O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

R. A. Mavlonova, N. X. Rahmonqulova,B. A. Normurodova, K. O. Matnazarova

TARBIYAVIY ISHLAR

METODIKASI

DARSLIK

TOSHKENT — 2014

2

Ushbu darslikda boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining tarbiyaviyishlarni tashkil qilish mazmuni, milliy qadriyatlar, an’analar, milliytarbiyaning turlari, maqsad va vazifalari, allomalarimizning tarbiyahaqidagi o‘gitlari, sinf rahbarining ish faoliyati, sinf jamoasini o‘r-ganish, sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish;o‘quvchi ma’naviyatini shakllantirishda ma’naviyat ishlari bo‘yichadirektor o‘rinbosarining vazifalari, maktab, oila va mahalla hamkorligiishlari kabi masalalar keng yoritib berilgan.

Mazkur darslik pedagogika yo‘nalishidagi oliy o‘quv yurti o‘quv-chilari va magistrlari, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari, umumta’limmaktablari o‘qituvchilari hamda pedagogika kasb-hunar kollejio‘quvchilari, ota-onalar va barcha qiziquvchilar uchun mo‘ljallangan.

T a q r i z c h i l a r : Sh. Mardonov, p. f. d., professorX. Sanaqulov, p. f. n., dotsent

3

KIRISH

Jamiyatimizning ma’naviy yangilanishi ijtimoiy yo‘nalti-rilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish jahon hamjamiyatigaqo‘shilishini ta’minlaydigan, demokratik huquqiy davlat qurish,kadrlar tayyorlashning milliy masalasi ustivor mezoni sifatidamuhim rol o‘ynaydi.

Prezidentimiz Islom Abdug‘aniyevich Karimov ta’kidlabo‘tganlaridek: „Bu murakkab dunyoning azaliy va abadiy mu-ammolari, shu bilan birga, har bir davrning dolzarb masala-lariga har tomonlama asosli ilmiy javoblar topilgan taqdirdaginama’naviyat olami yangi ma’no-mazmun bilan boyib boradi.Boshqacha aytganda, har bir ilmiy yangilik, yaratilgan kash-fiyot — bu yangicha fikr va dunyoqarashga turtki beradi, ma’na-viyatning shakllanishida o‘ziga xos ta’sir o‘tkazadi“1.

Bugungi kunda ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish,barkamol avlodni shakllantirish ertangi taqdirimizni belgilabberuvchi dolzarb masalalardan biriga aylanib bormoqda.

Mana shu ma’noda bugungi mustaqillik sharoitida kadrlartayyorlashning milliy modelini ro‘yobga chiqarish, har tomon-lama kamol topgan, jamiyatda turmushga moslashgan, ta’lim-tarbiyani ongli ravishda idrok eta oladigan, davlat, jamiyat va oilaoldida javobgarlik hissini yuragiga tuya oladigan fuqarolarni tar-biyalashni nazarda tutish bilan birga, ta’lim sohasini tubdanisloh qilish, uni o‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar vasarqitlardan to‘la xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlardarajasida, yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchiyuqori malakali kadrlar tayyorlashdan iborat.

1 Karimov I. A. „Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch“. — T.: „Ma’-naviyat“, 2008, — 40, 41- b.

4

Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishdagi aso-siy tamoyillardan biri ta’lim tizimini isloh qilish, o‘qituvchi vamurabbiylarni yuqori malakali mutaxassislar qilib tayyorlash.

Buyuk islohotlarni amalga oshirishda O‘zbekiston sharoitidamustaqil fikrlovchi yoshlarning bo‘lishi davr taqozosidir. Res-publikada olib borilayotgan siyosatning bosh omillaridan biriham teran fikrlovchi, mustaqil dunyoqarashga ega, iqtidorlishaxslarni kamol toptirish va tarbiyalashdan iborat.

O‘quvchilarga tarbiya berish ularga ta’lim berish bilan mus-tahkam va yaxlit birlikda amalga oshiriladi. Ammo tarbiyaning o‘zvazifasi, mazmuni, shakl hamda uslublari mavjud. O‘quv tar-biyaviy jarayonining uzviyligi maktab oldiga qo‘yilgan eng mu-him pedagogik qoidalardan biri hisoblanadi. Shuning uchun hamsinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar bevosita o‘quvjarayoni bilan bog‘langandir. Yoshlarning kundalik ehtiyojlari,intilishlari, talab va qiziqishlarini faqat dars jarayoni bilan qo-niqtirib bo‘lmaydi. Sinfdan va maktabdan tashqari mashg‘ulotlaro‘qituvchilar faoliyatining barcha qirralarini qamrab olmog‘ilozim. Har bir o‘quvchi bilan yakkama-yakka ishlash, uni ijti-moiy-ruhiy jihatdan o‘rganish sinf faoliyatiga yangicha mazmunolib kiradi. Yoshlarning g‘oyaviy-siyosiy ongini shakllantirishorqali ularda atrof-muhitga, jamiyatga ongli munosabatda bo‘-lish, jonajon Vatanni cheksiz sadoqat bilan sevish, xalqimizningmilliy qadriyatlarini e’zozlash hissini tarkib toptiradi.

5

I BOB. TA’LIM VA TARBIYA TIZIMI

Ta’limni tarbiyadan, tarbiyaniesa ta’limdan ajratib bo‘lmaydi — busharqona qarash, sharqona hayotfalsafasi.

Islom Karimov

1.1. I. A. Karimovning ta’lim tizimidagi islohotlari vabarkamol insonni ma’naviy tarbiyalash masalalari

Mustaqilligimizning poydevorini mustahkamlashda, O‘zbe-kistonning buyuk davlatga aylanishida ta’lim-tarbiya ishlarinioqilona yo‘lga qo‘yish, fuqarolarni zamonaviy ilm-fan texnologi-yalari yutuqlari bilan muntazam ravishda tanishtirib borish kattaahamiyatga ega. Bu taraqqiyot taqdirini ma’naviy jihatdan yetuk,zamonaviy bilimlar va murakkab texnologiyalarni egallagan, iy-moni butun, irodasi baquvvat, teran fikrlaydigan, yuksak salo-hiyatga ega bo‘lgan kadrlar hal etadi. Yurtimizning kelajagi mam-lakatimizning intellektual salohiyatiga, aql-zakovotiga, milliyta’lim-tarbiya tizimini jahon andazalari asosida takomillashti-rishga, uning milliy zaminini mustahkamlashga, kadrlar tay-yorlashga bevosita bog‘liq. Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlatsiyosati insonni intellektual va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbi-yalash bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqalihar tomonlama barkamol shaxsni shakllantirishni nazarda tutadi.

Bu haqda Prezidentimiz Islom Abdug‘aniyevich Karimovshunday deydilar: „Barchamiz yaxshi anglab olishimiz kerakki,hayotimizning boshqa sohalaridagi ahvol, amalga oshirilayotganislohotlarimizning samaradorligi, avvalo, xalq ma’naviyatiningtiklanishi, boy tarixiy merosimizning keng o‘rganilishi, an’ana-larimizning saqlanishi madaniyat va san’at, fan va ta’lim rivojibilan uzviy bog‘liqdir“.1 Ilm-fan, madaniyat va ma’rifat har

1 Karimov I. A. „O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda“. — T.: 2000- y.

6

qanday mamlakat va xalqni yuksaklikka ko‘taradi, uning taraqqi-yotini ta’minlaydi, kelajagini oldindan ko‘rsatib beradi.

O‘zbekiston Respublikasida jahonning rivojlangan mamla-katlari kabi ta’lim-tarbiyani rivojlantirishga alohida e’tiborqaratilmoqda. Milliy tarbiya tizimini shakllantirish, barcha soha-larda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish va undanfoydalanish, jahon axborot resurslaridan bahramand bo‘lishnikengaytirishga mustahkam zamin yaratilmoqda. Endilikda mam-lakatning iqtisodiyoti, insonlar hayoti va jahon hamjamiyatidagio‘rni axborot-texnologiyalarining rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘libqolmoqda. Ma’lumki, fan va texnika jadal sur’atlar bilan rivoj-lanayotgan bugungi kunda ilmiy bilimlar, tushuncha va tasav-vurlar hajmi keskin ortib bormoqda. Bu, bir tomondan, fan-texnika yangi soha va bo‘limlarining taraqqiy etishi tufayli uningdifferensiallashuvini ta’minlayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan,fanlar orasida integratsiya jarayonini vujudga keltirmoqda.

Har qaysi insonda muayyan darajada intellektual salohiyatmavjud. Agar shu ichki quvvatning to‘liq yuzaga chiqishi uchunzarur bo‘lgan barcha shart-sharoit yaratilsa, tafakkur har xilqotib qolgan eski tushuncha va aqidalardan xalos bo‘ladi. Va harqaysi inson Olloh taolo ato etgan noyob qobiliyat va iste’dodiniavvalo o‘zi uchun, oilasi, millati va xalqi, davlatining farovon-ligi, baxt-saodati, manfaati uchun to‘liq baxshida etsa, bundayjamiyat shu qadar kuchli taraqqiyotga erishadiki, uning sur’atva samarasini hatto tasavvur qilish ham oson emas. Shundayekan, ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot qurish boshg‘oya, shu g‘oyaning yetakchi targ‘ibotchisi, tarbiyachisi o‘qi-tuvchi hisoblanadi. Erkin fuqarolik, huquqiy demokratik jamiyatqurishda ta’lim-tarbiya hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ma’naviyatnishakllantirishga bevosita ta’sir qiladigan yana bir muhim hayotiyomil — bu ta’lim-tarbiya tizimi bilan chambarchas bog‘liqdir.

Ma’lumki, ota-bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo‘l-mish ilm-u ma’rifat, ta’lim va tarbiyani inson kamoloti va millatravnaqining eng asosiy sharti va garovi deb bilgan. Albatta, ta’-lim-tarbiya ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uningrivojini ham belgilaydigan, ya’ni xalq ma’naviyatini shakllan-

7

tiradigan va boyitadigan eng muhim omildir. Shuni unutmas-ligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida ya-ratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qandaybo‘lishi farzandlarimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya oli-shiga bog‘liq.

Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy harbir bola timsolida avvalo shaxsni ko‘rishi zarur. Ana shu oddiytalabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va kengfikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli yashaydigan komil in-sonlar etib voyaga yetkazish ta’lim-tarbiya sohasining asosiymaqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak. Buesa ta’lim va tarbiya ishini uyg‘un holda olib borishni talab etadi.Shunday ekan, yosh avlod tarbiyasida komil inson taqdiri turib-di. Xalqning ma’naviy ruhini mustahkamlash va rivojlantirish —O‘zbekistonda davlat va jamiyatning eng muhim vazifasidir.Ma’naviyat shunday qimmatbaho mevaki, u bizning qadimiy vanavqiron xalqimiz qalbida butun insoniyatning ulkan oilasida o‘zmustaqilligini tushunib yetish va ozodlikni sevish tuyg‘usi bilanbirgalikda yetilgan. Ma’naviyat insonga ona suti, ota namunasi,ajdodlar o‘giti bilan birga singadi. Ona tilining buyuk ahamiyatishundaki, u ma’naviyat belgisi sifatida kishilarni yaqin qilibjiðslashtiradi. Tabiatga yaqinlik, jonajon o‘lkaning benihoya go‘-zalligidan bahramand bo‘lish ma’naviyatga oziq beradi, kuchay-tiradi. Ma’naviyat o‘z xalqining tarixini, uning madaniyati vavazifalarini chuqur bilish va tushunib yetishga suyangandaginaqudratli kuchga aylanadi.1

Ma’naviyati yuksak shaxslar yurtni tanitadi. Shaxsni esauning ma’naviy qiyofasi tanitadi. Ma’naviyat tarbiyadan bosh-lanadi. Ta’lim-tarbiyasiz ma’naviyatning bo‘lmasligi barchagaayon haqiqatdir. Prezidentimiz I. Karimov „Tafakkur“ jurnalibosh muharriri E. A’zam bilan suhbatda ulug‘ alloma AbdullaAvloniyning „Tarbiya — biz uchun yo hayot, yo mamot, yonajot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasi, jamiyati-

1 Rahimjonov N. „Yoshlar iqtisodiy tafakkurini shakllantirishda oila-ning roli“. — T., 2005 (B.M.I.)

8

mizning ertangi taqdiri farzandlarimiz tarbiyasi bilan bog‘liq“1

degan fikrini alohida ta’kidlab o‘tgan edi. Chunki buyuk ma’ri-fatparvar bobomizning bu so‘zlari asrimiz boshida millatimizuchun qanchalar muhim va dolzarb bo‘lgan bo‘lsa, hozirgivaqtda ham biz uchun shunchalik, balki undan ham ko‘ra mu-him va dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ma’naviy barkamollik„hayot qonuni ilmini idrok etish“ demakdir. Ilmning har qan-day ko‘rinishi esa ta’lim-tarbiya orqali ustoz-muallimlar bosh-chiligida beriladi. Ushbu ma’noda umumta’lim maktablari maz-kur masalani hal qilishda asosiy bo‘g‘in hisoblanadi. Umumiyta’lim oldiga qo‘yilgan muhim masala umuminsoniy va milliyqadryatlarga tayangan holda ta’lim-tarbiyaning mazmunida in-sonparvarlik g‘oyasini kuchaytirish, xalqchillashtirish, uninguzviyligi, izchilligi, ilmiyligi va dunyoviyligi asosida yoshlarningma’naviy madaniyatini shakllantirishdan iboratdir. Shu o‘rindamamlakatimiz Prezidenti „Tafakkur“ jurnali muxbiri bilan bo‘l-gan suhbatda shunday degan edilar: „Ta’limning yangi modelijamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olibkeladi. O‘zining qadr-qimmatini anglaydigan, irodasi baquvvat,iymoni butun, hayotda aniq maqsadga ega bo‘lgan insonlarnitarbiyalash imkoniga ega bo‘lamiz. Ana shundan keyin ongliturmush kechirish jamiyat hayotining bosh mezoniga aylanadi.Kelajakda O‘zbekiston yuksak darajada taraqqiy etgan iqtisodibilangina emas, balki bilimdon, ma’naviy jihatdan yetuk far-zandlari bilan ham jahonni qoyil qildirishi lozim. Donolarningaytishicha, inson o‘z umri davomida uch yumushni bajarishi:ko‘chat o‘tkazishi, uy qurishi, farzand tarbiyalashi kerak. Lekinmen oxirgi yumushni, albatta, birinchi o‘ringa qo‘ygan bo‘laredim. Ko‘chat o‘tkazish mumkin, uy qurish mumkin, ammoo‘zingdagi eng yaxshi xususiyatlarni farzandlaringga singdirsangva ular sendan ko‘ra yaxshiroq va aqlliroq bo‘lishi uchun hammaishni qilsang, bu maqsadni har qancha hurmat qilsa arziydi, debhisoblayman“.2

1 Avloniy A. „Turkiy guliston yohud axloq“. — T.: „O‘qituvchi“.1992. — 14 b.

2 Karimov I. A. „O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. — T.: 2000- y.

9

Biz barkamol avlod yoki bilimli shaxs deganda ma’naviydunyosi boy, aql-zakovatli, savodli, hayot tajribalarini to‘g‘rio‘zlashtirgan shaxsni tushunamiz. Bugungi kunda yosh avlod-ning bilimli bo‘lishining o‘zi yetarli emas, shu bilan birga, ularzimmasida insoniylik, mehribonlik, samimiylik kabi fazilatlarbo‘lishi kerak. O‘tmishga nazar tashlar ekanmiz, ajdodlarimizilmiy salohiyatiga, ular qoldirgan boy tarixiy, ma’naviy-mada-niy merosga havas bilan emas, balki hayrat bilan qaraymiz.Ajdodlarimiz bosib o‘tgan shonli yo‘l biz uchun ibrat va tarbiyamanbayidir. Mustaqillik bizga ma’naviy mulkimizni, ulug‘bobolarimiz ruhini shod etish imkonini qaytarib berdi. Istiqloltufayli o‘tmish tariximizga munosabat ijobiy tomonga o‘zgardi.Bobolarimiz merosini o‘rganib idrok etmoqdamiz. Ulug‘ bobo-kalonlarimiz Imom Al-Buxoriy, Imom At-Termiziy, Xoja Ah-mad Yassaviy, Xoja Bahovuddin Naqshband, Najmiddin Kubrokabi allomalarimizning insoniy ma’naviy yetuklikka chorlovchidiniy, axloqiy va huquqiy hikmatlari qaytadan jaranglay bosh-ladi. Bugungi kunda avlod-ajdodlarimiz tarixi tiklanayotganligimustaqilligimizning ajoyib samarasidir. O‘tmishni o‘rganish vaundan foydalanish bilan insonlarning ongi shakllanadi. Xotirasizbarkamol kishi bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan xalqningkelajagi ham bo‘lmaydi. Shu ma’noda yurtboshimiz Islom Ka-rimovning quyidagi so‘zlarini keltirish joizdir: „Tarix xotirasi,xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining xolis vahaqqoniy tarixini tiklash milliy o‘zlikni anglashni, ta’bir joizbo‘lsa, milliy iftixorini tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat mu-him o‘rin tutadi“.1 Ajdodlar xotirasini pok tutish ularning tarixiyan’analariga, vasiyat va o‘gitlariga, milliy qadriyatlariga, axlo-qiy-ma’rifiy qarashlariga, avlodlarga qoldirgan madaniy merosigasodiqlik va shularga amal qilish demakdir. Mustaqillik — bu bizgaajdodlarimiz qoldirgan boy va muqaddas ma’naviyatdir. Ma’na-viyat tushunchasi juda keng qamrovli. Ma’naviyat inson uchunmoddiy ehtiyoj emas, siyosiy zaruriyat ham emas. Ma’naviyat

1 Karimov I. A. „Donishmand xalqimizning mustahkam irodasigaishonaman“. „Xalq so‘zi" gazetasi, 2000- yil, 10- iyun.

10

insonning o‘z mohiyati oldidagi mahsulligidir. Shu o‘rinda yurt-boshimiz I. A. Karimov ma’naviyat tushunchasini quyidagichaizohlaydilar. „Ma’naviyat — insonni ruhan poklanish, qalban ul-g‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini ba-quvvat, iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘ota-digan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir“.1

Milliy va dunyo madaniyatlarining eng yaxshi namunalarinikeng targ‘ib qilish va ommalashtirish o‘sib kelayotgan avlodni,zamonaviy yoshlarimizni ma’naviy tarbiyalashning asosi bo‘lmo-g‘i lozim.

Zero Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, „Biz quradigan ja-miyat O‘zbekiston xalqining munosib turmushini va erkinliginikafolatlashi, milliy qadriyatlarimiz va madaniyatimiz qaytatiklanishini, insonning ma’naviy-axloqiy barkamolligini ta’min-lashi kerak“. Demak, ta’lim-tarbiya jarayonida umuminsoniy vamilliy madaniy qadriyatlarning ustuvorligiga erishish umumiyta’lim maktabi o‘quvchilarining ma’naviy madaniyatini shakl-lantirishning muhim omilidir. Biz yurtimizda yangi avlod, yangitafakkur sohiblarini tarbiyalashdek mas’uliyatli vazifani adoetishda birinchi galda ana shu mashaqqatli kasb egalariga suya-namiz va tayanamiz, ertaga o‘rnimizga keladigan yoshlarningma’naviy dunyosini shakllantirishda ularning xizmati naqadarbeqiyos ekanini o‘zimizga yaxshi tasavvur qilamiz. Yuksak ma’-naviy madaniyatli insonda vatanga muhabbat, samimiy do‘stlik,insonparvarlik, mehnatsevarlik, mustahkam e’tiqod, iymon, na-fosat, axloqiy madaniyat singari fazilatlar mujassamlashadi.Uning sifat darajasi kishilarning umuminsoniy va milliy qadri-yatlarga, xalqning ma’naviy merosiga bo‘lgan munosabatlaridanamoyon bo‘ladi. Bugungi kunda hur va ozod xalqimiz barchaxalqlar va davlatlar tomonidan yaratilgan ma’rifatda, fan va tex-nikada, madaniyat va san’atda nimaiki yangi va ilg‘or jihatlarbo‘lsa, shunga dadillik bilan intilmoqda. O‘zbek diyorida, tarixdako‘p marta bo‘lganidek, yana yangidan o‘zimizning betakror va

1 Karimov I. A. „Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch“. — T.: „Ma’-naviyat“, 2008- y.

11

ilg‘or, iqtidorli va eng muhimi, insonlarga kerakli qadriyatlarimizbarpo etiladi. Ma’naviy madaniyatning negizi hisoblangan umum-insoniy va milliy qadriyatlar shaxslar ijtimoiy tuzumiga muno-sabati, turli ma’rifiy ma’naviy g‘oyalar, tushunchalar, qarash-lar, tasavvurlar tizimining mahsulidir. Ma’naviy madaniyatningmohiyatini namoyon etuvchi obyekt shaxs hisoblanadi.

Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov aytganlaridek, „In-son o‘z umri davomida qanday yutuq va natijalarga erishmasin,qayerda, qanday lavozimda ishlamasin, maktab dargohida olganta’lim-tarbiyasi uning yetuk shaxs va malakali mutaxassis bo‘libshakllanishida ulkan ahamiyatga ega. Muxtasar aytganda, mak-tab degan ulug‘ dargohning inson va jamiyat taraqqiyotidagihissasi va ta’sirini, nafaqat yoshlarimiz, balki butun xalqimizkelajagini hal qiladigan o‘qituvchi va murabbiylar mehnatinihech narsa bilan o‘lchab, qiyoslab bo‘lmaydi. Shu nuqtayi na-zardan qaraganda, ma’rifatparvar bobolarimizning fikrini da-vom ettirib, agarki dunyo imoratlari ichida eng ulug‘i maktabbo‘lsa, kasblarning ichida eng sharaflisi o‘qituvchilik va murab-biylikdir, desak, o‘ylaymanki, ayni haqiqatni aytgan bo‘lamiz“.Binobarin, biz davlatimiz kelajagini o‘z qobig‘imizga o‘ralibqolgan holda emas, balki umumbashariy va demokratik qadri-yatlarni chuqur o‘zlashtirgan holda tasavvur etamiz. Biz istiq-bolimizni taraqqiy topgan mamlakatlar tajribasidan foydalanib,davlat va jamiyat boshqaruvini erkinlashtirish, inson huquq vaerkinliklarini, fikrlar rang-barangligini o‘z hayotimizga yanadakengroq joriy qilishda ko‘ramiz. Mana shu o‘rinda, aytish joizki,yoshlarimizning ma’naviy olamida bo‘shliq vujudga kelmasligiuchun ularning qalbi va ongida sog‘lom hayot tarzi, milliy vaumummilliy qadriyatlarga hurmat-ehtirom tuyg‘usini bolalikpaytidan boshlab shakllantirishimiz zarur. Ayniqsa, boshlan-g‘ich sinflardan boshlab murg‘ak qalblarda axloq-odobga oidsodda tushunchalardan boshlab, sekin-astalik bilan milliy qad-riyatlarimiz elementlarini singdirib borish katta ahamiyatga ega,ular ta’lim-tarbiya jarayonida o‘zbekona ibratomuz urf-odatla-rimizdan xabardor bo‘lib boradilar. Insoniy fazilatlarni kichikhikoyalar, tanbehlar va rivoyatlar orqali anglab, axloqan tarbi-

12

yalanadilar. Salbiy xislatlardan o‘zlarini saqlab, ota-bobolari-mizdan meros qolgan udum va qadriyatlarni tiklashga, amalqilishga hissa qo‘shishga intiladilar. Bu esa ularning milliymafkuramizning asl mohiyatini tushunishga olib keladi. Engasosiysi bizning davlat demokratik tamoyillarga asoslangan hol-da, barcha mafkuralarning yashash huquqini ta’minlovchi ins-titut sifatida ish ko‘rishini tushunib yetadilar. Shu sababli ma’-naviy qadriyatlarni ta’lim-tarbiya jarayoniga kiritib, yoshlarniaxloqan pok va ruhan tetik, sog‘lom aqlli qilib tarbiyalashbugungi kunning dolzarb masalasidir. Bu masalalarni hal etishdata’lim-tarbiya samaradorligini yangi sifat bosqichiga ko‘tarishasosiy vazifamiz hisoblanadi. Buning uchun tarbiyaviy ishlartizimida sinfdan va maktabdan tashqari ta’limning shakllari vamazmunini tubdan yangilash, o‘quvchilarning qiziqishlari vaota-onalarning xohish-istaklari asosida to‘garaklar tashkil etish,milliy hunarmandchilik, badiiy-estetik yo‘nalishlardagi to‘ga-raklarni ko‘paytirish, yoshlarda sog‘lom turmush tarzi hamdafaol hayotiy ko‘nikmalarni shakllantirish, ijodiy qobiliyatlarinirivojlantirish, ta’lim mazmuni bevosita shaxsga yo‘naltirish vata’lim oluvchilarning shaxsiy ijodiy qobiliyatlarini boyitish, mav-jud imkoniyatlarini rivojlantirishda ularning qiziqish va ishti-yoqlarini hisobga olgan holda ta’limni ijtimoiylashtirish, indivi-duallashtirish, insoniylik va insonparvarlik, bolalar va o‘smirlar-ning jismoniy, intellektual, ma’naviy-axloqiy, estetik, kommu-nikativ qobiliyatlarini rivojlantirish, ta’limni innovatsion texno-logiyalar asosida tashkil etish va ta’lim jarayoniga zamonaviypedagogik texnologiyalarni joriy etishni takomillashtirish zarur.

1.2. Milliy tarbiyaning tarixiy ildizlari

Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi har tomonlama barkamolintellektual salohiyatga ega bo‘lgan yosh avlodni tarbiyalashgabog‘liq. O‘zbek xalqining ajdodlari bundan bir necha ming yillaroldin yashagan bo‘lib, ular yuksak va o‘ziga xos madaniyatnivujudga keltirishda juda katta va mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tgan.Bugungi kunda ajdodlarimiz tomonidan ko‘p asrlar mobaynida

13

yaratib kelingan ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosnitiklash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan muhim vazifa bo‘libqoldi. Bu borada Prezidentimiz Islom Karimov o‘z ma’ruzalaridaquyidagicha fikr bildirganlar. „Xalqimiz tayanchi — ajdodlarimizqoldirgan ma’naviy merosning o‘zi bir xazina. Bu xazinadanoqilona foydalanishimiz lozim“. Zero ajdodlarimiz tomonidanyaratilgan asarlarda xalqimizga xos bo‘lgan insonning axloqiyruhiy kamolot masalasi yetakchi o‘rin tutadi. Insoniyat yaratganma’naviy boyliklar bisotida donishmandlarning pand-nasihatlariva o‘gitlari, tarbiya haqidagi fikrlari alohida o‘rin egallaydi.Donishmandlarning pand-nasihatlari umrboqiy ma’naviy boylikhisoblanadi. Chunki ular hayotdan, hayot tajribalaridan kelibchiqqan va ezgu orzu niyatni ifodalaydi. Shuni ta’kidlash lo-zimki, eng qadimgi tarbiya haqidagi fikrlar bizgacha bevositayetib kelmagan. Bu fikrlar insonning shakllanishida moddiy vama’naviy madaniyatning yillar davomida rivojlanishi natijasidandalolat beradi. Shuning uchun ham har bir davrda yashab ijodetgan mutafakkir allomalarimiz „tarbiya“ so‘zini turlicha izoh-laganlar. Tarbiya — arabcha so‘zdan olingan bo‘lib, parvarishqilmoq, ta’lim bermoq, o‘rganish, odob o‘rgatish, mehribonlikko‘rsatish, himoya qilish singari ma’nolarni anglatadi. Bu o‘rindatarbiyaviy manba sifatida Zardushtiylik dinining muqaddas kitobibo‘lmish „Avesto“ katta ahamiyatga ega. „Avesto“da insonningbarkamol bo‘lib yetishishida uning so‘zi, fikri, ishi birligiga kattae’tibor berilgan. Bu axloqiy uchlik eng qadimgi davrlardan bosh-lab, undan keyin yaratilgan barcha ma’rifiy asarlarga asos bo‘l-gan, desak, xato qilmagan bo‘lamiz. Mana shunga asosan, „Aves-to“ning eng asosiy manbasi bo‘lgan Zardushtiylik to‘g‘risida so‘zborganda u to‘g‘rilik bilan yashash va axloqiy unsurlarga asoslan-ganligini ta’kidlash lozim. Ayniqsa, „Avesto“da inson tarbiya-siga, insonlarning jamiyatda tutgan o‘rniga munosabati to‘liqyoritilgan. Zardusht ta’limotida tarbiya haqida quyidagicha fikrbildirilgan. „Tarbiya — hayotning eng muhim tirgagi (tayanchi)bo‘lib hisoblanishi lozim. Har bir yoshni shunday tarbiyalashzarurki, u, avvalo, yaxshi o‘qishni va so‘ngra esa yozishni o‘rga-nishi bilan eng yuksak pog‘onaga ko‘tarilsin va yana yaxshi ovqat-

14

lanadigan xalqdan yaxshi nasl — sog‘lom avlod qoladi“, debta’kidlanadi. Tarbiya ijtimoiy hodisa. Tarbiya kishilik jamiyatiningpaydo bo‘lishi bilan vujudga keldi, taraqqiy etdi, jamiyatningo‘zgarishi bilan tarbiya ham o‘zgarib bordi. Tarbiya xulqniboshqarish va belgilash, bir-birini talab etadigan va belgilaydigantarkibiy qismlar — axloqiy ong, axloqiy faoliyat va axloqiy mu-nosabatlarning murakkab yig‘indisidir. Tarbiya shaxsni maqsadgamuvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan pedagogik jara-yon bo‘lib, tarbiyalanuvchilarning shaxsiga muntazam va tizimlita’sir etish imkoniyatini beradi. Tarbiya — o‘sib kelayotgan av-lodda hosil qilingan bilimlar asosida aqliy kamolot — dunyo-qarashni, insoniy e’tiqod, burch va mas’uliyatni, jamiyatimizkishilariga xos bo‘lgan axloqiy fazilatlarni yaratishdagi maqsadniifodalaydi. Tarbiya deb tarbiyachi o‘zi xohlagan sifatlarni tar-biyalanuvchilar ongiga singdirishi uchun ularning ruhiyatigama’lum maqsadga ko‘ra tizimli ta’sir ko‘rsatishiga aytiladi. Tarbiyabola tug‘ilganidan umrining oxirigacha davom etadigan jarayondir.Tarbiya — biror maqsadga qaratilgan jarayon, u doimo muay-yan rejaga ega bo‘ladi va buning uchun maxsus vakolati mavjudbo‘lgan kishilar tomonidan amalga oshiriladi. Hamma davrlardaham tarbiyachilar yoshlarning axloqi va odobi, iymoni va vij-doni, bilimi, malakasi, xatti-harakati, yo‘nalishi, tarixiy tajri-basi, davr talablari va ehtiyojlari, istiqlol vazifalari bilan uy-g‘unlashtirib shakllantirishga, rivojlantirishga harakat qilganlar.O‘z oldiga inson kuchi, bilimi va irodasi bilan bajarilishi mumkinbo‘lgan muayyan maqsadlarni qo‘ygan davlatlar ham ta’lim-tarbiya ishlariga befarq qaramagan. O‘rta Osiyo mutafakkirlariningtarbiya haqidagi fikrlari, o‘gitlari shunday kuchga egaki, ularyoshlar qalbida insoniylik urug‘larining unishiga, katta hayotyo‘liga olib chiqishiga yordam beradi. Shu bois biz uchun qadrlibo‘lgan allomalarimizdan Bahovuddin Naqshband, Abu NasrForobiy, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Abu Rayxon Beruniy,Abu Ali ibn Sino, Umar Xayyom, Alisher Navoiy, Abdurah-mon Jomiy, Jaloliddin Devoniy, Munavvarqori, Abdulla Avlo-niy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Asqar Zunnunov va boshqa-larning ta’lim-tarbiya va ma’rifat haqidagi g‘oyalaridan keng foy-

15

dalanish bugungi kun talabiga javob bera oladigan yoshlarni tar-biyalashda muhim omil bo‘lib hisoblanadi.

Bahovuddin Naqshbandning ta’lim-tarbiya haqidagi fikr-mulohazalari va pand-u nasihatlari g‘oyat qimmatlidir. U bar-kamol insonni tarbiyalash dastlab odobdan boshlanishini ta’kid-lab, shunday degan edi: „Adab xulqni chiroyli qilish, so‘z vafe’lni soz qilishdir... Adab saqlash — muhabbat samarasi, yanamuhabbat daraxtining urug‘i hamdir. Agar adabdan ozgina nuq-songa yo‘l qo‘ysangiz ham, nimaiki qilsang, beadablik ko‘rinadi.Odam o‘zini bir xil sifat va ko‘rinishda olib yurishi lozimki, tokiodamlarda unga tasarruf (ta’sir qilish) ta’masi paydo bo‘lmasin“.

Abu Nasr Forobiy birinchi bo‘lib ta’lim va tarbiyaga ta’rifbergan olimdir. „Ta’lim so‘z va o‘rganish bilangina amalgaoshiriladi. Tarbiya esa, amaliyot, ish-tajriba bilan, ya’ni shu yo‘lorqali amalga oshiriladi“, deydi u.

Abu Nasr Forobiyning fikricha, har bir shaxs munosibodam bo‘lishi uchun unga ta’lim va tarbiya zarurdir. U ta’limorqali nazariy kamolotga erishadi. Tarbiya orqali esa kishilar bilanmuloqotni, axloqiy qadr-qimmatni va amaliy faoliyatni o‘rga-nadi. Forobiy bolalarning fe’l-atvoriga qarab tarbiya jarayonida„qattiq“ yoki „yumshoq“ usullardan foydalanish kerak, debhisoblaydi:

1. Tarbiyalanuvchilar o‘qish-o‘rganishga moyil bo‘lsa,ta’lim-tarbiya jarayonida yumshoq usul qo‘llanadi.

2. Tarbiyalanuvchilar o‘zboshimcha, itoatsiz bo‘lsa, qattiqusul qo‘llanilishi lozim, degan fikrni bildiradi.

Yusuf Xos Hojib tarbiyani juda murakkab jarayon deb tu-shunadi. U tarbiya kishini ezgulikka o‘rgatmog‘i kerak. Ezguninghar ishi chiroyli, har bir qadami go‘zal. Ezgulik aslo qarimaydi.Tarbiya beldan madorni, tandan quvvatni, ko‘zdan nurni, dil-dan oromni talab qiladi, degan fikrni bildiradi.

Kaykovus bola tarbiyasida talabchanlik bilan mehribonliknibirga olib borishni ta’kidlaydi: „Yosh bola ilm bilan adabni tayoqbilan o‘rganur, o‘z ixtiyori bilan o‘rganmas. Ammo farzand be-adab bo‘lsa va sening ul sababdan qahring kelsa, o‘z qo‘lingbilan urmagil, muallimlarning tayog‘i bilan qo‘rqitgil. Bolalarga

16

muallimlar adab bersinlar, toki sendan o‘g‘lingning ko‘nglidagina qolmasin“.

Abu Rayxon Beruniy inson va axloqiy tarbiya haqida fikryuritar ekan, „Insonga yer yuzini obod etishi va uni boshqaribturishi uchun aql-zakovat ato etilgan, Shuning uchun har birinson yuksak axloqli bo‘lishi lozim“, deydi.

Abu Ali ibn Sino bola tarbiyasi haqida fikr bildirar ekan,bola tarbiyasini unga ism qo‘yishdan boshlashni lozim deb topadi.„Bolaga munosib ism tanlash ota-onaning dastlabki oliyjanobvazifasi, bola tarbiyasi bilan avvalo ota-ona shug‘ullanishi ke-rak“, deydi.

Umar Xayyomning ta’kidlashicha, tarbiyaning maqsadi„sog‘lom fikr, ziyrak aql va o‘tkir zehnga ega bo‘lgan insonnishakllantirishdan iborat bo‘lmog‘i kerak“. Faqat chuqur zehn-gina barkamol xalqni qondira oladigan ilhomga erishishi va uningyordami bilan yuksak aql-idrok, farog‘atni hosil qilish mum-kin, lekin shuning o‘zi kifoya qilmaydi, inson yuksak axloqqa egabo‘lishi, yaqinlarini sevishi lozim.

Alisher Navoiy bola tarbiyasi bilan oila hamda maktabdashug‘ullanish, shuningdek, bola tarbiyasini olib borish jarayo-nida namuna uslubidan foydalanish maqsadga muvofiq ekanligigaalohida urg‘u beradi. Tarbiya va ta’lim ishlari o‘qituvchi hamdaota-onalar tomonidan olib borilishi lozim. Mutafakkir bolalarbilan munosabatda bo‘lish chog‘ida ular tomonidan yo‘l qo‘yil-gan xatoliklarni bartaraf etishda ularga jismoniy jazo berishdansaqlanish, aksincha, hushmuomalalik bilan yo‘l qo‘yilgan xato-larning mohiyatini ularga tushuntirish zarurligini, biroq buo‘rinda ma’lum me’yorga amal qilish zarurligini aytadi. AlisherNavoiy o‘qituvchining, ayniqsa, talabchan bo‘lishi bolalarningpuxta bilim olishlari va ularda axloqiy sifatlarning shakllanishidamuhim ahamiyatga ega, deb hisoblaydi. Alloma ma’lum fanasoslari yoki muayyan kasb-hunar sirlarini o‘rganishga layo-qatli, iste’dodli bolalarni tarbiyalashga alohida ahamiyat berishjamiyat uchun katta foyda keltiradi, qobiliyatsizni tarbiyalashgaurinish befoydadir, degan xulosaga keladi va bu o‘rinda quyida-gilarni bayon etadi: „Qobiliyatlini tarbiya qilmaslik zulmdir, qo-

17

biliyatsizga tarbiya — xayf. Qobiliyatlini tarbiya qilmaslik bilan uninobud qilma“,1 degan fikrni bildiradi.

Abdurahmon Jomiy, avvalo, tarbiya haqida fikr yuritarekan, har bir narsani ham parvarish etsa, undan yaxshi natijachiqishini, insonni ham yaxshi tarbiya etsa, u barkamol bo‘li-shini alohida ta’kidlaydi.

Jaloliddin Devoniy „Bolaning tarbiya olishi, odob-axloqlibo‘lishi uning keyingi tarbiyasiga bog‘liq. Chunki hayotda harkuni bola ko‘radigan, muloqotda bo‘ladigan narsalar uning xul-qiga yaxshi va yomon tomondan ta’sir etadi. Bolada har kuniinsoniy xislatlar: yurish-turish qoidalari, xushmuomalalik, ota-ona va boshqa katta yoshlilarni hurmat qilish, to‘g‘rilik va rost-go‘ylikni o‘rganish, shirinsuxanlik, kamtarlik, so‘zlashuv odo-biga rioya qilish kundalik turmushda o‘rganiladi“, deydi.

Mahmudxo‘ja Behbudiy ta’lim-tarbiya ishini ijtimoiy hayot,jahon miqyosida sodir bo‘layotgan voqealar bilan bog‘liq holdaolib borishni talab etadi. U yoshlar tarbiyasida, oila, ota-onalaralohida mavqega ega ekanini, maktab tarbiyasi bilan oila tarbiyasiuzviy birlikda olib borilishi kerakligini ta’kidlaydi.

Munavvarqori bolalar tarbiyasida faqat ota-onalar emas,balki muallim va keng jamoa javobgar ekanligini aytib, ulardanbolalarni axloqli qilib tarbiyalashni talab etadi. U yoshlarni bi-limlarni puxta egallashga, mehnat qilishga, umuminsoniy qad-riyatlarga sadoqatli bo‘lishga chorlaydi, ota-onalarni farzandlaridama’naviyat, nafosat, go‘zallik tuyg‘ularini rivojlantirishga da’vatqiladi. Munavvarqorining fikricha, yosh avlodni tarbiyalash bi-langina millatni uyg‘otish, Vatanni ozod qilish, xalq ma’navi-yatini yuksaltirish, turmushni farovonlashtirish mumkin. Adibyoshligidan bolalarda mehnatga qiziqish, g‘ayrat, jasorat fazi-latlarini tarbiyalashni tavsiya etadi.

Abdulla Avloniyning fikricha, axloq bu xulqlar majmuyidir.Xulq esa, kishida o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi. Ularning shakl-lanishi uchun ma’lum bir sharoit, tarbiya kerak. Kishilar tug‘i-lishida yomon bo‘lib tug‘ilmaydilar, ularni muayyan sharoit yo-

1 Yuqorida nomi qayd etilgan asar, 17- bet.

18

mon qiladi. Avloniyning ta’kidlashicha, axloq tarbiyasi xususiyish emas. Bu tarbiya ijtimoiy ishdir. Har bir xalqning taraqqiyqilishi, davlatlarning qudratli bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga ko‘pjihatdan bog‘liqdir.

Hamza Hakimzoda fikricha, maktab bolalarni ilmli, odobliqilib tarbiyalashi va hunarga o‘rgatishi kerak, maktabda dunyoviyfanlar o‘qitilishi lozim. Aqliy tarbiyada bolalar tabiat va jamiyatqonun-qoidalarini, tabiat hodisalarini, ularning o‘zaro bog‘liq-ligini bilishlari kerak. Shundagina bolalar jamiyat va xalq faro-vonligi uchun xizmat qiladigan bo‘lib yetishadilar. Zero, inson-parvar odamgina kishilarni, ota-onani qadrlaydi, insoniy hu-quqlarni himoya qiladi, ularga hurmat-ehtiromda bo‘ladi. Uninguqtirishicha, axloqiy tarbiyada bolalarda insonparvarlik tuyg‘usinirivojlantirish, bolalarni barkamol inson, go‘zal axloqli bo‘libyetishishi uchun oilada sog‘lom muhit, tarbiya to‘g‘ri yo‘lga qo‘-yilgan bo‘lishi kerak.

Asqar Zunnunovning fikricha, tarbiyada bilim va tajribagaega bo‘lgan, milliy qadriyatlardan xabardor o‘qituvchi bolalarnibilimli, go‘zal xulqli qilib yetishtirishi shubhasizdir. Ammo ular-ning bolalarga beradigan tarbiyasi tarbiyaning asosiy zaminibo‘lgan oila, tarbiya ilmidan xabardor ota-ona, ayniqsa, iffat,sharm-hayo, or-nomus, sabr durdonalaridan ziynatlangan,baxt-saodat mujassam bo‘lgan ona tarbiyasi darajasida bo‘lmaydi.

Shu o‘rinda yurtboshimiz Islom Karimov ta’kidlaganlari-dek, „Farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga egabo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazishta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishilozim, deb qabul qilishimiz kerak“. Bu esa ta’lim va tarbiya ishiniuyg‘un holda olib borishni talab etadi. Jamiyatimiz komil insonnitarbiyalashda, uning ma’naviyatini shakllantirishda eng asosiyo‘rinni egallaydi. Komil inson tarbiyasi davlat siyosatining ustu-vor sohasi hisoblanadi. Komil inson deganda biz, avvalo, yuksakongli, mustaqil fikrlaydigan, xulq-atvori bilan o‘zgalarga ibratbo‘ladigan bilimli, ma’rifatli kshilarni tushunamiz. Tarbiya —vijdon ishi; ta’lim esa fanning vazifasi. Keyinchalik, inson voyagayetgach, bilimning bu ikki turi biri-birini to‘ldiradi.

19

Tarbiyaga jamiyat a’zolari o‘rtasida qaror topgan munosa-batlarni saqlab turish uchun juda zarur bo‘lgan bilimlarni uz-luksiz egallash, deb qarash mumkin. Tarbiya ishida har birkishining individual qobiliyatini rivojlantirish haqida g‘amxo‘rlikqilish bilan, ayni chog‘da, ularda atrofdagilarga nisbatan mas’-uliyat hissini tarbiyalashga ham e’tibor bermoq zarur. Davlat-ning gullab-yashnashi, xalqning farog‘ati oliyjanob xulq-odobgabog‘liq, oliyjanob xulq-odob esa tarbiya tufaylidir. Tarbiya, aso-san, bizning dilimizga jamiyat uchun foydali bo‘lgan fazilaturug‘larini sochmog‘i lozim. Tarbiya faqat inson zehnini o‘sti-rish va unga ma’lum hajmdagi bilimni singdirishgina emas, balkiu insonda mehnatga tom ma’nodagi chanqoqlik hissini uyg‘ot-mog‘i lozim, busiz odam hayotda na e’tiborli va na baxtiyor bo‘laoladi. Tarbiya, bu nisbatan keksaroq avlodning o‘z tajribasi, o‘zehtirosi, o‘z e’tiqodini yosh avlodga topshirishi demakdir. Tar-biyaning bosh vazifasi odamni yaxshi qadam bosishga majburetishgina emas, balki bu yaxshi ishlardan huzurlanishga hamo‘rgatishdir; faqat ishlabgina qolmay, ishni sevish ham kerak.Tarbiya bizni yo‘ldan ozdirmay turishining o‘zi kifoya emas, utobora bizni yaxshilab bormog‘i lozim. Nazarimizda bolalarninga’zoyi badani va ruhiyatini tabiat qanday yaratgan bo‘lsa, shun-dayligicha qoldiraverishdan qoniqmaymiz, biz ularning tarbiyasiva o‘qishi haqida g‘amxo‘rlik qilamiz, toki yaxshi yanada yax-shilanishi, yomon esa o‘zgarib, yaxshi bo‘lishi kerak. Tarbiyaodamda mehnatga ko‘nikma va mehrni kuchaytirmog‘i lozim, uinsonga hayotda o‘ziga loyiq ish topa bilish imkoniyatini bermog‘izarur. Tarbiya qiyin ish va tarbiya shart-sharoitlarini yaxshilashhar qanday kishining ham muqaddas burchlaridan biridir. Zero,o‘zini va tevarak-atrofdagilarni ma’lumotli qilishdan ham ko‘ramuhimroq ish yo‘q. Har bir mamlakatda insonni voyaga yetka-zish san’ati idora etish uslubi bilan shu qadar chambarchasbog‘lanib ketganki, ijtimoiy tarbiyaga doir u yoki bu muhimo‘zgarishni davlat tuzumining o‘ziga o‘zgartirish kiritmasdan tu-rib amalga oshirish mumkin emas. Chinakam tarbiya yuksak ez-gulikdir, aks holda, u hech nimaga yaramaydi. Barcha kashfi-yotlar ichida eng go‘zali yaxshi tarbiya olgan insondir. Tarbiya

20

ikki negizga — axloq va oqillikka tayanmog‘i lozim; birinchisiyaxshi fazilatni o‘stirsa, ikkinchisi o‘zgalar illatidan himoyaqiladi. Biz tarbiyalayotgan insonda axloqiy soflik, ma’naviyboylik, jismoniy barkamollik uyg‘unlashib ketmog‘i lozim.

Xalq og‘zaki ijodida tarbiya haqidagihikmatli so‘zlar

Odamlar o‘z sirlarini jon-jahdlari bilan yashiradilar-u, bosh-qalarnikini saxiylik bilan yoyadilar.

Nodon o‘tmishdan saboq olmaydi, kelajakni o‘ylamaydi, ufaqat bugungi kun bilan yashaydi.

Nodonning hatto haqiqati ham o‘z ziyoniga ishlaydi.Yo‘qotish hamisha alamli.Hayotda hammasi aks: istaganingga intilib yetolmaysan,

istamaganing oyog‘ingning ostidan chiqaveradi.Xotirjam bo‘lmaguncha ishing unmaydi.Ham baxt, ham davlat kamdan-kam hollarda birga bo‘ladi.Kundalik tashvishlardan baland ko‘tarila olmagan ulug‘ bo‘-

lolmaydi.Birovning boshiga ish tushsa, bir-biridan suyunchi oladigan

ko‘payadi.Odamlar yaxshilikka bosh qo‘shishmasa ham, yomonlikda

bir jon-u bir tan.Dushmanlik, ko‘pincha, biz sira kutmagan tomondan ke-

ladi. Bizni, ko‘pincha, shubhalanish xayolimizga ham kelmay-digan kishilar chuv tushirib yurishadi (Xalq og‘zaki ijodidan).

Zimmangda farz bo‘lgan narsani qarz va burch o‘rnida ko‘r.Bu hol qalbing-u dilingga rohat baxsh etib, sharafing va ob-ro‘yingni saqlash uchun eng to‘g‘ri yo‘ldir.

O‘z vaqtidan kechikib berilgan in’om-ehson mahkam tor-tilgan zanjir misoli qattiq bo‘g‘uvchidir (Hadisdan).

O‘zi sazovor bo‘lmagan hamd-u sano-yu maqtovlarni talabqilish uyatsiz, telba odamlarning odatlaridandir (Hadisdan).

Tavba qilgan kishi umrining nihoyasi (xotimasi) umriningboshidir (ya’ni onadan tug‘ilgan kabi gunohsizdir), uning ish-lari Alloh taolo nazdida aybli bo‘lmaydi (Hadisdan).

21

Kimning xulqi xush, fe’l-aftori to‘g‘ri bo‘lsa, u tilaklarigayetadi, istiqboli porloq bo‘ladi (Yusuf Xos Hojib).

Inson faqat niyatnigina yo‘qotishdan qayg‘urish kerak,chunki har qanday xayrli ish niyatsiz durust bo‘lmaydi (Hakimat-Termiziy).

Badantarbiya bilan mashg‘ul bo‘linsa, hech qanday dori-darmonga zarurat qolmaydi, buning uchun muayyan bir tartib-ga rioya qilmoq ham shart (Ibn Sino).

Do‘stlarning do‘stligi mashaqqat va mehnat chog‘ida bilinur(Xoja Ahror Valiy).

Tarbiya uch qismdan iborat: badan tarbiyasi, aql tarbiyasi,axloq tarbiyasi (Fitrat).

Ilmning avvali sukut, so‘ng eshitish, so‘ng yod olish, so‘ngamal qilish, so‘ng uni tarqatishdir (Imom G‘azzoliy).

Qiyinchilik aqlning charxi-yu g‘ayratning qayrog‘i bo‘larekan (Abdulla Qahhor).

Ishga yarab qolsa ilming bir muddat,Yana oshirmoqqa aylagil shiddat (Mirzo Ulug‘bek).Dunyoda ilmdan boshqa najot yo‘q va bo‘lmagay (Imom al-

Buxoriy).O‘quv qayda bo‘lsa, ulug‘lik bo‘lar.Bilim qayda bo‘lsa, buyuklik bo‘lar (Yusuf Xos Hojib).Qobliyatli odamni tarbiya qilmaslik — zulmkorlik va noqobil

odamga tarbiya xayfdir. Tarbiyangni ayab, uni nobud qilma,tarbiyangni bunisiga zoye ketkazma (Az-Zamahshariy).

Har qanday mushkul ish aql egalari tufayli isloh qilinur(Alisher Navoiy).

Tarbiya uch narsaga ehtiyoj sezadi: iste’dodga, ilmga, mashq-qa (Arastu).

Maktab — dunyo imoratlarining eng muqaddas va qadrlisidir.Maktabning chin va haqiqiy ma’nosini bilgan millatlar jonlari,mollari bilan himmat va g‘ayratlarini sarf etib, millatning taraq-qiy rivojiga ijtihod qilurlar (Behbudiy).

Fikr tarbiyasi eng kerakli, ko‘p zamonlardan beri taqdirqilinib kelgan, muallimlarning diqqatlariga suyalgan muqaddasvazifadir (A. Avloniy).

22

Hayot yo‘lida birinchi masala maktab masalasidir (AbduraufFitrat).

To‘g‘ri bolalarga, hali ular bola ekan, ota-onalar vasiylikqilishlari kerak, biroq ayni paytda ular bir umr bola bo‘libqolmaydigan tarzda tarbiyalanishlari lozim (X. Viland).

Izzat-hurmat ota va onani, shunungdek, bolalarni ham qo‘-riqlab turuvchi posbondir: u ota-onani kulfat va g‘amdan, bo-lalarni esa vijdon azobidan qutqaradi (O. Balzak).

Tarbiya — buyuk ish: tarbiya bilan inson qismati hal etiladi(V. Belinskiy).

O‘qish — tarbiya deb ataluvchi gulning faqat birgina gulbar-gi, xolos (V. Suxomlinskiy).

O‘qitish ikki barobar o‘qish demakdir (J. Juber).Inson tarbiyasining bosh yo‘li ishonchdir (K. Ushinskiy).Inson uchun nondan so‘ng eng muhimi maktab (J. Danton).O‘z shogirdlarida mehnatdan zavqlanish hissini uyg‘ota

bilgan muallim sharafga loyiq (E. Xabbard).Kitoblar keksalikda eng yaxshi do‘st, ayni paytda, yoshlik-

ning eng aziz rahnamosidir (S. Smayls)Kitoblar jonsiz, ammo sodiq do‘stlardir (V. Gyugo).Odamning qanday odamligini hamisha u o‘qiydigan kitob-

lardan bilish munlin (S. Smayls).Hayotda hech narsa mashaqqatli mehnatsiz qo‘lga kiritil-

maydi (Goratsiy).Mehnat chinakam oliyjanoblikning yagona unvoni hisob-

lanadi (R. Rollan).Tinmasdan gapirib, birovga quloq solmaslik mag‘rurlik belgi-

sidir (Demokrit).Ulug‘ ishlar uchun tolmas sabot kerak. Past odamlarning

g‘ururi shundan iboratki, ular doimo o‘zlari haqida gapiradilar,chinakam insonlarning g‘ururi esa o‘zi haqida mutlaqo gapir-maslikdir (F. Volter).

Faqat bir ezgulik bor — bilim va faqat bir yomonlik bor —jaholat (Suqrot).

Insonni inson qilib yetishtiruvchi narsa — tarbiyadir (De-mokrit).

23

Fan olg‘a siljigan sayin beto‘xtov yangilanib boradi (ViktorGyugo).

Oz bo‘lsa ham bilmoq uchun ko‘p o‘qimoq zarurdir (Mon-teskye).

1.3. Milliy tarbiyaning mazmuni va mohiyati

„Milliy tarbiya“ tushunchasi ko‘p qirrali bo‘lib, uningmilliy qadriyatlar asosida olib boriluvchi maqsadga yo‘naltirilgantarbiyaviy faoliyati, umuminsoniy tarbiyaning har bir xalqqaxos va mos betakror shakli, xalq va uning madaniyatini saqlabqolish, tiklash va rivojlantirishdan iborat.

Ma’naviy qadriyatlar va milliy o‘zlikni anglashning tiklani-shi, biror-bir jamiyat imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’na-viy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkam-lamay turib, o‘z istiqbolini tasavvur eta olmaydi. Mustaqilligi-mizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko‘pasrlar mobaynida yaratilib kelingan g‘oyat ulkan, bebaho ma’-naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasigako‘tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo‘lib qoldi. Biz ma’naviyqadriyatlarning tiklanishini, milliy o‘zlikni anglashni xalqningma’naviy sarchashmalariga, uning ildizlari bilan uzviy bog‘liq,tabiiy jarayon deb hisoblaymiz. Jamiyatimizning, xalqimizningming yillik ma’naviy-axloqiy yuksalish tajribasini o‘zida jam-lagan Islom madaniyatini tiklash o‘z taqdirini o‘zi belgilash,tarixiy xotiraga, madaniy-tarixiy birlikka ega bo‘lish yo‘lidagig‘oyat muhim qadam bo‘ldi. Ma’naviy qadriyatlarning yana birqudratli manbayi an’anaviy oila va qarindoshlik munosabatlariodobidan iboratdir. Kattalarni hurmat qilish, o‘zaro yordam-lashish, kelajak avlod haqida g‘amxo‘rlik qilish hamisha uningasosiy qoidalari bo‘lib kelgan.

Axloqiy tarbiya — shaxs dunyoqarashini shakllantirishningmuhim omili. Shaxs dunyoqarashining shakllanishida ma’naviy-axloqiy tarbiya muhim o‘ringa ega bo‘lib, uni samarali tashkiletish o‘quvchida ma’naviy-axloqiy ongni shakllantirishga yordamberadi. Axloqiy tarbiya muayyan jamiyat tomonidan tan olingan

24

va rioya qilinishi zarur bo‘lgan xulq-atvor qoidalari,mezonlarini o‘quvchilar ongiga singdirish, ularda axloqiy ong,axloqiy faoliyat ko‘nikmalari hamda axloqiy madaniyatnishakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon bo‘lib, ijtimoiytarbiyaning muhim tarkibiy qismlaridan biri sanaladi. Axloqiytarbiyaning asosi axloq va axloqiy me’yorlardir.

Axloq (lotincha „moralis“ — xulq-atvor ma’nosini bildiradi)ijtimoiy munosabatlar hamda shaxs xatti-harakatini tartibga so-luvchi, muayyan jamiyat tomonidan tan olingan va rioya qilini-shi zarur bo‘lgan xulq-atvor qoidalari, mezonlari yig‘indisi. Ax-loqiy me’yorlar to‘g‘risidagi bilimlar o‘quvchilar ongiga ta’limva tarbiya jarayonida singdirilib boriladi. Axloqiy tarbiyaningnatijasi o‘quvchilarda axloqiy ong, axloqiy faoliyat ko‘nikmalariva axloqiy madaniyatning shakllanishida ko‘rinadi.

„Axloq“, „xulq“ va „atvor“ so‘zlari arabcha so‘z bo‘lib, ularo‘zbek tilida ham o‘z ma’nosida qo‘llaniladi. Ayrim odamlar „Ax-loq — kishilarning har bir jamiyatga xos xulq me’yorlari maj-muyi“ deyishsa, boshqalar esa „Axloq — ijtimoiy ong shaklla-ridan biri bo‘lib, hamma sohalarda kishilarning xatti-harakatla-rini tartibga solish funksiyasini bajaradi“, deyishadi. Axloq me’-yorlari xulq-atvorning regulyatori sifatida odat me’yorlariga zidxatti-harakat axloqsizlik harakati deb qaraladi. Shunisi ham bor-ki, huquq majburiy bo‘lsa, axloq ixtiyoriydir. Axloqiy tarbiyaodamlarni nomusli vijdonli, adolatli, vatanparvar, mehnatsevarbo‘lishga o‘rgatadi. Axloqiy tarbiyada yaxshi xulqni takomillash-tirish uchun kurashiladi. Xalq ta’limi tizimida o‘qitish tarbiya-lanuvchilarning axloqiy mukammallashishi bilan bog‘liq bo‘ladi.Ularda ong bilan xulq birligi tarbiyalanadi. Shaxsning jamoat vavatanga, mehnatga, kishilarga, o‘z xulqiga munosabatlari quyi-dagilarda o‘z aksini topgan:

a) jamiyatga, vatanga muhabbat va sadoqatni tarbiyalash;b) mehnatga axloqiy munosabatni tarbiyalash;d) atrofdagi kishilarga axloqiy munosabat, yuqori muomala

madaniyatiga ega bo‘lgan shaxsni shakllantirish;e) shaxsning o‘ziga, o‘z xulqiga axloqiy munosabatni

tarbiyalash.

25

Dars va darsdan tashqari tarbiyaviy ishlar jarayonini Al-pomish, To‘maris, Shiroq kabi xalq qahramonlari, Amir Te-mur, Ulug‘bek, Bobur singari davlat arboblari va sarkardala-rimiz, Ibn Sino, Beruniy kabi olim-u fuzalolarimiz qarashlarigatez-tez murojaat qilishimiz, yoshlarni Vatanga muhabbat ruhidatarbiyalash ishining asosini tashkil qiladi. Shu bilan birgalikdatarbiya borasidagi jahon standartlariga ham e’tiborni qaratmoqlozim. Yosh avlodni jamiyatga, mehnatga, o‘ziga munosabatniochib beruvchi ma’naviy fazilatlarga muvoffiq ravishda tarbiya-lash — tarbiyalanuvchi shaxs axloqiy tarbiyaning pedagogik vapsixologik asoslarini chuqur bilishini talab qiladigan murakkabjarayondir. Axloqiy his-tuyg‘ular o‘quvchilarga atrofdagi kishi-larning xatti-harakatidagi qaysi jihatlar yaxshi-yu, qaysilari yo-mon ekanligini anglab olishga yordam beradi. Axloqiy tushun-chalarning turli yosh davrlarida shakllanish darajasi turlichadir.Jumladan, axloqiy onglilik, axloqiy qadriyatlar, axloqiy his-tuyg‘ular. Axloqiy tarbiyani rivojlantirishning bir necha usullarimavjud (1- shaklga qarang).

Aqliy tarbiya. Aqliy tarbiyani shakllantirishda faqat tushun-cha va faktlardan foydalanishning o‘zi yetarli emas, buninguchun fikrlash, isbotlash, xulosa chiqarish, umumlashtirish,tizimlashtirish, taqqoslash, asosiy ma’lumotni ajratib olish kabijarayonlarni ham faol qo‘llash lozim bo‘ladi. Aqliy mehnatnito‘g‘ri tashkil qilish o‘quvchilarga mustaqil bilim olishda engmuhim element bo‘lib hisoblanadi. Aqliy tarbiya o‘quvchilardaaqliy mehnatni to‘g‘ri tashkil etish, o‘z-o‘zini boshqarish, o‘z-o‘zini nazorat qilish malakasining hosil bo‘lishiga ko‘maklashadi.Aqliy tarbiya o‘quvchilarda didaktikani jamlab olish xususiyati,xotirani mustahkamlash, fikrlash operatsiyalarini ratsional o‘t-kazish kabi malakalarni o‘stiradi.

Aqliy tarbiyasi yetuk, o‘tkir zehnli, zukko va zakovatli in-sonlarni xalqimiz donishmand kishilar deb ataydilar. Donish-mandlik — bu donolik. Donolik — bu insonning eng buyuk vaoliyjanob fazilatidir. Donolik noyob ne’matdirki, u har kimgaham nasib etavermaydi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, xalq dono-ligida „Aql toji oltindan, oltin har kimda ham bo‘lmas“, deyiladi.

26

Ekologik tarbiya. Ekologiya so‘zi „tom“ yoki „uy“ deganma’noni anglatib, nemis olimi Ernest Gekkel tomonidan bi-rinchi bor fanga kiritilgan. Ekologiya fani hozirgi bozor muno-sabatlari davrida ko‘pgina tarmoqlarga ega: o‘simliklar ekolo-giyasi, zooekologiya, tuproq ekologiyasi, inson ekologiyasi vaboshqalar. Ekologiya fani tanlab olingan bir yoki bir necha ob-yektning yashash sharoiti me’yorlarini o‘rganadi va yashashning

Axloqiy tarbiyada rag‘bat-lantirish va jazolash usul-laridan o‘rinli foydalanish.

O‘quvchilarning mustaqilfikr yuritishlari, shaxsiy fikr-larini ilgari surishlari uchunqulay muhit yaratish.

Tarbiyaviy soatlar, „Odob-noma“ darslarining saviya-sini oshirish.

Dars jarayoni, darsdantashqari mashg‘ulotlardasharq qadriyatlari va milliyan’analar aks etgan, „Qur’-oni Karim“, Hadis, „Xo-tamnoma“, „Hikmatno-ma“, „Odobnoma“, „Qo-busnoma“, Yusuf Xos Ho-jibning „Qutadg‘u bilig“ vashunga o‘xshash tarbiyaviyasarlardan o‘rinli foydala-nish.

Axloqiy tarbiya o‘qitish jara-yoni bilan birga olib boriladi.

Axloqiy tarbiyani shakllan-tirishda jamoaning o‘rni.

Tarbiyaviy ishlarning rejalibo‘lishi.

Ta’lim muassasasida ijobiyemotsional sharoit yaratish.

Barcha tarbiyalanuvchilar-ning yagona tartib-qoidaga amalqilishlarini ta’minlash.

Mehnat ilg‘orlari, ilm-fanxodimlari, ibratli shaxslar bi-lan uchrashuvlar uyushtirish.

Ta’lim muassasasida turlitadbirlar uyushtirish.

Axloqiy odatni shakllanti-rishda mashq, bolalarning turlifaoliyatini uyushtirish.

Axloqiy tarbiya usullari

→→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

1- shakl. Axloqiy tarbiyani rivojlantirishning usullari.

27

umumiy darajasini aniqlashga yordam beradi. Bu yo‘nalishdagiishlar bizga ekologik bilimlarni yetkazadi, ammo bu bilan inso-niyat cheklanib qolmaydi. Davr talabiga ko‘ra, yana boshqa yo‘-nalishda ham ish olib borish talab etilmoqda. U ham bo‘lsaekologik tarbiya masalasidir.

Ekologik tarbiya, albatta, ekologik bilim asosida shakllanadi,lekin u o‘ziga xos xususiyatlarga ham ega. Ekologik tarbiya insondatabiatga nisbatan to‘g‘ri, oqilona munosabatni shakllantirish ma-salasi ustida ish olib boradi va o‘z oldiga o‘quvchilarda ekologikmadaniyatni shakllantirishdek maqsadni qo‘yadi. Ekologik tar-biyaning mazmuniga ekologik onglilik, ekologik his-tuyg‘ular(tabiatga, insonlarga, hayotga nisbatan munosabatlar) kiradi.

Demak, ekologik tarbiya inson hayotida, jamiyatda, vatandamuhim ahamiyat kasb etadi. Ekologik tarbiyaning shakllanishigaekologik bilimlarni egallash bilan bir qatorda ekologik munosa-batlarni ham shakllantirib borish zarur. Ekologik munosabatlargaquyidagi kabi komponentlarni kiritish mumkin:

1. Hayotga munosabat.2. Yaxlitlik hissini tarbiyalash.3. Javobgarlik hissini tarbiyalash.4. Tabiat go‘zalliklarini his etish.Huquqiy tarbiya. Huquqiy tarbiya — bu shaxsga nisbatan hu-

quqiy ongni, huquqiy munosabatlarni, qonunga itoatkor xulq-atvor ko‘nikmalari va odatlarni shakllantiruvchi uyushgan, aniqmaqsadni ko‘zlagan ifodasidir. Huquqiy tarbiyani bolaning kichikyoshidan boshlab amalga oshira boshlash, huquqiy axborotlar-ning birinchi darajali tus olishiga erishish, shaxsning umumiydunyoqarashi va ijtimoiy yo‘naltirilganligining tarkibiy qismitarzida huquqiy qarashlariga asoslanishi zarur.

O‘sib kelayotgan yosh avlod huquqiy tarbiyasining xususi-yatlari yangi jamiyatning o‘z xarakteri, turmush tarziga asosla-nadi. Ularning tamoyili jihatdan yangi, yanada murakkab muam-molarni hal etish zarurligini ifoda etadi. Avvalo, huquqiy tarbiyayosh avlodni kamol toptirishning samarali vositasi sanaladi.

Yuqorida qayd qilingan mulohazalar huquqiy tarbiyaningyaxlit tizimi quyidagilardan iboratligini ifodalaydi:

28

Birinchidan, huquqiy tarbiya subyektlariga: davlat idoralari,jamoat tashkilotlari, mehnat jamoalari, mansabdor shaxslar vaboshqalar kiradi.

Ikkinchidan, huquqiy tarbiya obyektlariga: mansabdorshaxslar, fuqarolar, ichki ishlar idoralari xodimlari kiradi.

Uchinchidan, huquqiy tarbiya mazmuniga: huquqiy ta’lim,huquqiy targ‘ibot va tashviqot ishlari kiradi.

To‘rtinchidan, huquqiy tarbiya shakllariga: ma’ruzalar, se-minarlar, suhbatlar, viktorinalar kiradi.

Beshinchidan, huquqiy tarbiya metodlariga: ishontirish,rag‘batlantirish, majburlash kabilar kiradi.

Oltinchidan, huquqiy tarbiya vositalariga: matbuot, radio,televideniya, adabiyot va san’at asarlari, ko‘rgazmali tashviqothamda targ‘ibot vositalari kiradi.

Mustaqillik sharoitida huquqiy madaniyat bilan huquqiytarbiyaning bog‘liqligi yanada ortadi.

Mehnat tarbiyasi. Mehnat tarbiyasi oldida turgan asosiy va-zifa o‘quvchilarga mehnat ta’limiga oid ilmiy bilimlar berish,mehnat qurollari bilan muomala qilishga o‘rgatib, hayotga, ijti-moiy foydali mehnatga tayyorlashdir. Bu vazifalarni ikki tur-kumga ajratish mumkin. Birinchidan, mehnatga bo‘lgan muno-sabat jarayonidagi zarur bilim va ko‘nikmalarni o‘z ichiga oladi.Yoshlarda xalqi, vatani manfaati yo‘lida mehnat qilish xohishinitarbiyalab, mehnatga hayotiy zarur faoliyat deb qarashlarinitarkib toptirishga erishiladi. Ikkinchidan, guruh vazifalari, meh-nat faoliyatini bajarish jarayonida zarur bo‘ladigan bilimlar o‘z-lashtiriladi, fan asoslari, politexnik ta’lim o‘rganiladi.

Mehnat tarbiyasi tushunchasi umumiy bo‘lib, bu tushun-cha bir qancha xususiy tushunchalarni o‘z ichiga oladi.

Birinchisi, politexnik ta’lim — bu ishlab chiqarishning bar-cha sohalariga taalluqli bo‘lgan ilmiy asoslarni va prinsiðlarni,mehnat ko‘nikma va malakalari, oddiy mehnat qurollari bilanmuomala qilish kabilarni o‘zlashtirishni taqozo qiladi.

Ikkinchisi, bu — umumiy mehnat. Umumiy mehnat o‘quv-chilarni mahsulot ishlab chiqariladigan faoliyatga jalb etishnitaqozo qiladi.

29

Uchinchisi, ijtimoiy-foydali mehnat. Bu mehnat turi ko‘p-chilik foydasiga ishlashni nazarda tutadi (temir-tersak, maku-latura yig‘ish, sinf, maktabni ta’mirlashga yordam berish, mak-tab uchastkasida ishlash).

To‘rtinchisi, o‘z-o‘ziga xizmat qilish. U maishiy xizmat turi-ga kirib, sinf, maktab ozodaligini saqlash, ish joyini, kiyim-ke-chagi, o‘quv qurollarini ozoda, tartibli saqlashni nazarda tutadi.

Beshinchisi, uy mehnati, bu ham maishiy mehnat turigakirib, uyda ozodalikka rioya qilishni, ota-onaga uy ishlaridayordam berishni taqozo qiladi.

Jismoniy tarbiya. Jismoniy tarbiya shaxsni har tomonlamarivojlantirish tizimidagi o‘z vazifasini bajarish bilan birga, uquyidagi asosiy vazifalarni hal qilishga qaratilgan: salomatliknimustahkamlash, inson organizmini chiniqtirish va o‘quvchilar-ning jismoniy rivojlanishiga yordam berish; harakat ko‘nikmala-rini va malakalarini shakllantirish hamda takomillashtirish; o‘g‘ilbolalarni armiya safariga tayyorlash; badantarbiya va sportningmohiyati hamda ijtimoiy roli haqidagi ma’lumotlardan xabardorqilish. Jismoniy tarbiyaga, ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasimustaqillikni qo‘lga kiritgandan buyon davlat darajasida ahamiyatberilmoqda. Jismoniy tarbiya va sport ishlariga hukumatimiz to-monidan katta g‘amxo‘rlik qilinmoqda.

Estetik tarbiya. Hayotda tabiat go‘zallikning manbasidir. Uestetik tuyg‘ularni, bolalarning kuzatuvchanligini va tasavvurinirivojlantirish uchun juda boy material beradi. Bundan tashqari,san’at ham estetik tarbiya vositasi hisoblanadi. San’at orqaliestetik tarbiyalash pedagogikada badiiy tarbiya deb ataladi. Uquyidagi metodlardan foydalangan holda olib boriladi:

1. Badiiy asarlarni namoyish qilish va ijro etish.2. Badiiy asarlarni tahlil qilish va baholash.3. San’atshunoslik bilimlaridan xabardor qilish, san’atning

har xil turlarini — ifoda vositalari, tarixi va nazariyasini xarak-terlovchi muayyan ma’lumotlar jamg‘armasiga ega bo‘lish zarur.

4. Badiiy faoliyatining xilma-xil shakllarida mashqlaro‘tkazib, ijodiy qobiliyatlarni, mustaqil tasvirlash ko‘nikmalariva malakalarini rivojlantiradi.

30

Nafosat tarbiyasi (estetik tarbiya lotincha „estezio“ —go‘-zallikni his qilaman) — o‘quvchilarni voqelik, tabiat, ijtimoiy vamehnat munosabatlari, turmush go‘zalliklarini anglash, idroketish va to‘g‘ri tushunishga o‘rgatish, ularning badiiy didini o‘s-tirish, ularda go‘zallikka muhabbat uyg‘otish, ular tomonidango‘zallikni yaratish qobiliyatlarini tarbiyalashga yo‘naltirilganpedagogik jarayon. Nafosat tarbiyasi „badiiy tarbiya“ sifatida hamqo‘llaniladi. Umuman, nafosat tarbiyasi keng ma’noga ega bo‘lib,faqat san’at vositasidagina emas, balki hayot, mehnat, ijtimoiymunosabatlar, tabiat va boshqalar vositasida go‘zallikni his qi-lishga yo‘naltirilgan pedagogik faoliyatni o‘z ichiga oladi. Badiiytarbiya esa, san’at (adabiyot, musiqa, qo‘shiq, tasviriy va san’-atning boshqa yo‘nalishlari) vositasida shaxsda estetik his-tuy-g‘ularni shakllantirishni nazarda tutadi. Nafosat tarbiyasi insondago‘zallikni his qilish tuyg‘usining shakllanishiga yordam beradi,uni rivojlantiradi. Inson doimo o‘z hayotini go‘zallik asosida qu-rishga intiladi. Nafosat tarbiyasi axloqiy, aqliy, huquqiy, eko-logik, jismoniy va mehnat tarbiyasi bilan chambarchas bog‘liqdir.Tabiat, adabiyot, teatr, musiqa, she’riyat, tasviriy san’at vaboshqalarga bo‘lgan muhabbat shaxsning har tomonlama rivoj-lanishiga xizmat qiladi. Nafosat tarbiyasi axloqiy tarbiyani sama-rali tashkil etishda katta ahamiyatga ega. Nafosatdan rohatlanishdafaqat san’at asarlarigina emas, balki ezgu ishlar, jamoaga hur-mat, sadoqat, vijdonan mehnat qilish muhim o‘rin tutadi. Na-fosat tarbiyasining mohiyati shundan iboratki, u go‘zallikkabo‘lgan munosabatni qaror toptiradi. Go‘zallikka bo‘lgan tuy-g‘uni rivojlantirmay turib, yuqori mehnat madaniyatiga erishibbo‘lmaydi.

Mehnat faoliyatida paydo bo‘lgan go‘zallik butun tarixiy ta-raqqiyot bosqichlarida rivojlanib bordi, u mehnat faoliyatiningo‘ziga ham ta’sir ko‘rsata boshladi. Mehnat jarayonida tayyor-langan har bir buyum (tovar)ning ahamiyati insonning tabiiyehtiyojlarini qondirishi jihatidangina emas, balki uning qanchalikgo‘zalligi bilan ham baholanadi. Go‘zallik bu hayotning o‘zi,tabiat hamda inson mehnati natijalari, insoniy munosabatlar-ning mukammalligidir.

31

O‘smirlarda go‘zallik ijodkorligiga bo‘lgan ehtiyoj ortib boradi.Bunday holat ilk yoshlik davrida ham saqlanib qoladi. Biroq budavrda badiiy qobiliyat aksariyat o‘quvchilarda o‘zgacha bo‘ladi.Ular, ko‘pincha, musiqa va raqsga qiziqa boshlaydilar. Demak,o‘quvchilarning nafosat bilan oshnoligi turli yosh davrlaridao‘g‘il va qiz bolalarda o‘ziga xos xususiyat kasb etadi.

Nafosat tarbiyasi — shaxsning estetik ongi, munosabatlarihamda nafosat faoliyatining vujudga kelishi va takomillashuvidaniborat uzoq davom etadigan jarayon bo‘lib, bu jarayon yosh vaijtimoiy omillar bilan belgilanadigan turli bosqich hamda da-rajalarga ega. Nafosat tarbiyasi shaxsning nafosat madaniyatiniegallashiga yo‘naltirilgan bo‘lib, turli shakl va metodlar yorda-mida amalga oshiriladi. Jamiyatda shaxsning nafosat madaniyatitushunchalari mavjud. Jamiyatning nafosat madaniyati degandainsoniyatning butun rivojlanish tarixi jarayonida to‘plagan mod-diy va ma’naviy qadriyatlari mazmuni tushuniladi. O‘quvchishaxsining nafosat madaniyati uning jamiyat madaniy merosinifaol, ijodiy o‘zlashtirishi natijasida hosil bo‘ladi. Shaxs nafosatmadaniyatining asosiy tarkibiy qismlari — bular nafosat ongi,nafosatni his etishga bo‘lgan ehtiyoj, uni qondirish yo‘lida tash-kil etilgan munosabatlardir.

Nafosat ongi — go‘zallik, go‘zallikni his etish, uning mohi-yatini anglash, nafosat his-tuyg‘usi, nafosat didi kabi tushun-chalarning ongda aks etishi. Nafosat madaniyati go‘zallikni hisetish, undan zavqlanish, mavjud go‘zalliklarni asrash va boyi-tish yo‘lida o‘zlashtirilgan bilim hamda amalga oshiriladigan na-fosat faoliyatini tashkil etish darajasining sifat ko‘rsatkichidir.

Nafosat ongi go‘zallikni qadrlash va uni boyitish, amaliyharakatni keng ko‘lamda tashkil etish asosida takomillashib bo-radi. Nafosatning asosiy xususiyatlari, ya’ni tarbiyaviy ishlarnitashkil etishda nafosat idrokining psixologik qonuniyatlarinihisobga olish lozim. Bu xususiyatlar ilk yoshdagi bolalarga xoshamda rivojlanish, nafosat tajribasi, tasavvurlarning shakllan-ganlik darajasiga bog‘liq.

Demak, tarbiyachi, o‘qituvchining birinchi navbatdagi va-zifalaridan biri o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga

32

olgan holda, eng murakkab hodisalar hamda go‘zallik shakllari,nafosat muammolarini anglab yetishi lozim.

Bu tuyg‘u go‘zallik qonuniyatlari g‘oyasi bilan yashashgaundaydi. Olam va inson go‘zalligi, mardlik, jasorat, yuksak in-soniy g‘oyalarni o‘zida aks ettirgan san’at asarlari insonlarnigo‘zallikni his qilish, ularga intilib yashashga undab kelgan.O‘quvchilarning go‘zallik bilan bevosita muloqotda bo‘lishlariularga ko‘proq hissiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham o‘qi-tuvchi, tarbiyachilar tarbiyaviy ishlarni tashkil etish jarayonidao‘quvchilarni badiiy jihatdan yuksak bo‘lgan asarlar va tabiatmanzaralari bilan tanishtirishga alohida e’tibor qaratishlari zarur.

Nafosat tarbiyasining vazifalari quyidagilardan iboratdir:o‘quvchilarda nafosat his-tuyg‘usi, fikr-mulohaza, didni tarbi-yalash, ularning ijodiy qobiliyatlari, go‘zallikni sevishga bo‘lganhayotiy ehtiyojini o‘stirishdan iborat. Xullas, maktab o‘quvchi-lari o‘rtasida nafosat tarbiyasini tashkil etishda samarali shakl,metod va vositalardan oqilona foydalanish ijobiy natijalar beradi.

1.4. Ma’naviy qadriyatlar — ta’lim-tarbiyaning omili

Mamlakatimiz mustaqillikka erishishi va hozirgi kunda res-publikamizda amalga oshirilayotgan siyosiy, iqtisodiy va ma’naviyo‘zgarishlar o‘zining ko‘lami va ahamiyati jihatidan tarixiy vo-qeadir. Bu jarayonlar jamiyatimiz ma’naviy va ijtimoiy hayotidatub burilishlarni boshlab berdi va ular o‘zbek xalqining bundankeyingi taqdirini belgilab berishda muhim rol o‘ynaydi. Mam-lakatimiz istiqlolining eng dastlabki kunlaridanoq, buyuk ma’-naviyatimiz va qadriyatlarimizni, xalqimizning yaratgan boy ma-daniy merosini avaylab-asrash va keyingi avlodga yetkazish ol-dimizda turgan muhim masalalardan biridir. Ma’lumki, har qan-day jamiyatning kelajagi yosh avlodni qanday ta’lim olishiga vaqay tarzda tarbiyalanishiga bog‘liq.

Yurtboshimiz I. Karimov „Yuksak ma’naviyat — yengilmaskuch“ asarida ma’naviyatning inson va jamiyat hayotidagi o‘rniva ahamiyati, bugungi globallashuv davrida ma’naviyat sohasidavujudga kelayotgan dolzarb muammolar, xalqimiz ma’naviyatini

33

asrash va yuksaltirish, ayniqsa, yosh avlodning qalbi va onginiturli zararli g‘oya va mafkuralar ta’siridan saqlash va himoyaqilish masalalariga alohida e’tibor qaratilganini ta’kidlaydilar. In-son hayotida moddiy ehtiyojlar qanchalik muhim ahamiyat kasbetsa, ma’naviy ehtiyojlarga talab undan ham kuchliroq ekanli-gini ta’kidlamoq zarur. „Ma’naviyat“ tushunchasining ilmiy,falsafiy, adabiy yoki oddiy tilda ifodalanadigan ko‘plab ta’rifla-rini keltirish mumkin. Yurtboshimiz Islom Karimov o‘z ma’ru-zalarida „Men bu boradagi fikrlarni inkor etmagan holda, „Ma’-naviyat“ tushunchasining mazmuni faqat „ma’ni“, „ma’no“degan so‘zlar doirasida chegaralanib qolmaydi, deb o‘ylayman.Ma’naviyat odamning ichki dunyosi va irodasini baquvvat, iy-mon-e’tiqodini butun qilishida yorqin namoyon bo‘ladi. Ma’na-viyat insonning qon-qoni, suyak-suyagiga yillar davomida onasuti, oila tarbiyasi, ajdodlar o‘giti, Vatan tuyg‘usi, bu hayot-ning ba’zida achchiq, ba’zida quvonchli saboqlari bilan qatra-qatra bo‘lib singib boradi. Biz milliy ma’naviyatni har tomonlamayuksaltirish masalasini o‘z oldimizga asosiy vazifa qilib qo‘yarekanmiz, bugungi kunda ma’naviyatimizni shakllantiradigan vaunga ta’sir o‘tkazadigan barcha omil va mezonlarni chuqur tahlilqilib, ularning bu borada qanday o‘rin tutishini yaxshi anglabolishimiz maqsadga muvofiq bo‘ladi“.

Qadriyatlar — inson uchun ahamiyatli bo‘lgan millat man-faatlari yo‘lida xizmat qiladigan erkinlik, ijtimoiy adolat, teng-lik, haqiqat, ma’rifat, go‘zallik, yaxshilik, halollik, burchga so-diqlik singari fazilatlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Qadriyatlaro‘zining mazmun-mohiyatiga ko‘ra bir necha turlarga bo‘linadi,ya’ni:

— tabiiy qadriyatlar (yashash uchun zarur bulgan tabiiyshart-sharoitlar);

— iqtisodiy qadriyatlar (ishlab chiqarish kuchlari va vosi-talari);

— ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar (erkinlik, tenglik, adolat,tinchlik, hamkorlik);

— ilmiy qadriyatlar (bilimlar, tajribalar, yutuqlar);— falsafiy qadriyatlar (g‘oyalar, mafkuralar, konsepsiyalar);

34

— badiiy qadriyatlar (san’at, adabiyot, madaniyat);— diniy qadriyatlar (iymon, e’tiqod, vijdon, savob).Shu bilan birga, fanda qadriyatlarning milliy va umumin-

soniy turlarga ajratilishi an’ana tusiga kirgan. Milliy qadriyatlarma’lum bir millat, xalq va elatlarning o‘z tarixiy taraqqiyotidayaratadigan barcha moddiy va madaniy (ma’naviy) boyliklariyig‘indisidan iboratdir.

Qadriyatlar turli-tuman bo‘lib, bular ichida „eng oliy qad-riyat — inson“ hisoblanib, qolgan barcha qadriyatlar unga xiz-mat qiladi. Inson qadriyatining ma’naviy, tarixiy hamda ta’limiyjihatlari o‘ziga xos yangicha fikrlash va yondoshishlarga asoslanadi.Jamiyatda milliy qadriyatlarni o‘z qalbida mustahkam saqlash,atrof-muhit, tabiat va hayotni go‘zal, farovon qilish, demokra-tiya asoslari hamda jamiyatda amal qilayotgan progressiv g‘oyalarbuyuk qadriyat hisoblanadi. Inson qadriyati uning dastavval o‘z-o‘ziga va shu jamiyatga bo‘lgan hurmati hamda munosabati,xulq-atvori bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Bu insonga o‘zxulq-atvorini tartibga solishi, o‘ziga nisbatan talabchanlik vanazoratni kuchaytirishga imkon beradi. Insonning shaxsiy qadr-qimmati milliy qadriyatlardan kelib chiqadigan ijtimoiy xusu-siyatlardan bo‘lib, uni yuksaklikka olib boruvchi oliyjanob birkuchdir. Shu jihatdan qadriyatlar insonning ijtimoiy erkinliginiva ma’naviy pokligini ta’minlovchi bir buyuk manbadir. Bir so‘zbilan aytganda, mutafakkir olimlar yuksak ma’naviy qadriyat-larni umuminsoniy qadriyatlar doirasida talqin etdilar va targ‘ibqildilar, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida ma’naviyomillarni yuksak baholadilar. Shu ma’noda o‘sib kelayotgan yoshavlodda yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlarni tarkib toptirish zaru-riyati yuzaga keldi. Axloq kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyotidavomida vujudga kelib, tarkib topgan, takomillashib kelganme’yor va qoidalardan iborat bo‘lib, ular kishilarning jamiyatgabo‘lgan munosabatlarini tartibga soladi. Bu me’yor va tartib-qoidalar kishilardan jamiyat uchun zarur bo‘lgan axloqqa egabo‘lishlikni talab qiladi. Axloq insonning dunyoqarashi, xulqinibelgilovchi insoniy fazilatdir. Shu bois dunyoqarash o‘zgarma-guncha inson ham o‘zgarmaydi.

35

O‘zbek milliy pedagogi Abdulla Avloniy axloqqa quyidagichata’rif beradi: „Axloq insonlarni yaxshilikka chaqiruvchi, yomon-likdan qaytaruvchi bir ilmdur. Yaxshi xulqlarning yaxshiligini,yomon xulqlarning yomonligini dalil va isbotlar ila bayon qila-digan kitob axloq deyilur“.

Axloq — inson hayotida o‘z-o‘zini idora qilish me’yorlarini,boshqalar bilan munosabatda bo‘lish madaniyatini, halol ish-lab, to‘g‘ri hayot kechirish mezonlarini o‘rgatadi. Axloq — tari-xiy hodisa. Axloqiy qonun-qoidalar barcha zamonlar uchun birxil, o‘zgarmas bo‘lishi mumkin emas. Muayyan jamiyat uchunayrim axloqiy qoidalar to‘g‘ri bo‘lsa, boshqa davrga kelib no-to‘g‘ri bo‘lib qolishi mumkin. O‘zbekona, milliy axloqda ota-bobolarimizning tarixiy tajribalari, davrlar sinovidan o‘tgan sa-boqlari va bizga doimo madad bo‘lib turgan ruhiy quvvatlarijamuljamdir. Mustaqil mamlakatimizning kelajagi uchun ma’na-viyati yuksak, barkamol insonlar zarur. Shuning uchun hamyurtboshimiz „Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch“ deganhikmatli shiorni yanada balandroq ko‘tardilarki, yuksak ma’na-viyat mustaqillikni mustahkamlash, rivojlantirish uchun mu-him va zaruriy tamoyillardan biri bo‘lib qoldi. Barkamol insonniaxloqiy tarbiyalash, voyaga yetkazish haqida mutafakkirlarimizbir qator asarlar yaratishgan. Chunonchi, Kaykovusning „Qo-busnoma“, Sa’diyning „Guliston“, „Bo‘ston“, Amir Temur-ning „Temur tuzuklari“, Abdurahmon Jomiyning „Bahoris-ton“, Alisher Navoiyning „Mahbub ul-qulub“, Husayn VoizKoshifiyning „Axloqi muhsiniy“ va boshqalarni ko‘rsatishimizmumkin. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng ta’lim-tarbiya sohasida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Ta’lim-tarbiyadamilliy qadriyatlarni shakllantirish va rivojlantirish asosiy o‘rinniegalladi. Tariximiz, madaniyatimiz, milliy urf-odatlarga e’tiborkuchaydi. Bugungi kun yoshlari mustaqilligimizni mustahkam-lashda o‘z e’tiqodi, g‘ayrat-shijoati, madaniyati, bilimi va ularnitatbiq etish mahorati bilan ajralib turadilar. Ular jamiyatda,jamoada xalqlar va millatlar o‘rtasida do‘stlik, sog‘lom turmushtarzini yaxshilashga qaratilgan muhitni vujudga keltirishga inti-ladilar.

36

Komil insonni shakllantirishda maktabda, oilada sog‘lomma’naviy muhit barqaror bo‘lishiga erishish muhim ahamiyatgaega. Chunki sog‘lom muhit natijasidagina axloqiy fazilatlar tarkibtopadi. Kishi o‘z hayotida axloqiy kamolotga qanchalik ko‘pintilsa, shunchalik o‘z xato-kamchiliklarini anglab boradi. Turonzaminimiz xalqlari axloqiy tarbiya sohasida boy an’analarga ega.Axloq-odob insonning jamiyatga bo‘lgan munosabatining negi-zini tashkil etadi. Shuning uchun ham o‘quvchida jamiyatgabo‘lgan hurmatni yuksaltirish mustaqilligimizni mustahkam-lashga, axloqiy madaniyat egasi bo‘lishga, o‘zini-o‘zi anglabyetishga, yaxshi insonlarga bo‘lgan e’tiqodni rivojlantirishga olibkeladi. Maktab o‘quvchilari dars va darsdan tashqari jarayonlardado‘stlik, hamjihatlik, hamkorlik, bir-birini qo‘llab-quvvatlash,birovning dardiga darmon bo‘lish kabi fazilatlar xalqimiz vamillatimiz kuch-qudratining asosi, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiytaraqqiyotning negizi ekanligini o‘z o‘quvchilariga tushuntirish-lari darkor. Ma’naviy-axloqiy tarbiya — ma’naviy ongni bir maq-sadni ko‘zlab tarkib toptirish, axloqiy tuyg‘ularni rivojlantirishhamda xulq-atvor ko‘nikmalari va odatlarini hosil qilishdaniborat. Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning maqsadi: jamiyat talablarigabog‘liq bo‘lib, bu talablar, o‘z navbatida, ishlab chiqaruvchikuchlarning rivojlanish darajasi va jamiyatda yoshlarni o‘qitishva tarbiyalash ishlarining hammasi yosh avlodda ma’naviy axloqva e’tiqodni shakllantirishga, ularni Vatanga cheksiz sadoqatruhida tarbiyalashga xizmat qilishi lozim. Yoshlarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash tuzimini takomillashtirishda boshlang‘ichmaktab muhim o‘rin egallaydi. Insonning jamiyatga bo‘lganmunosabatini shakllantirish, salbiy illatlarga qarshi nafratuyg‘otish, ongli intizomni tarbiyalash, komil insonni voyagayetkazish kabilar axloqiy tarbiyaning vazifalaridir. Axloqiytarbiya vazifalaridan yana biri insonning jamiyatga bo‘lganmunosabatini yuqori pog‘onaga ko‘tarishdir. Iymon va insof, so‘zva ish birligi, insonparvarlik yangi qurilayotgan jamiyatningasosiy xususiyatlari bo‘lib qoladi. Shunday ekan, jamiyat va xalqmanfaati, uning baxt-saodati uchun kurashish mas’uliyatinihar bir fuqaro teran his etishi va unga amal qilishi lozim.

37

Yoshlarni tarbiyalashda sharqona va milliy axloq-odobnormalari asosida ish yuritish bilan birga jamiyatga hurmat,mustaqillikni mustahkamlash, insonlarga insoniy munosabatdabo‘lish kabi fazilatlarni singdirish taqozo etiladi. O‘quvchiningjamiyatga bo‘lgan munosabatida milliy birlik, birdamlik va ham-korlik tuyg‘ulari, turli xalqlarga bo‘lgan hurmat kabilar yaqqolnamoyon bo‘lishi zarur. O‘zbekiston mustaqilligi, yurtimiz rav-naqi yoshlarni o‘qish, izlanish va mehnatdan qochmaydigan,har qanday qiyinchiliklardan hayiqmaydigan, salbiy illatlarganafrat bilan qarash ruhida tarbiyalashni talab qiladi. Shunga ko‘rabugungi jamiyatimizda yashayotgan har bir yosh kelgusida shuo‘lkaning haqiqiy egasi bo‘lib yetishishi, uning gullab-yashna-shi haqida qayg‘urishi, erishgan yutuqlarini mustahkamlashi lo-zim. Diyorimizda mustakqillik tantanasi tufayli ta’lim-tarbiyatizimida tub o‘zgarishlar vujudga keldi. Milliy qadriyatlarni tik-lash, milliy ma’naviyatni yuksaltirish, ayniqsa, sharqona odob-axloq an’analariga e’tiborni kuchaytirish shular jumlasidandir.O‘lkamizda buyuk rejalar, bunyodkorlik ishlari aql-idrok, sabr-qanoat bilan, tarixiy an’analarimiz, tajribalarimizni hisobga ol-gan holda qadam-baqadam amalga oshirilmoqda.

An’ana — bu o‘ziga xos ijtimoiy hodisa bo‘lib, kishilarningongida, hayotida o‘z o‘rnini topgan, avloddan-avlodga o‘tadigan,takrorlanadigan, hayotning barcha sohalarida (umum yokima’lum guruh tomonidan) qabul qilingan tartib va qoidalardir.

Odat („urf-odat“) — kishilarning turmushiga singib ketgan,ma’lum muddatda takrorlanib turuvchi xatti-harakat, ko‘pchiliktomonidan qabul qilingan xulq-atvor qoidalari. Masalan:

— kichiklarning kattalarga salom berishi;— erta turib uy-hovlini tartibga keltirib qo‘yish;— mehmonlarga alohida hurmatda bo‘lish;— bayram arafasida kasal, ojiz, qiynalganlardan habar olish;— yordam lozim bo‘lganlarnikiga hasharga borish kabilar

o‘zbek xalqining yaxshi odatlari hisoblangan.Agar an’ana ijtimoiy hayot, mehnat, madaniyatning hamma

sohalariga xos bo‘lib, hodisalarning juda keng doirasini qamrasa,odat ijtimoiy hayotning ma’lum sohalarida, ya’ni:

38

— kishilar turmushi;— mehnati;— xulq-atvori;— muloqoti;— oilaviy munosabatlarda ko‘proq mavjud bo‘ladi.Marosim — an’ana va urf-odatning tarkibiy qismi bo‘lib,

inson hayotidagi muhim voqealarni nishonlashga qaratilgan ras-miy va ruhiy ko‘tarinkilik, tantanavor vaziyatda o‘tadigan o‘zi-ning umumiy qabul qilingan ramziy harakatlariga ega bo‘lganhayotiy tadbir. Masalan:

— ism qo‘yish marosimi;— nikohdan o‘tish marosimi;— xotirlash marosimi;— urug‘ qadash marosimi;— o‘rimga kirish marosimi va boshqalar.Odat kundalik hayotning turli vaqtida uchrashi mumkin

bo‘lsa, marosim esa inson hayotidagi muhim hodisalar sodirbo‘lganda vujudga keladi.

1.5. Shaxs ma’naviy yuksalishida qadriyatlarningahamiyati

O‘zbekiston Respublikasi mustaqil davlat sifatida rivojlanishva taraqqiyot yo‘liga tushgan bugungi kunning istiqboli — ke-lajagini belgilash va ta’minlash ko‘p jihatdan hozirgi yosh av-lodni ma’naviy yetuk qilib tarbiyalashga bog‘liq. Bu haqda do-nishmand Suqrot naql qiladi: „Tarbiya qiyin ish va tarbiya shart-sharoitlarini yaxshilash har qanday kishining ham muqaddasburchlaridan biridir, chunki o‘zini va tevarak-atrofdagilarni ma’-lumotli qilishdan ko‘ra muhimroq ish yo‘q“. Donolar topib ay-tadi. Zero, har qanday jamiyat taraqqiyoti, inson kelajaginingistiqboli ayni ta’lim-tarbiya masalasiga borib taqalishi haqiqat.Shu nuqtayi nazardan, bugun yurtimiz ta’lim tizimida amalga oshi-rilayotgan islohotlarning mazmun-mohiyati kundek ravshan“.

Bunday muhim ishni, diyorimizdagi barcha xalqlar ma’-naviy yuksalishining muhim omili bo‘lgan bolalarni boshlan-

39

g‘ich maktabdanoq (haftaning dushanba kuni Davlat bayrog‘inibaland ko‘tarib, Davlat madhiyasini aytib dars o‘tishdan bosh-laboq) ozodlik va mustaqillikni anglash hamda ularni qadrlashruhida tarbiyalash, tarixiy-milliy xususiyatlarimizga mos kela-digan ta’lim tizimini yaratish orqali amalga oshirilmoqda. Bun-da, ayniqsa, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni, xalqimizningan’analarini, madaniyati va ilm-fan bobidagi ko‘p asrlik tajriba-larini o‘rgatish ijobiy pedagogik samaralarni beradi. Shuningbilan birga jamiyatimizda yashovchi har bir ongli kishi, mustaqilva erkin fikrga ega bo‘lgan shaxs va fuqarolik jamiyati ma’na-viyatini shakllantirish va shu asosda rivojlantirish O‘zbekistonRespublikasi taraqqiyotining asosini tashkil etadi. Shu sababliham o‘qituvchining serqirrali va murakkab kasbiy faoliyati za-mirida yosh avlodni odobli, e’tiborli qilib tarbiyalash, ularniilmiy bilimlar bilan qurollantirish yordamida dunyoqarashinikengaytirish kabi muhim vazifalar yotadi.

Ma’lumki, jamiyat ma’naviy hayotini rivojlantirish o‘shajamiyatda faoliyat ko‘rsatuvchi kishilarning intellektual salo-hiyati: ma’naviyati va ma’rifati, madaniyati va san’ati, ilm-faniva ta’lim-tarbiyasi to‘g‘risidagi bilim (tushuncha)larning ne-chog‘liq ilmiy asoslanganligi, to‘g‘ri nazariy va amaliy negizlarasosida shakllanganligiga bog‘liq. Shu sababli ham bo‘lg‘usiboshlang‘ich sinf o‘qituvchisining ilmiy dunyoqarashini jahonta’limi talablariga mos qilib shakllantirish o‘ta muhim muam-modir. Bu muammo yechimini topishda biz, avvalo, shaxs, ya’-ni bo‘lg‘usi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi oldiga qo‘yilgan qu-yidagi vazifalarga e’tiborni qaratdik:

— har bir bolada mavjud bo‘lgan layoqat, ishtiyoq vaqobiliyatlarni erkin va samarali rivojlantirishga erisha olishlik;

— ijobiy (axloqiy, mas’uliyat, qat’iyat, iroda, jasorat, mehr-muruvvat va shu kabilar) sifatlarni, milliy va fuqarolik his-tuy-g‘usini hamda milliy g‘ururni o‘stirishga erishish;

— ilmiy dunyoqarash va e’tiqod; ijtimoiy ehtiyoj va axloqiyzaruratlarni chuqur tushunish, ijtimoiy va fuqarolik burchinianglash; ijtimoiy-siyosiy faollikni tarbiyalashga tayyor holdabo‘lishga erishish va shu kabilar.

40

Demak, bo‘lg‘usi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘z o‘quv-chilarining har tomonlama rivojlanishiga zamin yaratishi, ya’niularni o‘qishga, ta’lim olishga qiziqtirishi va ishtiyoq uyg‘otishibilan birga ularning idrok etish, fikrlash qobiliyatlarini, dunyo-qarashini kengaytirish kabi sifatlarini o‘stirishga o‘z kasbiyfaoliyatini to‘liq safarbar etmog‘i lozim. Bunda ular o‘z o‘quv-chilarining ruhiy holati va imkoniyatlari, layoqati, yetukligi(yoshi nuqtayi nazaridan), ma’naviy ehtiyoji, yashash muhiti(oiladagi turmush tarzi va ular yashaydigan jamoa — mahalla-dagi muhit umumsog‘ligi) kabi omillarni e’tiborga ola bilishqobiliyatiga ega bo‘lmog‘i lozim.

Bo‘lg‘usi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘z kasbiy sohalaridaquyidagi xislatlarga ega bo‘lishi lozim bo‘ladi: o‘z o‘quvchilarinisevish va ular bilan ishlashga qiziqish; pedagogik faoliyatni sevishva bu faoliyatni o‘zining hayotiy ehtiyojiga aylantirish; ruhiy vapedagogik jihatdan ham ziyrak, kuzatuvchan, sinchkov bo‘lish;pedagogik taktik va tasavvurga hamda tashkilotchilik qobiliyatiga egabo‘lish; adolatlilik, dilkashlik, talabchanlik va qat’iyatlilikni uy-g‘un holda olib bora olishlik; maqsadga intilishda to‘g‘ri yo‘lnitanlay olishlik; vazminlik, dilkashlik, o‘zini idora qilishlik, shu-ningdek, kasbiy faoliyatga layoqatning yuksakligi va shu kabilar.

Shuning bilan birga bo‘lg‘usi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisiyoshlardagi burchga mas’uliyat (javobgarlik hissi)ni tarbiyalashsir-asrorlarini mukammal egallamog‘i lozim. Ushbu sohada olibborgan izlanishlarimiz natijalarining ko‘rsatishicha, bo‘lg‘usiboshlang‘ich sinf o‘qituvchisining ma’naviy qiyofasi shakllani-shida, asosan, quyidagilarga e’tibor berish kerak ekan:

— oila, mahalla va maktabni muqaddas deb bilish;— bola xatti-harakatini tahlil qila bilish va rejalashtirilgan

ta’lim-tarbiya, bola ongi va tasavvuriga mos qilib, halol vaharom, to‘g‘rilik va egrilik, yaxshi va yomon, mardlik va no-mardlik, ma’naviyatlilik va vaxshiylik kabi tushunchalarningmazmun-mohiyatini singdira olish qobiliyatiga ega bo‘lish;

— bolaning erkin, mustaqil va to‘g‘ri, keng ko‘lamli fikrla-shini shakllantirishning shakl, usul va vositalarining optimalvariantlarini tanlay olish;

41

— o‘tmish boy milliy-ma’naviy merosimizga hurmat uyg‘otabilish uslubiyatini yarata bilish;

— milliy g‘ururni uyg‘otish, davlat ramzlariga hurmat vaunga mos g‘ururni shakllantirish, fidoyilikni shakllantirishningsir-asrorlarini o‘rgata bilish;

— o‘z o‘quvchilarini go‘zal, ziyrak, aqlli, ongli, milliy g‘u-rurli, sezgir, sinchkov, farosatli, madaniyatli, ma’naviyatli vashu kabi xislatlarni shakllantirishga innovatsion yondashuvlarqila olishga erishish;

— o‘z o‘quvchilarini vatanparvar, baynalminalchi, fuqarolikburchini chuqur his qiluvchi va shuningdek, milliy istiqlol g‘o-yalariga sodiq ma’naviyatli kishilar darajasida tarbiyalashga yangi-cha munosabatlarni shakllantirish va shu kabilar.

Yuqorida bayon qilingan bo‘lg‘usi boshlang‘ich sinf o‘qituv-chisining ma’naviy qiyofasi va kasbiy sohasi bo‘yicha ifodalanganmaqsad va vazifalarni amaliy faoliyatda keng joriy etishda, ular-ning zamonaviy kasbiy faoliyatlarini mustahkam egallashidaumuminsoniy va milliy qadriyatlarning roli va o‘rni beqiyosdir.Chunki ular tufayligina barkamol avlod tarbiyasini zamon talabiasosida olib borish mumkin va ular kelajak avlodni ona-Vatangasadoqat ruhida tarbiyalashning asosiy negizlari hisoblanadi.

Umuminsoniy qadriyatlar. Odamzodning yashashi, umrgu-zaronligi, farzandlari hayotining ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, hu-quqiy, madaniy, ma’naviy va axloqiy sohalariga taalluqli bo‘lganumumjamiyat miqyosidagi qadriyatlar butun insoniyat va jami-yatga tegishli bo‘lganidan umuminsoniy qadriyatlar deb ataladi.

Tabiatni muhofaza qilish, ekologik tarbiya va madaniyatnirivojlantirish, insoniyatning sihat-salomatligini saqlab qolish,xavfli kasalliklarning o‘zaro hamkorlikda oldini olish, oziq-ov-qatga, yoqilg‘i va energiyaga bo‘lgan tanqislikni tugatish, ma-daniy boyliklarni, kishilik jamiyati taraqqiyotidagi rivojlanish-ning muntazam davomini ta’minlashga erishish, tinchlikni saq-lashga erishish va shu kabilar umuminsoniy qadriyatlar bo‘libhisoblanadi.

Umuminsoniy qadriyatlar o‘zining mazmuni, mohiyati,keng miqyosda amal qilinishi, dunyodagi ko‘plab xalqlar (elat-

42

lar, millatlar)ning o‘tmishdagi, hozirdagi hamda istiqboldagi(kecha > bugun > ertaga tizimi bo‘yicha) taraqqiyoti bilan uzviyaloqadorlikda ekanligi, o‘zida jahon sivilizatsiyasining yaxlit vabir butunligini ifodalaganligi bilan mintaqaviy va milliy qadriyat-lardan tubdan farq qiladi.

Umuminsoniy qadriyatlar alohida xalqlarning va millatlar-ninggina emas, balki bashariyat (insoniyat)ning mulkidir.

Demak, umuminsoniy qadriyatlar eng oliy qadriyat bo‘l-mish odamning o‘zidan boshlab, uning turmush tarzi, hayotmazmuni, oilasi, jamoasidagi o‘rni bilan bog‘liq bo‘lgan butuninsoniyat va jamiyatga tegishli bo‘lgan jihatlar ekan.

Umuminsoniy qadriyat jamiki insoniyatga xos bo‘lgan,ularning insoniy fazilatlari, xislatlarini ifodalaydigan an’analar,urf-odatlar, rasm-rusumlar, fikrlar, g‘oyalar, qarashlar, ta’li-motlar va shu asosda yuritiladigan faoliyat bo‘lib, undan ta’lim-tarbiya sohasida samarali foydalanish ko‘plab istiqbolli muam-molarni hal qilishga imkoniyat yaratadi. Shuning bilan birgaumuminsoniy qadriyatlardan samarali foydalanish bo‘lg‘usiboshlang‘ich sinf o‘qituvchisining dunyoqarashini kengayti-rishga va hattoki jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga ham ijobiyta’sir qiladi.

„Sivilizatsiya — axborotni to‘plash, tahlil qilish va undanfoydalanish hamda atrof-muhit va o‘zi haqida axborot yaratishuchun eng ko‘p ma’lumot olishga qodir bo‘lgan moddaningyuqori turg‘un holatidir“.

Shu sababli ham hozirgi davrda har bir inson, har birfuqaro o‘zligini chuqur anglashi, boy milliy intellektual mulkniegallashi, boyishini umuminsoniy qadriyat bilan uyg‘unlashuvinegizida amalga oshirishi ta’lim va tarbiyada muhim ahamiyatkasb etadi.

Intellekt (lotincha intellectus) — bilish, tushunish, idrok etishdemakdir. U insonning aqliy qobiliyati bo‘lib, inson miyasiningdunyoni aks ettirish va shaxsning voqelikka bo‘lgan munosa-batlarini boshqarib turadigan faoliyati, hayotni, atrof-muhitniongda aynan aks ettirish va o‘zgartirish, fikrlash, o‘qish-o‘rga-

43

nish, dunyoni bilish va ijtimoiy tajribasini qabul qilish qobi-liyati; turli muammolarni hal qilish, bir qarorga kelish, oqilonaish tutish, voqea-hodisalarni oldindan bilish.

Bo‘lg‘usi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisini tayyorlashda in-novatsion yondashuvlar qilishning yana bir ko‘rinishi har qan-day fan bo‘yicha ta’lim berishda ma’naviy tarbiya vositalaridanfoydalanish, ayniqsa, ma’naviy-qadriyatlardan foydalanisho‘zining ijobiy pedagogik samaralarini beradi.

Ma’lumki, intellekt tarkibiga idrok qilish, xotirlash, fikryuritish, so‘zlash va h. k. ruhiy jarayonlar kiradi.

Umuman olganda, qadriyatlar ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotmahsuli, obyekt-subyekt munosabati natijasida yuzaga chiqa-digan hodisalar majmuasidan iborat bo‘lib, qadriyat tushun-chasi kishilarning turli sohadagi turmush zarurati asosida, av-valo, ishlab chiqarish, turli mehnat yo‘nalishlari sohalaridagifaoliyat uchun foyda keltiradigan narsa, hodisalar majmuasibilan bog‘liq ravishda yuzaga keladi. So‘ngra asta-sekin subyektfaolligining orta borishi bilan nisbatan mustaqil soha sifatida amalqila boshlaydi.

Demak, qadriyatlarning kishilarga, oilaga, jamoaga, jami-yatga, qolaversa, davlatga foydasi tegar ekan, faqatgina ulardanoqilona va odilona, maqsadga muvofiq ravishda foydalanish lo-zim, aks holda reaksion qadriyatlarning ham paydo bo‘lish ehti-moli bor. Biz o‘quvchilarimiz ongiga progressiv qadriyatlarimiznisingdirmog‘imiz lozim, chunki bizning vazifamiz yoshlarimiznibunyodkor g‘oyalar bilan, ya’ni milliy istiqlol g‘oyalari bilanqurollantirishimiz kerak. Ana shundagina jamiyatimiz va davla-timizning faol ishtirokchisiga aylanamiz, barkamol shaxsni tar-biyalashga erishamiz, aks holda yoshlarimiz vayronkor g‘oyalar,ya’ni har xil ekstremistik oqimlar g‘oyalari ta’siriga tushib qo-lishi mumkin.

Umuman olganda, atrof-tevarakka bir nazar tashlaylik,qancha qiziq va ahamiyatli narsa-hodisalar bor. Odamlar yu-ribdi, quyosh charaqlab turibdi, radiodan kuy taralyapti, tele-vizorda qiziq eshittirish va ko‘rsatuvlar berilyapti, soat munta-

44

zam ravishda vaqtni ko‘rsatib turibdi, telefon jiringlayapti, no-nushta uchun choy qaynayapti, nonushtagacha dasturxondaturli-tuman noz-ne’matlar tayyor turibdi va hokazo, sizningyuragingiz urib turibdi.

Bularning hammasini bilish uchun inson sezish, idrok qi-lish va shu kabi xislatlarga ega bo‘lish kerak. Yuqorida qaydetilgan narsa va hodisalar inson ongi faoliyati mahsuli bo‘lib,ular dastlab ilmiy qadriyatlar ko‘rinishida vujudga kelgan, keyinasta-sekin ulardan iste’molda keng foydalanish natijasida ularmoddiy, ma’naviy, ma’rifiy, ijtimoiy-siyosiy, progressiv va ba’-zan reaksion qadriyatlarga aylangan (masalan, atom bombasi).

Demak, olim-u allomalarimizning bizga qoldirgan boy ta-rixiy merosi qadriyat hisoblanib, u insoniyat uchun ahamiyatlibo‘lgan intellektual mulkdan iborat bo‘ladi.

Bu tarixiy merosimizdan, avvalo, fan va ta’lim taraqqi-yotida, kishilar turmush sharoitini yaxshilashda, oila kamoligaerishishda, jamoa manfaatlarini yuksaklikka ko‘tarishda, jamiyattaraqqiyoti saviyasini tezlashtirishda va davlatning iqtisodiy hamdama’naviy-ma’rifiy qudratini yuksaltirishda foydalanish maqsadgamuvofiq bo‘lib, bundan pirovard maqsadimiz xalq farovonligi,yurt tinchligi, Vatan taraqqiyotini o‘zida mujassam qilgan Ozodva obod Vatan qurishdan iborat.

Yuqorida qayd etilgan umuminsoniy va ilmiy qadriyatlarniongli ravishda bilish uchun bo‘lajak mutaxassisdan sinchkovlik,sezuvchanlik, idrok qilishlik va shu kabi xislatlarga ega bo‘lishliktalab etiladi.

Demak, umuminsoniy va ilmiy qadriyatlar bo‘lajak muta-xassislar ma’naviyatining shakllanishida, ularning kasbiy rivoj-lanishida mustahkam asos bo‘lib, uning yordamida o‘quvchi-larning ilmiy dunyoqarashini kengaytirishning samarali yo‘llari-dan biri kafolatlanadi. Bu esa „XXI asr — aql-zakovat asri —axborotlashgan jamiyat sari asri“dagi uzluksiz ta’lim tiziminingfaol ishtirokchisini tayyorlashga mustahkam asos bo‘ladi.

Bu bo‘lg‘usi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining ilmiy dun-yoqarashini kengaytirish jarayonini texnologiyalashtirishni talabetadi.

45

1.6. Intellektual salohiyàtli barkamol avlodnishakllantirish

Mamlakatimizning istiqboli ko‘p jihatdan barkamol intel-lektual salohiyatli avlodni shakllantirish va unga mos ta’lim-tarbiya olib borishga bog‘liq va bunga mustaqil respublikamizdagiijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning tezkor sur’atlar bilan rivojlani-shi, fan-texnika va texnologiyalar sohalarida qo‘lga kiritilayotganyutuqlarning ta’lim-tarbiya sohasiga keng joriy etilishi asos bo‘l-moqda. Bu asoslar o‘z Vatanini va xalqini sevadigan, milliymafkuramizga sadoqatli, mustaqil fikrlaydigan ijodkor shaxsnishakllantirishdek muammo yechimini hal etishni ta’lim sohasi-dagi davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri darajasi-gacha ko‘tardi.

Bu boradagi ishlarning ahamiyatliligini Prezidentimiz quyi-dagicha ta’kidlagan edilar: „Biz komil inson tarbiyasini davlatsiyosatining ustuvor sohasi deb e’lon qilganmiz. Komil insondeganda biz, avvalo, ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan,xulq-atvori bilan o‘zgalarga ibrat bo‘ladigan bilimli, ma’rifatlikishilarni tushunamiz“.1

Bu haqda O‘zbekiston Respublikasining „Ta’lim to‘g‘risi-da“gi Qonuni, „Kadrlar tayyorlash milliy dasturi“ va ta’limniisloh qilish borasidagi boshqa me’yoriy hujjatlarida ta’lim ti-zimini tubdan isloh qilish va shu asosda intellektual salohiyatlima’naviy barkamol avlodni shakllantirish davlat ahamiyatigamolik muhim masalalardan ekanligi ta’kidlangan.

Ayniqsa, bu borada „Kadrlar tayyorlash milliy dasturi“da„Xalqning boy intellektual merosi va umumbashariy qadriyatlarasosida, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, texnika va tex-nologiyalarning yutuqlari asosida kadrlar tayyorlashning mu-kammal tizimini shakllantirish O‘zbekiston taraqqiyotining mu-him sharti“ ekanligi asoslangan. Insoniyat paydo bo‘libdiki, undayashovchi ongli insonlar tinch va farovon, baxtli-saodatli, sihat-

1 Karimov I. A. „Iqtisodiyotni erkinlashtirish, resurslardan tejam-korlik bilan foydalanish — bosh yo‘limiz“. — T.: „Ma’rifat“, 2002- yil16- fevral. 1 — 2- b.

46

salomat umr kechirishni orzu qiladilar. Demak, baxtli, ma’nanva jismonan sog‘lom hayot kechirish inson umrining mazmu-nini belgilaydi. Mustaqillik xalqimizning o‘z turmush tarzini,ya’ni umr mazmunini belgilash imkoniyatini berdi va ular mil-liyligimizga xos turmush kechira boshladi. Bunday baxtni qo‘lgakiritishimizda Yurtboshimizning milliy davlat siyosati asosiyomil bo‘ldi. „Sog‘lom hayot“, „Sog‘lom turmush tarzi“, „Sog‘-lom avlod“, „Sog‘lom millat“, „Sog‘lom e’tiqod“, „Sog‘lomxalq“, „Sog‘lom ong“, „Sog‘lom muhit“, „Barkamol avlod“,„Komil inson“ va shu kabi tushunchalar xalqimiz turmushfaoliyatining asosiga aylana boshladi. Bular Vatanimiz ijtimoiy-ma’naviy qiyofasini yuksaltirishda davlat siyosati darajasiga ko‘-tarildi. Erkin va mustaqil fikrlovchi, dunyoqarashi keng, ijod-kor, milliy mafkuramizga sadoqatli bo‘lgan intellektual salohi-yatli barkamol shaxsni shakllantirish fan-texnika va texnolo-giyalarining eng so‘nggi yutuqlaridan ta’lim-tarbiya sohasidakeng foydalanishni taqozo etadi va bu bilan jahon andazalaritalablariga to‘liq javob beradigan raqobatbardosh kadrlar tayyor-lashga erishiladi.

Bunda „XXI asr — intellektual asr“ning, ya’ni axborotlash-gan jamiyatning faol ishtirokchilarini tarbiyalash eng muhimdolzarb muammolardan biri bo‘lib, unda aqliy mehnatning ri-vojlanishini ta’minlovchi intellekt va bilimlar ro‘yobga chiqariladihamda iste’molda ulardan foydalaniladi. Ushbu muammo yechi-mini hal etishda jamiyatni rivojlantirishning harakatlantiruvchikuchi bo‘lish, axborotlarni ishlab chiqish va undan rejalash-tirilgan maqsadlarda samarali foydalanish muhim ahamiyat kasbetadi. Demak, shaxs tarbiyasi jarayoni ijtimoiy muammo bo‘lib,uning yechimi esa har bir inson o‘sha jamiyatning to‘laqonlifaol a’zosi bo‘lishligi bilan belgilanadi. Ma’lumki, har doim haminson ma’naviy kamoloti va intellektual salohiyatini, ya’ni insondunyoqarashi darajasini to‘g‘ri belgilab olish imkonini beraver-maydi. Quyidagi ketma-ketlik esa inson kamolotini jismoniy vama’rifiy darajalar asosidagi bosqichlarini belgilaydi: chaqaloq;go‘dak; o‘quvchi; o‘quvchi-shaxs; mutaxassis; yuqori malakalimutaxassis. Ammo bu ketma-ketlik orqali to‘la ma’nodagi shaxs

47

kamolotini uning dunyoqarashi kengligi nuqtayi nazaridan ba-holab bo‘lmaydi.

Avvalo, dunyoqarash nima?„Dunyoqarash — falsafa fanining eng muhim kategoriya-

laridan biri bo‘lib, falsafaning asosini tashkil qiladi, olam vaodam haqida bir butun qarashlar, g‘oyalar tizimini yaratadi.Eng muhimi, insonning olamga munosabati, dunyodagi o‘rni,mohiyati, hayotiy yo‘nalishi, o‘zligini anglash kabi savollargajavob beradi. Zeroki, falsafaning asosi ham sog‘lom aql tafakkuriva uning rivojiga mos keladigan dunyoqarashni yaratishdir. Bu-ning uchun inson, eng avvalo, mukammal bilimga ega bo‘lishilozim“.

„Dunyoqarash — dunyoga va insonning undagi o‘rniga, ki-shilarning o‘z atrofidagi voqelikka va o‘z-o‘ziga munosabatigabo‘lgan umumiy qarashlar tizimi, shuningdek, bu qarashlargaasoslangan odamlarning e’tiqodlari, ideallari, bilish va faoliyattamoyillari“.

„Dunyoqarash — shaxsning shaxsligini, ma’naviyatini, ijti-moiylashuvi doirasini ko‘rsatuvchi kuchli motivlardandir“.

„Dunyoqarash — tartibga solingan, yaxlit ongli tizimgaaylantirilgan bilim, tasavvurlar va g‘oyalar majmuyi bo‘lib, ushaxsni ma’lum qoliðdan o‘z shaxsiy qiyofasiga ega, tabiatdamunosib o‘rin egallashga chorlaydi“.

„Dunyoqarash — odamning tabiat va ijtimoiy hayot hodisa-lari haqidagi qarashlari, tasavvurlari va tushunchalari sistema-sidir“.

„Dunyoqarash — tabiat va jamiyatga, ularning hodisalarigabo‘lgan ilmiy, mafkuraviy, ma’naviy, ilohiy qarashlar tizimi“.

Yuqorida keltirilgan, ya’ni dunyoqarashga berilgan qomusiyva falsafiy lug‘atdagi ta’riflar hamda pedagogik va psixologikta’riflardan ko‘rinib turibdiki, dunyoqarash tushunchasi odam-ning onadan tug‘ilishi bilan dunyoni ko‘rishidan boshlanib, yuk-sak intellektual salohiyatni egallagunga qadar rivojlanib boradi.Ular „aql → ong → fikr → ilm → bilim → qarash → g‘oya → ta’-limot“ tizimi orqali rivojlanib, takomillashib boradi. Demak,yuqorida qayd etilganidek, ongning mavjudligidan fikr va ularni

48

ifodalovchi ma’lumotlar shakllanib, ong tafakkurning shaklla-nishida mustahkam asos bo‘lib hisoblanadi. Shu sababli hamkishi ongida, uning qalbidagi e’tiqodi asosida dunyoqarashshakllanadi, ya’ni dunyoqarash — odamning tevarak-atrofdagiolamga va undagi o‘zining tutgan o‘rniga qarashlaridan kelibchiqqan tizim, kishilarning falsafiy, siyosiy, ilmiy, diniy, aqliyva estetik qarashlar yig‘indisi (2- shakl).

2- shakl. Inson dunyoqarashi va uning tarkibiy qismlari.

Dunyoqarash kishilarning yoshi, hayot tajribasi, intellek-tual salohiyati, mafkurasi va shu kabilar bilan bog‘liq ravishdarivojlanib, takomillashib boradi.

Dunyoqarash insonning o‘zini va dunyoni zaruriy ravishdaanglashi hamda baholashi asosida shakllanadi. Bu borada hozirgiyoshlarimiz ongini o‘stirish va tafakkurini kengaytirish muhimahamiyat kasb etadi. Bular orqali ularni intellektual salohiyatli,siyosiy ongli qilib tarbiyalash imkoniyati yaratiladi. Bu esa erkinva mustaqil fikrlaydigan, o‘zligini anglay oladigan, ya’ni har xilzararli oqimlarga qo‘shilib ketavermaydigan bo‘lajak mutaxas-sislarni tayyorlashda mustahkam asos bo‘la oladi. Shaxsning dun-yoqarashi, ayniqsa, ilmiy dunyoqarashning kengligi ularning

Kishilarningqarashlari

Kishilarning tevarak-atrofdagi tutgan o‘rni

falsafiy siyosiy

ilmiy diniy

aqliy estetik

huquqiy

Tevarak-atrofdagiolam

Insondunyoqarashi Kishilarning intel-

lektual salohiyatitamoyillari

Olam va odam haqidagi fikrlar, g‘o-yalar, qarashlar, ta’limotlar tizimi

Odamlarning e’tiqodlariva ideallari

→

→

→

→

→

→

→→

→ →

→

→ →

→

49

asosiy tarkibiy qismlari: aql, ong, fikr, ilm, bilim, ilmiy bilim,ilmiy qarash, e’tiqod, ilmiy tafakkur va shu kabilarga bog‘liq.„Dastlab individ dunyoni hissiy sezadi (dunyoni his qilish).Bunda individ voqelikni bevosita hissiy in’ikos etish natijasidaanglaydi. Keyin voqelik haqida to‘plangan bilimlar asosidaindividual dunyoqarash paydo bo‘ladi. Bu dunyoni anglashdeyiladi. Shaxsning dunyoni anglashi orqali uning o‘zinianglashi ham shakllanib boraveradi. Shu tariqa dunyo haqidagibarcha bilimlar yuksak darajada umumlashtiriladi va yaxlitdunyoqarash hosil bo‘ladi“.

Demak, ayrim odamning aqli, ongi bilan bog‘liq holdashakllangan dunyoqarash individual dunyoqarash bo‘ladi vauning muayyan ijtimoiy jamoa (guruh, qatlam, sinf, millat,elat, xalq va jamiyat miqyosi)dagi ijtimoiy ongi asosida shakl-langan dunyoqarashni ijtimoiy dunyoqarash deyiladi. Bu jara-yonda individual dunyoqarashning kengayib borishi ijtimoiydunyoqarashni yuksaltirishga asos bo‘ladi va ular doimo bir-biribilan muntazam aloqadorlikda bo‘lib, bir-birini rivojlantiradi. Bujarayon shaxs kamoloti bosqichi ketma-ketligida yaqqol seziladi.Bu borada olib borilgan olimlarning ilmiy izlanishlari shuni ko‘r-satadiki, o‘quvchilarning dunyoqarashini kengaytirishda ulargashaxs ijodiy kamoloti ijobiy pedagogik samara berar ekan. Buketma-ketlik odam shaxs darajasiga erishgandan keyingi intel-lektual salohiyatga ega bo‘lgandan boshlab baholansa, o‘quv-chilar dunyoqarashini shakllantirishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish im-koniyati tug‘iladi va ulardan ta’lim-tarbiya jarayonida asosli ra-vishda foydalanishga erishiladi (3- shaklga qarang).

Shu sababli ham o‘quvchilar dunyoqarashini kengaytirishva ularning ma’naviyatini yuksaltirishni samarali amalga oshirishuchun shaxs intellektual kamolotini quyidagi ketma-ketlikda ifo-dalashni lozim topdik (4- shaklga qarang).

Ma’lumki, tarbiya inson paydo bo‘lishi bilan birga boshlanib,uning jismonan baquvvat, ma’nan yetuk bo‘lib shakllanishi doi-mo ulug‘lanib kelingan va jismonan baquvvat insonlarni ðolvon,ham jismonan, ham ma’naviy yetuk insonlarga pahlavon, debnom berilgan.

50

3- shakl. Yaxlit dunyoqarash shakllanishining tashkiliy tuzilmasi.

4- shakl. Shaxs intellektual kamolotining ketma-ketlikda ifodalanishi.

Insonning shaxsiye’tiqodi asosidagi

ideallari (timsollari)Insonning aqliy

faoliyati tamoyillariYaxlit

dunyoqarash

Bilish tamiyillari

Aql

Ilm

Ong

Bilim

E’tiqod

Ilmiy tafakkur

→ →→ →

Tafakkur

→

Ilmiy bilim

Ilmiy qarash

→

→ →

→

→

→ →

Fikr

G‘oya

→→

Shaxs kamoloti bosqichlari

Hayotiy faoliyati

→→

Shaxs intellektual salohiyati

Insonningshakllanganmafkurasi

QarashTa’limot

→

→

→→

→

→

→

→→→

→

INSONNING INTELLEKTUAL SALOHIYATI

→

→

Aqlliodam

→ Ongliodam

Fikrlikishi

Ilmli, bilimlikishi Ma’rifatli,

ma’naviyatlishaxs

→ → →

Madani-yatli vabarkamol

inson Olim → Allo-ma

Muta-fakkir

G‘oyaliinson

→ → →→

Donish-mand vakomilinson

→→

⇓

51

Demak, dunyoqarash insoniyatning tarixiy taraqqiyoti da-vomida rivojlanib borgan va ular taraqqiyot jarayoni davomidaturli ko‘rinishlarni olgan. Albatta, ularning ko‘rinishlari mazmun-mohiyati jihatidan ham turli yo‘nalishlarda bo‘ladi. Shu sababliulardan ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanish, ularning mos ko‘-rinishlarini tanlash ham o‘ziga xos ijodiy jarayondir. Inson o‘zhayoti davomida o‘zidan oldin o‘tgan kishilarning turmush taj-ribasiga (tarziga), to‘plangan bilim, ko‘nikma va malakalariga,ya’ni qadriyatlariga tayanadi. Shu sababli ham dunyoqarash, ay-niqsa, ilmiy dunyoqarash kishilarning axloq me’yorlari, hayot-ni yaxshilash borasidagi ongli intilishlari, qiziqishlari mehnatfaoliyatiga va turmush tarziga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, ular hayo-tida katta amaliy ma’no (mazmun) kasb etadi. Shundagina bizta’lim-tarbiya jarayonida bo‘lg‘usi boshlang‘ich sinf o‘qituvchi-larini tayyorlashda ma’naviy yetuk, erkin va mustaqil fikrlaydi-gan, „XXI asr — intellektual asr“ning faol ishtirokchisi bo‘lganmutaxassis tayyorlashga erishiladi.

Ma’lumki, kishining kamoloti yuksak intellektual salohiya-tini boyitishga bog‘liq bo‘ladi va shu asosda buyuk maqsadlar sariintiladi, jamiyat hamda davlatga foydasi tegib yashaydi, natijadauning hayot mazmuni shakllanadi. Shaxs kamoloti ma’naviyyetuk, barkamol avlodni shakllantirish bilan uzviy bog‘liq holdaamalga oshiriladi va bunday jarayon u yashab turgan ijtimoiymuhit hamda unga mos tarbiya bilan belgilanadi. Bunda yoshla-rimizning dunyoqarashini quyidagicha shakllantirish maqsadgamuvofiq bo‘ladi, ya’ni o‘tmishimiz buyuk ekan, ma’naviyatimizildizlari nihoyatda chuqur bo‘lib, u 3000 yillik tarixga ega ekan,bugun o‘z intellektual salohiyatingizni yuksaltirishga keng imko-niyatlar yaratilgan ekan, endi biz ularga xos va mos avlod bo‘-lishimiz uchun nima ishlar qilishmiz kerak?

Albatta, bu borada ota-bobolarimizning bizga qoldirgan bu-yuk merosini avaylab, asrab, boyitib, kelajak avlodga yetkazishnio‘ylashimiz kerak va bunda bugungi mavjud imkoniyatlardanunumli foydalanmog‘imiz lozim. Ana shundagina o‘tmish ajdod-larimizga munosib va bugungi imkoniyatni qadrlay oladigansavodli farzand bo‘la olamiz. Bu esa o‘tmish ajdodlarimiz xoti-

52

rasiga chuqur hurmat bo‘lib, u „ertaga“ jamiyatimiz taraqqi-yotiga ta’sir etuvchi mustahkam poydevor bo‘ladi. Unga ko‘raodam bolasi poklik va halollik mezonlariga asosan yashashi kerak.

„Poklik“ deganda yeyish, ichish, kiyinish va yurish-turishdainsoniylikni saqlash, „Halollik“ deganda esa oqilona umr kechi-rish tushunilgan.

Demak, buyuk bobolarmizning o‘lmas merosi bugungi yosh-larning ma’naviy tarbiyasida va ayniqsa, ularning milliy dunyo-qarashi kengayishida bitmas-tuganmas xazinadir. Ularni ibrat-namuna qilib ko‘rsatish orqali yoshlar ongida quyidagi insonpar-varlik fazilatlari yanada yuksaladi:

— mardlik;— botirlik;— pahlavonlik;— mehnatsevarlik;— kattalarga hurmat va kichiklarga izzatda bo‘lishlik;— do‘stlik va muhabbat tuyg‘ulariga sadoqatli bo‘lishlik.Shu sababli ham bugungi yoshlarimiz dunyoqarashini shakl-

lantirish va yuksaltirishda ular ongiga millat, ona tuproq, ona-Vatan, xalq va uning tarixiy ildizlari asosidagi boy milliy-ma’-naviy merosimiz haqidagi ma’lumotlarni ta’lim-tarbiyaning bar-cha jabhalarida singdirib borishimiz lozim.

Shuning bilan birga yoshlar ongida millat, milliy axloq,milliy g‘urur, milliy tarbiya, milliy salohiyat, Vatan tuyg‘usi,Vatan qayg‘usi, Vatan sog‘inchi va shu kabi tushunchalarnisingdirib borish ham ularning milliy dunyoqarashini kengay-tirishga asosiy omillardan biri bo‘lishligi, shubhasiz. Bunda insonkamoloti uchun milliy tarbiyamizga xos bo‘lgan mehr-oqibat,hurmat-izzat, muruvvat, or-nomus, bag‘rikenglik va shu kabi-lardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Demak, milliy xususiyatlarimizga mos tarbiyani olgan vaolayotgan yoshlarimiz muntazam ravishda kamol topib borave-radi hamda ularning dunyoqarashi ham unga mos ravishda yuk-salib boradi.

Umuman olganda, barkamol avlodni tarbiyalash o‘ziningma’naviy-ma’rifiy, tashkiliy-uslubiy, ijtimoiy-iqtisodiy jihatlari

53

bilan murakkab va mas’uliyatli dinamik jarayondir. Biz bu ja-rayonni amalga oshirish ketma-ketligini quyidagicha ifodalashnilozim topdik:

— taraqqiyotning o‘zbek modeli (O‘zbekiston ijtimoiy-iqti-sodiy rivojlanishining beshta tamoyili, ya’ni jamiyatni isloh qi-lishning beshta tamoyili);

— barkamol avlod orzusi va unga erishmoq yo‘li;— orzuga erishishda barkamol avlod vazifalari va burchlari;— orzuga erishishda uzluksiz ta’lim tizimi o‘rni va roli;— orzuni ro‘yobga chiqarishda zaruriy uzluksiz ta’lim tarkibi— kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish bos-

qichlari.Barkamol avlod tarbiyasining bu qayd etilgan ketma-ketli-

giga O‘zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining beshta tamo-yili asos qilib olingan bo‘lib, barkamol avlodning amaliy faoli-yatgacha bo‘lgan jarayonini o‘z ichiga olgan va o‘z xususiyatigako‘ra barkamol avlod tarbiyasiga kompleks yondashuvdir.

1.7. Ta’lim tizimida o‘quvchilarning intållåktualimkoniyatlarini rivojlantirish

Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida uning globalla-shuv jarayoni kåchmoqda. Bu esa, ta’lim mazmuni fan va ishlabchiqarish talablariga mos kålishi zarurligini taqozo etadi. Ta’limmazmunining fan va ishlab chiqarish talablariga mos kålishimåhnat bozori va jamiyat madaniy hayotining barqarorlashuvinita’minlaydi, uning kadrlarga bo‘lgan ehtiyojini qondiradi. Bular-ning barchasi pirovard natijada jamiyatning asosiy muammo-larini yåchishga ko‘maklashadi. Fan va ishlab chqarish sohalari-ning samarali faoliyat ko‘rsatishiga imkoniyat båradi.

Yurtboshimiz I. A. Karimov ta’biri bilan aytganda, „Biz ri-vojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan zamonaviy davlatqurish yo‘liga qadam qo‘yib, kuchli davlatdan kuchli fuqarolikjamiyati sari izchillik bilan o‘tishni ta’minlar ekanmiz, faqatmilliy va umumbashariy qadriyatlar uyg‘unligi zaruratini tårananglaydigan, zamonaviy bilimlarni, intållåktual salohiyat va

54

ilg‘or tåxnologiyalarni egallagan insonlargina o‘z oldimizgaqo‘ygan stratågik taraqqiyot maqsadlariga erishishi mumkinekanini hamisha o‘zimizga yaxshi tasavvur etib kålmoqdamiz“.1

Mustaqillikimiz sharofati bilan ta’lim tizimi tubdan yangi-landi va bu o‘quvchilarning intållåktual faoliyat ko‘rsatish ko‘la-mini kångaytirishni taqozo etmoqda. Chunki O‘zbåkiston jami-yatida aqliy måhnatning mavqåyi kåskin oshmoqda. Shuninguchun ham o‘quvchilarni ijtimoiylashtirish va kasb-hunarga yo‘l-lash jarayonida ularga nazariy, tåxnik va umummadaniy bilim-larni o‘zaro mutanosiblikda taqdim etish zaruriyati vujudga kål-moqda. O‘quv munozarasi o‘quvchilar bilish faoliyati dinami-kasini tavsiflovchi jarayon sifatida muhim pådagogik ahamiyatgaega. Ma’lumki, o‘quvchilarining fikrlari ko‘proq erkin va barqa-ror bo‘ladi. Ular o‘zlarining ishchanlik qobiliyatlarini ta’minlay-digan darajada axborotlarni qabul qilish imkoniyatlariga egadirlar.Shuningdek, moddiy borliq manzarasini ifodalovchi ilmiy haqi-qatlarni bilishga intiladilar. Atrofdagilar, sinfdoshlari, tångdosh-lari bilan ko‘proq muloqotga kirishishga harakat qiladilar. Ulardama’naviyat, bilishga oid ehtiyojlar tarkib topa boshlaydi. Bu esa,o‘quv munozarasiga kirishish uchun qulay imkoniyatlarni ta’-minlaydi. Natijada o‘quvchilarning tafakkuri rivojlanadi. Ular o‘zfaoliyatlari va xulq-atvorlarini mustaqil boshqarishga harakatqiladilar. Shuning uchun ham boshlang‘ich sinf o‘quvchilario‘quv munozarasiga kirishishga tayyor bo‘ladilar. O‘qituvchio‘quvchilardagi bunday holatni aniq hisobga olgan holda o‘quvmunozarasi mavzularini tanlashi lozim.

O‘quv munozarasini tashkil etishda o‘quvchilarning ko‘ta-rinki tarzdagi bilish-qiziqishlari munozara jarayonining asosisifatida xizmat qiladi. Bu davrda o‘quvchilar axloqiy jihatdanmukammallashish bosqichiga kiradilar. Ular o‘zlari uchun mu-him qarorlar qabul qilishga harakat qiladilar. O‘z faoliyat soha-

1 Pråzidånt I. A. Karimovning „Yuksak bilimli va intållåktual rivoj-langan avlodni tarbiyalash — mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish vamodårnizatsiya qilishning eng muhim sharti“ mavzusidagi Xalqaro kon-fårånsiyada so‘zlagan nutqidan. — Toshkånt, 2012- yil, 17- fåvral.

55

larini erkin tanlashga intiladilar, bu esa, 8 — 10 yoshli o‘quv-chilarning muhim sifatlaridan biridir. Bu davrda o‘quvchilar ru-hiy jihatdan barqaror, intånsiv tarzda rivojlanish pallasiga kira-dilar. Ular o‘zlari kuzatgan hodisa va jarayonlarni, alohida maq-sadga yo‘naltirilgan tahlillarni amalga oshiradilar va asosiy, yå-takchi holatni ajrata oladilar. Bu yoshdagi o‘quvchilar obrazli-ko‘rgazmali tafakkurdan aniq, ilmiy fikrlashga o‘tadilar. Shu bi-lan bir qatorda, ularning tasavvurlari ham bosqichma-bosqichkångayib boradi. Bu tasavvurlar sinfdan sinfga o‘tgan sari oydin-lashadi va barqarorlashadi, o‘quvchilar asta-såkin o‘z harakat-larini bohqarish ko‘nikmalarini egallay boshlaydilar. Ularga uzoqdavom etadigan, qiziquvchanlik, ko‘tarinkilik, quvonchlargaboy kayfiyat xosdir. Ba’zi o‘quvchilarda esa, salbiy holatlar hamkuzatiladi. Bunday salbiy holatlar ular bilan o‘tkaziladigan mu-loqot jarayonlariga va dunyoqarashiga ta’sir ko‘rsatadi. Bundayo‘quvchilarda asta-såkin nåkbinlikdan uzoqlashish kayfiyati vu-judga kåladi. Shu bilan bir qatorda, boshlang‘ich sinf o‘quv-chilarida o‘zlarining ehtiyojlari bilan imkoniyatlari orasidagitafovutlarni anglab yåtmaslik holati kuzatiladi. Ular aksariyathollarda o‘zlari haqidagi fikrlarni to‘g‘ri qabul qila olmaydilar,ularda o‘z faoliyatlarini tanqidiy baholash ko‘nikmasi yåtarlichashakllanmaganligi namoyon bo‘ladi. Natijada ularda „Ko‘pchilikmåni yomon ko‘radi“, „Ular många e’tiborsiz“ dågan tasavvurhosil bo‘ladi. Bunday toifadagi o‘quvchilar asta-såkin o‘z sinf-doshlari, tångdoshlari, hatto kattalarning fikrlari bilan ham hi-soblashmay qo‘yadilar. Natijada ular o‘quv munozarasi jara-yonida o‘z guruhdoshlariga nisbatan noxayrixohlik bilan yonda-shadilar, ularning fikrlari bilan hisoblashmasdan, o‘z fikrlariniustun qo‘yishga harakat qiladilar. Bunda o‘qituvchi odil hakamsifatida ish tutishi lozim. Bunday jarayon o‘quvchilarda, ko‘pin-cha, muloqot vaqtida yuzaga keladi va buni muvaffaqiyatli tarzdaamalga oshirish natijasida quyidagilar ta’minlanadi:

— o‘quv munozarasini tashkil etishda psixologik-pådagogikomillarga tayanish natijasida o‘quvchilarning ongi, tashqi olamgamunosabati, xulq-atvori tarkib topadi. O‘quvchining o‘ziga xosshaxs sifatida shakllanish jarayoni va faoliyati jadallashadi, o‘zini

56

ijtimoiy-madaniy jihatdan subyåkt sifatida namoyon qilish im-koniyati kångayadi;

— o‘quv munozarasi o‘quvchining ongi, dunyoqarashi vafaoliyatini rivojlantiruvchi muhim pådagogik omil sifatidanamoyon bo‘ladi. Shu bilan bir qatorda, o‘quv munozarasi engzarur o‘quv va ijtimoiy-madaniy ko‘nikmalarni jadal o‘zlash-tirishga ko‘maklashadi.

Shuning uchun ham, birinchi navbatda, o‘quv munozara-sining mavzulari, uning tavsifi, axborotlarning yo‘nalishi, ham-korlikdagi o‘quv faoliyati tavsifi va o‘quvchilarni intållåktual,ma’naviy, axloqiy rivojlantirish imkoniyatlarini aniq bålgilabolish lozim. O‘quv munozarasi jarayonida bilimlar va g‘oyalarniayirboshlash imkoniyati kångayadi.

O‘quv munozarasi jarayonida o‘quvchilarni ijtimoiy jihat-dan rivojlantirishga yo‘naltirilgan vaziyatlar, o‘z fikrlari, hara-katlari, qarorlarining haqqoniyligini asoslashga sharoit yaratiladi.O‘quv munozaralarini tizimli tarzda tashkil etish natijasidao‘quvchilar o‘quv jarayoniga ongli ravishda yondasha boshlay-dilar, bilimlarni mustahkamlab, ko‘proq axborotlarni egallashgaintiladilar. Jamiyatdagi turli muammolarni bilish va ular haqidafikr-mulohaza yuritishga harakat qiladilar. Ularda bilish va mu-loqot jarayonlarida mustaqil chiqishlar qilish, o‘z fikrlari bilano‘rtoqlashish, turli vaziyatlardan xulosalar chiqarish, o‘z bilim-larini tasniflash, guruhlash, sinfdoshlari va tångdoshlariga tåz-tåz savollar bilan murojaat qilish, turli axborotlarni va xohish-istaklarni muhokama hilish istagi kuchayadi. Ma’lumki, muno-zara jarayoni o‘quvchilarda o‘quv jarayoniga nisbatan kuchliehtiyoj va intilish hosil qilishi lozim.

Ular bilish jarayoniga nisbatan fikriy-qadriyatli munosa-batda bo‘lishlari talab etiladi. Ularning fikrlari, dunyoqarashlariasta-såkin qadriyat darajasiga ko‘tariladi. Bu esa, o‘quvchilardaijobiy xulq-atvorni barqarorlashtiradi. Ular tizimli tarzda ijtimoiyqadriyatlar, ularning mohiyatini anglashga erishadilar. Bu o‘quv-chilarni ijtimoiy hayotga tayyorlashga ko‘maklashadi.

O‘quv munozarasi jarayonida o‘quvchilar o‘z fikrlari, qa-rashlari, nuqtayi nazarlari, orzu-istaklari bilan o‘rtoqlashadilar.

57

Shu tariqa o‘quv munozarasi ko‘proq shaxsga yo‘naltirilganta’lim jarayoni sifatida namoyon bo‘ladi. O‘quvchilar bu jara-yonning shunchaki ishtirokchilari emas, balki tång huquqlisubyåktlari sifatida o‘quv-biluv faoliyatiga kirishadilar. Ularda o‘ztångdoshlari bilan izchil muloqot o‘rnatish ehtiyoji qaror topa-di. Bu jarayonda o‘quvchilar o‘zaro hamkorlikda ilmiy haqi-qatlarni tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shuningdåk,o‘qituvchi bilan o‘quvchilar orasida hamkorlik qilish uchun qu-lay sharoyt va pådagogik vaziyat vujudga kåladi. Bu esa o‘quv-chilarga mavjud voqålikni o‘qituvchi rahbarligida to‘liq idroketish uchun sharoit yaratadi. O‘quv jarayonida o‘z-o‘zini na-moyon qilish barqaror shaxsiy ehtiyoj sifatida ifodalanadi. Buo‘quvchining tanlovi va xulq-atvori bilan bog‘liq tarzda vujudgakåladi. O‘quv munozarasi davomida o‘quvchilarda faollik, hara-katchanlik kabi sifatlar tarkib topadi. Bunday o‘quvchilar toli-qishlariga qaramasdan, munozara jarayonida faol ishtirok etishgaehtiyoj såzadilar. Shu bilan bir qatorda, o‘quv munozarasio‘quvchilarda o‘z xulq-atvorlarini nazorat qilish va asosiy mav-zudan chalg‘imaslik sifatlarini ham tarkib toptiradi. Ularda o‘zg‘oyalarini tatbiq qilish, nuqtayi nazarlarini bayon etish vashåriklarini uning haqqoniyligiga ishontirish istagi kuchayadi.Ular o‘z diqqat-e’tiborlarini muhokama qilinayotgan muammo-ga ko‘proq jalb etishga harakat qiladilar. Shu bilan bir qatorda,bu jarayonga o‘zlarining maqsadlari, mayllari, qiziqishlarinimujassamlashtirishga intiladilar. Shu tariqa ularda xohishlar ti-zimi vujudga kåladi. Ular barqaror maqsadlarga erishishga hara-kat qiladilar.

O‘quvchilarda o‘quv munozarasiga kirisha olish ko‘nikmasiyuqori darajasi quyidagilarda namoyon bo‘ladi. Bunday o‘quv-chilar guruh a’zolari bilan osongina til topisha oladilar. Ularningyuqori darajada intållåktual rivojlanganligi tufayli, turli muam-molarning muhokamasi yångil kåchadi. Ular nafaqat muhoka-maning turli usul va vaziyatlarini yångil o‘zlashtira oladilar, balkio‘zlari ham yangi usullarni ishlab chiqib, munozara jarayo-nining samarali kåchishini ta’minlaydilar. Bunday o‘quvchilarmunozara natijalarini bashorat qila oladilar. Ular munozara

58

jarayoniga har tomonlama chuqur qiziqish bilan kirishadilar. Bujarayon ular uchun fikr almashinish, o‘zligini namoyon qilishva g‘oyalarini ommalashtirish vositasidir. Munozara jarayonidaular hissiy, ijodiy erkinlikka erishadilar. Faol axborot alma-shinish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu jarayonda shåriklarningo‘zaro ta’siri, ularning xulq-atvorini ijobiy jihatdan o‘zgarti-rishga ko‘maklashadi. O‘quv munozarasi jarayonida kuzatuv-chanlik shåriklarining xayollari, kayfiyatlarini his etish imko-nini båradi. Bu jarayonda o‘quvchilarning hayotiy prinsiðlari qa-ror topadi. Munozara jarayonida vujudga kåltirilgan erkin tanlovvaziyati o‘quvchilar xulq-atvorining erkin, ularning tanlovigaasoslangan holda tarkib topishiga imkon båradi. Jamoaviy tarzdatashkil etilgan o‘quv munozarasi har bir o‘quvchiga o‘z fikrinichuqur o‘ylagan holda bayon qilish, dalillar yordamida asos-lash, isbotlash, o‘z guruhdoshlarini ishontirish imkonini båradi.Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarning shaxsiy tajribalarini oshiradiva fikrlash doiralarini kångaytiradi.

Aksariyat o‘quvchilarda o‘z faoliyatini bir xilda baholashko‘nikmasi mavjud. O‘quvchilar o‘zlarining imkoniyatlari, qo-biliyatlarini aniq hisobga ola biladilar. Bu esa ularda muvaffa-qiyatlarini mustahkamlash, o‘z kuchlariga ishonish hamda hara-katlarini barqarorlashtirish imkonini båradi. O‘quv munozarasijarayonida jamoa bo‘lib ishlash, guruhdoshlariga ko‘maklashish,shaxsiy mas’ullik, nafaqat o‘zining shaxsiy, balki guruhdoshla-rining muvaffaqiyatlari uchun ham kurashish tuygusi, hamkor-lik istaklari vujudga kåladi. Ma’lumki, dunyoqarash odamlarniham birlashtirishi, ham bir-birlaridan ajratishi mumkin. Dun-yoqarash asosida kishilar orasida bir-birlarini tushunish, hur-mat, o‘zaro yordam kayfiyati vujudga kåladi. Shuning uchunham o‘quvchilarda o‘zaro hamjihatlikka asoslangan insonparvardunyoqarashni shakllantirish nihoyatda zarurdir. O‘quvchilarorasida hamjihatlikni vujudga kåltirish uchun ta’lim jarayonidao‘quv munozarasidan unumli foydalanish maqsadga muvofiqdir.Shuning uchun ham o‘quv munozarasi va suhbat turli ta’limiytopshiriqlarni bajarishda o‘quv jarayonining tarkibiy qismi sifa-tida xizmat qilishi kårak. O‘quv munozarasi davomida ta’lim-

59

tarbiya nafaqat o‘qituvchining, balki o‘quvchilarning ham birga-likdagi umumiy faoliyatidir. O‘quvchilar hamda o‘qituvchi, gar-chand ularning maqsadlari turli-tuman bo‘lsa-da, munozara ja-rayonida birdåk ishtirok etadilar. O‘qituvchi uchun har bir o‘quv-chi munozara jarayonining subyåkti bo‘lib, u ishtirokchilarniijodiy hamkorlikka undaydi. Agar o‘quvchilar hamkorlikda hara-kat qilsalar, o‘quv jarayonining natijasi kafolatlanadi.

O‘quv munozarasi ta’limning guruhli, intårfaol jarayonidir.Bu jarayonda munozara qilish, imitatsion o‘yinlar tashkil etishva rollarni bajarish imkoniyati kångayadi. Bular orasida o‘quvmunozarasi eng sårmahsul måtod hisoblanadi. Bu jarayondamuayyan muammoga oid ko‘plab savollarni bayon qilish vaularni tahlil etish imkoniyati vujudga kåladi. Masalan: bahs,polåmika, dåbat hamda disput kabilar.

Bahs dåganda, ko‘pincha, shaxslararo qarama-qarshiliklarva ularni yåchishga intilish jarayoni tushuniladi.

Polåmika esa, qarama-qarshi tomonlar g‘oyalarining to‘q-nashuvidir.

Dåbat — muayyan yig‘ilishlarda qarorlar qabul qilish, fikr-lar almashish jarayoni hisoblanadi.

Disput — bahslashish, muammoni oydinlashtirish va hukmchiqarishdan iborat jarayondir.

Disput ochiq munozara hamdir. O‘quv jarayonida munozaramåtodini qo‘llash muammoli ta’lim uchun kång imkoniyatlaryaratadi. Bu jarayonda o‘quv dasturi matåriallarini o‘zlashtirishsamaradorligi ortadi. Agar o‘quvchilar an’anaviy ta’lim jarayo-nida o‘qituvchilar hamda darsliklardan tayyor bilimlarni olsalarva ulardan bilish vazifalarini yåchish talab etilsa, o‘quv muno-zarasi davomida muayyan bilimlarni egallash uchun mustaqilizlanadilar va fikrlaydilar. O‘quv munozarasi jarayonida o‘quv-chilarda muayyan o‘quv prådmåtiga oid maxsus bilim va ko‘nik-malar shakllanadi. Agar darsda o‘quv mavzusi bilan bog‘liq holdamuayyan muammoni yåchish zaruriyati vujudga kålsa, o‘quv mu-nozarasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. O‘quv munoza-rasi asosida tashkil etilgan ta’lim jarayonida o‘quvchilar ijtimoiyhamda ilmiy muammolarni yåchishga safarbar etilishlari lozim.

60

Munozara va disput darslarining maromi va tarkibini bålgi-lash uchun pådagogik jarayonni chuqur tahlil etish lozim. Buo‘rinda o‘qituvchining chamalash mahorati muhim ahamiyatgaega. Har bir o‘quv prådmåti doirasida munozara darslari haddantashqari tig‘iz bo‘lmasligi kårak. Chunki barcha o‘quv mavzularimunozarali emas. Buning uchun muammoli, munozara qilishuchun qulay bo‘lgan o‘quv mavzularini tanlab ola bilishi lozim.Har bir o‘quv prådmåti tarkibida o‘quvchilarni munozaragaundovchi mavzular mavjud. Yangi mavzu o‘tilgandan kåyinushbu yo‘nalishdagi bilimlar va ko‘nikmalarning shaxs va ja-miyat hayotida qanday o‘rin egallashi haqida batafsil munozaraqilish maqsadga muvofiqdir. Agar shunday tarzdagi munozaralartashkil etilmasa, o‘quv jarayonining samaradorlik darajasi pastbo‘lishi bilan bir qatorda, o‘quvchilarni ijtimoiy hayotga tay-yorlash, ularda mustaqil va tanqidiy fikrlashni rivojlantirish im-koniyatlari ham chåklanadi. Bunday muhokamalar suhbat vaerkin munozara tarzida ham amalga oshirilishi mumkin.

Bunday sharoitda o‘qituvchi munozaraning quruq bahsdaniborat bo‘lib qolmasligi uchun barcha pådagogik chora-tadbir-larni qo‘llashi lozim. O‘qituvchi va o‘quvchilar ham munozarajarayonining samarali kåchishi uchun tug‘ilgan savollarga aniqjavob qaytarish imkonini båradigan birinchi darajali manbalarva adabiyotlar bilan tanishgan bo‘lishlari kårak. Munozaralardao‘quvchilar turli g‘oyalar va yondashuvlarning tarafdorlari sifa-tida namoyon bo‘ladilar. O‘quv munozarasining dastlabki bosqi-chidan boshlab o‘qituvchi jarayon samaradorligini ta’minlashgaintilishi kårak. O‘quv munozarasining samarali kåchishi uchuno‘qituvchi quyidagi talablarga rioya etishi zarur:

— munozara holatini vujudga kåltiradigan savollar ijtimoiypådagogik jihatdan dolzarb, didaktik jihatdan o‘quvchilargaqiziqarli bo‘lishi;

— ta’lim mazmuniga mos kålishi;— kång ko‘lamli ilmiy-tåxnikaviy, jamoatchilik salohiyatiga

ega bo‘lishi;— muntazam aqliy faoliyat ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘-

lishi;

61

— u nafaqat o‘z fanini, balki yondosh o‘quv fanlarini hambilishi;

— o‘quv fani mazmunini davrning dolzarb muammolari bi-lan bog‘lay olishi;

— fan, tåxnika va tåxnologiyalar sohasida yaratilgan yangikashfiyotlardan xabardor bo‘lishi va h. k.

O‘quv munozarasining samarali kåchishida o‘qituvchiningnutqi, muloqot madaniyati alohida ahamiyatga ega. Shunga ko‘rao‘qituvchining nutqi badiiy, ilmiy, aniq hissiyotlarga to‘la, ta’-sirchan, sinfda hissiy-axloqiy vaziyatni vujudga kåltirish imkoni-yatiga ega bo‘lishi lozim. Shu bilan bir katorda, o‘qituvchiningnutqi ma’lumotlarga boy, o‘quvchilarning bilimlarini o‘zlashti-rishlari uchun foydali bo‘lishi talab etiladi. O‘quv munozarasidavomida o‘quvchilarning bir-birlariga nisbatan o‘zaro to‘g‘ri vamadaniy munosabatda bo‘lishlarini ta’minlash alohida ahami-yatga ega. O‘quv munozarasi jarayonida vujudga kålgan qarama-qarshiliklar esa, tarbiyaviy maqsadlarning takomillashuviga ko‘-maklashadi. O‘quvchilar munozara jarayonida sinfdoshlari bilanmunosabatlarini qayta qurish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Ularhamkorlikdagi o‘quv faoliyati jarayonida chidamli, e’tiborli bo‘-lish, muloqotga kirishish, o‘z kamchiliklarini ko‘ra olish, ularnibartaraf etish ko‘nikmalarini egallaydilar.

Shunga ko‘ra, o‘qituvchining munozara jarayonidagi faoli-yatiga bir qator talablar qo‘yiladi. Bunday talablarga rioya qilishnatijasida munozara jarayonida o‘zaro hamkorlikka asoslanganholda kutilgan natija qo‘lga kiritiladi.

O‘quv munozarasi jarayonida, birinchi navbatda, o‘quv-chilarning intållåktual faolligi ta’minlanadi. Axborotlarni qabulqilib olish va o‘zaro almashinish, farazlarning o‘zaro siljishi,subyåktdan subyåktga qarab harakatlanishi, har bir o‘quvchidashaxsiy nuqtayi nazarning shakllanishi, o‘rtaga tashlangan mu-ammoning muhokama qilinishi, shuningdåk, o‘quvchilarningxulq-atvorida ham faollik vujudga kåladi, shåriklar va ishtirok-chilar bilan muloqot muammosi orasida aloqadorlik ta’minlanadi.Buning natijasida tashabbuskorlik hamda aniq yo‘nalish olishsohasidagi kamchiliklar bartaraf etiladi.

62

O‘quv munozarasi jarayonida nafaqat bilimlar va axborotlaralmashinuvi ta’minlanadi, balki o‘quv-biluv mayllari, o‘zaronazorat, o‘z-o‘zini namoyon qilish ehtiyoji hamda o‘zaro do‘s-tona munosabatlar qaror topadi. O‘qituvchi esa bu jarayondashaxslararo munosabatlarni tarkib toptirish imkoniyatiga egabo‘ladi. O‘quvchilarni yangi guruhlarga biriktirish va bir guruh-dan ikki yoki uchta kichik guruhlarni tashkil etishga erishiladi.O‘quv munozarasi jarayonida o‘quvchilarda o‘qish, o‘rganishganisbatan kuchli mayllar hosil bo‘ladi, aqliy måhnatga nisbatanishtiyoq uyg‘onadi. O‘quvchilar munozara jarayonida o‘z nuqtayinazarlarini muvofiqlashtira olmagan taqdirdagina o‘qituvchigamurojaat qiladilar.

Savol va topshiriqlar

1. Barkamol inson deganda nimani tushunasiz?2. I. A. Karimov ma’naviyat tushunchasiga qanday izoh bergan?3. Milliy tarbiyaning tarixi va bugungi kuni haqida fikringiz.4. Tarbiya haqidagi hikmatli so‘zlardan misollar keltiring.5. Milliy tarbiya deganda nimani tushunasiz?6. Qadriyat va ma’naviy qadriyat deganda nimani tushunasiz?7. Intellekt deganda nimani tushunasiz?8. Dunyoqarash nima?

63

II BOB. JAMOA. JAMOANI TASHKILETISH METODIKASI

2.1. Jamoada shaxsni tarbiyalash

Jamoa (lotincha „komandus“ so‘zining tarjimasi bo‘lib, yi-g‘ilma, omma, birgalikdagi majlis, birlashma, guruh ma’nolariniberadi) bir necha a’zo (kishi)lardan iborat bo‘lib, ijtimoiy aha-miyatga ega, umumiy maqsad asosida tashkil topgan guruhdemakdir. Zamonaviy talqinda „jamoa“ tushunchasi ikki xilma’noda ishlatiladi. Birinchidan, jamoa deganda bir nechakishilarning muayyan maqsad yo‘lida birlashuvidan iborat tash-kiliy guruhi tushuniladi (masalan, ishlab chiqarish jamoasi,zavod jamoasi, o‘quv yurti jamoasi, xo‘jalik jamoasi va hokazo).Ikkinchidan, jamoa deganda yuqori darajada uyushtirilgan guruhtushuniladi. Chunonchi, o‘quvchilar jamoasi yuqori darajadauyushtirilgan birlashma hisoblanadi. O‘quvchilar jamoasi o‘zigaxoslik kasb etuvchi muhim belgilarga ega. Quyida jamoa va uningxususiyatlari (belgilari) borasida so‘z yuritamiz.

Jamoa ijtimoiy jamiyatning bir qismi hisoblanadi, undaijtimoiy hayot va kishilik munosabatlarining barcha me’yorlario‘z ifodasini topadi. Zero, jamoa jamiyatdagi mavjud munosa-batlar tizimida namoyon bo‘lar ekan, jamoa va ijtimoiy jamiyatmaqsadi, intilishida o‘zaro birlik, uzviylik, aloqadorlik yuzagakeladi. Shu bois jamoa hayotining aniq (yagona) maqsadga qa-ratilganligi va ijtimoiy-g‘oyaviy xususiyat kasb etishi uning ye-takchi belgisi sanaladi. Har bir jamoa boshqa jamoalar bilanuzviy aloqadorlikda mavjud bo‘ladi. Muayyan jamoaning har bira’zosi jamiyat ijtimoiy faoliyatini tashkil etish jarayonida o‘zjamoasi bilan birgalikda ishtirok etadi. Jamoa a’zolarining inti-lishlarini tushunish, jamoa oldiga qo‘yilgan maqsad mohiyatinichuqur his etish hamda uning shaxsni shakllantirishdagi o‘rniva rolini to‘g‘ri baholay olish jamoa a’zolarining umumiy vaxususiy (shaxsiy) maqsad, qiziqishi, ehtiyoj va faoliyatlari o‘r-tasidagi birlikni namoyon etadi hamda jamoaning bo‘linishigayo‘l qo‘ymaydi.

64

Har bir jamoa o‘z-o‘zini boshqarish organiga ega va umumiyjamoaning uzviy qismi sanaladi. Shuningdek, u maqsadningbirligi va tashkil qilish xususiyatlari orqali umummilliy jamoabilan bog‘lanadi. Ijtimoiy jamiyat ehtiyojini qondirishga yo‘nal-tirilgan birgalikdagi faoliyat jamoaning navbatdagi muhim xusu-siyatidir. Jamoa faoliyatining ijtimoiy-g‘oyaviy yo‘nalishi hamjamoaning faoliyati mazmunida o‘z aksini topishi muhim ahami-yatga ega. Jamoa xususiyatini aniqlashda kishilar guruhining ya-gona ijtimoiy tizimini o‘rnata olishdagi usuli, ya’ni jamoanitashkil qilish usuli ham muhim hisoblandi. Birgalikdagi faoliyatumumjamiyat ishi uchun mas’uliyat hissini uyg‘ota borib, jamoaa’zolarini bir-biriga yaqinlashtiradi, a’zolarda jamoaga mansublikhissining paydo bo‘lishiga ko‘maklashadi, jamoa bilan munosa-batda bo‘lish ehtiyojini oshiradi. Jamoa a’zolari orasida o‘zarohissiy birlik (bir-birini yoqtirish hissi) yuzaga keladi. Ushbumunosabat, ko‘pincha, o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi. Jamoa a’zola-ri o‘rtasidagi ruhiy birlik mazmuni ular orasida hosil bo‘lganishchanlik faoliyatining xarakteriga bevosita bog‘liqdir. Jamoaningrasmiy (ishchanlik) va norasmiy (hissiy) tuzilishini bir-biridanfarqlash lozim.

Jamoaning rasmiy tuzilishi deganda jamoa faoliyatining turliko‘rinishlarini amalga oshirish uchun zarur bo‘ladigan tashkiliyjihatlari ko‘zda tutiladi. Mazkur jihat bir tomondan jamoa a’zo-lari o‘rtasida yuzaga kelgan ishchanlik munosabati mazmuniniifoda etsa, ikkinchi tomondan, rahbarlik vazifasini bajaruvchishaxslar tomonidan jamoa a’zolarining xatti-harakatlari va inti-lishlarini muvofiqlashtirish yo‘lida tashkil etilayotgan boshqaruvfaoliyati mohiyatini yoritishga xizmat qiladi. Norasmiy tuzilmajamoaning barcha a’zolari o‘rtasidagi shaxslararo ma’naviy-ru-hiy munosabatlarning umumiy tizimi va mikroguruhni tashkilqiluvchi ayrim a’zolar o‘rtasidagi tanlash munosabatlari maz-munini ifodalaydi. Jamoaning har bir a’zosi mavjud munosa-batlar tizimida u yoki bu o‘rinni egallaydi. O‘quvchining jamoa-dagi o‘rni uning shaxs sifatida shakllanishi va kamolotga eri-shishiga muhim ta’sir ko‘rsatadi. Maktab yoki sinfdagi rasmiy vanorasmiy tuzilmalar bir-biriga muvofiq bo‘lganda, jamoaning

65

rasmiy yetakchilari norasmiy munosabatlar tizimida ko‘zga ko‘-ringan o‘rinni egallagan holdagina u chinakam jamoa bo‘la oladi.Shuningdek, norasmiy guruhlar (mikroguruhlar) umumjamoaijtimoiy manfatlari uchun kurashuvchi guruhlar bo‘lgandaginajamoa o‘zini chinakam jamoa tarzida namoyon etishi mumkin.Maktab jamoasi tarkibida eng barqaror bo‘g‘in — bu muayyansinflar negizida shakllangan jamoalar sanaladi. Sinf jamoasitarkibida o‘quvchilar tomonidan amalga oshiriluvchi asosiy fao-liyat o‘qish hisoblanadi. Aynan sinf jamoasida shaxslararo aloqava munosabatlar tarkib topadi. Shuningdek, sinflar jamoalarinegizida maktab jamoasi shakllanadi. Maktab jamoasi ikkimuhim bo‘g‘in — o‘qituvchilar jamoasi hamda o‘quvchilar ja-moasi asosida tarkib topadi. O‘quv yurtlari jamoasi tarkibidao‘quvchilar jamoasi asosiy qismni tashkil etadi.

O‘quvchilar jamoasi — bu ijtimoiy ahvoli, shuningdek, say-lov organlari oldidagi umumiy javobgarlik, barcha a’zolarninghuquq va burchlari tengligi asosidagi o‘zaro birlikka ega o‘quv-chilar guruhidir. Shaxsni shakllantirishda jamoaning yetakchi rolo‘ynashi to‘g‘risidagi fikrlar pedagogika fanining ilk rivojlanishdavrlaridayoq bildirilgan. Jamoada uning a’zolari o‘rtasidagi mu-nosabatning alohida shakli yuzaga keladi, bu esa shaxsning jamoabilan birgalikda rivojlanishini ta’minlaydi. Lekin har qanday gu-ruhni ham jamoa deb hisoblab bo‘lmaydi. Jamoa bir qator bel-gilarga egadirki, mazkur belgilar jamoani kishilarning yetarlidarajada uyushgan har qanday guruhidan ajratib turadi. Jamoanitashkil etish metodikasi oxirgi kunda ancha to‘liq va mukammalishlab chiqilgan. Bu metodikaning umumiy asoslari pedagogikakursida bayon etilgan jamoa va jamoada shaxsni tarbiyalash na-zariyasiga tayanadi. Jamoaning rivojlanish darajasini aniqlashdao‘quvchilarning faqat sinfdan tashqari faoliyatida namoyon bo‘-ladigan munosabatlarini tahlil etish bilangina cheklanib bo‘l-maydi. Jamoada shaxsni yakka tartibda tarbiyalashdan maqsadmaktab o‘quvchisini o‘z-o‘zini tarbiyalashga jalb etish, unitegishli malaka va ko‘nikmalar bilan qurollantirishdan iboratdir.Tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishga bo‘yni yor bermaydigan tarbiyasiqiyin bolalar — bu, albatta, yomon o‘zlashtiruvchilar emas.

66

Zamonaviy sinf rahbari o‘quvchilarning yomon xulq-at-vori, past o‘zlashtirishlarining sabablarini puxta o‘rganadi. Bundao‘quvchining sinfdoshlari bilan munosabatlari, bu munosabat-larning ma’naviy asoslari eng muhim masalalardan biridir. Jamoamunosabatlari, dastavval, muayyan tamoyillarga asoslangan vaijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan maqsadlarga yo‘naltirib turadigano‘ta mas’uliyatli munosabatlardir. Jamoada shaxsni tarbiyalashdayakka tartibdagi yondashuvning mohiyati alohida o‘quvchini ja-moa faoliyatiga jalb etishdan, jamoani esa mazkur o‘quvchi bilanqiziqtirib qo‘yishdan ham iborat.

Jamoa faoliyatini tashkil etishda o‘quvchilarning shaxslararoreal mavjud bo‘lgan aloqalarini hisobga olish ikki xil maqsadgaerishish: guruh a’zolarini jamoa hayotiga jalb qilish va ular o‘r-tasidagi muomalaga ta’sir ko‘rsatish imkonini beradi. Jami-yatning qanchalik rivojlanganligini oila farovonligida, shaxsningkamolotida ko‘rish mumkin. Yoki shaxsning barkamolligi, oila-ning to‘la-to‘kisligiga qarab, jamiyatning iqtisodiy, siyosiy, ma’-naviy-axloqiy ahvolini bilish mumkin. Chunki shaxs — oila — ja-miyat munosabatlari o‘zaro mustahkam bog‘langan. Shuninguchun shaxs oila, jamiyat muhitida shakllanadi, kamol topadi.Jamoa rivojlanish darajasidan dalolat beradigan muhim belgilar-dan biri — o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyatiga ishtiyoqi chi-qindi qog‘oz (makulatura) yoki metallom (temir-tersak) to‘plash,kechaga tayyorgarlik ko‘rish kabi maktab tajribasida muntazamuchrab turadigan ishlarda ko‘zga tashlanadi. Sinf rahbari jamoa-ning rivojlanish darajasini belgilash uchun bolalarda ularninghozirgi va bo‘lajak hayotlarida ijtimoiy ahamiyatga molik maqsad-lari mavjudligini bilishi muhim, ya’ni jamoaning hayotiy faoli-yati istiqbollarini barcha yoki yarim o‘quvchilar qabul qilishiniva bu istiqbollarning xususiyati qandayligini bilib olishi zarur.

Jamoa rivojlanishining dastlabki bosqichlarida bolalar tarqoqbo‘lib, ularda yakdil fikr va sinf rahbari tayanishi mumkin bo‘l-gan ta’sirchan faollar bo‘lmaydi. Shuning uchun jamoada salbiyhodisalar ochiq muhokama qilinmaydi va mustaqil jamoa qaroriqabul qilinmaydi. Agar jamoa rivojlanishning ikkinchi bosqichidabo‘lsa, nomigagina emas, balki harakatlarini qo‘llab-quvvatlay-

67

digan haqiqiy harakat qiluvchi faollar bo‘lsa, uning ayrim o‘quv-chilar va jamoa oldiga muayyan talablar qo‘yishini kuzatishmumkin.

2.2. Jamoaning rivojlanishida tarbiya usullari

Har bir ishning o‘ziga xos, ma’lum qonun-qoidalari bo‘lga-nidek, bola tarbiyasining ham o‘ziga xos bir qator muhim qo-nun-qoidalari bor, ularga amal qilish tarbiyaviy ishlarning sa-marali bo‘lishini ta’minlaydi, ya’ni:

— tarbiyaning bir maqsadga qaratilganligi;— tarbiyaning hayot, mehnat bilan, O‘zbekistonimizning

mustaqilligi, gullab-yashnashi yo‘lida qilinayotgan ishlar bilanbog‘lanishi;

— o‘quvchini jamoada, jamoa orqali tarbiyalash;— tarbiyada bola shaxsini hurmat qilish va unga talabchanlik;— tarbiyaviy ishlarning izchilligi, muntazamligi va birligi;— tarbiyada o‘quvchilarning yoshi va o‘ziga xos xususiyat-

larini hisobga olish.Tarbiya jarayonining mohiyati quyidagilardan iborat:1. Tarbiyaning bir maqsadga qaratilganligi. Tarbiya maqsa-

dini belgilashda jamiyat talablari, davr nafasi, milliy xususi-yatlar asos qilib olinadi. Tarbiyaning maqsadi — har tomonlamakamol topgan, mukammal inson shaxsini tarbiyalashdir.

O‘qituvchilar jamoasi ana shu maqsadlardan kelib chiqib,tarbiyaviy ishlarning vazifalarini belgilaydi, uning mazmuninianiqlaydi hamda maktabda ish sharoitlarini hisobga olgan holdao‘quvchilarni tarbiyalashning shakl va uslublarini tanlaydi.

2. Tarbiyaning hayot bilan bog‘liqligi qoidasi tarbiyaviyishlarning mazmun va mohiyatini, tashkil etilishini doimoyangilab turishni talab etadi. Tarbiyachilar bolalar tarbiyasinihayot bilan bog‘lar ekanlar, ularga o‘zlarida iymon-e’tiqodnitarbiyalash imkonini beradilar. Tarbiyaviy ishlar shunday tash-kil qilinganda yoshlar jamiyat hayotida faol ishtirok etadilar, buesa o‘quvchi shaxsining tarkib topishiga yordam beradi.

Ilg‘or o‘qituvchilar tajribasining ko‘rsatishicha, o‘quvchi-lar ahil jamoa bo‘lib uyushgandagina ularga jamoatchilik ruhini

68

singdirib borish lozim. Sinf rahbari ishida o‘quvchilar jamoasinishakllantirish asosiy vazifa hisoblanadi, chunki jamoada shaxsnitarbiyalash tarbiyaning yetakchi tamoyillari hisoblanadi. Uningumumiy asoslari quyidagilardan iborat:

1. Talablar qo‘yish;2. Faollarni tarbiyalash;3. O‘quv-mehnat, ijtimoiy-siyosiy va ommaviy-madaniy

faoliyatdagi istiqbollarini tashkil etish;4. Sog‘lom jamoatchilik fikrini shakllantirish;5. Ijobiy an’analarni yaratish va ko‘paytirish.Yuqorida ta’riflangan barcha qoidalar har qanday jamoani

shakllantirish va rivojlantirish uchun qo‘llanma hisoblanadi. Tar-biya usullarini tanlashda ularni jamoaning rivojlanish darajasigamosligi muvaffaqiyatning muhim sharti hisoblanadi. Shuninguchun har bir o‘qituvchi tarbiyaviy ishni sinfdagi jamoa muno-sabatlarining rivojlanish darajasini aniqlashdan boshlaydi. Tar-biya jarayoni o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayoniga o‘tgandagina yuk-sak darajaga erishiladi. Ayrim o‘quvchilar va umuman, jamoa o‘zfaoliyatini mustaqil rejalashtiradi va umumiy jamoani tashkiletadi, o‘ziga va bir-biriga talablar qo‘yadi hamda o‘z-o‘zini na-zorat qiladi.

Sinf rahbari o‘quvchilar jamoasining rivojlanish darajasinianiqlashda o‘quvchilarning faqat sinfdan tashqari faoliyatidanamoyon bo‘ladigan munosabatlarini tahlil etish bilangina chek-lanib qolmasligi kerak. Sinf rahbarining o‘ziga xos xususiyatishundan iboratki, u oddiy bolalar jamoasini emas, balki o‘quv-chilar jamoasini shakllantiradi. O‘quvchilarning asosiy vazifasio‘qishdan iborat. Shuning uchun sinf rahbari, avvalo, bolalar-ning o‘qishga qanday munosabatda ekanliklarini, o‘zlarini darsdaqanday tutishlarini, uy vazifalarini sidqidildan bajarishlari yokibajarmasliklarini aniqlaydi. Jamoaning rivojlanish darajasini aniq-lashning eng ishonchli usuli — o‘quvchilarni ular bilan darsda,darsdan tashqarida, maktabdan tashqarida o‘zaro faol hamkorlikqilish darajasida kuzatishdan iboratdir. O‘qituvchi jamoaningkuchli va zaif tomonlarini aniqlash uchun pedagogik vaziyatlarvujudga keltirishni qo‘llaydi. Lekin bunda shuni esda tutish ke-

69

rakki, o‘quvchi kamchiliklarini hamma o‘rtasida yorqin namo-yish etish uning qalbini jarohatlashi mumkin. Shunday vaziyat-larni vujudga keltirish kerakki, ularning salbiy tomonlarini emas,balki har bir bolada odatdagi sharoitda boshqalardan yashiringanijobiy tomonlarini ham ochib berish maqsadga muvoffiqdir.

Sinf rahbari jamoaning rivojlanishi darajasiga qarab tarbiyausullarini tanlaydi. Ta’lim jarayonida jamoa munosabatlarini ri-vojlantirish istiqbollari sinf rahbaridan katta e’tibor berishnitalab etadi. Jamoa faoliyatida ko‘proq muomala qilishga bo‘lganehtiyoj yotadi. Darslarda bu ehtiyoj kam foydalaniladidi. Agardarsdagi muomalaga bo‘lgan ehtiyoj to‘g‘ri tushunilsa, uningnegizida o‘quvchilarning o‘zaro yordami, darslarga birgalikdafoydali tayyorgarlik ko‘rishi, qiziqishlari bo‘yicha mashg‘ulotlartashkil etiladi. Jamoa rivojlanishining har qanday darajasida sinfrahbari muayyan usullardan foydalanib, jamoatchilik fikrinishakllantirish to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladi. Sinf rahbari jamoa vahar bir alohida o‘quvchining tarbiyasi uchun ma’suldir. Shu-ning uchun uning jamoa tarzidagi va yakka tartibdagi shakllariniqo‘shib olib borishi tarbiyaviy ishdagi o‘ziga xos xususiyatlaridanbiri hisoblanadi. Bunda jamoaning shaxsga nisbatan yuksaktalabchanligi kuzatiladi.

Maktablarda olib boriladigan ish faoliyati, odatda, omma-viy, jamoa, guruh va individulal shakllarda tashkil etiladi. Fao-liyatni tashkil etishning ommaviy shakllari ham (ya’ni ulardao‘quvchilarning muayyan guruhlari ishtirok etadi) o‘z mohiya-tiga ko‘ra uni amalga oshirish jarayonida faoliyat maqsadiga (ma-salan, ma’ruza, konsert va hokazo) erishish uchun qatnash-chilarning o‘zaro muomalasini nazarda tutmaydi. Biroq, bundanoldingi holda bo‘lgani kabi, bu shakllarda bevosita tengdoshlarbilan birgalikda qatnashish ba’zi hollarda ularning faoliyatidagiishtirokini faollashtiradi, boshqa hollarda aksincha bo‘ladi. Buko‘p jihatdan o‘quvchilarning faoliyat mazmuniga, munosaba-tiga (ijobiy, passiv yoki salbiy) bog‘liq bo‘ladi.

Faoliyatni amalga oshirish jarayonida uning maqsadiga eri-shish uchun o‘quvchilarning o‘zaro muomalaga kirishishlarininazarda tutuvchi faoliyat shakllari jamoa shakllari deyiladi. Bu

70

muomala jarayonida o‘quvchilar o‘rtasida jamoa aloqalari vujudgakeladi. Bu shakllar obyektiv jihatdan o‘zida muomala uchunmuayyan shart-sharoitlarga ega bo‘ladi. Ular o‘quvchilarga ishnimuvaffaqiyatli amalga oshirish uchun vazifalarni o‘zaro taqsim-lab chiqish imkonini beradi, qatnashchilar o‘rtasida aloqa ta’si-rining paydo bo‘lishiga olib keladi. Misol tariqasida o‘quvchi-larning bilish faoliyatini tashkil etishning jamoa shakllaridanbiri — bilimlarning ijtimoiy ko‘rigini qarab chiqamiz. U birorfan bo‘yicha o‘tkaziladi. Unda ikkita parallel sinf yoki bir sinfdanikkita jamoa ishtirok etishi mumkin. Ko‘rikning dasturi ishlarninghar xil turlaridan (yozma, og‘zaki, grafik masalalar yechish,topshiriqlarni bajarish va shu kabilar) tashkil topadi, ularni ba-jarish umuman olganda 40 — 60 daqiqadan oshmaydi. Ko‘rikoxirida hay’at a’zolari har bir qatnashchiga va umuman jamoa-dagi o‘rtacha bahoni e’lon qiladi. Bu o‘rinda bilish faoliyati bilanbog‘liq bo‘lgan muomala ko‘rikka hozirlik ko‘rish vaqtidayoqboshlanadi va uni o‘tkazish jarayonida juda samarali davom etadi.Bunga sabab shuki, ko‘rikka doir dastlabki topshiriqlar jamoa-dan tayyorgarlik rejasini muhokama etishni, vazifalarni taqsim-lash yoki guruh bo‘lib ishlashni talab qiladi. Ko‘rik jarayonidamuomala uning hamma qatnashchilari o‘rtasida sodir bo‘ladi,chunki ulardan har biri muayyan vazifaga ega bo‘lib, o‘z hara-katlarini boshqa qatnashchilar bilan muvofiqlashtirgandagina va-zifani muvaffaqiyatli bajarishi mumkin.

Jamoatchi va bilimli sinf rahbari har qanday vaziyatdan judaustalik bilan chiqib ketadi va har tomonlama rivojlangan sinfjamoasini tashkil qiladi. Jamoani tashkil etishning samarali shakl-laridan biri guruhiy ishdir. Bunda mazkur ish bolalarning tarkibjihatidan uncha katta bo‘lmagan (eng ko‘pi bilan kishi 5 tabo‘lishi kerak) guruhlarida amalga oshiriladi. Bunday kichikguruhlarda barcha a’zolar bir-birlari bilan bevosita muomaladabo‘ladilar va bir-birlariga bevosita biror ta’sir ko‘rsatadilar. Ja-moada muomalani tashkil etganda o‘quvchilar muhitida mavjudbo‘lgan haqiqiy guruhlarni nazarda tutish, bir-biriga mehr bilanqaraydigan va o‘zaro do‘stlashadigan bolalarni birlashtirish zarur.Pedagog bu guruhlarning xususiyatlarini, ularning yo‘nalishi,

71

qiziqishlari, malakasi va hokazolarni bilishi, hisobga olishi vaulardan foydalanishi kerak.

Jamoa ishini tashkil etishda va amalga oshirishda vazifalarnitaqsimlash vaqtida mazkur xususiyatlarni hisobga olish ishningsamaradorligini oshiradi. Bu hol guruhdagi muomalani jamoa-ning qiziqishlari sohasiga va jamoaning qiziqishlarini guruhdagimuomala sohasiga olib kiradi. Masalan, jamoa yetarli darajadaobro‘ qozongan, jamoatchilik yo‘nalishiga ega bo‘lgan guruhgamuayyan bir tadbirni tayyorlash va o‘tkazishga boshchilik qilish-ni topshirsa bo‘ladi. Qandaydir o‘ziga xos qiziqishlari bor guruh-ga butun jamoa uchun bu qiziqishlarga mos keladigan ishningtashabbuskori va tashkilotchisi bo‘lish taklif etiladi va hokazo.

Jamoa faoliyatini tashkil etishda o‘quvchilarning shaxslararoreal, ya’ni aniq mavjud bo‘lgan aloqalarini hisobga olish ikki xilmaqsadga: guruh a’zolarini jamoa hayotiga jalb qilish va ularo‘rtasidagi muomalaga ta’sir ko‘rsatish, bundan tashqari, o‘zoldilariga qo‘ygan har bir maqsadiga erishish imkonini beradi.

2.3. Jamoa ijodiy faoliyatini rivojlantirishdapedagogik texnologiyalarning o‘rni

Darsdan tashqari faoliyatni zamonaviy tashkil etish ijodiyjarayon bo‘lib, o‘qituvchidan chuqur bilim, malaka va xohishtalab qilgani kabi o‘quvchilardan ham ularning intilishlari vaehtiyojlarini talab etadi. O‘quvchilarning qiziqishlarini rivojlan-tirish tarbiyaning mualliflik tizimini shakllantirishning yagonayo‘lidir. Bu holda tarbiya shaxs kamolotini boshqarish jarayoni,uning ijtimoiylashuvi va rivoji uchun sharoit va imkoniyatlaryaratish mezoni sifatida qaraladi. Darsdan tashqari faoliyat (damolishni tashkil etish) esa shaxsning ijodiy imkoniyatlarini yuqo-riga ko‘tarish (birinchi navbatda, o‘qituvchining), uning ijtimo-iy faolligini amalga oshirish maydoni sifatida tasavvur etilishimumkin.

Hordiq kishilarning yangilanish, tiklanish, uning jismoniyva ma’naviy kuchini ko‘paytirish, shaxsini boyitish, ijodiy faol-ligini chuqurlashtirish va amalga oshirish uchun ular tomoni-

72

dan rejalashtirilgan va mo‘ljallangan shaxsiy vaqtining bir qis-midir. Shaxs o‘z faoliyati asosida shakllanib boradi. Jamiyatdayashash, boshqa kishilar bilan hamkorlik qilish, o‘zaro faoliyatyuritish kishining faqat jamoa ishlaridagi ishtiroki orqali shakl-lantiriladi.

Jamoaviy ijodiy faoliyat metodikasi nihoyatda samarali me-todika sifatida tarbiyani individuallashtirish tamoyillarini, ish-ning jamoaviy shakllarida ham tashkil etish imkoniyatini beradi.

Jamoaviy ijodiy faoliyat o‘quvchilarni ijodga yo‘naltiradi,harakat qilishning zarur shakllari va metodlarini topish vazifa-larini belgilaydi, maqsadni aniqlashga o‘rgatadi, ishni tashkiletishga yordam beradi, jamoa va alohida o‘quvchilarning tashab-busini qo‘llab-quvvatlaydi va kuchaytiradi, o‘z qobiliyatidan ya-nada yaxshiroq foydalanish imkoniyatlari haqida maslahat bera-di, o‘quvchilar va jamoaning axloqiy jihatdan rivojlanishini ku-zatadi, tartibga soladi.

Uning vazifasi: hamkorlik sharoitini vujudga keltirish, do‘s-tona o‘zaro yordam, ma’naviy-ruhiy sharoitni yuzaga keltirish-dan iborat. Biz jamoaviy ijodiy faoliyatni ham metodika, hamishtirokchilarining o‘zaro faoliyati loyihalashtiriladigan, pedago-gik jarayonni tashkil etuvchi texnologiya sifatida qaraymiz. Ja-moaviy ijodiy faoliyat metodikasini amalga oshirish quyidagibosqichlar bilan uzviy bog‘langan:

1. Pedagogik maqsad:— o‘qituvchi o‘quvchilar guruhining ishi bilan bog‘liq maq-

sad va vazifalarda o‘z mavqeyini belgilab oladi;— ularni amalga oshirish mumkin bo‘lgan yo‘llar, shakllar

va metodlarni belgilaydi;— dastlabki suhbatni (guruh yig‘ilishi, umumiy yig‘ilish)

o‘tkazish rejasi va metodikasini ishlab chiqadi, suhbat yo‘nali-shini belgilaydi;

— u yoki bu ish haqida ko‘zlangan maqsad (uning o‘tka-zilishi umumiy fikrga ko‘ra ko‘zlangan maqsadni amalga oshi-rishga yordam beradi).

Jamoaviy ijodiy faoliyat bo‘yicha aniq ishni tanlashda mak-tabda an’anaga aylangan shakllarni ham hisobga olish mumkin.

73

2. Hamorlikda loyihalash.Muvaffaqiyat tashabbus (ijodiy) guruhini tashkil etish. Bunda

izchillik va rivojlantirishni ta’minlash lozim:Jamoaviy ijodiy faoliyat loyihasini tayyorlash quyidagilar-

dan iborat:a) ishning mazmuni;b) tayyorlashning turli bosqichlarida hal etilishi lozim bo‘l-

gan vazifalar;d) ishni tayyorlash va o‘tkazish dasturi.Dasturda jamoaviy ijodiy faoliyatga tayyorgarlik ko‘rish cho-

g‘ida bajarilishi zarur bo‘lgan bir qator ishlar borki, shularasosida ijodiy guruhlar uchun vazifalar shakllantiriladi.

3. Ishni tayyorlash.Pedagogik jarayondagi eng mas’uliyatli bo‘lgan bu bosqichda

quyidagilar zarurdir:— har bir o‘quvchini sezish, uning jamoadagi o‘rnini bel-

gilash, kayfiyatini his qilish;— o‘z vaqtida yordam ko‘rsatishga harakat qilish;— vaziyatdan kelib chiqib, boshlang‘ich loyihani qayta loyi-

halash bahonasida tashabbuskor guruhni o‘zi bilan almashti-rilishiga yo‘l qo‘ymaslik.

4. Ishni o‘tkazish.Keyingi tahlil uchun asos bo‘lgan bu bosqichda ishni loyi-

halash jarayonida barcha ishtirok etishi mumkin bo‘lganlar vamehmonlar uchun „tomoshabinsiz“ ish qoidalarini amalgaoshirish nihoyatda muhimdir.

5. Refleksiya (o‘tkazilgan ish tahlili).Maqsadi — tajriba orttirish, hamkorlik va individual faoliyat

tahlili, tahlil amaliyoti va mahoratini egallash.Vazifasi — faoliyat natijalarini baholash, topshiriq ishtirok-

chilarining hayotiy tajribalarini o‘stirish.6. Natijalar (istiqbolni aniqlash).Bu bosqich jamoa bo‘lib hamda uni tashkil etuvchi shaxslar

shakllanishining zarur sharti hisoblanadi. Uning maqsadi ham-korlik an’analarini shakllantirish, ularni qo‘llab-quvvatlashdaniborat.

74

Jamoaviy ijodiy faoliyat metodikasini amalga oshirishbosqichlari:

Bos-qich

Ishlarmazmuni

O‘qituvchifaoliyati

O‘qituvchimavqeyi

Faoliyatning me-tod va shakllari

1 2 3 4 5

I

Pedagogikmaqsad(O‘qituv-chiningdastlabkiishi).

Pedagogik maq-sadni aniqlaydi(M

1) >Model-

lashtiradi: M1ga

erishish yo‘llari(mumkin bo‘l-gan ish),dalillar (D).

Buyurmaydi,majbur qil-maydi, o‘quv-chilar bilanbirga fikrlaydi,xayrixohlik vaqiziqish bilanso‘zlashadi.

„Yo‘naltiruvchitadbirlar“, „Do‘s--tona suhbat“,„Hikoya — mu-lohaza“, „Shax-siy tajriba“.

II

Ishni ham-korlikdaloyihalash(JIF loyi-hasi tad-qiqi).

Ijodiy yoki ta-shabbus guruh-larining yig‘i-lishini tashkilqiladi.

Umumiy ish-larda tengasoslarda ish-tirok etadi.

Yig‘ilishningboshlanishi: tak-liflarni asoslash,o‘ylash uchun be-rilgan vazifa tahlili.Ijodiy izlanish.Ochiq munozara.Amaliy o‘yin.Mayl-rag‘bat uy-g‘otish (ma’qul-lash yoki maqtashbilan, maslahatyoki ishonch bi-lan) Aqliy hujum.

III

Ishni tay-yorlash(bosh pe-dagogikvazifanibajarish).

Individual mu-nosabatni amal-ga oshiradi,o‘quvchi shax-siyatining rivoj-lanishini ta’-minlaydi (ular-ning faol izla-nishga kirishi-shi, o‘quvchi-

Rag‘batlanti-ruvchi va mu-vofiqlashti-ruvchi vazifabajaradi.

Guruhlarga yor-dam. Ishonch.Do‘stona talab.Do‘stona nazorat,taqdirlash, mu-hokama. Ish, iz-lanish, roman-tika, qahramonliko‘yinlari bilanmashg‘ullik. JIF

75

larning ijobiysifatlarini qo‘l-lash va salbiysifatlarini bar-taraf etish,ularga qiyinchi-liklarni yengibo‘tishda shaxsiytajribalar to‘p-lashlari uchunimkoniyat ya-ratish va b.).

loyihasini aniq-lash, bloklarnitayyorlash, qaytaloyihalash.

1 2 3 4 5

IV

Ishni o‘tka-zish (tah-lil uchunmaterial-larni tan-lab olish).

„Tomoshabin-siz ishlaymiz“,„Xushxabartayyorlaymiz“qoidasini amal-ga oshirish.

O‘quvchilardako‘tarinki ruh,tetiklik, o‘z ku-chiga ishonchva qiyinchilik-larni yengishgaintilish hosilqiladi. Muhi-mi: xotirjam-lik, sabr-to-qat, yumor.

Ssenariyni blok-modul tizimidatayyorlash: tay-yorlangan alohidablok va fragment-larni yagona bu-tunlikka keltirish.Ishda JIFningturli ko‘rinishla-ridan foydalanish.

V

Tahlil. Na-tijalarnie’lon qilish.

Bajarilgan ishnitushunib yetishva tahlil qilishehtiyojini, ja-moa va indivi-dual tahlil qi-lish ko‘nikma-larini tarbiya-laydi.

Bolalarga o‘z-larining fao-liyati natijala-rini ko‘rishga,yutuq yokimuvaffaqiyat-sizliklarinianiqlashga,ularni yuzagakeltirgan sa-bablarni aniq-lashga yordamberadi, „o‘zibilan“ nima

Tahlil hisoboti,kichik yozma ish.Do‘stona tahlil.Jiddiy bahs. Maq-tov. Mayl-xohish.Ishchan bahs.Tahlil mahoratinivujudga keltirish.Mukofot. Nazorat.Talab. Muhokama.Tanqid.

76

Ta’lim muassasalarida olib borilayotgan tarbiyaviy ishlar vatadbirlarda ham hozirgi kun talabi asosida yangi shakllar, uslub-lar va usullarni qo‘llash talab etilmoqda. Tarbiyaviy ishlarga yangi-cha yondoshuv qo‘shimcha ma’lumotlarni, tavsiyalarni, texno-logik usullarni foydalanishni talab qiladi. Bu tavsiyalardan harbir o‘qituvchi o‘quv-tarbiya jarayonida o‘z imkoniyati, sharoiti,o‘quvchilarning saviyasidan kelib chiqqan holda foydalanishimumkin. Jamoaviy ijodiy faoliyat texnologiyasi bo‘yicha darslarham, bayramlar ham, tanlovlar ham, shanbaliklar ham tashkiletilishi va o‘tkazilishi mumkin.

Savol va topshiriqlar

1. Tarbiyaga ta’rif bering.2. Ma’naviy-axloqiy tarbiyani izohlang.3. Tarbiyaning tarixiy ildizlari haqida fikringiz.4. Milliy qadriyatlar deb nimaga aytiladi? Ularning mazmun-

mohiyatiga ko‘ra turlarini ayting.5. I. A. Karimovning „Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch“

asarini tahlil qiling.6. O‘quvchini jamoada va jamoa orqali tarbiyalash deganda nima-

ni tushunasiz?7. Jamoaning rivojlanish darajasini tarbiyaga bog‘liqligi.8. Jamoa faoliyatini tashkil etish shakllari.

olish mum-kinligiga e’ti-bor qaratadi.

1 2 3 4 5

VI

Yaqin ora-dagi nati-jalar (is-tiqbolnianiqlash).

Ishlardagi iz-chillikni, ja-moani rivoj-lantirish sha-roitlarini ta’-minlaydi.

Istiqbolni ko‘-rishga yordamberadi.

Hamkorlikni mu-vofiqlashtirish,hal etish uchunmaqsad va vazi-falarni aniqlash.

77

III BOB. TARBIYAVIY ISHLARNITASHKIL ETISH

3.1. Tarbiyaviy ishlarning maqsadi,vaziflari va yo‘nalishlari

Tarbiya, eng avvalo, insonning o‘ziga qaratilganligi Prezi-dentimiz tomonidan ishlab chiqilgan, butun dunyo hamjami-yati tan olgan qadam-baqadam amalga oshirilayotgan „o‘zbekmodeli“da juda to‘g‘ri belgilandi. Dunyoda birinchi bor insonningdiqqat-e’tibori o‘zlikni anglashga qaratildi. O‘zligini anglash, bi-rinchidan, uning ozod, erkin, nodir, ulug‘ siymoligini anglashva o‘zida unga amal qilish sifatlarini shakllantirib borish bo‘lsa,ikkinchidan, uning o‘ziga xos milliy-insoniy asoslarini anglashva ularga amal qilishdan iboratdir. Yuqorida sanab o‘tilgan ikkisifat komil inson sifatining asosini tashkil etadi. Chunki komilinson sifatlarini, tarbiya sohasidagi ilmlarini xulosalab, mujas-samlashtirsa, ular, asosan, 3 ta:

1. Ezgu niyat, fikr;2. Ezgu so‘z, xushmuomila;3. Ezgu ish, ezgu faoliyatdan iboratdir.Shu uchta sifat o‘qitishning, ta’lim-tarbiyaning bosh maq-

sadi hisoblanadi. Bu bosh maqsad insonlarda, ayniqsa, yosh-larda komillik sifatlarini takomillashtirish, ularni zamonaviybilim, malaka, ko‘nikmalar bilan qurollantira borish, mutaxas-sislarda har bir sohaga mos ilm, bilim hosil qilishdan iboratbo‘lgan zamonaviy pedagogika fani asoslarining kengayganliginiko‘rsatadi. Tarbiyaviy ishlar metodikasi fani ta’lim-tarbiyaningzamonaviy usullari va ularning mazmuni, vositalari bilan qurol-lantiruvchi fan bo‘lganligi uchun, uning metodologik asoslari,maqsad va vazifalari dunyoning moddiy-ma’naviy rivojida shaxskamoloti uyg‘unligi qonuniyatlaridan kelib chiqadi. Ta’lim soha-sida o‘qitishning vazifasi yoshlarning eng asosiy konstitutsiyaviyhuquqlaridan biri bo‘lgan har bir kishining aqliy-axloqiy imko-niyatlarini ro‘yobga chiqarish, ijodiy qobiliyatlarini namoyonetish, intellektual jihatdan rivojini ta’minlash, o‘zi xohlagan

78

kasbini tanlash, o‘zi xohlagan shu sohada faoliyat ko‘rsatishiuchun moddiy-ma’naviy tarbiyaviy-didaktik shart-sharoit yara-tishdan iboratdir. Tarbiya ma’naviy manbalar va hozirgi zamontalablari va ehtiyojlarini nazarda tutgan holda, o‘qituvchiningo‘quvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o‘zaro amaliy vanazariy muloqotidir.

Tarbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatdabeqiyos. Insonni tarbiyalash, uni bilim olishga, mehnat qilishgaundash va bu xatti-harakatini asta-sekin ko‘nikmaga aylantiribborish lozim. Insonni mushohada qilish qobiliyati tarbiyalaydi vamushohada qilish aqlni peshlaydi. Aql ongni saqlaydi. Ong esamoddiy va ma’anaviy manbaga aylanadi. Shu tarzda inson asta-sekin takomillashib, komillikka erishib boradi. Ammo buninguchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchidan uzoq davom etadiganmas’uliyat, sharafli mehnat va qunt, iroda talab etiladi. Buninguchun bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish zarur.Ma’naviy, insoniy sifatlarning shakllanishida oiladagi, atrofdagi,jamiyatdagi muhit va bolalarga bo‘lgan munosabat muhim rolo‘ynaydi. Ota-onalarimiz va atrofdagilarning bir-birlariga bo‘lganmunosabatlarini ko‘rgan bola shunga qarab shakllana boradi. Ularavval kattalarga taqlid qiladilar. So‘ng asta-sekin qilayotganishlarining mohiyatini anglaydilar. Bolalarni to‘g‘ri tarbiyalashdaota-onaning ongi, ma’naviyati, bilimi tarbiyalanganligi hammuhim ahamiyatga ega. Aniq bir maqsadga qaratilgan tarbiyaningsamaradorligi tarbiyachining qanday usuldan foydalanishigabog‘liq. Usul yunoncha atama bo‘lib, aynan qandaydir yo‘l or-qali maqsadga erishishni bildiradi. Usul axborotni uzatish vaqabul qilish xarakteriga qarab quyidagi usullarga bo‘linadi:

1) so‘z orqali ifodalash usuli;2) ko‘rgazmalilik usuli;3) amaliy namuna usuli;4) rag‘batlantirish va jazo usuli.Yuqoridagi usullar, o‘z navbatida, quyidagi guruhchalarga

bo‘linadi:a) so‘z orqali uzatish, maslahat berish, ma’lumotlarni eshi-

tish orqali qabul qilish, hikoya, ma’ruza, suhbat va hokazolar;

79

b) kinofilmlar, tasviriy san’at, badiiy san’at va boshqalarniko‘rish orqali tarbiyalash;

d) tarbiya ma’lumotlarini amaliy mehnat harakatlari orqaliberish, o‘rnak ko‘rsatish, boshqalarning amaliy mehnatini mi-sol qilib ko‘rsatish;

e) o‘quvchilarning yaxshi bajargan ishlarini o‘rtoqlari oldidayoki ota-onalar majlisida ma’qullash, minnatdorchilik bildirish,iqtisodiy yordam, maqtov yorliqlari topshirish, suratlarini hur-mat taxtasiga osish va boshqa og‘zaki „rahmat“, „barakalla“ kabirag‘batlantirish usullarini kiritish mumkin.

3.2. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish varejalashtirish

Tarbiya jarayonining mazmunini bolalarga beriladigan ma’-naviy-axloqiy bilimlar tizimi, ishonch, e’tiqod, intizom, xulq-atvorning bir butun holati tashkil etadi. Mustaqil O‘zbekiston-ning istiqlol va istiqboli uchun fidoyilik ko‘rsatuvchi avlodni tar-biyalash mazmuni tamoman o‘zgacha xarakter kasb etmoqda:

— fuqarolik demokratik jamiyatini barpo etish mohiyatinianglab oluvchi;

— vatanini har doim turli oqimlardan himoya etuvchi;— diniy bag‘rikenglik va mehr-muravvatli bo‘lish;— davlat siyosatini tushunish, unga fidoyi bo‘lish;— o‘zligini anglash, ajdodlar merosini qadrlash;— yuqoridagi komil insonga xos sifatlarni tarbiyalash;— maqsadning aniqligi, uni to‘g‘ri yo‘naltirish madaniyati;— tarbiyachi-o‘qituvchi va tarbiyalanuvchining hamkorlik

faoliyati;— o‘zini anglash, mustaqil fikrlovchi, e’tiqodlilik.Ta’lim muassasasi tarbiyachilarining tarbiyachilik faoliyati va

uni amalga oshirish metodikasini „Uchinchi ming yillikningbolasi“ qo‘llanmasidan foydalanishni tavsiya etamiz. Tarbiyaviyishlarning mazmunida bir butun yondashishdan bosh maq-sad — „Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillaridasturi“dagi g‘oyalarni bolalarning ongida o‘ziga xos va mos ra-vishda singdiradi:

80

— xalqimizning boy an’ana, udum, urf-odatlari va ajdodla-rimiz merosidan foydalanish.

— O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilab qo‘yil-gan adolat, haqiqat va erkinlikni, ishonch-e’tiqodni tarbiyalash.

— yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq farovonligi mohiyatiniizohlash.

— mehr-muruvvatlilik va bag‘rikenglik.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ta’lim jarayonida tarbiya-

viy faoliyatini rejalashtirish o‘ziga xos qoidalarga ega:a) sinf jamoasining tarbiyalanganlik darajasini o‘rganish.b) o‘quvchilarning oilavny hayoti, ota-onaning farzand tar-

biyalashdagi burchi va vazifasini o‘rganish.d) kundalik o‘zgarishlarga o‘quvchilarning munosabati.e) o‘quvchilarning sharqona milliy urf-odat, an’analar ha-

qidagi bilim darajasi.f) qomusiy ma’rifatparvar, mutafakkirlar hamda hozirgi za-

mon shoir, yozuvchilarning ijodiyotidan namuna bilishlari.Yuqoridagilarni aniqlashda suhbat, anketa usullaridan foy-

dalanish o‘rinlidir. Shundagina har bir o‘qituvchi-tarbiyachi-larning betakror, bir-biriga o‘xshamagan tarbiyaviy tadbir reja-lari bunyodga keladi. Bunday rejalar tarbiyaviy ta’sirga ega bo‘lib,ko‘zlangan maqsadga erishtira oladi.

Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishning asosiy omillari:

• Vatanga muhabbat va insonparvarlik.• Milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish.• Jismoniy barkamollik (sog‘lom avlod uchun).• Ota-onalar bilan ishlash.• Ma’naviy tarbiya (odob-axloq).• Go‘zallik tarbiyasi.• Iqtisodiy tarbiya.• Ekologik tarbiya.

Bu ishlarni rejalashtirishda tanlanadigan mavzular quyidagitalablarga javob berishi kerak:

⇒ Tarbiyaviy tadbirlar rejasi va undagi mavzular davr talabigajavob berishi.

81

⇒ Tanlangan mavzular milliy va umuminsoniy qadriyatlarqamrovida bo‘lishi.

⇒ Tarbiyaviy tadbirlar uzviylik qoidasiga amal qilingan bo‘-lishi.

⇒ Mavzular o‘quvchilarning yoshi va bilim saviyasiga mosbo‘lishi.

Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish bosqichida o‘qituvchi-ning mas’uliyatli lahzalari talaygina. Birinchidan, dasturda ko‘zdatutilgan ishlarni tayyorlangan ssenariy asosida uning borishigatuzatishlar kiritib, vazifasini amalga oshiradi va kuzatib boradi.Ikkinchidan, o‘qituvchi butun jamoa va ayrim tarbiyalanuvchi-larni kuzatib boradi, chunki u biladiki, tarbiyaviy ishlar tarbi-yalanuvchilarda muayyan fazilatlarni rivojlantiradi, bu fazilat-larning shakllanganlik darajasini aniqlashga imkon beradi. Uchin-chidan, o‘qituvchi tashkiliy masalalarning aniq hal etilishinikuzatib boradi. Umuman, bu bosqichdagi boshqaruv faoliyatidarsdagi ayni shunday faoliyatdan kam farqlanadi, ammo umurakkabroq, chunki hisobga olish, nazorat qilish va ko‘plabomillarga tuzatish kiritish lozim bo‘ladi:

— tarbiyalanuvchilarni o‘zining ishtiroki bilan chegaralabqo‘ymaslik kerak.

— tarbiyalanuvchilarga o‘z fikrlari va hissiyotlarini erkinifodalashlari uchun xalaqit bermaslik lozim.

— hodisalarning rivojini diqqat bilan kuzatish va uningnazoratdan chekkaga chiqishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.

— nomaqbul harakatlarni oqilona va o‘z vaqtida tuzatish.— bo‘lib o‘tayotgan jarayonni sezdirmasdan qayd etib bo-

rish lozim.— natijalarni e’lon qilish.— jamoaviy muhokama yoki individual pedagogik tahlil ham-

da yutuq va kamchiliklarning sabablarini ochish maqsadi qo‘-yiladi.

Tarbiyaviy ishlarning tahlili

1) Rejada tarbiyaviy ishlarni tayyorlash va o‘tkazishning bar-cha ko‘rinishlari o‘z aksini topganmi?

82

2) Dastur mazmuni ko‘zlangan maqsadga javob beradimi?3) Ko‘zlangan maqsad, vazifalar va talablarga tashkil etish

darajasi javob beradimi?4) Rejalashtirilgan barcha me’yorlar yetarli darajada manba-

lar bilan mustahkamlandimi?5) Ishning qaysi bo‘limi yaxshiroq amalga oshdi, nima uchun?6) Tarbiyaviy ish vaqt nuqtayi nazaridan o‘zgarmadimi?7) Kim va nima uchun o‘z muddatida ulgurmadi?8) Tarbiyaviy ishlar bir tizimni ifoda etadimi yoki nomiga-

gina bog‘langan to‘plamdan iborat bo‘ldimi?9) Yangilik samarasi sezildimi?

10) Tarbiyaviy ishning emotsionalligi uning g‘oyasiga javobberdimi?

11) Ishning sifati, o‘quvchilarning unga munosabati qoniq-tiradimi, ularni qaysi savollar o‘ylashga majbur etdi?

12) Tarbiyaviy ishda ishtirok etgan jamoaning har qaysi a’zosiqanday bahoga loyiq?

13) O‘quvchilarning xulqi qanday edi?14) Nima uchun ayrim o‘quvchilarda u yoki bu pedagogik

harakatga nisbatan qarshilik ko‘rsatish alomatlari paydo bo‘ladi?15) Nimadan voz kechish kerak?

Tarbiyaviy ishlarda pedagogik texnologiyaningumumiy belgilari:

• tarbiyaviy ta’sir tarbiyaviy ishlarning kompleksi sifatidao‘ziga o‘yinlar, tarbiyaviy suhbatlar va individual jihatlarningelementlarini qamrab oladi;

• har bir ish har bir tarbiyalanuvchining axloqiy, ijtimoiyva boshqa fazilatlari shakllanganligi darajasini kompyuter orqalitashxislash bilan boshlanadi.

• tarbiyaviy ta’sir tashxislash natijalarining faol tahlili vaideal shaxs bilan qiyoslaganda muayyan fazilatlarning shakllan-ganlik darajasiga yetganligini anglash bilan yuzaga keladi.

• tarbiyalanuvchilar kishilar orasida hayot uchun zarurbo‘lgan fazilatlarni o‘zlashtiradilar, o‘zlarini anglashni o‘rgana-dilar, o‘z-o‘zini kamolga yetkazish yo‘llarini tasavvur qiladilar;

83

• shaxsiy kamolotga yetish dasturi (tashxislash natijalaridanqat’iy nazar) individual maslahatlar, tarbiyaviy ishlarni tashkiletish natijasida mustahkamlanadi.

3.3. Zamonaviy maktab direktorining vazifasi

Yurtimizda ta’lim tizimiga mamlakatni barqaror taraqqiyettirishning muhim omili sifatida e’tibor qaratilayotgani qisqafursatdayoq o‘z sararasini ko‘rsata boshladi. Bu xalqaro jamoat-chilik tomonidan ham ehtirof etilmoqda. Albatta, istiqlol yillaridakadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida keng ko‘lamli islohot-lar amalga oshirildi. Fan-texnika va texnologiyaning zamonavyyutuqlari asosida ta’lim dasturlari takomillashtirilib borilmoqda.Tabiiyki, bunday sharoitda ta’limni boshqarish tizimida pedago-gik jarayonni ilmiy asosda tashkil etish, faoliyatda vujudga ke-layotgan muammolarni ijobiy hal etish borasida izlanishlar olibborish kabi dolzarb vazifalar yuzaga keldi. Jumladan, Preziden-timiz tomonidan bildirilgan quyidagi mulohazalar har bir yurt-doshimiz, ayniqsa, boshqaruv tizimida faoliyat yuritayotganmas’ul rahbarlarni yanada mas’uliyatliroq bo‘lishga, hushyor-likka undaydi. Biz XXI asr — intellektual taraqqiyot asri, debko‘p gapiramiz. Modomiki, shunday ekan, bugungi kundarahbar nafaqat aniq bir kasb-hunarning egasi, avvalo, o‘ziningfaoliyati va insoniyligi bilan xalqning ishonchiga munosib bo‘li-shi, yuksak intellektual tafakkur sohibi, uzoqni ko‘ra oladigan,doimo yangilikka intilib, zamon bilan hamqadam bo‘lib yashay-digan, qat’iyatli shaxs bo‘lishi lozim.

Darhaqiqat, maktab direktori ham ta’lim muassasasi bosh-qaruvini zamonaviy usullarda tashkil etishi zarur. Bu esa ilg‘ortajriblarni va fan-texnika yutuqlarini muntazam o‘rganib, o‘zfaoliyatiga tatbiq etib borishni, kasbiy faoliyatiga ijodiy yondo-shuvni talab qiladi. Agar umumiy o‘rta ta’lim muassasasi rah-barida boshqaruv yo‘nalishlari bo‘yicha zarur bilim, tajriba, pe-dagogik mahorat, ko‘nikma va malakalar yetarli bo‘lmasa, ta’limjarayonini boshqarishda vujudga keladigan turli muammolarningo‘z vaqtida, oqilona yechimini topishda uning ojizligi sezilib qo-

84

ladi. Ularning oldini olish hamda pedagogik xodimlar faoliyatinitakomillashtirish va natijada o‘quv jarayonini rivojlantirishningeng asosiy shartlaridan biri boshqaruv faoliyatining ilmiy asosdatashkil etilishidir. Xalqimizda rahbar kadrlar va ularga xosxususiyatlarga sharqona yondoshuvning boy tarixiy-madaniyan’analari mavjud. Buning isboti sifatida Abu Nasr Forobiytomonidan bildirilgan rahbarning fazilatlari to‘g‘risidagi fikrlarnikeltirish mumkin. Unda rahbarning tabiatan nozik, farosatlibo‘lib, umumiy ahvol qandayligini aniq ravshan tasavvur qilaolishi; voqea-hodisalarni xotirasida to‘la-to‘kis saqlab qoladigan;zehni o‘tkir, zukko, o‘z fikrini chiroyli so‘zlar bilan ifodalay-digan, ravshan tushuntira oladigan; ta’lim olishga, bilim va ma’-rifatga havasli bo‘lib, uning mashaqqatlaridan qo‘rqmay, haqi-qatni gapiradigan, odil va haqiqiy odamlarni sevadigan, yolg‘onva yolg‘onchilarni yomon ko‘radigan; o‘z qadrini biluvchi, ori-yatli; tabiatan adolatparvar va o‘zi zarur deb hisoblaganda cho-ra-tadbirlarni amalga oshirishda qat’iyatli, sabotli, jur’atli, jasurbo‘lishi kabi insoniy hislatlar ta’kidlab o‘tilgan. Shunga asoslanibaytish mumkinki, bugungi kunda ham maktabni boshqarishishlari samaradorligida rahbarning shaxsiy fazilatlari muhimo‘ringa ega.

Darhaqiqat, direktor shaxsi va uning ma’naviy sifatlariningqandayligi jamoa a’zolarining hamkorlikdagi innovatsion faoliyatihamda sog‘lom ijodiy muhitga bevosita ta’sir ko‘rsatishga tajribadako‘p guvoh bo‘lganmiz. Jumladan, ularning muloqotga oson ki-rishuvchanligi, ochiqligi, o‘zaro munosabatlarni o‘rnatishda faol-ligi, intellektual rivojlanganligi, qo‘pollikni yoqtirmasligi, ko‘-ngilchanligini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Zamonaviy mak-tab faoliyatini tashkil etish va boshqarishda ta’lim muassasasidagibarcha xodimlarning o‘z mehnat faoliyati natijalaridan birdekqoniqish hosil qilishlari, jamoadagi to‘g‘ri mehnat taqsimoti, xo-dimlarning o‘z vazifalariga nisbatan mas’uliyat hissining shakl-lanishi, o‘quv jarayonining hozirgi zamon talablari darajasidailmiy asosda tashkil etish samaradorligi ko‘p jihatdan ta’lim mu-assasasi rahbarlari funksional vazifalarini qay darajada tushunibyetishlari va amalga oshirishlariga bog‘liq bo‘ladi (5- shakl):

85

Axborot-tahlil funksiyasi boshqaruvda alohida ahamiyatga egabo‘lib, axborotlarni olish va tahlil qilish boshqaruv tiziminingpoydevori hisoblanadi. Bundan ko‘zlangan birinchi maqsad —pedagogik tizimlar to‘g‘risida muntazam ravishda axborotlarto‘plab borish, ularni chuqur o‘rganish hamda obyektiv baho-lashdan iborat. Olingan xulosalar asosida boshqaruv faoliya-tining, rivojlanish omillarini, aniq chora-tadbirlarini belgilash,ularning bajarilishini tashkil etish va nazorat qilib borishni yo‘lgaqo‘yish lozim. Shuningdek, axborotlar ishonchli, yangi va foy-dali bo‘lishi zarur.

Maqsadli-motivlashtirish funksiyasini amalga oshirishda, av-valo, ta’lim muassasasi oldiga qo‘yilgan maqsad umumiy ekan-ligini, mavjud shart-sharoitlar va vaziyatlarni hisobga olish za-rur. Shuningdek, vazifalarni taqsimlashda maqsadlarning birliginisaqlash, topshiriqlarning bajaruvchilar tomonidan o‘z vaqtida vasamarali bajarilishi uchun maqsadni belgilash jarayoniga ularniham jalb etish, kutilayotgan natija yuzasidan oldindan tushun-

5- shakl. Ta’lim muassasasi rahbarlariningfunksional vazifalari.

Axborot-tahlilfunksiyasi

Tartibga solish — muvo-fiqlashtirish funksiyasi

Oldindan ko‘ra-bilish —rejalashtirish funksiyasi

Nazorat-tashxisfunksiyasi

Maqsadli-motivlashtirishfunksiyasi

Tashkiliy-ijrochilikfunksiyasi

86

chaga ega bo‘lish, topshiriqlar tahlil qilinib, ularning bajarilishmuddatini aniq belgilash zarur. Bunda motivlarning xususiyat-larini hisobga olish, ya’ni ularning qaysi biri boshqaruv faoliya-tini to‘g‘ri yo‘naltirishga, qaysilari samarali harakatlar rejasinituzishga imkoniyat yaratishini bilish o‘ziga xos ahamiyatga ega.

Oldindan ko‘ra bilish — rejalashtirish funksiyasi tashkiliyshakllar, usullar, ta’sir etuvchi vositalarni aniqlaydi, nazorat-ning me’yori va natijalarini baholashga xizmat qiladi. Shuning-dek, pedagogik tizim va uning ishtirokchilari faoliyatini muvofiq-lashtirish, tartibga solishga imkoniyat yaratadi. Demak, rahbartomonidan ta’lim muassasasining holatini, erishgan natijalarini,rivojlanish imkoniyatlari va dinamikasini aniqlash, jamoadagiruhiy muhit, o‘zaro munosabat va ehtiyojlarni o‘rganish hamdabarcha uchun qulay bo‘lgan o‘zaro ta’sir jarayonini vujudga kel-tirish strategiyasini belgilash oldindan ko‘rish — rejalashtirishfunksiyasining asosini tashkil etadi.

Tashkiliy-ijrochilik funksiyasi boshqaruv faoliyatining bar-cha yo‘nalishlarida o‘z ifodasini topadi. Ya’ni u kadrlar tanlashva ijrochilarning o‘zaro ta’sir etish tizimini shakllantirish, ax-borotlar to‘plash va ularga ishlov berish faoliyatlari bilan bog‘liqbo‘ladi. Buning natijasida ma’lum bir pedagogik boshqaruvga xostarkibiy tizim vujudga keladi. Uni samarali amalga oshirish o‘zaroishonch va yordam, har kimga tanlash huquqini berish, faqatmaqsadni emas, balki unga erishish mezonlarini ham belgilash,xodimlarning shaxsiy imkoniyatlari va qobiliyatlarini to‘la namo-yon etish uchun sharoitlar yaratish, tashabbuskorlikni rag‘bat-lantirish va har bir xodimning mehnatini obyektiv baholashbilan bog‘liq bo‘lib, jamoada sog‘lom ijtimoiy-psixologik mu-hitning vujudga kelishida o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi.

Nazorat-tashxis funksiyasi nazorat boshqaruv jarayonidaamalga oshiriladigan barcha funksiyalar bilan bog‘liq bo‘ladi.Pedagogik tizimni boshqarish jarayonida ko‘zlangan yo‘nalish-dan ma’lum bir ma’noda og‘ishlar ham vujudga kelishi mumkin.Aynan shunday vaziyatlarda yo‘l qo‘yilayotgan xatolarning sa-babini o‘z vaqtida aniqlash va tuzatish usullarini belgilashda na-zoratning o‘rni muhim.

87

Tartibga solish — muvofiqlashtirish funksiyasi ðedagogik ti-zimning holatini zaruriy, belgilangan darajada ushlab turish,uni yangi sifat darajasiga ko‘tarish va pedagogik jarayonda yo‘lqo‘yilayotgan xatolarni tuzatish hamda ishtirokchilarning xatti-harakatlarini tartibga solish uchun xizmat qiladi. Mazkur funk-siya yordamida pedagogik tizim subyektlarning faoliyati o‘zaromuvofiqlashtiriladi. O‘z navbatida, muvofiqlashtirish pedagogiktizimning harakat yo‘nalishi bilan birga barcha bo‘g‘inlarningo‘zaro uyg‘unlashuvida yuqori darajadagi tezkorlikni talab etadi.

3.4. Pedagoglarning kasbiy faolligini oshirishdarahbarning vazifalari

Mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki kunlaridan boshlabo‘qituvchi kasbining ahamiyati va nufuzini ko‘tarish bo‘yichaaniq maqsadga qaratilgan ishlar izchillik bilan ro‘yobga chiqaril-moqda. Pedagoglarning moddiy turmush sharoitini yaxshilashgayo‘naltirilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Davlatimiztomonidan ko‘rsatilayotgan bu e’tibor va g‘amxo‘rlik barchao‘qituvchilarning bilim, tajriba va mahoratini muntazam oshiribborish yo‘lida o‘z ustida ishlashi, tinmay izlanishi hamda o‘quvjarayonini zamon talablari darajasida tashkil etishga mas’ulliginiyanada chuqur anglashga xizmat qilmoqda. Shuningdek, sohagayetuk yosh mutaxassislarning kelib qo‘shilishiga keng imkoni-yatlar yaratilmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, maktab rahbarlarioldiga ham yangi vazifalar qo‘yadi.

Ma’lumki inson har doim o‘sish va rivojlanishdadir. Shun-day ekan, kadrlar salohiyatini yuksaltirishga ta’sir etuvchiomillarning ilmiy-nazariy mohiyatini barcha pedagogik jamoarahbarlari to‘g‘ri tushunishlari lozim. Har qanday jamoa jami-yatning bir bo‘lagi sifatida unga xos bo‘lgan barcha xususi-yatlarni o‘zida mujassam etgan bo‘lishi lozim. G‘oyaviy-siyosiy,ijtimoiy-iqtisodiy, axloqiy-ma’naviy va boshqa jabhalar shularjumlasidandir. Maktab rahbari boshqaruv faoliyatida qatorfunksiyalarni bajaradi: pedagogik jamoaning ilmiy-pedagogikfaoliyati maqsadlarini aniqlaydi va shakllantiradi, rejalashtiradi,

88

rag‘batlantirish vositalari va usullarini belgilaydi, Shu jarayon-larni nazorat qilib boradi. Jumladan, yosh pedagogning o‘zitanlagan kasbga mehr qo‘yishi, o‘qituvchilik kasbining sirlarinimukammal o‘rganishi va unda o‘z kelajagiga nisbatan ishonchtuyg‘ulari rivojlanishida ham maktab direktori katta ta’sir kuchi-ga ega shaxs hisoblanadi. Bundan tashqari, rahbar jamoada o‘zo‘rniga ega bo‘lib, u bilimi, muomalasi, ilmiy dunyoqarashi,pedagogik xodimlar bilan o‘zaro munosabati, maqsadga intilish,ijtimoiy xulq va boshqalarda namuna bo‘lishi zarur. Bundanjamoaning a’zosi o‘ziga xos ta’sirlanadi. Rahbar boshqaruv fao-liyatida o‘zaro ta’sirning ikki yo‘nalishi — pedagogik jamoaga ja-moaning pedagogik ta’sirini va bu o‘zaro ta’sir har qanday ho-latda ijobiy bo‘lishini ta’minlashi zarur. Pedagogning jamoagata’siri uning orttirgan obro‘si, bilimi, dunyoqarashi, o‘zi tanla-gan kasbga qiziqishi va qobilyati, o‘z fanini puxta bilishi, jamoabilan munosabati, o‘z ustida ishlashi tashkilotchilik qobiliyati vatashabbuskorligi singari ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Masa-lan, obro‘ga ega bo‘lgan mutaxassis shaxslararo munosabatlardayuqori mavqega ega bo‘ladi, jamoada uning fikr-mulohazalariqadrlanadi, undan fikr, mulohaza so‘raladi. Ammo obro‘ ort-tirishda shaxsiy sifatlarning o‘zigina yetarli bo‘lmay, u yoki bumutaxassis haqidagi jamoatchilik fikri ham rol o‘ynaydi. Bu esajamoaning pedagogga bo‘lgan ta’siridir. Ya’ni jamoa pedagogningayrim sa’y-harakatlarini rad etishi, qabul qilmasligi yoki aksin-cha, unga intilishi mumkin.

Yuqorida aytib o‘tganimizdek, jamoa bilan mutaxassisningta’siri ikki xil, ya’ni ijobiy va salbiy bo‘lishi mumkin. Bundarahbarning roli yaqqol namoyon bo‘ladi. Ijobiy ta’sirni vujudgakeltirishda rahbar pedagogik jamoa va ta’lim muassasasiningmanfaatlari bir-biriga mos kelishini istagan holda, xodimlariningmuvaffaqiyat va kayfiyatlari bilan qiziqish, tabassum bilan mu-omala qilish, xodimlarga hurmat bilan murojaat qilish, har qan-day vaziyatda ham ularning shaxsiyatiga tegmaslik, ularningkamchiliklarini aytganda, albatta, ularning muvaffaqqiyatini hame’tirof etish kabi eng maqbul uslublarni o‘z faoliyatiga tatbiqetishi zarur.

89

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, zamonaviy maktabni bosh-qarish murakkab, ko‘p komponentli tashkiliy tuzilishlarga egabo‘lib, bunda asosiy maqsadga, ya’ni o‘quvchilarni hayotgatayyorlash, ularni mehnatga va murakkab ijtimoiy shart-sha-roitlarga mustaqil ravishda tezroq moslashishlarini ta’minlashgaerishishda ta’lim muassasasidagi barcha subyektlarning sa’y-harakatlarini shu maqsad yo‘lida birlashtirish, o‘zaro hamkorlikmuhitini yaratish muhimdir.

3.5. Maktabda to‘garak ishlarini tashkil etish

„Barkamol avlod“ bolalar markazlari xalq ta’limi tiziminingtarkibiy qismi bo‘lib, asosiy vazifasi o‘quvchi-yoshlarningmaktabdan va sinfdan tashqari bo‘sh vaqtlarini mazmunlitashkil etish, ular ongiga milliy istiqlol g‘oyalarini singdirish,ajdodlarimizning necha ming yillik madaniy merosini bugungikun yutuqlari bilan boyitib, o‘sib kelayotgan yosh avlodga yet-kazishdan iborat. Maktabdan tashqari ta’limni milliy urf-odat-larimiz, qadriyatlarimiz, hududiy o‘ziga xoslik asosida tashkiletib, hozirgi zamon talablari darajasida isloh qilish davr talabigaaylandi. Maktabdan tashqari ta’lim muassasalari uchun ishlabchiqilgan davlat talablari ilmiy va hayotiy jihatdan asoslanganbo‘lib, „Barkamol avlod“ bolalar markazlarining ta’lim-tar-biyaviy mazmuni va uni o‘zlashtirish darajasining zaruriy quyichegarasini belgilaydi hamda baholash mezonlarini aniqlab be-radi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida „Madaniy-estetik, il-miy, texnikaviy, sport va boshqa yo‘nalishlarda maktabdan tash-qari davlat va nodavlat ta’lim muassasalarini tashkil etish“ za-rurligi ta’kidlangan. Ta’lim sifatini yaxshilash, tuzilmasi va maz-mun-mundarijasini takomillashtirish maktabdan tashqari ta’limmuassasalari faoliyatini belgilaydi. Bola sog‘lom va har tomonlamabapkamol bo‘lib voyaga yetishi uchun uning qalbida o‘qishgaintilish hissini o‘stirish, ongida kasb-hunar va mehnat ko‘nik-malarini hosil qilish, umummadaniy bilimlarni, yuksak ma’na-viy-axloqiy fazilatlarni, Vatani va xalqiga nisbatan sadoqatnishakllantirish, atrof-muhitga mehr-muhabbatni tarbiyalash lo-

90

zim. Bola o‘zi o‘rganayotgan hunarning jamiyatdagi o‘rnini chu-qur anglashi lozim. Ustozlar an’anasini davom ettirish, meh-natsevarlik fazilatlari, aqlli va tadbirkor bo‘lish, halol mehnatqilish hissi bolada ilk mashg‘ulotdan boshlaboq shakllana borishikerak. To‘garakka olti yoshdan o‘n olti yoshgacha bo‘lgan o‘quv-chilar jalb qilinadi. O‘quv dasturi bir yilga mo‘ljallanadi. O‘quv-chi musavvirlik san’ati tarixi, namoyandalari va ularning ish us-lublarini, ishlatiladigan xomashyolar, asbob-uskunalarni, naqsh-ning boshlang‘ich elementlarini, badiiy bezatiladigan buyumlarsifatini, miniaturalar uslubini, bir-biridan farqlanadigan rang-larni bilishi lozim. To‘garak a’zolari musavvirlar ish uslubidagifarqlarni fahmlash, xomashyo va asbob uskunalardan foydalanaolish, amaliy bezak turlarini bir-biridan ajrata bilish, badiiybezalgan buyumlarga ishlov berish va ularni sifatlarga ajrataolish, odam, gul, daraxt, tog‘, hayvon va binoni qalamda chi-zish, ranglarda bo‘yash, ko‘p kishidan iborat miniatura kompo-zitsiyasini tuzib, unga rang berish, pannoga miniatura ishlash,qutichaning ustki qismini bezash kabi ko‘nikma va malakalargaega bo‘lishlari kerak. Shu bilan birga, davlat talablarida har birbolaning o‘quv yili davomida o‘zi tayyorlagan buyumlardan,chizgan ijod namunalaridan ko‘rgazma tashkil etishi ham ko‘r-satilgan.

Davlat talablarining bajarilishini baholash jarayoni, to‘garaka’zolarining o‘quv dasturini o‘zlashtirish darajasini belgilashkatta ahamiyatga ega. Ularning davlat talablarini o‘zlashtirishsamaradorligi ichki nazorat shaklida aniqlanadi. Ichki nazoratto‘garak rahbari tomonidan o‘tkazilib, har chorakda va o‘quvyili yakuni asosida bola egallagan ko‘nikma va malakalar og‘zaki,yozma, test sinovlari hamda amaliy ish natijalari asosida aniq-lanadi. To‘garak a’zolarining bilim sifatini nazorat qilishda mak-tabdan tashqari ta’limga qo‘yilgan davlat talablariga muvofiq,tegishli ko‘nikma va malakalar shakllanib borgani namoyon bo‘-ladi. O‘quvchilarning doimiy ravishda to‘garak mashg‘ulotlarigatayyorgarlik bilan kelishini ta’minlash zarur. Shundagina ulardao‘z-o‘zini muntazam ravishda tahlil qilish, yakka tartibdagi qizi-

91

qish va xohishlariga mutanosib ravishda to‘garak yo‘nalishlarinitanlash imkoniyati vujudga keladi. To‘garak a’zolarining to‘la-qonli bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishda yuzagakelishi mumkin bo‘lgan bo‘shliqning oldini olish, vaqtida aniq-lash va bosqichma-bosqich bartaraf etilishini nazorat qilib bo-rish kerak. Bolalar uchun eng maqbul pedagogik, didaktik vapsixologik shart-sharoitlarni yaratish, doimiy qo‘llab-quvvat-lash, ruhlantirish va ilhomlantirish muhim ahamiyatga ega. To‘-garak mashg‘ulotlari birinchi, ikkinchi va undan keyingi o‘quvyili uchun (bitta guruhda) haftasiga ikki marta uch soatdan yokihaftasiga uch marotaba ikki soatdan, jami olti akademik soatdano‘tiladi. Har bir to‘garak a’zosi o‘quv yili mobaynida ixtiyoriytarzda bir to‘garakdan boshqa to‘garakka a’zo bo‘lib o‘tishi, birvaqtning o‘zida bir nechta to‘garakka qatnashishi mumkin.Mashg‘ulotlarda ma’muriyatning ruxsati va to‘garak rahbariningroziligi bilan ota-onalar ham ishtirok etishga haqli. To‘garaklargao‘quvchilarni qabul qilish may oyidan boshlanib, 10 — 15-sentabrgacha davom etadi. Yozgi ta’tilda to‘garak rahbari bolaningqobiliyati va iqtidorini aniqlab, tegishli yo‘nalishga tavsiya qiladi.To‘garak yo‘nalishlari xilma-xil bo‘lgani bois, murabbiylar me-todik ta’minotda uncha-muncha qiyinchiliklarga duch kelishlaritabiiy. Badiiy ijodiyot yo‘nalishida faoliyat olib borayotgan to‘-garak rahbarlari o‘z hamkasblariga har tomonlama amaliy yor-dam ko‘rsatadilar.

To‘garak mashg‘ulotlarining maqsadi va tamoyillari

Umumiy yo‘nalishni inkor etmagan holda, shuni ta’kid-lash lozimki, to‘garak mashg‘ulotlaridan quyidagi maqsadlarko‘zda tutiladi:

1. O‘quvchilarning milliy qadriyatlarimiz ruhida, milliy maf-kura asosida tayyorlash.

2. O‘quvchilarning qobiliyatini aniqlash va rivojlantirish.3. O‘quvchilarning ijodiy faolligini oshirish.4. Yoshlarning dunyoqarashini shakllantirish, ularni ma’-

naviy barkamol qilib tarbiyalash.

92

5. O‘quvchilarni mustaqil fikrlash, izlash, ijodga o‘rgatish,tashabbuskorlik, tashkilotchilik kabi xislatlarga tarbiyalash.

6. Ifodali o‘qish, to‘g‘ri va ta’sirchan so‘zlashga o‘rgatish,o‘quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish.

7. Darslarda olgan bilimlarini mustahkamlash va kengay-tirish.

8. O‘z qadriyatlarimizni unutmagan holda umumbashariyqadriyatlarni hurmat qilishga o‘rgatish.

Inson tanasi oziqa talab qilganidek, uning ko‘ngli ham ruhiyoziqaga muhtoj. Inson hamisha hayotdan ma’no qidirib yasha-gan, ma’naviyat deyishimizning boisi ham shu bo‘lsa kerak.Umr bo‘yi ma’naviy barkamollikka intilib yashagan inson totirik ekan, ma’naviy tashnalik so‘nmaydi. Ma’naviy ehtiyoj birkun, albatta, yuzaga chiqadi — buloq ko‘z ochadi. O‘qituvchiniana shu buloqning ko‘zini ochuvchilar desak, mubolag‘a bo‘l-maydi. Ma’naviyat tarbiyasida ota-bobolarimizning ma’naviy vailmiy merosi, o‘tmishda yashab o‘tgan buyuk ajdodlarimiz na-munasi katta ro‘l o‘ynaydi. Demak, ma’naviy barkamol bo‘lishuchun faqat til va adabiyotdan olingan bilimlar yetarli emasekan. Haqiqiy ma’naviy boylik xalq tarixi, madaniyati, urf-odat-larini, ajdodlarimiz ilmiy merosini ham o‘z ichiga oladi. Sinfdantashqari ishlarni olib borishda quyidagi tamoyillarga amal qilishlozim:

⇒ Ilmiylik.⇒ Ko‘rgazmalilik.⇒ Tushunarlilik.⇒ Qiziqarlilik.⇒ Muntazamlik va izchillik.⇒ Ixtiyoriylik.⇒ Nazariyani amaliyot bilan bog‘lash.

To‘garak ishlarining o‘zaro bog‘liqligini ta’kidlagan holda,yana shuni aytish kerakki, ularning farqli tomonlari ham bor.Dars o‘quv-tarbiya jarayonining asosiy shakli bo‘lib, u ma’lumdastur, reja asosida, dars jadvalida ko‘rsatilgan vaqtda o‘tiladi.

93

To‘garak mashg‘ulotlari, garchi rejalashtirilsa ham, dars jadvaligakiritilmaydi. Sinfda, asosan, bir xil yoshdagi o‘quvchilarga darso‘tiladi. Aqlan va jismonan sog‘lom o‘quvchi shu sinf uchunbelgilangan dasturni o‘zlashtirishi shart. Sinfdan tashqari ishlardabir paytning o‘zida har xil yoshdagi o‘quvchilar ishtirok etishimumkin. Dars jadvaliga qo‘yilgan darslarga kirish o‘quvchiuchun shart, o‘qish majburiydir. To‘garak mashg‘ulotlarida ish-tirok etish ixtiyoriylikka asoslangan. To‘garak mashg‘ulotlarinimazmun-mohiyati jihatidan olib qaralganda bir-biridan ajratibbo‘lmaydi, biroq ularning bir narsa emasligi ayon bo‘lib turibdi.

Savol va topshiriqlar

1. Tarbiyaviy ishlarning asosiy yo‘nalishlarini izohlab bering.

2. Tarbiyaviy ishlarning manbalariga nimalar kiradi?

3. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish usullarini gapirib bering.

4. Zamonaviy maktab direktorining vazifalari nimalardan iborat?

5. Kasbiy faoliyat deganda nimani tushunasiz?

6. To‘garak ishlarini qanday tashkil etish mumkin?

7. To‘garaklarni tashkil etishda qaysi tamoyillarga amal qilinadi?

8. Qatnashgan to‘garagingiz haqida hisobot tayyorlab keling.

94

IV BOB. TARBIYAVIY ISHLAR TIZIMIDATEXNOLOGIYALAR

4.1. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviyishlar Konsepsiyasi

„Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar Konsep-siyasi“ Xalq ta’limi vazirligi tomonidan 1993- yili tasdiqlanganedi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasidaqabul qilingan „Ta’lim to‘g‘risida“gi Qonun va „Kadrlar tay-yorlash milliy dasturi“ni, ular asosida ishlab chiqilgan hukumatva vazirlik qarorlarini hayotga tatbiq etish, ta’lim sohasini tubdanisloh qilish maqsadida mazkur Konsepsiyani qayta ishlashgato‘g‘ri keldi. Yangi tahrirdagi Konsepsiya Qori Niyoziy nomidagiO‘zPFITI olimlari guruhi, Respublika Ta’lim markazi mutaxas-sislari va Xalq ta’limi vazirligi xodimlari tomonidan ishlab chi-qildi. Shaxs kamoloti bosqichlarini belgilab olishga yo‘naltirilganushbu Konsepsiyani tayyorlashda Xalq ta’limi xodimlari va kengjamoatchilik fikrlari inobatga olindi.

Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar Konsep-siyasining zaruriyati. O‘zbekiston Respublikasining istiqlolga eri-shuvi hamda o‘z mustaqil siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy yo‘liga egabo‘lishi xalq xo‘jaligining turli sohalarida, jumladan, xalq ta’li-mi tizimida ham o‘sib kelayotgan yosh avlod ta’lim-tarbiyasibilan bog‘liq jarayonni qayta ko‘rib chiqishni taqozo etmoqda.

Hozirgi paytda fan va madaniyatning eng so‘nggi yutuqlariasosida yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl vauslublarini izlash nihoyatda zarur. Ayniqsa, o‘smirlar orasidaaxloqiy va ma’naviy jihatdan tarbiyaviy ishlarni kuchaytirishmuhimdir. Zero, axloq yo‘q ekan, inson ongli ijtimoiy shaxsbo‘la olmaydi. Shuning uchun ham axloqiy tarbiya shaxsninghar tomonlama va erkin shakllanishida asosiy o‘rinni egallaydi.

Maktab va maktabdan tashqari ta’lim muassasalari tarbiya-chilari (o‘qituvchilar, sinf rahbarlari, ma’naviy-ma’rifiy tarbiyaishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosarlari, bolalar yetakchilari vaboshqalar) jamoasi oldida o‘quvchilarga umuminsoniy axloq

95

qoidalari asosida hayot kechirishni o‘rgatishdek muhim vazifaturadi. Fanni o‘rganishga muhabbat uyg‘otish, bilimga tashnalikfazilatlari axloqiy tarbiyaning ajralmas tarkibiy qismidir. Bolalar-ning o‘qishdagi muvaffaqiyatidan uning guruhdagi o‘rni aniq-lanadi, atrofdagilarning u bilan munosabati belgilanadi, o‘qish-dagi muvaffaqiyat bolaning axloqiy tarbiyasini yuqori darajagako‘taradi.

O‘quvchilar qalbida yuksak ma’naviyatlilikni shakllantirishdakitob va kitobxonlikning ahamiyati beqiyosligini tushuntirishzarur. Kitob yoshlar uchun hayot maktabidir. Bilim manbayibo‘lgan kitobni sevish, uni o‘qish va ko‘z qorachig‘idek saqlaybilish, o‘qish uchun uni tanlay olish va o‘qish madaniyatini bi-lish kerak. Bu ishda ustoz-u murabbiylar va kutubxona xodimlariyordam berishlari lozim.

4.2. Tarbiya texnologiyasi asoslari

Bizga yaxshi ma’lumki, tarbiya jarayoni uzoq muddatli,murakkab, uzluksiz bo‘lib, u o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Gar-chi zamonaviy ta’lim texnologiyasi o‘quvchining ta’lim jarayo-nidagi yetakchilik rolini yoqlayotgan bo‘lsa-da, tarbiya jarayonidatarbiyalanuvchi asosiy mavqeyini egallay olmaydi. Chunki undaxarakter, dunyoqarash yetarlicha shakllanmagan bo‘lib, u buborada tarbiyachining yordamiga ehtiyoj sezadi. Shu bois tarbiyatexnologiyasi mantiqiy hamda tarkibiy jihatdan ta’lim texnologi-yasidan farq qiladi.

Tarbiya texnologiyasi asosida tarbiyaviy jarayon yotadi.O‘quvchilar faoliyatni tashkil etuvchilar bo‘lib, ular tomoni-dan erishiladigan natijalarni rejalashtirish va unga erishish usul-lari, bu usullarni modellashtirish, ishlab chiqarilgan reja va mo-dellarni ro‘yobga chiqarish, bu rejalarni amalga oshiruvchi shaxs-ning faoliyati va axloqini boshqarish kabilar hisoblanadi.

Tarbiya — tarbiyachi va tarbiyalanuvchi faoliyatlarini o‘zichiga olgan ikki yoqlama jarayon. Tarbiyachilar — bilim va tar-biyaga ega bo‘lgan kishilar, tarbiyalanuvchilar — bilim va tajribao‘rganuvchi yoshlardir. Ammo tarbiyalanuvchilar muayyan da-

96

rajada aktiv faoliyat ko‘rsatmasalar tajriba va bilim o‘rgana ol-maydilar.

Tarbiya jarayoni:

— maqsadga yo‘nalganlik;— ko‘p omillik;— jo‘shqinlik;— davomiylik;— uzluksizlik;— komplekslilik;— variantlilik;— ikki tomonli xarakter;— natijalarning olisligi.

Tarbiya vazifalari:

1. O‘z vatanining fuqarosini tarbiyalash. Tarbiyaning buvazifalarini amalga oshirish quyidagilarni taqozo etadi:

— milliy vatanparvarlik, o‘z vataniga, tarixiga, madaniyatigaiftixor tuyg‘usi;

— millatlararo madaniy munosabatlar, siyosiy madaniyat.2. Shaxsning ma’naviyatini shakllantirish. Ma’naviyat — ki-

shining ichki dunyosi bo‘lib, uning jamiyat va tabiatdagi „Men“i,obrazi, taqdiri va rolini ifoda etadi. Ma’naviyat darajasi — bu,ma’lum ma’noda, insoniylik mezonidir. Ma’naviyatni shakllan-tirish — bu uning shaxsiy harakatlari, intilishlari, refleksiyasibilan kishining ichki dunyosini vujudga keltirishdir.

3. Mehnatkash insonning iqtisodiy tafakkurini tarbiyalash.Mehnatga, kasbga hurmat va ijtimoiy-psixologik jihatdanyoshlarda mustaqillik, ijod, ishchanlik, faollik, yuqori kasbiytayyorgarlik sifatlarini kuchaytirish zarur.

4. Ruhiy-jismoniy sog‘lomlikni tarbiyalash. Bu axloqiy-ha-yotiy muvozanat va psixologik qulaylik holatini ushlab turishhamda jismoniy rivojlanish me’yoridan uzoqlashib ketishga yo‘lqo‘ymaslik ko‘nikmalarini shakllantirishdir.

5. Kishining tabiat bilan munosabatini uyg‘unlashtirish. Eko-logik fojia muammosi davrimizning eng dolzarb muammolaridanbiridir. Kishining tabiat bilan munosabatini uyg‘unlashtirish

97

aniq hududiy o‘ziga xoslikni hisobga olgan holda o‘lkashunoslikva tabiatshunoslik bo‘yicha amaliy faoliyatni kuchaytirish vakengaytirishni talab etadi.

Bu esa, o‘z navbatida, tarbiyalanuvchilarga nafaqat ekologikxavfsizlik qoidalarini anglab yetish, balki tabiatni qo‘riqlashishida shaxsan qatnashish zarurligiga ishonch hosil qilishimkonini ham beradi.

6. Shaxsda individuallik va jamoaviylikni tarbiyalash. SobiqIttifoq davrida pedagogika shaxsni jamoaga va jamoa orqali tar-biyalashga yo‘naltirilgan edi. Hozirgi paytda ayrim pedagogik doi-ralarda individual tarbiya haddan tashqari maqtalmoqda. Aslidaindividual va jamoaviy tarbiya bir-biriga zid emas. Individualliktabiat tuhfasi bo‘lib, uni rivojlantirish zarur. Modomiki, insonjamiyatda yashar ekan, u jamiyatdagi axloq va huquq me’zon-larini, ijtimoiy fikrlarni hurmat qilishi lozim. Mehnatning aksa-riyat ko‘rinishlari uchun jamoa harakati zarur bo‘ladi. Shu tu-fayli jamoaviylik ruhida tarbiyalash dolzarb masala bo‘lib hisob-lanadi. Ayni chog‘da individual tarbiya nihoyatda muhimdir,chunki bunga dastlab yetarlicha e’tibor berilmagan edi, hozir esabuni zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar talab etmoqda.

Tarbiya tizimining milliy xususiyatlari:

— milliy tarix va madaniyatning o‘ziga xos jihatlarini hisobgaolish;

— tarbiyaviy ishlarda milliy udumlar, an’analar, urf-odat-lar, diniy marosimlardan foydalanish;

— milliy madaniyat jahon madaniyatining bir bo‘lagi ekan-ligi tushunchasini shakllantirish.

Tarbiya tamoyillari:

Tarbiya tamoyillari — bu umumiy qoida bo‘lib, unda tarbiya-viy jarayonni tashkil qilish mazmuni, metodlari shakllariga bo‘l-gan asosiy talablar aks etgan. Ta’lim tamoyillaridan farqli ra-vishda ular o‘qituvchilar tomonidan tarbiyaviy vazifalarni haletishda qo‘llaniladi. Bu tamoyillarning asosiy jihatlari: majburiylik(uyg‘unlilik), teng ahamiyatlilik hisoblanadi. Tarbiya tamoyillaritarbiyachilar uchun tayyor, har narsaga yaraydigan qoida emas,

98

chunki uni qo‘llash bilan yuqori natijalarga erishib qolinmaydi.Bu tarbiyachining na tajribasini, na mahoratini almashtira oladi,ularning amalga oshirishi shaxs faoliyati bilan shakllangan.

Tarbiya tamoyillari tizimi (sistemasi):

Tarbiyaviy jarayonga tayanuvchi tamoyillar tizimida quyida-gilarni ajratish mumkin:

— tarbiyaning ijtimoiy yo‘nalganligi;— tarbiyaning hayot va mehnat bilan bog‘liqligi;— tarbiyada ijobiy jihatlarga tayanish;— tarbiyani insonparvarlashtirish;— shaxsiy yondoshish;— tarbiyaviy ta’sirning umumiyligi.Tarbiyaning ijtimoiy yo‘nalganligi. Ilg‘or o‘qituvchilar tarbi-

yani ijtimoiy institut sifatida tushunganlar. Turli davlarda yo ij-timoiy, yo davlat, yoki shaxsiy yo‘nalish kasb etib, uning maz-mun tamoyillari o‘zgargan. Mazkur tamoyil o‘qituvchining bar-cha faoliyati tarbiyaning davlat strategiyasiga mos holda o‘sibkelayotgan avlodni tarbiya vazifalariga bo‘ysundirishni talab qila-di va tarbiyachilar faoliyatini shaxsni ijtimoiylashtirishga yo‘nal-tiradi. Bu tamoyillarni amalga oshirishning asosiy qoidalari tarbi-yaviy (mehnat, ijtimoiy, o‘yin va b.) faoliyat jarayonida o‘quv-chilarda faoliyatning ijtimoiy qimmat va muhim sababga molik,ijtimoiylashtirish suratini tezlashtirishni tashkillashtirish zaru-riyati bilan bog‘langan.

Tarbiyaning hayot va mehnat bilan bog‘liqligi. Mazkur ta-moyil o‘qituvchilar faoliyatining ikki asosiy yo‘nalishini ko‘zdatutadi:

a) tarbiyalanuvchilarni kishilarning ijtimoiy va mehnat fao-liyati, unda ro‘y berayotgan o‘zgarishlar bilan atroflicha va dar-hol tanishtirish;

b) tarbiyalanuvchilarni haqiqiy hayotiy munosabatlar, ijti-moiy foydali faoliyatning turli ko‘rinishlariga jalb qilish.

Tarbiyaning hayot bilan bog‘liqligi tamoyilini amalga oshi-rish o‘qituvchidan quyidagilarni ta’minlash mahoratini talab etadi:

— tarbiyalanuvchilar tomonidan mehnatning jamiyat va alo-hida shaxs hayotidagi rolini tushunish;

99

— fuqarolarning o‘sib borayotgan talablarini qondirish uchuniqtisodiy bazaning ahamiyati;

— moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratuvchi mehnat kishi-lariga hurmat;

— ijodiy mehnatga bo‘lgan qobiliyatini rivojlantirish;— zamonaviy ishlab chiqarishning umumiy asoslarini tu-

shunish;— iqtisodiy bilimlarni egallash;— umumiy madaniyat, mehnatni ilmiy tashkil etish;— mehnat faoliyatiga shaxsiy va ijtimoiy qarashlarni qo‘shib

olib borish;— jamiyat mulki va tabiat boyliklariga ehtiyotkorona muno-

sabatda bo‘lish;— xo‘jasizlik, mas’uliyatsizlik, boqimandalik, tekinxo‘rlik

ko‘rinishlariga murosasiz munosabatda bo‘lish.

Tarbiyaning hayot, mehnat bilan aloqasi tamoyili quyidagishartlarga rioya qilib amalga oshiriladi:

— ijtimoiy, iqtisodiy va mehnat tarbiyasida mavhumlik vaaqidaparastlilikni bartaraf etish;

— tarbiyalanuvchilarning faoliyatini turli ko‘rinishlarida (shujumladan, ta’til davridagi ishlarni qo‘shgan holda) ishtirok etishxohishlarini qo‘llab-quvvatlash;

— tarbiyaviy ishlarda mahalliy o‘lkashunoslik materiallaridanfoydalanish;

— qabul qilinayotgan qarorlarga mas’ullik hissini o‘rgatish;— ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda bo‘layotgan o‘zgarishlarga

muvofiq tarbiyaning mazmuni, metodi, vosita va shakllariniyangilash.

Tarbiyaviy jarayonni shunday tashkil etish kerakki, tarbi-yalanuvchilar o‘z mehnatlarining kishilar jamiyati uchun za-rurligini, ularga manfaat keltirishini sezsinlar.

Tarbiyada ijobiy jihatlarga tayanish. Tarbiyada foydali ishgatayanish kishidagi ijobiy hislatlarni va shu asosda yetarlichashakllanmagan yoki salbiy shakllangan sifatlarni zarur daraja vauyg‘unlikda aniqlashni ko‘zda tutadi.

100

Tamoyilni amalga oshirish quyidagi qoidalarga asoslanadi:— tarbiya tizimida adovat, tarbiyalanuvchining kurashi, kuch

va jarayonlarini qarama-qarshi qo‘yish mumkin emas;— ijobiy natijalar tarbiyalanuvchi taqdirida tarbiyalovchining

hamkorlik, toqat va manfaat ko‘ruvchi sifatida ishtirok etishimkoniyatini beradi;

— tarbiyalanuvchining axloqida yuzaga kelgan kamchiliklargadiqqatni qaratmaslik, ijobiylarini aniqlash va qo‘llab-quvvatlashzarur;

— o‘quv yurtida ijobiy tarbiyaviy muhit, ruhiy-psixologikiqlimni yuzaga keltirish, saranjom-sarishtalik, tozalikni saqlashzarur;

— tarbiyalanuvchilarni yuqori natijalarga erishish imkoni-yati mavjudligiga ishonch hosil qilish.

Tarbiyani insonparvarlashtirish. Bu tamoyilga qo‘yiladiganasosiy talablar:

— tarbiyalanuvchi shaxsiga insoniy munosabat;— uning huquqi va erkinligini hurmat qilish;— tarbiyalanuvchiga kuchi yetadigan va oqilona shakllan-

tirilgan talablarni qo‘yish;— tarbiyalanuvchining holatini, hatto u taqdim etilgan ta-

lablarni bajarishidan bosh tortgan paytda ham tushunish;— kishining o‘zi bilan o‘zi bo‘lish huquqini hurmat qilish;— tarbiyalanuvchilar ongiga tarbiyaning maqsad va vazifa-

larini yetkazish;— talab etilayotgan sifatlarni majburiy shakllantirmaslik;— shaxsning or-nomus va qadr-qimmatini kamsituvchi ja-

zoga yo‘l qo‘ymaslik;— ma’lum sabablar bilan shaxsning haqligiga zid keluvchi

sifatlarning shakllanishini uning tomonidan to‘liq rad etilishhuquqini tan olish.

Tarbiyaviy jarayonning insonparvarlashtirilishi uning demo-kratlashtirilishi bilan bevosita bog‘langan. Demokratlashtirish,dastavval, tarbiyaviy tizimning barcha bosqichlarining usul vametodlarida ko‘rinadi. Shu ma’noda demokratlash avtoritarizm-ning aksidir.

101

Shaxsiy yondoshish. Bunday yondoshish tarbiyalanuvchi-larning shaxsiy sifatlariga tayanishni ko‘zlaydi va tarbiyachidanquyidagilarni talab etadi:

— shaxsning individual xususiyatlarini (xarakteri, mijozitemperamenti, qarashlari, odatlari va b.) muntazam o‘rganishva yaxshi bilish;

— mohirona tashxislash va shaxsiy sifatlarning real shakllan-ganlik darajasini bilish;

— tarbiyalanuvchini shaxsning rivojlanishini ta’minlovchimurakkablashib boradigan faoliyatga tortish;

— shaxsning faolligiga tayanish;— shaxsni tarbiyalashdan o‘z-o‘zini tarbiyalashga o‘tish, maq-

sadi, mazmuni, metodlarini, o‘z-o‘zini tarbiyalashning shaklla-rini belgilash mahoratini hosil qilish;

— faoliyatning muvaffaqiyatga olib keluvchi mustaqillik, ta-shabbus, tarbiyalanuvchilarning tashabbuskorligini, mohironatashkil etish va yo‘naltirishni rivojlantirish.

Tarbiyaviy ta’sirning umumiyligi. Bu tamoyil tarbiyaga daxl-dor bo‘lgan barcha shaxslar, tashkilotlar, ijtimoiy institutlar,pedagogik ta’sirni o‘zaro to‘ldirgan holda, birlashib harakat qi-lishlari, tarbiyalanuvchilarga kelishilgan holda talablar qo‘yish-lari, bir-birlariga yordam berishlari talab etiladi.

Tamoyilni amalga oshirishning asosiy qoidalari:— tarbiyachilar tomonidan tarbiyaviy ta’sir etishning bosh-

qa sohalarini hisobga olib borish;— o‘quvchilarning oilasi bilan aloqada bo‘lish, tarbiyaviy va-

zifalarni hal etishda unga tayanish, tarbiyaviy harakatlarni keli-shib olish;

— tarbiyachining o‘zi tarbiyalangan bo‘lishi (o‘z tarbiyala-nuvchilariga singdirilishi lozim bo‘lgan sifatlarga ega bo‘lish);

— tarbiyachining tarbiyaviy jarayondagi boshqa subyektlarbilan hamkorligida birlashtiruvchi (ayiruvchi emas) omilga taya-nish;

— o‘z hamkasblari, jamoasi, ijtimoiy tashkilotlar va bosh-qalarning ma’qul talablarining tarbiyachi tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi;

102

— tarbiyaviy ta’sir etishda an’anaviylik, tarbiyaviy jarayondamuntazamlik;

— tarbiyaviy jarayonning barcha subyektlari orasida aloqalar-ni o‘rnatish.

Tarbiya jarayonining mazmuni. Tarbiya jarayonining maz-muni — bu bilimlar, e’tiqodlar, ko‘nikmalar, sifatlar, shaxs qi-yofasi, axloqning barqaror odatlari sistemasi bo‘lib, tarbiyala-nuvchilar qo‘yilgan maqsad va vazifalarga muvofiq ularni egallabolishlari zarur.

Tarbiyaning asosiy g‘oyalari:1. Tarbiya maqsadlari realizmi.2. Tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning birgalikdagi faoliyati.3. O‘z yo‘lini belgilab olish.4. Tarbiyachining shaxsiy yo‘nalganligi.5. Ixtiyoriylik.6. Jamoaviylikka yo‘nalganlik.

Uyushgan tarbiya insonni hayotdagi uchta asosiy rolga —fuqarolikka, xodimlikka va oilaparvarlikka tayyorlashi lozim.

Fuqarolikni shakllantirish chog‘ida aniq mo‘ljalga asoslanish:— fuqarolik majburiyatlari — Vatan, jamiyat, ota-ona oldi-

dagi majburiyat hissi, milliy iftixor va vatanparvarlik tuyg‘usi;— davlat konstitutsiyasi, davlat hokimiyati organlari, mam-

lakat Prezidenti, davlat ramzlari (gerb, bayroq, madhiya)gahurmat;

— mamlakat taqdiriga javobgarlik;— jamoat tartibi va yashash madaniyati;— mamlakatning milliy boyligi, tili, madaniyati, an’anala-

rini asrab-avaylash;— ijtimoiy faollik;— demokratik tamoyillarga rioya etish;— tabiatni asrab-avaylash;— o‘zgalarning huquq va erkini hurmat qilish;— faol hayotiy jarayon;— o‘z huquqini anglash va fuqarolik mas’uliyati;— halollik, rostgo‘ylik, sezgirlik, mehr-shavqat;

103

— o‘z ishi va qilmishlariga javobgarlik;— xalqaro hamkorlik, boshqa mamlakatlar xalqiga hurmat va

hokazo.Xodimni farqlovchi belgilar:— intizomlilik va mas’uliyat;— ishchanlik va tashkilotchilik;— umumiy, maxsus va iqtisodiy bilimlar;— siyosiy bilimlar;— mehnatga ijodiy yondoshish;— qat’iyat, topshirilgan vazifani tez va sifatli bajarishga intilish;— kasbiy g‘urur, mahoratga hurmat ko‘rsatish;— onglilik, xushmuomalalik, tartiblilik;— mehnat faoliyati tajribasi;— mehnatga, hayotga, faoliyatga estetik munosabat;— jamoaviy, birlashib mehnat qilish layoqati;— tashabbuskorlik, mustaqillik, Vatan, jamiyat ravnaqi

uchun ko‘p va samarali mehnat qilishga tayyorlik;— ishchanlik va uddaburonlik;— mehnat kishilariga, ishlab chiqarish ustalariga hurmat va

boshqalar.Oilaparvarlikni farqlovchi belgilar:— mehnatsevarlik, mas’uliyatlilik;— xushmuomalalilik, muloyimlik, aloqa madaniyati;— o‘zini jamoada tuta bilish;— pokizalik, ozodalik, gigiyenik ko‘nikmalar;— salomatlik, faol turmush tarziga ko‘nikish;— dam olishni tashkil etish, o‘tkazish omilkorligi;— har tomonlama bilimdonlik;— huquqiy normalar va qonunlarni bilish;— bolalarni tarbiyalash layoqati;— nikohdan o‘tishga tayyorgarlik va oilaviy vazifalarni bajarish;— o‘z ota-onalari, yoshi ulug‘ kishilarga hurmat va boshqalar.

Dunyoqarashni shakllantirish.

Dunyoqarash — bu kishi ongining bilimlar, qarashlar, mas-lak va oliy maqsadlarni qamragan, tabiat va jamiyatning rivoj-

104

lanishiga uning munosabatini ko‘rsatadigan, uning ijtimoiy-si-yosiy va axloqiy-estetik mavqeyi va xulqini hayotning turli soha-larida belgilaydigan o‘ziga xos sohadir.

Bilimlar — dunyoqarashning obyektiv komponenti sifati,shaxsning tavsifiy, tasdiqlanuvchi mulohazasi shakliga ega bo‘-lib, ilmiy haqiqat tarzida tasavvur etiladi.

Qarashlar — bu hikmatning tabiat va jamiyatda uchrovchi uyoki bu hodisalarini tushuntirish, bu hodisalarga o‘zining mu-nosabatini ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan hukmlar, subyektivxulosalardir.

Ishonch — bu chuqur anglangan va hayajon bilan boshdankechirgan g‘oyalar majmuyi bo‘lib, ular mafkura, siyosat, ax-loq va san’atga daxldor bo‘lgan shaxsning hayotiy mavqeyi ham-da faoliyati va axloqi xarakterining barqaror ekanligini bildiradi.

Oliy maqsad — anglab yetilgan va ta’sirchan idrok etishningoliy kamoloti bo‘lib, shaxsning faoliyat maqsadi va hayotiy mas-lagidir.

Dunyoqarash vazifalari:— axborot in’ikosi;— boshqaruvchi;— baholovchi;

Dunyoqarashning asosiy ko‘rinishlari:— ilmiy;— diniy;— kundalik (hayotiy).

Ilmiy bilimlarning maslakka aylanishiga yordam beruvchiruhiy-pedagogik mexanizmlar va pedagogik shart-sharoitlar:

— bilimlarni chuqur va mustahkam o‘zlashtirish;— dunyoqarash xarakteridagi barcha dalil va asoslarning

mantiqan isbot etiluvchi va o‘zaro zid emasligini chuqur ilmiyasoslash;

— ta’lim va tarbiyaning fuqarolik yo‘nalishi;— tarixiylik tamoyilini amalga oshirish;— bilish aktivligi va mustaqilligini rivojlantirish;

105

— o‘rganayotganlarning o‘rganilayotgan materialga nisbatanhissiy munosabatini uyg‘otish;

— o‘qituvchi shaxsining ijobiy ta’siri.

Fuqaro — bu muayyan davlatda doimo yashaydigan, uninghimoyasidan foydalanadigan, huquq va burchlar majmuyiga egabo‘lgan shaxsdir.

Fuqaroni tarbiyalash o‘qiyotganlarda vatanparvarlik, xalq-aro munosabatlar madaniyati, siyosiy madaniyatni tarbiyalash-ni ko‘zda tutadi.

Vatanparvarlik — o‘z vataniga, xalqiga sadoqat va mehr-muhabbatdir. Kishining tug‘ilib o‘sgan joyiga bog‘liqlik, ona tiligabo‘lgan hurmat, vatan manfaatlariga sodiqlik va g‘amxo‘rlik,uning erkin va mustaqilligini himoyalash; ijtimoiy va madaniyyutuqlaridan faxrlanish; tarixiy o‘tmish va axloqiy an’analarga hur-mat munosabati; o‘zining mehnati, kuchi va qobiliyatini vatanravnaqiga bag‘ishlash hissi vatanparvarlikda namoyon bo‘ladi.

Xalqaro munosabatlar madaniyati turli xalqlarning xalqaroiqtisodiy, ma’naviy axloqlari, turli millat vakillarining o‘zarohurmat qilishlari, muayyan axloqiy xushmuomalalikni saqlash-ning, boshqa xalqlarning tili, odatlari va an’analarini mensimas-likka yo‘l qo‘ymaslikda ko‘rinadi, bu munosabatlarning yuqoridarajadagi takomili va rivojlanishini ko‘zda tutadi.

Xalqaro munosabatlar madaniyati quyidagilarni aks ettiradi:— boshqa millat kishilariga, ularning tili, milliy urf-odatlari

va an’analariga hurmat;— boshqa mamlakatlar va xalqlarning hayoti va madaniyati

yutuqlariga qiziqish bilan qarash;— umuminsoniy qadriyatlarni rivojlantirishga intilish.

Tarbiyalanuvchilar faoliyatining darsdan tashqari tizimini lo-yihalash. Darsdan tashqari faoliyat tizimi o‘qitishning nazariy vaamaliy tizimini to‘ldiradi. Uning asosiy vazifasi o‘qitishdan tash-qari vaqtini o‘zini-o‘zi tarbiyalash va ijtimoiy faoliyatini mehnatbilan shug‘ullanish uchun oqilona taqsimlashga yordam berishdir.

Ta’lim olayotganlarning darsdan tashqari faoliyatini loyiha-lash vazifalari:

106

— ijtimoiy moslashuv zonasini tashkil etish va o‘qiyotgan-larning ijtimoiy harakatchanligini ko‘rsatish;

— bo‘lajak mutaxassislarning kasbiy moslashuvi uchunularga shart-sharoitlar yaratish;

— o‘qiyotganlarni mustaqil o‘qish yo‘li bilan ta’limni da-vom ettirishga yo‘llash;

— har bir ta’lim oluvchining qobiliyati, qiziqishi va ishti-yoqini rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish;

— o‘quvchilarni erkin vaqtdan unumli foydalanish, damolish mahoratini egallashga o‘rgatish.

Tarbiya jarayonining mohiyati, qonuniyatlari va o‘ziga xosjihatlari xususidagi mavjud nazariy va amaliy g‘oyalarga, peda-gogik bilimlarga tayangan holda tarbiya texnologiyasining tarkibiyqismlarini quyidagicha belgilaydi:

1. Tarbiya jarayonining umumiy loyihasi;2. Tarbiyani tashkil etishga bo‘lgan ijtimoiy ehtiyoj (rag‘bat);3. Tarbiya maqsadi.4. Tarbiya mazmuni (shakl, metod, usul va texnik vositalar);5. O‘qituvchi (tarbiyachi) faoliyati;6. O‘quvchi (tarbiyalanuvchi faoliyati);7. Tarbiya samarasi (natija).Tarbiya nazariyasi — pedagogikaning bir qismi bo‘lib, tarbi-

yaviy jarayon mazmuni, usuli va tashkil etilishi masalalarinio‘rganadi. Hayotga yangicha siyosiy va iqtisodiy nuqtayi nazardanyondoshish o‘sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasi bilan bog‘liqjarayonni ham qayta ko‘rib chiqishni taqozo etmoqda.

Hozirgi zamon pedagogikasida tarbiya tarbiyachining tar-biyalanuvchi shaxsiga oddiy ta’sir ko‘rsatishi emas, balki tarbi-yachilar va tarbiyalanuvchilarni aniq bir maqsadga qaratilgan,bir-biri bilan hamkorlikda qiladigan munosabatlari va o‘zarota’sir ko‘rsatishi ekanligi alohida ta’kidlanadi. Bugungi kundashunchaki bilim egasi bo‘lgan insonni emas, balki ijodkor, o‘ziste’dodi bilan ajralib turuvchi ishbilarmon insonni tarbiyalashzamon taqozosidir.

O‘quv yurtlarida tarbiyaviy jarayonni tashkil qilish asosigailg‘or milliy, ma’naviy, axloqiy qadriyatlar va mezonlar, xalq

107

pedagogikasi, marosimlar, bayramlar, o‘yinlar va boshqalarqo‘yilishi kerak. Shu bilan birga, tarbiya jarayonida kishiningturli qobiliyatlari rivojlanadi, g‘oyaviy, axloqiy, irodaviy, estetikxislatlari shakllanadi, jismoniy kuch-quvvati mustahkamlanadi.

4.3. Tarbiya texnologiyalari

O‘zbekiston Respublikasi huquqiy demokratik jamiyat qu-rish yo‘lidan borar ekan, o‘z fuqarolarining, ayniqsa, yangijamiyat barpo etishga bel bog‘lagan, o‘sib kelayotgan avlod vamutaxassislarning ma’naviy shakllanishiga alohida e’tibor qara-tilgan.

„Hozirgi davrda jamiyat rivojining asosiy maqsadi, — debta’kidlagan edi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Ka-rimov, — mustaqillikning milliy g‘oya va mafkurasini mamlaka-timizda yashayotgan har bir kishining dunyoqarashi, ma’naviyasosiga aylantirish kerak“. Milliy mafkura vazifalari maxsustashkil etilgan ma’naviy-ma’rifiy ishlar jarayonida amalga oshi-riladi. Tarbiyaviy jarayon umumiy o‘rta, o‘rta-maxsus va kasb-hunar, oliy ta’lim muassasalarida o‘ziga xos mohiyat kasb etadi.Pedagog xodimlar, o‘qituvchilar va tarbiyachilar milliy istiqlolg‘oyasi bilan qurollangan bo‘lib, uni har bir fuqaro ongigayetkazish malakalariga ega bo‘lishlari kerak.

Ta’lim muassasalarida tarbiyaviy jarayonni tashkil qilishasosiga ilg‘or milliy, ma’naviy-axloqiy qadriyatlar va mezonlar,xalq pedagogikasi, marosimlar, bayramlar, o‘yinlar va bosh-qalar qo‘yilishi kerak. Ularni tashkil qilish, o‘tkazishda tarbiyatexnologiyalaridan yoki interfaol metodlardan foydalanish o‘quv-chilarda o‘z yurtiga mehr-muhabbat, vatanparvarlik, oilapar-varlik, kasbiy fidoyilikning shakllanishiga yordam beradi.

Tarbiyalanuvchilar faoliyatining darsdan tashqari tiziminiloyihalash ularning darsdan tashqari faoliyat tizimida o‘qitish-ning nazariy va amaliy qismini to‘ldiradi. Uning asosiy vazifasidarsdan tashqari vaqtini o‘zini-o‘zi tarbiyalash bilan shug‘ulla-nish uchun oqilona taqsimlashga yordam berishidir. O‘quvchi-larning darsdan tashqari faoliyatini loyihalash (6- shakl).

108

Darsdan tashqari faoliyat tizimi ko‘p komponentli bo‘lib,unga quyidagilar kiradi:

⇒ O‘quv guruhi tarkibi;

⇒ Individual (yakka tartib);

⇒ Ijtimoiy birlashmalar va tashkilotlar;

⇒ Mehnat jamoalari;

⇒ Klublar, to‘garaklar, muzeylar.

O‘quvchilarning darsdan tashqari faoliyatining o‘ziga xos-ligi shundaki, uning har bir komponenti alohida loyihalash-tiriladi va har doim ham pedagogik ta’sir doirasi bilan qamrabolinmaydi.

4.4. Tarbiya maqsadini ishlab chiqish

Tarbiya — bu insonni ijtimoiy tajribalar bilan, uning barchashakllarida bilim, his-hayajon, estetika, odob-axloq qoidalaribilan tanishtirish va individning ichki o‘ziga xos jihatlarini,

6- shakl. O‘quvchilarning darsdan tashqari faoliyatini loyihalash.

Darsdan tashqarifaoliyatni loyihalash

O‘quvchilarni mustaqilishlash yo‘li bilan ta’lim-ni davom ettirishga yo‘llash

O‘quvchilarda ijtimoiymoslashuvni tashkil

etish

O‘quvchilarni bo‘sh vaq-tidan unumli foydalanish,dam olish mahoratini egal-lashga o‘rgatish

Ta’lim oluvchining qobi-liyati, qiziqishi va ishti-yoqlarini rivojlantirishgashart-sharoit yaratish

109

imkoniyatlari va layoqatlarini rivojlantirish bo‘yicha faoliyat hi-soblanadi. Mana shu tarbiyaning asosiy manbayi shaxslar bo‘libqoladi — bu jamiyat va individning o‘zidir. Tarbiyalanayotganshaxs maqsadlari va qadriyatlari tizimida individuallik va ijtimoiyliknisbatlari muammosi tarbiya nazariyasida markaziy muammohisoblanadi.

Jamiyat va shaxs bir-biri bilan qanday munosabatda bo‘ladi?Shaxs jamiyatdan tashqarida yuzaga kelmaydigan jonzotdir,jamiyat esa, o‘z navbatida, shaxslardan tashkil topadi. U shaxs-lar o‘zaro munosabatlari jarayoni natijasi va jarayonning o‘zidaniborat. Shaxssiz jamiyat yo‘q va, demak, jamiyat ularga bog‘liqbo‘ladi. Ba’zida shaxsni mikrosotsitsi, jamiyatni esa makro-sotsitsi, deb ataydilar. Bu bilan materiya harakatlanishining ijti-moiy shakli, ikki asosiy tarkibiy qismi to‘g‘risida gap borayot-ganligini ta’kidlaydilar.

Shaxs va jamiyatning yaqin bir-biriga bog‘liqligi turli tomon-lardan qaralishi mumkin. Biroq shaxs va jamiyat bir narsa va birxilda o‘xshash bo‘lishi nimasi bilan farq qiladi? Uning farqihajmiga aloqador bo‘ladimi (kichik shaxs, katta jamiyat qabilida)yoki yana boshqa muhim farqi bormi, degan savollarga javobberish uchun o‘zaro bog‘liqlik mana shu doiradan chiqishi mu-him. Mana shu ijtimoiy subyektlar funksiyalarining o‘ziga xosliginimalardan iborat?

Shaxs jamiyat emas. U jamiyatda paydo bo‘lib, o‘zini amalgaoshirish jarayonida madaniyatini o‘zgartiradi, ba’zan madaniyatirivojlanishida shunchalik ilgarilab ketadiki, o‘n yillar, ba’zidahatto asrlar davomida jamiyat xotirasida qoladi.

O‘zida jamiyat madaniyatining in’omlarini mujassam etgan-ligi sababli, shaxs ijtimoiy tajribani yangicha talqin qilishda,ma’naviy va moddiy qimmatliklarni yaratishda, qayta anglashdamustaqil avtonom bo‘lib qoladi.

Bunday shaxs o‘zining zamondoshlari uchun ma’lum bo‘l-gan yoki begona tajribani olib kiradi, faqat vaqt o‘tishi bilanasta-sekin jamiyatga kirib boradi. Bunday shaxs o‘zini jamiyatgaqarshi qo‘yishi, unga qarshi chiqishi va u bilan kurashishga kiri-shishi mumkin.

110

Jamiyat — bu shaxs yoki shaxslar to‘plami emas. Jamiyat —bu qadriyatlar o‘z maktabini yaratadigan, har qanday subyekt-ni xizmat qilishga majbur etishga intiluvchi, o‘zining mavjud-ligini saqlab qolish uchun shaxsni yutib yuborishga qodir, o‘zi-ni harakatlantiruvchi ijtimoiy birlikdir. Shu bilan bir vaqtda,jamiyat insonlar to‘plagan madaniyatni saqlab qolish va odamgayetkazish usuli demakdir.

Shaxs va jamiyat ijtimoiy hayotning ikki asosiy subyektisifatida ishtirok etadi. Hatto eng qulay ijtimoiy sharoitlarda ham(eng noqulay ijtimoiy sharoitlarda ham) ular birlashmaydi vaular o‘rtasidagi farq kamaymaydi. Ma’lum sharoitlarda ular bir-biriga qarama-qarshi turishi mumkin.

Tarbiya, jamiyatdagi hodisa sifatida, o‘sib kelayotgan av-lodning jamiyat hayotida, turmushi, ijtimoiy ishlab chiqarishfaoliyati, ijodi va ma’naviyligida ishtirok etishi murakkab qara-ma-qarshi ijtimoiy-tarixiy jarayon hisoblanadi. Ularning odambo‘lishlari, rivojlanishlari va individualliklari, jamiyatning ishlabchiqarish kuchlari muhim elementlari, shaxsiy baxtlarini yara-tuvchilari bo‘lib ishtirok etadi. U ijtimoiy taraqqiyot va avlodlarketma-ketligini ta’minlaydi.

Tarbiya, ijtimoiy hodisa sifatida, uning mohiyatini ifodaetuvchi quyidagi asosiy belgilari bilan ifodalanadi:

1. Tarbiya o‘sib kelayotgan avlodni ijtimoiy hayot va ishlabchiqarish sharoitlariga jalb etish, ular bilan eskirayotgan va ha-yotdan chiqayotganlarini almashtirishning amaliy ehtiyojidankelib chiqqan. Natijada bolalar katta bo‘ladilar, o‘z hayotlari vamehnat qobiliyatini yo‘qotayotgan katta avlod hayotini ta’min-laydilar.

2. Tarbiya — doimiy, zarur va umumiy kategoriya. U inso-niyat jamiyati yuzaga kelishi bilan birga paydo bo‘ladi va jami-yatning o‘zi yashar ekan, u ham mavjud bo‘ladi. U jamiyatningmavjudligi va doimiyligi, uning ishlab chiqarish kuchlarini tay-yorlash va insonni rivojlantirishni ta’minlashning muhim vosita-si hisoblanganligi uchun ham zarurdir. Unda qonuniy o‘zarobog‘liqliklar va bu hodisaning boshqa ijtimoiy hodisalar bilan

111

o‘zaro bog‘liqliklari aks ettiriladi. Tarbiya, o‘qitishning bir qismisifatida, ta’limni ham o‘z ichiga oladi.

3. Tarbiya — ijtimoiy-tarixiy rivojlanishning har bir bosqi-chida o‘zining vazifasi, mazmuni va shakllari bo‘yicha aniq ta-rixiy xususiyatga ega bo‘ladi. U jamiyat hayoti xususiyati va tash-kil etilishi bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun o‘z davrining ijtimoiyqarama-qarshiliklarini aks ettiradi. Sinfli jamiyatda turli sinflar,qatlamlar va guruhlarda bolalarni tarbiyalashning asosiy tenden-siyalari ba’zan qarama-qarshi bo‘ladi.

4. O‘sib kelayotgan avlodni tarbiyalash — ularning ijtimoiytajriba asosiy elementlarini o‘zlashtirishlari hisobiga, ularni kattaavlod ijtimoiy munosabatlariga, munosabatlar tizimiga va ijti-moiy zarur faoliyatiga jalb etishlari jarayoni va natijasi asosidaamalga oshiriladi. Kattalar va bolalar o‘zaro ijtimoiy munosabat-lari va o‘zaro aloqalari, ta’sirlari har doim ularni bolalar yokikattalar anglab yetishlaridan qat’iy nazar, tarbiyaviy yoki tarbi-yalovchi hisoblanadi. Eng umumiy shakllarida bu o‘zaro muno-sabatlar, bolalar hayoti, sog‘ligi va oziqalanishlarini ta’minlash-ga, jamiyatda ularning o‘rnini va ularning ruhiy holatini aniq-lashga qaratilgan. Kattalar bolalar bilan o‘zlarining tarbiyaviymunosabatlarini anglab yetishlari va bolalarda u yoki bu sifat-larini shakllantirish maqsadlarini o‘z oldilariga qo‘yar ekanlar,ularning munosabatlari yanada pedagogik, anglab yetilgan maq-sadga yo‘naltirilgan tus oladi.

Kattalarning ijtimoiy hodisa sifatida tarbiya xususiyatlarinianglab yetishlari asosida jamiyatda bolalar va jamiyat manfaatlariyo‘lida tarbiyalash qonunlaridan tushunilgan va maqsadga muvo-fiq foydalanishga intilish yuzaga keladi. Katta avlod tarbiyalashmunosabatlari tajribalarini umumlashtirishga, ularda namoyonbo‘ladigan tendensiyalar, aloqalar, qonunlarni o‘rganishga, ular-dan shaxsni shakllantirish maqsadlarida foydalanishga ongli ra-vishda murojaat etadi.

Mana shu asosda pedagogika — tarbiya qonunlari to‘g‘risidagiva bolalar hayoti, faoliyatini ongli ravishda hamda maqsadga mu-vofiq boshqarish maqsadlarida, ulardan foydalanish to‘g‘risida-gi fan yuzaga keladi.

112

Shunday qilib, tarbiya — ijtimoiy hodisa — jamiyat va indi-vidning hayotini ta’minlash usuli sifatida zarurdir. U ma’lumtarzda shakllangan ijtimoiy munosabatlar va jamiyat hayot tarzinatijasidagi aniq tarixiy sharoitlarda amalga oshiriladi. Uni amalgaoshirishning asosiy mezonlari shaxsning xususiyatlari va sifatlarihayot talablariga mos kelish darajasi hisoblanadi. Tarbiya ijtimoiyhodisa sifatida butun ijtimoiy hayotning tabiiy bir qismidir. Shu-ning uchun uning qarama-qarshiliklari ijtimoiy hayotning engumumiy qarama-qarshiliklarining ifodasidir. Tarbiya aks ettira-digan bunday qarama-qarshiliklar qatoriga qotib va eskirib qol-gan ishlab chiqarish munosabatlarining, ishlab chiqarish kuch-larining rivojlanishni ortga surishi natijasida yuzaga keluvchi qa-rama-qarshiliklar kiradi. Bu qarama-qarshiliklar ijtimoiy tarbi-yada o‘sib kelayotgan avlodni tayyorlashga konservativ yonda-shishlar mustahkam o‘rnashib olishi ko‘rinishida namoyon bo‘-ladi. Bizning jamiyatimizda mustaqillik davrigacha ijtimoiy hayotva ishlab chiqarish kuchlarining faqat davlat mulkchiligi asosidatashkil etilishi ishlab chiqarish o‘sishini ortga surishga olib keldi.Davlat mulkchiligi va rejalashtirilishi ustunligi ijodiy shaxs faol-ligi va tashabbuskorligiga, ko‘pincha, to‘sqinlik qiladi. Xalq ta’li-mi tizimida bu o‘zining mazmuni, shakli va metodlari qandaydirrasmiylashish hamda bir xilligi bilan ifodalanadi.

Tarbiyadagi boshqa bir qarama-qarshilik hayot talablari vashaxsning ijtimoiy hayotga va ishlab chiqarish faoliyatiga tayyor-garligi darajasi o‘rtasida yuzaga keladi. Hayot talablarini anglabyetish, mana shu talablar asosida tarbiya mazmunini va tashkiletilishini ko‘ra bilish ilmiy-texnik taraqqiyot keskin rivojlani-shidan ortda qoladi. Ushbu qarama-qarshilik chuqurlashibborgan sari o‘sib kelayotgan avlodni zamonaviy tayyorlashgaxalaqit qiluvchi „qalpoq“ va konservativ holatlarni o‘z vaqtidaaniqlash hamda yo‘qotish zarur bo‘ladi. Uni hal etish ta’lim vatarbiya mazmunini muntazam va mos ravishda hal etishni, ta’limva tarbiya metodlarini hayot talablariga javob bera oladigan qi-lishni talab etadi. Mana shu holat ijtimoiy hayot yangi sharoitlariva unga bolalarni tayyorlash bilan uning eskirib qolgan usullario‘rtasidagi qarama-qarshilik hisoblanadi.

113

Tarbiyadagi uchinchi qarama-qarshilik — insondagi mavjudtabiat kuchlari, inson tabiati rivojlanishi, uning cheklanmaganimkoniyatlari bilan jamiyat ijtimoiy hayotidagi bu rivojlanishcheklovi sabab bo‘luvchi, dasturlashtiruvchi sharoitlar o‘rtasidayuzaga keladi.

Erkinlikni cheklovchi avtoritar jamiyat iste’dodlarni so‘ndi-radi, odamlarni buzadi, iltifotli mansabdorlarga va befarq ras-miyatchilarga, ishlab chiqarish jarayonining bir ortiqcha qismi-ga, ijtimoiy hayotda to‘siqqa aylantiradi. Demokratik jamiyat esamoddiy-texnik bazasini rivojlantira borib, turli ijtimoiy munosa-batlarni takomillashtirib, har bir inson shaxsining ijtimoiy ha-yot talablariga mos va o‘zida mavjud tabiiy kuch, iste’dod vaqobiliyatlarga nisbatan rivojlanishiga haqiqiy sharoit yaratadi.

Tarbiyaning to‘rtinchi qarama-qarshiligi — bolaning faol ta-biati, uning ijtimoiy hayotda, turli munosabatlarda, muomala-larda ishtirok etishga intilishi bilan hayot jarayonida amaliy,haqiqiy ishtirok etish uchun tajriba, bilim, malaka va ko‘nikma-lari yetishmasligi va uning tabiiy hamda ijtimoiy yetuk emasligio‘rtasida kuzatiladi. Ushbu qarama-qarshilik bolalar uchun idroketishga, tarbiya jarayonida faol ishtirok etishga haqiqiy harakat-lantiruvchi kuch, rag‘bat hisoblanadi. U bolani faqat tarbiyaviyo‘zaro munosabatlar obyekti sifatida emas, balki subyekti sifa-tida ham ijtimoiy hayotda ishtirok etishga ta’lim-tarbiyaviy tay-yorlashga sabab bo‘ladi.

4.5. Tarbiya tizimini ijtimoiylashtirish

Tarbiya tizimining rivojlanishi uchta jarayonning rivojla-nishida aks ettiriladi: ijtimoiylashtirish, o‘zini tarbiyalash va kas-biy ta’sir ko‘rsatish. Bu jarayonlar uch asosiy subyektlar shax-si bilan shakllanuvchi — jamiyat, individning o‘zi va pedagog-ning bir obyekt bilan o‘zaro munosabatlari davomida amalgaoshiriladi.

Jamiyat to‘g‘risida to‘xtalib o‘tamiz. „Ijtimoiylashtirish“ tu-shunchasi tarbiya nazariyasida juda keng foydalaniladi. Tadqi-qotchilar uni qadriyatli ko‘rsatmalari va tarbiyalash tamoyillariga

114

qarab tushuntiradilar. Hatto bu borada ma’lum an’analar yuzagakelgan, katta ilmiy material ham to‘plangan. Sotsiologik vapsixologik adabiyotlarda ijtimoiylashtirish juda faol tahlil qilinadi.Shu bilan birga, ijtimoiy hayotda jamiyat va shaxs rolini talqinqilish, albatta, qarama-qarshi bo‘lgan ijtimoiylashtirish kon-sepsiyasining shakllanishiga olib keladi. Qattiq ijtimoiylashtirishdeb ataluvchi konsepsiya tarafdorlari, funksional maktab vakil-lari bu jarayonni shaxsni ijtimoiy tizimga to‘la jalb etish sifatidabelgilaydi. Sotsiologiya ijtimoiylashtirishni tahlil qilishda „mos-lashish“, „qulaylik“, „tenglik“ kabi muvozanat tushunchalarigatayanadi. Ularning tadqiqotlaridagi asosiy vazifa — individlarniijtimoiy muhitga moslashtirish hisoblanadi.

Bu konsepsiyaga „yangi insonparvarlashtirish“ tarafdorlariqarshi chiqadi. Ular ijtimoiylashtirishda o‘z qobiliyatlari va la-yoqatlarini yaratuvchi shaxsni hamda shaxsning o‘zini amalgaoshirishi va o‘zini namoyon etishiga to‘sqinlik qilayotgan ele-mentlarni tanqidiy yengishni ko‘radilar.

Biroq, birinchi holatda, ma’lum tarzda ishlab chiqilgan mu-hitga ta’sir ko‘rsatish to‘g‘risida gap yuritilayotgan bo‘lsa, ik-kinchi holatda, „ijtimoiylashtirish va shaxs“ tushunchalarinito‘la adashtirish sodir bo‘lmoqda. Ta’lim tizimidagi ijtimoiy-lashtirish deyarli chiqarib tashlashga, uning o‘zini tarbiyalashbilan almashtirishga, tarbiyachi kasbiyligiga esa shakllanayotganshaxsning mustaqilligini ta’minlash vazifasini yuklatishga hara-kat qilinmoqda. Birinchi nuqtayi nazar ijtimoiy hayot taraqqiyetgan asoslarni qayta ishlab chiqish muammosiga e’tiborni ku-chaytiradi, ikkinchisi esa, madaniy ijodkorlik shaxsi ijodiy qobi-liyatlariga erkinlik berishga qaratilgan.

Ma’lumki, bu ikki qarama-qarshi nuqtayi nazarlardan bi-rortasi ham amaliy hollarda tarbiya amaliyotini takomillash-tirishga olib kelmaydi. To‘g‘ri, shaxs ichki dunyosini ijtimoiymanfaatlar bilan to‘la bog‘lab qo‘yishga yo‘l qo‘yish mumkinemas. Lekin baribir jamiyat insonga ta’sir ko‘rsatadi va ta’sirko‘rsatishni hisobga olmay bo‘lmaydi. Ijtimoiylashtirish — mu-hit, jamiyatning shaxsga ta’siri demakdir. Shu bilan birga, ta’sirko‘rsatish shaxsning tashkil topishida juda zarur hisoblanadi.

115

Jamiyat, umuman, alohida kuch — o‘ziga xos insoniy mu-nosabatlar va o‘zaro aloqalardir. Bu narsalar bo‘lmasa, odam hambaribir muhitga juda moslasha oladigan hayvonligicha qoladi.Muomalalar davomida yuzaga keladigan insonlar munosabatlarimana shu jamiyat demakdir.

Biz ijtimoiylashtirish to‘g‘risida gapirar ekanmiz, odamham, guruh ham, biomuhit, kosmos ham inson ko‘zigako‘rinib va uning qalbida aks etib, maqsadga muvofiq bo‘lmasaham, insonga maxsus emas, faqat tasodifiy (ko‘rinishi bo‘yi-cha, mohiyati bo‘yicha esa muqarrar va qonuniy) ta’sir ko‘rsa-tib shaxsni shakllantiradi. Haqiqatda ko‘zga ko‘rinmas ta’sirko‘rsatish nazorat qilib bo‘lmaydigan jarayon. Muhitning u yokibu elementlari qachon, qanday ketma-ketlikda, qanday nisbat-larda shaxs bilan munosabatlarga kirishishini bilib bo‘lmaydi.Hatto ularning har birini aniqlash ham mumkin emas. Biroqmuhit shaxs uchun shakllanib bo‘lgan dunyoqarashiga yotbo‘lgan faoliyat sharoitlari va tamoyillarini majbur qilishda qu-vonchni his etish qiyin bo‘ladi. Agarda dunyoqarashi shakllan-magan bo‘lsa, unda ham odamdan noqulay muhit ta’siridanqoniqishni talab qilib bo‘lmaydi. Odam o‘zi o‘z hayotini tashkiletadi, u nima qilishi kerakligini o‘zi tanlaydi: dunyoga qarabagarda unda o‘z hayotini ko‘rsa, xursand bo‘ladi. Biroq taqdirshaxsan tanlash imkoniyatini chegaralaydi. U boshqalar tomo-nidan amalga oshirilgan, avvalgi avlod tanlagan mavjud vaziyatniodam oldiga qo‘yadi, u bilan bahslashib bo‘lmaydi. Uni meroskabi, shaxsiy turmushning bir qismi yoki asosi sifatida qabulqilish va mana shu tajribaga hurmat bilan munosabatda bo‘lishkerak. Muhit o‘zida insonga monand axborotlarni yetkazadi,shaxs yuzaga kelishi to‘g‘risida ma’lumotlar beradi, shu bilanbirga, bu axborotlarni insonga majburlamaydi. Xohlovchilar unio‘zlashtirishi mumkin. Shunda uning hayoti taqdirga qarshi bo‘-lib qolmaydi, taqdiri rivojlanishiga to‘siq bo‘lmaydi. Uning dun-yoga munosabati, quvonchli yoki alamli ko‘rinishda bo‘lishidanqat’i nazar, mazmuni bo‘yicha ancha chuqur bo‘ladi.

Shuning uchun jamiyat go‘yoki tabiiy ravishda bolagao‘zining yaxshi tomonini namoyon etishga, unga „kulib boqish-

116

ga“ harakat qiladi. Mana shu hayotga kirib kelayotgan insongao‘ziga xos munosabat faqat beg‘araz emas, balki jamiyatningg‘amxo‘rligi hamdir. U eng to‘g‘ri, asrlar davomida shakllangantamoyillashtirish yo‘lidir. Faqatgina mana shu narsa shaxsningtabassum qilishiga olib kelishi mumkin. Individni muhitga jalbetib, insonning keng jamoa va hodisalar bilan munosabatlardabo‘lishi imkoniyatini taqdim etishda, ularning javoblari shaxsuchun baholash shaxsiy mezonini ishlab chiqishda asosiyme’yor bo‘lib qoladi — mana shunga ijtimoiylashtirish deyiladi.U kasbiy tarbiyaviy faoliyatdan ham iborat emas, balki nisbatanmustaqil jarayon hisoblanadi, shaxsga rol o‘yinini „qiyinlash-tirish“ alohida vazifasini bajaradi. Mana shusiz u anglab yetil-magan bo‘lib, jamiyatda yakkalanib qoladi. Insonparvar bo‘lma-gan yangi shaxsning faolligi sababsiz bostirilishi, individninglayoqati, intilishlari hisobga olinmay ijtimoiy vazifalarni majbur-lash sodir bo‘ladigan insonga muhitning ta’sir ko‘rsatishi bilanijtimoiylashtirishga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Ijtimoiylashtirish — bushakllanayotgan shaxsning va uning kelajakda mumkin bo‘lganshaklini belgilovchi birlikning o‘zaro aloqalari jarayonidir.„Insonparvarlashtirish“ tushunchasi, ko‘pincha, ma’naviylash-tirish doirasiga taalluqli deb tushuniladi.

Hozirgi kunda bu keng qo‘llaniladigan tushuncha, umumiyyo‘nalish ahamiyatiga ega. Insonparvarlashtirish asosiy vazifasifatida qaralmoqda, uni hal etmay turib ijtimoiy taraqqiyotto‘g‘risida gapirish mumkin emas. Insonparvarlik — bu insonqanday bo‘lishi, uning mohiyati qandayligi to‘g‘risida o‘ylash vag‘amxo‘rlikdir. Bu o‘zini anglashdir va shu bilan bir vaqtda,mavjudlikni himoya qilishdir. Shaxsning qimmatini tasdiqlash,shaxsni faqatgina vosita sifatida qarashga har qanday urinishlar-ning muhimsizligi ifodasidir. Shundan so‘ng insonparvarlikshaxsni ijtimoiy shaxs sifatida qarashni ko‘zda tutadi. Ijtimoiyhayotda subyektning barqarorligini ta’minlash mexanizminishakllantirish — bu g‘oya demak. Har qanday ijtimoiy guruh,kattami yo kichikmi, hamda shaxs va jamiyat ozmi-ko‘pmishakllangan o‘z g‘oyasini paydo qiladi. G‘oya obyektiv bo‘lma-gan dunyo ko‘rinishini emas, balki g‘oya yetkazuvchi saqlanib

117

qolishi ta’minlanadigan doirada dunyoga qarash tizimini ishlabchiqishga yo‘naltirilgan. Albatta, g‘oya chuqur rivojlantirilganbo‘lsa, agar subyektning boshqa subyektlar bilan aloqasi hisobgaolingan bo‘lsa, unda bunday obyektiv ong ijtimoiy rivojlanishumumiy tendensiyasiga ham qarama-qarshilik qiladi, hatto de-yarli mos kelishi mumkin. Lekin u bilan hech qachon batamombirday bo‘la olmaydi, chunki jamiyat va uning alohida subyektio‘xshash bo‘la olmaydi.

G‘oyasiz, markazga intilgan yo‘nalish subyektning manashu bilimlar tizimisiz, ijtimoiy fikr umuman mavjud bo‘lmay-di, ular markazga intilgan kuchlarni — entropiya kuchlarini,subyektning buzilishini yengish vositalari hisoblanadi. G‘oyalardoirasida asosiy ijtimoiy qadriyatlar to‘g‘risidagi bilim yuzagakeladi, ishlab chiqiladi. Bu bilimlar ma’naviy madaniyat shakl-lanishi uchun asos bo‘lib qoladi, uning yordamida g‘oya doirasidamavjud qadriyatlar uchun xos bo‘lgan egoistik aksent yo‘qotila-di, insonparvarlashtirish to‘g‘risida tasavvurlar shakllantiriladi.

4.6. Tarbiya tizimiga pedagogik yondashuv

Ijtimoiylashtirish ta’siri va o‘zini tarbiyalash, odatda, yanabir jarayonga — shaxsni tarbiyalash deb atalgan, ya’ni peda-gogning kasbiy faoliyati bilan bog‘liqdir. Ushbu faoliyatning mo-hiyati — ijtimoiylashtirish, o‘zini tarbiyalash jarayonlarini bosh-qarishdan iborat. Haqiqatan ham, siyosiy va pedagogik jarayon-larda o‘xshashliklar ko‘p. Ularning ikkisi ham ko‘plab omillargajuda bog‘liq. Siyosatning „imkoniyatlar san’ati“ kabi tushuncha-si pedagogikaga ham mos keladi. Ko‘pincha, bunday imkoniyathajmi bilib turib oshirib yuboriladi, ba’zan, aksincha, kamayti-riladi. Ba’zan insoniyat hamjamiyati ma’naviy hayotining yuksakobro‘li odamlari go‘yo „tarbiya to‘g‘risidagi masalani bekorqiladilar“. Masalan, L. N. Tolstoy shunday yozadi: „Tarbiya,biz o‘qitish, tarbiyalashni xohlamas ekanmiz, murakkab va qi-yinligicha qoladi. Agarda boshqalarni biz faqat o‘zimiz orqali tar-biyalashimiz mumkinligini tushunib olsak, unda tarbiya masalasiyo‘qoladi va hayot to‘g‘risidagi masala qoladi: O‘zim qanday

118

yashashim kerak!“ Bunday tarbiya to‘g‘risidagi masala shungaqaramay yechilmay qoladi. Hatto „O‘zimiz qanday yashashimizkerak!“ degan savolni his etishga e’tiborni jalb etib ham bizboshqa savollardan xoli bo‘lmaymiz: „Odamlar orasida qandayyashash kerak?“, „O‘z hayot talablarini o‘zganing hayot talab-lari bilan mos kelishi qobiliyatiga qanday qilib ega bo‘lish mum-kin?“ Oxirgi savolni hal etishda, odam (birinchi navbatda, bo-la, lekin ba’zida kattalar ham) ichki va tashqi ta’sirni tizimlash-tirishga, ularga mos ravishda javob qaytarib, shaxs shakllanishinitushunishga yordam beruvchi pedagog, o‘qituvchi ko‘magigamuhtoj bo‘ladi.

O‘qituvchiga zamonaviy talablar, asosan, uch oliy vazifaniqamrab oladi. Ular: 1) fan bo‘yicha; 2) pedagogik; 3) oldindanberilgan samara bilan mos ravishda o‘qish jarayonini loyihalash-tira bilish malakalariga ega bo‘lish shartidan iborat.

Ushbu vaziyatda o‘qituvchi haqida gap boradi. Agardatarbiyachi o‘qitish bo‘yicha uy vazifalarini bajara olmaydi deb,hisoblasak, unga kamroq talablar qo‘yish kerak. Lekin shu yerdabir gapni aytib o‘tish lozim. „Bolaning aqliy rivojlanishi asosibo‘lib xizmat qiluvchi, uning jismoniy rivojlanishi shartlari bi-lan tanish bo‘lmagan ayol aniq va to‘g‘ri harakat qila olmaydi, —deb yozadi K. Setkin. — O‘qitish texnik metodlarini bilmaganayol bolaning o‘n marta o‘z onasi bo‘lsa ham (hatto shundaymumkin bo‘lmagan holatda ham) haqiqiy insonni tarbiyalayolmaydi, bola tarbiyasini unga ishonib bo‘lmaydi“.

Shunday qilib, Klara Setkin nuqtayi nazaridan ona qanchalikmehribon, bolasini sevadigan va sevimli odam bo‘lmasin, „o‘qi-tish texnik metodlari“ni bilmas ekan, bola tarbiyasi jarayonidanchetlashtirilishi kerak. Bu nuqtayi nazarda tarbiya masalasigakasbiy tayyorgarlikni talab etuvchi juda muhim ish sifatida qaral-moqda. Tarbiyachi bu yerda yaqqol o‘qitish vazifasini ham baja-radi. Kasbiy tarbiyachi zarurmi? Albatta, chunki murakkabtizim — tarbiyalash tizimi faoliyati to‘g‘risida gap bormoqda, utizim turli subyektlari harakatlariga rahbarlik qilishi va boshqa-rishi kerak. Tarbiyachi inson hayotida baxtli bolalik rolinitushunib, individni shakllantirish jarayonini madaniyatga, ijti-

119

moiy hayot qarama-qarshiliklariga va bilimga yo‘naltirishi zarur.Natijada bola va hayot ittifoqi yanada keng va chuqur bo‘lishigayordam berib, bu ittifoqning buzilmasligi maqsadini ko‘zlashkerak. Inson rivojlanishi jarayonini maksimal evolutsion, mini-mal inqirozli qilish — pedagogning san’ati mana shundan iborat.

Kasbiy tarbiyachi shakllanayotgan shaxs oldida ma’lummajburiyatlarga ega bo‘lgani holda, jamiyat oldida ham shundaymas’uliyatga ega bo‘ladi. Jamiyat, asosan, yangi insonning o‘sishijarayonini ta’minlaydi, Shuning uchun u yangi a’zosi ijtimoiymunosabatlarga qodir, yuzaga kelgan munosabatlar tuzilishidayashay olishga va keraklicha rivojlana olishga tayyor bo‘lishigaishonishga haqlidir.

Turli milliy madaniyatlar doirasida pedagogika an’anaviyravishda faqat jamiyat oldida va aksincha, faqat shaxs oldida anchamas’uliyatliroq sifatida tushunilishi mumkin. Haqiqatda esa,kasbiy, ya’ni pedagogik ta’sir ko‘rsatishni takomillashtirishnifaqatgina ikkala manfaatdor taraflar talab va ehtiyojlariga yo‘nal-tirishda amalga oshiriladi. Munosabatlar maqsadlari qanchalikta’sirchan bo‘lmasin, pedagog ular bilan o‘z ishida tarbiyala-nuvchi qiziqishlari, huquq-erkinligini poymol qilishini oqlabbo‘lmaydi. Pedagogik ta’sir ko‘rsatishning maqsadi — jamiyatmanfaatlarini maksimal hisobga olib, shaxsning maksimal mum-kin bo‘lgan rivojlanishini ta’minlashdan iborat. Jamiyat tomoni-dan ijodiy individuallikka ehtiyoj sezilsa, unda pedagogning vazi-fasi osonlashadi, chunki ushbu holatda ijtimoiylashtirish va pe-dagogik ta’sir ko‘rsatish jarayoni bir yo‘nalishda boradi. Jamiyatshaxs qobiliyatlarini cheklamaydigan, uning o‘sishiga to‘siqbo‘lmaydigan bunday vaziyatni qurish zarur bo‘ladi. Bundayvaziyat muvofiqli pedagogik jarayonning majburiy sharti hisob-lanadi. Shaxs rivojlanishining eng erta bosqichlarida uning jami-yat ehtiyojlariga munosabati shakllana boshlaydi. Bu munosabattarbiyalanuvchining birinchi pedagoglari — ota-onalarining or-tiqcha e’tiborliliklari sababli egoistik ko‘rinish olishi mumkin.

Ko‘pchilik ota-onalar o‘z bolalarining barcha talablarini ba-jarishga harakat qiladilar va to‘laqonli hayotga tayyorlashningasosiy yo‘li mana shundan iborat deb hisoblaydilar. Bunday tar-

120

biyachilar jamiyat oldidagi o‘z mas’uliyatlari to‘g‘risidagi tasav-vurlarini yo‘qotadilar. Ba’zan bu holatni hattoki anglab yetish-gan bo‘lsa ham, bolaga mehr qo‘ygan tarbiyachilarni xavotirgasolmaydi, ular faqat o‘z vazifalarini faqat bir yoqlama tushuna-dilar — ovqat, yana ovqat berish va yana berish. Biroq tarbiyachi-ning jamiyatga nisbatan mas’uliyatsizligi oxir-oqibat tarbiyala-nuvchining halokatiga olib keladi, chunki o‘zini amalga oshirish-ga kam moslashgan iste’molchini yaratadi, shunday qilib u to‘lahayotga tayyor bo‘lmaydi.

Shunday qilib, kasbiy tarbiyachi shaxs oldida ham, jamiyatoldida ham javobgar hisoblanadi. Bu majburiyatlarni buzgandatarbiyachi ijtimoiy hayot buzilishi va shaxsning inqiroziga sababbo‘ladi.

Inson ruhiyati asosi deb haqli ravishda hisoblanuvchi odam-ning mustaqil va oqilona harakatlarni amalga oshirishga qobiliyatiijtimoiy muhitda juda ko‘p sonli omillar bilan shakllantiriladi.Shuning uchun u hech qachon faqat kasbiy tarbiyaviy ta’sirko‘rsatish natijasi sifatida qaralishi mumkin emas. Pedagoglikkasbi o‘zi ustida mustaqil ishlashida tarbiyalanuvchining ehtiyoj-larini e’tiborsiz qoldirmay, bolani yuzaki ta’sirlardan himoyaqilib va zehnini rivojlantira borib, tarbiyalanuvchilar bilan mu-nosabatlarda me’yorni topishida ifodalanadi.

Pestolotsi insoniylik mohiyati ichki yo‘nalganlik va faqatharakat qilish emas, balki harakat qilmaslik erkinligi bo‘lma-ganda normal amalga oshirilishi mumkin emas, deb aytadi. Fal-safiy nuqtayi nazardan bu tushunarli: harakat o‘z qarama-qar-shiligidagi holatda o‘z o‘lchamini topadi. Sotsiologiyada esa ma-daniyat tushunchasi orqali ijtimoiy harakat o‘lchamini aks etti-radi. Shaxs munosabati va tahlil bir-biri bilan bog‘liq bo‘lganbosqichlar orqali rivojlanadi. Bola atrofidagilardan uzoqlashishgaehtiyoj his etadigan davr o‘z tarbiyalanuvchisini chindan yaxshiko‘radigan tarbiyachilar tomonidan ba’zan tushunib yetilmaydi.Bunday holatda ko‘pchilik tarbiyaning takomillashishiga yordambermaydi. Ba’zida esa mehribon pedagog o‘z tarbiyalanuvchilaribilan munosabatlarga doimiy tayyorgarligi bilan, odatda, faqatjismoniy emas, balki anglab yetilmagan intellektual, emotsional

121

tinchlikka ehtiyoji qoniqtirilmaganligi sababli yuzaga keluvchiulardagi norozilik hissini keltirib chiqaradi. O‘qituvchini ham,o‘quvchini ham o‘z ishidan ko‘ngli qolishidan saqlash uchuntarbiya butun hayoti davomida faqat kasbiy vazifaga qaratilmasligikerak. Tarbiyalanuvchiga pedagog bilan munosabatlardan tinch-lik, dam olish zarur bo‘lsa, o‘qituvchi shaxsining normal rivoj-lanishi uchun unga ham xuddi shu kerak.

Pedagogik mehnat mazmunini aniqlashda biz pedagog — bumunosabat jarayonida shakllanayotgan shaxs va jamiyat ijtimoiy-lashishi va o‘zini tarbiyalash jarayoni o‘rtasida nizolarga yo‘lqo‘ymaslik maqsadini qo‘yuvchi odamdir, degan fikrdan kelibchiqamiz. Pedagogik faoliyat rivojlana borgan sari mana Shu maq-sadga erishishning ko‘plab vositalari ishlab chiqilgan. Asta-sekin-lik bilan ular jamlanib, yagona kasbiy faoliyat ichida ikkita fao-liyat turini tashkil qiladi:

1) rivojlantiruvchi faoliyat;2) muvofiqlashtiruvchi, tartibga keltiruvchi, bir tizimga so-

luvchi faoliyat.Rivojlantiruvchi faoliyat kasbiy-tarbiyaviy faoliyatning yu-

qorida aytilgan maqsadini bajarishga bevosita yo‘naltirilmagan. Butarbiya muammosini o‘rganuvchi ko‘plab tadqiqotchilar tarbiya-lash so‘zining „asl mazmuni“da o‘qitishga kiritmasliklariga olibkeladi. Biroq bundan boshqa nuqtayi nazar ham mavjud. Bunuqtayi nazar o‘qitishni rivojlantiruvchi faoliyatni tarbiyalashfaoliyatining bir qismi va hatto rivojlantiruvchi faoliyatning atri-buti sifatida qaraydi. Bola tug‘ilgandan boshlab qisman potensial,qisman aktuallashtirilgan shaxs hisoblanadi. Tug‘ilgan bolaga nis-batan jamiyat ma’lum xususiyatdagi talab ishlab chiqadi. Lekinjamiyat bola bilan o‘zaro munosabatlarga kirishadi, jamiyatdaushbu individga u katta bo‘lganida qo‘yiladigan talablar, ehtiyoj-larning murakkab zanjirini shaxs va jamiyat munosabatlari „dis-petcheri“ bo‘lmish pedagog esdan chiqarmasligi kerak. To‘g‘ri,o‘zaro munosabatlarga shaxsni tayyorlar ekan, pedagog unirivojlantirmasligi mumkin emas va to‘playotgan bilimlarinitizimlashtirishga yordam bermasligi ham mumkin emas. Faqatrivojlantirish, o‘qitish yoki uyg‘unlashtirish, insonparvarlikka

122

mos, ijtimoiy qoidalarga yo‘naltirilgan kasbiy tarbiya ortda qolishiva butun kasbiy faoliyat muvafaqqiyatsizlikka uchrashi mumkin.

Tarbiyani o‘qitishdan alohida qarab, biz bu jarayonni faqatmustaqillikdan emas, balki mavjud subyektdan ham mahrumetamiz. Qaysi pedagog tarbiyalanuvchini rivojlantirmay, bilim-larini boyitmay, ya’ni uni o‘qitmay dars berishi, qoida, me’-yor, sifat haqida tasavvur berishi mumkin?!

Hozirgi kunda ta’limsiz o‘zini jamiyatda teng huquqli da’-vogar deb his etish qiyin. Shu bilan bir vaqtda ilmlilik — buanglab yetiladigan „yashirin (patent)“ bilimlarga asoslanganshaxsning holati. Biroq o‘qitishsiz jamiyatda shaxs o‘zaro muno-sabatlarini samarali yo‘lga qo‘yish mumkin emas, degan fikrnito‘g‘ri deb hisoblab, biz uni aniqlab olishimiz kerak: „Kasbiypedagog faoliyatining tabiiy bir qismi, elementi sifatida o‘qitishqanday bo‘lishi kerak?“ Ta’lim, bilimlar yetkazish jarayonisifatida o‘qitish jamiyat bilan aloqalar o‘rnatish jarayoniga,ijtimoiy qoidalarni o‘zlashtirish va ijtimoiy-ma’naviy ishonch-larini shakllantirish jarayoniga nisbatan qarama-qarshi bo‘lmas-ligi kerak.

O‘qitish — bu tarbiyaning muhim bir qismi. Bundan ikkiming yil avvalroq Platon tarbiyalovchi ta’limi to‘g‘risida fikryuritgan. O‘qitishning chegaradan chiqib ketgan „tarbiyaviyligi“,ko‘pincha, uning axborotlar yetkazish imkoniyatlarining pasa-yishiga, ortiqcha nasihatgo‘ylik, g‘oyaviylikka olib keladi. Ta’limtarbiyadan ajralishdir, lekin tarbiya doirasida rivojlantirish, bi-limlar, tasavvurlar, ko‘nikmalar berish vazifasini bajarishi ke-rak. Mana shu yo‘nalishda muammolar ko‘p.

4.7. Tarbiya tizimida innovatsiyalar

Maktabda innovatsiyalar masalasini muhokama etganda tar-biya tizimlarida innovatsiyalar tashkil topishi to‘g‘risidagi masa-lalarni gapirib o‘tmay bo‘lmaydi. Lekin buning uchun, avvalo,tarbiyaviy tizimning ichki tushunchasini kiritamiz. Shundankeyin tarbiyaviy tizimni falsafiy va texnologik jihatlarda ko‘ribchiqishda innovatsiyalar yuzaga kelishini o‘rganamiz.

123

Shunday qilib, pedagogikada „tarbiya“ kategoriyasining birvaqtda bir necha tushunchalari mavjud tarbiyani o‘rganayotganavlodga tarbiyani eng muhim ijtimoiy tajribalarni yetkazishbo‘yicha maxsus tashkil etilgan jarayon sifatida tushunish engkeng tarqalgan tushunchalardan hisoblanadi. Shundan kelibchiqib, har qanday tarbiya jarayonining asosi, haqiqatda, o‘qi-tish hisoblanadi, degan xulosaga kelish to‘g‘ri bo‘ladi. Ushbuholatda tarbiya jarayoni didaktik vositalar bilan ko‘rina boshlaydi.Tarbiya tizimi tushunchasining o‘zi esa, o‘zining avtonomliligiva ko‘rib chiqish o‘ziga xosligini yo‘qotadi va didaktika ichiga„tortib kiritilgan“ bo‘lib qoladi.

Tarbiya jarayoni o‘zining o‘ziga xosligini „saqlab qolish“uchun „Tarbiya, tarbiya... tarbiya!“ monografiya hammualliflariV. A. Karakovskiy, Novikova, Selivanovalar mashhur estoni-yalik pedagog va psixolog O. Y. Laymete taklif etgan uning bosh-qa tushunchasidan foydalanadilar. Agarda tarbiya jarayonini„Laymete bo‘yicha“ qaraydigan bo‘lsak, unda tarbiya tizimi di-daktikadan iborat bo‘lmaydi, balki bir tomondan psixologo-pedagogik, boshqa tomondan esa, ijtimoiy-pedagogik tizimdaniborat bo‘ladi.

Bu, o‘z navbatida, tarbiya tizimi o‘quvchilarga faqat didaktiksifatida emas (o‘qituvchilar, darslar, darsliklar, uy vazifalari or-qali), balki ijtimoiy omil sifatida ham, bolalarning atrof-muhitgajalb etilganligi orqali ham ta’sir ko‘rsatadi; ota-onalar, o‘qituv-chilar va bolalar o‘rtasida yuzaga keladigan munosabatlar orqali,har bir ta’lim muassasalarida tashkil topadigan ma’lum psixolo-gik muhit orqali ta’sir ko‘rsatadi.

„Didaktik tizim“ tushunchasi pedagogikada ancha qadimdanshakllangan. Maktabning didaktik tizimi ta’lim maqsadlari,o‘qish mazmuni, uni tashkil etishning metod va shakllari orqaliifodalanadi. Albatta, tarbiyaviy maqsadlar o‘rganilayotgan mate-rial mazmuni, uni yetkazish shakli va metodlari kabilarni bel-gilash orqali o‘qitish jarayonida ham amalga oshiriladi. Lekintarbiyaning ikkinchi tushunchasi mantig‘ida didaktik tizimningo‘zi tarbiyaviy tizimning didaktik tizimida ishtirok etadi, ya’niuning tizimi hisoblanadi.

124

Ta’lim muassasining tarbiyaviy vazifasi, birinchi navbatda,o‘quvchilarda, o‘zini shu dunyoda anglab yetish, boshqalarorasida o‘z o‘rnini topish bilan dunyoga, madaniyatga, atrof-muhitga qadriyatlarni shakllantirishdan iborat. Lekin mana shuvazifani faqat o‘qitish jarayonida amalga oshirib bo‘lmaydi: uindividual manfaatlarini qondirish bilan bog‘liq dam olish doi-rasidagi o‘yin, mehnat, ijodiy faoliyat bilan ham bog‘liq. Shun-day qilib, xususan, tarbiya tizimi innovatsiyalarini o‘rganishimkoniyati paydo bo‘ladi. Uni yaratish va rivojlantirish jarayo-nida har gal qator aniq masalalarni hal etish kerak bo‘ladi.

Yuqorida nomlari keltirilgan mualliflar ularning beshtasinialohida urg‘u bilan ko‘rsatadilar:

1. Bolalarda dunyoning yaxlit va ilmiy asoslangan ko‘rini-shini shakllantirish.

2. Fuqarolik o‘zini anglashni, vatani taqdiri uchun javob-garlikni shakllantirish.

3. Bolalarni umuminsoniy qadriyatlarga jalb etish, ularorasida mana shu qadriyatlarga mos bo‘lgan xulqni shakllantirish.

4. O‘sib kelayotgan kelajak avlodda, shaxs xususiyatlari si-fatida „ijodkorlik“ni shakllantirish.

5. O‘z-o‘zini anglashni shakllantirish, o‘zini amalga oshi-rishda bolaga yordam ko‘rsatish.

Albatta, bu masalalar ro‘yxatini davom ettirish mumkin.Lekin har qanday holatda ham, mana shu vazifalarning o‘ziyuqorida sanab o‘tilgan tarbiyalash vazifalarining „alohidaligini“ko‘rsatadi.

Yuqorida bayon etilgan didaktik qarashlarning turli jihatlaridainnovatsiyalar yuzaga kelishi va shakllanishi imkoniyatlarinichuqur muhokama qilish kabi, ushbu masalada tarbiya tiziminifalsafiy va texnologik jihatlarda ko‘rib chiqishda tarbiyaviy inno-vatsiyalarni qo‘llab o‘rganamiz.

Tarbiya tizimini ko‘rib chiqishning falsafiy jihati tarbiyaningmazmun-maqsadlarini asoslashni, uni konkretlashtirish va tar-biyaning kerakli mazmuni bilan aloqasini asoslab berishni ko‘zdatutadi. Biz avval aytganimizdek, bugungi kun qarashlari ostida,tarbiya tizimida ikki turlicha bo‘lgan konseptual (ko‘p jihatdan

125

qarama-qarshi) yondashishlar mavjud. Birinchi yondashish tar-biya — bu bola shaxsiga o‘ziga xos mazmunga ega bo‘lgan (falsa-fiy-pedagogik, g‘oyaviy, psixologik-pedagogik, ma’naviy va b.),ijtimoiy belgilangan va maqsadga muvofiq ta’sir ko‘rsatishgaasoslanadi. Bunday tarbiya ma’lum shakllarda (frontal, guruhli,individual) va ma’lum metodlar bilan amalga oshiriladi.

„Tarbiya ta’sir ko‘rsatish sifatida“ paradigmasida pedagogbarcha choralar bilan samarali tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishga eri-shishi kerak. U (pedagog) o‘zi beixtiyor, bolalar va ota-onalar-ning teng qimmatli ishtirokisiz, mana shu tizimda asosiy subyektbo‘lib qoladi, chunki bolalar „olib boruvchilar“ rolida ishtiroketadilar. Va, albatta, tarbiyada teng huquqli sherik hisoblanmay-dilar. Bu yerda bola „tarbiya predmeti“ sifatida ishtirok etadi vabolaning faolligi sifatida subyektivlik to‘g‘risidagi murojaat hargal „kerakligini faol o‘zlashtirish“ yoki adaptiv faollik deb ata-luvchi xususiyatga ega bo‘ladi.

Bu yondashish biz ilgari keltirib chiqargan ijtimoiylash-tirish kategoriyasi bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq, bunda biztarixiy ishlab chiqilgan ijtimoiy qoidalarni, qadriyatlar, muno-sabatlar, ma’naviy va moddiy madaniyat bilan munosabat usul-larining inson tomonidan o‘zlashtirilishi jarayonini tushunamiz.Umumiy qabul qilingan tið asosida aytadigan bo‘lsak, bolanitarbiyalash (mana shu tushuntirilishda) — uni kattalar dunyo-siga olib kirish, umumiy qonunlar bo‘yicha „birga kabi“ ya-shashga o‘rgatish demakdir.

Shunday qilib, ijtimoiylashtirish insonning „adaptik faollik“qobiliyatiga ega bo‘lishini ko‘zda tutadi va maqsadga muvofiq ja-rayonlar (o‘qitish va tarbiyalash) maktabgacha, maktab, max-sus kasb-hunar muassasalarida hamda tasodifiy omillar (oila,ommaviy axborot vositalari, san’at bilan muloqot qilish) ta’siriostida amalga oshiriladi.

Bu ta’sir ko‘rsatish tarbiya tizimi (yoki ijtimoiylashtirish)insonparvarlikka zid kabi baholanishi mumkin emas. Unda o‘qi-tuvchi va bolalar o‘rtasida insonparvarlik munosabatlari mavjudbo‘lishi, gumanitar qadriyatlar targ‘ib qilinishi, guruhli va in-dividual ijodkorlik elementlari tatbiq qilinishi mumkin.

126

Bundan tashqari, ta’sir ko‘rsatishning tarbiya tizimi tarbiyajarayoniga demokratik qadriyatlar va qoidalar kiritishi kerak (at-rof-hayotdagi o‘zgarishlar ortidan): hayotni tashkil etish demo-kratik usullarini o‘zlashtirish (bolalar hamjamiyatidan bosh-lab), boshqalarga nisbatan huquq va majburiyatlarini o‘zlash-tirishga amal qilish. Lekin tarbiya bilan bog‘liq bu yondashishmuhit bilan bog‘liq bo‘lib chiqmoqda. Chunki bolaning xulqi vahayoti bu holatda to‘laligicha tashqi kuchlar bilan belgilanadi. Vaunda tanlovni amalga oshirish imkoniyati qolmaydi. Yetkazishkerak bo‘lgan qandaydir tarbiyaviy mazmun, mana shu tarbiya-viy standartdan kelib chiquvchi ijtimoiy-pedagogik-nazariy tar-biya, bularning barchasi bolaning ichki „xohlayman“ istagigaemas, balki tashqi „kerak“ talabiga yo‘naltirilgan metodlarnitalab etadi. Shuning uchun ushbu tarbiyaviy tizim qandaydirjazo va majburlashlarsiz mavjud bo‘lishi mumkin emas. Tar-biyadan boshqa yondashish insonparvarlik tarbiyaviy tiziminiyaratish bilan bog‘liq. Bu yondashish, birinchi navbatda, bizilgarigi bo‘limda batafsil ko‘rib chiqqan individuallashtirish ja-rayoni bilan mos keladi (lekin uni bola ijtimoiylashtirish masa-lalarini iloji boricha yaxshi o‘zlashtirib olishi maqsadi bilan bog‘-liq yondashish bilan adashtirish kerak emas). Yana bir boreslatib o‘tamiz, individuallashtirish — bizning tushunishimiz-cha — bu bolada mavjud yoki o‘zining individual tajribasida egal-lagan yagona, alohida va o‘ziga xosligini ta’minlab turish va rivoj-lantirish bo‘yicha kattalarning hamda bolaning o‘zining faoliyati.

Individuallashtirish, birinchidan, birlamchi asosiy ehtiyoj-larini individual yo‘naltirilgan yordam ko‘rsatishni ko‘zda tutadi.Busiz tabiiy „o‘zligini“ his etish mumkin emas. Ikkinchidan,aynan mana shu individ uchun xos bo‘lgan tarbiya bergan (me-ros bo‘lib o‘tgan) jismoniy, intellektual, emotsional qobiliyat-lar imkoniyatlarni maksimal, erkin amalga oshirish uchun sha-roitlar yaratishini ko‘zda tutadi. Va nihoyat, individuallashti-rishning uchinchi belgisi, asosiy xislati — avtonom ma’naviyo‘zini qurishda, o‘zini ijodiy gavdalantirishda, „moslashuvchanbo‘lmagan faollik“, hayotiy o‘z yo‘lini tanlashdagi qobiliyatinirivojlantirishda insonga yordam ko‘rsatishdir.

127

Shaxsni individuallashtirish uning „o‘zligini“ rivojlantirish-dir, shunday qilib, keng ma’noda insonparvarlik tarbiyaviytizimini tashkil etadi. Tarbiyada bunday yondashishning maqsa-di, bolalarga ularning „subyektiv mavjudliklarini“ tashkil etishdayordam ko‘rsatish hisoblanadi. Buning uchun ushbu tarbiyaviytizimda, insonga o‘zini anglash va o‘zini amalga oshirishdayordam beruvchi maxsus vositalar ishlab chiqiladi. Endi faqatpedagog emas, balki bolalarning o‘zlari ham insonparvarlik tar-biyaviy tizimining subyekti hisoblanadi (bola, asosan, tarbiyaobyekti hisoblangan ta’sir ko‘rsatish tarbiyaviy tizimidan uningasosiy farqi ham mana shundan iborat).

Ushbu paradigmada pedagoglar ham, bolalar ham maktaboldida turgan maqsadlarini birgalikda aniqlashtiradilar, ularniamaliy vazifalar darajasiga ko‘taradilar va hamkorlikdagi faoli-yatda amalga oshiradilar. Maktab insonparvarlik tarbiyaviy tizimisamaraliligining muhim sharti bolalar va kattalarni umumiy ja-moaga birlashtirish hisoblanadi (lekin o‘z vazifalari bo‘yicha tur-licha bo‘lsa ham: bolalar, pedagoglar, ota-onalar). Bolalar vakattalarning o‘zaro munosabatlari ma’lum munosabatlarni yu-zaga keltiradi, ular, birinchi navbatda, tizimning tarbiyaviy im-koniyatlarini belgilaydi.

Munosabatlar pedagoglar alohida g‘amxo‘rligi bo‘lib qoladi.Har qanday insonparvarlik tarbiyaviy tizimi aniq tizim hisob-lanadi. Uning tashkil topishi, faoliyati va rivojlanishida muhit,faqat tashqi ta’sir ko‘rsatuvchi omil sifatida emas, balki ushbutizimning o‘zining tarkibiy qismida katta rol o‘ynaydi.

Tarbiyaviy tizimlar ikki turini taqqoslash, tahlil qilish ya-kunida ta’sir ko‘rsatish ta’lim tizimi va insonparvarlik tarbiyatizimi o‘zining predmeti mazmunida ham farq qilishini alohidaaytib o‘tamiz.

Birinchi tizim, avvalo, dunyoning ijtimoiy ko‘rinishini o‘r-ganadi. Ikkinchi tizim o‘zini-o‘zi o‘rganish usulini o‘rganadi.Ma’lum ijtimoiy qoidalarni, qadriyatlarni, munosabatlarni yet-kazib ta’sir ko‘rsatish tarbiya tizimi bolalarda o‘zini anglashgaqobiliyatni rivojlantirish masalasini o‘z oldiga qo‘ymaydi — buuning predmeti hisoblanmaydi.

128

Insonparvarlik tarbiyaviy tizimi — bu boshqa gap. Inson tan-lab olish subyekti sifatida ishtirok etar ekan, u bu tanlovnio‘ziga nisbatan amalga oshirishi ko‘zda tutiladi, demak, o‘zinianglash jarayonisiz bu tizimni amalga oshirish mumkin emas.Shuning uchun turli insonparvarlik tarbiyaviy tizimlari hozirgikunda aynan mana shu yo‘nalishda rivojlanmoqda. Innovatsiya(anglagan holda, umuman, yangilikni kiritish sifatida) ishchi(amaliy) tushunchasini eslab, aniq misolda tarbiya tizimini fal-safiy jihatdan qarashda innovatsiya qanday shakllanishini ko‘r-satamiz.

Taqdim etilgan yondashishlarning har birida, innovatsiyayondashishlardan birini aniqlashtirish hisoblansa ham, har galqandaydir yangi g‘oya bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, tarbiyainsonparvarlik paradigmasini muhokama qilib O. S. Gazman,birinchi navbatda, tarbiya maqsadini o‘zini rivojlantirish va pe-dagogik yordam ko‘rsatish g‘oyasi bilan bog‘laydi. Ko‘pchilik ho-zirgi zamon mualliflari insonparvarlik paradigmasini o‘rganish-larida shaxs rivojlanishiga amal qilib o‘zini rivojlantirishga (yokio‘zining „o‘zligini“ rivojlantirishga) turli tomonlardan yonda-shadilar. Ba’zi mualliflar ushbu so‘zning keng ma’nosidan kelibchiqadilar: o‘zini umumiylikka yetkazish, barcha odamlaruchun xosliklar, hammaga mos kelish, ya’ni u yoki bu sotsialideologik talablarning kontekstidan chetga chiqadilar, umumin-soniylikning o‘zini rivojlantirishdagi ahamiyatini ta’kidlaydilar.Mualliflarning ikkinchi guruhi esa, o‘z diqqatini boshqacha qa-ratadilar: inson o‘zining individualliligini, alohidaliligini, o‘zi-ning „o‘zligini“ rivojlantiradi (bu, ko‘pincha, umuminsoniylik-ni namoyon etish individual ifodalangan usullarini o‘z ichigaoladi).

Shunday qilib, pedagogik yordam ishi, erkinlik, ijodkorlik,kattalar va bola o‘rtasida haqiqiy demokratiya va insonparvarlikdayuzaga keladigan tarbiya boshqa madaniyatga kiradi. Tarbiyamaqsadini pedagogik yordam sifatida, mana shu umuman yangi-cha tushunish, mazmuni bo‘yicha tarbiya tizimi falsafiy jihatdanqaralganda, innovatsiya hisoblanadi. U mana shu maqsadga mosyangi tarbiya texnologiyasini ishlab chiqishga olib keladi.

129

Tarbiya texnologiyasi deganda biz tarbiyaning ma’lum maq-sadlariga erishishga qaratilgan maxsus pedagogik uslublar tiziminitushunamiz. Har qanday tarbiya metodikasi tarbiya texnologiya-laridan tashkil topadi. Masalan, jamoani rejalashtirish, o‘smir-lar bilan aloqa o‘rnatish, pedagogik diagnostika texnologiyasi vaboshqalar. Agar texnologiya — bu tarbiya metodikasining yakun-langan qismi bo‘lsa (uning birligi), uslub esa, o‘z navbatida, buumumiy yoki shaxsiy pedagogik madaniyatda qayd etilgan tarbiyatexnologiyasiga nisbatan yakunlangan elementdir. Agarda uslubbiror-bir tarbiya masalasi bilan barqaror bog‘liq bo‘lsa, u oddiytarbiyaviy texnologiya bo‘lib qoladi. Masalan, sinfni mikrogu-ruhlarga bo‘lish (qiziqishi bo‘yicha, qur’a tashlash bo‘yicha,yetakchilari bo‘yicha), hamkorlikdagi faoliyatda o‘yin rollariniyaratish usullari, guruhning muhokamada so‘zga chiqish tartibiva boshqalar — bularning barchasi tarbiyaning aniq uslublarigamisollar. Lekin ulardan hech biri qandaydir aniq tarbiyaviymasala bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq emas. Shuning uchun manashu uslublarni turli xil texnologiyalarga kiritish mumkin.

Mikroguruhlarga ajratish uslubini jamoa bo‘lib maqsadnibelgilashda ham, hamkorlikda rejalashtirish va umumiy ishlarnibajarish texnologiyasida ham qo‘llash mumkin, Shuningdek,guruhli tahlilni tashkil qilish usuli sifatida ham, muloqot rey-tingida mashqlar o‘tkazish uslubi sifatida ham qo‘llash mumkin.Shunga mos ravishda ishlab chiqilayotgan pedagogik yordamtexnologiyalari ham ilgari ma’lum bo‘lgan uslublar yo‘nali-shidan iborat bo‘lishi mumkin, lekin ularning ma’lum tartibdatuzilgan ketma-ketliklari yangi tarbiya vazifalariga javob beraboshlashi mumkin. Pedagogik yordam texnologiyasi — bu o‘sibborayotgan odamning boshqalardan o‘zining farqini anglab yeti-shiga yordam beruvchi o‘z kuchi — jismoniy, intellektual, ma’-naviy, ijodiy vositalardan foydalanishi tizimidir.

Bu ta’lim olishda mustaqil va muvafaqqiyatli ilgari borishi,shaxsiy hayot yo‘li va hayot mazmunini tanlashi uchun zarurdir.

Ushbu texnologiyani amalga oshirish o‘quvchining savoli-dan boshlanadi: „Men kim bo‘laman?“, „Qanday bo‘lishimkerak?“ Pedagog bilan birgalikda mana shu savollarni muhokama

130

qilish yana boshqa bir mustaqil savolni ham keltirib chiqaradi:„Qanday yashash kerak?“ Maxsus tashkil etilgan maslahatlarorqali aynan mana shu o‘quvchiga xos bo‘lgan individual hayottarzi asta-sekin tuziladi, intellektual, emotsional, jismoniy yuk-lamalar qulay rejimi tanlanadi.

O‘quvchi pedagog yordamida muvafaqqiyat va baxtsizliklargabardosh berishning o‘zi uchun mos usullarini topadi, mehnatfaoliyatining mos turini aniqlaydi, bo‘sh vaqtini, uzluksiz ishshakllari, odamlar bilan munosabatlar xususiyatlarini belgilaydi.

„Pedagogik yordam“ tushunchasining semantik ma’nosi,birinchi navbatda, faqatgina biror narsaga kamroq ega bo‘lganodamgagina yordam ko‘rsatish va qo‘llab-quvvatlash mumkinli-gidan iborat. Shuning uchun bolaning o‘zida biror narsani bilishistagi paydo bo‘lsa va bu yo‘lda uning oldida qiyinchiliklar paydobo‘lsa, pedagogik yordam harakatga keladi.

Shunday qilib pedagogik yordam texnologiyasi, birinchinavbatda, vaziyatga javob qaytarishdan iborat bo‘ladi. O‘z nav-batida, bu texnologiya turli uslublardan iborat. Ulardan biri —baholash algoritmik uslub hisoblanadi.

Bola faoliyatini tuzatish va baholash munosabati: „yaxshi-yomon“, „to‘g‘ri-noto‘g‘ri“, „mumkin-mumkin emas“ kabilarma’lum yosh bosqichida belgilar xulqi doirasini belgilaydi. Buuslub o‘qituvchi obro‘si hali juda kuchli bo‘lmagan kichik mak-tab yoshidagi o‘quvchilar uchun ancha samarali bo‘ladi.

Pedagogik yordam texnologiyasini amalga oshirish uchunyangi bir uslub — ijtimoiy ko‘nikmalar kursini kiritish maq-sadga muvofiq. Ushbu kurs yetuk madaniyat, ijtimoiy munosa-batlar, shaharlararo munosabatlar, qaror qabul qilish, o‘zinianglash kabi fanlardan iborat bo‘lishi mumkin. Ushbu ikkifan — akademik emas, balki laboratoriya-amaliy mashg‘ulotlaryoki o‘zini namoyon etish va o‘zaro aloqalar hamda hamkorliktajribasi uchun jamoani ijodkorlik bo‘yicha mashg‘ulotlar ko‘-rinishida qurilishi juda muhim.

Pedagogik yordamni amalga oshirishdan keyingi uslub — bo-lalar jamoasini yaratish va o‘zini boshqarishda pedagogningyordami hisoblanadi.

131

Shu yerda bizga ma’lum bo‘lgan eski oppozitsiyaga qaytamiz:jamoa va shaxs. Lekin ushbu holatda biz bolalar jamoasini tashkiletishni o‘z maqsadimiz sifatida emas, balki har bir o‘quvchi-ning ijtimoiy, ijodiy o‘zini amalga oshirishi sharti sifatida qaray-miz. O‘zini boshqarish buyruq bo‘yicha yuzaga kelmaydi, balkibolalar va o‘smirlar qiziqishlari hamda maktab fuqarosi huquq-lari, o‘z manfaatlarini o‘zaro himoya qilishlari ehtiyojlaridankelib chiqadi. Ushbu o‘zini boshqarish (aynan mana shu yerdapedagogning yordami kerak) maktab doirasida bolalar qiziqish-larini birlashtiruvchi bo‘lganida va maktabning o‘zi fuqarolik ja-miyati sifatida qurilganda paydo bo‘ladi.

Agarda diskoteka o‘tkazish, sayohatga borish yoki qandaydirtanlovlar o‘tkazish uchun o‘smirlar birlashishni xohlasalar,mana shu vaziyatda o‘zini boshqarish lokal tajribasi paydo bo‘-ladi. Kattalar esa bu vaziyatda yordamchi bo‘lib qolishlari mum-kin. O‘zini boshqarishda qoidalar ishlab chiqarish majburiy ele-ment hisoblanadi. Bolalarning o‘zlari yaratadigan qoidalar, qo-nunlar, huquq qoidalarining muhim ahamiyatga egaligi peda-gogikada ancha avval payqalgan. Bolalarning o‘zlari yaratganqoidalar ularni birlashtiradi. Maktab hayoti muammolarini ya-nada demokratik hal etishga imkon beradi. Lekin asosiysi, bundayqoidalar erkinlik va mas’uliyatlilik doirasini belgilab beradi.Ushbu holatni intizomlilikni rivojlantirishning kuchli vositasisifatida tushunib, ko‘pchilik maktablar o‘zlarining qonunlarini,o‘rtoqlik nizomlarini, vijdon kodekslarini yaratmoqdalar. Ammoushbu uslubning ham ma’lum xavfli tomonlari mavjud. Pedagogba’zi bolalar boshqalar ustidan nazoratchi bo‘lib qolmasliklarinikuzatib borishi zarur. Bunday holatda bolalar jamoasida adovatham yuzaga kelishi va bolalar qonunni bajaruvchilar va ulargaqarshi kuzatuvchilarga ajralib qolishlari mumkin. Shunday qilib,yuqorida tasvirlangan uslublar to‘plami (ularning ro‘yxati, al-batta, davom ettirilishi mumkin) yangi maqsad — pedagogikyordam uchun texnologiyani belgilab beradi. Va mana shu maz-munda innovatsion texnologiyadan iborat bo‘ladi.

Umuman olganda, har qanday tarbiya tizimining yangila-nishi innovatsiyalar hisobiga amalga oshiriladi. Bu esa ikki —

132

revolutsion va evolutsion yo‘l bilan sodir bo‘lishi mumkin. Inqi-lobiy yo‘l, odatda, maktab hayotida, jamiyat hayotidagi favqu-lodda vaziyatlar bilan kelib chiqadi. Ikkinchi yo‘l — tarbiya ti-zimini samarali pedagogik boshqarish bilan mumkin bo‘ladi,chunki yangilanish mexanizmlari tizimning o‘zida mavjuddir.Tizimning holati va faoliyati to‘g‘risida yaxshi yetkazilib turi-ladigan obyektiv axborotlar, pedagoglar va o‘quvchilar jamoa-sining doimiy ijodiy izlanishiga yo‘nalgan ishlari ta’lim tizimiyangilanishini rejali va boshqariladigan qiladi. Innovatsion mak-tab tashkil topishining didaktik jihatini tahlil qilish quyidagixulosalarga kelishga imkon beradi:

Innovatsion maktab tashkil topishi jarayonini didaktik ko‘ribchiqish uchta turlicha jihatlar orqali amalga oshiriladi:

a) falsafiy-metodologik (o‘qitish maqsadlari);b) nazariy (o‘qitish mazmuni, o‘qitish jarayoni tuzilishi va

qonuniyatlari);d) texnologiya (o‘qitish jarayoni qoidalar tamoyili).Didaktik qarashning falsafiy-metodologik jihati quyidagidan

iborat: u yoki bu ijtimoiy buyurtmaning mazmunidan qat’i na-zar, maqsadlarni aniqlashtirish jarayoni har doim ma’lum pe-dagogik strategiyani tanlash bilan berilishi kerak. Ijtimoiy bu-yurtmadan o‘qitish jarayonini tashkil etishning aniq maqsad-lariga o‘tish jarayonida haqiqatda ishtirok etuvchilar barchalari:olim-didaktiklar, maktab ma’muriyati, birinchi navbatda esa,yangi ta’lim modellarini ishlab chiquvchi innovatsion maktablaro‘qituvchilari shunday tanlovni amalga oshirishga majburlar.

Turli pedagogik strategiyalardan tanlab olishning to‘rttayo‘nalishi mavjud:

1. Bugungi ta’lim sohasining yaxlit eng yuksak vazifalari;2. O‘qitish va rivojlantirish jarayonlari nisbati;3. Ta’lim mazmuni konsepsiyasi ma’lum turiga yo‘nal-

ganligi;4. Inson madaniyati tuzilishi to‘g‘risida tasavvur.Ushbu ma’lum pedagogik strategiyani tanlash ilmiy obyek-

tiv vazifalar bilan umuman hal etilishi mumkin emas. U harbir aniq innovatsion guruhning umumiy dunyoqarashi bilan,

133

metodologik, falsafiy, antropologik qarashlari bilan bog‘liq. Di-daktik qarash falsafiy-metodologik jihatida maktabning inno-vatsionligi g‘oyaning o‘zi umuman yangiligidan tashqari, mak-tabda maqsadni shakllantirish jarayoni mavjudligi qayd etilgan-ligidan ham iborat bo‘lishi mumkin. Maqsadni shakllantirishinnovatsion maktabning mavjudligiga sabab bo‘ladi va o‘z navba-tida, o‘qitishning o‘zi u sababli bo‘ladi.

Innovatsion maktabning tashkil topishi didaktik qarash(o‘qitish mazmuni, o‘qitish jarayoni tuzilishi va qonuniyatlari)nazorat jihatlari quyidagilardan iborat: zamonaviy ta’lim vazi-yatlari sharoitlarida deyarli har bir maktabda variantiv qisminianiqlash hisobiga boshlash, keyin esa, invariant asosini aniq-lashtirib, shaxsiy pedagogik strategiyasini ishlab chiqish imkoni-yatiga ega. Ya’ni zamonaviy asosiy o‘quv rejasi faqatgina turliinnovatsiyalar yuzaga kelishiga yordam beruvchi omil sifatidaemas, balki haqiqiy rag‘batlantirish sifatida ham amal qila bosh-laydi.

O‘qitish nazariyasi (o‘qitish jarayoni tuzilishi va qonuni-yatlari), o‘qitish mazmunidan farqli ravishda, innovatsiyalaryuzaga kelishi uchun imkoniyat hisoblanmaydi. Lekin inno-vatsion maktab tashkil topishini didaktik qarashda texnologikjihatida yuzaga keladigan innovatsiyalar uchun cheklovchi rolidaishtirok etishi mumkin.

Innovatsion maktab tashkil topishini didaktik qarashdagitexnologik jihati quyidagilardan iborat:

O‘qitish mazmuni va texnologiyasida o‘zaro bog‘liqlik mav-jud. O‘qitish mazmunidagi o‘zgarish (misol uchun o‘quvchifikrlarini tashkil etuvchi sxemalar kiritish) darhol mana shumazmunni yetkazib berishga qodir yangi pedagogik texnolo-giyani ishlab chiqishni talab qiladi. Va aksincha, ma’lum texno-logiyalar o‘qitish mazmuni hajmining o‘ziga xos chegaralov-chilarini ilgari suradi, masalan, davomiyligi va qamrab olishkengligi. Aniq pedagogik texnologiyalar ko‘rinishida berilgan harqanday innovatsiyalar didaktik qarash texnologik jihatida, birtomondan, o‘qitish nazariyasi va mavjud maqsadlar bilan chek-langan, ikkinchi tomondan esa, ushbu innovatsion texnologiya

134

„mos“ keladigan yondashish xususiyati (texnoizlanish) bilancheklangan. Innovatsion maktab tashkil topishini didaktik qarashturli jihatlariga o‘xshash tarbiyaviy tizim tashkil topishini fal-safiy va texnologik jihatlarida qaraladigan innovatsiyalarni o‘rga-nish ham mavjud.

Ommaviy sinfdan tashqari ish formalari pedagogik jamoaorqali har bir bolaga ta’sir ko‘rsatishga imkon beradi. Ular bo-lalarda boshqalarni tushunish, jamoada bir-biriga ta’sir ko‘rsa-tish, tengloshlari va kattalar bilan hamkorlik qilish malakala-rining rivojlanishiga yordam beradi.

Sinfdan tashqari ishning ana shu ommaviy shakllarini ikkitakatta guruhga ajratish mumkin. Bu guruhlar bolalar faoliyati-ning xarakteri bilan farq qiladi.

Birinchi guruh — frontal shakllar. Bolalarning faoliyati „yo-nimda“, „yonida“ prinsiði bo‘yicha tashkil etiladi, ya’ni ularbir-birlari bilan o‘zaro ta’sirda bo‘lmaydilar, har bir bola aynanbir xil ishni mustaqil ravishda bajaradi. Pedagog har bir bolagabir yo‘la ta’sir ko‘rsatadi. Cheklangan bolalar bilangina teskarialoqa o‘rnatiladi. Sinfning hammasi bilan o‘tkaziladigan tarbi-yaviy mashg‘ulotlarning ko‘pchiligi „yonida“ prinsiði bo‘yichatashkil etilgan.

Bolalarning sinfdan tashqari faoliyatini tashkil etish shakl-larining ikkinchi guruhi „birga“, „birgalikda“ prinsiði bilan xa-rakterlanadi. Umumiy maqsadga erishish uchun har bir ishti-rokchi o‘z rolini bajaradi va umumiy natijaga o‘z hissasini qo‘-shadi. Hammaning xatti-harakatlari muvaffaqiyati har bir ishti-rokchining harakatiga bog‘liq. Ishning bunday tashkil etilishi ja-rayonida bolalar bir-birlari bilan yaqin hamkorlikda ish ko‘rishgamajbur bo‘ladilar. Bunday faoliyat jamoaviy faoliyat nominiolgan, tarbiyaviy ish esa, jamoaviy tarbiyaviy ishlar deb nom-lanadi. Pedagog har bir bolaga alohida ta’sir ko‘rsatmaydi, balkibolalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqaga ta’sir etadi, bu esa pedagogbilan o‘quvchilar o‘rtasidagi teskari aloqaning yaxshilanishigayordam beradi. Bolalarning juft-juft, kichik guruhlarda, sinfdagifaoliyati „birgalikda“ prinsiði bo‘yicha tashkil etilishi mumkin.Har bir yo‘nalishning o‘z afzalliklari va kamchiliklari bor.

135

Birinchi guruh pedagog uchun tashkil etishda oddiyligibilan farq qiladi, lekin jamoa o‘zaro ta’sir malakalarini kamroqshakllantiradi. Ikkinchi guruh bolalarda hamkorlik, bir-birigayordam berish, mas’uliyatni o‘z zimmasiga olish malakalarinirivojlantirish uchun tengi yo‘q. Biroq kichik yoshdagi o‘quvchi-larning yosh xususiyatlariga ko‘ra (ular boshqa kishida tenghuquqli insonni ko‘rolmaydilar, kelishib olishni, birga bo‘lishnibilmaydilar) jamoa shakllarini tashkil etish pedagogdan ko‘pvaqt va muayyan tashkilotchilik malakalarini talab etadi. Uningpedagog uchun murakkabligi ham mana shunda.

Ikkala yo‘nalish o‘zaro bog‘langan va bir-birini to‘ldiradi,shu sababli quyida biz har bir yondashuv imkoniyatlarini aniqbir shakl misolida qarab chiqamiz.

Umumsinf tarbiyaviy mashg‘ulotni tayyorlash. Faraz qilaylik,algoritmik muvofiq bolalar jamoasini o‘rganish bosqichi tugal-langan va pedagog mashg‘ulotning mana shu shaklini tanlagan.Birinchi navbatda, mashg‘ulotning mazmuni belgilanadi, ungamuvofiq mazkur sinf uchun dolzarb bo‘lgan mashg‘ulot mav-zusi tanlanadi va mashg‘ulot g‘oyasi ifodalanadi. Pedagog o‘zidanfikran shunday deb so‘rashi kerak: „Mazkur mavzuni ochibborish orqali bolalarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish natijasida ni-maga ega bo‘lishni istayman?“ Umumsinf tarbiyaviy mashg‘u-lotining mazmuni rivojlantirish, to‘g‘rilash, shakllantirish vazi-falarini aks ettirishi kerak. Ta’lim berish vazifasi umumiy vazi-falardan biri sifatida namoyon bo‘lishi mumkin. Boshqacha so‘zbilan aytganda „... haqidagi ma’lumotlarni bayon qilish“ tarbi-yaviy mashg‘ulotning maqsadi bo‘lishi mumkin emas (vazifa-lardan biri bo‘lishi mumkin). Pedagog sinfdan tashqari mashg‘u-lotning maqsadi va vazifalarini qanchalik aniq ifodalasa, uningistalgan natijalar haqidagi tasavvuri ham aniq bo‘ladi. Faqatshundan keyingina mashg‘ulotning mazmunini, metodlarni,vositalarni tanlashga kirishish mumkin. Mashg‘ulotning mavzu-si, mazmuniga alohida ahamiyat berib, uning maqsadini ifoda-lashga normal yondashadigan yoki uni e’tibordan chetda qoldira-digan pedagoglar noto‘g‘ri ish yuritadilar. Bunday holda tarbiya-viy ishning maqsadga yo‘naltirilganligi va tizimliligi yo‘qoladi.

136

Mashg‘ulot modelini tayyorlash natijalari umumsinf tarbi-yaviy mashg‘uloti konspektida aks ettiriladi. U quyidagi tuzilishdabo‘ladi:

1) mashg‘ulotning nomi;2) maqsadi va vazifalari;3) jihozlanishi;4) o‘tkazish shakli;5) mashg‘ulotning borishi.Mashg‘ulotning nomida sinfdan tashqari mashg‘ulotning

mavzusi aks ettiriladi. U faqat aks etib qolmay, shakl bo‘yichalo‘nda qilib ifodalangan, jozibali bo‘lishi lozim.

Vazifalar juda aniq bo‘lib, mazkur mazmunni aks ettirishikerak. Ular universal xarakterda bo‘lmasligi lozim. Masalan,„Jonajon shahriga muhabbat uyg‘otish“ vazifasi o‘rniga „Shahartarixiga qiziqishni oshirish“, „Bolalarda shahar yubileyiga tay-yorgarlik ishlariga o‘z hissasini qo‘shish istagini uyg‘otish“,„Bolalarda shaharning o‘tmishdagi mashhur kishilariga nisbatanhurmat hissi shakllanishiga yordam berish“ kabi vazifalarni qo‘-yish yaxshi natija beradi.

Sinfdan tashqari mashg‘ulotning jihozlanishiga turli vosita-lar: qo‘llanmalar, o‘yinchoqlar, videofilmlar, diapozitivlar, ada-biyotlar va boshqalar kiradi. Adabiy manbaning nominigina emas,balki uning muallifi, nashr etilgan joyi va yili ko‘rsatilishi kerak.

Sinf mashg‘ulotlari ekskursiya, viktorina, konkrus, spek-takl va hokazo shaklda o‘tkazilishi mumkin. Bunday holda mash-g‘ulot rejasida uni o‘tkazish shakli „Matematik viktorina“, „Fan-taziyachilar konkursi“, „Hayvonot bog‘iga ekskursiya“ kabinomlar bilan birlashtiriladi. Agar sinf mashg‘uloti o‘zida birortao‘tkazish shakllarini birlashtirsa, unda bolalarni joylashtirishusuli ko‘rsatiladi: aylana, jamoalar va hokazo.

Mashg‘ulotning borishida uning mazmuni, tarbiya metodlaritavsif etiladi va pedagogning mashg‘ulotni birinchi shaxs nomi-dan batafsil, izchillik bilan bayon qilishidan iborat bo‘lishimumkin yoki (pedagogning shaxsiga qarab) asosiy mazmunikartochkalarda ifodalangan tezisli plandan tashkil topishi mum-kin. Mashg‘ulotning borishini modellashtirishda uning davomiy-

137

ligi va strukturasini hisobga olish zarur. Sinf tarbiyaviy mashg‘u-loti olti yoshlilar uchun 15 — 20 daqiqadan o‘n-o‘n bir yosh-lilar uchun 1 — 2 soatgacha davom etishi mumkin.

Mazmuni va metodlari bo‘yicha xilma-xil bo‘lgan sinf mash-g‘ulotlarini samarali o‘tkazish maqsadida uning asosiy to‘rt bos-qichdan iborat bo‘lishiga amal qilish ma’qul:

1. Tashkiliy qism (0,5 — 3 daqiqa).Pedagogik maqsad: bolalarni o‘quv faoliyatidan faoliyatning

boshqa turiga ko‘chirish, ana shu faoliyat turiga qiziqtirish, ijobiyhis-tuyg‘ular uyg‘otish.

Tiðik xatolar: darsning boshlanishini aynan takrorlash, uningvaqt jihatidan uzoq davom etishi.

Tavsiyalar: tashkiliy qismda kutilmagan holatni yuzagakeltirish, ya’ni topishmoqlar, muammoli masalalar, o‘yin mo-menti, tovush yozuvlari va hokazolardan foydalanish; bolalarniuyushtirish shakllarini o‘zgartirish; bolalarni boshqa xonaga,binoga (biologiya, fizika, musiqa sinflariga, kutubxonaga,maktab muzeyiga) o‘tkazish yoki ularni sinfda gilamcha, aylanashaklda joylashtirish bolalarning darsdan tashqari faoliyatisamarali ko‘chishiga yordam beradi. Bu bo‘lajak mashg‘ulotgaqiziqish, ijobiy his-tuyg‘ular uyg‘otadi.

2. Kirish qismi (butun mashg‘ulot vaqtining 1/5 qismidan1/3 qismigacha).

Pedagogik maqsad: bolalarni faollashtirish, ularni tarbiyaviyta’sirga moyil qilish. Pedagog o‘zining pedagogik prognozi haqi-qatda bolalarning imkoniyatlari, shaxsiy sifatlari, mazkur mav-zu yuzasidan xabardorlik darajasi, emotsional kayfiyati, faollik,qiziqish darajasi bilan qanchalik mos tushishini aniqlaydi. Bubosqichda pedagogdan bolalarni qiziqtirishgina emas, balkimashg‘ulotning borishi davomida unga qanday tuzatishlar kiri-tishi kerakligi va tuzatishlar qanday xarakterda bo‘lishini aniq-lash talab etiladi. Masalan, pedagog o‘zi ma’lum qiladigan nar-salarning yangiligiga umid bog‘lab, hikoyani rejalashtirgan edi,ammo kirish suhbati bolalarning bu muammoni bilishini ko‘r-satdi. Bunday holda pedagog hikoyani suhbat yoki o‘yin vaziyatibilan almashtirishi zarur. Shunday qilib, kirish qismining maq-

138

sadi bolaning shaxsiy tajribasidan mashg‘ulot mavzusiga „ko‘priktashlash“dan iborat.

Tiðik xato: pedagogning kutilmaganda bolalarning ta’sir-lanishidan (bolalar pedagog kutayotgan narsani aytmasligi yokiqilmasligi mumkin) qo‘rqqani tufayli bu bosqichni inkor etishi.Pedagog mashg‘ulotning kirish qismini bolalarning faolligigaemas, balki shaxsiy faollik asosiga quradi, teskari aloqani men-simay, bolalarga passiv tinglovchilar rolini beradi. U bolalarningemotsional kayfiyatini e’tiborga olmaydi.

Tavsiyalar: kirish qismi mashg‘ulotning mazmuniga qarabbilish xarakteridagi kirish suhbatidan, estetik va axloqiy mash-g‘ulotlar yoki aqlni „charxlab olish“ topshiriqlaridan (vikto-rina, konkurs va h. k.) iborat bo‘lishi mumkin.

Birinchi holatda savollar, ikkinchisida esa, topshiriqlar bola-lar uchun qiziqarli bo‘lib qolmay, pedagogga o‘quvchilarningtayyorlangan materialni idrok qilishga tayyorligi haqida axborotberishi kerak. Kirish qismida pedagog bolalarning bo‘lg‘usimashg‘ulot haqidagi dastlabki tasavvurlarini shakllantiradi, ular-ning faoliyatini tashkil etadi, ya’ni baholash tizimi bilan tanish-tiradi, mashg‘ulot rejasini ma’lum qiladi, ularni jamoalarga bo‘-ladi. Baholashning an’anaviy tizimida pedagog aniq mezonlarniberishi, zarur qoidalarni tushuntirishi kerak.

Bolalar jamoalarga bo‘linganda ularning xatti-harakatlariniraqobat asosiga emas, balki hamkorlik asosiga qurish lozim. Bu-ning uchun quyidagi usul samaralidir: jamoalarga to‘g‘ri javob-lar uchun ochkolar o‘rniga qirqib ajratilgan rasmning bo‘lak-chalari tarqatiladi. Mashg‘ulotning yakuniy qismida bu bo‘laklar-dan umumiy rasm yig‘iladi hamda ballar miqdori emas, balkiumumiy natija muhimligi ayon bo‘lib qoladi.

Mashg‘ulotning kirish qismida bolalarni faollashtirishningturli-tuman metodlari hamda vositalaridan: muammoli suhbat,rebus, krassvord, topqirlik va chaqqonlikka doir topshiriqlar vahokazolardan foydalanish mumkin.

3. Mashg‘ulotning asosiy qismi — vaqt jihatidan eng da-vomli bo‘lishi kerak (mashg‘ulotning 2/4, 1/3 dan sal ko‘proqqismi).

139

Pedagogik maqsad: mashg‘ulotning asosiy g‘oyasini amalgaoshirish.

Tiðik xatolar: bolalarning qisman yoki butunlay passivligidapedagogning faolligi. Metodlarning bir xilligi — faqat hikoya yokisuhbat. Ko‘rgazmalilikning yo‘qligi, foydalaniladigan tarbiya vo-sitalarining juda ham kamligi. Ongni shakllantirish metodlariningxulq-atvorni shakllantirish metodlaridan ustunligi. Darsningo‘quv muhiti yaratilishi. Ibratlilik, o‘rgatish, nasihatgo‘ylik qilish.

Metodik tavsiyalar: agar bolalar maksimal ravishda faolbo‘lsalar, mashg‘ulotning rivojlantiruvchi, to‘g‘rilovchi, shakl-lantiruvchi, tarbiyalovchi, ta’lim beruvchi vazifalarini amalgaoshirishda tarbiyaviy samara yuqori bo‘ladi. Sinfdan tashqarimashg‘ulotda bolalarni faollashtirishda darsdan farq qiladiganalohida emotsional muhitni yaratish birinchi darajali ahamiyatgaega. Masalan, bolalardan qo‘llarini ko‘tarish, o‘rnilaridan turishtalab etilmaydi. Intizomni saqlab turish uchun alohida qoidalarjoriy qilinadi. Bir masala yuzasidan bir necha o‘quvchi o‘zfikrini bildirishi eng qulaydir. Pedagogning nutqida „to‘g‘ri“,„balli“, „ofarin“ deb baholaydigan fikrlarning bo‘lmasligi, ba-holar o‘rniga xayrixohlik, his-hayajon, pedagogning his-tuy-g‘ularini ifodalovchi, qoyil qolish bilan aytilgan „Ha“, „Judaqiziqarli“, „Yangi xabaring uchun rahmat“, „Shundaymi?“,„Buni qarang-a!“ kabi iboralardan foydalanish iliq, xayrixohlikmuhitining yaratilishiga yordam beradi.

Agar pedagog xulq-atvorni shakllantirishning xilma-xilmetodlaridan iloji boricha ko‘p foydalansa, vaziyatni, o‘yinnitarbiyalovchi mashqlar, o‘rgatish, topshiriqlar berish, mash-g‘ulotga turli xil faoliyat turlari: mehnat, ijodiy ishlar, sportelementlari va hokazolarni kiritsa, samaradorligi shuncha oshibboradi. Pedagog turli faoliyat turlarini tashkil etishda bolalarnijamoalarga birlashtirar ekan, ularni bir-birlari bilan erkin muo-malada bo‘ladigan qilib joylashtirishi, vazifalarni esa har birishtirokchi o‘zi uchun alohida emas, balki o‘zini jamoaning birqismi deb his etadigan qilib taqsimlashi kerak. Topshiriqni ba-jarish uchun vaqt berishda jamoaga uni bajarishni muhokamaqilishiga bir necha daqiqa vaqt ajratish va jamoa vakilidan tay-

140

yorligini so‘rash lozim. Shunday qilingan taqdirdagina bolalardafaoliyatning umumiy maqsadi, xilma-xil vazifalar va hamkorlikuchun sabab (motiv)lar bo‘ladi.

Ongni shakllantarish metodlari bolalarda e’tiqodning, ama-liy-axloqiy tushunchalarning tarkib topishiga yordam berishi ke-rak. Bu maqsadlarda hikoya metodini o‘quvchining axboroti,ma’ruzasi tarzida o‘zgartirish, tez-tez munozaradan foydalanishyaxshi samara beradi.

Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarning ommaviy shakllaridabolalarni munozara qoidalariga o‘rgatish lozim:

a) shuni yodda tutingki, bahslashuvchilar haqiqatni izlay-dilar, ammo uni turlicha tasavvur qiladilar; bahsda umumiymazmunni aniqlash, keyin esa qarashlardagi farqni oydinlash-tirish va bunga hurmat bilan munosabatda bo‘lish kerak;

b) munozaraning maqsadi — tomonlardan birining haqliginianiqlash emas, balki haqiqatni qaror toptirishdir;

d) haqiqatni opponent shaxsiga ayblar qo‘yish bilan emas,balki dalillar yordamida qidirish zarur;

e) so‘zlovchini avval hurmat bilan tinglash, keyin esa o‘znuqtayi nazarini bildirish lozim.

4. Mashg‘ulotning yakuniy qismi.Pedagogik maqsad: bolalarning egallagan tajribalarini o‘zla-

rining maktabdan tashqi hayotlarida amalda qo‘llashga moyil qi-lish (xohish uyg‘otish) va mashg‘ulot qanchalik muvaffaq bo‘l-ganligini aniqlash. Shunday qilib, yakunlovchi qism pedagogningbolaga boshqa muhitda tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishiga imkonberadi.

Tiðik xatolar: bu qism umuman inkor qilinadi yoki „Yoq-dimi?“, „Yangidan nimalarni bilib oldingiz?“ qabilidagi ikkisavoldan iborat bo‘lib qoladi.

Tavsiyalar: dastlabki natijalarni aniqlash uchun krossvord,kichik viktorina, berilgan savolga uzoq o‘ylamay tez javob qay-tarish, o‘yin vaziyatlari kabi bolalarni qiziqtiradigan test xarak-teridagi nazorat topshiriqlari, bolalarning egallash tajriba-larinishaxsiy hayotlarida qo‘llashga doir turlicha tavsiyalar berish. Bumazkur muammoga doir kitoblarni ko‘rsatish, bolalarning

141

mashg‘ulotda egallagan bilim, malaka va ko‘nikmalarini qo‘llashimumkin bo‘lgan vaziyatlarni muho-kama qilish bo‘lishi mum-kin. Hosil qilingan tajribani qo‘llashga doir bolalarga maslahatlar:ular o‘z yaqinlariga nimalarni gapirib berishlari, mazkur mavzuyuzasidan nimalar haqida so‘rashi mumkin; qayerga borish, uyerda nimalarga e’tibor berish, qanday o‘yinlar o‘ynash, mus-taqil ravishda nimalar qilish va hokazo. Yakunlovchi qismdamashg‘ulot mavzusini kelgusida yana yoritib borish zaruratibormi, bor bo‘lsa, buni qanday yo‘l bilan amalga oshirishmumkinligini aniqlash maqsadga muvofiqdir. Mashg‘ulotningyakunlovchi qismidan pedagog bundan keyingi sinf mashg‘u-lotlarini o‘tkazishda bolalar tashabbusini rivojlantirish uchunham foydalanishi mumkin.

Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarning individual va ommaviyshakllari, agar ularni tashkil etish va o‘tkazishda ota-onalarbevosita ishtirok etsalar, bolalarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishdaancha samarali bo‘ladi.

4.8. Iste’dodli bolalarni aniqlash vaularni tarbiyalash

Iste’dodning o‘z vaqtida namoyon bo‘lishi tarbiyaga va qo‘l-lab-quvvatlashga bog‘liqdir. Har qanday jamiyatga iste’dodlishaxslar zarur. Shu nuqtayi nazardan iste’dodli bolalarni aniq-lash, tarbiyalash va o‘qitish respublikaning bo‘lajak aql-zakovatliva ijodiy fikrlovchi kuchlarini tayyorlashning yagona manbayidir.

Ijodiy qobiliyatlar rivojini samarali amalga oshirish uchuno‘quvchilar iste’dodini aniq tahlil etish, bolalarning o‘ziga xospsixologik jihatlarini va fazilatlarini hisobga olish zarur.

Turli yoshdagi iste’dodli o‘quvchilarni namoyon etishda ho-zirgi kunda, avvalo, maktab pedagogika jamoasi ruhiy-diag-nostika tajribalaridan unumli foydalanishlari zarur. Bunda „Res-publika Iste’dod Markazi“ xodimlari bilan hamkorlik qilish mu-him ahamiyatga ega. Iste’dod markazi xodimlarining faoliyatitajribasidan foydalanish, ularning iste’dodni aniqlashga mo‘ljal-langan psixologik tadbirlarini pedagogik tajribalar bilan ham-

142

ohang ishlab chiqish lozim. Yoshlar iste’dodining namoyonbo‘lishida qobiliyatlarni aniq tahlil etish, bolaning o‘ziga xosfazilatlarini hisobga olish ijodiy qobiliyatlar rivojini samaraliamalga oshirish uchun zarur. Qobiliyatlarni rivojlantirish darajava bosqichlari yangicha munosabatlar bilan bog‘liq bo‘ladi.

Qobiliyat ma’lum bir darajada istalgan o‘quvchida shakllan-gan bo‘lishi mumkin. Bu esa tashkil etilgan tarbiya va o‘quvjarayoni sharoitlarida rivojlantiriladi.

O‘quvchi yoshlar qobiliyatini rivojlantirish maqsadida iste’-dod va iqtidorni ongli rag‘batlatirish, mukammallik uchun sha-roit yaratish, ularning ijobiy qiziqishlari rang-barangligini oshi-rish, turli ko‘rgazmali tadbirlarda ishtirok ettirish, olimpiadalar,tanlovlar, uchrashuvlarga jalb etish lozim.

Iste’dodli bolalarning taniqli olimlar laboratoriyalarida shu-g‘ullanishi, shoir, yozuvchi, rassom kabi san’at namoyondalaribilan hamkorlik qilishni tashkil etish muhim ahamiyatga ega.

Bolalar ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda oila va muhit-ning ahamiyati yuksak. Ayniqsa, respublikaning qishloq joylaridaiqtidorli bolalarni izlash, topish va ularning ta’lim-tarbiyasinimuntazam ravishda to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish muhimdir.

Iste’dodli bolalarni joylarning hududiy xususiyatlarini hi-sobga olib, ijodiy kamol toptirishda diagnostik uslubiyatlar,o‘quv rejalari va o‘quv-uslubiy, tarbiya va ta’lim dasturlari bilanta’minlash lozim.

Shuningdek, iqtidorli bolalarni izlash, topish va tarbiyalashuchun zamonaviy moddiy-texnik va moliyaviy jihatdan to‘liqta’minot zarur.

Iste’dodli bolalar salomatligini muhofaza qilish uchun ular-ni ruhiy zarbalardan asrash yo‘llarini aniqlash, ruhan yordamko‘rsatish, ruhiy hayajonlanish holatlarini o‘rganish — ular-ning ijodiy qobiliyatlari rivoji uchun sharoit yaratish bo‘yichatavsiyalar ishlab chiqish darkor.

Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun Xalq ta’limi, Oliyva o‘rta maxsus ta’lim vazirliklari xodimlari, yetakchi olimlar vamutaxasislar, ijodkorlar, amaliyotchi o‘qituvchilar, to‘garakrahbarlaridan iborat Respublika metodik kengashi tuzilishi lozim.

143

Turli yoshdagi guruhlarda iste’dodlarni qidirishning umu-miy dasturi zarur. Ommaviy o‘quv yurtlarida bo‘lganidek, mak-tabdan tashqari ta’lim muassasalarida ham bu borada o‘quv das-turi rejalarini ishlab chiqish kerak bo‘ladi.

Iste’dodli bolalarni aniqlash, tarbiyalash va o‘qitishnita’minlash quyidagi omillarga bog‘liq:

— ushbu aniqlashning ijtimoiy ahamiyati respublikaningzakovati, ijodkorligi, kuch-qudratini tayyorlashning istiqboli bi-lan bog‘liqligini tushunishga;

— ruhiy diagnostik uslubiyat, uslubiy materiallari bo‘lganiholda turli yoshdagi guruhlarda aniqlashning umumiy dasturlariyaratilishiga;

— iste’dodli bolalar (maxsus tayyorlangan rejalar, dasturlarva ilmiy asoslangan uslubiyat va hokazo bo‘yicha) bilan ishlashuchun ixtisoslashgan muassasalarning yagona tarmog‘ini targ‘ibetishga;

— ommaviy o‘quv yurtlarida iste’dodli bolalar bilan ishlashuchun zarur o‘quv-dasturiy qo‘llanmalarini ishlab chiqishga;

— joylarda maxsus guruhlar tomonidan ishlab chiqilgan xalqta’limi, davlat va jamoat muassasalari, ijodiy uyushmalar tomo-nidan tasdiqlangan dasturlarga (bu dasturlarda iste’dodli bolalarbilan ishlashning istiqbollari va bosqichlari, o‘z hududida bundayfaoliyat va ko‘pgina boshqa tadbirlar uchun mablag‘ ajratish,ularni ta’minlashga);

— qo‘yilgan vazifalarni hal qilishga keng jamoatchilik diqqa-tini jalb qilishga, respublika metodik kengashining tuzilishiga (bukengash tarkibiga Xalq ta’limi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazir-liklari, xalq ta’limi boshqaruv organlari xodimlari, yetakchiolimlari va mutaxassislari, ijodiy uyushmalar, amaliyotchi o‘qi-tuvchi, maktabdan tashqari ta’lim muassasalari to‘garak rahbar-lari kiradilar);

— ilmiy tadqiqotlar maktablar uchun me’yoriy hujjatlar,sinf ishlanmalari majmuyiga, iste’dodli o‘quvchilar haqida ma’-lumotlar manbayini yaratishga, ularni o‘qitish va tarbiyalash-ning (tabaqalashtirish, individuallashtirish, insonparvarlashti-rish) yagona uslubiy asosini yaratishga bog‘liq.

144

Iste’dodli va iqtidorli bolalarning o‘qituvchi hamda tarbiya-chilari alohida iste’dodlar uchun turlicha o‘quv reja va dasturla-riga ega bo‘lishlari maqsadga muvofiq. Iqtidorli bolalar va iste’dodliyoshlarni aniqlash va o‘qitish uslubiyati, psixologik-pedagogik vatashkiliy sharoitlarini yaratish, maxsus o‘quv dasturlari va ti-zimli pedagogik texnologiyalar ishlab chiqish uchun eng yaxshipedagog va olimlarning faol ishtirokini ta’minlash lozim.

Iqtidorli bolalar va iste’dodli yoshlarni chet ellarda umumiyva kasbiy jihatdan tayyorgarlikdan o‘tkazishga qaratilgan sobit-qadam faoliyatni amalga oshirish kerak. Akademik litseylarningo‘quvchilariga, birinchi navbatda, iqtidorli, yuksak iste’dod so-hiblariga, bilimning tegishli sohalari va fanning aniq yo‘nalish-lari bo‘yicha o‘z tabiiy qobiliyatlarini namoyon etish va rivojlan-tirish, o‘zlaridagi noyob iste’dodni ro‘yobga chiqarish uchunkeng imkoniyatlar yaratish lozim.

Savol va topshiriqlar

1. Tarbiya texnologiyasini izohlang.2. Tarbiya tizimini ijtimoiylashtirish deganda nimani tushunasiz?3. Tarbiya tamoyillarini izohlang.4. Innovatsiya tushunchasiga ta’rif bering.5. Pedagogik yordam deganda nimani tushunasiz?7. Iste’dodli bolalarni aniqlash yo‘llari nimalardan iborat?8. Ijodiy qobiliyat deganda nimani tushunasiz?