O`ZBEKSTAN RESPUBLIKASI XALIQ BILIMLENDIRIW WA`ZIRL IGI A`JINIYaZ ATINDAG`I NO`KIS MA`MLEKETLIK PEDAGOGIKAL IQ INSTITUTI

Pedagogika fakul`teti

Mektepke shekemgi ta`lim kafedrasi

Pedagogikanı oqıtıw metodikası pa`ninen

lektsiya teksti

No`kis 2012

T E M A : PEDAGOGIKANI OQITIWDIN` METODIKASI PA`NIN IN` WAZIYPALARI .

J O B A S I :

1. Pedagogikani okitiu metodikasi pani xakkinda tusinik. 2. Pedagogikani okitiu metodikasi pani maksetleri . 3. Pedagogikani okitiu metodikasi paninin uaziypalari .

T A Ya N I Sh T U S I N I K L E R : Pedagogika, okitiu, pen, metodika, pedagogikalik texnikum, peduchilishe, pedinstitut,

talim , sabak, milliy ideologiya, gerezsizlik, milliy tarbiya . Ozbekstan Respublikasi ozinin milliy gerezsizligi algannan son elimizdegi talim-tarbiya

orinlarina itibar kusheytildi. Talim xem tarbiya sistemasinda tupkilikli ozgerisler boldi. Okiu orinlarinda bilim alip

atirgan jaslardin biliminin sapasina itibarlar karatilmakta. Esirese jokari okiu orinlarinda tayarlanatugin pedagog kaniygelerge ken keuil bolinip atir. Onin bir misali bizin institutimizda burin jok bolim “ Pedagogika xem psixologiya” bolimi ashildi.

Bul bolimde “ Pedagogikani oqitiw metodikasi” pani tiykargi qanigelik panlerdin biri bolip esaplanadi. Bul pannin tiykargi waziypasi bolajak jetik pedagogika kanigesin okitiw metodikalari menen qurallandiriudan ibarat .

Respublikamizda o`tken a`sirdin 40 jillarina kelip oqiw orinlari jumislarin qayta quriw boyinsha birqansha jumislar alip barildi.

40-jillardin basinda eki turdegi pedagogikalik oqiw orni qa`liplestirildi: Ped.texnikumlar ha`m ped.institutlar edi.

1. Pedagogikalik texnikumlar baslawish klasslardin mugallimlerin tayarlawga qaratilgan oqiw orni esaplanadi.

2. Pedagogikalik institutlar joqari oqiw orinlarinin tiykargi tu`ri bolip, onda orta ha`m joqari klass oqiwshilarin ha`m de basqada orta oqiw orinlarinin mugallimlerinin tayarlawga qaratilgan oqiw orni boldi.

1947-jili pedagogikalik texnikumlar ped.uchilishe bolip qayta ozgerdi. Pedagogikalik uchilishe bolip, 90 jildin ortalarina deyin kelip, ha`zirgi waqitta pedagogikaliq kolledjler bolip ozgertildi ha`m ondagi alip barilatugin talim-tarbiya islerinin mazmuni Ozbekstan Respublikasi Xalik talimi wazirligi ta`repinen qayta islep shigildi.

Pedagogikalik oqiw orinlarina zaman talabina juwap beriwshi pedagog ka`niygelerin tayarlau waziypalari juklengen .

Uzaq waqitqa deyin qaniyge tayarlawdin dasturi bolip mugallimlerdi o`z pani haqqindagi bilimler menen qurallandiriwdan ibarat edi. Bul qatnasti qisqasha bilayinsha atagan: “Predmetindi bil, al oqitiwdi u`yrenesen`”.

Mugalimlerdi tayarlawdin` tiykargi tayanishi bolip arnawli panler bilimleri menen qurallandiriwdan ibarat edi. Pa`nler psixo-pedagogikalik tsiklde qisqa ko`lemde uyretildi. Mektep balalardi okitiudi dauam eter eken, usi sistema boyinsha tayarlangan mugallimler oz uaziypalarin belsen orinlap keleshekte.

Sonin` menen birge talim beriwdin ko`leminin` ken`eyiwi ha`m a`ste aqirin bilim beriwde mektep jas awladti oz ishine qamtiwi mugallimlerdi tayarlawdi bir tarepli ekenligin ko`rsetip berdi. Tajriybeli mektep basshilari, salistirmali tu`rde mugallimlerdin jumislarin u`yrene otirip, olardin talim-tarbiya islerinin` na`tiyjelerinin` birdey emesligin bilip, tomendegishe juwmaqqa keldi: Sabaqti pedagog ha`m ozinin qa`niygeligi boyinsha aldingi qatarga qoygan mugallim gana, ha`mmeni oqita aladi ha`m tarbiyalaydi.

Ta`limnin` usi tareplerin esapqa algan halda mektep basshilari pedagogikaliq oqiw orinlarina kadrlar tayarlaw ha`m arnawli pa`nlerdi uyreniw boyinsha bir qansha usinislar berip bardi.

I.A.Karimovtin IX sessiyadagi bayanatinda kadrlardi tayarlawdin milliy bagdarlamasi dodalanip usi haqqinda qarar qabil etildi.

Ilimiy-izertlew jumislarinin` natiyjelerine qaraganda mugallimlerdin` uqibi, oy pikirleri, psixologiyasi bilim beriwde a`hmiyetli orin iyeleydi.

Mugallimlerdin psixo-pedagogikalik tayarliginda pedagogika orayliq orindi iyeleydi. Sebebi pedagogika arqali bilimler basqa pa`nler metodikasina ha`m pedagogikalik praktikasina o`tedi.

Haqiyqatinda da metodika ilim ha`m oqiw pani sipatinda pandi oqitiw menen ogada tigiz baylanisqan halda ha`reket etedi.

Ha`r qanday qa`niygelik boyinsha mugallimlerdi ken`nen, teren` tayarliq milliy tarbiyani a`melge asiriw maqsetinde metodikani pedagogika menen tigiz baylanistirgan jagdayda gana onin` da`slepki ideyalarin ha`m printsiplerin oqiw pa`ninin ozgesheligin esapqa algan xalda paydalana alamiz.

Belgili chex pedagogi didaktika paninin` tiykarin saliwshi Yan Amos Kamenskiy: “En` baslisi qagiydalardi uyreniw emes, al sol qizigiwlardin` payda boliwinin` ilimiy tiykarlarin uyreniwi kerek” -dep bildirdi.

Usi ilimiy tiykarlardi terip aliw, ha`m de bir qa`lipte qoyiwi pedagogikani oqiw pa`ni sipatindag`i en` a`hmiyetli bagdarlardin biri bolip tabiladi.

Pedagogikalik bilimlerdin ozgesheligin, otmishtegi xem xezirgi zaman mugallimlerinin eksperimentleri xem tajiriybeleri tastiyiklap, pedagogikalik bilim basshi sipatinda xizmet etpeydi.

Xezirgi kunde pedagogikani xemme biliui shart bolgan pan dep esaplau kerek, sebebi insanlar turmisinda xizmeti deuirinde talim-tarbiya isleri menen belgili darejede shugillaniularga mejbur. (Xesh bolmaganda oz perzentleri tarbiyasi menen shugillanadi ).

Pedagogikalik bilim baska bilimlerge karaganda okitiu sheberlikleri, onin analizi, bolajak mugallimlerdi talim tarbiya barisina kirgiziu menen birge bekkemlenip baradi.

Tek gana usilay pandi uyreniu gana pedagogikalik bekkemleudi tamiyinleydi xem bilimdi isenimge, oylandiriuga, ukiplilik arkali bekkemleydi.

Pedagogikalik bilimde yamasa ped.okiu orinlarda izleniushilik tomendegishe bagdarda alip bariladi .

1. Kurs mazmunin bayitiu, ped bilimlerden tolik paydalaniu, bolajak mugallimlerdin (talabalar) dikkatin aldingi pikirlerge karatiu. Pedagogikalik kategoriyalardi uyreniu, metodologiyalik tiykarlarin seulelendire aliu, onin mazmunin bayitiu.

2. Milliy ideologiya tiykarinda pedagogikani ilim sipatinda a`hmiyetliligin studentlerge korsetiu xem oni insandi shaxs sipatinda keliplestiriude jokari netiyjeler aliuda baskariu.

3. Talabalarga tek gana bilim berip koymastan, olardi talapshanlikka, ukiplilikka uyretiu.

4. Pedagogika kursin onin korsetpe aliu, mugallimlerdi anik bir bskishma-baskish tayarlauda bagdarlau (baslangish, orta, jokari ).

5. Arnauli kurs, seminar, emeliy sabaklar tiykarinda talim-tarbiyani konkretlestiriu.

6. Talabalardin pedagogikalik bagdarin shaxs sipatinda kaliplestiriu, esirese keniygeli sistemasina isenimin, kizigiushiligin xem pedagogikalik xizmetke beyimlesiuin, sonin menen birge oz miynetinin natiyjelerine bolgan juuuapkershilik sezimin oyatiu.

Mektep okiushilarinin xizmeti jaslardi shaxs sipatinda keliplestiriuge karatilgan. Mektep reformalarin orinlau bul usi tarau boyinsha pedagogikalik kursi emelge asiriu bolip tabiladi .

PEDAGOGIKALIK OKITIU METODIKASI

PREDMETI. Xezirgi uakitta pedagogikani okitiu metodikasi oz aldina jalgiz sistema koymaydi. Ol

birden keliplespegen. Metodika sistemasinin keliplesiu protsessi pedagogikanin okiu predmeti sipatinda keliplestiriliui menen juzege keledi. Pedagogikani okitiuda birinshi neubetde tajiriybe turadi, ol okitiudi bayitadi xem sistemalastiradi. Onin tiykarinda oz aldina printsipler keliplesedi

xem bir kansha soraularga metodikalik usinislar beredi, tajiriybelerdin bayitiliui menen tigiz baylanista bolip izertleuler alip bariladi.

Izertlew derejesi xem xarakteri, metodologiyaga tiykarlaniui pedagogikanin uliuma rauajlaniu derejesin aniklaydi.

Pedagogikani okitiu metodikasi- bul teoriya xem tejiriybeler sintezi. Ol pedagogikani okitiu metodi, mazmunin, formasin, okitiushi xizmetin xem okiushilardi izertleydi. Pedagogikani okitiu metodikasi oz bagdarin okitiu printsiplerine xem kagiydalarina karatip, onin forma xem metodlarin keneytip, pedagogikalik okiu orinlarinda okip atirgan talabalardi keniygelikke tayarlaudin jokari derejesin temiyinlep beredi.

Rauajlaniu dauaminda pedagogikani okitiu metodikasi pedagogikani okitiu nizamliklarin ashiuga xem tiykarlauga umtiliui xem sonin tiykarinda okitiu protsessin baskariu jollarin izleydi.

Pedagogikani okitiu metodikasi baska perdmetler siyakli eki bolimnen ibarat boliui kerek U` Uliuma xem jeke.

Uliuma boliminde pedagogikani okitiudin metodologiyalik xem uliuma teoriyalik soraularina juuap izleydi. Olar pedagogikalik okiu orinlarinda birdey mazmunga xem birdey exmiyetke iye.

Pedagogikani okitiu metodikasin sistemalastiriliui ilimiy metodologiya bolip tabiladi. Teoriyalik bilimler sistemasin, baskarip atirgan printsiplerdin atkariu rolin, ilim izertleu xem analizleudi metodologiya aniklap beredi.

Pedagogikalik metodologiya oz ishine tomendegilerdi aladi U`

1) Pedagogikalik bilimler funktsiyasi, strukturasi xakkindagi ilim.

2) Baslauish, uliuma ilimiy xem pedagogikalik jagday (teoriya, kontseptsiya, gipoteza ).

3) Pedagogikalik izertleu metodlari xakkindagi ilim. Pedagogikani okitiu metodikasi pedagogikalik bilimler tarmagi bolip tabiladi xem

pedagogikalik metodologiyasin xem jeke xem uliuma turinde paydalanadi. Ol pedagogikanin rauajlaniu dauirinde keliplesedi xem ilim sipatinda bayitilip baradi.

Bul pedagogikani okitiu protsessinde tuuri xem duris jollar menen oz predmetin izertleuge imkaniyatlar jaratip beredi.

Pedagogikalik okitiu metodikasi baska ilimler siyakli barlik jagdaylarda da rauajlaniui eki baskishtaU` tusindiriushi xem payda etiushi baskishlarda otedi.

Birinshi baskishtaU` metodika barlik dikkatli xem kushin bir bagdarga, okitiu protsessinin ozgesheligine, printsiplerine tiykarlaniuga, okitiu mazmunina, metodlarga xem pedagogika boyinda okiu protsessin sholkemlestiriuge karatadi.

Faktlerdin toplaniui xem ogan tiykarlaniui natiyjesinde pedagogikani okitiu metodikasi oz kushin ilim izertleu nizamliklarina bagdarlaydi.

Izertleuler dauaminda mugallimdin ilimiy metodologiyalik izleniu xem oni tayarlau ushin bir kansha jana konkret materiallar payda boladi.

Mugallim kaniygeligin uyreniu boyinsha doretiushilik jumislari jumislari deuirinde studentlerdi izertleushilik xizmetine kirgiziudin onin liniyasi korsetip berilgen. Olar este akirin mugallimshilikti uyreniu metodlarin ozlestirip pedagogikalik xizmetke terenrek kirip baradi.

3. PEDAGOGIKANI OQITIW METODIKASININ WAZIYPALARI. Pedagogikani okitiu metodikasi okiu predmeti sipatinda Oliy Mejlis kararlarin xem

mektep reformalarin emelge asiriu sharayatinda kaliplesedi. Sonin ushinda metodikanin uaziypalari tomendegishe boladi.

1. Shaxsti kaliplestiriudin en basli agimi bul mugallim bolip tabiladi. Mugallimdi keniygelikke tayarlaudin ozegi- bul pedagogika.

Okitiu mazmunin kayta isleu, pedagogikanin tiykargi izbe iz xem arnauli kurslarin izbe-iz koyiu joli, mugallimlerdi jokari keniyge mamani kilip tayarlau metodikanin en exmiyetli uaziypalarinin biri.

2. Pedagogikani okitiu metodikasin uaziypalarinin biri bul- talabalarda mektep okiushilarina ilimge tiykarlap bilimlerdi baskishpa baskish ugip aliuin xem ozlestiriuin temiyinleydi. Sonin menen birge olardin miynet etiuge uyreniuin xem kaniygelikke bagdarlaniuin jokari derejege jetistiriude, milliy ideologiyani akliy tarbiyani, edep-ikramlilik, estetikalik, fizikalik x.t.b. tarbiyani ozlestiriude imkaniyatlar jaratip beredi.

3. Pedagogikani okitiu metodikasi pedagogti okitiudin formalarin, metod xem usillarin belgilep xem sistemalastirip beredi. Bul belgilep berilgen okitiudin formalari, metodlari, usillari talabalarga talim-tarbiyalik okiu orinlarinda talim-tarbiya islerin sholkemlestiriude jude ulken exmiyetke iye.

4. Pedagogikalik okiu orinlari xezirgi uakitita pedagoglardi tayarlauda bir kansha tajiriybeler topladi. Bul tajiriybelerdin toplaniuinda en exmiyetli xem basli rol` pedagogikaga tiyisli. Pedagogikalik okitiu metodikasinin en exmiyetli uaziypalarinin biri toplangan tajiriybelerdi bir kalipte sistemalastiriu xem keleshek mugallimleri bolgan talabalarga usinis etiuden ibarat.

5. Talim-tarbiyalik islerinde janaliklar, ozgerisler bolgan jagdaylarda mugallimlerdin bilimin jetilistirip bariu, olardin jumislarinin sipatin jokari darejege jetilistiriu, olardi terenirek uyrenip bariuda pedagogikani okitiu metodikasi exmiyetli uaziypalardi atkaradi.

T E MA : PEDAGOGIKANI OKIW PREDMETI SIPATINDA RAWAJLANIW TARIYXI.

J o b a s i :

1. Ilim xem okiu predmeti, olardin oz-ara baylanisi xem ozgeshelikleri .

2. Pedagogikanin okiu predmeti sipatinda rauajlnaiuinin tiykargi bakishlari (etaplari ).

3. Pedagogikanin pedagogikalik okiu orinlarinda keliplestiriliui .

4. Sirt eller pedagogika kursin okitiu . “Ilim” payda bolganli berli xem xar bir dauirdin ilimpazlari ilimge oz oylarin xem

pikirlerin kosip kelmekte. Kopshilik jagdayda ilim adamlari turmisi ushin exmiyetli xem belgisiz bolgan janalikdi ashiuga shakiradi . Daslep adamlar ilimin jemiyet turmisin xem tabiyat kubilisin tusindirdi, al keyin ala xer kiyli kubilislardi baskariudin jollari xem usillarin insan iygiligi ushin islep shigiuda talap etedi .

Ilim xem insanlardin ogan bolgan katnasi xer daim ozgerip baradi. Sebebi ilim sheksiz bolip, zaman talabina say rauajlanip baradi .

Pedagogikalik ilimnin rauajlaniu protsessine tek gana mugallim xem tarbiyashilar katnasip koymastan , shanarak tarbiyasi boyinsha jana taririybelderdi payda etiushi ata-analarda oz uleslerin kosip kiyatir .

Usinday rauajlaniular natiyjesinde xezirgi zaman pedagogikasi oz printsiplerin kayta tekseriu mumkinshiliklerine iye bolip, olardi jana faktler xem ideyalar menen bayitip baradi Birak ilim xakkinda tusiniklerge xer kanday insan anik tusiniklerge iye dep aytiu kiyin .

Sebebi “ilim” degen tusinik teren maniske iye . Ol tabiyat, jemiyetshilik xem oylau xakkindagi bilimler sistemasi tiykarinda aniklanadi .

Ilim tusinigi oz ishine ilimnin barlik tarepleri xem uakitlarin oz ishine kamtiydi.

1. Ilimpazlar bilimleri, ukipliligi, ilimiy derejesi, tajriybesi ilimiy miynetleri t.b.

2. Ilimiy mekemeler, olardin ilimiy kurallari .

3. Ilimiy izertleu jumislarinin metodlari

4. Ilimiy magliumatlar sistemasi bilimler kolemi, ilimiy ondiris natiyjeleri .

5. Ilimiy tusinik xem kategoriyalar . Ilimnin usliay tusindirilui zamanagoy darejesin xem jagdayin saulelendirip beredi . Rauajlaniudin baslangish baskishinda ilim oz aldina shekklengen uaziypalardi koydi, ol

adamlarga ozin korshap turgan dun`ya kubilislarin tusinip aliuga jerdem beredi. Birak ilim barkulla ozinin tusindiriushi xizmetin tabisli orinlay almay kiyatir . Turmista payda bolgan kopshilik soraular boyinsha anik, jeterli derejede tallaular

jurgize almadi. Sebebi ilim tek gana tabiyat kubilislarin tusindire beriu menen sheklenip koymastan ozinin sheksizligi menen ayirilip turatugin edi. Ilimde usinislar, ele sheshilmegen meseleler jude kop bolganligi ilimpazlarp olar ushin juuap tabiuga izleniudi talap etti . Este akirin bilimler jiynnagi toplanip bir kalipte aniklanip bardi. Ilim jedel turde insaniyat ushin oylaniu, ondiristin rauajlaniuina olardi turmiska kirgizile basladi. Ondiris en aldi menen tabiygiy ilimnin rauajlaniuina kizigiushiligi artip xem oni belsene kollap kuuatladi. Xezirgi uakitta kizigiushilik jemiyetlik panlerge artmakta, misali: pedagogika, psixologiya, sotsiologiya, filosofiya .

Ilimiy-texnikalik ozgerislerdin bir sistemada ken turde kayta isleniui, insan omirinin tarmaklarin oz ishine alip, byuul ushin bir neshshe min ilimpazdi ilim izertleu boyinsha shugillaniuga mejbur etti .

Ozinin tabisli rauajlaniui ushin jana ilimpazlar oylarina, olardin doretiushiligine mutej edi. Ilimdi rauajlandiriu ushin anik tayarliklar kerek bolip, ol bilim jerdeminde emelge asirilatugin edi. Ilimnin shinina erisiu onin tiykarin uyreniuden baslanadi . Bul ilim tiykarlari okiu panlerine kirgizilgen bolip, ilim xem okiu pani bir-biri menen tigiz baylaniskan . Bir bul baylanislar jude kiyin xem kuramali . Ilim oz predmeti xakkindagi bilimlerdi oz ishine aladi .Onin uaziypasi terenirek xem toligirak oz predmetin biliu , al basli funktsiyasi izertleu. Ilim okitiu boyinsha bir kansha anik ilimiy isler alip bardi,birak funktsiya en baslisi emes edi. Okiu predmeti ilimnin barligin oz ishine almay, al onin arnauli tanlap alingan okitiu uaziypalarinin tiykarin, okiushilardin jasin xem tayarligin esapka algan xalda oz ishine algan . Onin tiykargi funktsiyasi okiu. Predmet ilim strukturasinin del kopiyasi emes . Okitiu peni boyinsha bilimler menen kurallandiriui gana predmettin anik strukturasi bola aladi. Ozinin tiykargi okitiu funktsiyasin orinlay otirip, okiu predmeti anik bir sistemada duziledi . Bir kansha jagdaylarda bul sistemanin duziliui, iliminin sistemaliligin da oz tesirin tiygizedi .

Mekteplerde xem orta arnauli kesip texnikalik kolledjlerdi okiu predmetleri menen jokari okiu orinolarinin okiu predmetleri arasinda bir kansha ayirmashiliklar bar .

Jokari okiu orinlarinda okiu predmetleri ilimiy strukturaga jakin boladi. Onda tek gana ilimde ashilgan janaliklardi gana emes, bilim aliu jollarin izleniu uaktinddagi tabislardi xem setsizliklerdi oz ishine aladi. Bunnan baska institut xem universitetlerde okiu panlerdi ilimiy izertleu talabalarga ilimiy izleuinde bir kansha kolayliklar, imkaniyatlar xem ilim xakkinda bilimlerdi uyreniuge jerdem beredi.

TEMA : “PEDAGOGIKA PA`NIN OQITIW PROTsESSI”

J O B A :

1. Pedagogika panin okitiu protsessindegi uliumaliklari xem ozgeshelikleri

2. Pedagogikalik bilimlerdi ozlestiriu.

3. Pedagogika panin okitiu protsessindegi shinigiu isleri .

4. Oqitiw ha`m qa`niygelik ta`rbiya. Pedagogika barlik uakittada okitiu protsessin uyrenedi. Pedagogikani okitiu barisinda

sotsiallik, didaktikalik xem uliuma pedagogikalik sipatlamalar ken kollaniladi. Okitiu protsessine sipatlama beriu mumkin:

Talapshanlik, turakli rauajlaniu, ozgeriuk, jemiyettin kuramalaskan uaziypalari menen saykes talaplarda emelge asiriu, okiushilardin okiuga tayarlik derejesin jaksilau.

Okitiu protsessinin eki tarepliligi, okiushi xem okitiushi xizmetlerinde jetiliskenlikke erisiu.

� Okitiu protsessinin baskishlarga boliniu mumkinshilikleri xem bir putinligi .

� Okiushi ha`m okitiushi xereketlerin suuretleu, mumkinshilikleri, ayriksha bagdar xem baskishlar boyinsha okitiu barisin tekseriu .

� Okitiu protsessin baskariu. Usi sipatlardin barliginda belgili derejede pedagogikani okitiu protsessine tikkeley tiyisli

boladi. Jetiskenliklerge tayangan xalda , pedagogikani okitiu metodikasi pedagogika paninin xem onin uaziypalarin uyreniu ozgesheliklerin esapka alip, okiu protsessinde oni sistemalastiriuga ozinin dikkatin karatadi .

Jemiyetlik xazirgi uakittagi xem jakin keleshektegi koygan uaziypalarin uyrengen xalda okitiushi pedagogikani uyrene baslaydi.

Okitiu protsessslerinin rauajlaniui xazirgi uakitta “Kadrlar tayarlaudin milliy bagdarlamasinda” xa’m Ozbekstan Respublikasi Oliy Mejlisi korsetpelerde “Bilimlendiriu xakkindagi nizamdagi” materiallarda korsetip berilgen.

Bilimlendiriu xakkindagi nizamnin kabil etiliui jemiyetimiz tariyxinda ulken uakiyalardi biri boldi. Bilimlendiriu taraulari boyinsha pedagogikalik innovatsiyanin (jana ped.tex) negizgi bagdari tomendegidey taraulardi oz ishine aladi.

1. Pedagogikalik neologiya “neo” janalik, “logos” talim, janalik xakkindagi talim-degendi anlatadi.

2. Pedagogikalik aksiologiya bul emelde sinalgan degendi anlatadi. Bunda janalik tanlap alinadi.

3. Pedagogikalik proksiologiya “praks” xereket, “logos” talim. Emelde kollanatugin talim degendi anlatadi.

Jemiyetshiliktin aldina koygan uaziypalari jokari pedagogikalik okiu orinlarinda pedagog kaniygelerdin bilimlerin jokari darejede, zaman talabina say kkaliplestiriuden ibarat. Okiushilar talabalardi jemiyet talaplari xem uaziypalari menen tanistirip barip, olardi xazirgi talaplarga juuap beretugin jana xizmet turleri menen tanistirip bariui kerek.

Xer kuni okiu orinlarina janadan talablar kabil etiledi, olardin tayarliklari okiuga xem pedagogikanin uyreniuge bolgan koz karasi xer kiyli boliui mumkin. Pedagogikani okitiu mazmuni boyinsha formasi, metodlari boyinsha uliuma bilimler tiykarinda duziledi xem baskada (fiziologiya, anatomiya, mektep gigienasi, jeke metodika, psixologiya) panler menen tigiz baylanistirip amelge asiriladi. Uliuma bilim xem arnauli tayarliklar darejesin biliu ushin pedagogikani turakli turde uyrenip bariu kerek.

Pedagogikani uyreniu bul pedagogikalik kaniygelik xizmetindegi talablardin bilim xem ukiplilikka iye boliuinin daslepki kadelerinin bolip tabiladi. Okitiushi oz aldina janadan uaziypalar koyip bargan jagdayda gana talabalardin bilimin asirip bariui mumkin xem sol uaziypalardi sheshiuge degen umtiliuin oyatadi, olardi pedagogikani uyreniu dauaminda pedagogikalik xizmettin jana turleri menen tanistirip baradi. Pedagogika pani ozinin xer kiyliligi menen okiu protsessine terenikrek kirip baradi.

Kobinese okiu barisinda okiushilardin bilmegenlerin bilip, ozlestirip aliu dauaminda baklaular anik tallaular alip baradi,natiyje de tolik emes bilimlerin toliktiradi. Bul uaziypalardin tolik amelge asiriliuina elbette pedagoglar basshilik etedi.

Kop gana otmishtegi xem xazirgi uakittagi tajiriybelei pedagoglardin okitiu xem okiushilardin birge islesitsuindegi unamli natiyjelerge erisiu jollari uyrenib kelmekte.

Okitiushi xem okiushi arasindagi karim-katnasti uyreniu pedagogika panin okitiu kursina kiredi. Pedagogikani uyreniude en daslep okitiushi oz bilimin xem kushin ozinin is-xereketlerine karatadi, jobalastiradi, sholkemlestiredi, okiushilar jumislarin baklaydi.

Birak aste-akirin ol oz shagirtlerin jumislardi jobalastiriuga xem sholkemlestiriuge , ozin-ozi baklauga dikkatin karatadi. Okitiushinin axirgi makseti okiushilardi pedagogikalik kafedralar tarepinen xizmetti ozbetinshe uyreniudi oyatiu. Xezirgi uakitta pedagogikani okitiu protsessinde talabalar xem okitiushilar metodikalik korsetpeler menen tamiyinlegen. Usi rekomendatsiyalardi mugallimler xem okiushilardin xizmetleri , olardin tapsirmalari kaliplesken, metodikalari berilgen xem olardin orinlaniui anik korsetilgen.

Bul tek gana pedagogikalik bilimlerge ukiplilikka sheberlikke xizmet etip koymastan okitiu protsessin baskariugada mumkinshilikler jaratip beredi .

Pedagogikalik bilimlerge iye boliui ushin xar bir kanige aldinda kaniygelik tayarliklarinin mashkalalari turadi. Bul mashkalalardi sheshiu talabalardin pedagogikani uyreniu, uaktinnan baslap ak biliu xem biliuge kizigiushilikti kaliplestiriuimiz kerek.

Okitiu protsesslerinin ishinde en exmiyetli rol` pedagogika okitiushisina tiyisli: onin ilimiy metodikalik ilimlerge iye boliui, pedagogikani baska panler menen baylanistira aliui, pedagogikalik sheberlikleri, xazirgi zaman talimin xem ameliyatin xem mashkalalarin eterinirek tusiniui, pedagogika paninin okitiushisinin ozgeshe tareplerinin biri bolip esaplanadi .

Studentlerdin pedagogika uyreniuin xem ondagi uaziypalardi sheshiu jollarin kaliplestiriliui okiu protsessin xar kiyli turde boliuina, texnikalik okiu kurallarinan paydalaniu, xar kiyli shinigiular isleiuine , aldingi pedagogikalik tajiriybelerden ulgi aliularina baylanisli boladi, birak bulardin ishinde en isenimlisi talabalardin ilimige kizigiuin aldingi pedagogikalik tajiriybelerdi bayitip bariui, teoriyalik bilimlerdi emeliyat penen baylanistira aliui, xazirgi zaman tarbiya mashkalalarin salistirmali turde uyreniu bolip esaplanadi.

Pedagogika boyinsha bilimlerdin xereketi kanigelik iseniminin tiykarlarin kaliplestiriu mumkinshiliklerin tamiyinleydi. Kaniygelik iseniminin kaliplesiuin xazirgi zaman pedagoglari bilayinsha ataydi: “Adam tarbiyasinin en basli joli bul isenim, isenimge tek gana isenim arkali xereket etiumiz kerek.Okitiudin , tarbiyanin metodi xem usillari kanshelli duris kollanila bersin, tarbiyashi yamasa mugallimde isenim bolmasa onda metod xem onin usillarinan paydalaniuida xer turli etiu xesh kanday kushke iye bolmay kaladi”.

Pedagogtin isenimli boliui okiushilardin xereketlerindegi rauajlaniudin tomen darejede boliularinin sebeplerin tabiu xem keleshekte okiushilardin bilimin arttiriu xem rauajlandiriu jollarin sheiuge jardem beredi.

V.A.Suxomlinskiy pedagogikalik isenimlerdin kaliplesiuin anik korsetip berdi. Isenimnin kaliplesiuinin tiykari dep pedagogikalik ideyalardi esapga algan . Olar pedagoglarda oz islerinde tallaular jurgiziude jardemler beredi. Bul tallaular tiykarinda pedagogikalik ideyalardi pedagogikalik emeliyatta paydalaniu mashkalalari sheshiu jollarin payda etedi. Xakiykatinda izleniushilik protsessindegi soraulardagi dal juuapti tabiu,isenim arkali tallaular jurgiziu menen kaliplestiriu, mumkinshiligin kopshilik pedagoglar tastiyiklaydi.

Pedagogikalik isenim oz jumislarinda tallau (analiz) jurgiziu uaktinda kaliplesip baradi. Isenimdi kaliplestiriu pedagogtin jumis alip bariu katnasi dep korsetiu mumkin .

Eegerde xar kanday pedagogta isenim kaliplese, onda ol kaniyge ozinin talim tarbiyalik islerinde unamli natiyjelerge erisiui ogada kiyin. Sebebi mugallim okitiu printsiplerinen nizamliklarin tolik bilmese yamasa oz bilimine tolik isenmes sabak uaktinda okitiu metodlarinan tolik paydalana almaydi. Bul jagday okitiushilarga yamasa talabalarga keri tasirin tiygizedi. Kanigelerdin pedagogikalik isenimin kaliplestiriu pedagogika panin uyreniu barisinda amelge asiriladi . Bul protsessti jeddelestiriu impul`si, studentlerde pedagogika panin uyreniuge bolgan kizigiushiligin oyatiu bolip xizmet etedi. Pedagogikalik doretiushilik ukipliklarin xer kanday talabadan payda etiu mumkin. Egerde ol pedagogika panin uyrene otirip, pedagogikalik xizmetti birge alip barsa. Bunday umtiliular pedagogikalik sheshimdi kaliplestiriu protsessi alga iytermeleydi.

Pedagogikalik ukiplardi xem edeplerdi bekkemleu menen birge pedagogikalik bilimlerdin olshemine osiriu mumkin.Bul jerde aytiu mumkin eger insan oz ukipligi menen korshab turgan ortalikka tasirin tiygiziu ozinin mumkinshiliklerin asirip gana koymastan, oni ozi amelge asiriuin dauam etiui mumkin.

“Ukiplilik insannin en jokari paziyleti, oni kaliplestiriu pedagogikani okitiu protsessinin makseti bolip tabiladi” -deydi belgili batis pedagogi K.K.Platonov.

Pedagogikalik ukiplilikti xem edeplerdi kaliplestiriu pedagogikalik shinigiular otkeriu protsessinde amelge asiriladi.

Pedagogika okitiu protsessinde shinigiulardin ornin xar kiyli etip baxalaydi. XX esirdin 40 jillari pedagogikalik okiu orinlarinda okitiushilardi tayarlauda olardin pedagogikalik sheberliklerin keliplestiriu jollin emelge asirip bargan, olar okitiushi xizmetin ilimiy tiykarda uyreniu arkali amelge asirilgan.

Usi izertleulerdi islep sholkemlestiriushiler bir kiyli arnauli pedagogikalik shinigiular islep shikkan xem bul shinigiular pedagoglardi tayarlau barisinda amelge asirilgan. Talabalarga talim-tarbiya protsessin uyretiude pedagogikalik shinigiular exmiyetli orin iyeleydi. Onin makseti tomendegilerden ibarat bolip esaplanadi

1. Pedagogikalik protsesstin ozgeshelikleri menen tanisiu. 2. Okitiushi xem okiushi xizmetin uyreniu xem olar arasindagi karim-katnas sistemasi

menen tanisiu. Talabalardin xar kanday shinigiulardi orinlaui, xer kanday kubilislari arasinan

pedagogikalik kubilislardi ayirip aliu xem pedagogikalik ukiplardi kaliplestiriu mumkinshiliklerin jaratip beriu.

Pedagogikalik shinigiulardi orinlau ushin talabalar xer turli mektep mugallimler xem balalar jemeeti menen baylanista boliulari kerek. Bunday baylanista talabalardi ozleri keleshek kaniygesi ekenligi xakkinda sezimlerin oyatadi xem balalar tarbiyasindagi juuapkershiligin arttiradi.

Pedagogikalik protsesste kaniygelerdi tayarlau en exmiyetli tareplerinin biri bul pedagogikalik mashkalalardi sheshiu xem shinigiulardi orinlau. Mugallim oz xizmeti dauaminda xar kuni sheshiliui shart bolgan pedagogik mashkalalarga dus keliui mumkin. Sol sebepli mugallimnin pedagogik sheberligi xer kanday jagdaylardan shiga aliu menen baylanisli baxalanip bariladi.

Xezirgi uakitta zamanagoy teoriya xem emeliyat okiushilardi tayarlau shinigiularinin jana turin islep shikti. Bul shinigiulardin barliginda talabalardin pedagogikalik xizmetinin tabisli boliui ushin ukipliligin kaliplestiriuge karatilgan.

Kaniygelerdi tayarlau barisinda ukiplilikti kaliplestiriu bir neshe shartleri islep shigilgan. Olar 2 toparga bolinedi: sub`ektlik xem ob`ektlik. Sub`ektivlik izertleu shartleri katarina tomendegiler kiredi: 1. Pedagog shaxsinin talim-tarbiya protsessinde bagdarlar, oz shakirtlerinin ukipliligin

kaliplestiriuge karatiui. 2. Talabalardin kaniygelikke tayarlaniu mumkinshilikleri. 3. Talabalardin pedagogikalik xizmetke beyimlesiui 4. Talabalardin talim-tarbiya protsessine katnasi. Ob`ektivlik izertleu shartlerine: 1. Alip barilgan jumislardin didaktikalik printsiplerge juuap beriui. 2. Aldiga koyilgan uaziypalardi sheshiu ushin okiu materiallarin terip aliu. 3. Talim-tarbiya protsessine pedagogikalik bagdar. Ukiplilikti kaliplestiriu etaplari tomendegishe otiui mumkin: 1. Talabalar ushin tapsirmalardi aldin ala duziu xem elede sol tapsirmalar xakkinda olarga

aldinan bagdar beriu. 2. Bagdarga kagiydalar, jobalar, korsetpeler arkali kirisiu. 3. Bagdar tiykarinda emeliy xereketler orinlau. 4. Emeliy uaziypalardi sheshiude ken turdegi bilimlerden xem xarketlerden paydalaniu. Praktika dauaminda pedagogika okitiushilari bir neshshe shinigiulardi ken turde

paydalanadi: 1. Mektep xujjetlerin tayarlau.(Analiz).

2. Sabak rejesin duziu . 3. Klastan tiskari sabaklar. 4. Sabakka tolik konspekt duziu xem tallau jurgiziu. 5. Oyinlar duziu xem olardi saylap aliu. 6. Sabak operatsiyasin kayta islep shigiu. Okitiu xem kaniygelik tarbiya. Talim-tarbiya protsessinde okitiu menen birgelikte maksetke bagdarlangan tarbiyalik

protsesste amelge asiriladi . Talabalarga pedagogikalik bilimler beriu olardin kaniyge sipatinda kaliplesiuinde exmiyetli orin iyeleydi. Pedagogikani okitiu metodikasi talabalardi okitiu protsessinde kaniygelik tarbiya beriugede oz dikkatin ajratadi.Kaniygelik tarbiya beriu ushin pedagogikanin okitiu orinlarinda sabaklar otkeriledi. Sonin menen birge okiudan tiskari jumislarda alip bariladi. Pedagogikalik okiu orinlarinda kaniygelik tarbiya beriu olardin kaniygelikke kizigiushiligin uyreniuden baslanadi. Olar menen tanisiuda anketa usillarinan paydalanip yamasa tarbiyalik sabaklarin otkerip (sabak temasi: ozin xakkinda aytip ber) kizigiushiligin, mumkinshiliklerin bilip aliuga boladi.

Bul tarbiya saatlar okiu orinlarinda birinshi kurs talabalarinin jana okiu jili baslangan uakitlari otkeriu dasturge aylangan. Tarbiya saatlarinin makseti- okiu orni menen jakindan tanistiriu , ishki tartip-kagiydalardi tusindiriu, okiu protsessinin mazmuni menen tanistiriu, olarga pedagogikalik kaniygeligi boyinsha daslepki tusinikler beriu, jemiyetlik jumislarga belsene katnasiuga uyretiu.g`-q kurslarda tarbiya saatlarin kuramalirak etip otkeriu mumkin. Endi olardi jana siyasat informatsiyalari menen tanistiriu xem tallaular otkeriu, dongelek stol etirapinda gurrinlesiuler otkeriu, miynet kaxarmanlari xem veteranlari xakkinda al`bomlar duziuge boladi. Xar dayim talabalardi tajiriybeli okitiushilardin jumislari menen tanistirip bariu kerek. Kop gana okiu orinlarinda talabalar kaniygelik tarbiya beriudi pedagogikalik klublarda, ilimiy birlespelerde, pedagogikalik otryadlarda otkeriu dasturge aylangan.

Bul jumislar tajiriybeler arkali kop martebe tekserilip korilgen. Olardi sholkemlestiriushi tajiriybeli pedagoglar bolgani makul boladi.

Pedagogikani izertlew metodlari:

Ilim pa`n adamlardin` turmis mu`ta`jliklerin qandiriw za`ru`rliginen payda boladi. Beruniy. 1. Pedagogika ha`m onin` pa`ni. Basqa ilimler siyaqli pedagogikada adamzat ja`miyetinin` mu`ta`jligi ta`siri sebepli payda

boladi ha`m onin` menen birgelkte rawajlanip kiyatir. Usi tariyxiy rawajlaniwdin` na`tiyjesinde pedagogika ja`miyet qubilisi bolg`an ta`rbiya mashqalalari menen shug`illanatug`in ilim bolip qa`liplesti. Onin` o`zine ta`n pa`ni, u`yrenetug`in ob`ekti ju`zege keldi.

Sonday eken pedagogika dep qanday ilimge aytamiz pedagogikanin` pa`ni ha`m u`yrenetug`in ob`ekti neden ibarat degen nizamli soraw tuwadi.

Bul sorawlarg`a usi bu`gnge shekem shig`arilg`an pedagogika sabaqliqlarinda, oqiw qollanbalarinda, entsiklopediyalarda, jazilg`an miynetlerde ha`r tu`rli juwaplardi ushiratamiz.

Ma`selen. Pedagogikaliq entsiklopediya. 1. Pedagogika (ta`rbiya mag`liwmat ha`m oqitiwdi u`yrenetug`in teoriyaliq ha`m a`meliy

ilimler jiyindisi) pa`nine pedagogika ta`rbiya protsessin niizamliqlarin qurilisin ha`m mexanizmlerin izertleydi, oqiw ta`rbiya protsessii sho`lkemlestiriwdin` teoriyasi menen metodikasin, onin` mazmunin printsipleri sho`lkemlestiriw tu`rleri, metodlari ha`m usillarin islep shig`adi, dep ta`rbiya berilgen.

T.A.Il`inanin` 2. Avtorlig`inda shiqqan pedagogika sabaqlarinda pedagogika uliwma tu`rde pedagogika

ta`rbiya haqqindag`i ilim delingen. Oqiw ta`rbiya orinlarinda ja`miyet ta`repinen arnawli wa`killiklerge iye adamlar ta`repinen a`melge asrilatug`in ta`rbiyaliq xizmetke pedagogikanin` pa`ni dep ataladi degen pikir bildirilgen.

Basqa pedagogika. 3. Sabaqlig`inda pedagogika ilimi ha`r ta`repleme ha`m gormonikaliq rawajlang`an shaxsti

qa`liplestiriw nizamlarin izertlewdin` ko`p jilliq na`tiyjesi, pedagogika pa`ni ja`miyettin` ayriqsha punktsiyasi sipatinda adamdi ta`rbiyalawdan ibarat dep ko`rsetilgen.

Pedagogika o`zi bir avtor. 1. Demek pedagogika pa`i o`sip kiyatirg`an jas a`wladti kamalg`a jetken insan etip

ta`rbyailaw ushin ta`lim ta`rbiyanin` mazmunin uliwma namlqlarin ha`m a`melge asiriw jollarin u`yyreniwshi pa`n degen aniqlama berilgen. Pedagogika berilgen aniqoamalardin` ishnde (Insan shaxsin rawajlandriw menen qa`liplestiriw ma`nisin izertlew ha`m usi tiykarda arnawli sho`lkemlestirgen pedagogikaliq protsess sipatinda ta`rbiya teoriyasin ha`m metodikasin islep shig`iw pedagogika pa`ni esaplanadi) degen ta`rtipte ushirasadi.

Joqaridag`i pikirlerdi juwmaqlap pedagogika ha`r ta`repleme rawajlang`an ha`m qa`liplesken shaxsti ta`rbiyalaw, oqitiw, mag`liwmatli etiw mashqalalarin ja`ne lnin` nizamliqlarin u`yrenetug`in ilim dep ta`rip beriw mu`mkin.

Pedagogika pa`ni ug`iminin` ma`nisin duris tu`siniw ushin pedagogikanin` ob`ekti ha`m (pedagogikanin` pa`ni) tu`siniklerdin` br-birinen yirmailig`in biliw ku`ta` a`ru`r.

Bilimlendiriw sistemasi ta`lim ta`rbiya protsessii pedagogikanin` izertlew ob`ekti esaplanadi. Pedagogikanin` pa`ni delingende ta`lim ta`rbiya protsessin bas sub`ekti ha`m ob`ekti mug`allim menen oqiwshi xizmetin bir bir menen baylansli o`z ara ta`siri ha`m ko`zde tutiladi.

2. Ta`rbiya ja`miyetlik qubilis Ta`rbiya ja`miyet turmisin a`hmiyeti qublisi bolip ol o`zine eke ta`n bolg`an

o`zgesheliklerge iye. Ha`r bir adamzat ja`miyettin` keleshegi ol ja`miyettegi o`sip kiyatirg`an jas a`wladdi qanday etip ta`rbiyalawg`a tikkeley baylanisli boladi.

Jas a`wladti ta`rbiyalaw ja`miyetin` jasawi menen onin` rawajlaniwnin` za`ru`rli sha`rti esaplanadi. Adam balasnin` rawajlaniwi tek na`silge baylanisli bolmastan ja`miyettegi sotsialliq qatnasiqlarg`a ha`m ta`rbiyag`a baylanisli keshedi.

Ja`miyettin` jedenli ag`zasi boliw ushin jas a`wlad uzaq jillar ta`rbiya mektebin o`tedi. Ha`r bir jan`a a`wlad o`zinin` u`lken a`wlattin` ornin basiw menen onin` turmis ta`jiriybelerin do`retken materialliq ha`m ruwxiy bayliqlarin tayin tu`rinde u`yrenip aldi, olardi o`z na`wbetinde ja`nede alg`a qaray rawajlandirdi. Sonliqtan jamiyet turmisinin` dan`qli o`tmishin baxitli bu`gingi ku`nin ha`m jarqin keleshegin ta`rbiyasiz ko`z aldimizg`a keltiriw qiyin.

Ta`rbiya adamzat ja`miyetin barliq rawajlaniw basqishlarina da ta`n, ja`miyet ta`rbiyasiz bolmaydi. Ja`miyet ta`rbiyasiz o`mir su`riwden ha`m rawajlaniwdan toqtag`an bolar edi. Ja`miyetlik qubilis bolg`an ta`rbiyanin` usi ayirmashliqlar onin` adamzat ja`miyetin ma`ngilik joldasi ekenligin da`lilleydi.

Bala du`n`yag`a keliw menen ta`rbiyag`a ha`m ta`rbiyashig`a mu`ta`j boladi. Ol kishkene waqitlarinda u`lkenlerdin` ja`rdemi arqasinda g`ana o`zin qorshap alg`an zatlar ha`m qubilislar menen qatnasiq isley aladi. Belgili jasqa jetkennen keyin alg`an biimi, turmis ta`jiriybesi, u`yengen miynet eplilik ja`ne ko`nlikpelerine tiykarlanip ja`miyetten material ha`m ruwxiy bayliqlarin jaratadi. Ja`miyettin` bunnan bilay rawajlaniwina belsene qatnasadi.

Bunnan ta`rbiya ja`miyettin` rawajlaniwinda materialliq ha`m ruwxiy bayliqlardi islep shig`arwi u`zliksiz jetilistiriwde en` a`hmiyetli faktorlardan biri ekenligin ko`riwge boladi.

Jas a`wlad ja`miyettegi tayin o`ndiriwshi ku`shler ha`m o`ndiris qatnasiqlar menen ushirasadi. Ja`miyettegi usi quramli qatnasiqlar sistemasina apariwi menen ol ta`rbiya arqali belgili ideyani siyasiy ha`m moralliq ko`z qarasti, a`dep-ikramliliq o`lshem menen qag`iydalardi o`zlestirip aladi. O`zi jasap turg`an ja`miyetteg turmisqa ha`m miynetke aldin puqta tayarliq ko`redi.

3. Ta`rbiyanin` tariyxiy xarakteri. Jas a`wladti ta`rbiyalaw adamzat ja`miyetin barliq rawajlaniw da`wirinde a`melge asirlip

kelindi. Biraq ha`r bir ja`miyet penen tariyxiyy da`wirdin` o`zine ilayiq ta`rbiya sistemasi qa`lplesti. Jas a`wlad sol ta`rbi sistemasi tiykarinda ja`miyettegi o`ndiris qatnasiqlarina muwapiq jasawg`a yretilip bariildi. Ja`miyettin` siyasiy ekonomikaliq du`zilisi ha`m onin` ideologiyasinin`

o`zgriwi na`tiyjesinde ta`rbiyanin` maqseti menen waziypalarinda printsipleri menen mazmuninda itolkoy menen metodlarinda jan`a progressiv o`zgerisler ju`zege keldi.

Ha`r bir da`wirler ja`ne ha`r tu`rli sharayatlarda uliwma adamzat ta`repinen toplang`an bilim bay turmis ha`m miynet ta`jiriybelerin jan`a a`wladqa u`yretiw a`disleri metodlari tu`rlishe boldi. Ta`rbiya payda bolg`an a`yyemgi da`wirlerden baslap bu`ginge shekem o`zgeriw menen jan`alaniwdin` rawajlaniw menen qa`liplesiwin uzaq mashaqatli jollarin ma`rdana basip o`tti. Bul qubilis ta`rbiyanin` tariyxiy rawajlaniw sipatin ko`rsetedi.

4. Pedagogikanin` payda boliwi ha`m rawajlaniwi Adamzat ja`miyetinin` payda boliwi menen adamlardin` turmisi miyneti ha`m o`z-ara

qarim qatnasi protsessinde ta`rbiya payda boldi ta`rbiyanin` payda boliwina adamzat ja`miyetinin` ob`ektiv a`meliy za`ru`riyatlari insaniyattin` ku`ndelikli turmis talaplari ha`m ha`r tu`rli mu`ta`jlikleri sebep saldi.

Xaliqlardin` negizinde ta`rbiya milliy bag`dar aldi. Ilgeri da`wirlerde xat sawat mektep bolmadi. Sonliqtan u`lken a`wlad o`zinen kishkene a`wladqa ko`rgenlerin esitkenlerin, bilgenlerin, jeke ha`m ja`miyetlik ta`rbiyaliq xizmetinde toplang`an ta`jiriybelerdi awizsha u`yretti, islep ko`rsetti. Usilayinsha balalardi turmisqa aralasiwg`a miynetke qatnasiwg`a bir qa`lipte ta`rbiyalap barildi.

Na`tiyjede turmisliq bilim a`meliy ta`lim ta`rbiyaliq ta`jiriybelerdin` du`rdanasi-hal pedagogikasi qa`liplesti ha`m miyras sipatnda bizin` da`wirimizge kelip jetti. Xalq pedagogikasi ilimiy pedagogika payda bolg`ang`a shekem jas a`wladti ta`rbiyalap kamalg`a jetkiziwde birden-bir ta`rbiya mektebi xizmetin atqardi.

Isaniyattin` barliq urpag`i xaliq pedagogikasi mektebinde ta`lim ta`rbiya alip kamalg`a keldi. Toplang`an turmisliq bilimler ha`m ta`lim ta`rbiyaliq ta`iriybeler u`lken a`wladtan kishi a`wladqa awiz eki na`siyat qollanba spatnda miyras qaldirildi.

Keyingi a`wlad ja`nede jetilistirip bayitip o`zinen son`g`i a`wladqa o`tkerip otirdi. Xaliq pedagogikasi bu`ginge shekem ilimiy menen janba -jan birgelikte jas a`wladti ta`rbiyalawda minsiz xizmet etip kiyatir.

Ja`miyettin` rawajlaniwi insaniyattin` turmis, miynet ha`m o`z ara qariim qatnasiq ta`jiriybelerinin` bayiwi jas a`wladqa ta`lim ta`rbiya beriwdi ku`ta` quramalastirdi. Balalardi ta`rbiyalaw endi u`lkenlerden bay bilimli, ha`r ta`repleme ta`jiriybeni, ayriqsha sheberlikti, arnawli tayarliqti talap ett.

Ta`rbiya beriw ka`sip o`nerge aylandi, jaziw oqiw, mektep, staz ha`m sha`kirt payda boldi. Pedagogikaliq bilim a`meliy ta`lim ta`rbiyaliq ta`jiriybeler jeterli toplang`an bir da`wirde xaliq pedagogikasi tiykarinda ilimiy pedagogika kelip shiqti.

Basqa ilimler qatari ilimiy pedagogikani payda boliwi jas a`wladti keleshek turmisqa ha`m miynetke tabisli tayarlawg`a adamzat ja`miyetinin` ixtiyajin qandiriwg`a teoriyaliq a`meliy juap boldi.

Sonnan beri pedagogika sip kiyatirg`an jas a`wladti ta`rbiyalaw haqqindag`i ilim sipatinda rawajlanip ha`m qa`liplesip kelmekte. Ta`rbiya haqqindag`i ilimiy pedagogika dep ataliwi bunnan ko`p a`sir burin payda boldi ha`m oni bunday dep ataw du`n`ya ju`zinde da`stu`rge ayylandi. “Pedagogika” so`zi grek tilinen kelip shiqqan bolip “payda” bada ha`m “gogos” jeteklewshi, yag`niy bizin`she bala jetelewshi degen ma`nisti bildiredi.

A`yyemgi gretsiyada da`slepki waqitlari qul iyelerinin` blalarina qaraytug`in qullardi pedagoklar dep atag`an. Al olardin` atqarg`an waziypalarin pedagogikaliq xizmet dep esaplag`an. Onnan beri neshshe a`sirler o`tti. “Pedagogika” so`zinin` ma`nisi tu`pten o`zgerdi, mazmuni bayidi ha`m bu`gingi qollaniw da`rejesine jetti.

Usilay etip pedagogika jas a`wladti “nege tayarlaw kerek” olardi “nege u`yretiw lazim” ha`m “qalay u`retiw za`ru`r degen sorawlarg`a juwap beretug`in ilim sipatiinda du`n`ya iliminen belgili orin aldi. Adamzat ja`miyetinde sip kiyatirg`an jas a`wladti ta`rbiyalaw oqitiw, mag`liwmatli etiw ha`m oni niizamliqlarin u`yreniw pedagogika iliminin` payina tiydi.

Pedagogika rawajlaniw menen qa`liplesiwdin` uzaq tariyxiy qiyin mashaqatli a`m qarama qarsiliqli gu`res jollarn o`tip kiyatir. Ol ko`p waqitlar filosofiya iliminin` quraminda boldi.

XIX a`sirde bir qatar ilimler o`z aldina bo`lek ilim bolip ayrila baslag`an waqitta pedagogikada filosofiyadan ajiralip, o`z aldina bo`leklenip ayirim ilim bolip jetisti. Pedagogika til, filosofiya, etika, estetika, etnografiya, sotsiologiya, psixologiya, etnopsixologiya. Fol`klor ha`m basqa ilimler menen tig`iz baylanista rawajlanip kelmekte.

Rus alimlari evropada pedagogikanin` rawajlaniw sag`asin Ital`ya pedagogi Vittorina da fel`tre Frantsiya alimi Frantsuz Rablenin miynetleri, al pedagogika ilimleri payda boliwin ulli shex pedagogi Ya.A. Kaminskiydin` ati menen baylanistiradi.

Shig`ista Orayliq Aziyada pedagogikanin` payda boliwi to`rkinin du`n`ya ilim pa`ninde u`lken u`les qosip shig`ista, orayliq aziyanin` pu`tkil ja`ha`nge tanitqan ulli alim pedagogikalarimiz Xorezmli Ferganiy, Buxariy, Farabiy, Beruniy, Ibn-Sino ha`m basqalardin` miynetleri atlari menen baylanistirg`animiz duris boladi.

Eger da`slep ilim pa`n ma`deniyati shig`ista orayliq aziyada rawajlang`an degen ilimiy tastiyiqlawg`a tiykarlansaq, joqaridag`i tilge aling`an Evropa ha`m orayliq aziya pedagog alimlarinin` du`n`ya ju`zi pedagogikasina qosqan u`lesine o`zlestirip ko`rsek ha`m jasag`an da`wirlerin salistirsaq onda pedagogika da`slep evropada emes al shig`ista orayliq aziyada payda bolg`an degen juwmaq shig`adi.

Bug`an qatar da`liller keltiriw mu`mkin pedagogikaliq entsiklopedist alimlarmizdin` miynetleri sol da`wirlerde du`n`ya tillerine awdarilg`an ha`m du`n`ya ju`zine tarqalg`an. Evropa universitetlerine oqiw qollanbasi sipatinda qollanilg`an Evropa alimlari pedagogika tarawinda shig`armalar jaziwda bizin` danishpan pedagog babalarimizdin` miynetlerinen ken` paydalandi, ondag`i teoriyaliq ha`m a`meliy pikirlerdi teren`lestirdi ha`m rawajlandirdi.

Ulli alimlarimizdin` bizin` da`wirimizge jetip kelgen ha`m jetip kelmegen pedagogikaliq miyraslari du`n`ya ju`zi pedagogikasin rawajlandiriwg`a ju`da` ku`shli ta`sir jasadi, milliy pedagogikamizdin` ataq abroyin, qa`dir qimbatin tag`ida asirdi.

Olardin` ko`zge su`rme teberik etetug`in pedagogikaliq shig`armalari u`n`yanin` en` ataqli kitapxanalarinda bu`ginge shekem ko`zdin` qarashig`inday saqlanbaqta.

Pedagogikaliq oylar en` da`slep bizin` eramizg`a shekem jasag`an qul iyelewshilik ja`miyetinin` ataqli filosof Ploton (469-399) Aristotel` (384-322) ha`m Dimokrattin` (460-370) miynetlerinde ushirasadi. Ol shig`armalarinda insandi ta`rbiyalaw ha`m kamalg`a keltiriw ma`seleleri so`z etilgen. Shig`is orayliq aziyanin` ulli oyshillari bul shig`armalardi qunt penen u`yrengen.

Du`n`ya ju`zi pedagogikasi menen bizin` milliy pedagogikamizdin` payda boliwi rawajlaniwi ha`m qa`liplesiwinde pu`tkil ja`ha`nge tanilg`an shig`istin` orayliq aziyanin` ulli pedagog alimlari:

Xorezmiy (780-850), Ferganiy IX a`sir Buxariy (810-869), Farabiy (873-950), Beruniy (973-1046), Ibn Sino (980-1037) Ulug`bek (1394-1449) ha`m basqalardin` jazg`an miynetleri pedagogikaliq xizmetleri ku`ta` salmaqli boldi. Olardin` shig`armalarinda pedagogikaliq metodologiyaliq ha`m uliwma mashqalalari milliy ta`lim-ta`rbyaiinn` maqseti ha`m waziypalari printsipleri ha`m mazmuni, tu`rleri usillari qurllari ha`m metodlari jo`ninde ha`zirgi da`irde de jemisli qollaniwg`a bolatug`in og`ada qimbatli pikirler a`meliy ken`esler bar.

Sol zamanlarda do`retilgen “Kalila ha`m Damina” Kaykovustin` “Qabusnama” Nizamulig` “siyasatnama” Rushnayinama” Maxmut Qashqariydin` “Devoni lug`at it turk” Yusup Xas Hajiptin` “Qutatg`u bilik” Axmat Yugnakiydin` “Xivat ul Xaqoyiq” Alisher Navoiynin` “Maxbub ul-kulub” atli shig`armalarinda aldin`g`i pedagogikaliq ideyalar a`meliy ta`rbiyaliq ta`jiriybeler ha`r ta`repleme sa`wlelendirilgen.

Du`n`yag`a ken` taralg`an shig`istin` orayliq aziyanin` ataqli oyshillardin` miynetleri batis Evropa oyshillarina ma`lim da`rejede tanis bolg`an olardi u`lgi tutqan o`zlerinin` do`retpelerinde ken` paydalang`an. Batista Oyaniw da`wirinen oyshillari Vittorino da Feptor (1378-1446) F.Rable (1494-1533) Angliya filosofi Dj. Lokk (1632-1704) XVIII a`sirdin` frantsuz ag`artiwshilari J.J.Russo (1717-1778), K.A.Gilvetsi (1715-1771), D.Didro (1713-1784) ha`m basqalar o`zlerinin` bala ta`biyati, ta`lim ta`rbiyanin` maqseti jollari qurallari tuwrali bahali pikirleri arqali pedagogikanin` rawajlaniwina ku`shli ta`sir jasadi.

Batis evropada pedagogikanin` ulli chex pedagogi Ya.A.Kaminskiydin` 1592-1670 ati menen baylanisli. Oni jazg`an “Ulli didaktika” (1632) atli kitabi birinshi ilimiy pedagogikaliq miynet esaplanadi. Sonday-aq pedagogikaliq oylardin` rawajlaniwinda, pedagogikanin` qa`liplesiwinde Shvetsariya pedagogi I.G.Pestapotsi (1746-1827) ha`m nemets pedagogi A.Distervektin ( (1790-1866) jazg`an miynetleri pedagogikaliq xizmeti u`lken a`hmiyetke iye boldi.

Rossiyada oris demokratiyaliq pedagogikasin irge tasin qalawda V.G.Belinskiy (1811-1848) A.I. Gertsen (1812-1870) N.G. GSherneshevskiy (1828-1889) ha`m V.A.Dovrolyubovlardin` 1(1836-1861) miynetleri ayriqsha boldi.

Oris pedagogikasinin` rawajlaniwinda L.N.Tolstoy (1828-1910) N.I.Pereogov (1810-1881) ha`m basqalardin` shig`armalari pedagogikaliq xizmetleri belgili pop atqardi. A`sirise oris pedagogikasinin` atasi K.L.Uchinskiy pedagogikasinin` qa`liplesiwine ku`shli ta`sir jasadi, u`lken u`les qosti. “Adam ta`rbiya predmeti sipatinda g`ana tili” balalar du`n`yasi ha`m basqa kitaplardag`i bayan etilgen pedagogikaliq ideyalar metodikaliq ko`rsetpeler pedagogika iliminin` mazmunin ja`nede bayitti.

XIX a`sirdin` aqiri ha`m XX a`sirdin` birinshi yariminda svoet pedagogikasi dep atalg`an oris koloniyaliq pedagogikasinin` rawajlaniwina N.K.Krupskaya (1869-1939), M.I.Kalinin (1875-1946), A.V.Lunasharskiy (1875-1933), A.S.Makarenko (11888-1939) ha`m V.A.Suxomlinskiy (1918-1970) pedagogikaliq ideyalari menen islengen xizmetleri belgli orindi iyeledi.

XIX a`sirdin` aqiri XX a`sirde O`zbekstanda pedagogika iliminin` rawajlaniwinda Abdulla Abloniy (1879-1943) Saydrasul Aziziy (1866-1933) Saydaxmat Seydekiy (1864-1927) Korinizi Xojaev (1905-1971) A.Sharapatdinov (1898-1970) ha`m basqalar ashqan mektepleri, pedagogikaliq xizmetleri jazg`an miynetleri shig`arg`an sabaqlari menen metodikaliq qollanbalarinin` og`ada zor boldi.

Qaraqalpaqstanda XIV-XV a`sirde pedagogikaliq oylardin` rawajlaniw tariyxi shayirlar Soppasli Sipira jirawdin`, Asan qayg`i Jiyrenshe sheshennin` ta`lim ta`rbiyaliq pikirleri menen baslanadi. Xaliq arasiinda shayir ha`m jiraw bolip tanilg`an Dospanbet penen Jiyen jirawdin` ta`lim ta`rbiyaliq ideyalari XVI-XVIII a`sirde Qraqalpaqstanda pedagogikaliq oylardin` rawajlanwina zor ta`sir jasadi.

XIX a`sir Qaraqalpaqstanda pedagogikaliq oylardin` ku`shli rwajlaniw da`wiri bolip tariyxina kirdi. Sebebi bul da`wirde pedagogikaliq ideyalar bay Ku`nxoja, A`jiniyaz, Berdaq, O`tesh ha`m basqalardin` a`debiy do`retpeleri payda boldi. XIX a`sirdin` aqiri XX a`sirdin` basinda shayirlar Omar Su`yirbek ha`m Abdiqa`dir Bekimbet ullarinin` a`debiy do`retpelerindegi ruwxiy ag`artiwshiliq ta`lim ta`rbiyaliq ko`z qaraslar Qaraqalpaqstanda pedagogikaliq oylardi ja`nede bayitti ha`m rawajlandirdi.

1917-1940 jillarindag`i S.Ma`jitovtin` (1869-1938) A.Muwsaevtin` (1880-1936) X.Axmetovtin` (1908-1932) K. Awezovtin` (1897-1940) a`debiy pedagogikaliq do`retpeleri jazg`an sabaqliqlari ha`m oqiw metodikaliq qollanbalari islengen pedagogikaliq ag`artiwshiliq xizmetleri Qaraqalpaqstandag`ii pedagogika ilimin joqari basqishqa ko`terdi.

Juwmaqlap aytqanda ta`rbiya a`yyemgi waqitlarda pedagogikaliq oylrdin` baslamasi Ploton, Sokrat zamaninda xaliq pedagogikasi xaliqlar qa`liplesken da`wirde ilimiy pedagogika Shig`ista Orayliq Aziyada IX-XI a`sirde batista XVIII a`sirde payda bolip rawajlaniw menen qa`liplesiwdin` uzaq tariyxiy qarama qarsiliqli ha`m keskin gu`res jollarin basip o`tken bu`gingi ku`n da`rejesine jetti.

Ilimiy pedagogika xaliq pedagogikasi tiykarinda payda bolip ha`m tariyxiy rawajlanip jas a`wladqa ta`lim-ta`rbiya beriwde adamzat ja`miyeti insaniyat ushin misli jol ko`rsetiwshi juldiz bolip xizmet etip kiyatir.

Sonin` ushin pedagogika ilimin u`yreniw ushin ha`mme ushin a`sirese mug`allimler ta`rbiyashilar keleshekte pedagogikaliq ka`sipti iyelewdi a`rman etetug`in studentler ayriqsha a`hmiyetke iye. O`zinin` ta`jiriybesindegi jetiskenliklerdin` ilimiy-metodikaliq jaqtan teren` tu`siniw kemshiliklerd saplastriw oqitiw ta`rbiya jumislarin do`retiwshilik penen jobalastiriw ha`m jan`a pedagogikaliq texnologiyalardi qollap o`tiwde u`lken ja`rdem beredi.

5. Pedagogikanin` tiykarg`i tu`sinikleri.

Basqa ilimlerdey pedagogika ilimlerinde uliwma tu`siniklerge (kategoriyalarg`a) iye. Ilimiy uliwma basqa ha`m tiykarg`i tu`siniklerdi kategoriyalar dep ataw qabil etilgen. Pedagogikada bunday tiykarg`i tu`sinikler qatarina ta`rbiya, oqitiw ha`m mag`liwmat tu`sinikleri jatadi.

Ta`rbiya:-Baspa so`zde, sonin` ishinde pedagogikaliq a`debiyatlarda ha`m adamlar arasinda ta`rbi tu`sinigi ken` ma`niste qollansa geyde tar ma`niste isletiledi. Ta`rbiya tu`sinigi ken` ma`niste qollang`anda ja`miyet qubilislardin` ta`biyat ha`diyselerinin` qorshap alg`al sotsialliq ha`m ta`biyiy ortaliqtin` ta`rbiyanin` ha`m adamnin` o`zine o`zi ko`rstetug`in ta`siri arqali shaxstin` qa`liplesiwi arqali pu`tin protsessii tu`siniledi. Bunday jag`dayda ha`m mag`liwmat tu`sinikleride ta`rbiya tu`siniginin` ishine kiredi.

Ta`rbiya tu`sinigi tar ma`niste paydalang`anda adamlar ol ya bul sanali tu`rde alg`an bir maqsetti qa`liplestiriwge qaratilip arnawli sho`lkemlestirilgen xizmet ha`m shaxstin` rawajlaniwin basqariw protsessi na`zerde tutiladi.

Pedagogika ilim sipatinda ta`rbiya tu`sinigin mine usi tar ma`nisinde u`yreniw menen shug`illanadi.

Ta`rbiya menen oqitiw oqiwshi shaxsin ha`r ta`repleme u`a`lesikli rawajlaniwdi maqset etken bir pu`tin protsess bolip esaplanadi. Biz teoriyada awizsha ta`rbiya ha`m oqitiw dep aytqan menen a`melde olardi bir-birinen ajiratiw qiyin. Oqitiw arqali oqiwshilarg`a bilim beremiz insaniyliq qa`siyetlerdi rawajlandiramiz.

Ta`rbiya arqali oqiwshilarg`a uliwma insaniy ha`m milliy pa`ziyletlerdi qa`liplestiremiz. Ol insaniy sipatlar oqiwshilardin` bilim eplilik ha`m ko`nlikpelerdi tabisli islep aliwinn` tiykarg`i sha`rti bolip tabiladi. Oqiwshi shaxstin` sanali ha`m sistemali tu`rde u`ylesikli rwajlandiriwda maqset etken bir pu`tin protsesstin` uliwma insaniy milliy pa`ziyletlerdi milliy g`a`rezsizlik sana sezimdi ideologiyani xarakter menen erik qa`siyetlerdi minez quliq ko`nlikpe ha`m a`detlerdi qa`liplestiriwge qaratlg`an tamanina ta`rbiya delinedi ta`rbiya u`zliksiz xarakterge iye.

Ta`rbiya protsessnde oqiwshilar uliwma insaniy ha`m milliy qa`diriyatlar haqqindag`i bilimlerdi o`zlestiredi. Ja`miyet ta`repinen adamlarg`a qoilatug`in talaplardi bilip is ha`rekettin` minez qulqin baqlawg`a ha`m bahalawg`a yrenedi ha`m o`zin-o`zi ta`rbiyalawg`a a`detlenedi. Bul oqiwshinin` ta`rbiya protsessinin` bas sub`ekti ha`m ob`ekti ekenliginen derek beredi.

Oqitiw:-Oqitiw egende mug`allimnin` oqiwshilardi blim eplilik ko`nlikpeler menen qurallandriw ha`m oqiwshilardin` olardi o`zlestirip a`melde qollaw protsessi tu`siniledi. Oqiwshi sanali ha`m sistemali tu`rde ha`r ta`repleme u`ylesikli tu`rde rawajlaniwdi maqset etken bir pu`tin protsesstin` olardi bilim eplilik ko`nlikpe, du`n`yag`a ko`z-qaras penen qurallandiriwg`a, biliw ku`shlerin ha`m uqipliqlarin rawajlaniriwg`a qaratilg`an ta`repine oqitiw dep ataladi.

Oqitiw protsessi mug`allim menen oqiwshilardin` birgeliktegi ten` huqiqli erkin jedelli ha`m do`retiwshilik xizmetinen quraladi. Sonliqtan oqitiw protsessi eki tamanlama protsess bolip esaplanadi. Mug`allimnin` xizmeti oqiwshilarg`a bilim beriwden, olardin` ha`r tu`rli oqiw islerine basshiliq etiwden, al oqiwshilardin` xizmeti bilimdi iyelewden mug`allim Bergen oqiw jumislarin orinlawdan ibarat boladi. Oqitiw oqiwshilardin` biliw ku`shlerin ha`m biliw uqipliqlarin rawajlandiriwg`a uliwma insaniy ha`m milliy pa`ziyletlerdi iyelewine ja`rdemlesedi. Bul oqitiwdin` ba`rqulla ta`rbiyalawshinin` sipatta bolatug`nin an`latadi.

Mag`liwmat:- Mag`liwmat sistemalastrilg`an bilimlerdi olar menen baylanisli bolg`an biliw ha`m a`meliy xizmet usillarin ko`z qarasti insaniy sipatlardi o`zlestiriw protsessinin` na`tiyjesi esaplanadi mag`liwmat aliwda oqitiw jetekshi orin iyeleydi. Mag`liwmat adamnin` uliwma siyasiy arnawli tayarlig`inin` da`rejesin sistemali o`zlestirgen bilim eplilik ko`nlikpelerinin` ko`lemin ko`rsetedi. Alg`an mag`liwmat sipati ha`m da`rejesine qaray adamda du`n`yag`a belgili ko`z qaras insaniy pa`ziyletler qa`liplesken boladi. Usi ma`niste baslang`ish mag`liwmat tu`sinikleri qollarinadi. Mag`liwmatti oqiw orinlarinda emes o`z betinshe de aliw mu`mkin.

6. Pedagogikaliq ilimler sistemasi. Pedagogika iliminin` rawajlaniwi menen onin` u`yrenetug`in pa`ninin` bo`limleri ko`beye

basladi. Sol sebepli ui bo`limlerdin` ha`r bir qaysisin u`yrenetug`in pedagogika iliminin` ha`r tu`rli tarawlari kelip shiqti.

Na`tiyjede oqitiw ha`m ta`rbiya mashqalalarin u`yrenetug`in pedagogikaliq ilimler sistemasi payda boldi. Pedagogikaliq ilimler sistemasi, o`zinin` maqsetin tarai a`m ilim izertlew metodlari arqali birlesken ayirim pedagogikaliq ilimler jiyindisinan quraladi. Pedagogikaliq ilimler sistemasina pedagogikanin` to`mendegi tarawlari kiredi.

1. Mektepke shekemgi balalardi ta`rbiyalaw mashqalalarin u`yrenetug`in mektepke shekemgi pedagogika.

2. Mektep jasindag`i balalardi ta`rbiyalaw oqitiw ha`m mag`liwmatl etiw u`yrenetug`in mektep pedagogikasi.

3. Ta`rbiya oqitiw mag`liwmat beriwdin` uliwma nizamliliqlarn u`yrenetug`in uliwma pedagogika.

4. Arnawli pedagogika a) qulag`i esitpeytug`in balalardi ta`rbiyalaw, oqitiw ha`m mag`liwmatli etiw ma`selelerin u`yrenetug`in pedagogika, b) ko`zi ko`rmeytug`in balalardi ta`rbiyalaw, oqitiw mag`liwmat beriw ushin mashg`alalarin u`yrenetug`iin tiplolelogika, v) aqili jag`inan artta qalg`an balalardi ta`rbiyalaw, oqitiw mag`liwmat beriw ma`selelerin u`yrenetug`in oligofopedagogika.

5. Mekteptegi ayirim pa`nlerdi (ana tili, matematika, fizika, tariyx, geografiya ha`m t.b.) oqitiiwdin` o`zgeshelikleri menen nizamliqlarin u`yrenetug`in jeke metodikalar.

6. Ta`rbiya ha`m pedagogika iliminin` payda boliw menen rawajlaniinin` u`yrenetug`in pedagogika tariyxi.

7. Etnikaliq topardin` xaliiqtin` millettin` basqalarg`a qarag`anda bala ta`rbiyalawdag`i o`zine ta`n bolg`an o`zgesheliklerin u`yrenetug`in etnopedagogika. Bulardan basqa pedagogika iliminin` jan`a tarmaqlari qa`liplespekte. Olar qatarina shan`araq pedagogikasi, balalar ha`m jaslar aqaminin` pedagogikasi u`lkenler pedagogikasi, a`skeriy pedagogikasi, joqari mektep pedagogikasii, u`git na`siyat jumislari pedagogikasi, ma`deniy ag`artiw pedagogikasi, ka`sip o`ner ta`limi pedagogikasi salistirmali pedagogika, u`zliksiz ta`lim pedagogikasi t.b.

Pedagogika iliminin` tarawlari bir-biri menen tig`iz baylanista tez pa`t penen rawajlanip barmaqta sonliqtan joqarida ati atalg`an pedagogika ilimlerinin` jan`a tarmaqlarda pedagogika ilimler sistemasinan o`zlerine ilayiqli orinli iyelewi ha`m basqa jan`a tarawlardin` kelip shig`iwi nizamli qubilis bolip tabiladi.

7. Pedagogikanin` basqa ilimler menen baylanisi. Ja`miyet turmisinin` qublislari bir-biri menen ku`ta` tig`iz baylanista rawajlanadi. Sol

sebepten ja`miyet turmisinin` ha`r tu`rli qubilislarin u`yrenetug`in ilimler de o`z ara jaqinnan baylanista boladi ha`m birgelikte rawajlanip baradi. Bul qubilis pedagogika iliminde tiyisli. Pedigogikanin` ja`miyet turmisi qubilislarin u`yrenetug`in basqa ilimler menen baylanisi ayriqsha a`hmiyetke iye o`ytkeni pedagogika basqa ilimlerdin` jan`aliqlarin jetilistiriw ha`m bekkemlew na`tiyjesinde o`zinde tez pa`t penen rawajlanadi.

Pedigogika basqa ilimler menen baylanisti ku`sheytpey turip zaman talabina ilayiq rawajlaniw mu`mkin emes. Pedagogika birinshi gezekte ja`miyet ag`zasi bolg`an adam mashqalasin u`yrenetug`in ja`miyetlik ilimler menen tig`iz baylanisadi. Solardin` biri filosofiya ilimi.

Joqarida pedagogika filosofiya iliminen bo`linip shig`ip o`z aldina ilim bolip jetilisti degen edik filosofiya ja`miyet, ta`biyat ha`m adam oylawi rawajlaniwinin` uliwma nizamliqlari haqqinda ilim sipatiinda pedagogikanin` rawajlaniwina ku`shli ta`sir jasaydi. Sebebi pedagogikaliq teoriyalar filosofiyaliq konseptsiyalarg`a su`yenedi. Pedagogika filosofiyada tiykaranip pedagogikaliq protsessti nizamliqlardi ashadi, printsiplerin belgileydi.

Salamat a`wladti ta`rbiyalap kamalg`a keltiriwin` ilimiy a`meliy- tiykarlarin islep shig`adi. Ja`miyetlik qubilis bolg`an teoriyanin` ma`nisin pedagogikaliq protsesstin` qarama-qarsilqlarin ha`reketke keltiriwshi ku`shlerin ilimiy tu`sindiriw mu`mkinshiliklerine iye boladi. Sotsiologiya tarawindag`i ilim izertlew jumislarin jan`aliqlarda pedagogikag`a u`lken ja`rdem beredi.

Jas a`wladqa a`dep ikramliliq estetikaliq ta`rbiya beriw waiypalarin eshiwde pedagogika filosoifyanin` o`z betinshe tarawlarina aylang`an etika ha`m estetika ilimlerinin` na`tiyjelerin basshiliqqa aladi. A`sirese pedagogika G`pedagogika tariyxi menen jaqinnan baylanisqan pedagogika tariyxi pedagogikani adamzat ja`miyeti ta`repinen toplanilg`an bay pedagogikaliq

miyraslar mnen tanstiradi olardi jan`a zaman talaina muwapiq sin ko`z benen toplawg`a ha`m olardan do`retiwshilik penen paydalaniwg`a ja`rdemlesedi.

Pedagogikanin` psixologiya menen baylanisi ko`p da`irlerden berli da`stu`rge kirgen psixologiya adam psixikasin rawajlaniw nizamliqlarin u`yrense pedigogika shaxsti qa`liplestiriwde basshliqqa alinatug`in printsiplerdi na`tiyjeli ta`sir etiw usillarin qurallarin u`yrenedi. Pedagogika uliwma psixologiya menen birgelikte jas da`wirleri ha`m pedagogikaliq psixologiya menende baylanisad. Olar ha`r bir jas da`wirdegi balalardin` psixologiyaliq jaqtan rawajlaniw o`zgesheliklerin ballardi oqitiw menen ta`rbiyalawdi psixologiyaliq negizlerin aship beredi.

Adamdi biologiyaliq evolyutsiyanin` na`tiyjesi sipatnda u`yreniw biologiya ilimlerinin` ob`ekti bolip esaplanadi uliwma ha`m jas da`wirler anatomiyasi menen fiziologiyasi biologiya bir taraw sipatinda o`sip kiyatirg`an bala denesinin` du`zilisin ha`m atqaratug`in xizmetin u`yrenedi. Ta`lim ta`rbiya protsessinde balanin` skleti menen bulshiq etlerin du`zilisi o`siwi menen rawajlaniwdag`i ilimiy mag`liwmatlar esapqa alinadi. Bul jag`day pedagogikanin` jas da`wirler anatomiyasi ha`m fiiologiyasi menen u`zliksiz baylaniista boliwin talap etedi. Fiziologiya pedagogika ushin ta`biyiy ilim tiykari bolip esaplanadi.

Sonin` ushin pedagogika oris tan ulli fiziologlari I.M.Sechenov ha`m I.P. Pavlovtin` adam nerv psixologiyaliq rawajlaniwi psixik xizmettin` reflektorliq ta`biyat haqqindag`i rgeli ilimiy miynetlerine su`yenedi. I.P.Pavlovtin` 1 ha`m 2 signal sistemasi refleksler qozg`aliiwi ha`m toqtaliw protsessi bas miy qabig`inan analitikaliq sintetikaliq xizmeti analizatorlardin` roli ha`m basqa ta`limatlari pedagogika ushin og`ada bahali.

Pedagogika meditsinaliq ilimler. Mektep gigienasi ha`m piliktori menen tig`iz baylanisqan. Gigiena balalardin` en sawlig`in qorg`aw ha`m bekkemlewdin` jag`daylari menen jollar haqqindag`i ilim “Pedagogika” gigiena ilimdegi materiallardan mektepte u`yde mektepten tis mekemelerde oqiwshilar ushin za`ru`rli jag`day jaratlip ha`m ku`ndelikli rejim du`ziw ushin paydalanadi.

Pedagogika balalar keselliklerinin` aldin aliw ha`m oni emlew ma`seleleri menen shug`illanadi. Pedagogika pediator iliminin` jetiskenliklerin salamat a`wladti ta`rbiyalap jetistiriw ushin qolayli jag`daylar jaratiwda olardin` sharshawi menen keselleniwdin` aldin aliwg`a paydalanadi. Pedagogika ekonomika onin` bir tarawi xaliq bilimlendiriw ekonomikasi menen de tig`iz baylanisqan. Ekonomistlerdin` izertlewleri xaliq bilimlendiriwinin` joqari da`rejesi qa`niygenin` bilimdanlig`i a`meliy do`retiwshilik uqiiplig`i o`ndiristegi tabislardin` girewi ekenligin qatip keletug`inlg`in da`lilleydi.

Ta`lim ta`rbiyada jan`a milliy pedagogikaliq texnologiyalardin` qollaniliwi jan`a milliy o`ndiris texnologiyalardin` payda boliwina ha`m rawajlanwina ku`shli ta`sir jasaytug`inlig`i aniqlandi. Mektepler akademiyaliq litseyler, ka`siplik kolledjler, qurilis olardin` oqiw materialliq bazasi klasslardag`i oqiwshilardin` sani. Oqitiwdi komp`yuterlestiriw internetten paydalaniw mug`allimge bolg`an talaplar ha`m basqa mashqalalar haqqindag`i ekonomikaliq mag`liwmatlar bilimlendiriw ma`selelerin sheshiwde pedagogika hawaday za`ru`r.

Xaliqtin` jasaw ha`m jaylasiw jag`daylari tuwiliw ha`m o`liw jasi ko`ship qoniw mektepler qurilisi ha`m oni jaylastiriw ma`selesi mug`allim kadrlardi tayarlaw jo`nindegi demkoartyailiq mag`liwmatlarda pedagogika ushin u`lken a`meliy a`hymietke iye.

Tema: Milliy ta`rbiyanin` maqseti ha`m waziypalari

Jobasi: I. Ta`rbiyanin` maqseti haqqinda uliwma tu`sinik II. Milliy ta`rbiyanin` maqseti III. Milliy ta`rbiyanin` quramli bo`limleri ha`m olardin` waziypalari. IV. Ta`rbiyanin` quramli bo`limlerinin` tu`rerinin` o`z-ara baylanisi.

A`debiyatlar:

1. Karimov I.A. Jas a`wladtin` u`ylesip rawajlaniwi O`zbekstan protsessinin` tiykari. “Erkin Qaraqalpaqstan”, 1997, 3 sentyabr`.

2. Karimov I.A. Joqari ruwxiyliq ja`miyet rawajlaniwinin` iykari. “Xalq swzi”, 1998, 12-noyabr`.

3. Karimov I.A. O`zbekstan XXI a`sirge umtilmaqta. “Erkin Qaraqalpaqstan”, 1999. Q 7-aprel`

4. Karimov I.A. Ideologiya-bul millettin`, ja`miyettin`, ma`mlekettin` birlestiriwshi bayrag`i. “Erkin Qaraqalpaqstan”, 1998, 2-iyul

5. Karimov I.A. Salamat a`lad-bizin` elimizdin` keleshegi. “Erkin Qaraqalpaqstan”, 1999, 11-dekabr

6. Prezidenttin` 1996-jil 9-sentyabr`degi “Ruwxiyliq ha`m ag`artiwshiliq” haqqindag`i Pa`rmani. “Erkin Qaraqalpaqstan”, 1996, 12-sentyabr`.

7. Padagogika A.K.Munavvarovtin` uliwma redaktorlig`inda. T., 1996 8. Gaybullaev N ha`m basqalar. Pedagogika.T., 1997 9. Pedagogika tariyxi.T.,1996 10. Wzbek pedagogikasi tarixi. A. Zunnunovtin` uliwma redaktorlig`inda.T., 1997 11. Xashimov K. Ochil.S. Wzbek pedagogikasi antologiyasi.T., 1995 12. Hadis I-IV tom.T.1992-1997 13. Qosnazarov K. Milliy ta`rbiya haqqinda oylar. “Erkin Qaraqalpaqstan”, 1999, 18-may.

1.Ta`rbiyanin` maqseti haqqinda ulima tu`sinik.

“Maqset” tu`sinigi ilimiy tu`sinik bolip belgili bir xizmettin` aqirg`i na`tiyjesin sanali an`law degen ma`nisti bildiredi. Maqset “nege umtiliw kerekligin”, “neni a`melge asiriw za`ru`rligin” ko`rsetedi. Ta`rbiyanin` maqsetinin` aamnin` keleshekte qanday kamalg`a kelgen insan bolip jetisiwshi boljawg`a boladi. Sonliqtan ja`miyettegi ideal Adam tu`sinigi ta`rbiya maqseti tu`sinigi menen uyg`inlasip ketken.

Ta`rbiya barliq waqitta aniq maqsetke qaratilg`an protsess. Ta`rbiya maqsetsiz bolmaydi, al Adam balasi masqetsiz jasay almaydi. Maqset adam balasin o`zinin` materialliq muta`jliklerin qandiriwg`a, ruwxiy talaplarin qanaatlandiriwg`a, jollaydi.

Ta`rbiyanin` uliwma ha`m jeke maqsetleri boladi. Ta`rbiyanin` uliwma bas maqseti ja`miyettegi oqiw-ta`rbiya ornilarinin`, ja`miyetlik institutlarinin` ha`m basqa ta`rbiya mekemelerinin` `a`lim-ta`rbiya jumislarinin` bag`darlarin, padegogikaliq ta`sir etiwdin` xarakterin belgilep beredi. Ja`miyettin` rawajlanwi, ta`lim-ta`rbiyanin` jetilisiwi na`tiyjesinde olarg`a aniqliqlar. Toliqtiriwlar, o`zgerisler kiritilip bariladi. Jeke maqsetler, usillar, metodlar, oqitiw ha`m ta`rbiya tu`rleri ta`rbiyanin` uliwma bas maqsetinen g`a`rezli bolad. Ta`rbiyanin` bas maqsetin turmisqa jemisli asiriw ushin insan shaxsi rawajlandirwdin` ol ya bul basqishinda ta`lim ta`rbiya waziypalarin sheshiwge baylanisli jeke maqsetler, jeke waziypalar kelip shig`adi. Ma`selen, o`spirim jasindag`i balalardi jinisiy ta`rbiyalawdin` maqseti, baslawish klasslarda dene ta`rbiyasinin` waziypalari t.b. Sabaqlardi jobalastiriw ha`m o`tkeriwde sabaqtin` mag`liwmatliq, ta`rbiyaliq rawajlaniwshiliq maqsetleri ko`rsetiledi. Ta`rbiya jumislarin sho`lkemlestiriwde onin` jobasi (bag`darlamasi) du`zilip ta`rbyaliq maqseti aniqlanadi, qanday adamgershilik sipatinda rawajlandiriw ha`m qa`liplestiriw za`ru`rligi belgilenedi.

Oqiwshilarda bilimdi o`zlestiriwde, ka`sip-o`ner islewde, o`zinshe oqip bilim aliwda, o`zin-o`zi ta`rbiyalawda o`z aldilarina maqsetler qoyadi, maqsetke erisiwge, maqsetke jetiw jolindag`i qiyinshiliqlardi jen`iwge umtiladi. Tan`lag`an maqsetine qaray oqiwshilarda is-ha`reket, minez-quliq motivlerin kelip shig`adi.

Pedagogikaliq xizmettin` na`tiyjeliligi trbiyashinin` o`z aldina qoyg`an maqsetti aniq, teren` ha`m toliq tu`siniwine, oni aqilg`a ug`oaslig`i menen a`dilligine isenimine ha`m ta`rbiyalaniwshilardi ol maqset penen jasawg`a, miynet etiwge, hu`jdan menen oqiwg`a jollaniwina baylanisli boladi.

Ta`rbiyanin` uliwma ha`m jeke maqsetleri ra`smiy tu`rde Nizam aktlerinde xaliq bilimlendiriw Nizamlarinda, kadrlar tayarlawdin` milliy bag`darlamasinda, oqiw orni ustavlarinda ta`lim-ta`rbiya jol-jobalarinda ha`m bag`darlamalarinda, sabaq ha`m ta`rbiya jobalarinda ha`m basqa hu`jjetlerde bayan etiledi.

Ta`rbiya ja`miyetlik qubilis bolip ol aldin bir maqsetti go`zlep iske asiriladi. Ha`r bir ja`miyet jas a`wladti ta`rbiyalaw ushin ol aldi burin ta`rbiyanin` maqsetin ha`r ta`repleme teren` oylap shan`araq ja`miyetlik sho`lkemler, mug`allimler, ta`rbiyashilar, awil aqsaqallari jiyinlari, ma`kan ken`es ag`zalari ha`rbir puqara ta`rbiyanin` maqsetin bilmey turip, qanday adamdi ta`rbiyalawdi tu`sinbey ta`lim ta`rbiya jumislarin sapali ha`m na`tiyjeli alip barwi mu`mkin emes. Sonin` ushin ta`rbiyanin` maqseti xaliq pedagogikasinda en` basli mashqalalardan biri bolg`an.

Ta`rbiyanin` maqseti adamzat a`miyetinin` talabin sa`wlelendiredi. Ta`rbiyanin` maqseti ja`miyettin`, ondag`i ilim, texnika, texnologiya, ekonomika ha`m ma`deniyattin` rawajlaniw da`rejesine, o`ndiris ku`shleri menen o`ndiris qatnasiqlarna qaray belgilenedi. Bunnan ta`rbiyanin` maqsetin oydan shig`ariwg`a, og`an ju`zeki qatnas jasawg`a bolmaydi degen juwmaq shig`adi.

II. Milliy ta`rbiyanin` maqseti

Ta`rbiyanin` maqseti- o`mir maqseti xaliq pedagogikasnin` payda boliwi ha`m rawajlaniwi

menen sabaqlas. Adamzat ja`miyetinin` belgili bir rawajlaniw da`wirinde adamlar topari ha`m qa`wimlerdin` birigiwi negizinde xaliqlar, onin` jaslardi turmisqa tarlawdag`i a`meliy ta`jiriybesi xaliq pedagogikasi payda boldi. Ja`miyettin` bunnan keyingi rawajlaniw basqishinda ha`r tu`rli ob`ektiv sebeplerge baylanisli xaliqlar tiykarinda milletler kelip shiqti. Milletlerde jaslardi uliwma insaniy ha`m milliy qa`diriyatlar ruwxinda ta`rbiyalawda o`zgeshe ta`jiriybeler toplandi ol milliy ta`rbiya dep ataldi.

Millettin` ta`lim ta`rbiya beriwdegi qiyallar menen oylari, tilekleri menen u`mitleri, niyetleri menen arziw a`rmanlari ta`rbiyanin` milliy maqsetine aylandi ta`rbiyanin` milliy maqseti qa`liplesti. Milliy ta`rbiyanin` mashqalalarin u`yrenetug`in milliy pedagogikanin` tirnag`i qalandi. Milliy pedagogika da`wirler asa rawajlanip ha`m qa`liplesip bu`gingi ku`n da`rejesine jetti.

Milliy ta`rbiya, milliy ta`rbiyanin` maqseti jo`nindegi en` da`slepki oylar xaliq pedagogikasinin` tiykarg`i dereklerinen biri esaplang`an xaliq do`retpelerinde bayan etilgen. Xaliq do`retpelerinin` negizgi tu`rleri da`stanlar menen erteklerde, a`psanalar menen naqil-maqallarda, basqa da`reklerde, unamli qaharmanlar xaliqtin`, watannin` shin aamat aqil parasatli, adamgershilikli, hu`jdanli, tapqir, ras so`zl, hdal, uqipli, miynet su`ygish, ka`sip o`nerli, miyrim sha`pa`a`tli, miyriwbetli, qayri-saqawatli, insapli, qiyinshiliqlardan qoriqpaytug`in ma`rt etip ko`rsetiledi. Tuwg`an jerin, xalqin dushpannen qorg`aytug`in batir, ata-anasi ha`m tuwg`an tuwisqanlarina g`amxor, adamlarg`a mehriban insaniy go`zzal. Muhabbatqa opadar, su`yiklisine sadiq, so`zi menen isi bir, wa`desine berk insan, ardaqli a`ke, mehriban ana, hadal perzent sipatinda ta`riyplenedi.

III. Milliy ta`rbiyanin` quramali bo`limleri ha`m olardin` waziypalari

Milliy trbiyanin` bas maqsetin iske asiriwda ta`rbiyanin` arnawli quramli bo`limleri tu`rleri qollaniladi. Ta`rbiyanin` ha`rbir quramli bo`liminin` tu`rinin` bas maqseti: salamat a`wladti ha`r ta`repleme u`ylesikli rawajlandiriw ha`m qa`liplestiriw jolinda qatar waziypalari boladi. Ta`rbiyanin` waziypalari delingende ta`rbiyanin` jobalastirilg`an aqirg`i na`tiyjesine maqsetine erisiw ushin orinlanatug`in talaplar sistemasi tu`siniledi.

Milliy ta`rbiyanin` maqseti milliy ta`rbiyanin` tom̀endegi quramli bo`limlerin-tu`rlerin o`z ishine qamtiydi: aqil, ruwxiyliq a`dep-ikramliq, miynet, dene, estetikaliq, jinis, ekonomikaliq, ekologiyaliq, huqiq ha`m a`skeriy ta`rbiya.

Ta`rbiyanin` ha`rbir quramli bo`limi tu`ri mektepte sabaqta. Klasstan ha`m mektepten tis jumislardi a`melge asiriladi. U`yde, balalar jasaytug`in ortaliqta, ja`miyetlik sho`lkemler, ma`kan ken`es ha`m awil puqaralari jiyini jumislarinda dawam etedi.

Aqil ta`rbiyasi: Aqil ta`rbiyasi salamat a`wladti kamalg`a jetkeriwde milliy ta`rbiyanin` jetekshi ha`m a`yyem zamanlardan beri qollanilip kiyatirg`an tu`rlerinen biri. Dana xalqimiz “bilek su`rindirmegendi bilim su`rindiredi” dep bilimnin` qu`diretli ku`shin, “Bilimli elge nur jawar” dep bilim xaliqtin` abadan turmisi menen Adam balasi baxtinin` gilti ekenligin tu`sindirip “Asiq oynag`an azar, top oynag`an tozar, ha`mmesinen ko`p oqip, bilim alg`an ozar” dep na`siyat

etken, jaslardi bilim aliwg`a jollag`an. Onin` menen de toqtamay “Alim bolsan` a`lem seniki” dep ken`es bergen.

Islam ta`liymatinda “Bir saat ilim u`yreniw tu`ni menen ibadat etip shiqannan artiq”. “Ilim u`yreniw ha`rbir momin ushin parazdur” dep aytiladi.

Ruwxiyliq a`dep-ikramliq ta`rbiya. Ta`rbiya ruwxiyliq-a`depikramliq ta`rbiyasinan baslanadi. Sebebi “Ruwxiy du`n`ya insannin`, xaliqtin`. ja`miyettin`, ma`mlekettin` ku`sh qu`direti”. (I.Karimov). Prezidentimiz bul pikirin dawam etip “Ruwxiy bayliq-material bayliqtan min` ma`rte u`stin turadi” dep esaplap tastiyiqladi. Bilimdanliq, Watandi su`yiw, joqari adamgershilik, milliy g`a`rezsizlik sana-sezim, tabislarg`a baslaw milletler arasindag`i dosliqti bekkemlew ruwxiyliqtin` tiykarg`i sipatlari esaplanadi.

Miynet ta`rbiyasi. Xalqimiz turmistin` miynetinde, miynettin` ra`tinde ko`rgen xaliq. Anna-Watanimizdag`i material ha`m ruwxiy bayliqlardin` barlig`i xalqimizdin` taban teri do`retiwshilik penen islegen hadal miyneti tiykarinda jaratilg`an. Miynetkesh xalqimiz jaslardi miynet protsessinde kamalg`a keltirgen. Hu`jdan menen miynet islewdi, miyneti su`yiwdi, miynet adamlarin hu`rmetlewdi, miynet na`tiyjesinde jaratilg`an bayliqlardi qa`dirlewge, u`nemlewdi, isparkershilikke jol qoymawdi jaslardin` ku`ndelik turmis talabina ha`m minez-qulqina a`detine aylandirilg`an. Miynet bas ta`rbiyashi ha`m ha`r ta`repleme rawajlaniiwdin` negizgi deregi degen juwmaqqa kelgen. Buni xalqimiz jaratqan mina naqil-maqallardin` ma`nisinen de an`lawg`a boladi: “Miynettin` ko`zin tapqan, baxittin` o`zin tabadi”, “altin otta belli, adam miynette belli” t.b. Sonday etip xalqimiz balalardi miynetke erteden qatnastirip keleshek turmisqa aldin tayarlap barg`an.

Baslawish klass oqiwshilarinin` jedelligi jan`a miynet tu`rin u`yreniw ha`m onin` na`tiyjesin ko`riw menen baylanisli boladi. O`spirimler ha`m u`lken mektep jasindag`i oqiwshilardin` jedelligi adamlar menen qarim-qatnasta,xizmette,oqiwda,turmista,.o`zin-o`zi ta`rbiyalawda,o`zinshe oqip bilim aliwda ko`rinedi. Xizmet ha`m qarim-qatnasin qatnasiwshilari sonin` ishinde oqiwshi onin` ga` sub`ekti ga` ob`ekti xizmetin atqaradi. Oqiwshi shaxsi tiykarinan o`zinin` jedelli xizmeti ha`m qarim-qatnasi protsessinde ilg`alli rawajlanadi.Sonliqtan oqiwshinin` ha`r tu`rli jedelli xizmetin ha`m qarim-qatnasin maqsetli tu`rde sho`lkemlestiriw og`iri a`hmiyetli,oqiwshinin` ha`r tu`rli jedelli xizmeti ha`m qarim-qatnasi onin` erkin, jetik, do`retiwshi shaxs bolip kamalg`a jetiwine ku`ta` ja`rdem beredi. Al oqiwshinin` bay biologiyaliq derekleri onin` jedelli qarim-qatnas jasawina o`lken mu`mkinshilik tuwdiradi.

Oqitiw ha`m ta`rbiya protsessinde mug`allim menen oqiwshilar,oqiwshilar menen oqiwshilar,turmista ha`m miynette oqiwshi qatarlari,kishkeneler ha`m u`lkenler menen tu`rli-tuman qatnaslarg`a tu`sedi. Qarim-qatnas oqiwshi iqtiyajinin` ayriqsha bir tu`ri. Qarim-qatnas protsessinde oqiwshi o`zgelerdi u`yrenedi ha`m o`zin an`laydi.Sotsialliq ta`jiriybeni,uliwma insaniy ha`m milliy paziyletlerdi o`zlestiredi, o`zin shas sipatindaseze baslaydi, ja`miyetlik turmis qa`lpine a`detlenedi.

Oqiwshinin` belgili maqsetke qaratilg`an jedelligin rawajlandiriw onin` shaxsin qa`liplestiriwdin` bas bag`dari bolip tabiladi.Sebebi jedellik oqiwshinin` ta`biyg`iy dereklerinin`,uqipliq nishanlarinin` rawajlaniwinin` za`ru`r sha`rti esaplanadi.Biyimlilik ha`m uqipliq xizmet tu`rinde ju`zege shig`adi ha`m qa`liplesedi.

Oqiwshinin` na`silden alatug`in ta`biyg`iy derekleri ko`p tu`rli ha`m ko`p sanli.Olardin` negizinde qolayli ortaliqta alip barilg`an ha`m sho`lkemlestirilgen miynet protsessinde ha`r tu`rli uqipliqlar rawajlanadi,uqipliqlar o`z na`wbetinde talant da`rejesine ko`teriledi.

Oqiwshi ortaliq,ta`lim-ta`rbiya,miynet ha`m qarim-qatnas ta`sirine ya unamli ya unamsiz,qarsiliqli ya qarsiliqsiz qatnasta boladi,ta`sirdi tu`rlishe ha`m ha`r tu`rli mug`darda,ku`shli yaki ku`shsiz qabil etedi.Eger oqiwshi o`zinin` xizmetin su`yse,onin` bul tarawdag`i biyimliligi,uqiplig`i tez ku`shli tu`rde ju`zege shig`adi ha`m ilg`alli rawajlanadi.Iqtiyaj,qizig`iw,ma`pdarliq,maqset ha`mmesi birge qosilip oqiwshinin` barliq ku`sh-g`ayrati iske qosadi.Sonin` ushin olar oqiwshinin` xizmetke jollaytug`in, uqipliqlarin jetilistiretug`in, talantin qa`liplestiretug`in ku`sh bolip xizmet qiladi.

O`zindegi uqipliqti rawajlandiriw ushin oqiwshinin` belgili xizmet tu`rine qizig`iw,ka`sipti ha`wes etiwi ele jetkiliksi.Onin` o`z u`stinde qunt penen iyelewi u`lken a`hmiyetke iye boladi. Misali Isaak N`yuton oqiwshiliq da`wirinde oqiwg`a uqipsiz K.S.Stanislavskiy kishkeneliginde saqaw , A.V.Suvorov tuwilg`anda na`renjan awriwli bala bolg`an.Olar o`z aldina aniq ha`m qatti maqset qoyip tan`lay sistemali miynet etiwi na`tiyjesinde N`yuton du`n`yanin` belgili fizik alimi.Stanislavskiy oris teatr o`nerinin` atasi.Suborov bolsa ulli sa`rkarda da`rejesine jetken.Bizin` ulli babalarimiz Farg`aniy, Farobiy, Beruniy, Xorezmiy, Ibn Sino, Ulug`bek ha`m basqalar o`zlerinin` tinimsiz do`retiwshilik miyneti arasinda du`n`ya alimlari qatarinan mu`na`sip rin iyeledi.

Juwmaqlap aytqanda jedelli xizmet ha`m jedelli qarim-qatnasiq oqiwshinin` jetik, erkin ha`m do`retiwshi`shaxs bolip kamalg`a keliwinde tiykarg`i faktorlardan biri bolip sanaladi.

T.Ta`rbiya menen rawajlaniwdin` o`z-ara baylanisi. Oqiwshi shaxsin na`tiyjeli qa`liplestiriw pedogogtin` ta`rbiya menen rawajlaniw

arasindag`i ku`ta` quramali baylanisti esapqa alip ta`lim-ta`rbiyani sheber uyimlastiriwina baylanisli boladi. Aniq maqsetti go`zlep duris ju`rgizilgen ta`rbiya rawajlaniwdi basqaradi ha`m tezlestiredi. Demek oqiwshi shaxsinin` rawajlaniwi menen qa`liplesiwinin` talapqa ilayiqli ta`rbiyadan g`a`rezli boladi.Sebebi ta`rbiya rawajlaniwdan aldin ju`redi (bul jaqsi)rawajlaniwdi izine ertedi ha`m oqiwshi oqiwshi shaxsinin` rawajlaniwin belgileydi.Sonin` menen birge ta`rbiya rawajlaniwdan g`a`rezli boladi ha`m og`an tiykarlanadi,rawajlaniw da`rejesine su`yenedi. Oqiwshinin` anatomiyaliq-fiziologiyaliq ha`m psixologiyaliq (qabil etiw, aqil-oyi, sezimi, yadi, t.b.) sipatlarinin` rawajlaniwi jan`a ta`rbiyaliq waziypalar qoyip olardi tabisli sheshiwge mu`mkinshilik jaratadi. A`lbette ta`rbiyanin` printsipleri, waziypalari, mazmuni, tu`rleri, qurallari, metodlari oqiwshi shaxsinin` jetken ha`m jaqin keleshekte jetetug`in rawajlaniw da`rejesine say boliwi lazim.

Ta`rbiya oqiwshi,oqiwshilar topari ha`m ja`ma`a`ti aldina aniq waziypalar qoysa,olardi sol waziypalardi orinlawg`a jollasa, jedellikti, o`z betinshelikti, do`retiwshilikti ta`minlese, o`zin-o`zi ta`rbiyalawg`a ha`m o`zinsheoqip bilim aliwg`a jigerlendirse oqiwshi shaxsinin` ha`r ta`repleme rawajlaniwi sonsha tezlesedi,u`ylesikli qa`liplesiwi sa`tli boladi.

Demek na`sil, ortaliq ha`m ta`rbiyanin` qospali ta`siri menen jedelli xiemet ja`ne qarim-qatnas na`tiyjesinde oqawshi shaxs sipatindakamalg`a jetedi.Oqiwshilarg`a adamgershilikli qa`siyetler ha`m psixikaliq sipatlar usinday kompleksli ta`sirler,ilajlar tiykarinda payda boladi,rawajlanadi ha`m qa`liplesedi. aqiyqatinda ta`biyg`iy dereklerge iye emes (kesel balalardi esapqa almag`anda) yamasa ta`biyat bergen mu`mkinshilikleri rawajlanbaytug`in bala joq.esh na`rsege u`yrenbeytug`in,ta`rbiyaliq ta`sirge berilmeytug`in bala bolmaydi. Ha`r bir oqiwshini tabisli ta`rbiyalasa ha`m jemisli oqitsa boladi. Duris oqiwshilar arasinda pedogogikaliq ta`sirge a`ste beriletug`in yamasa qarama-qarsiliq ko`rsetetug`in,o`zlestiriwi to`men,ta`rbiyasi qiyin balalar ushiraydi.Biraq bunnan geypara oqiwshilar oqiwg`a pu`tkilley uqipsiz,ayrimlarin hasla ta`rbiyalaw mu`mkin emes degen pikir kelip shiqpawi kerek.Bunin` sebebi birinshiden oqiwshinin` jeke o`zgesheligi esapqa alinbag`an,ekinshiden jeke o`zgesheligi esapqa alinsada og`an ta`rbiyaliq ta`sir ko`rsetiw usillari,metodlari duris tan`lanip sheber qollanilmag`an,oqiwshinin` ju`regine tu`setug`in pedogogikaliq “gilt” tabilmag`an boliwi mu`mkin. U`shinshiden oqiwi to`men, ta`rbiyasi qiyin oqiwshilardi tabisli oqitiw menen ta`rbiyalawdin` usillari, qurallari ha`m metodlari pedogogika-psixologiya ilimleri ta`repinen ele jeterli izertlenbegen boliwi itimal.

O`zin-o`zi tkeseriw ushin problemali sorawlar,testler,ma`seleler ha`m tapsirmalar. Q.Ne ushin ata-anadan dara-dara ha`tte egiz tuwilg`an balalar bir-birinen o`zgeshe

boladi,bir-birine uqsamaydi ha`m bir-birin ta`kirarlamaydis 2.Bir shan`araqta ha`m bir mug`allimnin` qolinda ta`lim-ta`rbiya alg`an oqiwshilardin` biriewleri ayriqsha oqiydi, a`depli, al ekinshi birewleri to`men oqiydi,ta`rtipsiz. Bul qubilisti siz qanday tu`sinesizs

3.Ayrim adamlarda uqipliq ha`m talant erte, geyparalarda erte jasta, u`shinshi birewlerde u`lken jasta ju`zege shig`adi. Siz bunin` sebebi nege baylanisli dep oylaysizs.

TEST. Adamnin` rawajlaniwi degen nes A) Adam denesinin` san jag`inan o`zgeriwi. V)Adamnin` sotsialliq maqluq sipatinda denesinin` pu`tkil o`miri boyinsha san ha`m

sapa jag`inan o`zgeriwi. S)Adamnin` rawajlaniw ha`m ta`rbiya na`tiyjesinde sotsialliq maqluq bolip

qa`liplesiwi. D) Adamda za`rurli ko`z-qaras ha`m insaniy sipatlardi maqsetli qa`lipletiriw. E) Duris juwap joq. 2. TEST. Shaxstin` qa`liplesiwi dep nege aytamizs A) Adamda za`ru`rli ko`z-qaras ha`m insaniy sipatlardi maqsetli qa`liplestiriw. V) Adam denesinin` san jag`inan o`zgeriwi. S) Adamnin` sotsialliq maqluq sipatinda denesinin` pu`tkil o`miri boyinsha san ha`m

sapa jag`inan o`zgeriwi. D) Adamnin` rawajlaniw ha`m ta`rbiya na`tiyjesinde sotsialliq maqluq bolip

qa`liplesiwi. E) Adamnin` uliwma insaniy ha`m milliy qa`diriyatlardi iyelewi. Q.MA`SELE.pJaqsidan jaman tuwadi issi nang`a alg`isiz,jamannan jaqsi tuwadi adam

aytsa nang`isizG`.pAtasin ko`rse quda bol,enesin ko`rde qizin alG`.Usi xaliq naqil-maqallarinin` ma`nisin oylap ko`rin`iz ha`m olardi basshiliqqa alip ata-analarg`a qudu-qudag`ay boliw,jigitlerge u`yleniw,qizlarg`a turmisg`a shig`iw haqqinda qanday ken`es berer edin`izs

2.MA`SELE.Indiyali bala Ramu kishkeneliginen qasqir balalari menen birge ta`rbiyalanadi.Ol qasqirdin` balalarina uqsap ku`ndiz uyiqlap tu`nde olar menen birge an`g`a shiqti,pispegen go`sh jedi,to`rt ayyaqlap ju`rdi,irildap adamg`a topildi,qullasi qasqirday jasawg`a a`detlendi.Adamlar Ramudi uslap a`kelip a`skeriy emlewxanag`a ornalastiradi.Bir neshe jildan keyin Ramu adamlar menen qarim-qatnas jasawg`a u`yrenedi,ol ele so`ylewge uyrenbedi,so`zdin` ma`nisin tu`sinbedi.

Turmistan aling`an bul fakt neni an`latadis 1.TAPSIRMA.Keyingi jillari uqipli,intali oqiwshilar ushin matematika

fizika,ximiya,qosiq-saz,shet-tili ha`m basqa arnawli klasslar,mektepler ashilmaqta.Usinday islep oqiwshilardi paqilliG` ha`m paqilsizG` dep eki toparg`a bo`lgen bolmaymiz bas

2.TAPSIRMA.RESPUBLIKAmizda adamlar arasinda ha`r tu`rli jinayatlar ko`beyip ketti.Olardin` kelip shig`iwi sebeplerin ha`r kim ha`r tu`rli boljaydi.Birewler bazar qatnasinan,ekinshi birewler nizamnin`,jazanin` boslig`inan,u`shinshi birewler qitshiliqtan,to`rtinshi birewler ta`rbiyadan,besinshi birewler na`silden,basqalar jasap turg`an ortaliqtan ko`redi.Olardin` qarsilas sovet ma`mleketi tarqag`anina 10-jil boldi, demde ta`rbiyani umitip kettik pes 1916-1917 ha`m 1930-1933 ha`m 1941-1947-jillari bunnanada beter ash-a`ptadarliq bolg`an gey,nizam, jaza,ta`rtip buring`ig`a qarag`anda qattig`oy-,degen pikirlerdi aytadi.

Siz usi ma`selelerdin` barlig`in o`lshestirip ko`rip,zan` ma`kemelerinen misillar tawip,a`debiyatlardi oqip,adamlar menen pikirlesip a`meliy sabaqti do`n`gelek stol a`tirapinda bolatug`in ashiqtan-ashiq so`ylesiwge tayarliq ko`rin`izs

U`shinshi klassta ana tilinen o`tkeriletug`in bir saatliq sabaqtin` jan`asha u`lgili jobasi. 1.Sabaqtin` temasi: Dawisli sesler. 2.Sabaqtin` tu`ri:Da`stu`riy emes oyin-jaris sabag`i. 3.Sabaqtin` maqseti: A) Mag`liwmatliq :Oqiwlaqlarda dawisli seslerdin` aytiliwi,esitiliwi,qollaniwi ha`m

jaziliwi haqqinda bilimler menen qurallandiriw. B) Ta`rbiyaliq maqseti:Oqiwshilardi dawisli seslerdi qollanip a`debiy tilde

so`ylewge,suliw jaziwg`a a`detlendiriw,ana-tilin su`yiwge ha`m oni maqtanishetiwgeta`rbiyalaw. V) Rawajlandiriwshiliq maqseti: Oqiwshilardin` baqlawin,biliw ku`shlerin,biliw

uqipliqlarin ha`m o`z betinshe erkin pikirlewin rawajlandiriw.

4.Ma`mleketlik bilimlendiriw standartina muwapiq bul tema boyansha 3-klass oqiwshilarinin` u`yrenetug`in za`ru`rli tu`sinikleri, o`zlestiriwi lazim bilimler jiyindisi,a`melde qollap u`yreniwi talap etiletug`in eplilik,ko`nlikpeleri.

Tu`sinikler: ces,dawisli ses. Blimler:Qaraqalpaq tilindegi dawisli sesler,olardin` jubaylasip keliwi ha`m bir-birinen

o`zgesheligi. Eplilik,ko`nlikpeler: Dawisli seslerdin` jubaylasip keliwin ha`m olardin` bir-birinen

o`zgesheligi ajratiw,olardi so`ylew ha`m jaziwdi o`z orninda qollana aliw. 5.Sabaqta qollanilatuqin pedogogikaliq texnologiyalar: 1.Kognitivlik (bilim beretug`in)pedogogikaliq texnologiya.Bul pedogogikaliq

texnologiyani qollaw menen oqiwshilardin` tema(pa`n) boyinsha bar bilimlerdi,ta`jiriybelerdi o`zlestiriwine,olar menen qurallaniwina,ku`ndelik turmista qollawina erisiw.

2.Evristikaliq pedogogikaliq texnologiya. Mashqalali oqitiw elementlerinen paydalanip oqiwshilardi qizig`ip u`yreniwge,erinbey izleniwge,bilimdi o`zlerine taptiriwg`a shiniqtiriw.

3.Oqiwshilarg`a bilim beriwde xabar texnologiyasinan, olardin` bilim,eplilik,ko`nlikpelerin tekseriw ha`m bahalawda reyting texnologiyasinan paydalaniw.

6.Sabaqta qollanilatug`in metodlar: A`n`gime,gu`rrin`,induktsiya,dedeuktsiya,sabaqliq penen islew,shinig`iw,o`zbetinshea`meliy jumis,oyin ha`m jaris.

7.Sabaqti qurallandiriw: 1.Ma`mleketlik bilimlendiriw standarti. G`UstazG`,1999, 11-dekabr`.2.Qaraqalpaq tili bag`darlamasi.N, 1997.3.Sharipov A,Odilova M.Ana-tili metodikasi. T. 1984.

R. Pirniyazov Q. Baslawish klasslarda qaraqalpaq tilin oqitiw metodikasi. N.1993. 5. Dawenov E. Qaraqalpaq tili. N. Q997. Y. Qoldan islengen ko`rsetpeli qurallar. U. Komp`yuter. 8. Uliwma orta bilim beretug`in mekteplerge oqiwshilar tayarlig`i da`rejesinin` reytingi haqqinda reje (ta`jiriybe sinaw sin`ari) O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrliginin` 2001 jil 14 sentyabr`degi 133 , buyrig`i G`UstazG` 2001 jil 8 noyabr`.

Sabaqtin` barisi. Q.Sabaqtin` baslaniwin sho`lkemlestiriw (1-2m) Bunin` ushin klassqa xosh kewilli

kirip oqiwshilar menen jilli ju`zli sa`lemlesip, klass jayin, oqiw qurallarin, oqiwshilardin` tazalig`in, sabaq baslawg`a tayarlig`in ko`zden keshiriw. Ha`r tu`rli usillardi qollap olardin` ruwxin ko`teriw,keypin jaqsilaw, o`zinsheligin arttiriw, sabaqta o`zligin ha`r ta`repleme ju`zege shig`ariw ushin moralliq psixologiyaliq jag`day jaratiw.

2.U`yge tapsirmani soraw. (10-12m). Oqiwshilar menen birgelikte aldin`g`i sabaqta o`tilgen temani ha`m u`yge berilgen tapsirmani aniqlaw. O`tken tema:ses ha`m ha`rip.U`yge tapsirma 15-shinig`iw. Tig`izlastirip soraw,Waqittan o`nimli ha`m u`nemli paydalaniw maqsetinde taxtag`a u`lgeriwi derlik birdey xolerik temperamenttegi to`rt oqiwshini shig`arip bir ga`pten jazilg`an kartochkalardi tarqatip noqatlardin` ornina tiyisli ha`riplerdi tawip jaziwdi eskertip,to`reshiler ag`zalarin oqiwshilar menen birgelikte saylap,oyin-jaris sha`rtlerin tusindirip pKim tez,kim tapqirG` oyin-jarisin o`tkeriw.