi przez turystów, jak zwłaszcza rzeczy osobiste, żywność, sprzęt turystyczny, czy sportowy. Rzeczy wartościowe i pieniądze powinny być odrębnie oddane na przechowanie i obowiązek przyjmowania tego rodzaju tzw. depozytów dotyczy obecnie wszystkich kempingów. Skorzystanie z przechowalni bagażu na kempingu również prowadzi do zawarcia umowy przechowania, bliżej omówionej w punkcie 18 tego rozdziału podręcznika.

Poza powyższymi szczególnymi sytuacjami oddania rzeczy na przechowanie prowadzącemu kemping jest on zobowiązany jedynie do sprawowania ogólnego nadzoru nad bezpieczeństwem rzeczy należących do osób korzystających z kempingu. Niewykonanie tego obowiązku może wystąpić np. w razie braku

266 Rozdział 9

należytego oświetlenia terenu kempingu, nienaprawienia uszkodzonego ogrodzenia kempingu, czy nieprawidłowej pracy osób zatrudnionych w recepcji, które nie reagowały na przebywanie osób postronnych na terenie kempingu lub nie zamknęły na noc bramy prowadzącej do kempingu. Jeśli tego rodzaju sytuacje doprowadziłyby do kradzieży lub uszkodzenia rzeczy należących do osób korzystających z kempingu, to prowadzący kemping może być pociągnięty do odpowiedzialności kontraktowej z powodu nienależytego wykonania zobowiązania. Nie jest też wykluczona jego odpowiedzialność deliktowa na ogólnej podstawie winy. Jednak pomijając te szczególne sytuacje, trzeba stwierdzić, że odpowiedzialność cywilna prowadzącego kemping za szkody, które może ponieść osoba korzystająca z kempingu, jest zdecydowanie ograniczona w porównaniu z kodeksową odpowiedzialnością za rzeczy wniesione, ponoszoną przez utrzymujących hotele i podobne zakłady. Kemping bowiem nie jest takim zakładem. Prowadzący kemping może w regulaminie lub umowie wyłączyć swoją odpowiedzialność za rzeczy osób korzystających z kempingu. W szczególności może to dotyczyć pieniędzy, kosztowności oraz innych cennych rzeczy.

9.10. Umowa o korzystanie z pola biwakowego

Pole biwakowe w porównaniu z kempingiem jest jeszcze bardziej specyficznym rodzajem obiektów hotelarskich. Te cechy są na tyle szczególne, że przygotowana w 2002 r. jedna z wersji nowelizacji ustawy o usługach turystycznych przewidywała skreślenie pól biwakowych z listy obiektów hotelarskich, do czego jednak nie doszło.

Ustawa o usługach turystycznych z 1997 r. definiuje pole biwakowe jako obiekt niestrzeżony, umożliwiający nocleg w namiotach. Oparte na tej definicji ustawowej określenie stosowane przez GUS do celów statystycznych nazywa polem biwakowym wydzielone miejsce w terenie zadrzewionym, nie strzeżone, oznakowane i ogrodzone prowizorycznie, umożliwiające turystom nocleg w namiotach. Przy tym dodaje się, że na polu biwakowym znajdują się punkty poboru wody pitnej, podstawowe urządzenia sanitarne i tereny rekreacyjne. To określenie rozmija się z obowiązującym prawem i rzeczywistością, gdyż wymagania co do wyposażenia pola biwakowego, zawarte w wyżej wspomnianym załączniku nr 3 do rozporządzenia z 2004 r., nic nie mówią o konieczności zadrzewienia takiego obiektu, ani o jego walorach rekreacyjnych. W praktyce pola biwakowe są zwykle niezadrzewione oraz pozbawione urządzeń rekreacyjnych.

Według danych GUS w 2006 r. było w Polsce tylko 247 pól biwakowych, skorzystało z nich 112 tys. osób, w tym prawie 9,5 tys. stanowili turyści zagraniczni, podczas gdy w 2000 r. tego rodzaju obiektów hotelarskich było w Polsce 339, skorzystało z nich ok. 170 tys. osób, w tym niewiele ponad 7 tys. stanowili turyści zagraniczni. Nie może dziwić wyraźny spadek zainteresowania polami


biwakowymi, choć zastanawia zdecydowany wzrost liczby turystów zagranicznych korzystających z takich obiektów. Przecież zapewniają one jedynie minimalny poziom zaspokojenia podstawowych potrzeb ludzkich zwłaszcza w dziedzinie higieny. Zamiast osobnych umywalni dla kobiet i mężczyzn mogą być na polach biwakowych zbiorowe, niezadaszone umywalnie typu rynnowego. Jest postęp w zakresie wymagań co do osobnych toalet dla kobiet i mężczyzn w tego rodzaju obiektach hotelarskich, gdyż warunkiem są bioloalety na terenach nie-skanalizowanych. Ponadto minimalne wymagania dla pól biwakowych przewidują konieczność istnienia na terenie obozowiska punktów poboru wody do picia oraz pojemników na śmieci. Sam teren takiego pola może być tylko prowizorycznie ogrodzony i nieoświetlony, a przecież z definicji jest on pozbawiony dozoru. Trzeba być młodym człowiekiem ciekawym świata, żeby w takich warunkach chcieć poznawać Polskę. Zapewne wejście Polski do UE spowodowało, że więcej młodych ludzi przyjeżdża teraz do naszego kraju i zatrzymuje się właśnie na polach biwakowych.

Należy podkreślić, że powołane rozporządzenie z 2004 r. dopuszcza możliwość zaszeregowania jako pola biwakowego obiektu zlokalizowanego w obrębie gospodarstwa rolnego pomimo niespełnienia części wymagań, jeśli dane gospodarstwo zapewnia możliwość korzystania z wody do picia i urządzeń sanitarnych. Jest to dobrym rozwiązaniem, gdyż takie przyzagrodowe pole biwakowe jest w stanie zapewnić w sumie lepsze, bardziej higieniczne i bezpieczne warunki pobytu turystów.

Z przedstawionych charakterystycznych cech pól biwakowych wynika podstawowy wniosek, że korzystanie z nich odbywa się na nader uproszczonych zasadach. Przez zajęcie miejsca na takim polu, czyli przez tzw. czynności dorozumiane, dochodzi najczęściej do zawarcia umowy o korzystanie z pola biwakowego. Oczywiście jest to umowa nienazwana, nie mająca żadnej regulacji ustawowej. Może mieć ona charakter odpłatny lub nieodpłatny. Brak odpłatności za korzystanie z pola biwakowego wynika zazwyczaj z faktu, że właścicielami i utrzymującymi pola biwakowe są często gminy zainteresowane rozwojem turystyki na swoim terenie. Takimi podmiotami prowadzącymi pola biwakowe bywają też przedsiębiorcy turystyczni, niektóre organizacje społeczne i osoby fizyczne, w tym rolnicy. Regulaminy korzystania z pól biwakowych ustalane przez podmioty je prowadzące jest trudno wyegzekwować w praktyce z powodu braku całodobowego nadzoru nad tego rodzaju obiektami hotelarskimi.

Oczywiście ochrona rzeczy należących do osób korzystających z pól biwakowych należy do samych zainteresowanych. Pozostawienie więc bez dozoru namiotu postawionego na polu biwakowym kończy się często szkodą, za którą prowadzący pole biwakowe nie ponosi odpowiedzialności. Jego obowiązki sprowadzają się przede wszystkim do zapewnienia czystości na terenie danego pola biwakowego i utrzymania jego urządzeń w bezpiecznym stanie. Kwestie te reguluje ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach z 1996 r. Do-

268 Rozdział 9

chodzenie roszczeń przez turystę korzystającego z pola biwakowego, który poniósł w związku z tym jakieś szkody osobowe czy majątkowe, może mieć ogólną podstawę deliktową opartą na winie. W wypadku gminy jej odpowiedzialność może być oparta na przepisie kodeksowym ustalającym odpowiedzialność jednostki samorządu terytorialnego za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza danej jednostki przy wykonywaniu powierzonej mu czynności.

9.11. Umowa darowizny w działalności hotelarskiej

Chociaż z omówionej powyżej umowy hotelowej wynikają zobowiązania podmiotów świadczących usługi hotelarskie do spełnienia różnych świadczeń uzupełniających, to oczywiście nie stoi to na przeszkodzie podejmowaniu przez te podmioty rozmaitych działań wykraczających poza standardowe obowiązki w celu pozyskania dobrej opinii klientów oraz uczynienia z nich stałych gości danego hotelu lub innego obiektu hotelarskiego, czy też innego obiektu, w którym są świadczone usługi hotelarskie. Tego rodzaju działania podejmują w szczególności przedsiębiorcy prowadzący hotele wyższych kategorii, zwłaszcza nastawione na turystykę biznesową i kongresową, realizujące specjalne programy lojalnościowe dla stałych gości, takie jak np. program „Starwood Preferred Gu-est" obejmujący ponad 550 hoteli w kilkudziesięciu państwach. Programy te stwarzają przywileje dla określonych klientów w celu związania ich z danym hotelem, czy z określoną siecią hotelową. W tym celu wykorzystywane są różne typy umów znanych prawu cywilnemu. Jedną z umów spełniających wskazane funkcje jest umowa darowizny uregulowana w kodeksie cywilnym. Niestety tego gospodarczego znaczenia darowizny nic dostrzega się zarówno w podręcznikach prawa cywilnego i gospodarczego, jaki i w specjalistycznych opracowaniach z zakresu hotelarstwa.

Regulacja darowizny w kodeksie cywilnym nie traktuje jej jako jednostronnego oświadczenia woli darczyńcy i w konsekwencji nikt nie może być obdarowany wbrew swej woli. Zgodnie z ustaleniami kodeksowymi przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Jedną ze stron tej umowy nazwanej jest darczyńca, którym może być każda osoba fizyczna lub prawna, jak też jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, ale posiadająca zdolność prawną przyznaną przez ustawę. Tą stroną umowy darowizny może więc być każdy podmiot świadczący usługi hotelarskie. Drugą stroną tej umowy, zwaną obdarowanym, również może być każdy podmiot prawa cywilnego. W przypadku darowizny związanej z umową hotelową obdarowanym jest gość hotelowy, którego podmiot świadczący usługi hotelarskie pragnie uhonorować w sposób wyjątkowy, bądź u którego chce spowodować wrażenie szczególnego traktowania, czy też którego potrzeby związane z czasowym zamieszkaniem poza


domem zamierza zaspokoić w większym stopniu niż można standardowo oczekiwać. Prowadzi to do różnicowania gości hotelowych na cztery grupy, przy czym granice między nimi są płynne.

Pierwszą grupę stanowią standardowi goście hotelowi, czyli wszyscy inni poza zaliczonymi do pozostałych grup. Jest to grupa największa, którą tworzą goście przyjeżdżający do hotelu w celach wypoczynkowych, biznesowych lub jakichkolwiek innych. W ramach tej grupy odróżnia się czasem turystów indywidualnych oraz gości zakwaterowanych w ramach turystyki grupowej- Jeśli niekiedy wiąże się to odróżnienie z gorszym traktowaniem tych ostatnich w zakresie obdarowywania drobnymi upominkami umieszczanymi w pokojach hotelowych, to z punktu widzenia marketingowego trudno uznać takie postępowanie za uzasadnione i właściwe.

Drugą grupę tworzą stali goście hotelowi i nie sposób kwestionować potrzeby ich szczególnego traktowania pod każdym względem. Grupa ta składa się głównie z gości często korzystających z usług danego hotelu lub innego obiektu hotelarskiego i przez to wpływających na jego renomę. Wewnętrzne ustalenia typu regulaminowego określają warunki uznania gościa hotelowego za należącego do lej kategorii gości (Izw. regular guests) przez określenie minimalnej liczby zwykle od 30 do 50 gwarantowanych rezerwacji lub noclegów przypadających na danego gościa w ciągu roku. Takie tzw. częste pobyty mają miejsce np. w przypadku pracowników dużych koncernów przyjeżdżających w celu tworzenia oddziałów, wykonywania zadań nadzorczych, szkoleniowych, marketingowych, czy wdrażania nowych technologii. Właśnie takie dosyć krótkie, ale powtarzające się pobyły gości hotelowych są źródłem znacznych dochodów hoteli także poza sezonem i ułatwiają im racjonalne planowanie działalności. Wskazane wewnętrzne ustalenia mogą też zaliczać do stałych gości tzw. rezydentów (dong staying guests"), o ile ta kategoria gości występuje w określonym hotelu. Przyjęte jest przy tym traktowanie jako rezydenta gościa przebywającego nieprzerwanie w danym hotelu nie krócej niż przez trzy tygodnie lub jeden miesiąc.

Podobnie uzasadnione jest, choć głównie z innych względów, wyjątkowe traktowanie trzeciej grupy gości hotelowych, którą tworzą tzw. bardzo ważne osoby (VL?s - Very Important Persons). Zalicza się do nich znanych polityków, biznesmenów, dziennikarzy, wybitnych twórców nauki, gwiazdy filmowe, znanych piosenkarzy, śpiewaków, członków grup muzycznych i innych artystów oraz wybitnych, bądź tylko znanych sportowców, trenerów lub działaczy sportowych. Jest to bardzo umownie określona kategoria gości hotelowych, do której bywają zaliczani również goście przebywający na zaproszenie właściciela lub zarządcy hotelu, przedstawiciele współpracujących z hotelem biur podróży, a nawet goście będący w podróży poślubnej, czy po prostu obchodzący imieniny lub urodziny podczas pobytu w hotelu. Tego rodzaju goście wcale nie muszą

270 Rozdział 9

przysparzać znaczących wpływów przedsiębiorcy hotelarskiemu. Wystarcza, że mogą oni mieć jako z reguły tzw. osoby publiczne duży wpływ na reklamę danego obiektu hotelarskiego, powodując zainteresowanie nim przedstawicieli prasy, radia i telewizji, co w konsekwencji wpływa na markę obiektu.

W niektórych hotelach wyróżniana jest ponadto czwarta grupa gości hotelowych, których cechą szczególną jest posiadanie tzw. karty lojalnościowej. Warunki danego programu lojalnościowego określają, kto może otrzymać tego rodzaju kartę oraz jakie przywileje się z tym wiążą. Może to być karta wręczana jako upominek stałemu gościowi hotelu lub nabywana przez osoby zainteresowane korzyściami z niej wynikającymi. Najczęściej mamy wtedy do czynienia z kartą rabatową, uprawniającą posiadacza do oznaczonych zniżek w opłatach za usługi hotelarskie, jak również do określonych dalszych przywilejów po zebraniu wskazanej liczby punktów, przyznawanych za wydatki poczynione w danym hotelu lub sieci hotelowej. Nieraz takie karty mają dodatkowo znaczenie prestiżowe dla ich posiadaczy, co podkreślane jest w ich nazwach: srebrna, złota i platynowa.

Wymienione kategorie gości hotelowych zawierają umowę darowizny w sposób nie zawsze do końca uświadomiony, gdyż nieraz poszczególni goście traktują upominki otrzymane od hotelu jako spełnienie świadczenia wynikającego z zawartej umowy hotelowej. Warto więc zauważyć, że zobowiązanie powstałe z umowy hotelowej nie obejmuje obowiązku dokonania żadnego bezpłatnego przysporzenia na rzecz gościa hotelowego. Analizowane przypadki bezpłatnych świadczeń dokonywanych przez przedsiębiorców hotelarskich na rzecz gości hotelowych nie wynikają z zawartej umowy hotelowej, chociaż niewątpliwie ściśle się z nią wiążą. Nie znajduje tutaj zastosowania przepis kodeksowy, który nie uznaje za darowiznę takiego bezpłatnego przysporzenia, gdy zobowiązanie do bezpłatnego świadczenia wynika z umowy uregulowanej innymi przepisami kodeksu. Przecież nie z obowiązku przedsiębiorca hotelarski obdarowuje swoich gości, lecz z chęci przypodobania się im, lepszego zaspokojenia ich potrzeb, zatrzymania u siebie i uczynienia swoimi klientami także w przyszłości.

Umowa darowizny należy do grupy umów rozporządzających, gdyż darowizna prowadzi do przeniesienia prawa podmiotowego, jakim jest prawo własności. Jest to zarazem umowa przysparzająca, jako że rozporządzenie w postaci darowizny określonej rzeczy powoduje jednocześnie osiągnięcie korzyści majątkowej po stronie obdarowanego. Takie przysporzenie kosztem majątku darczyńcy ma z natury rzeczy charakter nieodpłatny. Toteż umowę darowizny zalicza się do tzw. umów pod tytułem darmym.

Przedmiotem darowizny mogą być różne prawa majątkowe. Jednak w świetle regulacji kodeksowych nie jest darowizną bezpłatne przysporzenie wynikające z zawartej umowy użyczenia, jak też w razie bezpłatnego przechowania. Tego rodzaju sytuacje występują nieraz w stosunkach hotelarzy z gośćmi hotelowymi, co jest omówione odpowiednio w punktach 12 i 18 tego rozdziału podręcznika.


Przedmiotem darowizny na rzecz gości hotelowych są rozmaite drobne rzeczy specjalnie umieszczane w pokojach hotelowych - z przeznaczeniem do zużycia lub zabrania przez gościa hotelowego - właśnie w celu dokonania stosunkowo niewielkiego przysporzenia kosztem majątku podmiotu świadczącego usługi hotelarskie. W odniesieniu do gości standardowych są to zwykle zestawy podstawowych kosmetyków, obejmujące dodatkowe mydełko toaletowe. szampon, płyn do kąpieli, balsam do ciała, a niekiedy także jeszcze inne rzeczy służące do utrzymania higieny osobistej. Dla gości stałych oraz bardzo ważnych osobistości zestawy kosmetyków bywają zazwyczaj wzbogacone o inne przedmioty, jak zwłaszcza flakoniki perfum, dezodoranty, przybory do golenia itp. Ponadto regułą jest w obiektach hotelarskich wyższych kategorii obdarowywanie wszystkich gości hotelowych różnymi przedmiotami reklamowymi, jak np. długopisami, notesami i papeterią z firmowymi nadrukami, planami miast, mapami okolicznych terenów, różnymi informatorami itp. Dla gości stałych i bardzo ważnych osobistości wśród tego rodzaju darowanych przedmiotów znajdują się wizytowniki, portfele, wieczne pióra, notesy elektroniczne, zegary, kubki i podobne, nieraz dość kosztowne rzeczy, opatrzone najczęściej logo hotelu.

Ponadto w hotelach najwyższych kategorii dla wskazanych dwóch grup gości, mających szczególne znaczenie dla marki danego hotelu, zwłaszcza nastawionego na gości biznesowych i kongresowych, praktykuje się specjalne programy promocyjne. Obejmują one bezpłatny transport z lotniska lub innego dworca do hotelu, prezenty na powitanie w hotelu (zwłaszcza kwiaty dla pań, a butelka markowego wina dla panów), wyroby kulinarne i alkohole umieszczane promocyjnie w pokojach hotelowych, obok kawy i herbaty ze specjalnie użyczonymi przyborami do ich przyrządzania, a ponadto często praktykuje się zapraszanie do udziału w specjalnie organizowanych koktajlach i degustacjach. Ponadto przedmiotem darowizny w hotelach jest często prasa codzienna, która zwykle jest wykładana przy recepcji, a dla VlP-ów nawet dostarczana do pokoju hotelowego.

W hotelach najwyższych kategorii bardzo ważne osobistości zatrzymujące się w apartamentach zazwyczaj mają do swojej dyspozycji barek z wysokogatunkowymi alkoholami. Butelki z takimi alkoholami również stanowią wtedy przedmiot darowizny, z której zresztą nie wszyscy tacy goście korzystają. Nie można tego powiedzieć o analogicznych mini-barkach z alkoholami i różnymi napojami, znajdujących się często w typowych pokojach hoteli wyższych kategorii. Wyraźne wskazówki zawarte w materiałach informacyjnych umieszczanych w tych pokojach nie pozostawiają wówczas wątpliwości, że korzystanie z takiego barku następuje za odpłatnością. Nie mamy w tej sytuacji do czynienia z darowizną, ale ze sprzedażą.

Umowa darowizny jest najczęściej zawierana w bardzo uproszczony sposób. Wynika to stąd, że obowiązujące prawo umożliwia przyjęcie darowizny w za-

272 Rozdział 9

sadzie w dowolnej formie, w tym przez milczące zaakceptowanie dokonanego przysporzenia majątkowego. Właśnie darowizna dokonywana na rzecz gościa hotelowego przez podmiot świadczący usługi hotelarskie ma miejsce na podstawie umowy zawieranej w sposób dorozumiany przez tzw. czynności konklu-dentne, prowadzące do spełnienia świadczenia, tj. przez zużycie lub zabranie danej rzeczy. Powoduje to, że dana umowa staje się ważna. W konsekwencji nie ma w tej sytuacji znaczenia, że oświadczenie darczyńcy nic zostało złożone w formie aktu notarialnego, czego generalnie wymaga k.c.

Darowizny dokonane na rzecz gości hotelowych przez podmioty świadczące usługi hotelarskie nie podlegają odwołaniu. Chociaż trudno tu się powołać na zasady współżycia społecznego, ale niewielka wartość materialna tego rodzaju darowizn oraz ewidentne korzyści materialne, jakie przedsiębiorcy hotelarscy czerpią z dokonywania tych darowizn w celach promocyjnych na rzecz gości hotelowych, przemawiają za takim stanowiskiem. Nie bez znaczenia są też po prostu dobre obyczaje i stare porzekadło, że kto daje i odbiera, ten się w piekle poniewiera...

9.12. Umowa użyczenia w turystyce i rekreacji

Znaczenie gospodarcze użyczenia nie jest doceniane, podobnie jak darowizny. Uregulowana w kodeksie cywilnym umowa użyczenia jest czynnością prawną wykorzystywaną w celach marketingowych zwłaszcza przez podmioty świadczące usługi hotelarskie, ale również coraz częściej przez podmioty świadczące usługi rekreacyjne. Podmioty te podejmują różne ponadstandardowe działania zmierzające do zaspokojenia potrzeb i oczekiwań gości hotelowych, czy uczestników rekreacji. Dotyczy to w szczególności uprzyjemnienia i uatrakcyjnienia pobytu w obiekcie hotelarskim lub innym obiekcie, w którym są świadczone usługi hotelarskie, bądź usługi rekreacyjne. Dobrze to oddaje używana czasem w praktyce na określenie użyczenia nazwa „wygodzenie", mająca swoje uzasadnienie etymologiczne i historyczne. Następuje rozszerzenie tradycyjnych funkcji spełnianych przez tę umowę, które ograniczały się do różnych form pomocy, czy przysługi sąsiedzkiej, rodzinnej lub koleżeńskiej w codziennym życiu, o niewielkiej wartości materialnej, nazywanych często nieściśle „pożyczką", bądź występowały w sytuacjach nieodpłatnego udostępniania lokali mieszkalnych osobom bliskim, zaprzyjaźnionym, czy wymagającym takiego wsparcia w życiu. Trzeba zaznaczyć, że sam pokój hotelowy tylko wyjątkowo może być przedmiotem użyczenia.

Użyczenie jest umową nazwaną, przez którą użyczający zobowiązuje się zezwolić biorącemu, przez czas oznaczony lub nieoznaczony, na bezpłatne używanie oddanej mu w tym celu rzeczy. Biorącym może być oczywiście każdy. Użyczający zaś jako strona umowy wcale nie musi być właścicielem ozna-


czonej rzeczy, ani nie musi mu przysługiwać inne prawo rzeczowe do użyczonej rzeczy. W praktyce zazwyczaj ma on prawo własności rzeczy oddawanej innej osobie do bezpłatnego używania, ale wystarcza, że może tą rzeczą dysponować w zakresie stosunków zobowiązaniowych.

Przedmiotem użyczenia może być każda rzecz, o ile nadaje się do używania przez kogoś innego. Mogą to być rzeczy ruchome i nieruchomości, rzeczy oznaczone rodzajowo oraz co do tożsamości. W praktyce hotelarskiej są to zwykle rzeczy ruchome oznaczone co do gatunku, które są potem udostępniane do używania innym gościom hotelowym. Z tego typu umową mamy do czynienia w sytuacjach dodatkowego udostępniania nieodpłatnie gościom hotelowym różnych rzeczy, z których korzystanie wykracza poza ramy wyznaczone przez umowę hotelową. Takie sytuacje występują coraz częściej i użyczanie rzeczy przydatnych do zaspokojenia różnych potrzeb gości hotelowych stało się już formą konkurowania na rynku hotelarskim o klienta.

Właśnie na podstawie umowy użyczenia podmiot świadczący usługi hotelarskie dodatkowo umożliwia gościom hotelowym bezpłatne używanie rzeczy, które zapomnieli wziąć z domu lub zgubili, czy celowo nie zabrali, wiedząc, że będą mogli korzystać z danego rodzaju rzeczy w hotelu lub innym obiekcie, świadczącym usługi hotelarskie. Taką rzeczą jest bardzo często suszarka do włosów, żelazko oraz deska do prasowania. Trzeba zaznaczyć, że suszarki do włosów są ze względu na powszechne używanie instalowane na stałe w łazienkach pokojów hotelowych i goście odnoszą wrażenie, że stanowią one część podstawowego wyposażenia pokoju. Z rozporządzenia w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie z 2004 r. wynika, że jedynie w hotelach i motelach cztero- i pięciogwiazdkowych suszarki do włosów muszą być w każdym pokoju. Wtedy oczywiście nie ma mowy o zawieraniu odrębnej umowy użyczenia.

Dla gości mieszkających dłuższy czas w danym obiekcie, czyli tzw. rezydentów nie korzystających z usług gastronomicznych, może być użyczona kuchenka mikrofalowa, czajnik do gotowania wody, naczynia, sztućce i kieliszki. Hotele wyższych kategorii są zazwyczaj przygotowane na spełnienie nawet nietypowych życzeń o dodatkowe wyposażenie pokoju, obejmujące np. nawilżacz powietrza, pościel antyalergiczną, czy wózek inwalidzki. Wręcz normą staje się w wielu hotelach użyczanie gościom hotelowym na ich życzenie kabli do komputera umożliwiających bezpłatne korzystanie z Internetu, łączników do prądu elektrycznego (tzw. adapterów), faksów, odtwarzaczy CD, materiałów biurowych, jak zszywacze, dziurkacze, czy linijki.

Większość hoteli i niektóre inne rodzaje obiektów hotelarskich, a coraz częściej również inne obiekty, w których są świadczone usługi hotelarskie, są w stanie spełnić życzenie gościa hotelowego o udostępnienie mu do używania takich rzeczy, jak książki, mapy, plany, różne informatory, ładowarki do telefo-

274 Rozdział 9

nów komórkowych, parasole, dodatkowe łóżko dla małego dziecka. W miej* scowościach turystycznych gościom hotelowym przyjeżdżającym w celach wypoczynkowych hotelarze starają się udostępniać do używania rowery, sprzęt do tenisa ziemnego i stołowego, inny sprzęt sportowy i rekreacyjny, leżaki i parawany na plażę (wiatrołapy). W obiektach położonych nad jeziorami przedmiotem użyczenia są łodzie, kajaki i rowery wodne. Natomiast w górach specyficzny przedmiot użyczenia może stanowić suszarka do butów narciarskich, czy szafka do przechowywania nart lub desek snowboardowych.

Trzeba podkreślić, że istnienie umowy użyczenia należy dostrzec również w razie udostępniania ręczników kąpielowych, czy szafek na ubranie gościom korzystającym z basenu hotelowego lub sauny, gdyż takie świadczenie wykracza poza obowiązki hotelarza wynikające z umowy hotelowej. W ten także sposób powinno zakwalifikować się udostępnianie w sali klubowej prasy codziennej i czasopism nie tylko gościom hotelowym, ale właściwie wszystkim osobom oczekującym tam na coś lub na kogoś. Ponadto do samej umowy hotelowej trzeba nieraz odpowiednio stosować właśnie kodeksowe przepisy o użyczeniu, gdy mianowicie gość hotelowy bezpłatnie używa różnych rzeczy ogólnodostępnych na terenie danego obiektu, znajdujących się poza wynajętym przezeń pokojem hotelowym, jak np. telewizora w sali klubowej, czy ogólnodostępnego prysznica. Podobnie w wypadku umowy o organizację konferencji w hotelu, przewidującej wywieszanie ogłoszeń organizatora konferencji, czy reklam jej sponsorów, należy odpowiednio stosować przepisy kodeksowe o użyczeniu do sytuacji udostępniania ścian budynku hotelowego lub gruntu, na którym jest postawiony, na wywieszenie lub postawienie określonych ogłoszeń lub reklam.

W działalności rekreacyjnej umowa użyczenia również zaczyna występować coraz częściej zarówno podczas różnych imprez rekreacyjnych, w ramach których uczestnikom jest udostępniany nieodpłatnie rozmaity sprzęt sportowy lub urządzenia do zajęć rekreacyjnych, jak również podczas zajęć zespołowych, czy indywidualnego korzystania z różnych form rekreacji. Różne rzeczy mogą być wówczas przedmiotem użyczenia, poczynając od szafek służących do przechowania odzieży, poprzez udostępniane specjalistyczne obuwie lub inne części garderoby, sprzęt ochronny, leżaki, prasę codzienną i czasopisma, bądź np. urządzenia do grillowania.

Umowa użyczenia jest zawierana w dowolnej formie i zwykle jest to forma ustna. W działalności hotelarskiej i rekreacyjnej czasem umowa ta dochodzi do skutku przez czynności konkludentne. Ze względu na charakter lub wartość przedmiotu użyczenia oraz lokalne zwyczaje potwierdzenie zawarcia umowy użyczenia następuje nieraz w prowadzonej przez hotelarza kartotece, jak powinno być zwłaszcza w przypadku każdego w zasadzie zbioru bibliotecznego. Czasem pod zastaw jest pobierany dowód osobisty gościa hotelowego lub uczestni-


ka rekreacji, żeby zagwarantować zwrot użyczonej rzeczy o większej wartości. Takie postępowanie jest naganne, gdyż zatrzymanie cudzego dowodu osobistego stanowi wykroczenie określone w ustawie o ewidencji ludności i dowodach osobistych z 1974 r.

W nauce prawa podkreślano dotychczas, że w razie użyczenia jakiejś rzeczy mamy zazwyczaj do czynienia z chęcią pomocy lub inną bezinteresowną pobudką po stronie użyczającego. Jednak ta pobudka wcale nie musi być i z reguły nie jest całkiem bezinteresowna. Podane wyżej liczne przykłady użyczania przez hotelarzy różnych rzeczy gościom hotelowym w celach zdecydowanie marketingowych niewątpliwie mogą być dowodem na to, że w obecnych czasach często trudno mówić o bezinteresowności użyczającego. Działający w tym charakterze hotelarz ma wyraźnie materialne pobudki i trzeba to jasno stwierdzić. Podobnie jest coraz częściej w działalności rekreacyjnej, zwłaszcza prowadzonej przez przedsiębiorców, do której różne postacie użyczenia mają zachęcać, czy też ją umożliwiać. Jest to po prostu wyrazem funkcji gospodarczych, które użyczenie zaczęło spełniać obok swych tradycyjnych funkcji związanych z bezinteresownym niesieniem pomocy innym.

Z definicji omawianej umowy wynika, że jest to umowa jednostronnie zobowiązująca. Z braku odpłatności nie może być ona zaliczona do umów wzajemnych. Cechą charakterystyczną tej umowy jest jej realny charakter i dopiero oświadczenia woli połączone z wydaniem rzeczy powodują zawarcie umowy użyczenia. Natomiast nie ma istotnego znaczenia to, czy omawiana umowa została zawarta na czas oznaczony, czy nieoznaczony. W tym ostatnim wypadku użyczenie kończy się, gdy biorący uczynił z rzeczy użytek odpowiadający umowie albo upłynął czas, w którym mógł ten użytek uczynić. W praktyce hotelarskiej oznacza to zakończenie użyczenia danej rzeczy wraz z wygaśnięciem umowy hotelowej. W działalności rekreacyjnej wiąże się to z zakończeniem określonych zajęć lub imprezy rekreacyjnej.

Obowiązkiem użyczającego jest znoszenie używania rzeczy przez biorącego oraz powstrzymywanie się od działań to uniemożliwiających lub utrudniających. Zawarta umowa użyczenia nie może być dowolnie odwołana. Warunkiem jest jednak, że biorący używa rzeczy w sposób zgodny z umową, a w braku takich ustaleń umownych - w sposób odpowiadający właściwościom i przeznaczeniu danej rzeczy. Biorący nic może też oddać rzeczy mu użyczonej osobie trzeciej do używania bez zgodny użyczającego. W razie naruszenia wymaganych sposobów używania rzeczy biorący jest odpowiedzialny za przypadkową utratę lub uszkodzenie użyczonej rzeczy. W takich sytuacjach użyczający może żądać zwrotu rzeczy, chociażby umowa była zawarta na czas oznaczony.

Rzecz użyczona powinna być zwrócona użyczającemu w stanic nie pogorszonym. Jednak biorący nie ponosi odpowiedzialności za zużycie rzeczy będące następstwem prawidłowego używania. Warto podkreślić, że rzecz użyczona

2 7 6 Rozdział 9

może być zwrócona wcześniej niż to wynika z umowy. Ponadto należy podkreślić isinienie obowiązku odszkodowawczego w odniesieniu do sytuacji wyrządzenia biorącemu szkody z powodu wad rzeczy użyczonej. Od tej odpowiedzialności odszkodowawczej zwalnia użyczającego tylko wykazanie faktu, że biorący mógł określoną wadę z łatwością zauważyć (np. uszkodzone koło roweru). Powyższe roszczenia mogą być dochodzone przez strony umowy użyczenia w terminie roku od dnia zwrotu danej rzeczy.

9.13. Umowa o dzieło w turystyce i rekreacji

Umowa o dzieło uregulowana w kodeksie cywilnym znajduje odpowiednie zastosowanie do określenia niektórych uprawnień i obowiązków stron umowy hotelowej, jak też umowa tego typu jest nieraz dodatkowo zawierana w odniesieniu do świadczenia niektórych usług uzupełniających przez podmiot świadczący usługi hotelarskie. Właśnie na podstawie umowy o dzieło pracownicy hotelu lub innego obiektu hotelarskiego podejmują się w szczególności odpłatnego czyszczenia, prania i prasowania bielizny i odzieży gościa hotelowego bądź naprawy lub mycia jego samochodu. Omawiana urnowa jest zaliczana do szeroko rozumianej grupy umów o świadczenie usług. Niekiedy usługi rekreacyjne również mogą być w taki sposób określone, że chodzi w nich o osiągnięcie oznaczonego rezultatu, co umożliwia traktowanie umowy o takie usługi jako swoistej umowy o dzieło. Tak mogłoby być np. w razie ustalenia w umowie, że w wyniku regularnego uczęszczania na zajęcia z aerobiku uczestniczka schudnie o określoną liczbę kilogramów, czy w rezultacie ćwiczeń kulturystycznych uczestnik zwiększy swoje bicepsy lub inne mięśnie w oznaczonym zakresie. W tej dyskusyjnej kwestii zob. też uwagi w punkcie 19 tego rozdziału podręcznika.

Zgodnie z kodeksową definicją przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia. W tego typu umowie nazwanej chodzi o doprowadzenie do oznaczonego rezultatu. W nauce prawa podkreśla się, że ten końcowy wynik działań wykonawcy dzieła powinien być z góry jasno określony według zobiektywizowanych, sprawdzalnych cech. Przy tym osiągnięcie umówionej postaci dzieła musi być subiektywnie uważane przez strony jako pewrne, a nie tylko możliwe. Takim dziełem może być oczyszczenie oznaczonej rzeczy z brudu i plam, co już dawno stwierdził SN np. w wyroku z 20 maja 1986 r.. uznając umowę z pralnią chemiczną za umowę o dzieło. Stosunkowo łatwy do określenia jest rezultat w postaci uprania lub oczyszczenia określonej rzeczy gościa hotelowego, czy uprasowania jego spodni lub innej części garderoby, co stanowi usługę uzupełniającą w hotelach i motelach poczynając od trzygwiazdkowych oraz w pensjonatach pięciogwiazdkowych, jak ustala w załącznikach nr 1 i 2


rozporządzenie z 2004 r. w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie. Różne usługi motoryzacyjne, w tym zwłaszcza naprawcze i w zakresie mycia samochodów, przewidziane powyższym rozporządzeniem jako usługi uzupełniające w motelach, również mają za przedmiot oznaczony przez strony rezultat, który ma być osiągnięty w ramach zawartej umowy o naprawę lub inaczej nazwanej umowy, będącej odmianą umowy o dzieło. Warto dodać, że ten typ umowy zawieranej przez konsumenta z przyjmującym zamówienie, który jest przedsiębiorcą, dotyczący dzieła będącego rzeczą ruchomą, jest obecnie nazywany konsumencką umową o dzieło. Stosuje się wtedy odpowiednio przepisy o sprzedaży konsumenckiej, omówione w punkcie 14 tego rozdziału.

Do postanowień przedmiotowo istotnych omawianej umowy należy: • oznaczenie dzieła, którego wykonania podejmuje się przyjmujący zamówie

nie; • określenie wynagrodzenia za wykonanie danego dzieła.

Na tej postawie trzeba stwierdzić, że jest to oczywiście umowa odpłatna i w konsekwencji też wzajemna, przy czym wysokość wynagrodzenia przysługującego przyjmującemu zamówienie może być określona przez wskazanie podstaw do jego ustalenia. Taką podstawę może stanowić cennik stosowany przez przyjmującego. W razie nieokreślenia wysokości wynagrodzenia przez strony ani niewskazania podstaw do jego ustalenia przepisy kodeksowe nakazują w razie wątpliwości domniemywać, że strony miały na myśli zwykłe wynagrodzenie za dzieło danego rodzaju. Jeśli i ta metoda postępowania nie umożliwia ustalenia wynagrodzenia, to należy się wynagrodzenie odpowiadające uzasadnionemu nakładowi pracy oraz innym nakładom poniesionym przez przyjmującego zamówienie.

Omawiana umowa ma charakter konscnsualny i jest zawierana w dowolnej formie. Forma pisemna jest na ogólnych zasadach wymagana tylko dla celów dowodowych. Zakres jej zastosowania uległ zmniejszeniu w wyniku uchylenia przez nowelizację z 2003 r. przepisu kodeksowego wymagającego takiej formy czynności prawnej, gdy wartość świadczenia strony przekraczała dwa tysiące złotych. Jednakże stosowanie obecnie odpowiednio przepisów o sprzedaży konsumenckiej do umowy konsumenckiej o dzieło powoduje, że wykonanie dzieła przewyższającego wartość 2 tys. zł lub realizowanego według precyzyjnie oznaczonych kryteriów wymaga pisemnego potwierdzenia przyjmującego zamówienie. Zawarcie umowy o naprawę samochodu może więc wymagać potwierdzenia na piśmie, ale poza tym umowy o dzieło zawierane z gośćmi hotelowymi w zakresie prania, czyszczenia, prasowania lub naprawy ich rzeczy są zawierane ustnie.

Dzieło może mieć charakter zarówno materialny, jak i niematerialny. W zastosowaniu do usług związanych ze świadczeniem usług hotelarskich chodzi w zasadzie o dzieła w znaczeniu materialnych rezultatów, jakimi są wszelkie

278 Rozdział 9

naprawy, konserwacje, czyszczenie lub pranie rzeczy itp. Niekiedy do wykonania dzieła jest potrzebne współdziałanie zamawiającego np. przez wydanie kluczyków do samochodu, który ma być poddany naprawie. W razie braku takiego współdziałania przyjmujący zamówienie może wyznaczyć zamawiającemu odpowiedni termin z zagrożeniem odstąpienia od umowy po bezskutecznym upływie tego terminu.

Jeżeli wykonawca opóźnia się z rozpoczęciem lub skończeniem dzieła tak bardzo, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, to przepisy kodeksowe przyznają zamawiającemu prawo odstąpienia od umowy jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła i bez wyznaczania terminu dodatkowego. W razie zwłoki przyjmującego zamówienie, która spowoduje powstanie szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (np. niewykonana na czas naprawa samochodu, czy nieoczyszczony garnitur może spowodować szkodę wynikającą z niezałatwienia przez gościa hotelowego określonej, terminowej sprawy), istnieje obowiązek naprawienia tej szkody. Również w przypadku wadliwego lub sprzecznego z umową wykonywania dzieła zamawiający może od umowy odstąpić po wcześniejszym wezwaniu przyjmującego zamówienie do zmiany sposobu wykonania i bezskutecznym upływie wyznaczonego w tym celu terminu. W takiej sytuacji zamawiający ma prawo powierzenia naprawy dzieła lub dalszego jego wykonania innej osobie na koszt i niebezpieczeństwo pierwotnego wykonawcy. Z kolei jeżeli wykonane dzieło ma wady (np. wyprana odzież gościa hotelowego jest poplamiona) zamawiający może żądać ich usunięcia w wyznaczonym odpowiednim terminie i z zagrożeniem, że nie przyjmie naprawy po tym terminie. Jeżeli wady nie dadzą się usunąć albo gdy z okoliczności wynika, że przyjmujący zamówienie nie zdoła ich usunąć w odpowiednim czasie, przepisy kodeksowe przyznają zamawiającemu prawo odstąpienia od umowy tylko w sytuacji, gdy wady są istotne. Jeżeli wady nie są istotne, zamawiający może jedynie żądać obniżenia wynagrodzenia w odpowiednim stosunku. To samo dotyczy też wypadku nieusunięcia wad przez przyjmującego zamówienie w wyznaczonym terminie.

Stosowane odpowiednio do konsumenckiej umowy o dzieło przepisy o sprzedaży konsumenckiej wyłączają kodeksowe przepisy o rękojmii przy sprzedaży, do których generalnie odsyła k.c. w kwestiach rękojmi za wady dzieła. Wtedy przyjmujący zamówienie odpowiada wobec zamawiającego dzieło konsumenta z tytułu niezgodności dzieła z umową.

Zamawiający jest obowiązany odebrać dzieło, które przyjmujący zamówienie wydaje mu zgodnie ze swym zobowiązaniem. Właśnie dopiero w chwili oddania dzieła wykonawcy należy się wynagrodzenie, chyba że w drodze umownej ustalono inaczej. Warto podkreślić, że przed ukończeniem dzieła zamawiający może w każdej chwili od umowy odstąpić, płacąc umówione wynagrodzenie. W takiej sytuacji przepisy kodeksowe pozwalają zamawiającemu na odliczenie


lego, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła. Chodzi tutaj o oszczędność materiałów, prądu itp.. a nie o zaoszczędzenie wysiłku i czasu przez wykonawcę. Może to rodzić różnicę zdań między zamawiającym a przyjmującym zamówienie. Trzeba więc podkreślić, że roszczenia wynikające z umowy o dzieło przedawniają się z upływem dwóch lat od dnia oddania dzieła. Jeżeli zaś dzieło nie zostało oddane, termin ten jest liczony od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane.

9.14. Umowa sprzedaży w działalności turystycznej

Umowa sprzedaży ma niebagatelne znaczenie dla działalności turystycznej, a zwłaszcza hotelarskiej, zarówno z powodu odpowiedniego stosowania kodeksowych przepisów o sprzedaży do określenia niektórych uprawnień i obowiązków stron umowy hotelowej, jak również ze względu na częste zawieranie umów tego typu przez gości hotelowych w związku z potrzebami zakupu różnych rzeczy na terenie obiektu hotelarskiego. Również w związku z umową o imprezę turystyczną lub umową o pojedynczą usługę turystyczną nieraz jest zawierana właśnie umowa sprzedaży.

Trzeba pamiętać, że prowadzenie kwiaciarni, kiosku z pamiątkami lub innej placówki handlowej na terenie hotelu lub innego obiektu hotelarskiego często należy do innego podmiotu niż ten, który świadczy w tym obiekcie usługi hotelarskie. Generalnie można powiedzieć, że w mniejszych obiektach hotelarskich i innych obiektach, w których są świadczone usługi hotelarskie, sprzedaż jest nieodłącznie związana ze świadczeniem tych usług. W dużych hotelach powierzchnia handlowa jest często wynajmowana innym podmiotom do prowadzenia działalności handlowej. To przedsiębiorca hotelarski jest stroną umowy sprzedaży, gdy gość hotelowy korzysta i zużywa zawartość mini-barku w pokoju hotelowym, nabywa widokówki, czy napoje w recepcji hotelowej, bądź np. papierosy, kawę lub inne napoje w automacie ustawionym w holu hotelowym Jednak tego rodzaju automat może równic dobrze należeć do innego przedsiębiorcy. Taki automat zgodnie z przepisami kodeksowymi jest uważany za ofertę sprzedaży, gdyż występuje tutaj wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny.

Warto zaznaczyć, że umowa sprzedaży ma też często związki z działalnością rekreacyjną. Różne przedmioty potrzebne do korzystania z określonych usług rekreacyjnych, jak np. strój sportowy, czy czepek kąpielowy, są nieraz sprzedawane w obiektach, w których jest prowadzona działalność w dziedzinie rekreacji. W talach obiektach są również często ustawiane automaty do sprzedaży napojów, słodyczy, kosmetyków oraz innych drobnych rzeczy.

Zgodnie z definicją kodeksową przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a ku-

280 Rozdział 9

PuJ*|cy zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę. Należy Stwierdzić, że jest to oczywiście umowa nazwana, z natury rzeczy odpłatna i konsekwencji wzajemna. Do postanowień przedmiotowo istotnych tej umowy należy określenie przedmiotu sprzedaży oraz ceny. Ten ostatni element może być przy tym określony przez wskazanie podstaw do ustalenia ceny. Takie podstawy stanowi zwłaszcza cennik stosowany przez danego sprzedawcę. Omawiana umowa ma charakter umowy konsensualnej. Zasadniczo może być zawarta w dowolnej formie, w tym przez czynności konkludentne, jak we wspomnianym przykładzie zużycia przez gościa hotelowego zawartości pozostawionego do jego dyspozycji mini-barku w pokoju hotelowym.

Z innych przepisów rozbudowanej kodeksowej regulacji umowy sprzedaży warto wspomnieć o przepisie, który zobowiązuje sprzedawcę do udzielenia kupującemu potrzebnych wyjaśnień o stosunkach prawnych i faktycznych dotyczących rzeczy sprzedanej oraz do wydania posiadanych dokumentów dotyczących tej rzeczy. Ten ważny, szeroko rozumiany obowiązek informacji, obejmujący m.in. przekazanie kupującemu koniecznych wyjaśnień dotyczących instrukcji montażu i konserwacji rzeczy, jej obsługi lub używania, ostrzeżeń przed niebezpieczeństwem związanym z używaniem rzeczy itp., nie ma jednak znaczenia w przypadku drobnych rzeczy codziennego użytku, które najczęściej są przedmiotem sprzedaży w obiektach hotelarskich.

Do niedawna dla ochrony praw gości hotelowych, będących nabywcami różnych drobnych rzeczy, znaczące były przepisy kodeksowe dotyczące rękojmi i gwarancji, które ustanawiają odpowiedzialność za jakość świadczenia. Jednak od 2(X)3 r. obowiązują w tym zakresie przepisy ustawy o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej z 2002 r. Ustawa ta dostosowała ustawodawstwo polskie do ustaleń dyrektywy 1999/44/WE w sprawie niektórych aspektów sprzedaży towarów konsumpcyjnych i związanych z nią gwarancji z 1999 r. W zakresie uregulowanym przez ten akt normatywny nie są stosowane kodeksowe przepisy o sprzedaży.

Przedmiotem sprzedaży konsumenckiej jest tzw. towar konsumpcyjny, tj. rzecz ruchoma sprzedawana w zakresie działalności przedsiębiorstwa osobie fizycznej, która nabywa tę rzecz w celu niezwiązanym z działalnością zawodową lub gospodarczą. Tak właśnie z reguły jest w wypadku nabywania różnych rzeczy przez gości hotelowych w obiektach hotelarskich i innych obiektach, w których są świadczone usługi hotelarskie. Nie jest jednak sprzedażą konsumencką nabywanie rzeczy ruchomych od rolnika prowadzącego gospodarstwo agroturystyczne i wtedy są stosowane przepisy kodeksowe o sprzedaży. Rolnik bowiem dokonuje sprzedaży w ramach gospodarstwa rolnego, a nie w zakresie działalności przedsiębiorstwa rozumianego przedmiotowo zgodnie z kodeksową definicją tego pojęcia.

Powołana ustawa nakłada na sprzedawców towarów konsumpcyjnych liczne obowiązki informacyjne. Są oni zobowiązani podać do wiadomości kupujących


cenę oferowanego towaru konsumpcyjnego oraz jego cenę jednostkową. Przy sprzedaży za cenę powyżej 2 tys. zł sprzedawca jest obowiązany potwierdzić na piśmie wszystkie istotne postanowienia zawartej umowy. Wymaganie to ma znaczenie praktyczne tylko w hotelach najwyższych kategorii, w których można nabyć np. drogi obraz czy biżuterię. W pozostałych wypadkach na żądanie kupującego sprzedawca wydaje pisemne potwierdzenie zawarcia umowy. Ponadto w ramach sprzedaży konsumenckiej na sprzedawcy ciąży obowiązek udzielenia kupującemu jasnych, zrozumiałych i niewprowadzających w błąd informacji w języku polskim, wystarczających do prawidłowego i pełnego korzystania ze sprzedanego towaru. Takie informacje powinny być na towarze konsumpcyjnym lub być z nim trwale połączone, jeśli towar jest sprzedawany w opakowaniu jednostkowym lub w zestawie. W pozostałych wypadkach wystarcza umieszczenie w miejscu sprzedaży informacji ograniczonej do nazwy lowaru i jego głównej cechy użytkowej oraz wskazania producenta lub importera i kraju pochodzenia towaru.

Sprzedawca towaru konsumpcyjnego ma również obowiązki o charakterze techniczno-organizacyjnym. Powinien on zapewnić w miejscu sprzedaży odpowiednie warunki techniczno-organizacyjne umożliwiające dokonanie wyboru towaru i sprawdzenie jego jakości, kompletności oraz funkcjonowania głównych mechanizmów i podstawowych podzespołów. Sprzedawca jest też zobowiązany wydać kupującemu wraz z towarem wszystkie elementy jego wyposażenia oraz sporządzone w języku polskim instrukcje obsługi, konserwacji i inne dokumenty wymagane przez odrębne przepisy. Ponadto na żądanie kupującego sprzedawca ma obowiązek wyjaśnić znaczenie poszczególnych postanowień umowy.

Najważniejszą nowością w stosunkach profesjonalnych sprzedawców z konsumentami, wprowadzoną przez omawianą ustawę z 2002 r., jest wyłączenie stosowania rękojmi za wady fizyczne i prawne rzeczy sprzedanych oraz gwarancji jakości, przewidzianych w kodeksie cywilnym. Zamiast tradycyjnego terminu „wady rzeczy" powołana ustawa wprowadziła pojęcie „niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową". Obecnie w ramach sprzedaży konsumenckiej sprzedawca odpowiada wobec kupującego, jeżeli towar konsumpcyjny w chwili jego wydania jest niezgodny z umową. W razie stwierdzenia niezgodności przed upływem 6 miesięcy od wydania lowaru domniemywa się. że istniała ona w chwili wydania. Istotne jest też domniemanie zgodności z umową, jeżeli towar nadaje się do celu, do jakiego tego rodzaju towar jest zwykle używany, oraz gdy jego właściwości odpowiadają właściwościom cechującym towar tego rodzaju. Takie samo domniemanie przyjmuje się wtedy, gdy towar konsumpcyjny odpowiada oczekiwaniom wynikającym z publicznie składanych zapewnień sprzedawcy, producenta lub jego przedstawiciela, a nawet osoby podającej się za producenta. Sprzedawca jest obciążony ryzykiem odpowiedzialności za rzetelność w działalności reklamowej i to nie tylko własnej. Natomiast nie pono-

282 Rozdział 9

si on odpowiedzialności za niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową, gdy kupujący o tej niezgodności wiedział lub powinien wiedzieć, oceniając sprawę rozsądnie.

Omawiana ustawa o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej zmienia kolejność uprawnień konsumenta jako kupującego towar niezgodny Z umową w porównaniu ustaleniami kodeksowymi o odpowiedzialności z tytułu rękojmi. Kupujący towar konsumpcyjny może żądać doprowadzenia go do stanu zgodnego z umową przez nieodpłatną naprawę lub wymianę na nowy. Brak ustosunkowania się do tego żądania przez sprzedawcę w terminie 14 dni powoduje, że uważa się, iż uznał je za uzasadnione. Jednak kupujący nie może domagać się naprawy lub wymiany towaru na nowy, jeżeli zastosowanie tych środków postępowania jest niemożliwe lub wymaga nadmiernych kosztów. Wtedy kupujący ma prawo domagać się stosownego obniżenia ceny lub odstąpić od umowy. Z tych uprawnień może też skorzystać w sytuacji, gdy sprzedawca towaru konsumpcyjnego nie dokona naprawy lub wymiany w odpowiednim czasie lub gdy naprawa lub wymiana narażałaby kupującego na znaczne niedogodności. Jednak od umowy nie można odstąpić, gdy niezgodność towaru z umową jest nieistotna.

Warunkiem skorzystania z powyższych uprawnień przez kupującego jest zawiadomienie sprzedawcy o niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową przed upływem dwóch miesięcy od stwierdzenia takiej niezgodności. Niedochowanie tego terminu powoduje utratę wskazanych uprawnień. Dla towarów żywnościowych są ustalone w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw gospodarki krótsze terminy zawiadomienia.

Równie znaczące są inne terminy ustalone przez ustawę o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej. Ogranicza ona odpowiedzialność sprzedawcy za niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową do sytuacji stwierdzenia jej przed upływem 2 lat od wydania towaru kupującemu i termin ten nie może być zmodyfikowany przez porozumienie stron, ani przez narzucone przez jedną ze stron postanowienie umowy. Termin przedawnienia roszczeń kupującego o naprawę, wymianę, obniżenie ceny lub odstąpienie od umowy wynosi jeden rok liczony od stwierdzenia przez kupującego niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową. Przedawnienie nie może jednak skończyć się przed upływem wyżej wskazanego 2-letniego terminu. Zawiadomienie sprzedawcy o niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową przerywa bieg przedawnienia. Przedawnienie nie biegnie w czasie wykonywania naprawy lub wymiany oraz prowadzenia przez strony negocjacji w celu ugodowego załatwienia sprawy. Takie zawieszenie biegu przedawnienia na czas rokowań nie trwa dłużej niż 3 miesiące.

Uprawnień unormowanych w ustawie o sprzedaży konsumenckiej nie można wyłączyć ani ograniczyć w drodze umowy zawartej przed zawiadomieniem sprzedawcy o niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową. Nie można tego


dokonać zwłaszcza przez oświadczenie kupującego, że wie o niezgodności towaru z umową, lub przez wybór prawa obcego. To ustalenie ustawy ma zapobiegać wymuszaniu przez sprzedawców na kupujących towary konsumpcyjne niekorzystnych dla nich oświadczeń.

Nowością ustawy o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej jest ponadto wprowadzenie do polskiego ustawodawstwa tzw. gwarancji europejskiej, zwanej też komercjalną lub umowną. Chodzi tutaj o nieodpłatną gwarancję udzielaną przez oświadczenie gwaranta zamieszczone w dokumencie gwarancyjnym lub reklamie, odnoszących się do towaru konsumpcyjnego. Generalnie zakres ochrony konsumenta w omawianej ustawie jest nawet większy niż minimalny poziom wymagany przez dyrektywę 1999/44/WE.

9.15. Umowa time-sharingu

Time-sharing to swoista usługa turystyczna, której nazwa w języku polskim dotychczas nic ukształtowała się i w powszechnym użyciu znajduje się wskazany termin angielski, brzmiący trochę tajemniczo. Usługa ta od lat cieszy się dużą popularnością w USA i Kanadzie, często występuje w państwach Europy południowej, w Wielkiej Brytanii, Irlandii oraz Skandynawii. Amerykańską ustawę modelową przyjętą w 1979 r. (zwaną skrótem URETSA) uważa się za najstarszą regulację time-sharingu na świecie. W latach dziewięćdziesiątych omawiana usługa pojawiła się również na polskim rynku turystycznym. Polega ona na udostępnieniu prawa do korzystania z budynku lub jego części w ściśle oznaczonym czasie w każdym roku. Chodzi o bungalowy i inne nieruchomości budynkowe oraz o różne pomieszczenia mieszkalne, w tym zwłaszcza apartamenty hotelowe położone w atrakcyjnych turystycznie miejscowościach. Niekiedy zakresem omawianej usługi obejmuje się też umożliwianie czasowego korzystania z niektórych rzeczy ruchomych, ale taki przedmiot time-sharingu jeszcze nie ma odpowiednich regulacji prawnych.

Jak wskazuje znawca tej problematyki L. Stecki, time-sharing może dotyczyć również np. łodzi, jachtów, rowerów wodnych, samochodów, skuterów, motocykli, koni, jak też korzystania z takich urządzeń technicznych, jak baseny kąpielowe, sauny, siłownie, sale gimnastyczne, a nawet z pól golfowych, kortów tenisowych, boisk do gry w piłkę nożną lub siatkówkę. Może więc mieć duże znaczenie dla turystyki i rekreacji. Praktyka pokaże, w jakim kierunku pójdą przyszłe regulacje prawne time-sharingu w poszczególnych państwach. Potrzeby praktyczne mogą wymusić objęcie tymi unormowaniami prawnymi także innych niż nieruchomości przedmiotów time-sharingu.

Funkcjonowanie time-sharingu w przeszłości wykazało istnienie bardzo wielu zagrożeń dla interesów osób korzystających z tej usługi. Osobom tym bowiem były narzucane przez organizatorów time-sharingu niekorzystne postano-

284 Rozdział 9

wienia umowne. Ograniczały one możliwość odstąpienia od zawartej umowy poprzez wprowadzany warunek zapłaty nader wysokiego odstępnego. Umowy takie były często formułowane w obcym języku oraz w sposób niejasny i niejednoznaczny określały uprawnienia i obowiązki usługobiorców. W razie zaś powiązania time-sharingu z kredytem bankowym powstawały dodatkowe problemy prawne związane z konsekwencjami odstąpienia od zawartych umów. W sumie jednak po zbilansowaniu negatywnych i pozytywnych aspektów time-sharingu L. Stecki doszedł do wniosku, że przewagę mają te ostatnie.

Należy podkreślić, że usługa time-sharingu nie wiąże się z jednym tylko typem umowy, bo może dochodzić do skutku na podstawie zarówno umów powodujących powstanie praw rzeczowych, jak i różnych umów obligacyjnych. Daje temu wyraz dyrektywa 94/47/EWG o ochronie nabywców prawa do korzystania z nieruchomości na podstawie czasowego udziału z 1994 r. Dyrektywa ta miała na celu ustanowienie minimalnych podstaw dla wspólnych reguł ochrony nabywców usługi time-sharingu we wszystkich państwach członkowskich UE, przy jednoczesnym pozostawieniu poszczególnym ustawodawcom krajowym możliwości różnego określenia podstaw prawnych umów ustanawiających prawo czasowego korzystania z nieruchomości lub lokali mieszkalnych. Ta minimalna ochrona nabywców oznacza zakaz umownego ograniczenia lub wyłączenia praw nabywców, które zapewnia ta dyrektywa i oparte na niej ustawodawstwo krajowe, jak też nakaz wprowadzenia takich regulacji ustawowych, które wyeliminują możliwość pozbawienia nabywców ochrony w drodze wyboru prawa nie gwarantującego jej w zakresie ustalonym w dyrektywie.

W dążeniu do harmonizacji prawa polskiego z prawem UE została w 2000 r. uchwalona ustawa o ochronie nabywców prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku. Ustawa ta ustala zasady ochrony nabywcy, który na podstawie umowy, zawartej na co najmniej trzy lata, uzyskuje od przedsiębiorcy prawo korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku, zobowiązując się przy tym do zapłaty przedsiębiorcy ryczałtowego wynagrodzenia. Nie ma przy tym znaczenia, jakiego typu jest to umowa, bo time-sharing nie ma sobie właściwej istoty prawnej. Taka umowa może powodować powstanie po stronic nabywcy zarówno prawa osobistego (wr tym wierzytelności), jak też prawa rzeczowego (zwłaszcza użytkowania). W konsekwencji tej różnorodności typów umów wchodzących w grę zbywca omawianego prawa jest określany w tej ustawie ogólnym mianem przedsiębiorcy. Może nim być organizator turystyki, czy przedsiębiorca hotelarski, ale najczęściej chodzi o spółkę wyspecjalizowaną w zakresie organizowania usług na zasadzie time-sharingu. Drugą zaś stroną analizowanej umowy może być tylko osoba fizyczna, zawierająca tę umowę poza zakresem prowadzonej działalności gospodarczej. Tak określony nabywca jest pojęciem o nieco innym zakresie niż pojęcie konsumenta zdefiniowane w kodeksie cywilnym.


Celem zapewnienia możliwie pełnej i realnej ochrony nabywcy prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku ustawa o time-sharingu nałożyła na zbywcę obowiązek doręczenia osobie zainteresowanej zawarciem umowy pisemnego prospektu, który' powinien obejmować aż 13 szczegółowo sformułowanych danych i informacji dotyczących przedsiębiorcy i oferowanej przezeń usługi time-sharingu. Te ustalenia prospektu powinny być następnie wprowadzone do treści danej umowy, chyba że wcześniej uległy zmianie wskutek okoliczności niezależnych od zbywcy. O tego rodzaju zmianach prospektu zbywca powinien poinformować drugą stronę jeszcze przed zawarciem umowy. Oprócz danych oraz informacji przejętych z prospektu omawiana umowa powinna indywidualizować nabywcę i szczegółowo oznaczać przedmiot i zakres nabytego przezeń prawa. Generalnie prospekt stanowi część tej umowy i w razie sprzeczności treści umowy z prospektem, strony są związane właśnie prospektem. Nie dotyczy to jednak wspomnianych wyżej zmian prospektu oraz sytuacji, w której doszło do indywidualnego uzgodnienia określonych ustaleń. Gdyby jednak prospekt w ogóle nie został doręczony nabywcy przed zawarciem umowy, albo nie był sporządzony w języku właściwym zgodnie z wolą osoby zainteresowanej, to wówczas strony są związane wyłącznie umową.

Bardzo ważne znaczenie ma niewątpliwie forma analizowanej umowy. Ustawa o time-sharingu wymaga zawarcia tej umowy na piśmie i to pod rygorem nieważności. Z przepisów odrębnych może jednak wynikać obowiązek zachowania innej formy szczególnej. Konieczne jest przy tym spełnienie warunku, że jeśli nabywca ma miejsce zamieszkania w Polsce, to umowa powinna być sporządzona co najmniej w języku polskim. W innych wypadkach ustawa wymaga sporządzenia umowy zgodnie z wolą nabywcy w języku urzędowym państwa, w którym ma on miejsce zamieszkania lub którego jest obywatelem. Na przedsiębiorcy ciąży obowiązek doręczenia nabywcy dokumentu umowy bezpośrednio po jej zawarciu. Wymaga się też doręczenia uwierzytelnionego przez tłumacza przysięgłego tłumaczenia umowy na język urzędowy państwa, w którym położony jest budynek lub pomieszczenie mieszkalne oddawane do czasowego korzystania, jeśli dana umowa została sporządzona w innym języku. W wypadku omawianej umowy ingerencja ustawodawcy co do treści oraz formy umowy idzie więc wyjątkowo daleko, co jest niewątpliwie uzasadnione potrzebą ochrony praw nabywcy.

Cel ten przyświeca też zagwarantowanej ustawowo możliwości odstąpienia od umowy przez nabywcę bez podania przyczyny w terminie 10 dni od doręczenia dokumentu umowy. W razie naruszenia przez zbywcę obowiązku podania wymaganych ustawowo danych i informacji wskazany termin ulega nawet przedłużeniu o 3 miesiące. Odstąpienie powoduje, że umowa jest uważana za niezawartą. Jest ono skuteczne również wobec zawartej równolegle umowy kre-

286 Rozdział 9

dylowej lub umowy pożyczki. Nabywca nie ponosi wówczas odpowiedzialności wobec zbywcy. Co najwyżej umowa może zobowiązywać nabywcę do zwrotu przedsiębiorcy kosztów niezbędnych do zawarcia umowy. Przed upływem wskazanego terminu do odstąpienia od umowy zbywca nic może przyjmować od nabywcy żadnych świadczeń określonych w umowie.

Zgodnie z wymaganiami dyrektywy 94/47/EWG omawiana regulacja usta~ wowa ochrony nabywcy prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku jest stosowana w tych wszystkich przypadkach, gdy dana umowa podlega prawu polskiemu. W razie podlegania umowy prawu obcemu również będą stosowane ustalenia analizowanej ustawy, jeśli prawo to nie zapewnia nabywcy takiego poziomu ochrony, jak ta ustawa, a przy tym budynek lub pomieszczenie mieszkalne są położone w Polsce lub nabywca ma miejsce zamieszkania w Polsce, bądź też właśnie w naszym kraju doszło do zawarcia umowy.

Żadne z omówionych powyżej praw nabywcy nie może być w drodze umownej ograniczone ani wyłączone. Oznacza to, że mamy lutaj do czynienia z normami prawnymi o charakterze imperatywnym.

9.16. Umowa o usługi gastronomiczne

Świadczenie usług turystycznych nieodłącznie wiąże się z działalnością tzw. gastronomii otwartej, czyli mającej ogólnodostępny charakter. Zakłady gastronomiczne są z reguły nastawione na świadczenie usług wszystkim zainteresowanym, w tym turystom indywidualnym i grupom wycieczkowym. Niektóre rodzaje tych zakładów są powiązane organizacyjnie z podmiotami świadczącymi usługi turystyczne. Tak jest w przypadku restauracji, kawiarni, czy nocnych barów w hotelach i innych obiektach hotelarskich. Podobnie wielu przewoźników świadczy usługi gastronomiczne, jak jest zwłaszcza w ż.egludze morskiej i śródlądowej oraz w transporcie kolejowym. Niekiedy przekąski są wręcz wliczone w cenę biletu, co do niedawna było regułą w transporcie lotniczym, a w postaci skromnego poczęstunku występuje w niektórych pociągach dalekobieżnych. Najczęściej jednak turyści, zwłaszcza indywidualni, korzystają z usług gastronomicznych świadczonych przez różnego typu zakłady wyspecjalizowane w tym zakresie. Występują przy tym w ostatnich latach dwie przeciwstawne tendencje: jedna w postaci gwałtownego wzrostu popularności, zwłaszcza wśród ludzi młodych, korzystania z zakładów szybkiego żywienia, a druga zmierzająca do zaspokojenia różnych, mniej lub bardziej wyrafinowanych, zindywidualizowanych potrzeb żywieniowych przez małe restauracyjki i kawiarenki, w których przebywanie jest zarazem miłą formą spędzania wolnego czasu. Można również zauważyć rozprzestrzenianie się formy zastępczej usług gastronomicznych, jaką są automaty sprzedające napoje lub słodycze.


Z punktu widzenia prawnego korzystanie z usług zakładów gastronomicznych często nie wykazuje istotnej różnicy w porównaniu z nabywaniem żywności w automatach. Tak jest zwłaszcza w sytuacjach, gdy nabywane jedzenie i napoje nic są na miejscu w danym zakładzie konsumowane, lecz zabierane na wynos. Wtedy świadczenie zakładu gastronomicznego nie obejmuje żadnej formy obsługi klienta ani usług towarzyszących i jest to po prostu zwykła sprzedaż. Zawierana wówczas umowa sprzedaży podlega w pełni unormowaniom tego typu umowy ustalonym w kodeksie cywilnym i ustawie o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej z 2002 r., omówionym w punkcie 14 tego rozdziału podręcznika. Niewiele różni się od tego korzystanie z zakładów gastronomicznych typu samoobsługowego. Z reguły można powiedzieć, że podstawą prawną stosunków klienta z takim zakładem jest zawarta umowa sprzedaży. Konsumpcja na miejscu nabytych produktów i napojów nic?.ego tutaj w ocenie prawnej nie zmienia. Zdaniem M. Nesterowicza właśnie umowa sprzedaży jest zawierana także we wszystkich innych wypadkach korzystania przez klientów z zakładów gastronomicznych. Z tym stanowiskiem trudno jednak się zgodzić.

Sytuacja bowiem inaczej przedstawia się w tych wszystkich wypadkach, gdy klient zakładu gastronomicznego jest obsługiwany przy stoliku przez kelnera lub przy barze przez barmana. Mamy wówczas do czynienia z tzw. kelnerską lub barmańską metodą obsługi klientów, bądź z jakąś postacią łączonych metod obsługi. Wtedy spożywane potrawy i wypijane napoje są dostarczane klientowi na podstawie umowy, której treść nie ogranicza się do sprzedaży. Istotną część takiej umowy stanowią obowiązki osób obsługujących danego gościa. Nieraz dochodzą do tego różne usługi towarzyszące w postaci występów artystycznych, jak gra pianisty, czy zespołu muzycznego, popisy taneczne lub cyrkowe, występ kabaretowy, czy mających niewiele wspólnego ze sztuką występów striptizerek itp. W takiej sytuacji konsumpcja potraw i napojów stanowi część większej całości. Mamy wtedy do czynienia z umową o usługi gastronomiczne, rozumianą jako zestaw usług, za które jest wystawiany łącznie rachunek, choć formalnie nie obejmuje on usług towarzyszących. Występuje tutaj określony pakiet usług na podobieństwo pakietu objętego umową o imprezę turystyczną.

Tradycyjnie jest do tego dodawany napiwek (tzw. tip) w wysokości ok. 10% ceny rachunku, niekiedy od razu doliczany do rachunku. Problem dawania napiwków kelnerom ma podstawy jedynie zwyczajowe, które nie są zresztą ugruntowane do końca w społeczeństwie polskim. W konsekwencji kelner nie ma prawa domagać się napiwku, jeśli gość nie jest zadowolony z obsługi lub po prostu nie chce dać napiwku, bo nie uznaje zasady ich dawania. Trzeba jednak zaznaczyć w odniesieniu do turystyki wyjazdowej, że za granicą zwyczaj dawania napiwku - i to nieraz przekraczającego 10% ceny rachunku zwłaszcza w lokalach gastronomicznych wyższych kategorii - jest powszechnie akceptowany. Jest standardem w restauracjach amerykańskich dawanie napiwku wynoszącego od 15% do 20% wartości zamówienia.

2 8 8 Rozdział 9

Umowa o usługi gastronomiczne jest umową nienazwaną. Ze względu na jej mieszany charakter, w którym wyraźnie dominują kwestie związane z zamówieniem przez klienta określonych dań i napojów, do tej umowy znajdują odpowiednie zastosowanie przede wszystkim przepisy kodeksu cywilnego o umowie sprzedaży oraz ustawy o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej z 2002 r. Właśnie te przepisy, a nie kodeksowe przepisy o umowie o dzieło, powinny być odpowiednio stosowane także w razie przygotowania jakiegoś nietypowego dania na specjalne zamówienie gościa.

W związku ze świadczeniem usług gastronomicznych może okazać się, że skonsumowane potrawy lub napoje były nieświeże i spowodowały zatrucie gościa albo zawierały jakieś ciała obce (np. kawałki szkła lub metalu), które spowodowały zranienie konsumenta. W takiej sytuacji mamy do czynienia z odpowiedzialnością za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, co obecnie regulują przepisy kodeksowe księgi trzeciej w dodanym w 2000 r. tytule VI1.

9.17. Umowa o usługi bankietowe

Urządzanie bankietów w restauracjach oraz innych pomieszczeniach hotelowych, w lokalach gastronomicznych, jak również w innych odpowiednich miejscach (np. dworkach lub pałacykach) stanowi często istotny składnik różnych imprez turystycznych lub rekreacyjnych. Organizowanie rozmaitych bankietów w szerokim znaczeniu tego określenia występuje leż w zakładach gastronomicznych i poza nimi bez żadnych związków z imprezami turystycznymi lub rekreacyjnymi. W jednym i drugim wypadku podstawą prawną organizacji tego rodzaju mniej lub bardziej uroczystego przyjęcia jest umowa nienazwana, którą można określić mianem umowy o usługi bankietowe. Zwłaszcza restauracje hotelowe są w tym wyspecjalizowane i stosują w tym zakresie wzory umów oraz ogólne warunki umów, zawierające postanowienia niezbyt korzystnie ujęte dla kontrahentów. Takie wzorce umowne proponowane są również w literaturze przedmiotu. Znajduje w nich wyraz praktyka, że usługi bankietowe są czasem rozliczane częściowo lub nawet całkowicie tzw. barterem. W transakcjach barterowych nie występują przepływy pieniężne, gdyż ma miejsce wymiana towaru na towar. Może więc być zawarta umowa o usługi bankietowe rozliczane częściowo barterem, bądź taka umowa barterowa, która ma za przedmiot organizację przez hotel bankietu w zamian za usługi reklamowe na rzecz tego hotelu.

Przedmiotem klasycznej umowy o usługi bankietowe jest organizacja imprezy bankietowej w oznaczonym miejscu i czasie dla z góry określonej liczby uczestników, wymagająca dostarczenia wyżywienia i napojów zgodnie ze specyfikacją, stanowiącą z reguły załącznik do umowy. Ponadto umowa tego


typu może obejmować takie usługi, jak zapewnienie tzw. oprawy muzyczno-artystycznej bankietu, odpowiedniego nagłośnienia lub oświetlenia, czy różnego rodzaju specjalnych atrakcji, jak organizacja loterii, konkursu itp. Właśnie określonego pakietu usług dotyczy najczęściej umowa o usługi bankietowe. Toteż uzasadnione wydaje się mówienie w takiej sytuacji o imprezie bankietowej i to niezależnie od tego, czy polega ona na wynajęciu sali dla kilku osób z serwowanymi jedynie napojami i kanapkami, czy jest to uroczysty obiad lub kolacja dla kilkudziesięciu lub kilkuset osób, połączony z gamą usług towarzyszących, czy też mamy do czynienia z tzw. cateringiem, czyli usługami gastronomicznymi świadczonymi poza zakładem gastronomicznym w miejscu wskazanym przez zamawiającego, którym mogą być nawet określone tereny zielone (tzw. garden party).

2JI postanowienia przedmiotowo istotne omawianego typu umowy trzeba uznać: • określenie imprezy bankietowej, która ma być zorganizowana; * ustalenie podstaw wynagrodzenia za świadczone usługi, jako że z reguły

przy zawarciu tej umowy można tylko szacunkowo określić jego wysokość. Wszystkie inne klauzule umowy o usługi bankietowe mają charakter posta

nowień podmiotowo istotnych. Należy do nich zaliczyć zarówno ustalenie miejsca i czasu danej imprezy bankietowej, jak i liczby jej uczestników. Zmiany w tym zakresie są sprawą naturalną, prawie wręcz nie do uniknięcia w odniesieniu do liczby uczestników, a ich dokonanie (np. przeniesienie bankietu do innej sali, zmiana godziny jego rozpoczęcia, czy nawet dnia, w którym impreza ma się odbyć, jak również zmniejszenie, czy rzadziej zwiększenie liczby uczestników) nie zmieniają istoty zobowiązania polegającego na organizacji imprezy bankietowej. Ponadto podmiotowo istotnym postanowieniem jest sprecyzowanie w omawianej umowie warunków płatności należności za organizację imprezy bankietowej, w tym ewentualne określenie wysokości zadatku lub zaliczki.

Jak wspomniano, umowa o świadczenie usług bankietowych dosyć często wymaga zmiany przed terminem jej wykonania. Liczba uczestników bankietu jest nieraz dosyć trudna do sprecyzowania i podlega zmianom. Z zasady umowa dopuszcza możliwość zmiany liczby uczestników najpóźniej 48 godzin przed rozpoczęciem bankietu. Powoduje to odpowiednią modyfikację zamówionej ilości wyżywienia i napojów oraz zmianę wysokości należności organizatora bankietu. Często w umowie przewiduje się możliwość przedłużenia bankietu poza ustalone godziny jego trwania z obowiązkiem zapłaty zryczałtowanej kwoty za dodatkową obsługę. Organizatorzy zwykle narzucają niekorzystne dla kontrahentów ustalenie o zapłacie 10 % dodatku obliczonego od ceny brutto bankietu.

Niekorzystnie dla zamawiającego organizację bankietu są z reguły ujęte w umowie postanowienia o skutkach prawnych odstąpienia od umowy. Skutki te są różnicowane w zależności od terminu rezygnacji z imprezy bankietowej.

290 Rozdział 9

W praktyce nieraz przewiduje się w umowie odstępne w wysokości aż polowy należności za organizację bankietu i stosunkowo długie terminy odstąpienia. Jest to tzw. wykupienie się z umowy, które ma zrekompensować już poniesione koszty przez organizatora oraz ewentualną stratę wynikającą z lego, że w tym czasie nie zawarł umowy z innym kontrahentem. Jednakże tego rodzaju wzmocnienie więzi umownej łączącej strony nie powinno nadmiernie faworyzować organizatora imprezy bankietowej i abstrahować od rzeczywistych jego strat spowodowanych odstąpieniem kontrahenta od umowy. Odstępne w wysokości 30% planowanych kosztów organizacji bankietu, wynoszących często kilkadziesiąt tysięcy złotych, w przypadku rezygnacji w terminie krótszym niż 14 dni przed datą zamówionej imprezy, a 50% tych kosztów w razie odstąpienia w terminie krótszym niż 10 dni - trzeba już uznać za zbyt wygórowane odstępne.

Niekorzystnie sformułowane ustalenia umowne spotkać można również w zakresie odpowiedzialności zamawiającego organizację imprezy bankietowej za szkody spowodowane przez jej uczestników. Zasadą jest przy tym doliczanie do kosztów bankietu wszelkich strat, jakie przy tej okazji zostaną stwierdzone, bez wykazywania, że rzeczywiście zostały one wyrządzone przez uczestników danej imprezy bankietowej, a nie przez osoby obsługujące lub osoby trzecie. Zlecający często nie przywiązują należytej wagi do tego rodzaju postanowień umieszczanych we wzorze umowy lub ogólnych warunkach umowy, stosowanych przez danego organizatora imprezy bankietowej.

Z podobnych przyczyn w omawianym typie umów w praktyce właściwie nie występują kary umowne, które musiałby zapłacić organizator bankietu w razie nienależytej jego organizacji lub niewykonania zobowiązania. Nie przewidują takich umownych odszkodowań wzorce umowne stosowane przez organizatorów imprez bankietowych, ale przecież zasada swobody umów w stosunkach zobowiązaniowych jak najbardziej umożliwia wprowadzenie kar umownych do umowy o usługi bankietowe.

9.18. Umowa przechowania w działalności turystycznej i rekreacyjnej

Umowa przechowania należy do najczęściej zawieranych umów przez turystów i uczestników rekreacji. Wszak z tym typem umowy spotykamy się zarówno w przechowalni bagażu na dworcu kolejowym, autobusowym czy w porcie lotniczym, w szatni restauracji, kawiarni, teatru, muzeum, obiektu rekreacyjnego, zakładu fryzjerskiego lub kosmetycznego, w wypadku oddania cennych rzeczy do depozytu hotelowego, w razie pozostawienia samochodu na strzeżonym parkingu samochodowym, jak również w tych wszystkich innych sytuacjach, gdy ktoś zobowiązuje się do sprawowania pieczy nad należącymi do innych rzeczami ruchomymi, np. w razie oddania na przechowanie sąsiadowi cennych rzeczy w związku z wyjazdem na wycieczkę.

Umowy w turystyce i rekreacji ^ " '

Omawiany typ umowy jest uregulowany w kodeksie cywilnym. Zgodnie z definicją kodeksową przez umowę przechowania przechowawca zobowiązuje się zachować w stanie niepogorszonym rzecz ruchomą oddaną mu na przechowanie. Istota analizowanej umowy sprowadza się do obowiązku pieczy nad rzeczą, tj. czuwania i strzeżenia jej w celu uchronienia przed utratą, ubytkiem, uszkodzeniem lub zniszczeniem. Chodzi tutaj o zachowanie przez przechowawcę stanu rzeczy, w jakim została oddana, oraz o wydanie jej w tym stanie w każdej chwili na żądanie drugiej strony, która w k.c. została nazwana mianem składającego. Umowa ta dotyczy wyłącznie rzeczy ruchomych oznaczonych co do tożsamości. W razie pozostawienia samochodu na parkingu strzeżonym przedmiotem przechowania jest nie tylko sam pojazd, ale również rzeczy stanowiące jego wyposażenie, czy potrzebne lub przydatne w podróży, jak i zwyczajowo przewożone w samochodzie.

Umowa przechowania zostaje zawarta nie z chwilą porozumienia się stron, ale dopiero wraz z wydaniem rzeczy przechowawcy i przyjęcia jej przezeń. Jest to więc umowa realna. Nie można mówić o jej zawarciu w sytuacji, gdy np. wychodzący na chwilę z przedziału kolejowego podróżny prosi innych podróżnych o opiekę nad jego bagażem. Wtedy bowiem nie dochodzi do wydania rzeczy prowadzącego do zawarcia umowy, a tylko do grzecznościowej opieki nad określonymi rzeczami.

Umowa przechowania może być zawarta w dowolnej formie, niekiedy w sposób dorozumiany. Orzecznictwo słusznie uznało, że tak właśnie dochodzi do jej zawarcia w zakładzie gastronomicznym, w którym nie ma odrębnej szatni, a z charakteru lokalu wymagającego zdjęcia wierzchniej odzieży oraz podawania posiłków przez personel zakładu wynika, że z reguły konsumenci pozostawiają odzież wierzchnią na znajdujących się w zakładzie wieszakach. W nauce prawa podkreśla się, że w tej sytuacji umowa przechowania pełni rolę umowy ubocznej, ściśle powiązanej z umową główną, jaką jest umowa o usługi gastronomiczne. Poprzeć też trzeba rozstrzygnięcie sądowe, że za szkodę w postaci zaginięcia odzieży oddanej do szatni przez konsumenta korzystającego z usług zakładu gastronomicznego ponosi odpowiedzialność prowadzący ten zakład i to nawet wtedy, gdy szatnię prowadzi i obsługuje pracownik wyspecjalizowanego przedsiębiorstwa ochrony mienia.

W praktyce przechowalni bagażu stosuje się wydawanie pisemnych pokwitowań, określających liczbę sztuk i rodzaj przyjmowanego do przechowania bagażu, a na żądanie składającego i za dodatkową opłatą - także deklarowaną przezeń ich wartość. Natomiast w różnego rodzaju szatniach zazwyczaj są wydawane znaki legitymacyjne w postaci numerków. Służą one uprawnionemu jako uproszczony dowód uprawnienia do uzyskania świadczenia, ale może on też wykazać swoje uprawnienie innymi dowodami, np. w razie utraty takiego znaku. Szczególnie ważne znaczenie ma identyfikacja pozostawiającego samo-

Rozdział 9

chód na strzeżonym parkingu ze względu na znaczną z reguły wartość takiego przedmiotu przechowania. W orzecznictwie sądowym słusznie uznano, że nie jest znakiem legitymacyjnym kwit parkingowy wkładany za wycieraczkę samochodu i służący do obliczenia wysokości opłaty za przechowanie. Trzeba podkreślić, że tylko pozostawienie samochodu na parkingu strzeżonym prowadzi do zawarcia umowy przechowania. Natomiast zaparkowanie samochodu na parkingu niestrzeżonym, nawet jeśli jest on płatny, nie wiąże się z umową przechowania i następuje na ryzyko posiadacza danego pojazdu. Wydany w tej sytuacji bilet stwierdzający uiszczenie opłaty za parking jest jedynie dowodem najmu miejsca postojowego.

Umowa przechowania jest z reguły umową odpłatną, ale odpłatność nie należy do jej cech charakterystycznych. Z umowy bowiem może wynikać, że przechowawca zobowiązał się przechować rzecz bez wynagrodzenia. W szatniach muzeów lub teatrów wyraźnie informują o tym wywieszki „szatnia bezpłatna". Również z okoliczności zawarcia danej umowy przechowania może wynikać jej nieodpłatny charakter.

Przechowawca powinien przechowywać rzecz zgodnie z treścią umowy, a w razie braku takich ustaleń - w sposób wynikający z właściwości przechowywanej rzeczy oraz z okoliczności. Tak właśnie jest w wypadku szatni, przechowalni bagażu i strzeżonych parkingów samochodowych, kiedy to charakter rzeczy oddawanych tam na przechowanie przesądza o sposobie ich przechowania. Należy podkreślić, że w razie świadczenia usługi przechowania przez podmiot prowadzący tego rodzaju działalność gospodarczą jest wymagana od danego przedsiębiorcy należyta staranność określana z uwzględnieniem zawodowego charakteru tej działalności.

Zmiana omawianej umowy poprzez zmianę miejsca lub sposobu przechowania danej rzeczy wymaga zasadniczo wcześniejszego uzyskania zgody składającego. Wyjątkowo i bez tej zgody może nastąpić taka jednostronna zmiana warunków umowy przechowania, jeśli jest konieczna dla ochrony rzeczy oddanej na przechowanie przed jej utratą lub uszkodzeniem. Należy podkreślić, że przechowawcy nie wolno używać rzeczy przyjętej na przechowanie, a kodeksowe wyjątki od tej zasady raczej nie znajdują zastosowania do sytuacji turysty oddającego jakieś swoje rzeczy na przechowanie. Przechowawca nie może też oddać rzeczy na przechowanie innej osobie, chyba że jest zmuszony do tego przez okoliczności. Wówczas musi niezwłocznie zawiadomić składającego o zastępcy oraz o miejscu przechowywania przezeń danej rzeczy. Niedochowanie dwóch ostatnich obowiązków przez przechowawcę pociąga za sobą jego odpowiedzialność także za przypadkową utratę lub uszkodzenie rzeczy, które by w przeciwnym razie nie nastąpiły.

Jest oczywiste, że składający może w każdym czasie żądać zwrotu rzeczy oddanej na przechowanie. Zwrot powinien przy tym nastąpić w miejscu, w któ-


rym rzecz miała być przechowywana. Jeśli czas przechowania nie był oznaczony, to przechowawca może również w każdym czasie domagać się odebrania rzeczy, ale zwrot nie może nastąpić w chwili nieodpowiedniej dla składającego. Zasada ta dotyczy też przechowania nieodpłatnego.

Od omówionych sytuacji przechowania rzeczy należy odróżnić przypadki na pozór tylko podobne. Nie mamy do czynienia z przechowaniem lecz z najmem wówczas, gdy gość hotelowy wynajmuje sejf, do którego ma wyłączny dostęp. Wtedy jest zawierana umowa najmu, a nie umowa przechowania. Podobnie w razie korzystania ze skrytek bagażowych na dworcach kolejowych lub autobusowych są one przedmiotem najmu. Przedsiębiorca oddający je w najem nie ponosi odpowiedzialności za przechowywane w nich bagaże i inne rzeczy, chyba że można mu wykazać winę (np. źle działające zamki skrytek bagażowych).

Ponadto w wypadku przechowywania samochodów trzeba odróżnić sytuacje, gdy posiadacz samochodu pragnie zagwarantować sobie możliwość korzystania ze stałego miejsca parkingowego i zawiera odpowiednią umowę najmu danego stanowiska do parkowania. Taka umowa gwarantuje wyłączność korzystania z oznaczonego miejsca parkingowego, ale niekorzystanie zeń nic zwalnia od obowiązku zapłaty umówionego wynagrodzenia. Mamy tutaj do czynienia z umową nienazwaną o charakterze mieszanym, mającą elementy najmu i przechowania. Bywa ona zawierana z hotelem i jest nazywana mianem umowy najmu stanowisk garażowych oraz przechowywania samochodów. W nauce prawa został wyrażony pogląd, że przechowanie pełni wtedy rolę uboczną, ale raczej w tego typu umowie jest świadczeniem równorzędnym z najmem.

9.19. Rodzaje umów o świadczenie usług rekreacyjnych

Wiele form rekreacji ruchowej jest uprawianych we własnym zakresie. Wówczas żadna umowa nie jest zawierana albo co najwyżej dochodzi do zawarcia umowy przewozu umożliwiającej dotarcie do miejsca, w którym określona forma aktywności fizycznej ma być realizowana dla wypoczynku i odnowy sil psychofizycznych. Również udział w różnych imprezach rekreacyjnych typu festynów nie wymaga najczęściej zawarcia żadnej umowy, a jedynie dotarcia do miejsca danej imprezy, co może wiązać się z potrzebą zawarcia umowy przewozu. Jednak uczestnictwo w takich imprezach rekreacyjnych, jak rajdy, zloty, spływy, spartakiady, ligi rekreacyjne, czy biwaki, obozowiska i kolonie, wymaga określonej formalizacji działań. Następuje to w formie zgłoszenia odwołującego się do regulaminu danej imprezy rekreacyjnej, bądź przez wyraźne zawarcie odpowiedniej umowy, jak jest zwłaszcza w wypadku umowy o korzystanie z placówki wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej, omówionej w następnym punkcie tego rozdziału podręcznika. Takie zgłoszenie również prowadzi zazwyczaj do zawarcia umowy o świadczenie usług rekreacyjnych.

294 Rozdział 9

Tak jak nie jest zdefiniowane przez obowiązujące prawo pojęcie usług rekreacyjnych, tak samo brak definicji umowy o świadczenie usług rekreacyjnych w kodeksie cywilnym, ustawie o kulturze fizycznej z 1996 r. i innych aktach normatywnych odnoszących się do dziedziny rekreacji. Trudno zresztą, żeby było inaczej, skoro w wymienionej dziedzinie jeszcze nie ukształtował się w praktyce taki typ umowy. Raczej należy mówić o wielu różnych umowach o świadczenie usług rekreacyjnych, które mają na celu świadczenie takich czy innych usług rekreacyjnych. Termin „umowy o świadczenie usług rekreacyjnych" jest obecnie po prostu określeniem zbiorczym, obejmującym różne umowy zawierane przez organizatorów rekreacji. W szczególności takie umowy zawierają przedsiębiorcy prowadzący działalność w dziedzinie rekreacji. Zawieranie tego rodzaju umów wynika z zasady swobody kontraktowej, na której jest oparty kodeks cywilny.

Umowy o świadczenie usług rekreacyjnych mają z reguły mieszany charakter, wynikający z wykorzystywania w nich elementów różnych umów nazwanych. Są to oczywiście umowy konsensualne, dochodzące do skutku w wyniku wyrażenia zgodnej woli stron: organizatora rekreacji oraz uczestnika rekreacji bądź jego przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika. Można powiedzieć, że najczęściej mamy wtedy do czynienia z umowami dwustronnie zobowiązującymi. W tych wszystkich przypadkach, gdy organizatorem rekreacji jest przedsiębiorca, zawierana umowa o świadczenie usług rekreacyjnych jest właściwie bez wyjątku umową odpłatną. W konsekwencji taka umowa ma wówczas charakter umowy wzajemnej. Trzeba jednak podkreślić, że różne organizacje społeczne, gminy i inne jednostki samorządu terytorialnego są takimi organizatorami rekreacji, którzy prowadzą d?,iałalność w tej dziedzinie bez pobierania żadnych opłat od uczestników rekreacji, bądź świadcząc usługi rekreacyjne tylko za zwrotem kosztów. Umowa o świadczenie usług rekreacyjnych może więc mieć nieraz charakter nieodpłatny.

W praktyce świadczenia usług rekreacyjnych można dostrzec, że zawierane umowy o świadczenie tego rodzaju usług w zależności od konkretnych ustaleń dadzą się nieraz zakwalifikować do określonych typów umów nazwanych. Może to być w szczególności umowa najmu. Przedmiotem najmu może być bowiem np. kort tenisowy, stół pingpongowy, jacht, rower lub inny sprzęt wykorzystywany w działalności rekreacyjnej. Nieraz taki sprzęt lub środek transportowy jest udostępniany uczestnikom rekreacji bez żadnej odpłatności. Wtedy może być zawierana po prostu umowa użyczenia. Nie można też wykluczyć, że świadczenie usług rekreacyjnych może czasem następować na podstawie umowy o dzieło, bądź umowy nienazwanej o charakterze mieszanym z elementami umowy o dzieło. Materialny rezultat pracy ludzkiej na podstawie umowy o dzieło musi być jednak obiektywnie osiągalny, a przy tym istniejący niezależnie od twórcy dzieła. W przypadku usług rekreacyjnych za takiego twórcę trzeba uznać


nie tyle organizatora rekreacji, co prowadzącego z jego upoważnienia zajęcia instruktora rekreacji ruchowej. Z takim kontrowersyjnym zakwalifikowaniem materialnego rezultatu usług rekreacyjnych (w postaci np. określonego w kilogramach schudnięcia lub oznaczonego wzrostu masy mięśniowej uczestnika rekreacji) jako swoistego dzieła można ostatecznie się zgodzić. Jednak raczej nie do przyjęcia jest np. traktowanie jako dzieła o charakterze niematerialnym dobrego samopoczucia, zwiększenia sprawności fizycznej czy dobrego stanu zdrowia w wyniku uczestniczenia w zajęciach rekreacyjnych.

W tych wszystkich sytuacjach, w których umowa o świadczenie usług rekreacyjnych nie dotyczy usług uregulowanych odrębnymi przepisami, zastosowanie znajduje wyżej już kilkakrotnie wspomniane odesłanie z art. 750 k.c. do odpowiednio stosowanych przepisów o zleceniu. Mamy wtedy do czynienia z umowami o usługi podobne (zbliżone) do zlecenia. Zob. też punkt 8 tego rozdziału podręcznika.

9.20. Umowa o korzystanie z placówki wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej

Omawiana umowa jest związana z turystyką oraz rekreacją dzieci i młodzieży szkolnej, spełniającymi bardzo ważne funkcje, a w szczególności funkcję kształcącą, wychowawczą, rozrywkową, wypoczynkową i zdrowotną. Walory krajoznawczej turystyki mają szczególne znaczenie dla kształtowania osobowości, sił psychofizycznych i umiejętności młodych ludzi. Przy tym powiązana z rekreacją turystyka poznawcza i wypoczynkowa zorganizowanych grup dzieci i młodzieży szkolnej powinna być poddana szczególnej reglamentacji prawnej ze względu na realizowane cele dydaktyczne i wychowawcze oraz konieczność zapewnienia bezpieczeństwa niepełnoletnim uczestnikom różnych form wypoczynku. Podstawę ustawową stanowi w tej dziedzinie ustawa o systemie oświaty z 1991 r. Przewiduje ona możliwość organizowania dla uczniów w czasie wolnym od zajęć szkolnych kolonii, obozów i innych form wypoczynku. Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania jest upoważniony do wydania rozporządzenia określającego warunki i zasady organizowania i nadzorowania tego rodzaju form wypoczynku. Obecnie obowiązuje w tym zakresie rozporządzenie MEN z 1997 r., częściowo już omówione w rozdziale 4 podręcznika w odniesieniu do zagadnień organizacyjno-administracyjnych. Jeśli chodzi o problematykę cywilnoprawną powołanego rozporządzenia, to trzeba stwierdzić, że wywołuje ona zasadnicze zastrzeżenia i wątpliwości.

Wskazane rozporządzenie MEN zostało wydane przed uchwaleniem i wejściem w życie ustawy o usługach turystycznych z 1997 r. W konsekwencji zupełnie nie uwzględnia ono, że każdy organizator wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej działający w celu zarobkowym musi spełnić wymagania

296 Rozdział 9

ustawy o usługach turystycznych oraz prowadzić działalność zgodnie z ustaleniami tej ustawy. Nie sposób przecież zaprzeczyć, że dzieci i młodzież szkolna uczestnicząca w lakich formach wypoczynku wyjazdowego, jak kolonie, obozy, zimowiska itp., to są turyści w rozumieniu ustawy o usługach turystycznych. Jedynie szkoły i inne placówki oświatowe działające w celach niezarob-kowych oraz inni organizatorzy wypoczynku organizujący nie dla zysku kolonie, obozy, zimowiska i inne tzw. placówki wypoczynku nie podlegają ustaleniom ustawy o usługach turystycznych. Jednak nie zwalnia to od profesjonalizmu w organizacji wycieczek szkolnych oraz przestrzegania wymagań związanych z bezpieczeństwem ich uczestników. Praktyka wykazuje, że brak wyraźnych barier dla działalności w tym zakresie nieprofesjonalnych organizatorów turystyki szkolnej i od lat działa tzw. szara strefa w tej dziedzinie i co więcej powiększa się.

Wskazany akt wykonawczy wymaga wręcz zasadniczych zmian, a przede wszystkim należy ustawowo uregulować zagadnienia zawierania i wykonywania umowy o korzystanie z placówki wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej. Jest to tzw. materia ustawowa i tylko akt normatywny rangi ustawy może ustalać szczególne rozwiązania prawne w tym zakresie, ograniczające zakres zastosowania ustawy o usługach turystycznych z 1997 r. Jeśli wskazana umowa ma być odrębnym typem umowy, to wymaga to wyraźnego ustawowego unormowania i w szczególności określenia postanowień przedmiotowo istotnych tej umowy. Obecnie umowa o korzystanie z placówki wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej jest zawierana na podstawie formularza ustalonego w załączniku nr 2 do rozporządzenia MEN z 1997 r. Ten wzór nazwany kartą kwalifikacyjni) uczestnika wypoczynku to wyjątkowo nieudany produkt urzędniczej wyobraźni, wykazujący brak elementarnej wiedzy z zakresu prawa cywilnego. Ważny element wskazanej karty stanowi wniosek rodziców lub opiekunów o skierowanie dziecka na placówkę wypoczynku, będący w istocie swoistą postacią oferty. Inny zaś punkt tej karty kwalifikacyjnej to tzw. decyzja o kwalifikacji uczestnika, prowadząca do zakwalifikowania i skierowania dziecka do udziału w określonej placówce wypoczynku, a zarazem oznaczająca brak przeciwwskazań zdrowotnych. Taka decyzja oznacza przyjęcie oferty przez organizatora wypoczynku i zawarcie omawianej umowy. W razie odmowy skierowania danego dziecka na placówkę wypoczynku omawiany formularz przewiduje podanie na piśmie powodu takiej decyzji. W takiej sytuacji do zawarcia umowy oczywiście nie dochodzi.

Umowa o korzystanie z placówki wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej jest umową odpłatną. Rozporządzeńie MEN z 1997 r. przewiduje, że wysokość opłat wnoszonych przez uczestników ustala organizator wypoczynku. Na organizatorze ciąży obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków wypoczynku oraz szereg innych obowiązków organizacyjnych i admini-


stracyjnych, które są omówione w punkcie 2 i 5 rozdziału 4 podręcznika. Nadzór nad przestrzeganiem tych wymagań przez organizatorów wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej sprawuje właściwy miejscowo kurator oświaty. W razie stwierdzenia prowadzenia placówki wypoczynku w sposób niezgodny z obowiązującym prawem organ ten podejmuje decyzję o zawieszeniu funkcjonowania danej placówki lub jej zlikwidowaniu, co w konsekwencji wywiera bezpośredni wpływ na wykonanie zobowiązań powstałych z zawartych umów o korzystanie z tej placówki wypoczynku. Stwarza to podstawę prawną do zgłaszania wobec organizatora wypoczynku roszczeń o zwrot całości lub części uiszczonych opłat oraz roszczeń odszkodowawczych. Znajdują wtedy zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego, dotyczące niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.

9.21. Umowa ubezpieczenia w turystyce i rekreacji

Umowa ubezpieczenia ma wyjątkowo duże znaczenie dla rozwoju turystyki i rekreacji, co wciąż nie jest należycie doceniane zarówno przez organizatorów turystyki, pośredników turystycznych, organizatorów rekreacji, uczestników imprez turystycznych, uczestników rekreacji, indywidualnych turystów, jak i samych ubezpieczycieli. Ci ostatni dopiero pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX w. zaczęli rozwijać swoje oferty ubezpieczeń turystycznych, proponując szereg nowych rodzajów takich ubezpieczeń, występujących samodzielnie lub w specjalnych pakietach, jak np. Assistance Tourist, Wojażer, czy Warta TraveL

Umowa ubezpieczenia jest uregulowana w kodeksie cywilnym, a dopełniające regulacje ubezpieczeniowe znajdują się w uchwalonym w 2003 r. pakiecie, który tworzą ściśle powiązane ze sobą następujące ustawy: • o działalności ubezpieczeniowej; • o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwaran

cyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych; • o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczo

nych; • o pośrednictwie ubezpieczeniowym.

Wymienione ustawy weszły w życie w zasadzie z dniem 1 stycznia 2004 r., powodując zmiany w wielu ustawach, w tym w kodeksowej regulacji umowy ubezpieczenia oraz w ustawie o usługach turystycznych z 1997 r. W tej ostatniej ustawie został dodany przepis, który wyraźnie zaliczył umowę ubezpieczenia na rzecz klientów zawieraną przez organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego do umów ubezpieczenia obowiązkowego. Sama regulacja tej kwestii w ustawie o usługach turystycznych nie jest całkiem jasna, ale jednak intencje ustawodawcy w tej sprawie były jednoznaczne i znalazły wyraz w uzasadnieniu rządowego projektu ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych. Trzeba podkre-

2 9 8 Rozdział 9

ślić, że w 2007 r. zarówno kodeksowa regulacja umowy ubezpieczenia, jak i ustalenia pakietu ustaw ubezpieczeniowych z 2003 r. uległy istotnym zmianom.

Zawieranie umów ubezpieczenia należy do tzw. czynności ubezpieczeniowych, podobnie jak zawieranie umów reasekuracji i umów gwarancji ubezpieczeniowych, zlecanie zawierania tego typu umów uprawnionym pośrednikom ubezpieczeniowym (agentom ubezpieczeniowym i brokerom ubezpieczeniowym), wykonywanie tych umów, wypłacanie ustalonych odszkodowań i innych świadczeń z tytułu wymienionych umów. Tego rodzaju działalność wymaga zezwolenia organu nadzoru, którym obecnie jest Komisja Nadzoru Finansowego.

Ustawa o działalności ubezpieczeniowej wyraźnie przesądza, że udzielanie ochrony ubezpieczeniowej następuje na podstawie umowy. Umowa ta ma charakter dobrowolny. W przypadkach określonych przez przepisy ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych występuje obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia. Trzeba jednak podkreślić, że umowy ubezpieczenia zawarte pod przymusem są takimi samymi umowami ubezpieczenia, jak wszystkie inne tego typu umowy.

Na podstawie umowy zawartej z ubezpieczającym ubezpieczyciel (do niedawna nazywany zakładem ubezpieczeń) udziela ochrony ubezpieczeniowej. Jednak ustawa o działalności ubezpieczeniowej, ani ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych z 2003 r., nie zawierają definicji umowy ubezpieczenia, gdyż problematyka cywilnoprawna ubezpieczeń jest całościowo unormowana w kodeksie cywilnym. Ustawa o działalności ubezpieczeniowej ogranicza się w kwestiach o charakterze cywilnoprawnym do ustalenia, że umowa ubezpieczenia i ogólne warunki ubezpieczenia powinny być formułowane jednoznacznie i w sposób zrozumiały, nakazując interpretowanie niejednoznacznych postanowień na korzyść ubezpieczającego lub ubezpieczonego. Ustawa ta uściśla także, co powinny w szczególności określać o.w.u.

Uregulowanie umowy ubezpieczenia w tytule XXVII księgi trzeciej k.c. stanowi podstawę do stwierdzenia, że jest to umowa nazwana. Te kodeksowe przepisy o umowie ubezpieczenia zostały gruntownie znowelizowane w 2007 r. w celu zwiększenia ochrony interesów ubezpieczającego (ubezpieczonego) zgodnie z dążeniami do zachowania zgodności z dorobkiem prawnym UE. Zmiany te spowodowały większą przejrzystość umownego stosunku ubezpieczenia, co ma sprzyjać realizacji prawa konsumenta do informacji.

Zgodnie z ustaleniami kodeksowymi przez umowę ubezpieczenia ubezpieczyciel zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, spełnić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę. Jest to umowa kwalifikowana, gdyż stroną podejmującą się świadczenia usług ubezpieczeniowych może być wyłącznie przedsiębiorca mający status prawny ubezpieczyciela. Drugą


stroną omawianej umowy jest ubezpieczający, którym może być osoba fizyczna lub prawna. Ubezpieczającego należy przy tym odróżnić od ubezpieczonego, tj. osoby trzeciej, na rzecz której urnowa została zawarta. Umowa ubezpieczenia bowiem może mieć charakter umowy na rzecz osoby trzeciej. Wtedy zawarcie umowy ubezpieczenia następuje na cudzy rachunek i ubezpieczony nie musi być wskazany imiennie. Tak jest właśnie w wypadku zawarcia przez organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego umowy ubezpieczenia na rzecz klientów.

Umowa ubezpieczenia zawsze ma charakter umowy odpłatnej. Znajduje to wyraz w obowiązku ubezpieczającego zapłaty składki, będącym warunkiem powstania odpowiedzialności ubezpieczyciela. Jeżeli nie umówiono się inaczej, odpowiedzialność ta rozpoczyna się od dnia następującego po dniu zawarcia umowy, ale nie wcześniej niż dnia następnego po zapłaceniu składki lub jej

pierwszej raty. W nauce prawa sporne jest, czy umowa ubezpieczenia jest umową wzajem

ną. Są podstawy do uznania, że ekwiwalentem składki płaconej przez ubezpieczającego jest po stronie zakładu ubezpieczeń przyjęcie na siebie ryzyka wystąpienia przewidzianego w umowie wypadku i związanych z tym konsekwencji w postaci obowiązku wypłaty określonego świadczenia. W tym sensie można mówić o wymianie świadczeń, z których jedno stanowi odpowiednik drugiego. Świadczenie ubezpieczyciela zależy od zdarzenia losowego, jakim jest przewidziany w umowie wypadek ubezpieczeniowy. Tego rodzaju zdarzenie może wystąpić, ale wcale nie musi i pod tym względem jest podobne do warunku rozumianego jako zdarzenie przyszłe i niepewne. Od warunku odróżnia jednak wypadek ubezpieczeniowy to, że jego nastąpienie nic ma wpływu na samo powstanie lub zmianę stosunku ubezpieczenia, a tylko powoduje powstanie obowiązku wypłaty świadczenia przez ubezpieczyciela. Sporne jest też, czy omawiana umowa jest umową losową rozumianą jako umowa, w której samo istnienie świadczenia oraz jego rozmiar zależą od przypadku. Ta losowość jest cechą każdego konkretnego stosunku ubezpieczenia, ale działalność ubezpieczycieli jest wolna od losowości, gdyż opiera się na naukowych podstawach statystycz-no-matematycznych.

Świadczenie ubezpieczyciela tylko w przypadku ubezpieczenia majątkowego polega na wypłacie określonego odszkodowania za szkodę powstałą wskutek oznaczonego w umowie wypadku. Natomiast przy ubezpieczeniu osobowym świadczenie sprowadza się do zapłaty umówionej sumy pieniężnej, renty iub innego świadczenia nie mającego charakteru odszkodowania.

Umowa ubezpieczenia jest określana jako umowa adhezyjna, gdyż zasadniczo jest zawierana w drodze przystąpienia ubezpieczającego do warunków podyktowanych przez kontrahenta w postaci ogólnych warunków ubezpieczenia. Obecnie tego rodzaju wzorzec umowy ustalony przez ubezpieczyciela jest

^ 2 2 Rozdział 9

wiążący dla ubezpieczającego tylko w razie doręczenia go przed zawarciem umowy. Umowa ubezpieczenia może regulować prawa i obowiązki stron w sposób odbiegający od o.w.u. W takiej sytuacji ubezpieczyciel jest obowiązany w formie pisemnej przedstawić ubezpieczającemu przed zawarciem umowy różnice między postanowieniami umowy a o.w.u. Niedopełnienie tego obowiązku uniemożliwia ubezpieczycielowi powoływanie się na różnicę niekorzystną dla ubezpieczającego. Nie dotyczy to jednak umów ubezpieczenia zawieranych w drodze negocjacji. Ponadto ubezpieczyciel ma obowiązek udzielenia ubezpieczającemu, będącemu osobą fizyczną, informacji o prawie właściwym dla umowy, sposobie i trybie rozpatrywania skarg i zażaleń oraz o organie właściwym do ich rozpatrzenia. Tej treści ustalenie znajduje się obecnie w ustawie o działalności ubezpieczeniowej z 2003 r., a nie w kodeksie cywilnym.

Zawarcie umowy ubezpieczenia powinno być potwierdzone przez ubezpieczyciela dokumentem ubezpieczenia. Przy tym z zastrzeżeniem wyjątków ustawowo przewidzianych omawiana umowa jest uważana za zawartą z chwilą doręczenia ubezpieczającemu takiego dokumentu. Jest to zatem umowa zawierana w formie pisemnej zastrzeżonej dla celów dowodowych.

W razie zawarcia umowy ubezpieczenia na okres dłuższy niż sześć miesięcy ubezpieczający ma prawo odstąpienia od umowy w terminie 30 dni, a gdy jest przedsiębiorcą - w terminie 7 dni od daty zawarcia umowy. Takie odstąpienie nie zwalnia ubezpieczającego z obowiązku zapłacenia składki za okres, w jakim ubezpieczyciel udzielał ochrony ubezpieczeniowej. Obecnie jest ograniczona możliwość wypowiedzenia przez ubezpieczyciela umowy ubezpieczenia zawartej na czas określony, gdyż może to nastąpić jedynie w przypadkach wskazanych ustawowo oraz z ważnych powodów określonych w umowie ubezpieczenia lub o.w.u. Chodzi tutaj o wyeliminowanie niedobrej praktyki stosowanej przez niektórych ubezpieczycieli, wypowiadających umowę po wystąpieniu szkody częściowej.

Zgodnie z ustaleniami kodeksowymi ubezpieczyciel ma obowiązek spełnić świadczenie w terminie 30 dni od daty otrzymania zawiadomienia o wypadku. Dotychczas była to norma prawna o charakterze dyspozytywnym i strony mogły umówić się inaczej. Obecnie zaś jest to norma semiimperatywna, co umożliwia wprowadzanie do umowy ubezpieczenia lub o.w.u. postanowień korzystniejszych dla uprawnionego. Dotyczy to także ustawowego ustalenia, że gdyby wyjaśnienie w powyższym terminie okoliczności koniecznych do ustalenia odpowiedzialności ubezpieczyciela albo wysokości świadczenia okazało się niemożliwe, to świadczenie powinno być spełnione w ciągu 14 dni liczonych od dnia, w którym przy zachowaniu należytej staranności wyjaśnienie tych okoliczności było możliwe. Zawsze jednak bezsporna część świadczenia powinna być spełniona nie później niż we wskazanym terminie 30 dni. Natomiast ustalony przez przepisy kodeksowe 3-letni termin przedawnienia roszczeń z umowy


ubezpieczenia nie może być zmieniony w drodze umownej przez strony. Ta bowiem norma prawna ma oczywiście charakter imperatywny.

Omówione powyżej przepisy kodeksu cywilnego o umowie ubezpieczenia nie znajdują zastosowania do ubezpieczeń morskich oraz do ubezpieczeń pośrednich czyli tzw. reasekuracji. Umowa ubezpieczenia morskiego jest odrębnie uregulowana w kodeksie morskim z 2001 r. Natomiast nie jest ustawowo uregulowana umowa reasekuracji zawierana między ubezpieczycielem, który zawarł umowę ubezpieczenia z ubezpieczającym, a reasekuratorem przejmującym wraz z odpowiednią częścią składki część ryzyka wystąpienia oznaczonego wypadku ubezpieczeniowego. Celem tego typu umowy jest rozłożenie ryzyka ubezpieczeniowego na dwóch lub więcej ubezpieczycieli.

Przedstawione zasady zawierania umowy ubezpieczenia i wykonywania zobowiązania powstałego z tej umowy znajdują w pełni zastosowanie do ubezpieczeń turystycznych. To zbiorcze pojęcie obejmuje rozmaite rodzaje ubezpieczeń, które mają bezpośredni lub choćby tylko pośredni związek z turystyką lub rekreacją. Obok takiego szerokiego znaczenia terminu „ubezpieczenia turystyczne" spotkać można też jego węższe rozumienie, ograniczone do ubezpieczeń osobowych związanych z podróżami oraz do niektórych ubezpieczeń majątkowych mających związek z turystą, jego podróżą i wypoczynkiem. W tym znaczeniu zamiennie bywa stosowany termin „ubezpieczenia podróżne". Niekiedy bywają też używane określenia „ubezpieczenia urlopowe" czy „ubezpieczenia wakacyjne" ze względu na ich związki ze spędzaniem urlopu lub wakacji. Czasem zaś zamiast wymienionych określeń jest mowa o „turystycznych umowach ubezpieczenia", obejmując nimi przede wszystkim umowy ubezpieczenia uregulowane lub choćby wspomniane w ustawie o usługach turystycznych, ale także ubezpieczenia zawierane dla ochrony przed ryzykami, na które narażeni są turyści.

Trudno jest dokonać wyraźnych podziałów ubezpieczeń turystycznych. Trzeba bowiem zastosować różne kryteria tych podziałów i nie są one klarowne ani jednoznaczne. Ze względu na znaczenie praktyczne dla imprez turystycznych organizowanych za granicą oraz uregulowanie w ustawie o usługach turystycznych należy wyróżnić w pierwszej kolejności: • ubezpieczenie NNW powstałych w czasie podróży zagranicznej; • ubezpieczenie KLZ.

Obowiązek zawarcia umów ubezpieczenia NNW i KLZ na rzecz osób uczestniczących w imprezach turystycznych za granicą ustawa o usługach turystycznych nakłada na organizatorów turystyki organizujących takie imprezy. Ubezpieczenie NNW jest ubezpieczeniem osobowym, obejmującym następstwa uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia lub śmierci wskutek nieszczęśliwego wypadku. Natomiast ubezpieczenie KLZ jest ubezpieczeniem majątkowym, mającym na celu pokrycie kosztów świadczeń medycznych za granicą udzielonych

302 Rozdział 9

poszkodowanemu ubezpieczonemu. Ustalenia ustawowe nie nakładają na organizatorów turystyki jako ubezpieczających jakichkolwiek ograniczeń co do wysokości minimalnych sum ubezpieczenia oraz minimalnych zakresów tego ubezpieczenia. Słuszny jest postulat, że tego rodzaju umowy ubezpieczenia powinny być zawierane na co najmniej przeciętne sumy ubezpieczenia w porównaniu z podobnymi umowami zawieranymi indywidualnie, a przy tym bez ponadprzeciętnych wyłączeń odpowiedzialności ubezpieczyciela. Trzeba podkreślić, że ubezpieczenie KLZ obejmuje również koszty poniesione przez ubezpieczonego po zakończeniu określonego umową okresu ubezpieczenia, jeżeli wynikają one z leczenia następstw nagłego zachorowania lub nieszczęśliwego wypadku, powstałych w okresie ubezpieczenia.

Ustawa o usługach turystycznych zobowiązuje ponadto organizatorów turystyki do podawania klientom informacji o zakresie ubezpieczenia NNW i KLZ, a także informacji o możliwości zawarcia umowy ubezpieczenia od kosztów rezygnacji z udziału w imprezie turystycznej. Informacja ta powinna być podana klientowi przed zawarciem umowy o świadczenie usług turystycznych. Tego rodzaju ubezpieczenie zapewnia zwrot kosztów poniesionych przez uczestnika imprezy turystycznej w sytuacji, gdy jest on zmuszony do rezygnacji z wyjazdu z powodu takich okoliczności, jak nieszczęśliwy wypadek lub nagłe zachorowanie uczestnika, śmierć lub ciężka choroba najbliższego członka jego rodziny, kradzież lub utrata dokumentów podróży itp. Gwarantuje to np. zwrot wpłaconej zaliczki czy kosztów wcześniejszego powrotu z wycieczki.

Dla turystów ma istotne znaczenie możliwość ubezpieczenia bagażu zarówno zabieranego na imprezy turystyczne organizowane przez biura podróży, jak również na czas indywidualnych podróży. Takie ubezpieczenie bagażu podróżnego należy do ubezpieczeń majątkowych. Ważne jest określenie w umowie sumy ubezpieczenia w sposób adekwatny do wartości bagażu, jak też odpowiednie oznaczenie przesłanek odpowiedzialności ubezpieczyciela za utracony, zniszczony lub uszkodzony bagaż. Zwłaszcza w przypadku kradzieży bagażu standardowe o.w.u. często nie gwarantują turystom oczekiwanej przez nich ochrony ubezpieczeniowej i przewidują wyłączenia odpowiedzialności dotyczące aparatów fotograficznych, kamer filmowych, laptopów i innego sprzętu komputerowego, sprzętu RTV, gier video i telefonów komórkowych.

Indywidualni turyści oczywiście także korzystają z omówionych wyżej ubezpieczeń NNW i KLZ. Właśnie ubezpieczenie NNW jest najpopularniejszym ubezpieczeniem, z którego korzysta wiele osób aktywnie spędzających czas podczas wyjazdów urlopowych lub wakacyjnych w kraju lub za granicą. Niestety w Polsce tego rodzaju ubezpieczenie zwykle wiąże się z ustaleniem sumy ubezpieczenia na niskim poziomie w granicach od 5 tys. zł do 20 tys- zł, co w rezultacie często prowadzi do rozczarowań wysokością przyznanych świadczeń w razie powstania trwałego uszczerbku na zdrowiu. Natomiast ubez-


pieczenie KLZ w ruchu turystycznym w ramach UE nabrało po części zmienionego znaczenia po uzyskaniu członkostwa przez Polskę. Polacy bowiem podróżujący po państwach członkowskich UE mogą bezpłatnie uzyskać pomoc medyczną w publicznych placówkach służby zdrowia na tych samych zasadach, jak obywatele danego państwa. Warunkiem jest jednak posiadanie europejskiej karty ubezpieczenia zdrowotnego (EKUZ), która od I stycznia 2<X)6 r. zastąpiła dotychczas stosowany papierowy formularz E 111. Jednak nie wszystkie usługi medyczne są objęte tą dostępnością i wyłączony jest przewóz poszkodowanego do miejsca zamieszkania lub dalszego leczenia. Taki przewóz może być oferowany jako dodatkowe świadczenie ubezpieczeniowe za odrębną składką. Dodatkowym ubezpieczeniem może być też objęte pokrycie kosztów przyjazdu i pobytu osoby bliskiej dla poszkodowanego.

Koszty leczenia w niektórych państwach spoza UE są w przypadkach nagłych zachorowań lub nieszczęśliwych wypadków również wzajemnie uznawane na podstawie dwustronnych umów w zakresie wzajemnego udzielania bezpłatnych świadczeń medycznych na rzecz własnych obywateli. Wyjazdy turystyczne do wszystkich innych państw powinny wiązać się z zawarciem ubezpieczenia KLZ w pełnym zakresie, gdyż ewentualne koszty leczenia za granicą są bardzo wysokie. Praktyka dowodzi, że suma ubezpieczenia nie powinna być wtedy niższa niż równowartość 10 tys. euro.

W podróży - zwłaszcza zagranicznej - turyści znajdują się nieraz w trudnych sytuacjach. Pojawiające się wówczas problemy są niełatwe do przewidzenia, a tym bardziej rozwiązania. Często dochodzą do tego problemy językowe wynikające z nieznajomości miejscowego języka i generalnie słabej znajomości języków obcych przez polskich turystów. Ma temu przeciwdziałać ubezpieczenie „assistancc tourist" (pomoc w podróży). Zróżnicowany zakres ochrony ubezpieczeniowej obejmuje wtedy określone usługi realizowane na rzecz ubezpieczonego za pośrednictwem telefonicznego centrum alarmowego. Często są to usługi lub informacje oferowane w ramach oznaczonego pakietu ubezpieczeniowego. Standardowo tego rodzaju ubezpieczenie obejmuje ochronę ryzyk związanych z uprawianiem sportów.

Jednakże ryzyka związane z narciarstwem, żeglarstwem, pływaniem na nartach wodnych lub desce windsurfingowej, czy uprawianiem innych sportów o charakterze ekstremalnym lub wyczynowym, wymagają zawarcia odrębnej umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. Może to być też ubezpieczenie OC paralotniarzy lub rowerzystów, gdyż tego rodzaju działalność sportowa lub rekreacyjna także stwarza zwiększone zagrożenie dla otoczenia i możliwość wyrządzenia szkód osobom trzecim. Omawiane ubezpieczenie często wiąże się z ubezpieczeniami typu „casco", których przedmiotem są ryzyka związane zwłaszcza z kradzieżą, zniszczeniem lub uszkodzeniem środków transportu. Zbliżony charakter ma ubezpieczenie sprzętu sportowego lub turystycznego.

304 Rozdział 9

W przypadkach wyjazdów turystycznych na obszary niezamieszkałe, jak w wysokie góry, na obszary podbiegunowe, lodowce, na pustynię, stepy, do tropikalnych lasów, czy na rejsy morskie, znacznie zwiększa się ryzyko zaginięcia lub nieszczęśliwego wypadku turysty. W takich sytuacjach występuje możliwość zawarcia umowy ubezpieczenia kosztów akcji poszukiwawczej i ratowniczej. Obejmuje ona koszty zorganizowania i przeprowadzenia takiej akcji, w tym w szczególności wykorzystania śmigłowca sanitarnego, statku lub łodzi ratowniczej, czy choćby skutera śnieżnego. Brak tego rodzaju ubezpieczenia powoduje konieczność zapłaty przez turystę lub jego rodzinę bardzo wysokich kosztów podjętych działań ratowniczych.

Wśród ubezpieczeń turystycznych osobne miejsce zajmują ubezpieczenia osobowe należące do grupy ubezpieczeń NNW, związane z ryzykami, na jakie narażone są osoby korzystające z wyjazdu na wczasy lub do sanatorium, na kolonie lub obozy, do kwater agroturystycznych, czy przebywające w obiektach hotelarskich. W związku z tym można wyróżnić:

• ubezpieczenie NNW uczestników wczasów i wycieczek, kuracjuszy w sanatoriach;

• ubezpieczenie NNW uczestników kolonii i obozów; • ubezpieczenie NNW osób korzystających z wiejskiej bazy noclegowej; • ubezpieczenie NNW gości hotelowych.

Do omawianej grupy ubezpieczeń należy także ubezpieczenie NNW kierowcy i pasażera pojazdu mechanicznego. Ten rodzaj ubezpieczenia, mający pośredni związek z turystyką i rekreacją, jest zwykle oferowany zainteresowanym w pakietach ubezpieczeniowych, obejmujących zarazem: • ubezpieczenie autocasco (AC); • ubezpieczenie OC posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powsta

łe w związku z ruchem tych pojazdów, które ma nadany charakter obowiązkowy przez ustawę o ubezpieczeniach obowiązkowych z 2003 r.;

• ubezpieczenie OC posiadaczy pojazdów mechanicznych w ruchu zagranicznym (tzw. Zielona Karta);

• ubezpieczenie assistance samochodowe. Wymienione ubezpieczenia samochodowe (komunikacyjne) są powszechnie

znane wszystkim właścicielom i posiadaczom pojazdów samochodowych. Odrębnie trzeba wymienić ubezpieczenia dotyczące ryzyk, na które narażeni

są przewodnicy turystyczni i piloci wycieczek, przedsiębiorcy turystyczni inni niż organizatorzy turystyki i pośrednicy turystyczni, a także rolnicy prowadzący działalność agroturystyczną. W szczególności są to ubezpieczenia OC takie, jak: • ubezpieczenie OC pilotów wycieczek i przewodników turystycznych; • ubezpieczenie OC agentów turystycznych; • ubezpieczenie OC przewoźników;


• ubezpieczenie OC restauratorów i innych przedsiębiorców prowadzących zakłady gastronomiczne lub placówki handlowe sprzedające produkty żywnościowe

• ubezpieczenie OC prowadzących parkingi samochodowe; • ubezpieczenie OC przedsiębiorców hotelarskich; • ubezpieczenie OC rolników świadczących usługi agroturytyczne.

Ponadto przedsiębiorcy i rolnicy świadczący usługi hotelarskie są zainteresowani zawarciem umów ubezpieczenia, których przedmiot obejmuje: • ubezpieczenie obiektów hotelarskich od ognia i innych zdarzeń losowych; • ubezpieczenie obiektów hotelarskich od kradzieży z włamaniem i rabunku; • ubezpieczenie kwater agroturystycznych oraz innych obiektów, nie będą

cych obiektami hotelarskimi, od kradzieży z włamaniem i rabunku. W ramach ubezpieczeń turystycznych mieści się ubezpieczenie OC uczest

ników imprez turystycznych obejmujących polowania za szkody wyrządzone osobom trzecim przy okazji polowania. Warto też wiedzieć, że pakiety ubezpieczeniowe mogą obejmować ubezpieczenie OC za szkody wyrządzone przez ubezpieczonego w następstwie czynu niedozwolonego wyrządzonego w trakcie podróży zagranicznej, w tym za szkody spowodowane przez osoby, za które ubezpieczony jest odpowiedzialny.

9.22. Umowa gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej w turystyce

Zawarcie umowy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej albo umowy ubezpieczenia na rzecz klientów jest jednym z warunków wykonywania przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej w zakresie organizowania imprez turystycznych oraz pośrednictwa turystycznego. W ostatnich latach liczba tego rodzaju gwarancji wyraźnie wzrosła, a zmniejszyła się liczba umów ubezpieczenia na rzecz klientów. O ile na początku 2003 r. gwarancje bankowe posiadało zaledwie 0,71% wszystkich podmiotów turystycznych, które uzyskały obowiązujące wówczas zezwolenia na lego rodzaju działalność gospodarczą, a gwarancje ubezpieczeniowe - 6,65% takich podmiotów, to w połowie 2006 r. proporcje te wzrosły odpowiednio do 9,18% i 13,05%. Można więc stwierdzić, że rola gwarancji bankowych przestała być w tym zakresie tylko symboliczna i wyraźnie wzrosło znaczenie gwarancji ubezpieczeniowych. Te ostatnie stały się z 2007 r. dominującą formą zabezpieczeń finansowych organizatorów turystyki i na dzień 1 sierpnia 2007 r. stanowiły one już 44,5% wszystkich takich zabezpieczeń, z tendencją dalszego wzrostu.

Gwarancja bankowa podlega fragmentarycznym regulacjom prawa bankowego z 1997 r., które udzielanie i potwierdzanie gwarancji bankowych zaliczają do czynności bankowych. Ustawowa definicja gwarancji bankowej określa ją

306 Rozdział 9

jako jednostronne zobowiązanie banku-gwaranta, że po spełnieniu przez podmiot uprawniony (beneficjenta gwarancji) określonych warunków zapłaty. które mogą być stwierdzone określonymi w tym zapewnieniu dokumentami, jakie beneficjent załączy do sporządzonego we wskazanej formie żądania zapłaty, bank wykona świadczenie pieniężne na rzecz beneficjenta gwarancji -bezpośrednio albo za pośrednictwem innego banku.

Występują tutaj trzy stosunki prawne. Punkt wyjścia stanowi stosunek podstawowy łączący wierzyciela z dłużnikiem, powodujący konieczność zabezpieczenia interesów majątkowych wierzyciela. W odniesieniu do działalności organizatorów turystyki i pośredników turystycznych stosunek ten wynika z zawartych przez nich umów o świadczenie usług turystycznych i oznacza konieczność zabezpieczenia interesów majątkowych ich klientów na wypadek niewykonania zobowiązań umownych, a w odniesieniu do organizatorów turystyki - także konieczność zapewnienia pokrycia kosztów powrotu klientów do kraju w razie niewywiązania się danego organizatora turystyki z tego obowiązku. Klienci są w tej sytuacji wierzycielami mającymi roszczenia wobec organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego jako dłużników. Drugi stosunek prawny jest między bankiem - gwarantem a dłużnikiem, który zleca udzielenie gwarancji na rzecz swojego wierzyciela. Ten stosunek prawny jest określany jako stosunek zlecenia udzielenia gwarancji albo stosunek pokrycia. Powstaje on zwykle w wyniku zawarcia umowy zlecenia. Ustawa o usługach turystycznych wyraźnie określa, że jego źródłem jest umowa gwarancji bankowej zawarta z bankiem przez organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego. Trzeci zaś stosunek prawny jest stosunkiem gwarancji i powstaje między bankiem-gwarantem a beneficjentem gwarancji jako rezultat udzielonej gwarancji.

Występują różnice zdań w kwestii, czy gwarancja stanowi jednostronną czynność prawną, czy umowę. Dominuje stanowisko, że mamy tutaj do czynienia z umową gwarancji zawieraną między gwarantem a beneficjentem gwarancji, przy czym przeważa pogląd, że jest to umowa nienazwana. Trudno to zaakceptować w odniesieniu do gwarancji, o których mowa w ustawie o usługach turystycznych. Jak bowiem wtedy wskazać beneficjenta gwarancji, którym są wszyscy przyszli klienci danego organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego. Za takiego beneficjenta uważano także organ zezwalający, którym uprzednio był wojewoda uprawniony do występowania na rzecz klientów w sprawach wypłaty środków pieniężnych z tytułu udzielonej gwarancji, a obecnie uprawnienia w tym zakresie posiada właściwy miejscowo marszałek województwa. Ani jednak przyszli klienci organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego, ani dawniej wojewodowie, a obecnie marszałkowie województw żadnej umowy gwarancji nie zawierają z bankiem-gwarantem. Ustawa o usługach turystycznych nakładając na organizatorów turystyki i pośredników turystycznych obowiązek posiadania gwarancji lub umowy ubezpieczenia przez cały


okres prowadzonej działalności, przewiduje, że to ci przedsiębiorcy mają przedstawić dowód w formie umowy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej albo umowy ubezpieczenia na rzecz klientów. Taka umowa jest więc zawierana przez organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego z bankiem i z tej właśnie umowy klienci jako beneficjenci wyprowadzają swoje uprawnienia. Ta umowa o charakterze nienazwanym jest więc źródłem jednostronnego zobowiązania banku-gwaranta w stosunku do podmiotów uprawnionych, którymi są klienci danego organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego oraz właściwy miejscowo marszałek województwa. Warto podkreślić, że prawo bankowe w ogóle nie używa określenia „umowa" w odniesieniu do gwarancji bankowej oraz nie normuje wyraźnie ani treści tego typu umowy, ani sposobu jej zawarcia.

Powyższe ustalenia odnoszą się także do udzielania gwarancji ubezpieczeniowej, której uregulowanie ustawowe jest jeszcze bardziej fragmentaryczne. Ustawa o działalności ubezpieczeniowej z 2003 r. zalicza zawieranie umów gwarancji ubezpieczeniowych do czynności ubezpieczeniowych. W załączniku do tej ustawy są wyróżnione dwa rodzaje takiej gwarancji: bezpośrednia i pośrednia, zaliczone do działu II ubezpieczeń, obejmującego ubezpieczenia majątkowe oraz inne ubezpieczenia osobowe niż na życie. Na podstawie tych fragmentarycznych regulacji można wysnuć wniosek, że umowa gwarancji ubezpieczeniowej powinna być zaliczona do umów nienazwanych, podobnie jak to generalnie uważa się w odniesieniu do umowy gwarancji bankowej. Umowy dotyczące tych dwóch rodzajów gwarancji są zazwyczaj wymieniane wśród tzw. gwarancji koncesyjnych, gdyż mają one na celu zabezpieczenie określonego interesu organu zezwalającego lub koncesyjnego bądź podmiotów reprezentowanych przez ten organ. W przypadku omawianych umów zawieranych przez organizatorów turystyki i pośredników turystycznych chodzi o interesy ich klientów.

Umowa gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej charakteryzuje się tym, że istnienie oraz rozmiar świadczenia gwaranta zależy od przypadku. Występuje wówczas niepewność co do zakresu obowiązków gwaranta, uzależnionych w większym lub mniejszym stopniu od różnych zdarzeń niepewnych. Takim zdarzeniem niepewnym jest w dziedzinie turystyki możliwość niewykonania zobowiązań umownych przez organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego, jak też niewykonanie przez organizatora turystyki obowiązku zapewnienia uczestnikom wycieczki zagranicznej możliwości powrotu do kraju. Toteż omawiana umowa może być zaliczona do umów losowych.

Istotną cechą umowy gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej jest spowodowanie w oznaczonych okolicznościach przysporzenia na rzecz innych osób będących beneficjentami gwarancji. Osobom tym przysługują wówczas roszczenia o zapłatę, których wysokość nic może przekroczyć wskazanej w umowie sumy gwarancyjnej. Taka zapłata stanowi przysporzenie po stronie beneficjenta gwarancji. Omawiana umowa jest więc czynnością prawną przysparzającą.

308 Rozdział 9

Odpowiednikiem świadczenia gwaranta jest po stronie zlecającego udzielenie gwarancji obowiązek zapłaty prowizji za tę gwarancję. Zawartą umowę charakteryzuje zatem cecha odpłatności. Sam beneficjent bezpośrednio nie odczuwa tego, że udzielona gwarancja wiąże się z koniecznością uiszczenia prowizji na rzecz gwaranta. Jednak w stosunkach związanych z działalnością organizatorów turystyki i pośredników turystycznych koszty udzielenia gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej są wliczane w koszty imprez turystycznych. Pozostałe zagadnienia związane z umowami gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej są omówione w punkcie 1 rozdziału 3 podręcznika, dotyczącym warunków wpisu do rejestru działalności regulowanej.

9.23. Umowa agencyjna w turystyce

Istota działania każdego agenta sprowadza się do stałego, odpłatnego pośredniczenia - w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa - przy zawieraniu umów na rzecz określonego przedsiębiorcy, albo do zawierania umów w imieniu tego przedsiębiorcy. Do zawierania umów w imieniu dającego zlecenie oraz do odbierania dla niego oświadczeń agent jest uprawniony tylko wtedy, gdy ma do tego umocowanie. Pierwsza sytuacja polega na stwarzaniu sposobności do zawarcia umów, podczas gdy druga wymaga udzielenia pełnomocnictwa. Te dwie sytuacje działania agenta wyraźnie odróżnia kodeksowa definicja umowy agencyjnej. Natomiast definicja agenta turystycznego ustalona przez ustawę o usługach turystycznych zawęża działalność takiego agenta tylko do stałego pośrednictwa w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych oraz nic nie mówi o jego wynagrodzeniu. Pominięcie tej ostatniej kwestii w ustawowej definicji agenta turystycznego jest niewątpliwie niedopatrzeniem ustawodawcy, skoro zgodnie z ustawą o swobodzie działalności gospodarczej z 2004 r. działalność gospodarcza zawsze ma charakter zarobkowy, a do istotnych cech umowy agencyjnej w ujęciu kodeksu cywilnego należy odpłatność. Podobnie pominięcie w ustawie o usługach turystycznych kwestii, że agent turystyczny może zostać umocowany do zawierania umów w imieniu dającego zlecenie, nie daje podstaw do takiej interpretacji, że jest to zakazane działanie. Przecież zgodnie z zasadą ustaloną w kodeksie cywilnym czynności prawnej można dokonać przez przedstawiciela, z wyjątkami przewidzianymi przez obowiązujące prawo albo wynikającymi z właściwości czynności prawnej. O takich wyjątkach nie można mówić w odniesieniu do działalności agenta turystycznego. Co więcej cechą charakterystyczną jego działalności jest to, że z reguły działa właśnie jako pełnomocnik dającego zlecenie, zawierając w jego imieniu umowy o świadczenie usług turystycznych.

Podstawą działania agenta turystycznego jest umowa agencyjna zawarta przez niego z organizatorem turystyki wpisanym do rejestru organizatorów tury-


styki i pośredników turystycznych lub z innym podmiotem świadczącym usługi turystyczne, w tym zwłaszcza usługi hotelarskie lub przewozowe. Unormowanie tej umowy w kodeksie cywilnym uległo w 2000 r. zasadniczym zmianom, mającym na celu dostosowanie prawa polskiego do prawa UE. Wzorcem w tym zakresie była dyrektywa 86/653/EWG w sprawie harmonizacji praw członkowskich dotyczących niezależnych agentów handlowych z 1986 r. W obecnym kodeksowym ujęciu umowy agencyjnej zwraca uwagę, że stronami tej umowy mogą być tylko przedsiębiorcy. Poprzednio zaś dającym zlecenie mogła być także osoba fizyczna lub prawna nic prowadząca działalności gospodarczej. Obecnie podkreślony jest samodzielny status prawny agenta, co wyraża sformułowanie, że działa on w zakresie swego przedsiębiorstwa. Jest to więc umowa kwalifikowana pod względem podmiotowym.

Zawarcie umowy agencyjnej może nastąpić w dowolnej formie. Jednak każda ze stron tej umowy może żądać od drugiej pisemnego potwierdzenia treści umowy oraz postanowień ją zmieniających. Zrzeczenie się lego uprawnienia jest przy tym nieważne. W praktyce z reguły umowy agencyjne są od razu zawierane w formie pisemnej. Odnosi się to w pełni do umów zawieranych przez organizatorów turystyki z agentami turystycznymi. Dla celów dowodowych forma ta jest zalecana.

Nowością obecnej regulacji kodeksowej umowy agencyjnej jest obowiązek nałożony na każdą ze stron zachowania lojalności wobec drugiej. Z tym ogólnym obowiązkiem ściśle wiąże się obowiązek informacyjny ciążący na obydwu stronach omawianej umowy. Nie tylko agent jest obowiązany przekazywać dającemu zlecenie wszelkie informacje mające dla niego znaczenie oraz przestrzegać jego wskazówek. Obecnie dający zlecenie ma analogiczny obowiązek przekazywania agentowi dokumentów i informacji potrzebnych do prawidłowego wykonania umowy. W przypadku organizatora turystyki oznacza to zobowiązanie przekazywania swojemu agentowi folderów i innych dokumentów oraz informacji koniecznych do pełnego poinformowania klienta o programie danej imprezy turystycznej oraz warunkach uczestnictwa w niej. Ewentualne postanowienia umowy agencyjnej sprzeczne z tym obowiązkiem lojalności stron są z mocy prawa nieważne.

Ważne znaczenie mają kodeksowe regulacje odnoszące się do wynagrodzenia agenta. Pozostawiają one stronom możliwość umownego określenia tego wynagrodzenia. Jeżeli kwestia ta zostanie pominięta w umowie agencyjnej, to agentowi należy się prowizja, czyli wynagrodzenie zależne od liczby lub wartości zawartych umów. Agent może żądać prowizji od umów zawartych w czasie trwania umowy agencyjnej, jeżeli do ich zawarcia doszło w wyniku jego działalności lub jeżeli zostały one zawarte z klientami pozyskanymi przez agenta poprzednio dla umów tego samego rodzaju. Należy też podkreślić, że agent może mieć przyznane prawo wyłączności w odniesieniu do oznaczonej grupy

310 Rozdział 9

klientów lub obszaru geograficznego. Jeżeli więc w czasie trwania umowy agencyjnej została bez udziału danego agenta zawarta umowa z klientem z tej grupy łub obszaru, to agent ten może żądać prowizji również od tej umowy. W braku odmiennych postanowień umownych agent może domagać się zwrotu wydatków związanych z wykonaniem zlecenia, jeśli były one konieczne i nie przekraczają zwykłej wielkości przyjętej w danych stosunkach. Dla zabezpieczenia roszczeń o wynagrodzenie oraz o zwrot tych wydatków agentowi przysługuje ustawowe prawo zastawu na rzeczach i papierach wartościowych dającego zlecenie, otrzymanych w związku z umową agencyjną.

Umowa agencyjna może być zawarta zarówno na czas oznaczony, jak i na czas nieoznaczony. W tym pierwszym wypadku jeśli jest nadal wykonywana przez strony po upływie terminu, na jaki została zawarta, to poczytuje się ją za zawartą na czas nieoznaczony. Umowa zaś zawarta na czas nieoznaczony może być wypowiedziana w ustawowych terminach, które nie mogą być skracane w drodze umownej. Ponadto omawiana umowa w nadzwyczajnych okolicznościach może być wypowiedziana bez zachowania ustawowych terminów wypowiedzenia. Odnosi się to też do sytuacji niewykonania przez jedną ze stron jej obowiązków w całości lub w znacznej części.

Niezmiernie ważne są dodane do ustawy o usługach turystycznych ustalenia dotyczące działania agenta turystycznego w szczególnych okolicznościach, wprowadzających w błąd klientów. Ustalenia te nakazują uważać za organizatora turystyki takiego przedsiębiorcę, który występuje wobec klientów jako agent turystyczny, jeżeli: • w umowach zawieranych z klientami nic wskazuje jednoznacznie właściwe

go organizatora turystyki, którego reprezentuje, lub • działa jako agent organizatora turystyki, który nie jest uprawniony do

zawierania umów z klientami na terytorium Polski, lub • działa bez ważnej umowy agencyjnej lub z przekroczeniem jej zakresu.

W każdej z wymienionych sytuacji wystąpią dwie podstawowe konsekwencje takiego postępowania przedsiębiorcy. Mianowicie będą do niego miały odpowiednie zastosowanie przepisy ustawy o usługach turystycznych dotyczące ochrony klienta, co jest szerzej omówione w punkcie 2 tego rozdziału podręcznika. Ponadto taki pseudoagent będzie ponosił taką jak organizator turystyki odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie danej umowy o świadczenie usług turystycznych. Te z kolei kwestie są przedstawione w punktach I i 2 rozdziału 10 podręcznika.

Warto zaznaczyć, że ustalone w ustawie o podatku od towarów i usług z 2004 r. zasady opodatkowania tym podatkiem są w pełni zgodne z rozwiązaniami przyjętymi w VI dyrektywie podatkowej, ustalającej specjalny system podatkowy dla biur podróży. Te szczególne zasady opodatkowania usług turystycznych dotyczą wszystkich prowadzących tego rodzaju działalność, w tym agentów turystycznych. Podstawą opodatkowania jest obecnie nie obrót, lecz


marża pomniejszona o kwotę należnego podatku. Jest to uzależnione od spełnienia warunków stosowania tego szczególnego mechanizmu opodatkowania.

9.24. Umowne stosunki organizatorów turystyki z podwykonawcami

Organizatorzy imprez turystycznych muszą?, natury rzeczy korzystać z usług rozmaitych podwykonawców. Liczba i rodzaj tych podwykonawców zależy od charakteru danego pakietu usług turystycznych. Im pakiet ten jest bardziej złożony, tym więcej różnych podwykonawców bierze udział w wykonaniu zobowiązania, które wiąże danego organizatora turystyki z jego klientem. W przypadku zagranicznych wycieczek organizowanych przez polskie biura podróży wchodzą one w stosunki prawne z zagranicznymi biurami podróży, polskimi lub obcymi przewoźnikami, przedsiębiorcami wynajmującymi autokary lub inne środki transportowe wraz z obsługą, przedsiębiorcami hotelarskimi na trasie wycieczki lub w miejscowości docelowej, przedsiębiorcami prowadzącymi restauracje lub inne zakłady gastronomiczne, organizatorami imprez sportowych, kulturalnych, rozrywkowych lub innego rodzaju, lokalnymi przewodnikami turystycznymi, jak też ewentualnie z innymi przedsiębiorcami, będącymi realizatorami szczególnych usług, wchodzących w skład pakietu usług turystycznych uzgodnionego z klientem (np. podmiotami świadczącymi usługi edukacyjne lub

lecznicze). Organizator turystyki wyjazdowej najczęściej stara się o nawiązanie kontak

tów umownych z zagranicznymi biurami podróży, które przyjmują na siebie odpowiedzialność za działania bezpośrednich wykonawców konkretnych usług. Praktyka dowodzi, że w takich umowach często nie są należycie chronione interesy polskich biur podróży i brak w nich klauzul dotyczących tzw. podziału ryzyka, czy postanowień co do wyboru prawa właściwego w razie sporu między stronami. W umowach tych nieraz brak też ustaleń co do odpowiedzialności za szkody wyrządzone turystom, co umożliwia uchylanie się od odpowiedzialności zagranicznych biur podróży. Często wykazują one, że były tylko pośrednikami w stosunkach z miejscowymi hotelarzami, przewoźnikami czy restauratorami. W takiej sytuacji trudno dochodzić roszczeń regresowych.

Niektóre polskie biura podróży organizujące wycieczki zagraniczne decydują się na zawieranie umów bezpośrednio z poszczególnymi zagranicznymi podwykonawcami, co nie zawsze okazuje się w ostatecznym rachunku tańszą metodą działania i nieraz prowadzi do obniżenia standardu usług świadczonych klientom. Jednak co do niektórych usług turystycznych takie bezpośrednie kontakty organizatora turystyki wyjazdowej i samych uczestników wycieczki z podmiotami świadczącymi dane usługi są wręcz konieczne. Tak jest w szczególności

Rozdział 9

w zakresie stosunków organizatorów turystyki z przewoźnikami lotniczymi i morskimi. Przy tym w razie przelotu uczestników wycieczki zagranicznej samolotem rejsowym to dany przewoźnik lotniczy staje się kontrahentem pasażera uczestniczącego w wycieczce. Podobnie w przypadku^ wycieczek morskich klient organizatora turystyki wchodzi w dwa stosunki zobowiązaniowe: jeden wiążący go z biurem podróży organizującym taką wycieczkę, a drugi będący stosunkiem prawnym z udziałem oznaczonego przewoźnika morskiego.

Jednak zasadą jest, że organizator turystyki ponosi odpowiedzialność za działania wszystkich bezpośrednich realizatorów usług, składających się na pakiet usług turystycznych uzgodnionych z danym klientem. Z tymi wykonawcami usług klient z reguły nie wchodzi w żadne stosunki prawne. Wyjątkiem są wspomniane stosunki z przewoźnikami lotniczymi i morskimi, jak również sytuacje, gdy wyraźnie zostało w drodze umownej ustalone, że określone usługi dodatkowe wymagają odrębnego uiszczenia należności na rzecz wykonawców (np. jest częstą praktyką, że uczestnicy wycieczki sami opłacają bilety wstępu do muzeów, zwiedzanych zamków, pałaców lub innych zabytkowych miejsc).

Również w przypadku krajowych imprez turystycznych organizator turystyki najczęściej posługuje się licznymi podwykonawcami, za działalność których musi przyjąć na siebie w zasadzie pełną odpowiedzialność. Takimi podwykonawcami są przede wszystkim przedsiębiorcy hotelarscy, przedsiębiorcy wynajmujący autokary wraz z kierowcami, prowadzący restauracje lub inne zakłady gastronomiczne, organizatorzy imprez sportowych, kulturalnych, rozrywkowych itp., przewodnicy turystyczni, podmioty działające w innych celach niż zarobkowe (np. parki narodowe lub skanseny), różni przedsiębiorcy będący realizatorami szczególnych usług wchodzących w skład pakietu usług turystycznych uzgodnionego z klientem (np. świadczący usługi w tzw. parku wodnym, parku rozrywki lub wesołym miasteczku).

Powtarzające się stosunki prawne powstające między organizatorami imprez turystycznych a ich podwykonawcami zwykle są oparte na zawartych umowach o współpracy. Takie umowy mogą ustalać szczególne sposoby zawierania konkretnych umów z poszczególnymi podwykonawcami, zasady zmiany oraz wykonywania tych umów, jak też szczególne formy rozliczeń między stronami. Zgodnie z zasadą swobody kontraktowej ustalenia zarówno umów o współpracy, jak i konkretnych umów zawieranych przez organizatorów turystyki z podwykonawcami, mogą być zasadniczo dowolnie kształtowane- Jednak w świetle przepisów k c . określona umowa może okazać się nieważna, jeśli będzie sprzeczna z normami prawnymi o charakterze imperatywnym, bądź z zasadami współżycia społecznego, albo mieć na celu obejście ustawy. Szczególne przepisy prawne mogą przy tym przewidywać inne skutki prawne tego rodzaju sprzeczności.


Omawiane typy umów zawieranych przez organizatorów turystyki należą do umów nienazwanych. Niektóre umowy zawierane przez organizatorów turystyki z podwykonawcami są odrębnie przedstawione w tym podręczniku. Wynika to z ich szczególnego znaczenia praktycznego i z reguły posiadania specyficznych cech, na które warto zwrócić uwagę. Szczególne miejsce wśród tych umów zajmuje umowa alotmentu, zawierana przez organizatorów turystyki z przedsiębiorcami hotelarskimi, co jest omówione w następnym punkcie tego rozdziału. Wyjątkowymi cechami odznacza się umowa najmu środka transportowego z, obsługą, bliżej przedstawiona w punkcie 5 tego rozdziału podręcznika. Odesłania do innych partii podręcznika wymagają również specyficzne stosunki organizatorów turystyki z różnymi zakładami gastronomicznymi, świadczącymi usługi żywieniowe na rzecz uczestników imprez turystycznych, czemu poświęcone są rozważania zawarte w punktach 16 i 17 tego rozdziału.

Natomiast innego typu stosunki prawne istnieją między organizatorami turystyki a ubezpieczycielami. Ci ostatni bowiem nie są podwykonawcami organizatorów turystyki lecz podejmują się świadczenia kwalifikowanych usług finansowych związanych z ryzykiem, jakie nieuchronnie łączy się z organizacją imprez turystycznych i udziałem w nich turystów. Świadczone na rzecz organizatorów turystyki usługi ubezpieczeniowe mają przy tym - w wypadkach określonych przez ustawę o usługach turystycznych - charakter obligatoryjny, o czym jest mowa w punkcie 21 tego rozdziału podręcznika.

Warto podkreślić, że organizatorzy turystyki i pośrednicy turystyczni często działają jako agenci ubezpieczycieli. Zawarta umowa agencyjna jest wtedy źródłem motywacji organizatorów turystyki i pośredników turystycznych do starań, aby klienci decydowali się na zawarcie różnych umów ubezpieczenia związanych z ryzykami, na które narażeni są turyści. Korzyści z tego są zasadniczo dla wszystkich: organizatorów turystyki i pośredników turystycznych oraz ich klientów, jak też przede wszystkim dla samych ubezpieczycieli. Znalazło to wyraz w dokonanej w 2005 r. nowelizacji ustawy o pośrednictwie ubezpieczeniowym z 2003 r. Dzięki tym zmianom przepisów tej ostatniej ustawy nie stosuje się do wykonywania takiego pośrednictwa przez organizatorów turystyki i pośredników turystycznych w razie zrealizowania ustawowych warunków. Oznacza to stosowanie znacznych ułatwień, o ile łącznie są spełnione cztery warunki:

• zawierana umowa ubezpieczenia wymaga wiedzy jedynie w zakresie oferowanej ochrony ubezpieczeniowej, a więc informacji stosunkowo ograniczonych;

• pośrednictwo ubezpieczeniowe nie jest podstawową działalnością przedsiębiorcy, jakim jest organizator turystyki lub pośrednik turystyczny, a jedynie działalnością uzupełniającą;

• umowa ubezpieczenia jest zawierana jako uzupełnienie usług świadczonych przez organizatora turystki lub pośrednika turystycznego i dotyczy ryzyka

314 Rozdział 9

uszkodzenia lub utraty bagażu oraz innych ryzyk związanych z usługami w zakresie podróży, w tym objętych ubezpieczeniem na życie lub ubezpieczeniem OC:

• wysokość rocznej składki z tytułu umowy ubezpieczenia nie przekracza równowartości 500 euro. a czas trwania tej umowy nie przekracza 5 lat. Trzeba też zaznaczyć, że nie są podwykonawcami organizatorów turystyki

przedsiębiorcy działający w charakterze agentów turystycznych- Tacy bowiem przedsiębiorcy uczestniczą jedynie w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych (zob. punkt 23 tego rozdziału podręcznika), a nie w wykonywaniu takich umów.

9.25. Umowne stosunki organizatorów turystyki z przedsiębiorcami hotelarskimi

Współpraca organizatorów turystyki z przedsiębiorcami hotelarskimi jest dla obydwu stron po prostu koniecznością. Większość organizatorów turystyki nic mogłaby przecież normalnie funkcjonować bez ścisłego współdziałania z podmiotami świadczącymi usługi hotelarskie, gdyż organizowane imprezy turystyczne wymagają zapewnienia ich uczestnikom odpowiednich miejsc noclegowych. Podobnie przedsiębiorcy hotelarscy z reguły też nie mogą ograniczać swojej działalności tylko do świadczenia usług hotelarskich na rzecz gości indywidualnych, ale muszą zabiegać o przyjazdy zorganizowanych grup w ramach turystyki grupowej lub kongresowej. Toteż występują różne formy prawne współpracy między przedsiębiorcami hotelarskimi a organizatorami turystyki. Duży wpływ na kształtowanie się tych form współpracy mają od dawna dwie organizacje międzynarodowe III&RA oraz UFTAA, które pierwotnie opracowały dla swoich członków międzynarodową konwencję dotyczącą umów między hotelarzami a biurami podróży. Gdy konwencja ta przestała obowiązywać w połowie I9S7 r., wymienione organizacje opracowały praktyczny kodeks postępowania dotyczący stosunków między hotelarzami a biurami podróży. Od połowy 1991 r. właśnie ten kodeks wyznacza zasady współpracy między hotelarzami i biurami podróży w obrocie międzynarodowym, dotyczące zawierania umów między wskazanymi przedsiębiorcami mającymi siedziby w różnych państwach. Jednak ustalenia te są zalecane do stosowania również w obrocie krajowym. Należy podkreślić, że postanowienia omawianego kodeksu nic mają mocy bezwzględnie obowiązującej i konkretne umowy hotelowe oraz umowy o współpracy między hotelarzami a biurami podróży mogą zawierać odmienne postanowienia. Na bazie powyższego kodeksu został w 1997 r. opracowany w Polsce projekt kodeksu postępowania określający zasady współpracy hotelarzy z biurami podróży. Akt len także nie ma mocy wiążącej, ale jego postanowienia mogą stanowić punkt odniesienia przy formułowaniu ustaleń konkret'

Umowy w turystyce i rekreacji 3 1 5

nej umowy o współpracy między organizatorem turystyki a przedsiębiorcą hotelarskim, jak też przy składaniu przez organizatora turystyki zamówienia w sprawie rezerwacji miejsc noclegowych w określonym hotelu lub innym obiekcie hotelarskim. Trzeba też zaznaczyć, że obecnie stosowana jest nieco zmieniona wersja praktycznego kodeksu postępowania dotyczącego stosunków pomiędzy hotelarzami i biurami podróży, podpisana przez IH&RA i UFTAA w 1999 r., ale najczęściej powoływana w publikacjach jest nadal jego wersja z 1991 r.

Wskazany kodeks w świetle prawa polskiego nic stanowi wzorca umowy w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego. Tego rodzaju wzorcowe ustalenia umowne opracowane przez krajowe, zagraniczne lub międzynarodowe organizacje i zrzeszenia gospodarcze, zawodowe Up. jako wynik doświadczeń w zakresie zawierania i wykonywania umów określonego rodzaju, są tylko zbiorem zalecanych klauzul o charakterze z reguły neutralnym. Dopiero w razie włączenia ich do negocjacji nad zawieranym kontraktem i zaakceptowania przez obie strony umowy dochodzi do włączenia takiego wzorca lub niektórych jego ustaleń do treści konkretnej umowy. Może to też nastąpić przez włączenie tego rodzaju zalecanych klauzul do oferty jednej ze stron i przyjęcie tej treści oferty przez drugą stronę umowy. Właśnie sposób korzystania z wzorca przez jedną ze stron przy zawieraniu umowy umożliwia zakwalifikowanie go do kategorii wzorców kodeksowych, a samo autorstwo wzorca nie ma doniosłości prawnej.

Powołany praktyczny kodeks postępowania dotyczący stosunków pomiędzy hotelarzami a biurami podróży z 1999 r. definiuje umowę hotelową jako umowę, przez którą hotelarz uzgadnia z biurem podróży, że zapewni usługi hotelowe za określoną opłatą na rzecz podróżnego lub grupy podróżnych, którzy są klientami biura podróży. To pojęcie umowy jest ujęte szeroko i obejmuje różne rodzaje umów o świadczenie usług hotelarskich, których wzory są załączone do omawianego kodeksu. Są to: • umowa na rzecz indywidualnego klienta (individual dient contract), które

to określenie odnosi się do rezerwacji hotelowej dla grupy poniżej 15 podróżnych;

• umowa na rzecz grupy igroup contrad), przy czym grupę stanowi minimum 15 osób. dla których została dokonana rezerwacja, traktowanych jako zorganizowana całość, przy czym późniejsze zmniejszenie liczebności grupy poniżej 15 osób wymaga akceptacji hotelarza dla zachowania korzyści, jakie zostały przyznane grupie;

• umowa alotmentu (allotment contract); • umowa o organizacji spotkań, imprez motywacyjnych, kongresów i wy

staw (contract for meetings, incentive, conventions & exhibitions), która wymaga określenia na piśmie szczególnych warunków, określających wymagania dotyczące zakwaterowania nie tylko uczestników, ale też organizatorów oraz VIP-ów. rodzajów i godzin serwowania uczestnikom wyżywienia i napojów, jak również ustalenia potrzeb w zakresie udostępnienia sal obrad

316 Rozdział 9

i sal wielofunkcyjnych, sprzętu audiowizualnego, drukarek i kserokopiarek, środków transportu, działalności rozrywkowej, organizacyjnej, innych usług i zapewnienia obsługi przez personel hotelowy. Wspomniana umowa alotmentu jest bardzo swoistą odmianą umowy hote

lowej w tej jej postaci, która jest zawierana między hotelarzem a biurem podróży będącym organizatorem turystyki. Może ona mieć charakter sezonowy, roczny, czy wieloletni i w tym ostatnim przypadku jej ustalenia mogą wymagać corocznego uściślenia warunków współpracy między stronami. Analizowana umowa jest nieraz określana jako umowa kontyngentu lub przydziału, czy po prostu umowa o rezerwację miejsc hotelowych. Spotkać też można termin „umowa o zapewnienie bazy noclegowej i innych świadczeń", które to określenie jest jednak stosowane nie tylko w stosunkach między hotelarzami i organizatorami turystyki, ale też innymi dysponentami bazy noclegowej oraz innymi podmiotami niż biura podróży.

Szeroko rozumiana umowa alotmentu to umowa, na mocy której organizator turystyki rezerwuje określoną liczbę miejsc w obiekcie hotelarskim, otrzymując wynegocjowane zniżki cenowe i podejmuje starania, aby zdobyć chętnych i skierować ich do danego obiektu. W określonych w umowie terminach organizator turystyki może przy tym zawiadomić przedsiębiorcę hotelarskiego o rezygnacji z części zakontraktowanych miejsc. Wtedy płaci tylko za miejsca faktycznie wykorzystane. Tego rodzaju umowa jest zawierana z reguły na rok lub sezon turystyczny. Niekiedy przewiduje ona możliwość całkowitej rezygnacji z rezerwacji miejsc hotelowych i to bez konsekwencji finansowych, jeśli następuje to z odpowiednim, ustalonym w umowie wyprzedzeniem.

Znacznie większe ryzyko bierze na siebie organizator turystyki przy zawieraniu z przedsiębiorcą hotelarskim umowy o współpracy ujętej w taki sposób, że nie może zrezygnować z zarezerwowanych miejsc hotelowych. To zwiększone ryzyko wiąże się z niższymi cenami płaconymi przez organizatora turystyki niż w wypadku umowy poprzedniego rodzaju. W praktyce tego rodzaju umowę określa się często mianem czarteru, co nawiązuje do czarterów w transporcie i z tego powodu jest niezbyt fortunną nazwą. Ten tzw. czarter jest z powodów praktycznych zwykle odróżniany od alotmentu, ale szeroko rozumiana umowa alotmentu obejmuje także sytuację braku możliwości rezygnacji z rezerwacji przez organizatora turystyki. Należy podkreślić, że nawet gdy wszystkie miejsca w danym obiekcie hotelarskim przejmie na własne ryzyko organizator turystyki (tzw. wykupienie miejsc „na pniu"), to nie mamy wówczas do czynienia z umową dzierżawy. Nadal prowadzeniem obiektu hotelarskiego i świadczeniem usług hotelarskich zajmuje się wtedy przedsiębiorca, do którego należy dany obiekt. Wówczas jednak nie może on świadczyć usług innym gościom hotelowym niż skierowani przez danego organizatora turystyki, choćby miejsca hotelowe pozostawały wolne.

Umowy w turystyce j rekreacji 317

Omawiane umowy o zasadach współpracy między przedsiębiorcami hotelarskimi a organizatorami turystyki mają różne odmiany i są rozmaicie nazywane. Zawsze jednak są to umowy określające zakres i formy współpracy oraz konsekwencje prawne dostosowane do potrzeb i oczekiwań oraz możliwości stron tego rodzaju umów. Takie umowy ustalają sposoby składania zamówień dla grup wycieczkowych (liczących nie mniej niż 15 osób) oraz w ramach turystyki indywidualnej, terminy zmniejszania liczby zarezerwowanych miejsc noclegowych oraz ich anulowania, kary umowne lub inne skutki prawne związane ze zmniejszeniem zakresu lub anulowaniem po terminie zarezerwowanych świadczeń, ceny zamówionych usług noclegowych i usług związanych oraz zasady udzielania rabatu i wypłacania prowizji od zamówionych świadczeń, sposoby płatności należności, tryb reklamacyjny w przypadku nienależytego wykonywania usług, a nieraz również sposoby rozstrzygania sporów między stronami. Niewątpliwie w świetle prawa polskiego są to umowy nienazwane (chociaż w niektórych państwach są już uregulowane przez prawo), mające z natury rzeczy charakter konsensualny. Trzeba je zaliczyć do umów wzajemnych, gdyż ich strony traktują swoje świadczenia jako ekwiwalentne. Kwestia odpłatności tego typu umowy jest specyficzna, skoro sprowadza się do uzyskania określonego upustu cenowego lub prowizji przez jedną ze stron. Wbrew pozorom taka umowa o współpracy nie jest umową o świadczenie na rzecz osoby trzeciej. Dopiero bowiem w wykonaniu umowy o współpracy są składane przez danego organizatora turystyki zamówienia dotyczące konkretnych grup turystycznych lub turystów indywidualnych. Bez takiego konkretnego zamówienia osobom trzecim nie przysługuje prawo żądania od danego przedsiębiorcy hotelarskiego spełnienia na ich rzecz świadczenia w postaci usługi noclegowej.

Tzw. potwierdzone zamówienie jest stosowaną w praktyce formą zawierania umowy hotelowej przez organizatora turystyki, który z danym przedsiębiorcą hotelarskim nie ma zawartej umowy o współpracy w którejś z wyżej omówionych postaci. Ta forma obejmuje zapylanie o możliwość rezerwacji miejsc hotelowych w oznaczonym terminie z raczej niezbyt dużą szansą na negocjowanie ceny. W świetle ustaleń praktycznego kodeksu postępowania dotyczącego stosunków pomiędzy hotelarzami i biurami podróży z 1999 r. umowa hotelowa jest wtedy zawierana na podstawie prośby o rezerwację, która w razie zgłoszenia w formie ustnej wymaga niezwłocznego potwierdzenia na piśmie (listem, telegramem, teleksem, faksem, e-mailem itp.). Również potwierdzenie dokonania rezerwacji powinno być dokonane przez hotelarza na piśmie. Ustalenia powołanego kodeksu wymagają przy tym określenia ceny zamówionych usług w tym potwierdzeniu, a także akceptacji na piśmie przez organizatora turystyki warunków rezerwacji. Ma to na celu uniknięcie sporów między stronami na tym tle i posiadanie odpowiednich dowodów na piśmie co do treści zawartej umowy hotelowej.

318 Rozdział 9

Oprócz organizatorów turystyki podobne umowy o współpracy z przedsiębiorcami hotelarskimi zawierają również inne podmioty. Są tym często zainteresowane zakłady pracy, których pracownicy korzystają przez długie okresy z usług noclegowych w danym obiekcie hotelarskim. Sytuacja ta pozwała na wynegocjowanie od hotelarza zniżek cenowych. Zawarta wówczas umowa określająca warunki zastosowania obniżonych cen jest korzystna także dla przedsiębiorcy hotelarskiego, któremu gwarantuje zwiększoną liczbę gości hotelowych również w okresie tzw. martwego sezonu.

Należy zaznaczyć, że zaspokojenie potrzeb w zakresie korzystania z bazy noclegowej przez biuro podróży działające w charakterze organizatora turystyki może nastąpić również przez wydzierżawienie określonego obiektu hotelarskiego. Umowa dzierżawy przedsiębiorstwa jest w świetle prawa dopuszczalna, co wynika z zasady swobody kontraktowej ustalonej w kodeksie cywilnym. Wobec jednak braku szczególnych przepisów prawnych dotyczących dzierżawy przedsiębiorstwa występuje wówczas konieczność oparcia tej umowy na kodeksowym uregulowaniu dzierżawy. Trzeba odróżnić dzierżawę przedsiębiorstwa od dzierżawy jego majątku bądź tylko niektórych składników majątkowych. W praktyce jednak wszystkie te postacie dzierżawy nie mają znaczenia w stosunkach organizatorów turystyki z przedsiębiorcami hotelarskimi.

Pośrednie znaczenie dla stosunków między organizatorami turystyki a hotelarzami zaczyna mieć fakt, że coraz większa liczba hoteli funkcjonuje w ramach międzynarodowych systemów hotelowych, przy wykorzystaniu umów fran-chisingowych. Ten kierunek rozwoju współczesnego hotelarstwa powoduje daleko idące ujednolicenie działania hoteli należących do danej sieci, w tym ich systemów informacji i rezerwacji. Organizatorzy turystyki powinni to brać pod uwagę w stosunkach z przedsiębiorcami hotelarskimi. Toteż trzeba wspomnieć o istocie umowy franchisingu, będącej umową nienazwaną, na podstawie której określony podmiot (właściciel), zwany franchisingodawcą, jako organizator sieci udziela innemu podmiotowi, zwanemu franchisingobiorcą, licencji na wytwarzanie, sprzedaż dóbr lub świadczenie usług na wyznaczonym obszarze i w danym czasie. Może to być m.in. franchising usługowy i handlowy, dotyczący usług hotelowych lub gastronomicznych. Wtedy korzystający z danej sieci świadczy usługi o określonym standardzie, posługując się oznaczeniem firmowym oraz znakami towarowymi organizatora sieci.

9.26. Umowa o świadczenie usług przewodnickich lub pilotarskich

Ustawa o usługach turystycznych zobowiązuje organizatorów imprez turystycznych do zapewnienia ich uczestnikom opieki pilota wycieczek oraz usług przewodnika turystycznego. Chodzi o zlecenie wykonania wskazanych usług

Umowy w turystyce* rekreacji 319

turystycznych na rzecz uczestników wycieczek przez osoby posiadające odpowiednie uprawnienia zawodowe. Powołana ustawa nakłada takie zobowiązanie na organizatorów turystyki podlegających obowiązkowi uzyskania wpisu w rejestrze organizatorów turystyki i pośredników turystycznych, jeśli organizują wycieczkę w kraju lub za granicą dla co najmniej 10 osób realizujących wspólny program. Jest to jednak norma prawna o charakterze dyspozytywnym, gdyż umowa o imprezę turystyczną może stanowić inaczej. Ustawa o usługach turystycznych zobowiązuje organizatorów turystyki do zapewnienia usług przewodnika turystycznego tylko dla wycieczek w kraju, w braku odmiennego ustalenia umownego. Takie umowne wyłączenie omawianego obowiązku nie zawsze jest dopuszczalne. Z odrębnych ustaw i wydanych na ich podstawie rozporządzeń może wynikać bezwzględny obowiązek zapewnienia udziału przewodnika turystycznego. Tak właśnie jest w przypadku wycieczek na terenach górskich leżących na obszarach parków narodowych i n«zcrwatów: przyrody, a także na innych terenach powyżej 1000 m n.p.m. Takie wycieczki muszą być prowadzone przez górskich przewodników turystycznych, co wynika ze

względów bezpieczeństwa. Dokonana w 2004 r. nowelizacja ustawy o usługach turystycznych rozszerzy

ła obowiązek zapewnienia uczestnikom wycieczek opieki pilota wycieczek przez odniesienie tego obowiązku do wszelkich tego rodzaju imprez turystycznych w kraju i za granicą. Tym samym również tzw. imprezy pobytowe zostały objęte tym obowiązkiem, o ile umowa o świadczenie usług turystycznych nie ustali inaczej. Nadal nie jest rozwiązany pominięty w ustawie o usługach turystycznych problem sytuacji prawnej tzw. rezydentów, których zadaniem jest opieka nad uczestnikami wycieczek pobytowych za granicą. Słusznym postulatem środowiska pilotów wycieczek jest powierzanie funkcji rezydenta biura podróży osobom przygotowanym do obsługi turystów, jakimi są piloci wycieczek, a nie osobom przypadkowym.

Jeśli chodzi o wycieczki zagraniczne, to w praktyce jest regułą, że ich organizator zapewnia uczestnikom opiekę pilota wycieczek. Ustawa o usługach turystycznych nakłada na organizatora takiej wycieczki obowiązek zapewnienia opieki pilota wycieczek znającego język powszechnie używany w kraju odwiedzanym lub język uzgodniony z kontrahentem zagranicznym. Dokonana w 2004 r. nowelizacja omawianej ustawy uściśliła ten obowiązek i poszła jeszcze dalej w odniesieniu do obowiązków organizatora wycieczki dla turystów z zagranicy. Organizator tego rodzaju wycieczki jest obowiązany zapewnić usługi przewodnika turystycznego i opiekę pilota wycieczek, znających język umożliwiający swobodny kontakt z uczestnikami lub język uzgodniony z kontrahentem zagranicznym.

Stosunki między organizatorami turystyki a przewodnikami turystycznymi i pilotami wycieczek mogą mieć różne podstawy prawne. Ustawa o usługach

320 Rozdział 9

turystycznych ogranicza się do stwierdzenia, że przedsiębiorcy będący organizatorami turystyki podlegającymi obowiązkowi uzyskania wpisu w rejestrze organizatorów turystyki i pośredników turystycznych są obowiązani wystawić przewodnikowi turystycznemu i pilotowi wycieczek pisemne zlecenie, określając w nim miejsce (obszar) i czas usługi przewodnickiej lub pilotarskiej, oraz upoważnienie do działania w imieniu organizatora w zakresie niezbędnym do prowadzenia danej imprezy turystycznej. Ustalenia te są mało precyzyjne i nie uwzględniają zróżnicowanych stosunków prawnych między organizatorami turystyki a przewodnikami turystycznymi i pilotami wycieczek. Takie pisemne zlecenia w praktyce często nie są w ogóle wystawiane. Upoważnienie zaś do działania w imieniu organizatora turystyki jest z reguły udzielane przezeń w ramach zawieranych umów z przewodnikami turystycznymi i pilotami wycieczek, a nie w postaci odrębnego oświadczenia woli. Działając w zakresie umocowania dany przewodnik turystyczny lub pilot wycieczki jest pełnomocnikiem organizatora turystyki. Zakres tego umocowania jest z natury rzeczy znacznie szerszy w przypadku pilotów wycieczek. Obejmuje on upoważnienie do podejmowania różnych decyzji związanych z zakwaterowaniem i wyżywieniem uczestników wycieczki, jak też do dokonywania oznaczonych płatności środkami pieniężnymi powierzonymi przez organizatora turystyki.

Przewodnicy turystyczni są stosunkowo rzadko zatrudniani na podstawie umowy o pracę. Taka sytuacja występuje niekiedy w dużych miastach, w których znajduje się wiele interesujących zabytków i występuje duże zapotrzebowanie na usługi przewodnickie. Powstają więc biura podróży zatrudniające przewodników turystycznych, specjalizujące się właśnie w zakresie świadczenia usług przewodnickich. Częściej piloci wycieczek są zatrudniani w biurach podróży na podstawie umowy o pracę. Jednakże ze względu na sezonowość w organizacji wycieczek wielu biurom podróży nie opłaca się zatrudniać na stałe pilotów wycieczek. Dążąc do obniżenia kosztów własnych, organizatorzy turystyki najczęściej zawierają z pilotami wycieczek umowy o świadczenie usług pilotarskich. zwane też umowami pilotażu wycieczki. Pilot wycieczki może przy tym występować w tej umowie jako przedsiębiorca, jeśli świadczenie usług pilotarskich zgłosi do ewidencji działalności gospodarczej. Praktyka wykazuje, że jest to rozwiązanie preferowane przez organizatorów turystyki. Jednak pilot wycieczek może też zawierać tego typu umowę jako osoba fizyczna nieprowadząca działalności gospodarczej, zwłaszcza w przypadkach okazjonalnego świadczenia usług pilotarskich.

Wskazana umowa o świadczenie usług pilotarskich nie jest uregulowana w kodeksie cywilnym, ani w ustawie o usługach turystycznych, ani w żadnej innej ustawie. Skoro jest to umowa o świadczenie usług, które nie są uregulowane odrębnymi przepisami, to znajduje do niej zastosowanie ustalenie art. 750 k.c, zgodnie z którym do tego typu umowy stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu. Omawiana umowa zobowiązuje pilota do wykonywania określonych


czynności faktycznych i prawnych, nie rodząc więzi o charakterze stałym z organizatorem turystyki, ani nie stwarzając podporządkowania zleceniodawcy. Czasem zdarza się, że jest to umowa nieodpłatna.

Również umowa o świadczenie usług przewodnickich nie jest uregulowana żadnymi przepisami. Do niej także stosuje się art. 750 k.c. nakazujący odpowiednie stosowanie przepisów o zleceniu. Umowa tego typu jest zaw.erana przez organizatorów turystyki bezpośrednio 2 przewodnikami turystycznymi albo % biurami podróży zatrudniającymi przewodników turystycznych, czy ze stowarzyszeniami ich zrzeszającymi. Właśnie jednostkami organizacyjnymi zrzeszającymi przewodników turystycznych są w szczególności Biura Obsługi Ruchu'Turystycznego PTTK. Między takim biurem a przewodnikami turystycznymi jest zawierana w sposób wyraźny lub nawet dorozumiany umowa o charakterze ciągłym, zobowiązująca tych ostatnich do stałego przyjmowania zleceń prowadzenia określonych wycieczek.

Obowiązujące prawo nie chroni należycie interesów przewodników turystycznych i pilotów wycieczek w ich stosunkach z organizatorami turystyki. Ponoszą oni różnego rodzaju odpowiedzialność: karną, administracyjną, cywilną dyscyplinarną i organizacyjną. Jest tak w sytuacji braku ustawowego uregulowania umów o świadczenie usług przewodnickich lub pilotarskich, co umożliwia organizatorom turystyki narzucanie zwłaszcza pilotom wycieczek niekorzystnych ustaleń umownych, powodujących obciążenie pilotów dodatkowymi obowiązkami. Podczas wycieczek zagranicznych piloci często muszą oprowadzać uczestników po odwiedzanych miejscowościach, muzeach i obiektach zabytkowych oraz udzielać o nich informacji, co narusza obowiązujące prawo, chroniące uprawnienia miejscowych przewodników turystycznych.

ROZDZIAŁ

Odpowiedzialność cywilna w turystyce i rekreacji

10.1. Odpowiedzialność organizatora turystyki za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy o imprezę turystyczną

Pierwotna regulacja zasad oraz zakresu odpowiedzialności kontraktowej organizatora turystyki w ustawie o usługach turystycznych z 1997 r. była niepełna i w znacznej sprzeczności z ustaleniami dyrektywy 90/314/EWG w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek. Ten stan rzeczy byl krytykowany w nauce prawa i te uwagi krytyczne zostały w części wykorzystane przy nowelizacji omawianej ustawy w 2000 r. Obecnie podstawy prawne tej odpowiedzialności są oparte na zasadzie ryzyka. Jest to rozwiązanie prawne oczywiście korzystne dla klientów biur podróży organizujących imprezy turystyczne. To na organizatorze turystyki spoczywa ciężar wykazania okoliczności zwalniających go od odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, powstałego z umowy o świadczenie usług turystycznych. Wyłączenie omawianej odpowiedzialności może nastąpić tylko przez wykazanie przynajmniej jednej z określonych w ustawie okoliczności zwalniających, które są ujęte w sposób zobiektywizowany. Jedną z nich jest działanie lub zaniechanie klienta jako wyłączna przyczyna niewykonania lub nienależytego wykonania umowy przez organizatora turystyki. Przy tym wcale nie musi to być zachowanie zawinione przez klienta. Wystarcza wykazanie np. braku koniecznej współpracy ze strony klienta przy wykonywaniu zobowiązania i niezgłoszenie się na czas do odprawy na lotnisku.

Drugą okolicznością zwalniającą organizatora turystyki od omawianej odpowiedzialności jest działanie lub zaniechanie osób trzecich. Chodzi tutaj jedynie o osoby nieuczestniczące w wykonywaniu usług przewidzianych w umowie. Działania i zaniechania podwykonawców oraz ich pracowników i osób działających na ich zlecenie nic mogą więc w żadnym wypadku być podstawą zwolnie-

Odpowiedzialność cywilna w turystyce i rekreacji oćo

nia organizatora od odpowiedzialności. Za uczestnictwo tych osób przy realizacji imprezy turystycznej jej organizator odpowiada na zasadzie ryzyka i nie może się zwolnić dowodem braku winy własnej w wyborze tych osób lub nadzorze nad nimi. Trzeba podkreślić, że postępowanie osób trzecich jedynie wówczas może być uznane za okoliczność zwalniającą, jeśli ich działań lub zanie-chań nie można było przewidzieć ani uniknąć. Wykazanie tych dodatkowych uwarunkowań także obciąża organizatora turystyki. Przykładem tego rodzaju okoliczności może być atak terrorystyczny.

Trzecią okolicznością zwalniającą organizatora turystyki od analizowanej odpowiedzialności jest siła wyższa. Jej przykładem może być w szczególności sztorm, lawina, czy uderzenie pioruna lub inne działania przyrody o charakterze katastrofalnym, ale także zdarzenia nadzwyczajne w postaci zaburzeń życia zbiorowego, jak np. zamieszki lub działania wojenne. Rozumienie tego pojęcia w prawic polskim jest bardziej rygorystyczne niż określone w dyrektywie 90/314/EWG, która ujmuje je szerzej. Powoduje to w konsekwencji poszerzenie zakresu odpowiedzialności organizatora turystyki w porównaniu z ustalonym w tej dyrektywie, co jednak jest dopuszczalne. Powołana dyrektywa wyraźnie zezwala na to, aby prawo wewnętrzne w celu ochrony konsumenta zawierało ustalenia bardziej rygorystyczne niż w dyrektywie.

Dla ochrony uczestników imprez turystycznych omawiane przepisy ustawy o usługach turystycznych nałożyły na organizatorów turystyki obowiązek udzielania pomocy poszkodowanym klientom w czasie trwania określonej imprezy także w sytuacji, gdy wyłączona jest odpowiedzialność danego organizatora za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy o świadczenie usług turystycznych. Taki też cel ma zakaz wprowadzony w 2000 r. do omawianej ustawy, zgodnie z którym nie można w drodze umowy wyłączyć lub ograniczyć wyżej omówionej odpowiedzialności w drodze wyboru obcego prawa. Nie stoi to jednak na przeszkodzie, aby wiążąca Polskę umowa międzynarodowa przewidywała ograniczenia odpowiedzialności kontraktowej organizatora turystyki. Oczywiście powinna to być ratyfikowana umowa międzynarodowa, jak np. Konwencja Warszawska z 1929 r.. Konwencja Montrealska z 1999 r., COTIF z 1980 r.. Konwencja Ateńska z 1974 r., czy Konwencja Europejska z 1962 r. o odpowiedzialności osób utrzymujących hotele za rzeczy wniesione przez gości hotelowych.

Nowym rozwiązaniem prawnym wprowadzonym do ustawy o usługach turystycznych podczas jej nowelizacji w 2000 r. jest możliwość ograniczenia odpowiedzialności organizatora turystyki za niewykonanie lub nienależyte wykonanie usług w czasie imprezy turystycznej do dwukrotności ceny danej imprezy turystycznej względem każdego klienta. W istocie chodzi tutaj o ograniczenie wysokości odszkodowania, a nie ograniczenie odpowiedzialności. Zgodnie z przepisami omawianej ustawy następuje to w razie umieszczenia w treści urno-

Rozdział 10

wy o świadczenie usług turystycznych wskazanego ustalenia, które jednak nic może dotyczyć szkód na osobie. Należy podkreślić, że analizowane unormowanie pozostaje w zgodności z ustaleniami dyrektywy 90/314/EWG, które co do szkód innych niż na osobie pozwalają na wprowadzenie w prawie wewnętrznym możliwości umownego ograniczenia wysokości odszkodowania. Warunkiem jest, aby ograniczenie takie nie było nierozsądne. Granica w postaci dwukrot-ności ceny imprezy turystycznej musi być uznana za rozsądne ograniczenie i trudno ją kwestionować. Tym bardziej może to być trzykrotność ceny imprezy turystycznej.

Trzeba zaznaczyć, że szkoda wyrządzona klientowi w razie niewykonania lubnienależytego wykonania zobowiązania, może być następstwem bardzo różnych działań biura podróży będącego organizatorem imprezy turystycznej. Może to być w szczególności tylko częściowa realizacja programu danej imprezy, czy różne uciążliwości występujące w trakcie jego realizacji. Wykazanie tej szkody oraz jej wysokości jest z reguły bardzo trudne i poszkodowany klient, na którym wszak ciąży obowiązek udowodnienia tej przesłanki odpowiedzialności organizatora turystyki, znajduje się w położeniu nie do pozazdroszczenia. W nauce prawa podkreśla się, że nie można oceniać wysokości szkody, biorąc pod uwagę jedynie cenę poszczególnych utraconych lub nienależycie wykonanych usług turystycznych. Ważny jest także utracony wypoczynek, czy brak zadowolenia z udziału w wycieczce, których nie da się jednoznacznie wyrazić w kategoriach uszczerbku majątkowego. Trafna jest sugestia E. Lętowskiej o potrzebie szerszego stosowania przez sądy art. 322 k.p.c. Powołany artykuł w sprawach o naprawienie szkody umożliwia sądowi, który uzna, że ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub utrudnione, zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy. Takie swoiście zryczałtowane odszkodowanie lepiej odpowiada specyficznym cechom usług turystycznych.

W kwestii ustalenia wysokości szkody poniesionej przez uczestnika imprezy turystycznej przydatne są bogate doświadczenia w tym zakresie orzecznictwa niemieckiego. Liczne rozbieżności w orzekaniu przez sądy niemieckie w sprawach związanych z organizacją imprez turystycznych doprowadziły do przyjęcia tzw. Tabeli Frankfurckiej. Tabela ta określa rodzaje wad mogących powstać podczas imprezy turystycznej oraz ustala procentowe obniżki ceny danej imprezy w razie wystąpienia poszczególnych wad. Dotyczy to usług w zakresie zakwaterowania, wyżywienia i transportu oraz innych świadczeń przewidzianych w katalogu lub ofercie biura podróży będącego organizatorem turystyki, których klient został pozbawiony. Oczywiście te ustalenia Tabeli Frankfurckiej w ogóle nic są wiążące dla polskich sądów rozstrzygających spory związane z nienależytym wykonaniem usług turystycznych w ramach pakietu usług stanowiących imprezę turystyczną. Jednakże omawiane ustalenia mogą być cen-


ną wskazówką dla organizatorów turystyki w Polsce przy rozpatrywaniu reklamacji klientów dotyczących nienależytej realizacji imprez turystycznych. Także polskie sądy w tego typu sprawach niezmiernie trudnych dowodowo mają dzięki Tabeli Frankfurckiej punkt odniesienia, jak sobie w analogicznych sytuacjach radzą sądy niemieckie. Toteż warto odesłać do polskich tłumaczeń Tabeli Frankfurckiej, chociaż jest ona w Niemczech krytykowana w wielu punktach m.in. z powodu pominięcia cech specyficznych turystyki kwalifikowanej i część sądów niemieckich nie stosuje jej.

Szczególnie trzeba podkreślić wręcz przełomową rolę w zakresie orzekania przez sądy w sprawach o zmarnowany urlop podczas imprezy turystycznej, jaką spełnił powołany już wyżej wyrok ETS z 12 marca 2002 r. Trybunał ten uznał, że skoro celem dyrektywy 90/314/EWG jest ochrona interesów konsumentów w związku z urlopem, to muszą oni mieć zapewnioną możliwość domagania się odszkodowania za szkodę niemajątkową, jaką jest utrata przyjemności z pobytu na wczasach i niemożność odpowiedniego wykorzystania urlopu. W konsekwencji w omawianej sprawie odpowiedzialność za taką szkodę poniósł organizator dwutygodniowych wczasów w Turcji, podczas których dziecko uczestników tej imprezy turystycznej o charakterze pobytowym zatruło się salmonellą z powodu bezspornych niedopatrzeń organizatora i do końca pobytu poważnie chorowało, mając ponad 40° temperatury i wymagając stałej opieki rodziców. Rodzice ci mieli więc zmarnowany urlop, co niewątpliwie słusznie wskazany Trybunał uznał za szkodę niemajątkową, za którą powinien ponieść odpowiedzialność organizator wczasów. Każda inna interpretacja pojęcia „szkoda" prowadziłaby do postawienia pod znakiem zapytania celu powołanej dyrektywy. Trzeba niewątpliwie zgodzić się z tym stanowiskiem ETS, wymagającym jednolitej interpretacji dyrektywy 90/314/EWG we wszystkich państwach członkowskich UE, niezależnie od lego, czy dane prawo krajowe przewiduje odszkodowanie za szkodę niemajątkową, czy nie.

Jak słusznie wskazał M. Nesterowicz, gdy Polska jeszcze nie była członkiem UE, ale miała zobowiązania wynikające z Układu Europejskiego o stowarzyszeniu z 1991 r., oznaczało to już wtedy nie tylko konieczność implementacji dyrektyw do prawa krajowego przez uchwalenie odpowiednich ustaw, ale także obowiązek interpretacji ustaw zgodnie z treścią dyrektyw oraz orzecznictwem ETS. W przypadku analizowanego wyroku ETS nie jest to proste do zastosowania na gruncie prawa polskiego. Przepisy bowiem kodeksu cywilnego oraz ustaw odrębnych przewidują możliwość zadośćuczynienia za doznaną krzywdę tylko w ramach odpowiedzialności deliklowej i to wyłącznie w przypadkach wskazanych ustawowo. Na podkreślenie zasługuje stanowisko wymienionego autora, że polski sąd rozpatrując sprawę o roszczenia odszkodowawcze za zmarnowany urlop, powinien przyznać zadośćuczynienie pieniężne w ramach odpowiedzialności kontraktowej, interpretując art. 471 k.c. zgodnie z wykładnią dyrektywy 90/314/EWG, dokonaną przez ETS w powołanej sprawie.

326 Rozdział 10

Omawiając problematykę odpowiedzialności kontraktowej organizatora turystyki, trzeba również zwrócić uwagę na trudności dowodowe z wykazaniem wysokości poniesionej przez klienta szkody w razie skorzystania przezeń ze świadczeń zastępczych o innych cechach niż ustalone w umowie o świadczenie usług turystycznych. Przyjęcie tych świadczeń przez uczestnika imprezy turystycznej powoduje znaczne skomplikowanie jego stosunku do organizatora i zakresu ewentualnych roszczeń odszkodowawczych. Nawet w konkretnej sytuacji można je określić tylko w przybliżeniu. Jeszcze trudniej jest skonkretyzować roszczenia odszkodowawcze klienta w wypadku nienależytej organizacji wycieczki (np. w razie bałaganu organizacyjnego przy podstawianiu autokaru, zajmowaniu miejsc w hotelach, czy podczas synchronizacji zwiedzania różnych zabytków). Znane są korzystne dla klientów orzeczenia sądowe zapadłe w tego rodzaju sprawach, zasądzające zwrot części uiszczonej ceny wycieczki.

Odpowiedzialność kontraktowa organizatora imprezy turystycznej swoim zakresem obejmuje także szkody poniesione przez uczestników w razie utraty lub uszkodzenia ich bagażu. Występujące nieraz w umowach o imprezę turystyczną klauzule zmierzające do uchylenia odpowiedzialności organizatorów za tego rodzaju szkody w mieniu uczestników trzeba uznać za nieważne z mocy prawa. Przecież organizator jako dłużnik jest odpowiedzialny za działania i zaniechania osób, Z których pomocą zobowiązanie wykonuje, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza. Przez cały czas trwania wycieczki jej organizator nic może uchylić się od odpowiedzialności za bagaż uczestników. Dotyczy lo zwłaszcza sytuacji przenoszenia i przewożenia bagażu oraz jego przechowywania w miejscach pobytu uczestników wycieczki.

Trzeba odróżnić sytuacje, gdy bagaż pozostaje pod nadzorem uczestnika imprezy turystycznej, oraz takie, gdy został umieszczony w miejscu wskazanym (np. w luku bagażowym autokaru) lub powierzony osobom działającym w imieniu organizatora lub jako jego podwykonawcy. W pierwszym wypadku ze względu na bezpośrednie sprawowanie opieki nad swoim bagażem podręcznym przez każdego z uczestników imprezy organizator turystyki tylko wyjątkowo ponosi odpowiedzialność w tym zakresie. Zależy to od wykazania przez poszkodowanego uczestnika winy własnej organizatora lub osób, którymi się posługuje (np. pilota wycieczki), albo którym powierza wykonanie usługi. Natomiast jeżeli bagaż został umieszczony w miejscu wskazanym przez organizatora imprezy turystycznej lub osobę działającą w jego imieniu, bądź powierzony takiej osobie albo podwykonawcy, to odpowiedzialność organizatora za utratę lub uszkodzenie takiego tzw. bagażu powierzonego jest oparta na zasadzie winy domniemanej. Do tego rodzaju sytuacji znajdują odpowiednie zastosowanie przepisy kodeksowe o umowie przechowania (zob. punkt 18 rozdziału 9 podręcznika).

Szczególna sytuacja jest w razie wniesienia bagażu uczestnika imprezy turystycznej do hotelu lub podobnego zakładu. Niezależnie od odpowiedzialności


przedsiębiorcy hotelarskiego (zob. pkt 9 tego rozdziału podręcznika) również organizator imprezy może być w pewnych sytuacjach pociągnięty do odpowiedzialności za utratę lub uszkodzenie rzeczy wniesionych przez uczestnika wycieczki. Dotyczy to zwłaszcza wypadków, gdy organizatorowi lub osobom działającym w jego imieniu można postawić zarzut winy w wyborze przedsiębiorcy hotelarskiego albo co do braku poinformowania uczestników o możliwości oddania pieniędzy i wartościowych rzeczy do depozytu hotelowego. Orzecznictwo w tych sprawach nie jest jednolite, ale dominuje tendencja rozszerzająca zakres odpowiedzialności organizatora turystyki za utracony lub uszkodzony bagaż uczestników wycieczki, wniesiony do hotelu lub podobnego zakładu.

Odrębnie należy wspomnieć o sytuacji, gdy biuro podróży działa w charakterze przewoźnika samochodowego. Wówczas jego odpowiedzialność za przewożony bagaż jest oparta na przepisach prawa przewozowego (zob. pkt 8 tego rozdziału podręcznika).

10.2. Odpowiedzialność organizatora turystyki za szkody osobowe uczestnika imprezy turystycznej

Organizator turystyki jest zobowiązany nie tylko do realizacji programu imprezy turystycznej, ale także do zapewnienia bezpieczeństwa jej uczestnikom. Wymaga to wysokiego stopnia staranności organizatora i uzasadnia wprowadzenie do ustawy o usługach turystycznych obowiązku zawarcia umów ubezpieczenia NNW i KLZ na rzecz osób uczestniczących w imprezach turystycznych za granicą. Znajdują wtedy zastosowanie przepisy kodeksowe ustalające zasadę odpowiedzialności dłużnika za niezachowanie należytej staranności. Przy tym do omawianego obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa uczestnikom imprezy turystycznej należy dodać ciążący zarazem na organizatorze turystyki obowiązek pieczy nad uczestnikami. Wymaga to szybkich reakcji ad hoc, podejmowanych w miarę potrzeby przez pilota wycieczki oraz inne osoby działające w imieniu organizatora, a także podawania uczestnikom informacji o prewencyjnym charakterze. Chodzi zwłaszcza o ważne dla bezpieczeństwa uczestników informacje o wymaganiach zdrowotnych oraz o szczególnych zagrożeniach dla życia i zdrowia na odwiedzanych obszarach. Starannie wykonywany obowiązek pieczy nad uczestnikami imprezy turystycznej jest w stanie zapewnić uczestnikom uniknięcie wielu zagrożeń dla ich bezpieczeństwa.

W razie śmierci, uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia uczestnika imprezy turystycznej oznaczać to może niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania umownego przez organizatora turystyki i rodzić jego odpowiedzialność kontraktową. Jednak równie dobrze wskazane rodzaje szkody na osobie mogą być spowodowane czynem niedozwolonym przedsiębiorcy organizującego daną imprezę turystyczną, osób działających w jego imieniu, jak też osób.

328 Rozdział 10

którym powierzył on wykonanie zobowiązania. Prawo polskie generalnie dopuszcza taki zbieg podstaw odpowiedzialności, pozostawiając poszkodowanemu możliwość wyboru reżimu kontraktowego lub deliktowego, w ramach którego będą dochodzone roszczenia odszkodowawcze. Taki zbieg roszczeń jest przewidziany w k.c. z zastrzeżeniem, że z istniejącego uprzednio zobowiązania może wynikać co innego. Niekiedy zaś to przepisy o odpowiedzialności delik-towej wyznaczają prymat odpowiedzialności z tytułu czynu niedozwolonego.

W wypadku szkody na osobie dochodzenie roszczeń deliktowych w stosunku do organizatora turystyki jest z reguły mniej korzystne dla poszkodowanego niż oparcie roszczeń na reżimie kontraktowym- Inaczej jest właściwie tylko wtedy, gdy przedsiębiorca organizujący imprezę turystyczną występuje zarazem jako przewoźnik samochodowy. Jego bowiem odpowiedzialność deliktowa za śmierć lub uszkodzenie ciała osób przewożonych autokarem jest oparta na zasadzie ryzyka, co chroni należycie interesy poszkodowanych (zob. punkt 7 tego rozdziału podręcznika). W razie jednak oparcia roszczeń deliktowych w stosunku do organizatora turystyki na zasadzie winy wykazanie tej winy obciąża poszkodowanego klienta, a organizator turystyki może stosunkowo łatwo wykazać, że nie ponosi winy w wyborze osób, którym powierzył wykonanie określonych czynności. Toteż orzecznictwo sądowe skłania się do uznania, że przepisy kodeksowe dotyczące odpowiedzialności deliktowej za cudze czyny, nie znajdują zastosowania do sytuacji, gdy przedsiębiorca będący organizatorem imprezy turystycznej powierza podwykonawcom wykonanie poszczególnych usług turystycznych. W szczególności tak uznał SN w uchwale z 25 lutego 1986 r., stwierdzając, że odpowiedzialność biura podróży za zatrucie pokarmowe uczestników wycieczki podczas korzystania z posiłku w restauracji ma charakter kontraktowy i za działania podwykonawców odpowiada ono jak za własne działanie lub zaniechanie na podstawie art. 474 k.c.

W ramach obowiązków wynikających z zawartej umowy o świadczenie usług turystycznych organizator turystyki ma obowiązek zapewnienia uczestnikom imprezy turystycznej szeroko rozumianego bezpieczeństwa, które obejmuje zagwarantowanie bezpiecznych warunków przewozu nie tylko na trasie danej imprezy, ale również podczas korzystania przez uczestników z usług dodatkowych przewidzianych jej programem, jak też bezpiecznego pobytu w hotelu oraz bezpiecznego korzystania z restauracji w trakcie trwania imprezy. Już w przeszłości na podstawie ogólnych regulacji kodeksowych dotyczących wykonywania zobowiązań i skutków ich niewykonania sądy polskie wydawały korzystne dla klientów biur podróży wyroki w sprawach dotyczących roszczeń z tytułu szkód osobowych poniesionych przez uczestników wycieczek. Wyrokiem Sądu Wojewódzkiego w Katowicach z 28 kwietnia 1970 r. została uznana odpowiedzialność kontraktowa biura podróży za uszkodzenie ciała i rozstrój zdrowia uczestnika imprezy turystycznej, spowodowane wypadkiem


nieostrożnie prowadzonego autokaru wynajętego wraz z kierowcą w celu realizacji jednego z dodatkowych punktów programu imprezy turystycznej. Podobnie korzystne dla poszkodowanych turystów było orzeczenie SN z 6 kwietnia 1977 r., w którym został podkreślony obowiązek biura podróży zakwaterowania klientów w takich pomieszczeniach, aby ich stan techniczny nic zagrażał życiu i zdrowiu ludzi. W komentarzu do tego orzeczenia dotyczącego szkód doznanych przez turystów w wyniku oberwania się balkonu pokoju gościnnego, w którym zostali zakwaterowani, M. Nesterowicz zajął niewątpliwie słuszne stanowisko, że podobna odpowiedzialność organizatora turystyki za szkody osobowe poniesione przez klientów ma miejsce w razie ich zakwaterowania w hotelu, co trzeba też odnieść do innych rodzajów obiektów hotelarskich.

Warto powołać orzeczenie SN z 28 marca 1968 r., na mocy którego biuro podróży zostało pociągnięte do odpowiedzialności kontraktowej za niezapew-nienie koniecznej pomocy lekarskiej uczestnikowi wycieczki zagranicznej, co doprowadziło do jego śmierci. W sprawie tej została zarazem na podstawie przepisów o odpowiedzialności deliktowej zasądzona renta oraz odszkodowanie na rzecz małoletnich dzieci z tytułu znacznego pogorszenia ich sytuacji życiowej. Jednoczesne oparcie odpowiedzialności biura podróży za szkody osobowe na podstawie kontraktowej i deliktowej musi wywoływać wątpliwości. Na poparcie tych zastrzeżeń można odwołać się do wyroku SN z 15 stycznia 1998 r., zgodnie z którym w razie zbiegu podstaw odpowiedzialności to sąd orzekający powinien zdecydować, która z podstaw odpowiedzialności jest korzystniejsza dla poszkodowanego i na niej właśnie oprzeć rozstrzygnięcie danej sprawy.

Skoro w przeszłości roszczenia klientów w stosunku do organizatorów imprez turystycznych z tytułu poniesionych szkód osobowych były najczęściej uwzględniane przez sądy w ramach reżimu odpowiedzialności kontraktowej opartej na ogólnych przepisach kodeksu cywilnego, to można oczekiwać, że obecnie w szerszym zakresie takie roszczenia będą dochodzone przez klientów na podstawie omówionej wyżej zasady ryzyka wprowadzonej do ustawy o usługach turystycznych (zob. punkt 1 tego rozdziału podręcznika). Obecnie odpowiedzialność organizatora turystyki za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy o świadczenie usług turystycznych w stosunku do szkód na osobie nie może być ograniczona kwotowo w drodze umownej. W konsekwencji zwiększone jest ryzyko ponoszone przez organizatorów imprez turystycznych i wzrasta też rola ubezpieczeń NNW i KLZ uczestników imprez turystycznych, jak również ubezpieczeń OC organizatorów turystyki. Należy w związku z tym pamiętać, że sumy gwarancyjne określone w umowach ubezpieczenia NNW lub OC wyznaczają jedynie granice odpowiedzialności gwarancyjnej ubezpieczyciela i nie zamykają możliwości dochodzenia w stosunku do organizatorów turystyki roszczeń odszkodowawczych z tytułu poniesionych

330 Rozdział 10

szkód osobowych przez uczestników imprez turystycznych powyżej wskazanych granic.

10.3. Odpowiedzialność kontraktowa pośrednika turystycznego

Dyrektywa 90/314/EWG przewiduje, że za wykonanie zobowiązań wynikających z umowy o imprezę turystyczną ponosi odpowiedzialność nie tylko organizator, ale i tzw. sprzedawca podróży turystycznej przygotowanej przez organizatora. Natomiast ustawa o usługach turystycznych odnosi swoje ustalenia do organizatorów turystyki i pośredników turystycznych. Jak słusznie wyjaśnia M. Nesterowicz, wynika to z braku precyzji powołanej dyrektywy, która nie określa roli. w jakiej występuje taki sprzedawca. Może on być organizatorem zawierającym umowę o imprezę turystyczną, bądź tylko pośrednikiem klienta przy zawarciu tej umowy z organizatorem. Bardzo często taki sprzedawca jest agentem organizatora, działającym na podstawie umowy agencyjnej. Warto przypomnieć, że w ujęciu ustawy o usługach turystycznych pośrednik turystyczny jest rozumiany stosunkowo wąsko jako przedsiębiorca wykonujący na zlecenie klienta czynności faktyczne i prawne związane z zawieraniem umów o świadczenie usług turystycznych. Może on pośredniczyć w zawieraniu umów o świadczenie wszelkich usług turystycznych, a nie tylko umów o imprezę turystyczną. Ważne jest. aby taki pośrednik był świadomy, że przyjmując zlecenie na dokonanie czynności związanych z zawarciem umowy o pojedynczą usługę turystyczną, działa na rzecz usługi, która ma być świadczona w związku z wyjazdem turystycznym. W razie pośredniczenia przy zawieraniu umów o usługi przewozowe niekiedy mogą w praktyce występować wątpliwości co do charakteru działania podmiotu pośredniczącego.

Konsekwencją szczególnego położenia prawnego pośrednika turystycznego jest to, że zasada i zakres jego odpowiedzialności cywilnej są generalnie inne niż w przypadku organizatora turystyki. Ten ostatni działa we własnym imieniu, natomiast pośrednik turystyczny działa z reguły w imieniu klienta. Oczywiście działając na zlecenie klienta, pośrednik turystyczny musi działać w jego interesie. W konsekwencji nie może on w zasadzie występować jednocześnie jako agent drugiej strony i działać zarazem w interesie organizatora turystyki lub innego usługodawcy. Wówczas bowiem istnieje możliwość naruszenia interesów mocodawcy. Dopuszczalny jest jednak w tej mierze wyjątek i umocowanie do działania pośrednika turystycznego może wyraźnie akceptować reprezentowanie przezeń obydwu stron. Są to sytuacje raczej rzadkie i w praktyce nic mają one większego znaczenia.

Skoro pośrednik turystyczny jedynie pośredniczy - poprzez różne czynności faktyczne i prawne - na zlecenie klienta w zawarciu umowy o świadczenie usług turystycznych, to z natury rzeczy podmiot ten zasadniczo nie ponosi odpowie-


dzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania powstałego z tej umowy, gdyż taka odpowiedzialność spoczywa na organizatorze turystyki. Odpowiedzialność pośrednika turystycznego jest ograniczona do należytego wykonania przyjętego zlecenia klienta. Oznacza to zgodnie z ustaleniami ustawy o usługach turystycznych obowiązek udostępnienia klientom odpowiednich informacji pisemnych o proponowanych imprezach turystycznych i poszczególnych usługach turystycznych. Tc obowiązki informacyjne są ujęte identycznie jak w wypadku organizatora turystyki. Ich niedopełnienie przez pośrednika turystycznego może prowadzić do dochodzenia przez klienta odszkodowania. Wskazania zawarte w informacjach pisemnych podanych klientowi przez pośrednika turystycznego stają się elementem umowy zawartej z danym klientem, jeśli brak w niej odmiennych postanowień. Niedotrzymanie tych ustaleń w postaci przekazanych informacji pisemnych może być podstawą roszczeń odszkodowawczych klienta.

W zakresie nieuregulowanym ustawą o usługach turystycznych do umów z klientami zawieranych przez pośredników turystycznych stosuje się przepisy kodeksu cywilnego oraz inne przepisy dotyczące ochrony konsumenta. To odesłanie ustawy o usługach turystycznych ma bardzo szeroki zakres. Obejmuje ono zarówno ogólne przepisy kodeksowe o zobowiązaniach, przepisy o wykonywaniu zobowiązań i skutkach ich niewykonania, przepisy o wykonaniu i skutkach niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych, jeśli określone zlecenie klienta ma charakter odpłatny, co jest regułą, jak również przepisy o zleceniu.

Należy przy tym dodać, że sytuacja prawna znacznie komplikuje się, gdy na zlecenie klienta pośrednik turystyczny zawiera umowę z organizatorem turystyki za granicą o organizację imprezy turystycznej lub o świadczenie pojedynczej usługi turystycznej. Wtedy bowiem do świadczonych usług turystycznych znajdują zastosowanie przepisy prawa obcego, które mogą nie zapewniać klientowi odpowiedniej ochrony jego praw. O tego rodzaju sytuacji pośrednik turystyczny powinien poinformować klienta jeszcze przed zawarciem umowy o świadczenie usług turystycznych, gdyż tego wymaga staranność zawodowa, jakiej od niego można oczekiwać. Brak takiego ostrzeżenia daje klientowi możliwość dochodzenia roszczeń odszkodowawczych w stosunku do pośrednika o naprawienie poniesionej szkody w takim zakresie, w jakim zagraniczny organizator turystyki jej nie pokrył.

10.4. Odpowiedzialność kontraktowa agenta turystycznego

Agent turystyczny ze względu na stale pośredniczenie przy zawieraniu z klientami umów o świadczenie usług turystycznych oraz zawieranie tego typu umów w imieniu organizatora turystyki lub innego usługodawcy ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą w znacznie węższym zakresie niż organizatorzy

332 Rozdział 10

turystyki oraz podmioty świadczące poszczególne usługi turystyczne. Odpowiada on jedynie w stosunkach z przedsiębiorcami, na rzecz których działa, za nie-dołożeilic należytej staranności przy pośredniczeniu lub zawieraniu wskazanych umów. Tę wymaganą staranność określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru prowadzonej działalności agencyjnej.

Trzeba podkreślić, że agenta turystycznego nie wiąże z klientem żaden stosunek umowny. Przecież działa on na rzecz innych przedsiębiorców będących usługodawcami i to oni wchodzą w stosunki zobowiązaniowe z klientami w wyniku zawartych umów o świadczenie usług turystycznych. To organizator turystyki i inni usługodawcy, na których rzecz działa agent turystyczny, ponoszą odpowiedzialność odszkodowawczą wobec klienta. W szczególności to przewoźnik lub przedsiębiorca hotelarski, na których rzecz lub w których imieniu umowa została zawarta przez agenta, odpowiadają z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania danej umowy. Potwierdzają to przykłady orzeczeń sądowych.

Aby biuro podróży działające jako agent turystyczny nic ponosiło odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy zawartej za jego pośrednictwem z organizatorem turystyki lub innym usługodawcą, konieczne jest wyraźne poinformowanie klienta o tym, że działa ono w charakterze agenta, a nie we własnym imieniu. Niespełnienie tego warunku jest od dawna uznawane w orzecznictwie sądowym za powodujące zawarcie danej umowy przez samego agenta turystycznego i rodzące jego odpowiedzialność kontraktową wobec klienta w razie niewykonania lub nienależytego wykonania tej umowy. Znana jest w szczególności sprawa odpowiedzialności PLL „LOT" jako przewoźnika, a nie agenta zagranicznych linii lotniczych, w których imieniu w rzeczywistości polski przewoźnik działał, nie ujawniając jednak tego wyraźnie wobec klientów nabywających bilety lotnicze.

Jak już wyżej zostało wspomniane w punkcie 23 rozdziału 9 podręcznika, tego rodzaju wprowadzające klientów w błąd działania agenta turystycznego podlegają znowelizowanym ustaleniom ustawy o usługach turystycznych. Przepisy te nakazują uważać za organizatora turystyki przedsiębiorcę występującego wobec klientów jako agent turystyczny, jeżeli w umowach zawieranych z klientami nie wskazuje on jednoznacznie właściwego, reprezentowanego przez siebie organizatora turystyki, albo ten ostatni reprezentowany przez agenta nie jest uprawniony do zawierania umów z klientami na terytorium Polski, bądź też mamy do czynienia z działaniem bez ważnej umowy agencyjnej lub z przekroczeniem jej zakresu.

Trzeba uznać, że stroną zawartej z klientem umowy o świadczenie usług turystycznych jest wtedy przedsiębiorca działający formalnie jako agent turystyczny bądź też podający się za takiego agenta. W takiej sytuacji to właśnie ten przedsiębiorca będzie ponosił odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub


nienależytego wykonania umowy o świadczenie usług turystycznych, zawartej we wskazanych, szczególnych okolicznościach. W takim przypadku znajdują zastosowanie wyżej omówione przepisy dotyczące odpowiedzialności kontraktowej organizatora turystyki (zob. pkt 1 tego rozdziału podręcznika).

10.5. Odpowiedzialność kontraktowa organizatora rekreacji

Żadna ustawa szczególna nie reguluje problematyki odpowiedzialności organizatora rekreacji z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy o świadczenie usług rekreacyjnych. Takich ustaleń szczególnych nie zawiera ustawa o kulturze fizycznej z 1996 r., która unormowała problematykę działalności w dziedzinie rekreacji jedynie od strony administracyjnej. W konsekwencji do odpowiedzialności kontraktowej organizatora rekreacji zastosowanie znajdują przepisy k.c. określające skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Zob. w tych kwestiach punkt 13 rozdziału 8 podręcznika.

Niewykonanie zobowiązania przez organizatora rekreacji ma miejsce w razie odwołania obozu, rajdu, zlotu, czy spływu lub innej imprezy rekreacyjnej. bądź zajęć rekreacyjnych z przyczyn leżących po stronie organizatora. Za takie okoliczności, za które organizator rekreacji ponosi odpowiedzialność, trzeba uznać wszelkie decyzje zakazujące prowadzenia działalności w dziedzinie rekreacji w określonym obiekcie rekreacyjnym lub na oznaczonym terenie ze względów higienicznych lub naruszenia zasad bezpieczeństwa w dziedzinie kultury fizycznej. Zob- w tych kwestiach rozdział 6 podręcznika. Również nie-zapewnienie prowadzenia zajęć rekreacyjnych lub imprez rekreacyjnych przez osoby mające wymagane kwalifikacje zawodowe stanowi okoliczność leżącą po stronie organizatora, jeśli jest to powodem odwołania danych zajęć lub imprezy. Tak też należy ocenić brak kwalifikacji pedagogicznych wymaganych w placówkach wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej. Podobny wniosek nasuwa się w odniesieniu do kwalifikacji kierowniczych wymaganych w przypadku imprez organizowanych przez publiczne szkoły w ramach krajoznawstwa i turystyki. Zob. bliżej w tych kwestiach punkt 5 i 6 rozdziału 4 podręcznika. Natomiast odwołanie zajęć rekreacyjnych lub imprezy rekreacyjnej z powodu niezgłoszenia się minimalnej liczby uczestników nic daje podstaw do dochodzenia roszczeń kontraktowych od organizatora rekreacji, jeśli taki warunek prowadzenia zajęć lub imprezy był sformułowany w regulaminie danych zajęć lub imprezy, bądź ustalony w zawartej umowie o świadczenie usług rekreacyjnych.

Z kolei nienależyte wykonanie zobowiązania przez organizatora rekreacji ma miejsce w tych wszystkich sytuacjach, gdy część zaplanowanych zajęć rekreacyjnych nie odbyła się, brakowało odpowiedniego sprzętu sportowego lub urządzeń niezbędnych do prowadzenia zajęć rekreacyjnych lub realizacji pro-

334 Rozdział 10

grarnu imprezy rekreacyjnej, bądź taki sprzęt lub urządzenia byty niesprawne, zajęcia były prowadzone przez osobę bez wymaganych uprawnień albo będącą pod wpływem alkoholu lub środków odurzających. Także naruszenie innych obowiązków organizatora rekreacji wynikających z regulaminu zajęć lub imprezy rekreacyjnej może w określonej sytuacji oznaczać nienależyte wykonanie zobowiązania. Może to polegać np. na zmianie miejsca oznaczonych zajęć lub imprezy, czy zbyt licznej grupie uczestników danych zajęć.

Trzeba podkreślić, że zgodnie z ustaleniami kodeksowymi o skutkach niewykonania zobowiązań organizator turystyki może przez umowę rozszerzyć zakres swojej odpowiedzialności kontraktowej. Nie może zaś zastrzec, że nie poniesie odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną uczestnikom umyślnie. Ponosi on omawianą odpowiedzialność za zawinione działania i zaniechania własne, jak też za działania i zaniechania osób. którym wykonanie zobowiązania powierza, np. instruktora rekreacji ruchowej. Przypomnieć należy kodeksową zasadę, że domniemywa się, iż niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania nastąpiło wskutek okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Dla uchylenia się więc od omawianej odpowiedzialności organizator rekreacji musi obalić to domniemanie prawne i wykazać przyczynę nienależytego wykonania zobowiązania, za którą nie odpowiada (np. za przypadek).

Uczestnik rekreacji dochodząc roszczenia wynikającego z nienależytego wykonania zobowiązania, musi na ogólnych zasadach wykazać przesłanki swego roszczenia odszkodowawczego. Wymaga to wykazania istnienia i rozmiarów szkody oraz naruszenia obowiązków organizatora rekreacji, wynikających z ważnego zobowiązania umownego. Szkoda ta zwykle ma postać majątkową. Cechy specyficzne usług rekreacyjnych powodują, że jej naprawienie następuje najczęściej w drodze zwrotu części lub nawet całej opłaty uiszczonej za świadczone tego rodzaju usługi.

10.6. Odpowiedzialność deliktowa organizatora rekreacji

Odpowiedzialność organizatora rekreacji za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym podlega kodeksowym regulacjom określającym przesłanki i zasady odpowiedzialności deliktowej. Zob- bliżej w tych kwestiach punkt 13 rozdziału 8 podręcznika. Odpowiedzialność ta obejmuje różne stany faktyczne występujące zarówno w turystyce indywidualnej, jak i zorganizowanej. Mamy wówczas do czynienia nie tylko z odpowiedzialnością za własne czyny i czyny cudze, ale także z odpowiedzialnością organów władzy publicznej, odpowiedzialnością za zwierzęta i rzeczy oraz odpowiedzialnością związaną z użyciem sil przyrody. Ustawa o kulturze fizycznej z 1996 r. i jej akty wykonawcze ustalają w tym zakresie wymagania dotyczące bezpieczeństwa w dziedzinie kultury fizycznej. Regulacje te określają obowiązki organizatorów rekreacji, których


naruszenie umożliwia postawienie zarzutu zawinionego postępowania podmiotom oraz organom administracji rządowej i samorządowej odpowiedzialnym za zapewnienie bezpieczeństwa uczestnikom rekreacji. Warto zaznaczyć, że naruszenie przepisów dotyczących bezpieczeństwa w dziedzinie kultury fizycznej stanowi zarazem wykroczenie podlegające karze grzywny, ale te przepisy karne ustawy o kulturze fizycznej pozostają poza zakresem niniejszych rozważań.

Chociaż ustawa o kulturze fizycznej nie zawiera szczególnych ustaleń o czynach niedozwolonych, to możliwe jest wprowadzenie takich unormowań w przyszłej ustawie o szlakach turystycznych. Wydaje się to uzasadnione, gdyż właśnie na szlakach turystycznych ma miejsce coraz więcej czynów niedozwolonych, których sprawcy lub osoby będące za nich odpowiedzialne w praktyce najczęściej nie ponoszą odpowiedzialności cywilnej, gdyż przepisy kodeksowe o czynach niedozwolonych okazują się często zupełnie niewystarczające. Dotyczy to w szczególności szkód wyrządzanych czynami niedozwolonymi przez turystów rowerowych uczestnikom rekreacji pieszej. Zwłaszcza rowerzyści górscy są na szlakach turystycznych znacznym zagrożeniem dla bezpieczeństwa innych uczestników rekreacji i wszystkich osób poruszających się pieszo. Chociaż rower nie jest środkiem transportu poruszanym za pomocą sił przyrody, to jednak również stanowi zwiększone zagrożenie dla otoczenia i w konsekwencji odpowiedzialność rowerzysty jako samoistnego posiadacza roweru powinna być w przyszłości oparta na zasadzie ryzyka za szkodę na osobie lub mieniu wyrządzoną komukolwiek przez ruch takiego pojazdu. Taką odpowiedzialność na zasadzie ryzyka powinien też ponosić organizator rekreacji za szkody pozostające w związku z takimi imprezami rekreacyjnymi, jak rajdy rowerowe, czy spartakiady, w których ramach są przeprowadzane wyścigi rowerowe.

Obecnie odpowiedzialność organizatorów rekreacji jest w takich sytuacjach oparta na ogólnych przepisach kodeksowych odwołujących się do zasady winy. Powoduje to często w praktyce, że ta odpowiedzialność jest iluzoryczna. Także na zasadzie winy można dochodzić roszczeń dcliktowych w sytuacjach, gdy przyczyną szkody poniesionej przez uczestnika rekreacji byl brak lub niesprawność określonych urządzeń na zajęciach lub imprezie rekreacyjnej, brak ratownika na strzeżonej plaży lub basenie bądź przy określonych urządzeniach parku wodnego, czy brak odpowiednich ostrzeżeń o niebezpieczeństwach grożących na terenach rekreacyjnych Jednak nie na zasadzie winy lecz ryzyka opiera się odpowiedzialność organizatora rekreacji prowadzącego przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sil przyrody. Dotyczy to np. podmiotów prowadzących wyciągi narciarskie. Jeśli jednak siły przyrody są wykorzystywane w danym przedsiębiorstwie lub zakładzie jedynie dla działań uzupełniających, to ewentualna deliktowa odpowiedzialność przedsiębiorcy będzie miała miejsce na zasadzie winy. Również wina ale domniemana będzie podstawą odpowiedzialności organizatora rekreacji posługującego się zwierzętami w toku

336 Rozdział 10

zajęć lub imprezy rekreacyjnej. Odnosi się to w szczególności do turystyki konnej i różnych form rekreacji wykorzystujących konie lub inne zwierzęta. Kodeksowe przepisy nakazują w takich przypadkach domniemywać winę W nadzorze.

Omówiona odpowiedzialność deliktowa organizatora rekreacji może wystąpić w zbiegu z jego odpowiedzialnością kontraktową. Poza stosunkiem umownym występuje tego rodzaju odpowiedzialność w razie wyrządzenia szkody uczestnikom festynu lub podobnej imprezy rekreacyjnej, a także we wszystkich przypadkach uprawianej w celach rekreacyjnych turystyki pieszej, której bezpieczne warunki uprawiania powinna zapewnić właściwa miejscowo gmina. W razie zawalenia się karuzeli lub innych urządzeń wesołego miasteczka podmiot prowadzący tego rodzaju działalność rekreacyjną ponosi odpowiedzialność na zasadzie ryzyka za szkody wyrządzone zarówno osobom korzystającym za odpłatnością z tego rodzaju urządzeń, jak i osobom trzecim. Takie wesołe miasteczko trzeba uznać za przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody.

10.7. Odpowiedzialność deliktowa przewoźnika za śmierć lub uszkodzenie ciała pasażera

Problematyka odpowiedzialności cywilnej przewoźników za szkody osobowe poniesione przez pasażerów wymaga odrębnego przedstawienia ze względu swoje znaczenie oraz liczne i skomplikowane unormowania prawne. Są to zagadnienia ważne dla działalności organizatorów turystyki, gdyż część z nich ma status prawny przewoźnika i ponosi wskazaną odpowiedzialność, a ponadto przewoźnicy występują jako podwykonawcy organizatorów turystyki. Często też przewoźników łączy odrębny stosunek zobowiązaniowy z uczestnikami imprez turystycznych lub indywidualnymi turystami. Ponadto pośrednio usługi przewozowe świadczone przez przewoźników mają znaczenie także dla dziedziny rekreacji, umożliwiając uczestnikom rekreacji dotarcie na zajęcia lub imprezę rekreacyjną, bądź czasem stanowiąc część takiej imprezy. Każda z tych sytuacji może wiązać się z wyrządzeniem przewożonym osobom szkód w postaci uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia, a nawet śmierci. Są to niestety niemożliwe do wyeliminowania konsekwencje korzystania ze środków transportowych, których już samo używanie stwarza zwiększone niebezpieczeństwo dla całego otoczenia. Właśnie to charakterystyczne ryzyko związane z używaniem środków transportowych powoduje konieczność występowania szczególnych unormowań prawnych w zakresie odpowiedzialności przewoźników za śmierć lub uszczerbek na zdrowiu przewożonych osób.

Należy podkreślić, że kodeks cywilny w przepisach poświęconych umowie przewozu w ogóle nie reguluje kwestii odpowiedzialności przewoźnika z tytułu szkód osobowych. Prawo przewozowe z 19S4 r. także pomija to ważne zagad-


nicnie i odsyła do przepisów kodeksu cywilnego. Powszechnie jest to rozumiane jako odesłanie do przepisów normujących odpowiedzialność związaną z użyciem sił przyrody. Do tych przepisów generalnie odsyła również prawo lotnicze z 2002 r., ale zarazem czyni wyjątek w odniesieniu do odpowiedzialności przewoźnika lotniczego za szkody powstałe przy przewozie lotniczym. W tym zakresie następuje odesłanie do zasad określonych w umowach międzynarodowych ratyfikowanych przez RP, czyli Konwencji Warszawskiej z 1929 r. oraz Konwencji Montrealskiej z 1999 r. W konsekwencji do odpowiedzialności przewoźnika lotniczego za szkody spowodowane w przewozie krajowym znajdują bezpośrednie zastosowanie postanowienia konwencji międzynarodowych.

Przepisy art. 435 k.c. wprowadziły odpowiedzialność prowadzących na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany wr ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) za szkodę na osobie lub mieniu wyrządzoną komukolwiek przez ruch tego przedsiębiorstwa lub zakładu. Jest to odpowiedzialność deliktowa bardzo szeroko ujęta, obejmująca działalność m.in. spółek PKP, przedsiębiorstw transportu samochodowego, przewoźników komunikacji miejskiej, przedsiębiorstw żeglugi śródlądowej, przedsiębiorstw komunikacji lotniczej. Funkcjonowanie tego typu przedsiębiorstw wykorzystujących mechaniczne środki transportowe i inne urządzenia mechaniczne do organizowania i wykonywania działalności przewozowej stanowi zwiększone niebezpieczeństwo, na które są narażeni nie tylko pasażerowie, ale również osoby przewożone nieodpłatnie, gapowicze, przechodnie, użytkownicy innych środków transportowych oraz wszelkie inne osoby stykające się z takimi przedsiębiorstwami. Odpowiedzialność prowadzących wskazane przedsiębiorstwa występuje też wtedy, gdy wyrządzona szkoda pozostaje w związku z ruchem takiego przedsiębiorstwa jako pewnej całości, a niekoniecznie jest następstwem wykorzystania sił przyrody.

Od omawianej odpowiedzialności opartej na zasadzie ryzyka zwalniają jedynie trzy okoliczności o charakterze zobiektywizowanym. Tymi przyczynami egzoneracyjnymi są: • siła wyższa, • wyłączna wina poszkodowanego, • wyłączna wina osoby trzeciej, za którą prowadzący przedsiębiorstwo lub

zakład wprawiany w ruch siłami przyrody nie ponosi odpowiedzialności. Oprócz siły wyższej tylko taka wina poszkodowanego lub osoby trzeciej,

która jest wyłączną przyczyną powstania szkody, może zwalniać od tej odpowiedzialności. Wykazanie jednej z wymienionych okoliczności zwalniających spoczywa na prowadzącym przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody. W tym celu prowadzący może udowodnić, że określona szkoda powstała np. z powodu wyskoczenia pasażera z jadącego autobusu albo wskutek wypchnięcia pasażera z pociągu przez innego podróżnego. Jeżeli po-

338 Rozdział 10

szkodowany pasażer tylko przyczynił się swoim zachowaniem do powslania szkody (np. stojąc podczas jazdy autobusu obok niedomkniętych drzwi i nie trzymając się poręczy), to nie stanowi to okoliczności zwalniającej przedsiębiorstwo od odpowiedzialności. Takie postępowanie poszkodowanego może być jedynie podstawą zmniejszenia należnego odszkodowania.

Taką samą odpowiedzialność deliktową, jak prowadzący przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody, ponosi każdy samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody. Tej treści przepis art. 436 k.c. odnosi się w szczególności do wszystkich właścicieli pojazdów samochodowych oraz innych osób faktycznie władających tego rodzaju pojazdami. Takim samoistnym posiadaczem autokaru odpowiedzialnym za wszelkie szkody na osobie i na mieniu spowodowane przez ruch danego pojazdu jest często organizator turystyki. Jeśli jednak jest on najemcą autokaru wraz z kierowcą, to nie można wówczas mówić o przejściu odpowiedzialności za ruch takiego pojazdu na przedsiębiorcę organizującego imprezę turystyczną, gdyż nie staje się on samoistnym posiadaczem danego pojazdu ze względu na zachowanie przez wynajmującego możliwości bezpośredniego kierowania tym pojazdem. Jest to wyjątek od zasady, że w razie oddania środka komunikacji w posiadanie zależne, jakie występuje np. w razie najmu samochodu bez kierowcy, odpowiedzialność za ruch tego samochodu ponosi jego najemca jako posiadacz zależny.

Przedstawione wyżej zasady odpowiedzialności ustalone w art. 435 i 436 k.c. nie mogą być wyłączone ani ograniczone w drodze umownej. Przepisy te bowiem zawierają normy prawne o charakterze bezwzględnie obowiązującym. Natomiast jest możliwe rozszerzenie omawianej odpowiedzialności poprzez odpowiednie ustalenia umowne.

Jak już wyżej zasygnalizowano, w odniesieniu do transportu lotniczego odpowiedzialność za szkody spowodowane przez ruch statków powietrznych jest obecnie unormowana przez przepisy prawa lotniczego z 2002 r. z jednoczesnym odesłaniem w części do przepisów kodeksowych o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przy posługiwaniu się mechanicznymi środkami komunikacji poruszanymi za pomocą sił przyrody. Oznacza to, że omawiana odpowiedzialność nic powstaje, jeżeli szkoda wynikła z samego faktu przelotu statku powietrznego odbywającego się zgodnie z obowiązującymi przepisami. Do odpowiedzialności zaś przewoźnika lotniczego za szkody powstałe przy przewozie lotniczym stosuje się przepisy rozdziału 2 prawa lotniczego z 2002 r. Przy tym ta ostatnia ustawa precyzuje, że wskazaną odpowiedzialność za szkody spowodowane ruchem statków powietrznych ponosi osoba eksploatująca statek powietrzny. Za laką osobę uważa się tego, kto używał danego statku w czasie spowodowania szkody. Przy tym nie przestaje nią być osoba, która przekazała prawo używania statku powietrznego innej osobie, jeżeli zachowała prawo de-


cydowania w sprawach wykonywania lotu. W praktyce taką osobą jest z reguły osoba wpisana do rejestru statków powietrznych, chyba że udowodni, że w danym czasie eksploatującą była inna osoba. Taką inną osobą może być też ktoś, kto bezprawnie używa statku powietrznego. Solidarnie z taką osobą ponosi odpowiedzialność również osoba eksploatująca statek powietrzny, jeżeli nie udowodni, że użycie statku nastąpiło bez jej zgody.

Jeśli przewoźnik ponosi odpowiedzialność deliktową za śmierć, uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia przewożonych pasażerów na podstawie art. 435 lub 436 k.c, to znajdują zastosowanie przepisy kodeksowe określające zasady ustalania odszkodowania w przypadku szkody na osobie. Zgodnie z art. 444 k.c. w razie uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia naprawienie szkody obejmuje wszelkie wynikłe z tego powodu koszty. Ta zasada pełnego odszkodowania umożliwia poszkodowanemu domaganie się zwrotu kosztów leczenia, przejazdów do szpitali lub na zabiegi, specjalnego odżywiania się, nabycia protezy, aparatu słuchowego, okularów, wózka inwalidzkiego i innych niezbędnych urządzeń, jak również pokrycia wydatków na specjalną opiekę i pielęgnację, zabiegi rehabilitacyjne oraz przygotowanie do innego zawodu. Można nawet żądać zwrotu kosztów przejazdu osób bliskich w celu odwiedzenia poszkodowanego w szpitalu, jeśli są to wydatki konieczne i celowe. Jeżeli poszkodowany stał się inwalidą, to może domagać się odpowiedniej renty lub jednorazowego odszkodowania zamiast renty lub jej części. Ponadto poszkodowany może dochodzić zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, co zależy od uznania sądu.

W razie śmierci pasażera, za którą przewoźnik ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 435 lub 436 k.c, ma on zgodnie z art. 446 k.c obowiązek zwrotu kosztów pogrzebu osobie, która je poniosła. Jeżeli śmierć nastąpiła wskutek zranienia, które wiązało się z leczeniem poszkodowanego, to koszty tego leczenia również podlegają zwrotowi osobie, która je poniosła. Osoby, wobec których zmarły pasażer miał obowiązek dostarczania środków utrzymania, mogą domagać się odpowiedniej renty. Sąd może przyznać członkom najbliższej rodziny zmarłego pasażera odpowiednie odszkodowanie, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej.

Z powyższymi roszczeniami odszkodowawczymi można występować zasadniczo w terminie trzech lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Wskazany termin przedawnienia jest zatem liczony od dnia uświadomienia sobie przez poszkodowanego doznanej szkody oraz jej sprawcy lub innej osoby ponoszącej odpowiedzialność. Jednakże zgodnie z dodanym w 2007 r. art. 442' k.c roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym przedawnia się najpóźniej z upływem dziesięciu lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę. Przy tym jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku.

340 Rozdział 10

roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudzie^ stu od dnia popełnienia przestępstwa i wtedy nie ma znaczenia, kiedy poszko-dowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Co więcej, powołane nowe przepisy kodeksowe w razie wyrządzenia czynem nie* dozwolonym szkody na osobie ustalają, że przedawnienie nie może wówczas skończyć się wcześniej niż z upływem lat trzech od dnia. w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. To nowe ustalenie kodeksowe korzystne dla poszkodowanych może znaleźć zasto-sowanie w wypadku szkód osobowych doznanych przez podróżnych. Jeszcze bardziej korzystne jest ustalenie powołanego artykułu, że przedawnienie roszczeń osoby małoletniej o naprawienie szkód na osobie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od uzyskania przez nią pełnoletności. Takie bowiem szkody ujawniają się nieraz w pełni dopiero po wielu latach.

Odrębnie trzeba wspomnieć o zasadach odpowiedzialności przewoźnika morskiego za szkody na osobie pasażera, gdyż zagadnienia te tradycyjnie mają swoiste regulacje prawne, chroniące bardziej interesy przewoźników morskich niż pasażerów. Znajduje wówczas zastosowanie przepis k.m. z 2001 r., który nakazuje stosować postanowienia Konwencji Ateńskiej w sprawie przewozu morzem pasażerów i ich bagażu z 1974 r.. zmienionej protokołem londyńskim z 1976 r. Konwencja ta uzależnia istnienie omawianej odpowiedzialności przewoźnika morskiego od tego, czy wypadek, który spowodował szkody na osobie pasażera, nastąpił w czasie przewozu i był wynikiem winy lub niedbalstwa przewoźnika, jego pracowników albo agentów. Przy tym ta wina lub niedbalstwo jest domniemana, jeśli śmierć, uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia nastąpiły wskutek albo w związku z rozbiciem statku, zderzeniem, wejściem na mieliznę, wybuchem lub pożarem albo wadliwością statku. Jeśli jednak poszkodowany pasażer nie zawiadomi niezwłocznie przewoźnika o zaistniałym wypadku i nie zgłosi roszczenia odszkodowawczego w ciągu 15 dni od zejścia ze statku, to domniemywa się, że pasażer ukończył podróż zdrów i cały. To domniemanie podlega możliwości obalenia dowodem przeciwnym. W sumie w obydwu powyższych przypadkach odpowiedzialność przewoźnika morskiego jest oparta na zasadzie winy. co nie jest korzystnym rozwiązaniem dla poszkodowanych pasażerów.

Cechą szczególną omawianej regulacji konwencyjnej jest ponadto ustanowienie granicy odpowiedzialności przewoźnika morskiego z tego tytułu, czego nie przewiduje ani kodeks cywilny, ani ustawa - Prawo przewozowe z 1984 r. Wynikało to z dominującego wpływu przewoźników morskich na ostateczne ustalenia Konwencji Ateńskiej z 1974 r. W wersji tej konwencji zmienionej przez protokół londyński z 1976 r. granica ta jest określona jako równowartość 46 666 specjalnych jednostek obliczeniowych, zwanych SDR, co obecnie oznacza kwotę o równowartości ok. 70 tys. USD. W prawie wewnętrznym może być


ustalona wyższa granica odpowiedzialności przewoźnika morskiego za śmierć, uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia pasażera, ale polski kodeks morski nie zawiera w tej kwestii odmiennych postanowień. Przepisy tego kodeksu zobowiązują przewoźników podejmujących się przewozu pasażerów statkami o polskiej przynależności do posiadania ubezpieczenia odpowiedzialności za szkody na osobie pasażera do wysokości sum określonych przy zastosowaniu ustaleń Konwencji Ateńskiej. Przewoźników przewożących statkami o obcej przynależności wskazany obowiązek dotyczy jedynie w razie przewozu wykonywanego na obszarze RP lub między portami polskimi. Dowodem spełnienia tego obowiązku jest polisa lub certyfikat ubezpieczeniowy stwierdzający zawarcie umowy ubezpieczenia, który to dokument powinien znajdować się na statku. Bez takiego ubezpieczenia przewóz osób przez przewoźników morskich jest zabroniony. Wprowadzenie tych wymagań w zakresie ubezpieczenia odpowiedzialności było podyktowane troską o interesy potencjalnych poszkodowanych pasażerów, korzystających z usług armatorów statków rybackich lub sportowych. którzy nie mając takiego ubezpieczenia, podejmowali się w przeszłości przewozu osób w celach turystycznych lub rekreacyjnych zwłaszcza w sezonie letnim.

Przedstawione ustalenia Konwencji Ateńskiej są krytycznie oceniane w nauce prawa ze względu na wprowadzenie zbyt korzystnych dla przewoźników morskich reguł ich odpowiedzialności za życie i zdrowie pasażerów, często stawiających tych ostatnich w bardzo trudnej sytuacji dowodowej. Nacisk opinii publicznej domagającej się zapewnienia odpowiedniej ochrony prawnej życia i zdrowia pasażerów statków morskich spowodował przyjęcie protokołu z 2002 r. do Konwencji Ateńskiej. Przewiduje on korzystniejszą dla pasażerów, bo opartą na zasadzie ryzyka, odpowiedzialność przewoźnika morskiego śmierć, uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia pasażerów przewożonych morzem, a także podwyższa kwotowe granice jego odpowiedzialności i wymaga jej obowiązkowego ubezpieczenia. Ratyfikacja (ego protokołu potrwa jeszcze długo. Przy tym warto pokreślić, że tylko państwa wysoko rozwinięte są zainteresowane tego rodzaju zwiększeniem ochrony prawnej pasażerów statków morskich.

Omówiona kwotowa granica odpowiedzialności za szkody osobowe pasażerów przewożonych morzem ma swoją genezę w rozwiązaniach przyjętych przed laty dla transportu lotniczego. Już Konwencja Warszawska z 1929 r. wprowadziła w zakresie międzynarodowego przewozu lotniczego kwotowe ograniczenie odpowiedzialności przewoźnika lotniczego za szkodę na osobie pasażera do wysokości 125 tys. franków Poincarego, czyli kwoty o równowartości ok. 8 300 USD. Po zmianach dokonanych przez Protokół Haski z 1955 r. omawiana granica została podniesiona do 250 tys. franków złotych, czyli kwoty o równowartości ok. 16 600 USD. Wskazane granice odpowiedzialności oznaczają daleko posuniętą ochronę interesów przewoźników lotniczych, co od dawna jest poddawane krytyce, a przy tym wywołuje zasadniczą rozbieżność stanowisk. Ta

342 Rozdział 10

krytyka i spory sądowe na tym tle doprowadziły do podpisania Porozumienia Montrealskiego z 1966 r. między amerykańskimi liniami lotniczymi a przewoźnikami z innych państw latającymi na liniach do Stanów Zjednoczonych. Dzięki temu w drodze specjalnych ustaleń umownych z pasażerami korzystającymi z przewozu na tych liniach odpowiedzialność przewoźników lotniczych została wówczas podniesiona do kwoty 75 tys. USD (łącznie z opłatami i kosztami sądowymi) lub 58 tys. USD (jeśli opłaty i koszty sądowe były odrębnie zasądzane).

Dalsze zmiany w zakresie kwotowych ograniczeń odpowiedzialności przewoźnika lotniczego za szkody na osobie pasażera wprowadził Protokół Gwatemalski z 1971 r. zmieniający Konwencję Warszawską, ale nie wszedł on w życie głównie z powodu braku ratyfikacji przez USA. Niepowodzenie spotkało także ustalenia czterech Protokołów Montrealskich z 1975 r., których Polska nie podpisała. Tylko trzy z nich weszły w życie.

W konsekwencji przedstawionych zmian w systemie norm międzynarodowego prawa lotniczego opartego na Konwencji Warszawskiej istnieje daleko posunięte zróżnicowanie granic odpowiedzialności przewoźników lotniczych za szkody na osobie pasażera. Zależy ono od tego, jaka jest trasa przewozu ustalona w umowie przewozu, czy dany międzynarodowy przewóz lotniczy ma związek z terytorium USA, czy przewoźnik lotniczy jest związany którymś z dobrowolnych porozumień zawartych przez przewoźników lotniczych pod auspicjami 1ATA, oraz którą wersją aktów systemu warszawskiego jest związane dane państwo. Ten stan rzeczy doprowadził do przyjęcia Konwencji Montrealskiej z 1999 r., która została w znacznej mierze oparta na Konwencji Warszawskiej, ale wprowadziła istotne zmiany w zasadach odpowiedzialności przewoźnika lotniczego za szkody osobowe pasażera. Konwencja ta przewiduje wprowadzenie reżimu obiektywnej odpowiedzialności przewoźnika lotniczego dla dochodzenia roszczeń odszkodowawczych z tytułu śmierci, uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia pasażera, jeśli nie przewyższają one kwoty 100 tys. SDR, czyli kwoty o równowartości ok. 150 tys. USD. Przy tym szkody osobowe mogą tutaj objąć także urazy psychiczne, jeśli zostały one spowodowane przez stan zdrowia poszkodowanego pasażera. Trzeba podkreślić, że przewoźnik lotniczy nic może wyłączyć ani ograniczyć swojej odpowiedzialności w tym zakresie. Jego uwolnienie od tej odpowiedzialności opartej na zasadzie ryzyka może nastąpić tylko w razie udowodnienia, że szkodę spowodowało lub przyczyniło się do niej niedbalstwo albo inne niewłaściwe działanie poszkodowanego albo innej osoby dochodzącej roszczeń z tytułu szkody w razie śmieci pasażera. Natomiast w przypadku szkód przewyższających 100 tys. SDR znajduje zastosowanie reżim odpowiedzialności oparty na zasadzie winy, dopuszczający nieograniczoną odpowiedzialność przewoźnika lotniczego za szkody osobowe pasażera w części przewyższającej wymienioną kwotę. W tym zakresie przewoźnik


lotniczy może uwolnić się od odpowiedzialności przez udowodnienie braku swojej winy albo osób za niego działających, bądź przez wykazanie, że szkoda została spowodowana wyłącznie z winy osoby trzeciej.

Przepisy prawa lotniczego z 2002 r. odsyłające do zasad określonych w umowach międzynarodowych ratyfikowanych przez Polskę w kwestii odpowiedzialności przewoźnika lotniczego za szkody w przewozie pasażerów, przewidują możliwość wydania fakultatywnego rozporządzenia dotyczącego szkód na osobie pasażera. Rozporządzenie to może uznać jako obowiązujący system umożliwiający zapewnienie odszkodowań powyżej kwot należnych od przewoźnika lotniczego za odpowiednią dopłatą do opłaty przewozowej, pobieraną przez przewoźnika lotniczego na rzecz takiego systemu. Są to zagadnienia będące tzw. materią ustawową i powinny być unormowane bezpośrednio w ustawie, a nie w opartym na niej rozporządzeniu. Taki akt* wykonawczy nie został dotychczas wydany.

W kwestii odpowiedzialności przewoźników lotniczych za szkody osobowe należy podkreślić, że we wszystkich państwach członkowskich UE znajduje bezpośrednie zastosowanie rozporządzenie nr 889/2002/WE z 2002 r. zmieniające rozporządzenie nr 2027/97/WE w sprawie odpowiedzialności przewoźnika lotniczego z tytułu wypadków lotniczych. Rozporządzenie to wprowadziło na terytorium Wspólnoty niektóre ustalenia Konwencji Montrealskiej, mając na celu zapewnienie właściwego poziomu odszkodowań w razie wypadków lotniczych oraz ujednolicenie postępowań umacniających ochronę pasażerów i ich rodzin. Obecnie więc każdy przewoźnik lotniczy Wspólnoty powinien być ubezpieczony w wysokości zapewniającej, że wszystkie osoby upoważnione do odszkodowania będą mogły je otrzymać w pełnej wysokości. Przewoźnicy ci są też zobowiązani do wypłaty zaliczki na poczet odszkodowania w wysokości nie niższej niż równowartość 16 tys. SDR, tj. ok. 24 tys. USD w przypadku śmierci pasażera, a w razie innych szkód osobowych - w wysokości koniecznej na pokrycie najpilniejszych wydatków, proporcjonalnie do doznanych trudności. Wypłata zaliczki powinna nastąpić niezwłocznie, ale nie później niż w ciągu 15 dni od zidentyfikowania osoby fizycznej uprawnionej do odszkodowania. Omawiany akt prawa pochodnego UE zobowiązuje wszystkich przewoźników lotniczych sprzedających przewozy lotnicze we Wspólnocie do odpowiedniego udostępniania pasażerom informacji dotyczących odpowiedzialności z tytułu przewozu pasażerów i ich bagażu. W tym celu wykorzystywany jest załącznik do powołanego rozporządzenia, będący wyciągiem z zasad odpowiedzialności stosowanych przez przewoźników lotniczych Wspólnoty, zgodnie z prawem wspólnotowym i Konwencją Montrealską.

Trzeba wspomnieć, że obecnie również w międzynarodowym transporcie kolejowym występuje kwotowe ograniczenie odpowiedzialności za śmierć, zranienie lub wszelkie inne naruszenie fizycznego lub psychicznego zdrowia

344 Rozdział 10

podróżnych. Reguluje to załącznik A do konwencji o międzynarodowym przewozie kolejami (COTIF) z 1980 r., zmienionej Protokołem z 1999 r. Załącznik ten, zwany skrótem CIV, zawiera przepisy ujednolicone o umowie międzynarodowego przewozu osób kolejami. Wskazane przepisy ustalają odpowiedzialność przewoźnika kolejowego za szkody powstałe w razie śmierci, zranienia lub innego naruszenia stanu zdrowia podróżnego, spowodowane w wyniku wypadku związanego z ruchem kolejowym, powstałego podczas przebywania podróżne' go w wagonie albo przy wsiadaniu lub wysiadaniu z wagonu. Jest to odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, od której zwalniają okoliczności ujęte w sposób zbliżony do wyżej omówionych przyczyn egzoneracyjnych ustalonych w art, 435 k.c. W razie śmierci podróżnego CIV przewiduje przysługiwanie odszko^ dowania obejmującego koszty przewozu zwłok i pogrzebu oraz inne niezbędne wydatki. W razie zaś zranienia podróżnego oraz wszelkiego innego naruszenia stanu jego zdrowia przepisy CIV są podstawą domagania się odszkodowania obejmującego koszty leczenia i przewozu oraz inne niezbędne koszty, a także zadośćuczynienie za utratę zdolności do pracy oraz straty spowodowane potrzebami zwiększonymi w wyniku wypadku. Jednocześnie jednak CIV ustalił pierwotnie górną granicę omawianego odszkodowania w wysokości 70 tys. SDR, co oznaczało kwotę o równowartości ok. 105 tys. USD. Jednak protokół z 1999 r. podniósł tę granicę do 175 tys. SDR, czyli kwoty ok. 262 tys- USD jako kwoty jednorazowej lub renty rocznej odpowiadającą tej sumie. Prawo krajowe może określać wysokość należnego w takiej sytuacji odszkodowania, ale jego granica nie może być niższa niż ustalenie konwencyjne.

Natomiast żadnych ograniczeń wysokości odszkodowania nie ma w przypadku szkód osobowych pasażerów przewożonych transportem konnym. Ma to pewne znaczenie w turystyce w związku ze sporym zainteresowaniem przewozami rckreacyjno-poznawczymi dorożkami lub wozami konnymi, czy saniami zwłaszcza w miejscowościach turystycznych i uzdrowiskowych. Znajduje wtedy zastosowanie art. 415 k.c. jako najbardziej ogólna podstawa odpowiedzialności deliktowej, gdyż żaden inny przepis tytułu VI księgi trzeciej kx. o czynach niedozwolonych nie wchodzi tutaj w rachubę. Środki transportowe typu zaprzęgowego nie są z natury rzeczy mechanicznymi środkami komunikacji poruszanymi za pomocą sił przyrody.

10.8. Odpowiedzialność przewoźnika za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy przewozu osób

Mająca jedynie posiłkowe znaczenie regulacja umowy przewozu w kodeksie cywilnym zawiera tylko dwa artykuły dotyczące odpowiedzialności kontraktowej przewoźnika w zakresie przewozu osób. Pomijają one zagadnienia odpowiedzialności za opóźnienie w przewozie podróżnego, chociaż nieterminowość


przewozów pasażerskich to od lat bardzo poważny problem społeczny w Polsce, który powoduje negatywne skutki w wielu dziedzinach życia.

Dla kwestii odpowiedzialności kontraktowej przewoźnika z tytułu umowy przewozu osób w zakresie podstawowych rodzajów transportu znaczenie ma prawo przewozowe z 1984 r. Poza odrębnie unormowanym przewozem morskim i lotniczym oraz pozbawionym szczególnej regulacji ustawowej przewozem konnym, to właśnie prawo przewozowe z 1984 r. wyznacza zakres roszczeń kontraktowych, z jakimi poszkodowany podróżny może wystąpić do przewoźnika kolejowego, samochodowego oraz działającego w komunikacji miejskiej lub żegludze śródlądowej. Jednym z takich roszczeń kontraktowych jest roszczenie odszkodowawcze z tytułu przedwczesnego odjazdu środka transportowego. Omawiana regulacja prawa przewozowego dotyczy z natury rzeczy tylko komunikacji regularnej, czyli prowadzonej według rozkładu jazdy podanego do wiadomości publicznej. Tego rodzaju sytuacje naruszenia rozkładu jazdy nie zdarzają się często i występują głównie w międzymiastowej komunikacji autobusowej oraz komunikacji miejskiej. Trudności dowodowe powodują, że poszkodowani niedoszli podróżni z reguły rezygnują z dochodzenia omawianego roszczenia. Realne jest tylko dochodzenie tego rodzaju roszczenia przez organizatora przewozu grupowego.

Tylko nieco większe znaczenie praktyczne mają roszczenia odszkodowawcze wynikające z opóźnionego przyjazdu lub odwołania regularnie kursującego środka transportowego. Przepisy prawa przewozowego z 1984 r. uzależniają przysługiwanie tego rodzaju roszczenia od powstania szkody z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika. Wykazanie tej przesłanki odpowiedzialności przewoźnika jest bardzo trudne, gdyż poszkodowany podróżny nie ma wglądu w skomplikowaną z reguły działalność jednostek organizacyjnych poszczególnych przewoźników. Zatrzymanie pijanego kierowcy autobusu, maszynisty pociągu, czy kapitana statku żeglugi śródlądowej, jeśli spowoduje opóźniony przyjazd lub odwołanie kursu danego środka transportowego, jest takim ewidentnym, ale na szczęście rzadko zdarzającym się przykładem sytuacji, w której jest realne dochodzenie analizowanego roszczenia. W innych zaś przypadkach udowodnienie, że opóźniony przyjazd lub odwołanie środka transportowego były zawinione przez przewoźnika, jest bardzo utrudnione, co czyni odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną podróżnym tymi działaniami po prostu iluzoryczną. Nawet dochodzenie omawianego roszczenia odszkodowawczego przez organizatora przewozu grupowego nie stwarza wielkich szans na wygranie sprawy.

W przewozach pasażerów morzeni brak jest szczególnych regulacji prawnych dotyczących odpowiedzialności przewoźnika za punktualność przewozu. Tego zagadnienia nie reguluje ani kodeks morski, ani Konwencja Ateńska. W konsekwencji znajdują wtedy zastosowanie ogólne zasady odpowiedzialno-

346 Rozdział 10

ści kontraktowej ustalone w kodeksie cywilnym. Stwarza to możliwość umownego wyłączenia tej odpowiedzialności przez zamieszczenie odpowiedniej klauzuli na bilecie lub w ogólnych warunkach przewozu ustalonych przez danego przewoźnika morskiego. Nie dotyczy to winy umyślnej przewoźnika morskiego. Z omawianym zagadnieniem wiążą sic ustalenia k.m., umożliwiające pasażerowi odstąpienie od umowy przewozu morzem w sytuacji, gdy statek pasażerski nie wyruszył w drogę najpóźniej w ciągu 3 dni, a inny statek w ciągu 7 dni od zapowiedzianego terminu rozpoczęcia podróży. Ze specyficznych cech żeglugi morskiej wynika też regulacja zobowiązująca w razie niemożności kontynuowania rejsu lub osiągnięcia miejsca przeznaczenia z powodu przeszkód lokalnych, aby przewoźnik morski na żądanie pasażera zwrócił odpowiednią część opłaty za przewóz albo na swój koszt przewiózł pasażera do portu przeznaczenia pierwszym stosownym statkiem lub innym środkiem transportu.

Natomiast w przewozach lotniczych kwestii opóźnienia w przewozie pasażerów dotyczą przepisy Konwencji Warszawskiej, ustalające zasadę domniemania winy w zakresie odpowiedzialności przewoźnika lotniczego za szkodę wynikłą z opóźnienia w przewozie powietrznym. Przepisy te były różnie interpretowane, ale zawsze to na poszkodowanym pasażerze ciąży udowodnienie, że określone opóźnienie doprowadziło do szkody i było bezpośrednim jej powodem. W praktyce zdarzają się roszczenia z tego tytułu nie tylko o zwrot rzeczywistych wydatków, ale wyjątkowo również o wyrównanie utraconych korzyści, gdy np. opóźnienie samolotu jest powodem niezdążenia artysty na koncert i w konsekwencji prowadzi do utraty umówionej gaży za występ. Przewoźnik lotniczy może zwolnić się od tej odpowiedzialności, jeśli wykaże podjęcie wszelkich niezbędnych środków dla uniknięcia szkody.

W znacznym stopniu inaczej zagadnienia te są unormowane w Konwencji Montrealskiej, która umożliwia przewoźnikowi lotniczemu uniknięcie omawianej odpowiedzialności, jeżeli udowodni, że w celu uniknięcia szkody podjął wszelkie środki, jakich można było rozsądnie oczekiwać. To bardziej elastyczne i realistyczne ustalenie niż w Konwencji Warszawskiej jest zdecydowanie korzystniejsze dla przewoźników lotniczych. W ich też interesie leży przewidziane w Konwencji Montrealskiej ograniczenie odpowiedzialności za szkody spowodowane wskutek opóźnienia w przewozie pasażerów do kwoty 4150 SDR w stosunku do każdego pasażera, czyli ok. 6225 USD.

Omawiana konwencja nie reguluje sytuacji, w której pasażer z potwierdzoną rezerwacją stawiający się na czas do odprawy nie zostaje zabrany na pokład samolotu z powodu braku miejsc w wyniku tzw. overbookingu. Można to traktować jako szczególny rodzaj opóźnienia w przewozie pasażerów lub jako niewywiązanie się przewoźnika z umowy i w konsekwencji występuje wtedy zbieg norm, umożliwiający pasażerowi domaganie się odszkodowania z dwóch


różnych tytułów. Problematyka ta jest objęta rozporządzeniem nr 261/2004/WE ustanawiającym wspólne zasady odszkodowania i pomocy dla pasażerów w przypadku odmowy przyjęcia na pokład albo odwołania lub dużego opóźnienia lotów, omówionym już częściowo w punkcie 4 rozdziału 9 podręcznika.

Powołane rozporządzenie zobowiązuje przewoźników lotniczych w przypadku odmowy przyjęcia pasażerów na pokład wbrew ich woli do niezwłocznego wypłacenia im odszkodowania oraz udzielenia odpowiedniej pomocy. Pomoc ta obejmuje bezpłatne posiłki i napoje, zakwaterowanie w hotelu i transport między lotniskiem a hotelem lub innym miejscem zakwaterowania oraz dwie rozmowy telefoniczne, dwa dalekopisy, dwa faksy lub c-maile. W ramach tej pomocy mieści się też przyznane pasażerowi prawo wyboru między zwrotem pełnego kosztu biletu. lotem powrotnym do pierwszego miejsca odlotu albo zmianą planu podróży do miejsca docelowego. Natomiast prawo do odszkodowania zależy w omawianej sytuacji od długości lotu i obejmuje odszkodowanie w wysokości:

• 250 euro dla wszystkich lotów o długości do 1500 km; • 400 euro dla wszystkich lotów wewnątrzwspólnotowych dłuższych niż 1500

km oraz wszystkich innych lotów o długości od 1500 km do 3500 km; • 600 euro dla wszystkich lotów na trasach powyżej 3500 km poza UE.

Odszkodowania te mogą być zmniejszone o 50% w razie zaoferowania przez przewoźnika lotniczego pasażerom zmiany planu podróży do miejsca docelowego na alternatywny lot. Pasażerom przysługują też odpowiednie formy pomocy w razie znacznego opóźnienia lotu w stosunku do planowanego startu.

Dalsze roszczenia odszkodowawcze z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy przewozu osób mogą wiązać się z rzeczami zabieranymi ze sobą przez podróżnych do środków transportowych. Generalnie rzeczy te dzielą się na bagaż podręczny, zwany też bagażem ręcznym, oraz przesyłki bagażowe, czyli rzeczy powierzane przewoźnikowi do przewozu w związku z przewozem pasażerskim na podstawie odrębnej umowy przewozu. Bagaż podręczny powinien być w istocie rozumiany szeroko, obejmując:

• walizki, torby, plecaki itp. opakowania rzeczy zabieranych ze sobą w podróż;

• rzeczy przewożone przez podróżnego na sobie (zwłaszcza ubranie, rzeczy osobiste, okulary, aparat słuchowy, peruka, proteza);

• rzeczy przewożone przez podróżnego ze sobą (jak parasol, laska, kule do chodzenia, kijki narciarskie, czy turystyczne), o ile dana kategoria przedmiotów jest dopuszczona do określonego rodzaju przewozu;

• małe zwierzęta domowe zabrane przez podróżnego, jeśli ich przewóz nie jest zakazany. W sprawach przewozu bagażu k.c. odróżnia bagaż przewożony przez po

dróżnego ze sobą od bagażu powierzonego przewoźnikowi. Zasadą jest przy

348 Rozdział 10

tym, że za bagaż przewożony przez podróżnego ze sobą przewoźnik ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika. Co do bagażu powierzonego przewoźnikowi zaś przepisy kodeksowe odsyłają do zasad odpowiedzialności przewidzianych dla przewozu rzeczy. Ponadto przepisy te ustalają roczny termin przedawnienia roszczeń z umowy przewozu osób, liczony od dnia wykonania przewozu, a gdy przewóz nie został wykonany - od dnia, kiedy miał być wykonany. Wobec obowiązywania w tych kwestiach licznych przepisów przewozowych szczególnych wskazane regulacje kodeksowe nie mają znaczenia praktycznego.

W kwestiach przewozu bagażu prawo przewozowe z 1984 r. ustala, że za rzeczy przewożone ze sobą pod nadzorem podróżnego przewoźnik ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy szkoda powstała z jego winy. Wystarcza najmniejszy stopień winy przewoźnika, ale udowodnienie tego nie jest sprawą prostą. Tylko w razie zniszczenia lub uszkodzenia bagażu w wypadku, któremu uległ dany środek transportowy, kwestie dowodowe nie stwarzają większego problemu. Wtedy bowiem wina przewoźnika jest z reguły oczywista, a przy tym roszczenie odszkodowawcze może być dochodzone w ramach reżimu odpowiedzialności deliktowej.

Inna sytuacja występuje, gdy podróżny umieści przewożone ze sobą rzeczy w miejscu wskazanym przez przewoźnika lub na ten cel przeznaczonym, nie mając możliwości sprawowania nad nimi nadzoru. Tak jest w razie umieszczenia bagażu w zamykanym schowku w autobusie komunikacji międzymiastowej albo w specjalnym bagażniku na narty znajdującym się z tyłu autobusu. Zgodnie z ustaleniami prawa przewozowego przewoźnik odpowiada za takie rzeczy podróżnego jak za przesyłkę. Oznacza to istnienie odpowiedzialności kontraktowej opartej na zasadzie ryzyka. Od tej odpowiedzialności zwalniają przewoźnika trzy ogólne przyczyny egzoneracyjne: siła wyższa, właściwości rzeczy stanowiących przesyłkę oraz okoliczności leżące po stronie podróżnego, nie wywołane winą przewoźnika. Ponadto jednak powołane przepisy przewidują zwolnienie przewoźnika od odpowiedzialności także wtedy, jeśli utrata, ubytek lub uszkodzenie przesyłki powstały z jednej ze szczególnych okoliczności zwalniających, do jakich zaliczono m.in. brak, niedostateczność lub wadliwość opakowania, jak też oddanie do przewozu rzeczy wyłączonych z przewozu lub przyjmowanych na warunkach szczególnych. Powoduje to znaczne ograniczenie zakresu odpowiedzialności przewoźnika i to tym bardziej, że wykazanie przezeń samej tyiko możliwości powstania szkody wskutek tego rodzaju szczególnej przyczyny powoduje istnienie domniemania prawnego, iż szkoda z takiej przyczyny wynikła. W rezultacie następuje więc przerzucenie ciężaru dowodu na poszkodowanego, który musi próbować obalić wskazane domniemanie.

Powyższe zasady odpowiedzialności kontraktowej przewoźnika jak za przesyłkę znajdują zastosowanie do sytuacji, gdy podróżny korzysta z pomieszczc-

Odpowiedzialność cywilna w turystyce i rekreacji 3 .

nia przeznaczonego do spania w środku transportowym należącym do odrębnego przedsiębiorstwa eksploatującego przystosowane w ten sposób środki transportowe. Przepisy omawianej ustawy ograniczają wskazaną odpowiedzialność prowadzącego takie przedsiębiorstwo jedynie do rzeczy zazwyczaj wnoszonych do takich pomieszczeń. Należy uznać, że obejmuje to nie tylko wagony sypialne, ale również wagony z miejscami do leżenia, gdyż te tzw. kuszetki służą przecież także do spania, choć w gorszych warunkach. Prawo przewozowe nic definiuje pojęcia rzeczy zazwyczaj wnoszonych do pomieszczeń przeznaczonych do spania w środkach transportowych, a w nauce prawa wyrażono pogląd, że kryteria ocen w tym zakresie mogą zmieniać się z upływem czasu. W rozumieniu omawianych przepisów zdaniem A. Kolarskiego nie są takimi rzeczami pieniądze, papiery wartościowe i cenne przedmioty, chociaż w praktyce zwłaszcza pieniądze z reguły są wnoszone przez osoby korzystające z pomieszczeń przeznaczonych do spania w środkach transportowych. Bardziej przekonujące jest stanowisko M. Nesterowicza, że rzeczy zazwyczaj wnoszone to rzeczy osobistego użytku, w tym również cenny zegarek, czy złote kolczyki, pierścionek lub obrączka służące do codziennego użytku, a także sprzęt turystyczny lub sportowy, aparat fotograficzny, kamera filmowa, radio itp. Trzeba podkreślić, że za inne rzeczy niż zazwyczaj wnoszone do tego rodzaju pomieszczeń w środkach transportowych prowadzący przedsiębiorstwo eksploatujące takie środki ponosi odpowiedzialność jedynie w razie przyjęcia rzeczy na przechowanie, co w praktyce nie występuje, albo gdy szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa prowadzącego takie przedsiębiorstwo lub osoby przezeń zatrudnionej.

Zgodnie z ustaleniami prawa przewozowego z 1984 r. wysokość odszkodowania za utracony lub uszkodzony bagaż podróżnego, należnego od przewoźnika lub prowadzącego przedsiębiorstwo eksploatujące środki transportowe z pomieszczeniami do spania, nie może przewyższać zwykłej wartości rzeczy. Przy tym przedsiębiorcy ci zasadniczo nie ponoszą odpowiedzialności za utratę lub uszkodzenie pieniędzy, papierów wartościowych, kosztowności, przedmiotów mających wartość naukową lub artystyczną oraz innych cennych przedmiotów. Tylko w razie przyjęcia tego rodzaju rzeczy na przechowanie, co przecież się nie zdarza, oraz w wypadku wyrządzenia szkody z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa takich przedsiębiorców lub osób u nich zatrudnionych podróżni mogą dochodzić omawianych roszczeń odszkodowawczych. Nie sposób uznać tych ustaleń za korzystne dla poszkodowanych podróżnych. Trzeba jeszcze dodać, że w grupowych przewozach osób dochodzenie wyżej omówionych roszczeń odszkodowawczych dotyczących utraty, ubytku lub uszkodzenia bagażu należy do poszczególnych uczestników tego rodzaju przewozu.

Odrębnie są uregulowane roszczenia kontraktowe dochodzone w razie przewozu drogą morską pasażera i jego bagażu. W tych kwestiach k.m. prze-

350 Rozdział 10

widuje, że przewoźnik morski ponosi odpowiedzialność za szkody w bagażu pasażera na podstawie ustaleń Konwencji Ateńskiej. Zasady tej odpowiedzialności są przy tym ujęte we wskazanej konwencji w sposób analogiczny, jak w odniesieniu do odpowiedzialności przewoźnika morskiego za śmierć, uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia pasażera, co zostało przedstawione powyżej. Należy tylko dodać, że przewoźnik morski odpowiada za utratę lub uszkodzenie pieniędzy, papierów wartościowych lub kosztowności jedynie w razie przyjęcia ich do depozytu w celu przechowania. Nawet jednak wtedy występuje granica odpowiedzialności, która została określona na 1200 SDR, czyli ok. 1800 USD. Tylko w razie przewozu statkiem morskim pojazdu w charakterze bagażu ta granica odpowiedzialności jest wyższa i wynosi 3333 SDR. tj. ok. 5 tys. USD. Natomiast w wypadku utraty lub uszkodzenia bagażu kabinowego omawiana granica jest znacznie niższa, gdyż odszkodowanie z tego tytułu nie może w żadnym wypadku przekroczyć 853 SDR, tj- ok. 1280 USD.

W sposób szczególny jest też unormowana kwestia odpowiedzialności kontraktowej przewoźnika lotniczego za szkody w przewozie pasażerów i ich bagażu. Prawo lotnicze z 2002 r. odsyła do zasad określonych w umowach międzynarodowych ratyfikowanych przez Polskę także w kwestiach odpowiedzialności za szkody w przewozie bagażu. Przy tym przewiduje się stosowanie postanowień tych umów również do odpowiedzialności przewoźnika lotniczego za szkody w przewozie międzynarodowym niepodlegającym tym umowom, jeśli dany przewóz rozpoczyna się lub kończy na terytorium Polski lub odbywa się z wykonywaniem tzw. lądowania handlowego na tym terytorium. Ponadto przepis ten nakazuje stosowanie wskazanych ustaleń międzynarodowych także do odpowiedzialności przewoźnika lotniczego za szkody w przewozie krajowym pasażerów i bagażu. Trzeba też wspomnieć, że minister właściwy do spraw transportu został upoważniony do wydania fakultatywnego rozporządzenia, które może określić tryb reklamacji i zgłaszania roszczeń wobec przewoźników lotniczych w przypadkach powstania szkód w przewozie lotniczym.

Konwencja Warszawska odróżnia bagaż zarejestrowany, zwany w języku angielskim checked baggage lub registered luggage, od bagażu niezarejestro-wanego, pozostającego pod opieką pasażera, nazywanego często bagażem kabinowym („cabin baggage")- W przybliżeniu odpowiada to podziałowi na przesyłki bagażowe i rzeczy zabrane ze sobą przez podróżnego do środka transportowego, dokonanemu przez prawo przewozowe z 1984 r. Sprawę nieco komplikuje fakt, że regulaminy niektórych przewoźników lotniczych przewidują ważenie oraz wpisywanie do dokumentów przewozowych także bagażu kabino-w-ego. co jest cechą specyficzną przewozu bagażu transportem lotniczym, podobnie jak daleko idące ograniczenia co do zawartości bagażu niezarejestrowa-nego, wprowadzane ze względu na bezpieczeństwo lotów. W terminologii IATA pojęcie bagażu generalnie obejmuje zarówno bagaż zarejestrowany, jak i kabi-


nowy. Niezależnie od tego podziału bagażu regulaminy i taryfy przewoźników lotniczych przewidują istotne odróżnienie bagażu przewożonego jako bezpłatny (Jree baggage allowance) oraz tzw, nadwyżki bagażowej (excess baggage), za której przewóz pobierana jest dodatkowa opłata, uzależniona od przekroczenia określonej masy bagażu zarejestrowanego lub liczby jego pakunków.

Konwencja Warszawska w odniesieniu do międzynarodowego przewozu lotniczego ustaliła zasadę odpowiedzialności przewoźnika za szkodę w razie zniszczenia, zagubienia lub uszkodzenia bagażu przyjętego do przewozu, tj. bagażu zarejestrowanego, jeśli zdarzenie powodujące szkodę miało miejsce podczas przewozu powietrznego. Omawiana umowa międzynarodowa wprowadziła też zasadę odpowiedzialności przewoźnika lotniczego za szkodę wynikłą z opóźnienia w przewozie powietrznym bagażu. Szkoda ta polega na koniecznych wydatkach na zakup niezbędnych rzeczy podczas pozostawania pasażera bez bagażu. Rodzaj i wartość zakupionych w tej sytuacji przedmiotów zależy od sytuacji poszkodowanego pasażera i podlega weryfikacji przez przewoźnika lotniczego, który oczywiście inaczej traktuje turystę pozbawionego niezbędnej odzieży lub specjalistycznego sprzętu niż pasażera powracającego do miejsca stałego zamieszkania. Wskazane ustalenia należy oceniać w świetle postanowienia omawianej konwencji, umożliwiającego przewoźnikowi lotniczemu zwolnienie się od odpowiedzialności przez wykazanie, że zostały przedsięwzięte wszelkie niezbędne środki dla uniknięcia szkody lub że niemożliwe było takie środki zastosować. Zastosowana tutaj zasada domniemania winy jest ograniczona przez wskazanie szeroko ujętych okoliczności, których wykazanie przez przewoźnika lotniczego powoduje zwolnienie go z odpowiedzialności kontraktowej w zakresie przewozu bagażu zarejestrowanego. Natomiast w przypadku szkód w bagażu kabinowym niejasne ustalenia Konwencji Warszawskiej są rozumiane jako konieczność udowodnienia winy przewoźnika.

Konwencja Warszawska przewiduje kwotowe ograniczenia zakresu odpowiedzialności przewoźnika lotniczego za bagaż. W odniesieniu do bagażu zarejestrowanego ustalona granica odszkodowania to 250 franków, tj. ok. 20 USD za kilogram, a co do bagażu kabinowego będącego pod nadzorem pasażera ta granica wynosi 5 tys. franków, tj. ok. 400 USD w stosunku do jednego pasażera. Dodatkowo pasażer może złożyć za specjalną dopłatą deklarację interesu w dostarczeniu bagażu zarejestrowanego i wówczas odpowiedzialność przewoźnika lotniczego sięga do wysokości zadeklarowanej kwoty. Niektórzy przewoźnicy lotniczy stosują wyższe limity odszkodowań za bagaż pasażerów niż wyżej omówione.

Konwencja Montrealska w znacznej części zmodyfikowała powyższe ustalenia dotyczące odpowiedzialności przewoźnika lotniczego za bagaż. Konwencja ta posługuje się ogólnym terminem „bagaż" na łączne określenie bagażu zarejestrowanego oraz bagażu niezarejestrowanego. W kwestiach odpowiedział-

352 Rozdział 10

ności przewoźnika za bagaż niezarejcstrowany konwencja przesądza tę odpowiedzialność w razie zniszczenia, zaginięcia lub uszkodzenia tego bagażu na pokładzie statku powietrznego lub podczas pozostawania pod opieką przewoźnika. Tylko wykazanie powstania szkody z naturalnych właściwości, jakości lub wad bagażu uwalnia od tej odpowiedzialności. Odpowiedzialność ta jest zobiektywizowana i występuje nawet w przypadku braku winy przewoźnika. Z kolei potwierdzając zasadę domniemania winy jako podstawę odpowiedzialności przewoźnika lotniczego w zakresie opóźnienia w przewozie bagażu, omawiana umowa międzynarodowa umożliwia przewoźnikowi uwolnienie się od tej odpowiedzialności w razie wykazania podjęcia przezeń wszelkich środków, jakich można było rozsądnie oczekiwać. Natomiast w przypadku bagażu kabinowego odpowiedzialność przewoźnika lotniczego jest oparta na zasadzie winy, przy czym obejmuje to winę osób działających w jego imieniu, jak np. personelu pokładowego w sytuacji, gdy podczas pomagania pasażerowi w ulokowaniu się w samolocie zostanie uszkodzony jego bagaż podręczny. Ponadto powołana konwencja wprowadza ograniczenie odpowiedzialności do 1 tys. SDR, tj. 1,5 tys. USD na każdego pasażera w razie zniszczenia, zagubienia, uszkodzenia lub opóźnienia w przewozie jego bagażu. Na wysokość odszkodowania nie ma wtedy wpływu wartość bagażu, ani wina przewoźnika lotniczego, czy jej brak. Pasażer może jednak w czasie oddawania bagażu przewoźnikowi złożyć specjalną deklaracje interesu w dostawie i z reguły uiścić dodatkową opłatę. Tego rodzaju fakultatywne rozszerzenie odpowiedzialności przewoźnika lotniczego za bagaż zarejestrowany stwarza pasażerowi możliwość dochodzenia odszkodowania do wysokości zadeklarowanej kwoty, chyba że przewoźnik wykaże niższą wartość danego bagażu niż zadeklarowana.

Ustalenia Konwencji Montrealskiej dotyczące odpowiedzialności za bagaż zostały włączone do omówionego wyżej rozporządzenia nr 889/2002/WE zmieniającego rozporządzenie nr 2027/97/WE w sprawie odpowiedzialności przewoźnika lotniczego z tytułu wypadków lotniczych. Miało to na celu wzmocnienie ochrony pasażerów i ujednolicenie zasad działania wszystkich przewoźników lotniczych Wspólnoty także w zakresie ich odpowiedzialności za bagaż. Powołane rozporządzenie odwołuje się w tym zakresie do zasad i limitów odpowiedzialności przewoźnika lotniczego ustalonych w Konwencji Montrealskiej, co znajduje wyraz w załączniku do tego rozporządzenia.

Należy ponadto wskazać szczególne regulacje prawne dotyczące dochodzenia roszczeń kontraktowych w zakresie międzynarodowego przewozu osób i bagażu kolejami. W tych kwestiach ustalenia CIV przewidują, że w razie odwołania pociągu lub utraty połączenia przez podróżnego przewoźnik kolejowy jest zobowiązany do poświadczenia tego faktu na bilecie. Ma to znaczenie dla odpowiedzialności przewoźnika kolejowego za szkody poniesione przez podróżnego wskutek odwołania pociągu, jego opóźnienia lub utraty połączenia.


jeśli w takiej sytuacji podróż nie mogła być kontynuowana tego samego dnia. Takie szkody obejmują rozsądnie poniesione koszty noclegu oraz powiadomienia osób oczekujących na podróżnego w miejscu przeznaczenia. Jest to odpowiedzialność na zasadzie ryzyka i przewoźnik jest od niej zwolniony w razie wystąpienia przyczyn egzoneracyjnych ustalonych przez CIV (m.in. w przypadku winy podróżnego).

Istotne znaczenie mają przepisy CIV określające zasady i zakres odpowiedzialności przewoźnika kolejowego za bagaż. Odróżniają one bagaż podręczny, przewożone zwierzęta, przesyłki bagażowe oraz pojazdy samochodowe i przyczepy przewożone przy okazji przewozu podróżnych. Bagaż podręczny mogą stanowić łatwo przenośne przedmioty zabrane przez podróżnego do wagonu osobowego, umieszczone nad i pod miejscem, które dany podróżny zajmuje, a niekiedy także w specjalnych przedziałach bagażowych, co bliżej określają ogólne warunki przewozu ustalone przez danego przewoźnika kolejowego. Takie ogólne warunki przewozu określają też wymagania w zakresie zabrania przez podróżnego ze sobą żywych zwierząt oraz nadania przesyłki bagażowej, jak również przewozu koleją pojazdu samochodowego i przyczepy przy okazji przewozu podróżnych.

Zgodnie z ustaleniami CIV w razie śmierci lub zranienia podróżnego za szkodę wynikłą wskutek uszkodzenia bądź całkowitej lub częściowej utraty rzeczy, które podróżny będący ofiarą wypadku miał przy sobie lub wiózł ze sobą jako bagaż podręczny, przewoźnik kolejowy ponosi odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Odnosi się to także do przewozu zwierząt przez podróżnego. Odszkodowanie jest wtedy ograniczone na mocy zmienionych w 1999 r. postanowień CIV do 1400 SDR na każdego podróżnego, tj. ok. 2100 USD. W innych zaś wypadkach uszkodzenia bądź całkowitej lub częściowej utraty bagażu podręcznego lub zwierząt, które podróżny przewoził kolejami pod swoim nadzorem, przewoźnik kolejowy odpowiada tylko za szkodę wynikłą z jego winy.

Przesyłka bagażowa zostaje przyjęta do międzynarodowego przewozu kolejami w zasadzie tylko za okazaniem biletu na przejazd ważnego co najmniej do stacji przeznaczenia takiej przesyłki. Wydawany wówczas podróżnemu kwit bagażowy stanowi dowód nadania przesyłki bagażowej oraz warunków jej przewozu. Wszyscy przewoźnicy kolejowi uczestniczący w przewozie danej przesyłki bagażowej na podstawie jednej umowy przewozu odpowiadają za wykonanie przewozu na całej trasie przewozu aż do wydania tej przesyłki- Jest to odpowiedzialność na zasadzie ryzyka za szkodę spowodowaną wskutek całkowitego lub częściowego zaginięcia lub uszkodzenia przesyłki bagażowej bądź opóźnionego jej wydania. Od omawianej odpowiedzialności przewoźnik kolejowy jest zwolniony, jeżeli szkoda nastąpiła z winy podróżnego, z powodu jego zlecenia nie wywołanego winą przewoźnika, z powodu wady własnej przesyłki bagażowej albo wskutek okoliczności, których kolej nie mogła uniknąć i których

3 5 4 Rozdział 10

skutkom nie mogła zapobiec, czyli w istocie wskutek tzw. siły wyższej. Sytuację prawną poszkodowanego podróżnego pogarsza to, źe omawiane przepisy CIV przewidują ponadto szczególne okoliczności zwalniające przewoźnika kolejowego od omawianej odpowiedzialności. Przy tym wykazanie możliwości wystąpienia tych okoliczności powoduje powstanie domniemania prawnego, że dana szkoda rzeczywiście wynikła z tego powodu.

Należy podkreślić, że przepisy CIV zmienione w 1999 r, przewidują różne kwotowe i wartościowe ograniczenia wysokości odszkodowania za całkowite lub częściowe zaginięcie bądź uszkodzenie przesyłki bagażowej oraz za opóźnienie w jej wydaniu. Są to bardzo szczegółowe ustalenia, określające maksymalne odszkodowanie za sztukę przesyłki bagażowej lub za każdy brakujący kilogram jej masy brutto. Odrębnie przy tym jest ustalone kwotowe ograniczenie odszkodowania w razie całkowitego lub częściowego zaginięcia pojazdu samochodowego przewożonego koleją przy okazji przewozu podróżnego. Nie może ono przekroczyć 8 tys. SDR, czyli ok. 12 tys. USD. Za rzeczy zaś pozostawione w takim pojeździe lub znajdujące się w bagażniku przymocowanym do niego (np. w bagażniku na narty) odpowiedzialność przewoźnika kolejowego zależy od wykazania jego winy. Łączne odszkodowanie za utratę lub uszkodzenie tych rzeczy jest ograniczone do kwoty 1400 SDR, tj. ok. 2100 USD.

10.9. Odpowiedzialność przedsiębiorcy hotelarskiego za rzeczy wniesione przez gości hotelowych

Świadczenie usług hotelarskich zawsze wiąże się z wnoszeniem różnych rzeczy do hoteli i innych obiektów hotelarskich przez gości hotelowych. Rzeczy te wymagają szczególnej ochrony prawnej, gdyż goście korzystający z usług hotelarskich sami nie mają możliwości sprawowania stałej pieczy nad rzeczami potrzebnymi im do codziennego użytku podczas czasowego pobytu w takich obiektach. Jest zaś uzasadnione, aby odpowiedzialność za utratę lub uszkodzenie rzeczy wniesionych przez gości hotelowych spoczywała na przedsiębiorcach świadczących usługi hotelarskie. Skoro jest to działalność zarobkowa przedsiębiorców hotelarskich, to niewątpliwie właśnie oni powinni ponosić ryzyko związane z możliwością powstania szkód w rzeczach wniesionych przez gości hotelowych. Dodatkowo przemawia za tym fakt, że personel hotelowy ma codzienny kontakt z tymi rzeczami.

Unormowanie w kodeksie cywilnym kwestii odpowiedzialności przedsiębiorców hotelarskich za rzeczy wniesione przez gości hotelowych jest pod wieloma względami szczególne. Mieści się ono w tytule XXIX księgi trzeciej tego kodeksu w ramach szerszej problematyki odpowiedzialności, prawa zastawu i przedawnienia roszczeń utrzymujących zarobkowo hotele i podobne zakłady. To szczególne uregulowanie zaostrza odpowiedzialność odszkodowawczą

Odpowiedzialność cywilna w turystyce i rekreacji 3 5 5

wskazanych przedsiębiorców w porównaniu z ogólnymi zasadami odpowiedzialności ustalonymi w tym kodeksie. Podobne rozwiązania są zresztą przyjęte również w ustawodawstwach innych państw. Wynika to z masowości usług hotelarskich, ich znaczenia społecznego dla rozwoju różnych form turystyki, a także z tradycji specjalnych regulacji prawnych tych zagadnień, wywodzącej się z prawa rzymskiego.

Minimalny zakres odpowiedzialności hotelarzy za rzeczy gości hotelowych określa Konwencja Europejska o odpowiedzialności osób utrzymujących hotele za rzeczy wniesione przez gości hotelowych z 1962 r. Polska ratyfikowała tę konwencję dopiero w 1997 r. i w następnym roku zostały do niej dostosowane unormowania kodeksu cywilnego w tym zakresie. Obecne uregulowanie kodeksowe odpowiedzialności hotelarzy jest mniej korzystne dla gości hotelowych w porównaniu z dotychczasową regulacją, przewidującą w zasadzie nieograniczoną odpowiedzialność przedsiębiorców hotelarskich za rzeczy wniesione przez gości hotelowych.

W świetle ustaleń konwencyjnych jest dopuszczalne wprowadzenie w ustawodawstwie wewnętrznym szerszego zakresu odpowiedzialności utrzymujących hotele niż przewidziany w Konwencji Europejskiej z 1962 r. Jest też możliwe ustalenie innej granicy odpowiedzialności niż określona w załączniku do tej konwencji w wysokości równowartości 3(K)0 franków w złocie. Zamiast tego może to być granica ustalona na poziomie co najmniej stokrotnej ceny wynajęcia pokoju na jedną dobę w danym obiekcie hotelarskim. Dopuszczalne jest również wprowadzenie do prawa wewnętrznego ograniczenia odpowiedzialności utrzymujących hotele za każdą rzecz wniesioną przez gościa hotelowego do kwoty nie niższej niż równowartość 1500 franków w złocie lub kwota nie niższa niż pięćdziesięciokrotność ceny wynajęcia pokoju hotelowego na jedną osobę. Omawiana konwencja zezwala na wprowadzenie do ustawodawstwa wewnętrznego kilku innych odmiennych regulacji, w tym na niewyłączanie pojazdów samochodowych i pozostawionych w nich rzeczy oraz żywych zwierząt z zakresu pojęcia rzeczy wniesionych do hotelu, ale polski ustawodawca nie zdecydował się na takie rozwiązanie.

Użyte w art. 846 k.c. pojęcie hotelu ma szeroki zakres i obejmuje różnego rodzaju obiekty, w których za odpłatnością są świadczone usługi hotelarskie. Takim obiektem jest niewątpliwie oprócz hotelu także motel oraz pensjonat. Już jednak dom wycieczkowy, czy schronisko młodzieżowe lub górskie jest na tyle specyficznym obiektem hotelarskim, że powstają wątpliwości w tym zakresie, które może rozstrzygnąć orzecznictwo sądowe. W tego rodzaju obiektach goście z reguły sami pilnują swoich rzeczy, a nieliczny personel nie jest nawet w stanie sprawować nad nimi pieczy.

Natomiast domy wczasowe, sanatoria lub prewentoria i inne profilaktyczne zakłady służby zdrowia są dosyć powszechnie kwalifikowane przez naukę prawa i orzecznictwo jako zakłady podobne do hoteli. Są to zakłady działające na

356 Rozdział 10

zbliżonych zasadach do hoteli, spełniające za odpłatnością funkcje wypoczyn-kowo-kuracyjne. Jednakże sanatoria i prewentoria dla dzieci mają raczej cechy zbliżone do placówek leczniczych i zarazem opiekuńczo-wychowawczych. Dyskusyjna jest sprawa szpitali uzdrowiskowych, które przecież nie są zakładami o charakterze profilaktycznym, a ich cele lecznicze są w znacznym stopniu zbliżone do innych szpitali. Ponadto trzeba wskazać, że chociaż zakłady kąpielowe nie są uznane za zakłady podobne do hoteli, to na mocy ustaleń art. 852 k.c. znajdują do nich odpowiednie zastosowanie kodeksowe przepisy o odpowiedzialności utrzymujących zarobkowo hotele i podobne zakłady.

Z kolei pole biwakowe jako obiekt niestrzeżony, z którego korzystanie jest często nieodpłatne, zdecydowanie nie może być zaliczone do zakładów, których zarobkowe prowadzenie powoduje omawianą zaostrzoną odpowiedzialność odszkodowawczą. W wypadku kempingów sytuacja też jest z reguły odmienna niż w hotelach. W zależności od charakteru danego kempingu prowadzący je ponoszą odpowiedzialność za rzeczy osób korzystających z takiego obiektu hotelarskiego z reguły tylko na zasadach ogólnych. Kempingi nawet ze stałą bazą lokalową nie są hotelami w rozumieniu wskazanego przepisu kodeksowego. Dyskusyjna jest kwestia zakwalifikowania pokoi gościnnych. Ze względu na zawieraną wówczas umowę najmu oraz odmienny niż w hotelach system ich udostępniania i obsługi gości należy przychylić się do stanowiska M. Nesterowi-cza, że pokojów gościnnych nie można zaliczyć do hoteli w rozumieniu kodeksowym. Z kolei umowa najmu lub użyczenia jest podstawą stosunków między szkołą a organizatorem obozu lub kolonii w pomieszczeniach szkolnych w okresie ferii letnich lub zimowych. Szkoła nie może być więc uznana za zakład podobny do hotelu.

Nie można też zaliczyć kwater agroturystycznych do zakładów podobnych do hoteli. Przepisy ustawy o usługach turystycznych traktują takie kwatery w sposób szczególny, uważając za inne niż hotelarskie obiekty „także wynajmowane przez rolników pokoje i miejsca na ustawianie namiotów w prowadzonych przez nich gospodarstwach rolnych". Takie pokoje w gospodarstwie agroturystycznym trzeba traktować jak pokoje gościnne, a wynajęte w nim miejsca na ustawienie namiotów oznaczają obiekt podobny do pola biwakowego, czyli także nie będący zakładem podobnym do hotelu. Natomiast niewątpliwie są zakładami podobnymi do hoteli inne obiekty niebędące obiektami hotelarskimi, w których są świadczone usługi hotelarskie, jak gościńce, zajazdy, gospody, karczmy, oberże, hostclc. boicie, czy inne obiekty świadczące takie usługi pod jeszcze inną nazwą przejętą w celach komercyjnych z języków obcych. Nie ma tutaj znaczenia forma prawna takiego zakładu, ani jego nazwa, gdyż od tego nie zależy zaliczenie danego obiektu do kategorii hoteli i podobnych zakładów w rozumieniu kodeksowym.

Omawiana zaostrzona odpowiedzialność odszkodowawcza przedsiębiorców hotelarskich nie wchodzi również w grę w odniesieniu do prowadzących domy


studenckie, asystenckie, internaty, bursy, stancje, pensje, koszary, zakłady poprawcze, zakłady karne, areszty, hotele pracownicze, noclegownie, schroniska charytatywne, przytułki, hospicja, szpitale, izby wytrzeźwień, czy tzw. agencje towarzyskie lub salony masażu. Nie ulega wątpliwości, że zupełnie inne niż hoteli są ich cele i zasady działania. Takie zakłady nie mogą być w żadnym wypadku uznane nawet za zakłady podobne do hoteli w rozumieniu kodeksowym ze względu na całkowicie inne spełniane funkcje.

Chociaż przedsiębiorcy hotelarscy zawierają z gośćmi umowę hotelową, to jednak nie umowa stanowi podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej za rzeczy wniesione przez gości hotelowych do hotelu lub podobnego zakładu. Jest to bowiem odpowiedzialność ustawowa. Dla powstania omawianej odpowiedzialności nie jest istotny fakt zawarcia umowy hotelowej oraz jej ważności. Umowa ta może być dopiero później zawarta lub nawet rozwiązana. Strony może też wiązać inna umowa niż hotelowa, co ma miejsce zwłaszcza w zakładach podobnych do hoteli. Ta bowiem odpowiedzialność ustawowa wynika z faktu wniesienia rzeczy do hotelu lub podobnego zakładu. To właśnie zdarzenie prawne jest źródłem odpowiedzialności ustawowej utrzymującego zarobkowo hotel lub podobny zakład. Powstaje ona nawet wówczas, gdy nastąpi przymusowe zakwaterowanie jakiejś osoby w hotelu na mocy decyzji administracyjnej, co może mieć miejsce w razie klęski żywiołowej lub wypadku.

Pojęcie rzeczy wniesionej do hotelu lub podobnego zakładu jest zdefiniowane w k.c. Zgodnie z tym określeniem wskazany termin oznacza rzecz: • znajdującą się w hotelu lub podobnym zakładzie w czasie korzystania

przez gościa z usług tego hotelu lub podobnego zakładu (zwłaszcza w pokoju hotelowym, ale też w holu hotelowym i innych pomieszczeniach hotelowych),

• znajdującą się w tym czasie poza hotelem lub podobnym zakładem, jeśli została powierzona utrzymującemu zarobkowo hotel lub podobny zakład bądź osobie u niego zatrudnionej (np. bagaż wręczony kierowcy busa hotelowego) albo umieszczona w miejscu wskazanym przez nich (np. walizka w luku bagażowym autokaru hotelowego) albo w miejscu na ten cel przeznaczonym (np. w magazynie hotelowym).

Ustalenia kodeksowe rozszerzają pojęcie rzeczy wniesionej na rzeczy powierzone zakładowi hotelarskiemu lub osobie przezeń zatrudnionej, przy czym nie ma znaczenia stały lub tylko dorywczy charakter tego zatrudnienia oraz jaka jest jego podstawa prawna. Taka osoba staje się dzierżycielem rzeczy, władającym nią w imieniu gościa hotelowego. Nie jest istotne, czy dana osoba (portier, bagażowy, boy, czy pokojowa) była upoważniona do przyjęcia rzeczy, bo wystarcza stwierdzenie, że w danej sytuacji gość hotelowy mógł tak sądzić. Dalsze rozszerzenie pojęcia rzeczy wniesionej w analizowanych przepisach kodeksowych nastąpiło przez objęcie nim rzeczy umieszczonych w miejscu wskazanym

358 Rozdział 10

lub na ten cel przeznaczonym, które może znajdować się poza terenem obiektu hotelarskiego, np. w wynajętej przez hotelarza w szczycie sezonu turystycznego pobliskiej willi. Takim miejscem jest też szatnia kawiarni lub restauracji hotelowej, z której korzysta gość hotelowy.

Ponadto przepisy kodeksowe uznają za rzecz wniesioną również rzecz, która w krótkim, zwyczajowo przyjętym okresie poprzedzającym lub następującym po tym, kiedy gość korzystał z usług hotelu lub podobnego zakładu, została powierzona utrzymującemu zarobkowo hotel lub podobny zakład lub osobie u niego zatrudnionej albo umieszczona w miejscu przez nich wskazanym lub na ten cel przeznaczonym. Okres ten zależy od konkretnych okoliczności i trwa od kilku do kilkunastu godzin, ale nie dłużej niż dobę. Taka rzecz nie podlega więc przepisom dotyczącym umowy przechowania. Jeśli jednak dany bagaż nic zostanie odebrany w stosownym czasie, to hotel ma wobec niego tylko obowiązek pieczy wynikający z zawartej w sposób dorozumiany umowy przechowania. Odnosi się to również do rzeczy zapomnianych przez gościa hotelowego. Podobnie rzeczy przesłane pocztą przez gościa hotelowego więcej niż dobę przed jego przyjazdem muszą być traktowane tylko jako oddane hotelowi lub podobnemu zakładowi na przechowanie.

W świetle unormowań kodeksowych trzeba stwierdzić, że pojazdów mechanicznych i rzeczy w nich pozostawionych oraz żywych zwierząt nie uważa się obecnie za rzeczy wniesione. To wyłączenie pojazdów mechanicznych z pojęcia rzeczy wniesionych do hotelu lub podobnego zakładu zostało słusznie skrytykowane przez M. Steca, gdyż doprowadziło do wyraźnego złagodzenia odpowiedzialności za rzeczy wniesione przez gości hotelowych, faworyzując interesy hotelarzy, chociaż nie było konieczności dostosowania w tym zakresie regulacji kodeksowych do ustaleń Konwencji Europejskiej z 1962 r. Obecnie zatem odpowiedzialność hotelarza za samochód pozostawiony na parkingu hotelowym lub w garażu hotelowym zależy od zawarcia umowy przechowania w sposób wyraźny lub co najmniej dorozumiany i jest oparta na zasadzie winy.

Omawiana odpowiedzialność przedsiębiorcy hotelarskiego odnosi się do utraty lub uszkodzenia rzeczy wniesionych przez osoby korzystające z usług hotelu lub podobnego zakładu. Taką osobą, nazywaną w omawianych przepisach kodeksowych po prostu mianem gościa, jest zarówno osoba, która już zawarła umowę hotelową, jak również dopiero zamierzająca ją zawrzeć. Także gość, na rzecz którego taka umowa została lub ma być zawarta, jest osobą korzystającą z hotelu (np. uczestnik konferencji lub dziecko pod opieką rodziców lub innych osób). Natomiast nie jest gościem hotelowym osoba, która nie korzysta z noclegu w hotelu lub podobnym zakładzie, a tylko jest klientem hotelowego baru, kawiarni, restauracji, czy kasyna, albo jest tzw. rezydentem holu hotelowego lub innych ogólnodostępnych części hotelu, bądź zamieszkuje w hotelu bez wiedzy hotelarza (tzw. walet) albo mieszka w związku z wykonywaną tam


pracą albo jest prywatnie przyjęta przez hotelarza. Niekiedy uważa się, że w razie długotrwałego pobytu w hotelu dana osoba przestaje być gościem hotelowym i jako najemca pokoju hotelowego nie korzysta z ochrony przewidzianej w art. 846 k.c, ale jest to dyskusyjne.

Odpowiedzialność odszkodowawcza utrzymujących zarobkowo hotele i podobne zakłady za rzeczy wniesione przez gości jest odpowiedzialnością niezależną od winy, gdyż opartą na zasadzie ryzyka. Jest to odpowiedzialność także za przypadek- ale nie absolutna. Obejmuje ona szkody wyrządzone przez pracowników hotelu, innych gości hotelowych, czy przypadkowe osoby „z ulicy". Zwalniają od niej okoliczności ustalone w k.c, których ciężar udowodnienia spoczywa na utrzymującym zarobkowo hotel lub podobny zakład. Jeśli poszkodowany gość hotelowy wykaże, że poniósł szkodę w rzeczach wniesionych do zakładu hotelarskiego, to hotelarz chcąc zwolnić się od odpowiedzialności, musi wykazać choć jedną z poniższych przesłanek egzoneracyjnych. Mianowicie musi udowodnić, że szkoda wynikła: • z właściwości rzeczy wniesionej (np. zepsucie się żywności przechowywa

nej poza lodówką), • wskutek siły wyższej, • wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby, która mu towarzyszyła, była

u niego zatrudniona albo go odwiedzała. Jednakże jeżeli nastąpiła awaria urządzeń doprowadzających wodę lub świa

tło w hotelu i to było przyczyną szkody, a nie przyczyny tkwiące w samej rzeczy wniesionej przez gościa hotelowego, to hotelarz nie jest zwolniony od omawianej odpowiedzialności. Awaria hotelowych urządzeń technicznych, choćby największa, nie może też być uznana za siłę wyższą, podobnie jak pożar w hotelu. Trzeba podkreślić, że wina poszkodowanego gościa hotelowego lub osoby towarzyszącej, odwiedzającej go albo przezeń zatrudnionej musi być wyłączną przyczyną szkody, aby mogła być uznana za okoliczność zwalniającą hotel od odpowiedzialności. Za taką przyczynę uznaje się w szczególności niezamknięcie drzwi pokoju hotelowego na klucz przy wychodzeniu z niego, czy pozostawienie na noc otwartego okna w pokoju na parterze.

Warunkiem koniecznym zachowania roszczenia odszkodowawczego przez gościa hotelowego jest zawiadomienie o szkodzie utrzymującego hotel i to niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o niej. To ustalenie kodeksowe wprowadza termin zawity podlegający ocenie sądu w kwestii, czy w danej sytuacji został dotrzymany. Chodzi tutaj o działanie tak szybkie, jak to było w określonych okolicznościach możliwe, bez nieuzasadnionej opieszałości, bez odkładania na później, co czasem może oznaczać natychmiast. Takie zawiadomienie powinno być złożone osobie upoważnionej i domniemania faktyczne o istnieniu upoważnienia można wysnuwać ze struktury organizacyjnej danego hotelu lub podobnego zakładu. Aby nie było wątpliwości w tej mierze, jest celowe posiadanie dowodu na piśmie albo w postaci świadków obecnych przy złożeniu za-

360 Rozdział 10

wiadomienia. Niedochowanie warunku niezwłocznego zawiadomienia o szkodzie powoduje wygaśnięcie roszczenia bez możliwości jego przywrócenia. Skutek (en nie nastąpi tylko w sytuacji, gdy szkodę wyrządził swoim działaniem lub zaniechaniem przedsiębiorca hotelarski albo gdy przyjął rzecz na przechowanie.

Przed nowelizacją omawianej regulacji kodeksowej w 1998 r. w celu dostosowania do ustaleń Konwencji Europejskiej z 1962 r. obowiązywała zasada nieograniczonej odpowiedzialności hotelarza za rzeczy wniesione przez gościa hotelowego. Obecnie zaś jest zasada odpowiedzialności ograniczonej kwotowo i ustalenia kodeksowe przewidują, że zakres obowiązku naprawienia szkody względem jednego gościa ogranicza się do wysokości stokrotnej należności za dostarczone mu mieszkanie, liczonej za jedną dobę. To kodeksowe sformułowanie jest bardzo niefortunne i zostało skrytykowane przez M. Steca, jako że bardziej poprawne jest określenie „należność za pokój hotelowy za jedną dobę", czy „należność za zakwaterowanie za jedną dobę". Przy tym odszkodowanie za każdą rzecz nie może przekraczać pięćdziesięciokrotnej wysokości wskazanej należności. Takie unormowanie można uznać za bardziej sprawiedliwe, gdyż obecnie wysokość odszkodowania jest proporcjonalna do ceny pokoju hotelowego i w konsekwencji w hotelach wyższych kategorii odszkodowanie za rzeczy wniesione przez gości hotelowych jest odpowiednio wyższe.

Wymienione ograniczenia nie dotyczą wypadku, gdy utrzymujący zarobkowo hotel lub podobny zakład przyjął rzeczy na przechowanie albo odmówił ich przyjęcia wbrew obowiązkowi w tym zakresie, bądź gdy szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa utrzymującego zarobkowo hotel lub podobny zakład albo osoby u niego zatrudnionej. Wskazany obowiązek przyjęcia na przechowanie obejmuje pieniądze, papiery wartościowe i cenne przedmioty, a w szczególności kosztowności i przedmioty mające wartość naukową lub artystyczną. W pojęciu cennych przedmiotów mieszczą się np. kamery i aparaty fotograficzne, laptopy, inne urządzenia elektroniczne, markowe zegarki, futra. Przyjęcia tych rzeczy na przechowanie prowadzący hotel może odmówić tylko wówczas, jeżeli zagrażają one bezpieczeństwu albo jeżeli w stosunku do wielkości lub standardu hotelu albo podobnego zakładu mają zbyt dużą wartość lub zajmują zbyt dużo miejsca. Nic są to oczywiście ustalenia precyzyjne i mogą one wywoływać spory gości hotelowych z hotelarzami. W praktyce jednak takie sytuacje zdarzają się stosunkowo rzadko. Generalnie trzeba stwierdzić, że od rodzaju i kategorii obiektu hotelarskiego zależy zakres możliwości i zarazem obowiązku przyjmowania do depozytu rzeczy gości hotelowych.

Należy odróżnić sytuację, gdy gość hotelowy wynajmuje sejf, do którego ma wyłączny dostęp w pokoju hotelowym. Wtedy hotel nie jest przechowawcą, lecz wynajmującym i nie ponosi odpowiedzialności za rzeczy gościa hotelowego włożone do sejfu, chyba że hotelowi można udowodnić winę w zakresie nieprawidłowego działania sejfu. Jednakże w przypadku sejfu znajdującego się obok


recepcji hotelowej, do którego dostęp mają też pracownicy hotelowi na zasadzie systemu „dwóch kluczy", jest zawierana umowa sejfowa o charakterze mieszanym, która powoduje odpowiedzialność hotelarza jako przechowawcy, np. w razie kradzieży rzeczy złożonych w takim sejfie z powodu braku należytego nadzoru.

Omawiane przepisy kodeksowe wykluczają możliwość wyłączenia lub ograniczenia przez umowę lub ogłoszenie ustawowej odpowiedzialności hoteli i podobnych zakładów za rzeczy wniesione przez gości. Takie wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności nie ma skutku prawnego. Wszelkie więc wywieszki, informacje w folderach hotelowych, czy ustalenia regulaminów hotelowych w tych kwestiach nie powodują konsekwencji prawnych. Wskazany zakaz tego rodzaju klauzul umownych został wprowadzony w tym celu, aby nie dopuścić do obchodzenia przepisów kodeksowych, opierających na zasadzie ryzyka odpowiedzialność przedsiębiorców hotelarskich za utratę lub uszkodzenie rzeczy wniesionych przez gości hotelowych. Należy stwierdzić, że omawiane przepisy kodeksowe zawierają normy prawne o charakterze imperatywnym. Ściśle biorąc, są to normy o charakterze semiimperatywnym, gdyż nie stoją one na przeszkodzie umownemu zaostrzeniu omawianej odpowiedzialności.

Przepisy kodeksowe przewidują bardzo krótki, zaledwie 6-miesięczny termin przedawnienia roszczeń odszkodowawczych z tytułu utraty lub uszkodzenia rzeczy wniesionych do hotelu lub podobnego zakładu. Termin ten jest liczony od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie. Zarazem biegnie też drugi, roczny termin przedawnienia tych roszczeń liczony od dnia, w którym poszkodowany przestał korzystać z usług hotelu lub podobnego zakładu, czyli dnia opuszczenia hotelu i zabrania swoich rzeczy. Jeśli ten roczny termin upłynie wcześniej, to już wtedy nastąpi przedawnienie omawianych roszczeń. Będzie to jednak rzadki przypadek, gdyż z reguły poszkodowany dowiaduje się o szkodzie już podczas pobytu w hotelu lub podobnym zakładzie. Wskazane krótkie terminy przedawnienia są wprowadzone przez przepisy szczególne w rozumieniu art. 118 k.c. Potrzeba ich wprowadzenia wynika z dynamiki działalności hotelarskiej, polegającej na świadczeniu różnych usług wielu gościom hotelowym, co wymaga zmobilizowania ewentualnych poszkodowanych do stosunkowo szybkiego dochodzenia roszczeń odszkodowawczych związanych z rzeczami wniesionymi do hoteli i podobnych zakładów.

10.10. Odpowiedzialność przedsiębiorcy hotelarskiego za szkody osobowe gości hotelowych

Przedsiębiorca hotelarski ma obowiązek zapewnić bezpieczeństwo gościom hotelowym zarówno podczas ich pobytu w budynku hotelowym (w pokoju hotelowym, na korytarzu, na schodach, w windzie, w restauracji hotelowej, w saunie.

362 Rozdział 10

w innych pomieszczeniach hotelowych), jak również na całym terenie należącym do danego obiektu hotelarskiego (w parku, na basenie odkrytym, kortach tenisowych itp.). Jest to obowiązek starannego działania wchodzący w zakres zawartej umowy hotelowej i o ewentualnej odpowiedzialności przedsiębiorcy hotelarskiego za szkody osobowe gości hotelowych można mówić tylko w razie wykazania winy tego przedsiębiorcy lub osób, którymi się posługuje przy wykonaniu umowy. Taka wina może być wykazana w razie np. nienależytego zabezpieczenia obiektu hotelarskiego przed pożarem, zaniedbań co do stanu wind, schodów, okien, dachów itp., nienależytego sprzątania pokoi, korytarzy i innych pomieszczeń, nieodpowiedniego stanu urządzeń sanitarnych i braku należytego dbania o nic, a także w wypadku dopuszczenia do poruszania się po terenie hotelowym niebezpiecznych zwierząt albo osób zagrażających życiu lub zdrowiu gości hotelowych.

Jeśli w tego rodzaju sytuacjach zostanie wyrządzona szkoda na osobie gościa hotelowego, to może on dochodzić stosownego odszkodowania od przedsiębiorcy hotelarskiego zarówno z tytułu odpowiedzialności kontraktowej, jak i odpowiedzialności deliktowej. Możliwy jest tutaj zbieg roszczeń kontraktowych i deliktowych, co przewiduje art. 443 k.c. W zależności od konkretnej sytuacji roszczenia deliktowe mogą być wtedy dochodzone na różnych podstawach prawnych. Taką ogólną podstawę może stanowić art. 415 k.c, przesądzający o obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej drugiemu ze swej winy. Trzeba zauważyć, że szkoda osobowa wyrządzona gościowi hotelowemu z winy umyślnej przedsiębiorcy hotelarskiego stanowi niewątpliwie rzadki przypadek. Jeśli mamy do czynienia z wyrządzeniem takiej szkody gościowi hotelowemu, to dostrzec w tym można istnienie winy nieumyślnej mającej postać niedbalstwa. W reżimie odpowiedzialności deliktowej każda forma niedbalstwa uzasadnia istnienie tej odpowiedzialności. Wystąpi więc ona np. w razie wykazania zranienia ciała ostrym przedmiotem leżącym na dnie basenu hotelowego, czy spowodowania rozstroju zdrowia pływającego gościa przez nadmiernie chlorowaną wodę w takim basenie. Jednak na ogól za wypadki na basenie hotelowym hotel nie ponosi odpowiedzialności poza przypadkami naruszenia obowiązków przez zatrudnionych tam ratowników.

Szczególną podstawę odpowiedzialności deliktowej przedsiębiorcy hotelarskiego może stanowić art. 431 k.c. Taka sytuacja będzie miała miejsce w razie pogryzienia gościa hotelowego przez psa lub inne zwierzę chowane w hotelu lub innym obiekcie hotelarskim. Przy tym wskazany przepis znajduje zastosowanie tylko wówczas, jeśli określone zwierzą wyrządziło szkodę z własnego popędu, nie będąc narzędziem w ręku człowieka. Występuje tutaj domniemanie winy w nadzorze nad takim zwierzęciem, którego zachowanie samoistnie spowodowało szkodę. Jednakże w razie wykazania braku winy przedsiębiorcy hotelarskiego oraz zatrudnionych przezeń pracowników to domniemanie prawne może być obalone.


Z kolei w wypadku szkody osobowej spowodowanej przez zawalenie się obiektu hotelarskiego lub oderwanie się części budynku hotelowego podstawą omawianych roszczeń deliktowych gościa hotelowego jest art. 434 k.c. Odnosi się to m.in. do sytuacji oberwania się windy hotelowej. Występuje wtedy odpowiedzialność oparta na zasadzie ryzyka, ponoszona przez każdego samoistnego posiadacza budowli. Od tego rodzaju odpowiedzialności nie zwalnia wykazanie braku winy. Wskazany przepis kodeksowy jako okoliczności zwalniające samoistnego posiadacza nieruchomości od tej odpowiedzialności uznaje wykazanie, że zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części nie wynikło z braku utrzymania budowli w należytym stanie ani z wad w budowie. Zakres tego ryzyka jest więc stosunkowo wąsko ujęty.

Szczególną podstawą odpowiedzialności deliktowej przedsiębiorcy hotelarskiego za szkodę osobową wyrządzoną gościowi hotelowemu może być też art. 436 k.c. Przepis ten odnoszący się do sytuacji spowodowania szkody przez mechaniczny środek komunikacji poruszany za pomocą sił przyrody może znaleźć zastosowanie w razie np. potrącenia gościa hotelowego przez autokar lub inny środek komunikacji będący we władaniu przedsiębiorcy hotelarskiego. Jest to odpowiedzialność na zasadzie ryzyka ustalonej w art. 435 k.c, do którego to przepisu odsyła powołany art. 436 k.c. (zob. w tej kwestii punkt 6 tego rozdziału podręcznika). Natomiast tylko na zasadach ogólnych gość hotelowy może dochodzić naprawienia poniesionych szkód osobowych powstałych w razie zderzenia się jego samochodu z pojazdem mechanicznym, którego samoistnym posiadaczem jest przedsiębiorca hotelarski. Wtedy bowiem znajduje zastosowanie ustalenie kodeksowe, że w takiej sytuacji każdy samoistny posiadacz sam ponosi skutki zderzenia, chyba że zostało ono spowodowane z winy jednego z nich.

W szczególnych sytuacjach jest możliwe oparcie odpowiedzialności deliktowej przedsiębiorcy hotelarskiego za spowodowanie śmierci, uszkodzeń ciała lub rozstroju zdrowia gości hotelowych również na innych przepisach kodeksu cywilnego. Może to być zwłaszcza art. 430 k.c. odnoszący się do odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez podwładnego z jego winy przy wykonywaniu powierzonej czynności. O takiej odpowiedzialności przedsiębiorcy hotelarskiego można mówić np. w razie poparzenia gościa hotelowego gorącą potrawą przez nietrzeźwego kelnera w restauracji hotelowej. Ta odpowiedzialność zwierzchnika oparta na zasadzie ryzyka jest w istocie odpowiedzialnością za skutek. Warunkiem jej wystąpienia jest istnienie winy podwładnego, do której udowodnienia wystarczy wykazanie zaniechania zasad ostrożności i bezpieczeństwa wynikających z doświadczenia życiowego i okoliczności danego wypadku.

364 Rozdział 10

10.11. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie usługi hotelarskiej oraz innych zobowiązań przedsiębiorcy hotelarskiego

Usługa hotelarska świadczona na rzecz danego gościa hotelowego powinna odznaczać się odpowiednią jakością. Jednym ze skutków braku należytej jakości usługi hotelarskiej jest możliwość dochodzenia roszczeń odszkodowawczych z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, opartych na art. 471 k.c. O takiej odpowiedzialności można mówić w razie braku zarezerwowanego pokoju hotelowego w sytuacji, gdy zakład hotelarski nic jest w stanie zaproponować pokoju równorzędnego lub o wyższym standardzie za tę samą cenę i gość jest zmuszony skorzystać z noclegu w pokoju kilkuosobowym albo w ogóle zrezygnować z zamieszkania w danym obiekcie hotelarskim. Zdarza się to nieraz w sezonie wakacyjnym z powodu przyjęcia nadmiernej liczby rezerwacji, przekraczającej liczbę miejsc noclegowych, co określa się jako tzw. overbooking.

Dochodzenie roszczeń odszkodowawczych z tytułu nienależytego wykonania umowy hotelowej jest możliwe również w wypadku niespełnienia przez obiekt hotelarski wymagań co do wyposażenia (np. brak ogrzewania lub ciepłej wody), kwalifikacji personelu (np. brak znajomości chociaż jednego języka obcego przez osobę zatrudnioną w recepcji i trudności w porozumieniu się co do zaspokojenia potrzeb zgłaszanych przez zagranicznego gościa hotelowego) oraz zakresu świadczonych usług (np. brak obsługi bagażowej, czy brak możliwości skorzystania z przechowalni bagażu), ustalonych przez rozporządzenie z 2004 r. w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie. Warunkiem dochodzenia omawianych roszczeń kontraktowych jest wykazanie przez gościa hotelowego poniesienia szkody z powodu niewykonanie lub nienależytego wykonania usługi hotelarskiej (np. spóźnienie się na pociąg z powodu niezrealizowania zamówionej usługi budzenia). Także w razie stwierdzonych wad pokoju hotelowego (np. długotrwałych hałasów za ścianą spowodowanych remontem sąsiedniego pokoju) gość hotelowy może dochodzić roszczeń kontraktowych i domagać się obniżenia ceny za taki pokój.

Delikatny i wbrew pozorom niełatwy problem stanowi ocena z punktu widzenia prawnego stwierdzenia przez gościa hotelowego występowania w wynajętym przezeń pokoju karaluchów, mrówek, myszy lub innych zwierząt. Zwierzęta bowiem w świetle ustaleń ustawy o ochronie zwierząt z 1997 r. są istotami żyjącymi, zdolnymi do odczuwania cierpienia i wskazana ustawa generalnie nakazuje zapewnienie zwierzętom poszanowania, ochrony i opieki. Z reguły zwierzęta spotykane w pokojach hotelowych nie stanowią zagrożenia dla życia ludzkiego. Zdrowie gości hotelowych jest wtedy narażone na szwank jedynie w minimalnym stopniu. Jednak pobyt w takim pokoju hotelowym z dodatko-


wymi, nieproszonymi współmieszkańcami, których ktoś sobie nie życzy, czy których wręcz boi się, stwarza co najmniej dyskomfort psychiczny, a w pewnych okolicznościach może powodować nawet duży stres. Dla osoby bojącej się panicznie np. myszy może to być sytuacja wręcz nie do wytrzymania.

W takiej sytuacji dążenie do należytego wykonania zobowiązania powstałego z zawartej umowy hotelowej powinno wiązać się w pierwszej kolejności z zamianą pokoju hotelowego na inny, pozbawiony tego rodzaju nieproszonych „gości". Jeśli to nic byłoby możliwe, przedsiębiorca hotelarski powinien podjąć natychmiastowe działania zmierzające do ich usunięcia z jednoczesnym zaproponowaniem stosownego obniżenia ceny pokoju hotelowego. Tylko takie postępowanie może uchronić przedsiębiorcę hotelarskiego od utraty niezbędnego zaufania w oczach klienta, natychmiastowego odstawienia przezeń od zawartej umowy hotelowej i ewentualnego zgłoszenia roszczeń odszkodowawczych przez gościa hotelowego. Tego rodzaju roszczenia wydają się dosyć oczywiste, ale niełatwe w dochodzeniu z racji trudności dowodowych z wykazaniem wysokości poniesionej szkody, jak również samego faktu występowania w pokoju hotelowym określonych, niepożądanych zwierząt.

Przedsiębiorca hotelarski ponosi odpowiedzialność kontraktową także za niewykonanie lub nienależyte wykonanie dodatkowych usług, które zobowiązał się spełnić na podstawie takich umów, jak zwłaszcza umowa przechowania, umowa najmu, umowa użyczenia, umowa o dzieło, umowa zlecenia i umowa o świadczenie usług nieuregulowanych odrębnymi przepisami. Zakres tej odpowiedzialności odszkodowawczej jest przedstawiony w odpowiednich punktach rozdziału 9 podręcznika.

10.12. Odpowiedzialność kontraktowa gościa hotelowego

Odpowiedzialność kontraktowa gościa hotelowego występuje w sytuacji, gdy nie wywiązuje się on ze swoich obowiązków wobec przedsiębiorcy hotelarskiego i nie uiszcza należności za dostarczone mieszkanie, utrzymanie i usługi dodatkowe lub odmawia zwrotu wydatków, które przedsiębiorca ten poniósł na rzecz danego gościa. Chodzi tutaj o roszczenia przedsiębiorcy hotelarskiego wynikające z tytułu zawarcia umowy hotelowej oraz innych umów związanych z pobytem gościa w hotelu lub innym obiekcie hotelarskim. Są to należności za pokój, posiłki, korzystanie z mini-barku w pokoju hotelowym, rozmowy telefoniczne, połączenia faksowe, pranie lub czyszczenie odzieży, najem samochodu lub łódki itp. Należności te obejmują także opłaty za płatne programy telewizyjne. Zgodnie z art. 850 k.c. dla zabezpieczenia tych należności przysługuje utrzymującemu hotel lub podobny zakład ustawowe prawo zastawu na rzeczach wniesionych przez gościa hotelowego. Oznacza to odpowiednie stosowanie przepisów kodeksowych o zastawie na rzeczach ruchomych. Przepisy te

366 Rozdział 10

traktują zastaw jako jedno z ograniczonych praw rzeczowych, umożliwiające wierzycielowi zaspokojenie oznaczonej jego wierzytelności z rzeczy ruchomej obciążonej tym prawem i to bez względu na to. czyją własnością stała się dana rzecz, oraz z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy. Jednak wyjątki w zakresie pierwszeństwa przewidują przepisy odrębne, nadające oznaczonym wierzycielom pierwszeństwo szczególne.

Omawiane ustawowe prawo zastawu powstaje niezależnie od tego, czy rzeczy wniesione przez gościa hotelowego stanowią jego własność, czy też własność innych osób, byle tylko były to rzeczy wyłączone spod zajęcia i egzekucji. Skoro samochód na parkingu lub w garażu hotelowym nie stanowi obecnie rzeczy wniesionej do hotelu lub podobnego zakładu, to nie może być przedmiotem omawianego zastawu, chyba że w odniesieniu do należności wynikających z umowy najmu miejsca garażowego. Prawo to podlega zarazem kodeksowym przepisom o ustawowym prawie zastawu wynajmującego. W konsekwencji wygasa ono z chwilą wyniesienia rzeczy gościa hotelowego z hotelu lub podobnego zakładu i to niezależnie od tego, w jaki sposób oraz z jakich przyczyn to nastąpiło. To ustawowe prawo zastawu nic obejmuje innych należności, które mogą przysługiwać przedsiębiorcy hotelarskiemu lub przedsiębiorcom świadczącym usługi uzupełniające i towarzyszące. W szczególności nie dotyczy ono ewentualnych roszczeń odszkodowawczych podmiotu świadczącego usługi hotelarskie z tytułu szkód wyrządzonych przez gościa hotelowego w zajmowanym przezeń pokoju hotelowym lub innych elementach obiektu hotelarskiego.

Przedawnienie roszczeń powstałych w zakresie działalności przedsiębiorstw hotelowych z tytułu należności za dostarczone mieszkania, utrzymanie i usługi oraz z tytułu wydatków poniesionych na rzecz osób korzystających z usług takich przedsiębiorstw następuje z upływem dwóch lat. Przewidujący to art. 851 k.c. jest przepisem szczególnym, ustalającym krótszy termin przedawnienia niż ogólny 3-letni termin przedawnienia przewidziany w art. 118 k.c. dla roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej. Ten ogólny termin przedawnienia nie znajduje zastosowania do omawianych roszczeń przedsiębiorstw hotelowych wobec gości hotelowych. Dotyczy to odpowiednio przedawnienia roszczeń przedsiębiorstw gastronomicznych. Natomiast wskazany stosunkowo krótki termin przedawnienia ustalony w art. 851 k.c. nic dotyczy oczywiście roszczeń z tytułu szkód wyrządzonych czynem niedozwolonym gościa hotelowego (zob. w tej kwestii punkt 13 tego rozdziału podręcznika).

Wyjaśnienia wymaga użyty w powołanym art. 851 k.c. termin „przedsiębiorstwo hotelowe". Zastosowanie tego określenia świadczy o pewnej niekonsekwencji ustawodawcy, skoro w pozostałych artykułach omawianej regulacji kodeksowej jest używane określenie „utrzymujący zarobkowo hotel lub podobny zakład". W nauce prawa zostało zajęte stanowisko, że ten pierwszy termin jest węższy, gdyż odpowiada pojęciu „utrzymujący zarobkowo hotel"

Odpowiedzialność cywilna w turystyce i rekreacji 3 6 7

i oznacza każdy podmiot hotelarski bez względu na jego formę organizacyjno-prawną, a więc także osobę fizyczną będącą przedsiębiorcą świadczącym usługi hotelarskie. Natomiast w pojęciu przedsiębiorstwa hotelowego nie mieszczą się zakłady podobne do hotelu. W konsekwencji roszczenia podmiotów prowadzących tego rodzaju zakłady, dotyczące należności za mieszkanie, utrzymanie i usługi dodatkowe dostarczone osobie korzystającej z takiego zakładu podobnego do hotelu, przedawniają się na zasadach ogólnych ustalonych w art. 118 k.c.

W przypadku przedawnienia roszczenia przysługującego przedsiębiorstwu hotelowemu lub gastronomicznemu, wynikającego z wierzytelności zabezpieczonej zastawem, nie stoi to na przeszkodzie w uzyskaniu przez to przedsiębiorstwo jako zastawnika zaspokojenia danej wierzytelności na rzeczach wniesionych przez gościa hotelowego. Nie może to jednak dotyczyć roszczeń o odsetki oraz inne świadczenia uboczne, co wynika ze stosowanych odpowiednio przepisów kodeksowych o zastawie.

Na koniec omawiania problematyki odpowiedzialności kontraktowej gościa hotelowego trzeba podkreślić, że roszczenia przedsiębiorców hotelarskich dochodzone z tego tytułu dotyczą z reguły stosunkowo niewielkich kwot. Ich dochodzenie w zwykłym trybie procesowym jest niewspółmiernie kłopotliwe i długotrwałe wobec małej wartości przedmiotu sporu. Toteż jest uzasadnione skorzystanie w takiej sytuacji z jednego z tzw. postępowań odrębnych. Może to być postępowanie nakazowe lub upominawcze. Ponadto od 2000 r. jest możliwość dochodzenia roszczeń wynikających z umów w postępowaniu uproszczonym, uregulowanym w dodanym dziale VI k.p.c. Po zmianach k.p.c. dokonanych w 2004 r. dotyczy to roszczeń z umów, w których wartość przedmiotu sporu nic przekracza 10 tys. zł.

10.13. Odpowiedzialność deliktowa gościa hotelowego

Obok omówionej powyżej odpowiedzialności kontraktowej goście hotelowi ponoszą wobec przedsiębiorcy hotelarskiego również odpowiedzialność za szkody spowodowane czynami niedozwolonymi. Nie są to wcale rzadkie sytuacje, przy czym podstawy prawne tej odpowiedzialności mogą być bardzo różne. Najważniejsze znaczenie ma niewątpliwie odpowiedzialność deliktowa gościa hotelowego za własne czyny. Są to przede wszystkim zdarzające się coraz częściej przypadki uszkodzenia lub zniszczenia wyposażenia pokoju hotelowego, zabrudzenia lub zniszczenia drzwi, okien lub ścian wynajmowanego pokoju albo innych pomieszczeń hotelowych. Niekiedy występuje uszkodzenie lub zniszczenie przez gościa jakiegoś ogólnodostępnego urządzenia lub sprzętu hotelowego. We wskazanych sytuacjach gość hotelowy będący sprawcą szkody odpowiada na ogólnej zasadzie winy, ustalonej w art. 415 k.c. Jednak pomimo możliwości wykazania winy gościa hotelowego, która nieraz jest wręcz ewidentna, rzadko

368 Rozdział 10

dochodzi do sporów sądowych na tym tle z gośćmi hotelowymi, będącymi sprawcami szkód w mieniu hotelowym. Gdy szkoda jest stosunkowo niewielka i ujawniona dopiero po opuszczeniu hotelu lub innego obiektu przez gościa hotelowego, to przedsiębiorcy hotelarscy najczęściej rezygnują z sądowej drogi dochodzenia tego rodzaju roszczeń deiiktowych. Wpływają na to trudności dowodowe oraz celowość zachowania renomy, która mogłaby zostać nadszarpnięta przez długotrwałe sprawy sądowe o stosunkowo niewielkie odszkodowania. Znaczenie ma też kwestia kosztów sądowych, które mogą przekraczać wartość wyrządzonej szkody. Taką politykę w sprawach szkód wyrządzonych przez gości hotelowych stosują zwłaszcza renomowane hotele najwyższych kategorii.

Również na zasadzie winy gość hotelowy może ponosić odpowiedzialność deliktową za szkodę wyrządzoną przez zwierzę, które wprowadził na teren danego obiektu hotelarskiego. Nie we wszystkich hotelach i innych obiektach hotelarskich jest akceptowany pobyt zwierząt na ich terenie, gdyż może to prowadzić do uszkodzenia lub zniszczenia wyposażenia pokoju hotelowego lub innego mienia hotelowego. W razie takiej szkody odpowiedzialność gościa hotelowego jest z reguły oparta na art. 431 k.c., który nakazuje domniemywać istnienie winy w nadzorze osoby chowającej zwierzę lub posługującej się nim i zobowiązuje do naprawienia szkody wyrządzonej przez dane zwierzę. Od tej odpowiedzialności nie zwalnia fakt, że zwierzę zabłąkało się lub uciekło. Jedynie wykazanie braku winy w nadzorze nad zwierzęciem jest podstawą zwolnienia gościa hotelowego od odpowiedzialności za szkodę, jaką ono spowodowało.

Na zupełnie innej podstawie prawnej jest oparta odpowiedzialność gościa hotelowego w wypadku wyrządzenia szkody wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem przedmiotu z pokoju hotelowego. W świetle ustaleń art. 433 k.c. tego rodzaju odpowiedzialność deliktową ponosi osoba zajmująca dany pokój. Przy tym w razie zajmowania pokoju hotelowego przez kilka osób ich odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną we wskazany sposób jest solidarna. Jest to odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego oparta na zasadzie ryzyka, co uzasadnia się względami bezpieczeństwa i koniecznością ochrony osób trzecich. Chodzi tutaj o wszelkie osoby i ich mienie znajdujące się w pobliżu pomieszczenia, z którego jakiś przedmiot został wyrzucony lub spadł albo został wylany jakiś płyn. Znaczna szkoda majątkowa może być w tej sytuacji wyrządzona w szczególności w zaparkowanych w pobliżu samochodach, na które coś spadnie lub zostanie wylane. Od tej odpowiedzialności zwalnia jedynie siła wyższa, wyłączna wina poszkodowanego oraz wyłączna wina osoby trzeciej, o ile zajmujący pomieszczenie nie ponosi za nią odpowiedzialności i jej działaniu nie mógł zapobiec. Odpowiedzialności gościa hotelowego zajmującego dany pokój nie uchyla fakt, że znany jest sprawca szkody spowodowanej wyrzuceniem rzeczy z tego pokoju. Sprawcą szkody może być w szczególności osoba odwiedzająca i jej odpowiedzialność jest wówczas solidarna z gościem zajmującym oznaczony pokój.


W znanych z praktyki hotelarskiej tego rodzaju przypadkach wyrządzenia szkody przedsiębiorcy hotelarscy kierując się potrzebą zachowania renomy, dążyli do polubownego załatwienia sprawy z osobami poszkodowanymi i sami pokrywali wyrządzone przez gości szkody. Dochodzenie roszczeń regresowych od sprawcy szkody było tutaj traktowane jako sprawa drugorzędna. W nauce prawa A. Szpunar zajął stanowisko z jednoczesnym jednak zgłoszeniem wątpliwości w tym zakresie, że to przedsiębiorstwo hotelowe ponosi odpowiedzialność za szkodę wynikłą wskutek wyrzucenia rzeczy przez okno pokoju hotelowego lub z restauracji hotelowej, gdyż nie traci ono władztwa nad własnym pomieszczeniem udostępnianym gościowi hotelowemu. Trudno jednak uznać za przekonujący argument, że inne rozwiązanie byłoby krzywdzące dla poszkodowanego.

Generalnie należy zauważyć, że problem solidarnej odpowiedzialności gości hotelowych i innych osób wspólnie odpowiedzialnych za wyrządzoną szkodę ma szerszy wymiar i obejmuje zwłaszcza osoby towarzyszące danemu gościowi hotelowemu, zatrudnione u niego lub go odwiedzające. Zgodnie z art. 441 § 1 k.c. w każdym przypadku wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym przez kilka osób ich odpowiedzialność jest solidarna. W takiej sytuacji poszkodowany może dochodzić spełnienia całego świadczenia odszkodowawczego od każdej z osób odpowiedzialnych. To ważne, gdyż ustalenie tożsamości osób odwiedzających danego gościa hotelowego jest często niemożliwe i realne jest wyegzekwowanie odszkodowania jedynie od gościa hotelowego. Może on dochodzić od pozostałych osób solidarnie odpowiedzialnych za daną szkodę zwrotu całości lub odpowiedniej części wypłaconego odszkodowania.

Na zasadzie ryzyka jest również oparta odpowiedzialność gościa hotelowego za szkodę spowodowaną na terenie hotelowym przez ruch samochodu lub innego mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody, którego samoistnym posiadaczem jest dany gość. Takim środkiem komunikacji jest też np. motocykl, skuter śnieżny, motorówka lub helikopter. Ta odpowiedzialność deliktową oparta na art. 436 k.c. została omówiona w punkcie 7 tego rozdziału podręcznika.

Trzeba też wskazać, że goście hotelowi ponoszą odpowiedzialność deliktową nie tylko za szkodę spowodowaną przez siebie, ale również za wyrządzoną przez osobę niepełnoletnią lub niepoczytalną, pozostającą pod nadzorem danego gościa. Jest to odpowiedzialność za cudze czyny oparta na art. 427 k.c. W razie więc uszkodzenia lub zniszczenia pokoju hotelowego lub jego wyposażenia, czy ogólnodostępnych urządzeń lub sprzętu hotelowego przez osobę niepełnoletnią lub niepoczytalną, znajdzie zastosowanie powołany przepis kodeksowy.

Zgodnie z art. 426 k.c. małoletni, który nie ukończył 13 lat, nie ponosi odpowiedzialności za szkodę. Ten przepis kodeksowy może być rozumiany jako wprowadzenie ustawowego domniemania braku winy takiego małoletniego.

370 Rozdział 10

które jest domniemaniem prawnym niewzruszalnym. Natomiast małoletni, który ukończył 13 lat, ponosi odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę wtedy, gdy zostanie wykazana jego dojrzałość umysłowa, pozwalająca na przypisanie mu winy, co ciąży na poszkodowanym. Jeśli bezpośredniemu sprawcy szkody nie można przypisać winy z powodu wieku lub stanu psychicznego, to nic oznacza to braku osoby odpowiedzialnej za daną szkodę, jeśli miał miejsce brak nadzoru nad osobą niepełnoletnią lub niepoczytalną. Do takiego nadzoru są zobowiązani ustawowo rodzice w stosunku do dzieci pozostających pod ich władzą rodzicielską. Podobnie opiekun ustanowiony przez sąd sprawuje pieczę nad osobą małoletnią lub całkowicie ubezwłasnowolnioną i jest zobowiązany do nadzoru. Obowiązek nadzoru może też wynikać z umowy i obejmować zwłaszcza wychowawców, ale także inne osoby podejmujące się w drodze umowy sprawowania nadzoru. Także faktyczne sprawowanie stałej pieczy nad małoletnim lub osobą niepoczytalną powoduje istnienie obowiązku nadzoru nad taką osobą. Tak jest dosyć często w razie stałej opieki wykonywanej przez dziadków, starsze rodzeństwo, innych członków rodziny, ojczyma lub macochę. W tych sytuacjach domniemywa się winę osoby sprawującej nadzór nad bezpośrednim sprawcą szkody. Domniemanie to może być obalone przez wykazanie braku winy w nadzorze, co powoduje zwolnienie od omawianej odpowiedzialności. Podobnie udowodnienie, że szkoda powstałaby także przy starannym wykonywaniu nadzoru, zwalnia od tej odpowiedzialności osobę zobowiązaną do nadzoru.

W sytuacji, gdy przewidziana przepisami kodeksowymi odpowiedzialność za cudzy czyn osoby zobowiązanej do nadzoru nie zapewni poszkodowanemu naprawienia szkody, może on dochodzić roszczeń odszkodowawczych na zasadzie słuszności od bezpośredniego sprawcy, któremu z powodu wieku lub stanu psychicznego nie można przypisać winy. Warunkiem jest to, aby czyn sprawcy odznaczał się cechą bezprawności. Taką właśnie odpowiedzialność przewiduje art. 428 k.c.. odwołujący się do zasad współżycia społecznego oraz nakazujący porównanie stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy szkody, któremu nic można przypisać winy.

Termin przedawnienia roszczeń przedsiębiorcy hotelarskiego o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym gościa hotelowego wynosi zasadniczo trzy lata. Znajduje wówczas zastosowanie art. 442 § 1 k.c, który wskazany termin nakazuje liczyć od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednak tego rodzaju roszczenie przedawnia się z upływem lat dziesięciu od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę. Wyżej już wspomniano w punkcie 7 tego rozdziału podręcznika, że nowelizacja kodeksu cywilnego z 2007 r. wydłużyła wskazany termin przedawnienia w wypadku szkody wynikłej z uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia.


10.14. Odpowiedzialność cywilna związana z ochroną nazw rodzajowych obiektów hotelarskich

Odpowiedzialność cywilna występuje również w przypadku używania przez przedsiębiorcę nazwy rodzajowej obiektu hotelarskiego w sposób sprzeczny z prawem, gdyż może to stanowić czyn nieuczciwej konkurencji. Takie postępowanie podlega ocenie w świetle ustaleń dotyczących ochrony używanych oznaczeń usług, zawartych w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 1993 r. Ustawa ta przez czyn nieuczciwej konkurencji rozumie działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża ono lub narusza interes innego przedsiębiorcy lub klienta. Chodzi tutaj o takie zachowania. będące naruszeniem obowiązującego prawa lub norm pozaprawnych w postaci powszechnie akceptowanych przez przedsiębiorców reguł uczciwego postępowania, które dają naruszającemu przewagę konkurencyjną nad innymi przedsiębiorcami. Tego rodzaju zachowania naruszają lub osłabiają konkurencję, czyniąc ją nieprzejrzystą i każdy uczestnik obrotu gospodarczego powinien się od nich powstrzymywać. Ta klauzula generalna ma znaczenie dla przepisów szczególnych powołanej ustawy, określających rodzaje czynów nieuczciwej konkurencji. Takim postępowaniem jest m.in. wprowadzające w błąd oznaczenie przedsiębiorstwa lub świadczonych usług.

Zgodnie z ustaleniami ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji czynem nieuczciwej konkurencji jest takie oznaczanie przedsiębiorstwa, które może wprowadzić klientów w błąd co do jego tożsamości, przez używanie firmy, nazwy, godła, skrótu literowego lub innego charakterystycznego symbolu wcześniej używanego, zgodnie z prawem, do oznaczenia innego przedsiębiorstwa. W hotelarstwie zdarza się czasem używanie zwłaszcza skrótów lub innych symboli podobnych do używanych wcześniej przez innych hotelarzy. Aby dane oznaczenie podlegało ochronie prawnej, powinno się odpowiednio odróżniać od innych, być rzeczywiście używane przez przedsiębiorcę na rynku i to z pierwszeństwem użycia przed innymi przedsiębiorcami, a jego ochrona ma zapewnić uniknięcie ryzyka pomyłki.

W świetle uregulowań omawianej ustawy czynem nieuczciwej konkurencji jest takie oznaczanie towarów lub usług albo jego brak, które może wprowadzić klientów w błąd co do pochodzenia, ilości, jakości, składników, sposobu wykonania, przydatności, możliwości zastosowania, naprawy, konserwacji lub innych istotnych cech towarów albo usług, a także zatajenie ryzyka wiążącego się z korzystaniem z nich. Przykładem takiego wprowadzającego w błąd oznaczania usług jest używanie przez prowadzącego schronisko górskie dodatkowego określenia „hotelik" lub nazwy „Hotel Górski", czy stosowanie odpowiedników w językach obcych nazwy „pensjonat" bez decyzji o zaszeregowaniu do tego rodzaju obiektu hotelarskiego. Takie oznaczenia informują o zakresie

3 7 2 Rozdział 10

świadczonych usług hotelarskich oraz są pewną gwarancją minimum ich jakości i jeśli nie odpowiadają prawdzie, to narażają korzystających z tych usług na ryzyko pomyłki. Właśnie podobieństwo oznaczeń usług oferowanych przez nieuczciwych konkurentów jest w praktyce najczęstszym sposobem wywoływania u klienteli błędu co do pochodzenia usług, co do ich rodzaju i jakości. Takie mylące oznaczenia zatajają ryzyko, jakie nieraz wiąże się z korzystaniem z usług hotelarskich świadczonych w obiektach, które nic spełniają wymagań w zakresie wyposażenia i zakresu świadczonych usług oraz wymagań sanitarnych i przeciwpożarowych.

W hotelarstwie można też spotkać się z czynem nieuczciwej konkurencji w postaci reklamy wprowadzającej klienta w błąd i przez to mogącej wpłynąć na jego decyzję co do nabycia usługi. Ta postać nieuczciwej reklamy jest zdefiniowana w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Taką reklamę zawierającą fałszywe informacje dotyczące towaru lub usługi, trzeba odróżnić od reklamy przesadnej, która w działalności reklamowej jest zjawiskiem typowym.

W świetle ustaleń omawianej ustawy dokonanie czynu nieuczciwej konkurencji powoduje konsekwencje w postaci przede wszystkim odpowiedzialności cywilnej, ale czasem także odpowiedzialności karnej. Przedsiębiorca, którego interes został zagrożony lub naruszony tego rodzaju czynem, może dochodzić wówczas zarówno roszczeń niemajątkowych, jak i majątkowych. Może on domagać się:

• zaniechania niedozwolonych działań, • usunięcia skutków niedozwolonych działań, • złożenia jednokrotnego lub nawet wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej

treści oraz w odpowiedniej formie, • naprawienia wyrządzonej szkody, • wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści, • zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny zwią

zany ze wspieraniem kultury polskiej lub ochroną dziedzictwa narodowego, o ile dany czyn nieuczciwej konkurencji był zawiniony. Z wymienionymi roszczeniami mogą występować nie tylko przedsiębiorcy,

ale również krajowe i regionalne organizacje, których statutowym celem jest ochrona konsumentów. Nie dotyczy to jednak roszczeń dotyczących naprawienia szkody oraz wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści. Jeśli dany czyn nieuczciwej konkurencji zagraża lub narusza interesy konsumentów, to także Prezes UOKiK może wystąpić z takimi roszczeniami. Przy tym na mocy ustaleń ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji organizacje konsumenckie i Prezes UOKiK mają te uprawnienia w zakresie tylko niektórych czynów i wyłączone jest w szczególności takie oznaczanie przedsiębiorstwa, które może wprowadzić klientów w błąd co do jego tożsamości.

Wybrana bibliografia

Alejziak W., Marciniec T-, Międzynarodowe organizacje turystyczne, Kraków 2003. Bąk S., Działania Unii Europejskiej na rzecz kultury i turystyki kulturowej. Warszawa

2007. Burzyński T. (red.), Konsument na rynku turystycznym w warunkach społeczeństwa

opartego na wiedzy i informacji, Katowice 2005. Butowski L., Organizacja turystyki w Polsce, Warszawa-Lublin 2004. Ciemiński M.. Naprawienie uszczerbku polegającego na utraconej przyjemności z po

dróży. Kwartalnik Prawa Prywatnego nr 2/2005. Cybula P. (red.). Prawo w praktyce biur podróży. Warszawa 2006. Cybula P., Umowa o imprezę turystyczną, Warszawa 2005. Cybula P., Ubezpieczenie finansowe organizatorów turystyki w świetle orzecznictwa

Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, [w:] Ochrona konsumenta usług finansowych, pod red. B. Gneli, Kraków 2007.

Czyżowicz W. (red.), Prawo celne. Warszawa 2004. Daszewski A.. Dąbrowska A., Wróblewski T., Turystyczny poradnik ubezpieczeniowy,

Bydgoszcz-Warszawa 2005. Dąbrowski A. (red.). Zarys teorii rekreacji ruchowej. Warszawa 2006. Durićek M., Obodyński K, Syntetyczne podstawy rekreacji i turystyki, Rzeszów 2006. Golat R., Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Komentarz, Kraków

2004. Gordon A. (red.). Turystyka i krajoznawstwo w szkole. Poradnik, wyd. Zarządu Główne

go PTTK. Warszawa 2003. Gospodarek I, Dostęp do danych centralnej ewidencji organizatorów turystyki i pośred

ników turystycznych w świetle międzynarodowych standardów prawa do informacji, [w:] Informacja turystyczna, pod red. A. Panasiuka, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 429, Ekonomiczne Problemy Turystyki nr 7/2006.

Gospodarek J.. Ochrona prawna marki turystycznej w świetle ustawy o usługach turystycznych z 1997 roku, [w:] Markowe produkty turystyczne, pod red. A. Panasiuka, Szczecin-Niechorze 2004.

Gospodarek J.. Prawne aspekty ruchu turystycznego, [w:] Obsługa ruchu turystycviego, pod red. 0. Meyer, Warszawa 2006.

374 Wybrana bibliografia

Gospodarek 1., Prawo jako wyraz błędów w polityce turystycznej państwa, [w:] Polityka turystyczna, pod red. A. Panasiuka, Szczecin-Kopenhaga 2005.

Gospodarek J.. Prawo turystyczne. Warszawa 2001. Gospodarek J., Prawo turystyczne w zarysie, Bydgoszcz-Warszawa 2003, suplement

Bydgoszcz-Warszawa 2004. Gospodarek J.. Prawo w turystyce i hotelarstwie. Zbiór aktów normatywnych z obja

śnieniami. Warszawa 2000. Gospodarek J.. Prawo w turystyce, Warszawa 2006. Gospodarek J., Rola Centralnej Ewidencji Organizatorów Turystyki i Pośredników Tu

rystycznych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 402, Ekonomiczne Problemy Turystyki nr 5/2005.

Gospodarek J., Rola zabezpieczeń finansowych roszczeń klientów w stosunku do organizatorów turystyki i pośredników turystycznych. Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, Zeszyt Naukowy 56, Warszawa 2005.

Gospodarek J., Uwarunkowania prawne dróg publicznych jako składnika zagospodarowania turystycznego, [w:] Elementy zagospodarowania turystycznego, pod red. A. Panasiuka. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 466, Ekonomiczne Problemy Turystyki nr 9/2007.

Gospodarek J., Zawarcie umowy przewozu osób. Warszawa 1979. Górski W., Prawo transportowe, Szczecin-Zielona Góra 1998. Górski W., Mendyk E., Prawo transportu drogowego. Warszawa 2005. Górski W., Wesołowski K., Komentarz do przepisów o umowie przewozu i spedycji,

Gdańsk 2006. Gruszecki K., Ustawa o ochronie przyrody. Komentarz. Kraków 2005. Jarmul J., Wrona ) . , Zawistowska H., Wpływ procesu harmonizacji prawa polskiego

z prawem Unii Europejskiej na prawo turystyczne. Warszawa 2003. Kolarski A., Prawo przewozowe. Komentarz, Warszawa 2002. Krawczyk Z., O turystyce i rekreacji. Studia i Szkice, Warszawa 2007. Kruczek Z. (red.). Kompendium pilota wycieczek, Kraków 2006. Kruczek Z. (red.), Pilotaż i przewodnictwo - nowe wyzwania. Materiały z II Forum Pilo

tażu i Przewodnictwa, Kraków 2005. Kruczek Z. (red.). Pilotaż i przewodnictwo w krajach Unii Europejskiej. Materiały z III

Forum Pilotażu i Przewodnictwa, Kraków 2007. Kuciński J., Trzciński Z., Zaborowski J.: Podstawy prawne świadczenia usług turystycz

nych. Warszawa 2002. Kwilccka M. (red.). Bezpośrednie funkcje rekreacji. Warszawa 2006. Luzak J., Osajda K., Odpowiedzialność za zmarnowany urlop w prawie polskim. Kwar

talnik Prawa Prywatnego nr 2/2005. Lctowska E., Europejskie prawo umów konsumenckich. Warszawa 2004. Łętowska E., Prawo umów konsumenckich, wyd. II, Warszawa 2002. Łętowska E„ Osajda K. (red.). Nieuczciwe klauzule w prawie umów konsumenckich.

Warszawa 2004. Maksimczuk A., Sidorowicz L., Ochrona granic i obsługa ruchu turystycznego. War

szawa 2007.

Wybrana bibliografia 375

Mazurski K.R., Geneza i przemiany turystyki, Wrocław 2006. Nesterowicz M-. Odpowiedzialność cywilna biur podróży. Warszawa 1974. Nesterowicz M.. Prawo turystyczne, Bydgoszcz 1999. Nesterowicz M., Prawo turystyczne, wyd. 2, Kraków 2006. Nesterowicz M., Prawo turystyczne. Warszawa 1993 Nesterowicz M.. Umowa o podróż, [w:J System Prawa Prywatnego, t. 7, Prawo zobo

wiązań - część szczegółowa, pod red. J. Rajskiego, Warszawa 2003. Nesterowicz M.. Usługi turystyczne, [w:| Obywatel - Przedsiębiorstwo. Zagadnienia

prawne świadczeń na rzecz konsumenta, pod red. E. Łętowskiej, Wrocław-War-szawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982.

Nesterowicz M., Zadośćuczynienie pieniężne za „ zmarnowany urlop " podczas wycieczki turystycznej. Państwo i Prawo nr 10/2002.

Nesterowicz M., Rembieliński A.. Odpowiedzialność cywilna zakładu hotelarskiego, Toruń 1995.

Nowińska E., Cybula P. (red.). Europejskie prawo konsumenckie a prawo polskie, Kraków 2005.

Polkowska M., Umowa przewozu i odpowiedzialność przewoźnika w międzynarodowym transporcie lotniczym. Warszawa 2003.

Polkowska M., Szymajda I.. Konwencja montrealska. Komentarz. Odpowiedzialność przewoźnika w międzynarodowym transporcie lotniczym. Warszawa 2004.

Prawo turystyczne (publikacja wymiennokartkowa Wydawnictw Prawniczych PWN), 1.1 i II, Warszawa 2001-2005.

Raciborski J., Ochrona konsumenta usług turystycznych w zakresie ubezpieczeń obowiązkowych i dobrowolnych, [w:J Ochrona konsumenta usług finansowych, pod red. B. Gnelt, Kraków 2007.

Raciborski J., Prawo w turystyce, [w:] Nauki o turystyce, pod red. R. Winiarskiego, cz. II, Kraków 2004.

Raciborski I, Umowa o podróż. Nowe Prawo nr 5-6/1989. Raciborski J., Usługi turystyczne. Przepisy i komentarz. Warszawa 1999. Radecki W., Prawo łowieckie. Komentarz, Warszawa 2005. Radecki W. (red.). Teoretyczne podstawy prawa ochrony przyrody, Wrocław 2006. Radecki W., Ustawa o lasach. Komentarz, wyd. II, Warszawa 2006. Radecki W., Ustawa o ochronie przyrody. Komentarz, Warszawa 2006. Rymaszewski B., Polska ochrona zabytków. Warszawa 2005. Siwiński W., Tauber R., Rekreacja ruchowa. Zagadnienia teoretyczno-metodologiczne,

Poznań 2004. Skoczylas J.J.. Prawo dewizowe. Komentarz, wyd. II, Warszawa 2005. Stec M., Lotnicze umowy czarterowe, Kraków 1988. Stec M.. Umowa przewozu, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 7, Prawo zobowiązań

- część szczegółowa, pod red. J.Rajskicgo, Warszawa 2003. Stec M., Umowa przewozu w transporcie towarowym, Kraków 2005. Stec M., Umowy transportowe, [w:] Prawo umów w obrocie gospodarczym, pod red.

S. Włodyki, Warszawa 2006. Stecki L., Timesharing, Toruń 2002.

376 Wybrana bibliografia

Strugarek J., Organizacja i prowadzenie imprez sportowych, rekreacyjnych i turystycznych, Poznań 2006.

Toczek-Werner S. (red.). Podstawy rekreacji i turystyki, Wrocław 2005. Wajdzik M., Kruczek Z., Metodyka i technika pracy pilota - rezydenta, Kraków 2006. Wieszczycka M., Prawo konsumenckie w turystyce. Warszawa 2003. Wojtycza J., Organizacja turystyki młodzieży szkolnej, Kraków 2000. Zawistowska H., Nowe zasady świadczenia usług turystycznych. Warszawa 2005. Zawistowska H.. Podstawy prawa w turystyce, Warszawa-Łódź 1999. Zawistowska H.. Polityka Unii Europejskiej wobec sektora turystycznego, [w;] Unia

Europejska a przyszłość polskiej turystyki. Warszawa 2003. Zawistowska H,. Znaczenie ochrony prawnej konsumentów usług turystycznych dla

rozwoju turystyki w Polsce, Warszawa 1999. Zeidler K.. Prawo ochrony dziedzictwa kultury, Kraków 2007. Zieliński L., Bezpieczeństwo zdrowia i tycia uczestników imprez sportowych, turystycz

nych i rekreacyjnych. Warszawa 2000. Ziółkowski J., Ubezpieczenia w turystyce i hotelarstwie, Gdańsk 2004. Żylicz M, Prawo lotnicze międzynarodowe, europejskie i krajowe. Warszawa 2002.

cena 55 zt

k -doktor nauk prawnych, wykładowca Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Specjalizuje się m.in. wprawie turystycznym, które wykłada w niepublicznych szkołach wyższych. Autor kilkuset publikacji

zakresu prawa przewozowego, pocztowego, telekomunikacyjnego, kosmicznego i turystycznego, wśród których znajdują się: Prawo w turystyce i hotelarstwie. Zbiór aktów normatywnych z objaśnieniami, Warszawa 2000; Prawo turystyczne, Warszawa 2001; Prawo turystyczne w zarysie, Bydgoszcz - Warszawa 2003, Prawo w turystyce, Warszawa 2006.

Książka zawiera kompleksowe omówienie problematyki prawnej turystyki i rekreacji w świetle prawa polskiego, rozporządzeń i dyrektyw Unii Europejskiej oraz ratyfikowanych umów międzynarodowych. Umożliwia Czytelnikowi poznanie podstawowych nojęć i instytucji prawnych oraz podstaw prawa gospodarczego, niezbędnych do zrozumienia szczegółowych regulacji prawnych obowiązujących w dziedzinie turystyki i rekreacji. Zostały w niej przedstawione warunki prawne świadczenia ustug turystycznych, rekreacyjnych i hotelarskich. Podręcznik nowatorsko przedstawia podstawy prawne bezpieczeństwa turystów i uczestników rekreacji, w tym dzieci i młodzieży szkolnej. Omawia obowiązki i ograniczenia administracyjne i finansowe związane przekraczaniem granic państwowych, uwzględniając Układ z Schengen i inne regulacje wspólnotowe. Ukazuje znaczenie dla turystyki i rekreacji zasad ochrony przyrody i zabytków, a także zasad udostępniania muzealiów. Książka obejmuje - na tle podstawowych pojęć i instytucji prawa cywilnego -omówienie licznych umów o świadczenie ustug turystycznych i rekreacyjnych oraz umów o współpracy między przedsiębiorcami w dziedzinie turystyki. Przedstawia również zakres i zasady odpowiedzialności cywilnej w turystyce i rekreacji. Prawo w turystyce i rekreacji jest przeznaczone dla studentów kierunku turystyka i rekreacja oraz innych kierunków studiów, na których jest wykładany przedmiot „prawo w turystyce i rekreacji", „prawo turystyczne" lub przedmioty o zbliżonych zakresach tematycznych. Książkę można polecić wykładowcom innych przedmiotów z dziedziny turystyki i rekreacji, w których ramach występują elementy prawa, jak też sędziom, adwokatom, radcom prawnym, pracowników administracji rządowej i samorządowej, których zakres działania obejmuje sprawy turystyki i rekreacji, członkom organizacji społecznych działających w tej dziedzinie, jak np. PTTK. Publikacja jest również przydatna dla organizatorów turystyki, pośredników turystycznych, agentów turystycznych, przewoźników, przedsiębiorców hotelarskich, jak też pracowników biur podróży, hoteli i centrów informacji turystycznej, rolników prowadzących gospodarstwa agroturystyczne, organizatorów rekreacji, wczasów lub konferencji, a także dyrektorów szkół i nauczycieli organizującym wyjazdy w celach turystycznych lub rekreacyjnych dla dzieci i młodzieży szkolnej. Każdy, kto styka się z problemami prawnymi turystyki masowej lub indywidualnej bądź rekreacji ruchowej, jest adresatem tej książki.

ISBN el?fl-a3~7551-?tiD-b ul. Kostrzewskiego 1,00-768 Warszawa Id. 0 22 851 45 61,0 22 851 45 62 fex0 22841 98 91

9'788372»$17906

Prawo w Turystyce i Rekreacji - J. Gospodarek

Documents

Transcript of Prawo w Turystyce i Rekreacji - J. Gospodarek