1

daklat kayanakan

sinulat neng

aurelio tolentino 1911, 1926

_______________________ banuang 2010

papa osmubal (balangkas) peter musngi (larawan)

salamat keng

www.edupics.com a yang pikuanan keng larawan ning pabalat

2

i pawaga karing kapatad Kekong kapatad kung tubung paglaultan iting kuldang aklat kekayu ke yampang; tula yang gewa ku, king bayang miyagpang king pamagdalit yung panaplak king pagal. E mekatapilan dimdam kung dalit yu, menaglus king busal nining kaladuwa ku; siwalang matarling minye tula kaku, dapot ing laman na lugmang e mu nanu. Y “Bemardo Carpio”, “Ayup Adama” itang “Pugot Negro”, malagung “Gloriana” at miyayaliwang diwata’t “encantada” king panaun ngeni dapat, gulutan la Nanung nabangnan yu kareting simbitlan? Ala nune mu pin pawang kabutangan. Katau ya kabud misan na lasakan ing meto “Imperio” dili nang bihagan.1 At ding sablang leon, dambuala at tigres, ding lasip king bunduk a lalung mabangis, king anting-anting da kusa lang pailupig, pakisabian da la’t makibat lang tikis. Pawa mung “encanto” “virtud” at “talisman” ing akua yu karing dalit a simbitlan. Mamili ko sana karetang nabangnan, keta ing pagal yu, dit man e masayang. Itinang yampang ku maluka yang daklat, dapot nung lasan ye, numabang kong ditak. Dalitan yu ya mu karing kekong anak, tubu ku maragul king puhunang puyat. Ing kapatad yu, Aurelio Tolentino.

3

____ Kekang kayanakan a bayung sisibul maluka kung aklat keka ke patungkul, pakatandanan mu ing sabla nang atul A dangal na’t bie ning Bayung Panaun. Ing pamakiparangtau’t kagalangan ya ing, sagisag na ning sablang kabiasnan. Pati kelinguan na iti ning ninu man, E ya sukat dungut king sa mang piairapan. E sukat ing bandi, e sukat ing santing, kabiasnan e sukat, dangal anti mu rin. Binggit kung sagisag pati yang mebating, mabating ing sabla, kusang mangulimlim: Ing wagas a tunud, anyung matimtiman, ing pamagmatapat, mahinhin a asal, iti yang dalan mung panagaula bilang, ba’kang maging tampuk ning sablang dangalan Ibat pa pin ketang anak kang pelangga ‘tin kang katungkulang matalik a bina, anti mo ing e ya dinan dit mang lugma ing ibpang malugud, ing kalulung inda. Kabang daragul ka, daragul mu naman itaning binggit kung kekang katungkulan. Nung ketang minuna ing Yatu mung nuan kandungan yang inda, ngeni ing Balayan.

ii katungkulan karing pengari, guru, kapatad, kamaganak at parang-tau Pakaluguran la’t suyuan mong kusa ding pengaring keka dit man e sinawa ilang pengadwa na ning Ginung Bathala

4

a dapat igalang keti king masala. Atin pa kayang mal king bie ingatan? Sikanan at bie karela mu utang. Ing peparagul da keka kapalsintan, puyat, pawas, danup, sablang kasakitan. Bista’t painawa la, matudtud maimbing, bagya ka milingat, ta no migigising: kandungan da na ka’t pagtumailang tambing at pamamanumang misna king kalambing King dagul ning utang a karela tinggap, nanu kaya ngeni ing kekang ibayad? Yampang man karela ing sabla mung lingap, kulang king utang mu at e pa pin sucat. At salamat na mu maningil ali la, e ra babawiyan sablang puhunan da: ing lugud nang ditak ning sapning bungsu ra, maragul ne bista’t ala yang ulaga. Kabud migising ka agad mu neng uman ing pisngi nang inda, ing gamat nang tatang, kayagnan ning atung malambis a “Inang”, “Tatang” ing kang ibpa, king lubus a galang. Bayu ka matudtud ulitan mung tambing ing atu at umang pamun na ning lambing; dapot bayu daptan iting panabilin, sabla rang kailangan daptan mu pa mu pin. Nung saka sakaling pangamanuan da ka, king dapat mung lisya din da kang parusa, e mu kalulungkut, bagkus ipagsaya, parusang tinggap mu yang lugud da keka. Ding dara’t ding bapa, saka ring tegawan, ding apu at matuwang kamaganak mu ngan, igalang mong lubus, layun pakamalan, tubu mu maragul king dit mung puhunan. Pakitanan mu lang lugud ampon lambing ding kekang kapatad, palsintang taimtim, karing kekong ipus e ka mag masangil, kapara mong tau, maluka la mu pin. Karing sablang tau lubus kang gumalang, ba ra kang galangan ding sabla mu naman; sakali at keka atin mang magkulang, kalunusan mu ne, at agad gulutan. Ing maestro ya ping pangadwa nang ibpa,

5

ing maestra naman pangadwa neng inda; uli niti dapat luguran mong bina, igalang a lubus, at suyuang kusa. Nung wari king bale, ing bie mung sarili belangkas da ya mu ding kekang pengari; dapot ing maestro yang minye pamuti, lawit a kabiasnan, maningning a puri. Uli ra malyaring kekang pakirungut yaning ugali mu king kenu mang lusuk tin kang babakalang kabiasnan at tunud, matimtimang asal, amanung malugud. At katungkulan mung lubus at matalik king pamagaral mu ing pamagkapilit; ing sabla rang turu palaman king isip, king sablang aral da lubus kang manalig. Sulu dinan da ka’t karelang susuluan ing daklat ning bie kekang babaltangan; tukian mung malapit ing sabla rang lakbang, ban e ka malili anggang kapupusan.

iii king pamaglinis katawan at pamibalebale Kabud miguising ca, manimung agaran, magmulmul at saca maglinis cang ipan, manyukle kang buak at layun mung kuanan isulud ing kekang pagbale imalan. At kaibat na niti daptan mu nang agad ing sablang tungkul mu, dagdagan king siasat at maminsanminsan manguku nung sukat, mandilung magkambil king mata ra ding lat. Babayi dapat neng siasatan ing bale, igayak neng mayap linisan ne’ng lande, at ding kasangkapan sabla-sablang bague dapat nong ibili king mayap a arle. Tuknangang mayarle anti neng salamin

6

ning ugaling gawi king panga mahinhin; ing magulung bale mamalita ya pin king asal mababa, ala dit mang santing. Ing sablang kailangan salbaganan siasat, yugse ing temaran, dagdagan ing sipag: e ka paimburis ditak mu mang oras, ing marapat ngeni e mu ipabukas. Sablang kasangkapan kaibat mong ginamit nu karin me kinua, isubli meng saglit; at e mu pabustan masirat miwaglit; ing puhunan karen pawas a e mu dit. Ing palang, ing sanduk ing saru, ing pingan, ing palis, panguskus, lamesat luklukan, ing lalung malating kekong kasangkapan atin ya ping dapat kayang kabilianan. Akit me ing bistat metung mung karayum miugse, mikalat nu mang karing nangun, pulutan meng agad at ibili layun king lugal a nung nu ya pin makatungkul. Mura yang karayum nung kekang ukulan dapot e ulaga kayang kabaldugan: karayum a ala king kayang simpanan, mamalita ya ping ugaling busalsal.

iv king pamamiblas Ing imalang kekang dapat a isulud, ali ing masagwa e malukang lubus: ing tipun ning kayap, leguan a tibubus, itang kasangtingan king kule at ayus. Dapat panusigan “modang” e palalu, dapot e lalagpus, ban e ka mabigu; at e mu susulud itang e mu agyu: talaga yang pangit ing mal king kalulu.

7

Pakaingatan mu ing kekang imalan, king ban e magisi at midungisan. mayap ya ing lumang malinis at silsian, king bayung marinat o gabak-gabakan. Agyamang king bale dapat kang misulud maputing imalan a talagang panlub, a e ka manusig king asal baluktut a gawing “malino”… lubas la mo alus! Ing iyas a mura mayap ya pa king mal, nung itang gagamit e ya mayakayan malukaug misulud king binang malinang, bandi ne mag tune, anti yang inandam. Kalinguan lang kotso at magbutitos ka, bitis mu ban e ro ding tan pialben da: babaying mapuri e dapat magtinda ketang sasalikut karing sablang mata. Botitos mura la’t sadya lang masanting, at layun bage la king asal mahinhin; sapatilya’t kotso lakwas mal la pa pin, king dine ning bitis e la makakambil, At e mu asabing ing botitos mal ya; nung gawa ya keti, sakdal ing tibe na: atlu la mang kotso mangasira na la, metung a botitos bayu magisi ya. Anti mu rin naman, mura la ring medias, dapot nung mal la man, sali ka ing dapat: ing medias tabing ya king mata ra ding lat king dangal na’t puri ning butit a wagas. Bayu ka lumakad nu pa mang lansangan ing kekang sinakle e me kakalinguan: ing sinakle ya ping tabing nang kambilan ning tundun mu’t salu karing panimanman. At bukud pa keta ing sinakle ya pin king piblas babayi ing peka masanting: pangangaririan de ring lahing mairing, pablasang tulad ya king pakpak ding angel. Kalsonsilyong panlub maputi’t malinis, makuyad, anggang tud, dapat kang gumamit, ing dangal mung simpan king ban e mayakit king eran at nu man karin ka papanik. Ing tapis ali me sukat kakalinguan, talagang sangkap yang piblas kapampangan:

8

ing baru at saya bista man babaran, atbusan ning tapis pun tin yang sintingan. E ka maniwalang menibat yang tapis king lahing kastila a keti dinantik; tapi-taping sutla talaga reng gamit ding pipunpunan na ning lahi tang lawit. Pakaingatan mu ing mayap a piblas, kean mayayakit kayapan at dawak: ing simpan mung tunud kean mihahayag, ing kekang timtiman kean milalakwas.

v king pamakiaduangan amanu Nung makarungut ka king pamitambayan itang magsalita dapat mu yang ustan: uling mebina ping kapangit-pangitan ina kekang karungut nung e me pansinan. Magpang ca sakaling dapat kang makibat, ketang amanan mung misna king kasampat; pakatimbangan mu ing sabla mung gagkas, karing karungut mu magkang ting masugat. King nanu mang bage ali ka maglaram, palatuntunan mu ya pin ing katutuan; dapot king balak mu nung ating mituran, mayap pang e na ka mangamanu dit man. Kenu mang manyabi ali ka sasabat at e ka susumpa king nanu mang gagkas; sakaling maili ka, e ka sasagakgak masikan, ban e ka mabilang king hamak. Nung ting manalese bie o nanu man, balu me man sana, dapat me ping ustan; at e mu sasabian: - “Talastas ku ne yan”, ita e pin mayap, tandang kamakmakan. At kapilan pa man e sukat isabat ing: “Mebalatung ka”,“E tutu yang gagkas”.

9

Balatung ya man sa itang kekang karap, agpangan me ketang lalung mabanayad. Makibat ka’t ngamu: “Gino, babalakan, “nung aliwa ya sa kakung katambayan, “mekad, masakit kung ita paniwalan. “Uling… Saka igkas kekang katuliran. Ing cayaduangan mu nung, e ya malikid king kaya mu yapse maustang matulid, layun makibat ya’t bagkus, mingingitngit, paburen, mu ne mo’t mag-ala kang imik. Dapot nung sakaling ing kekang karungut marangal ya asal, magbakal yang tunud, at ipakibat nang: “Gino, din yung tulut “ing malukang balak ngeni ipanasbuk”. Keta makibat kang mitmung kagalangan, sari king kalambut, lugud, kapalsintan: “Balayunan ye pu, kilalanang utang “ing ding yu kung sala king kabalatungan” At kapilan pa man e mu sukat igkas: “Ing sabi ku, e yu ata atalastas”. Nune ing tutuki: “Malabug, pin mekad” “itang amanu ku: salan kung ipasyag”. Nung saka-sakaling purian da na ka man, e mu pakibatan amanung manawang a gawi rin makmak; “Sunu yu mu pu yan; “mausta pung biru, lubus, kalaraman”. Ali e makanyan: Oini ing pakibat: “Maragul pung dangal, kanaku e sukat; “dapot uli nita ining panga-anak “mamulut kekayu, ba ping maging dapat”. Itang mangamanu e me pagumasdan milalu kaluwat anting sisiasatan: sukat ing saguling kaya mu timanman, at ing salita na pakatalintingan. Ing nanu mang lihim, e mu bubuntalag, king dilang makale kusa kang mangilag, at e me pupurian, ing ninu mang karap, at ing e karungut e me dirin libak.

10

vi king pamandalo at king pamakikalda Pilinan ing oras nung ‘tin kang dalawan, at e ing king gawing pamangang abacan, e ing king paugtuan e ing king apunan, e ing king panudtud at gawang kailangan. Kaugaliang dalo king aldo ning pista, king aldo domingo, nung alang abala, at king oras naman, ding lusuc gawi ra, pamangan apunan ngeni nung miari na, Ing dalo ausan dang “bie lub, alang alang2 e dapat magluat, iti yang kailanan: At sakaling ikang dalawan da naman, Ablasan mung agad at pakaliban. King insa mang pasbul bayu malaus ka, munye aldo mayap, malale tigtig ka; kekang daralawan nung ala yu ngara, manyabi kang ditak mitmung pamalsinta. “Ala ya kaya pu namang panamdaman?” Nung ngara king ala - Tula ku pu sakdal”. “Mumutang ku pung lub ibalita mu man iting nasang dalo king karelang dangal”. “Panigapu mi pung ipagmananu yu 3 ing kekeng kalukan king karelan yubu” Nung iti’t keka ra igkas keta ngamu: “Tuparan ku ngan pu ing sablang utus yu. Saka mamun na kang mitmung kagalangan, nung ting kang tarheta layun mong lakuanan ing metung nang suluk keka yang paklian:4 “Mumutang ke pung lub lakwan ya ininan.” Ding dasan mung dalo sakaling dakal la, magalang mong atuan, karela duku ka:,5 “Mayap a, bengi pu ning Dios dinan na la,”

11

At ing makibale lapitan me keta. Yabut me kaya ing gamat mung wanan, keta ing gamat na king ba meng atalan. “Mananu pung bili ning kekong kamalan?” At mananu la pu sapning pakamalan?” Lugud ning banua ala la pung sakit”. “O ila naman pu?” - ”Ala pung ligalig, ‘at king balang oras daraun ming tikis “kekayu ing agyu, bista’t bina mung dit”. Ing kekang kayabe nung e ne katutu ning kekang dalawan, agad yang yarap mu: “Kaluguran la pu at kadadangal ku “ing yarap la ngeni king mal a damla yu”. “Ing kekang inarap naman makibat ya: “Bayung talasuyung pailalam talaga “king kayupayan na ning sablang damla ra”. “Anti mu naman pu, kekami mutus la”,6 Nung ‘ting katutu mu karing kekang dasan, kaya ing abe mu yarap mu ya naman: dapot kapilan man e me agad talnan ing gamat ning e mu lubus kayabiayan. Lalu na’t dakal la, bina pin mong pangit Tunggal-tunggalan lang gamatan matalik; sukat nang dukuan la ketang anyung lawit “Mayap a oras pu”, kagnan neng masambit. Sakaling atuan de kekang kasangkapan, “agad meng idaun mitmung kapalsintan: “Pablasang kaku ya, ala yang kamalan, “dapot ing kaku pu kekayn mu naman” Ing kekang kasabi nung ali me ipus, king pamangamanu yuna me pin kabud Iko at aku’, malyaring panasbuk “Aku pu’t ikayu”, pangit a tibubus. Sakaling dakal la, makanian mu naman, Ika’t ika mu rin ing katataulian: “Iko pu, y Neneng, y Charing, y Ninay, “y Pepe at aku ding karin da disnan” King pamamalagyu ali ka gagamit, Lalu’t nung manawang, king panamdam pagit, anti mu sakali: “Y Juanang bungisngis, “y Gaspan a duling y Rosariong murit” Ing pamaintulad pakapangilagan

12

nung makabie umis: Alimbawa mu man, aku ing liban da’t iko ing tulisan Ita lipat na pa ning lalung dewakan. Karetang palalu e ka makigaya, ala lang panasbuk nune ing karela: “Aku aliwa ku “aku anti keta...” ing gawing makanyan pangit a talaga, Nung ing kasabi mu o ninu man kaya mebalatung ya pin, layun e na seria; daptan mung anti mong e man ahulata, ban e ya dumine keka’t karing malda Ing pamaki tua kekang panginlagan; dapot nung sakaling e mu apilisyan, yapse mu ing kekang sablang katuliran king sabing malambut at pawang katutuan. Nung ding makibale paluklukan da ka pilinan meng tauli at e ing mumuna, dapot nung sakaling ipilit de keka ing lusud a siduan, keta manusig ka. At nung babayi ya ing dalo a datang, dapat lang talakad ding sabla nang dasan: agpangan masa a ing atu na’t kutang, layun ampangan yang lusuk a luklukan. Dapot nung ding datang lalaki la mu rin ding lalaki ilang talakad mung tambing; uling ding babayi e na kailangan pin ing talakad la pa, ita e masanting Kailangan a bina king pamigamatan ing lusuk yang munang king gamat na mampang; at king pamanatu anti mu rin naman, e ya sukat muna ing makikalatian. Inya ing babayi ya pin mo ing dapat king akarungut na munang munye gamat, uling kaugalian nu mang pami arap ing babayi kabud yang lusuk at matas. Dapot, makanyan man, keti ugali na, king pamigamatan lalaki yang muna; maging babayi ya’t maging lalaki ya. agad mong agpangan nung gamatan daka. Pakaingatan mu ing e pamandalan libutad ding tau king pamirungutan; dapot nung sakaling e mu apilisyan, karela mawad kang kapaintulutan.

13

At e mu daraptan itang magbukut ka, o yuna, meng gamat, gawi king minuna; santingan mung aske, magmasayang lupa: Makilabas ke pu “Gino, malaus la” Nung sakasakaling tin kang buring daptan nu man karing nangun, mamun ka mu naman; “Ipaintulut dang saguli kong lakwan”. “Ari na kong tune ning kekong kailangan”. Nung atin mang mamun kin pamirugut yu, masaya kang magpang maganyung mayubu, at nung ika naman ing mamun igkas mu ing lalung malugod a pamangamanu ‘Mamun nake sa pu king karelang sampat’ “mutus la pung sabla king agyu ming ditak” At ing makibale lapitan men agad magsaya ka’t layun talanan me gamat. “Ing keke pung kubu bandi yu ya naman” Sabian me ing balen, dalan ampon bilang. “Panyan mi sa pung kekong parangalan “king dalo yu ining lubus ming kalukan”. Ing agpang kaniti:.”Balu yu ne, gino, “iting pagkarinan a malukang kuhu: “pagkaragulan mi pu ing keti dalo yu, “king ban ditak mu man asuyuan da kayu” Ninu man dinalo keang katungkulan, nung nasa na mu rin makikanlapitan, lub ning atlung aldo dumalo ka naman keka, nung e ya rin marayung balayan. At nung sakali mang, keka ya dumalo, mikautang ka pin kaya tandanan mu: kekang katungkulan lub ning walung aldo itang kekang utang pilit bayaran mu. At nung manguku ka o mag aching kaya, Maging king pamangkak, maging king paglura, dapat kang malikid ikambil mung kusa, daptan mung kailangan, king land e mu sa Layun ing asbuk mu takpan me ping agad, ban e mamilansik nung atin mang dinat; ing lupa mu’t labi pulisan mung mayap, a magka sakaling midungisan ditak. King pirurungutan lubus makabawal ing pamangamanu king sablang manawang,

14

layun anti mu rin itang makasuklam pakaingatan mu’t pakapanginlagan. E ka mitutundu, at e ka manuyad, at e ka mangamus, at e ka magunyat, at e ka mainip anting malingasngas at balibalikid, bina ping marawak. Ing kasangkapan na ping kekang karungut, pamepe e panyu, nanu mang mabaldug, agad meng pulntan at kaya me yabut, ing sepu yang talnan, pun ya ing idurup. Insanu mang pasbul ing kekang dalanan, nung dasan meng buklat, buklat ya ring lakwan; nung makasima ya, isima mu neman, iti yang usuk na ning gawing makamal. Ninu pa man sanang kekang asalubung king pamandalan mu king sanu mang pasbul, e ka babalaus at agad kang murung “Malaus ko gino”. Timanan me layun. Dapot nung sakaling kayagnan murung ya at magkapilit yang ika na ing muna, nung babalakan mung e lawit ya keka, pasalamatan mu’t layun malaus ka. Ing dumalo keka, bista’t ninu ya man, yatad meng masaya angga na king eran, at nung maralumdum keka yang suluan anggang tiyu king lub ning kekong mulahan. Karing katutu mu nung ting mikasakit. misan misan mu man, dalawan meng saglit; at nung mirasan ya nanu mang ligalig, dalawan ya naman, patulan meng tikis. King pangabinyag na o aldo kebaitan ning kekang matalik a kakaluguran, e ka peimburis, agad meng paralan makuyad a sulat, dapot mitmung laman. Makanyan mu naman king pamakiasawa o king pamanganak a alagpusan na, at king sabla-sablang mayap a kalma na, o kaya ligalig a karela dimpa At nung lumipat kang aliwang balayan, lalut king marayu nasang manuknangan, bayu ka tumulak itang kapamunan karing kakuyug mu e mu kakalinguan.

15

Keta panuli mu katungkulan da na ing ilang magsundu at dumalo keka king ba rang ipasyag keka ing tula ra king kekang panyatang ligalig ala ka.

vii karing kaba Nung anyayan da ka king insa mang kaba karetang aliwa e ka makiuna dapot ing paitauli lalung marawak pa, balakan mung karin panenayan da ka. At nung king pamangan karela kang yagkat, paburen mung muna ding babayi’t pantas at pakaingatan, muna e ka sukat takman king nanu mang ulam a makapag. E ka mamalagwa’t subu e dagulan, ing ulam ali mu babautan o tiupan gamit mung “cubiertos” keka lang ingatan king ban e la binang kalaksing king pinggan. E mu pagumasdan ing nanu mang apag at makanyan mu rin ding kasulu’t karap, pakaingatan mung e ka makaigkas ketang makasuklam, ban e ka mapintas. At ding kekang siku, e mu la sasampa king pipanganan yung dulang o lamesa, agyang nanung ulam e pin manyawad ka at e mu pintasan ing agyan nanu pa. Nung e mu man buri ing ain dang ulam, kailangan kuma ka bistat ditak mu man, at kapilan pa man e mu dapat sabian “Anti kanyang lutu e ku pu mamangan”. Ing pamangamanu nung mitmu yang asbuk, binang makabawal king ugaling lusuk, at makanyan mu rin, bawal yang paniangut miagnan ding panga, pangit a tibubus.

16

E me pakakatmuan ing vaso o kopa king danum o alak at agyang nanu pa; bayu mu inuman dapat pulisan la ding labi king kekang panyung servilleta. Kaibat mung minum makanyan mu naman deang kekang labi agad mang pulisan at e ka titiup anting malinsangan at e ka magalo anting mainip bilang. Nung alukan na ka ning kekang kasulu ulam, alak, bunga, o agya mang nanu, nung e mu man kanan, dapat tanggapan mu at pasalamatan king minye kekayu. Nung atin mang bayung dalo ka rin dating at dasan na kayu, agad meng anyayan, at e ka susubu, layun meng panayan lungub at saka mu ilud ing pamangan.

viii karing pialung Nung mitipun kayu king bakong magmain, magsaya kang lubus, dapot magmahinhin; itang peka matua ing mamili ya pin king pialung a sukat daptan yung masanting. King nanu mang pialung e ka mamilait, e ka mainge, dapot e magalang imik: nung alanganin e ko misunggalit, kin metung a matua payatul kong tikis. King pamialung yu sakalin tin datang nung kakilala me o kakaluguran, itang tungkul keka yaluk mung agaran “Bisa ko galang pung maglimbang dit mu man?” Nung sakasakaling ing sasambut ika, ninu man ing kulang e singilan mu ya, e mu sasabian: “Kaku mamayad ka”: pahiwatig mu mu: “Ing kulang ninu pa?”

17

Ninu mang sasambut e ya sukat mako nune makisangkan, maragul, masolu; at ing masambut malyari yang tikdo, dapot e papakit mua agyang nanu. At nung sasambut e ka mangatiawan, nung masasambut ka e mingitngit naman; king pialung madalas mahuhulata ngan ing siwal a gawi, at mababang asal

ix karing lansangan at pagmalnang malda Babayi dapat yang lumakad king dalan Ala ya mang abe nung tin yang kailangan, dapot nung ume yang sariling maglibang, at ala yang abe mebinang manawang. Ing lupa mu e me kakapulan pulbus, katulad ning pader king api nang kuskus; maimpis a pulis masanting a lubus, ing kinang ning balat matda mu pin kabud. ‘Tin pa kayang santing king kule ning balat a katutubu mu kaymangging maligat? Ding poeta’t pintor pili rang paninap ing kule kaymanggi king leguan a ganap. Pakapanginlagan sablang kata kata anti mu rin naman ing pamagbiabiasa; dapot e naman pin king pipi mapus ka, king ban e ra igkas tau kang minuna Nung atin kang abe sukat parangalan, dapat yang minangun king dane mung wanan; at nung king “banqueta” gumilid na ka man, at kaya ibie mu ing mayap a dalan. Nung misalubong la lalaki’t babayi kareting bangketa a kakung sinabi, ing dapat gumilid ya pin ing lalaki, o kuldas yu kaya, keta ban mipuri.

18

Ninu pa man sana ing kekang atukian, nung mamalagwa ka’t buri meng lagpusan, kuldas ka o kaya gumilid ka muman, king dane ning badud ali ka daralan. Nung ing kayabe mu atin yang akarap kasabi neng lihim, kawani kang agad, ban e ra ukulan buri mung abatas ing pisasabian dang e sukat ihayag. At nung atlu kayung lumakad king dalan libutad ya dapat ing pekamakamal; nung mikasing uri ing kekong dangalan, maglele la retang mikule imalan. At anti mu naman ding mikasing katas karing adwang lele karin la pin dapat, at itang mababa o kaya matangkad sukat yang magbili king dane libutad. Kailangan a lubus kekang paki agnan karing cayabe mu ing sabla mung takbang, at nung tuknang kayu ing kekang katawan itulid mung mayap, ita karampatan King metung a pasbul nung karin ko lungub, o kaya lakbangan dalan a makiput, nung tin kang kayabe sukat mung ilusuk ya ing dapat muna tuki ka king gulut. At karing karuahe e kaya kalesa nung sasake kayu e ka dapat muna, king dane a wanan paluklukan mu ya at king dane kaili ka rin magbili ka. Dapot nung kiles ya ing kekong panikan, lalut apat kayu, ikang katataulian palukulukan mu ya king dane masiduan ing lele ning pasbul yang kekang pilinan. Pamanuknang yu na’t dapat na kong kuldas makiyuna na ka’t layun tipang agad at nung babai ya o matua, o anak, alalayan me pin, ita yang masampat. Ing babaying tikdo king kayang luklukan at anyu yang mako, tin buri nang ayan, malagwa mung yaluk ing kekang kagyuan, suyuan meng kusa, at layun saupan. Iti gawi ra pin ding lusuk a t tau, maging king lansangan, maging king Teatro, maging king pamangan karin da parayo

19

suyu king babayi, siasat e mu nanu. Uling king babayi mausta ping libak ing e ne lingapan ning lalaking karap; inya king babayi lubus namang dapat, tanggapan nang suyu layun pasalamat. At nung makanyan ating mintas keka, palagyuan dakang babaying minuna; tau la king bunduk ding e kikilala, king, ugaling balen sakdal king ulaga. E ka makianti karing napamintas, balang akit da susukdan dang agad: ing dapat kaniti mausta yang makmak at e ya megaral king ugaling mayap. Sakaling ume ka nu pa mang terakan, o karing Teatro, Pulong, Kapisanan, pakatandanan mung kekang katungklan ing lalung masusing pangamatimtiman. Ing para mung, tau king nanu mang bage, nung e mu rin pangit e me pakarine; nung e mu man tula, dapat ka ring munye pilublubang mayap king kekang kayarle.

x sari-saring bage dapat tuparan Arap ding aliwa ali ka mibablas, ali ka manguku at manurud balbas at e ka mamalis, manguskus e dapat; papaltuk taliri, uling e pin sukat. Bawal a tibubus king lusuk a asal arap ding aliwa ing makisitsitan dapot lalu pa ping kapangitpangitan king metung a sulat ing makidungdungan. At makayan mu rin bina ping marawak lapitan ya’t basan ing gagawang sulat; karing misasabi magsubuk e dapat

20

bawal a masusi king ugaling wagas. E ka magpaching nung ting kang karapan, at. ing pamanuyab pangit, mu rin naman; ding labi mu’t kuku ali mo keketan at ding kekang bitis e mo pagalgalan At e ka mamapus king asal mababa balang amanu ra makiabe sumpa; amanung manawang, butang a salita anti mu ing Alti marawak a bina Magmatimtiman kenu mang karapan, ing masayang lupa lubus yang kailangan; e balang tumiman misan misan mu man, dapot nung maili ka e mu pakasikan. Nun tin kang karungut king pangatalakad king dingding o pasbul magsandal e dapat; bawal ing mangurut karing kekang gamat, bitis mut katawan itulid lang mayap. Nung makalukluk ka e mo pitumpakan deng kekang bitis at pangit mu naman, e mo lilibutad at pakaunyatan deang kekang bitis at lubus a bawal. King pamitabayan e mu binang talus, e mu pakalalam ing kekang tambulug; makibat kang ditak nung kailangang lubus, ing balang gagkas mu timbangang tibubus. Ninu mang karungut e me pagumasdan, a anti ya waring kekang sisiasatan; dapot tangalan me misan-misan mu man, ban e me pin anting pagmamaragulan. Pintasan ing birung milalu katalas king anyung malugod, amanung banayad, nung e la pabawal, lakwan mo at sukat, lumawe aliwang mayap mung akarap. Lagu ring aliwa e mu pangaririan at ing e mu bandi anti mu rin naman; bagkus nung labis ya keka king sintingan igkas mu ing tutu, iti karampatan.

21

xi king pamikipambalen Karing tipas tipas e ka makikuyug layun mangilag ka karetang bugasuk; maki-abyawan ka king taung matunud, keta ting kang ma ap a kaya apulut. Yabe me ing bungang masanting, sagiwa karetang mabuluk, agad nang masira; yabe me king taksil itang maganaka agad yang magsukab at mipanganyaya. At king pamalsinta e ka salawahan, sukat ne ing metung a kekang tanguanan; ing matako mata’t e mamiling kanan, makapanganib yang sakit pin a atian. Nanu mang kailangan e ka sukat sali karing dayu keti at e mu kalahi; bista’t kusing ya mu ing kekang salapi makabawas ya rin king kekatang bandi. Tinda ning kabalen sakaling mal ditak, dapot mayap naman at alang pirayat, saka balakan mung dakal la ring anak a ketang tindahan magkailangan lingap; Ding anak reta wali mo king bilang, supling nong malagu ning Indu mung Tibuan; sali ka karela, anti nang kasaupan king pamagkabie ra ampon pamagaral. At nung sali ka man king aliwang bansa, nanung a tubu mu at nanung apala? Pakabitasan mung nung datang nang lugma kabalat mula rin ding keka mamingwa. Kalabanan mu la ding ariarian ing bukut dang gawi kekang salangsangan: marawak ing mie king pangayalipan, e bala ing mate, nung king katuliran.

22

Lilibakan na lang Indung Pilipinas ding anak nang dungu, maina lub at duag; detang masalpitik kaya no mang tatas king trono ning dangal puring alang likat. Luguran mong kusa detang ma akayan A karing maluka e lalapastangan, dapot king masakim dapat kang salangsang, ilaban mung pilit kekang katuliran. Ing kekang matulid ya pin ing tune Dios, ing bandi depat ne ning tau mu kabud: matulid e dapat king bandi siklaud pablasang ing Dios mu king tau e susut. Nung maggagawa ka e mu kakaliunguan ing lalung malating kekang katungkulan; e ka magpatikut at maglibang libang antimong bandi mu ing sablang daraptan. Ding mapagpatikut manako lang oras kekang kesundu rang karela mamayad, at nung ing upa ra bawasan mung ditak ila pang mikasbu at agad manabak. Ali, e makanyan, at kekang tandanan, matulid bunga ne ning tungkul a tenguan ing tungkiul a iti nung e pin tuparan ing bungang matulid e sukat pana an. Ing sabla mung tungkul kaibat nang meganap nung magmain ka man, maglimbang kang ditak, dapot e kalinguan tungkul mung mataktak masang kaha agan o aklat a mayap Ing katawan e mu kabud yang pakabsian, ing ukul dapat yang pakanan mu naman taung e babasa ala yang bie simpan, kabud ya tutubung anti mong tanaman. Ing pamagalalan ngeni nung mirais na ing dinan mung “voto” pakapilinan ya, ding taung palalu ampon magbibiasa e mu yalal uling maustang makmak la Layun anti mu rin detang mapaglawit king bie ding maluka kusang liligalig isakwil mong lubus, panginlagang tikis ing “voto” karela e me pin pakumit. E ka pa-amyut king labi rang malam; potang lunsut na la, e ra ka man atwan, pamikatagun pa ing labuad mung Tibuan

23

king aliwang bansa ibie reng pagkalam. Pilinan mo detang matapang at pantas detang e mangimi kenu pa mang matas e balang kalulu, nung king kekang balak e na pagkanulu ing tungkul nang wagas. Insa mang Religion e me pipintasan, karelang pangadi lubus mung igalang; at ing ugali ding aliwang balayan nung e mu man kapad, e mu naman kailian. Ing king Protestanteng gagawan a kulto, at ing kang Mahoma, at ing kang Confucio, at ing kang Aglipay, at karing Romano igalang mong pawa, iti yang tungkul mu. Ing kekang Religion bista’t iusa pa man At ing ugali mu yang pakalinisan; layun e mu gagkas ngeni’t kapilain man bukud mu mung mayap, sabla marawac ngan.

xii sibul ning bie Mayap ya pin sana ing gintung kabandian, dapot lalu ya pa ing banding kabiasnan: gintu angga ya mu malumbe kutkutan, kabiasnan sakdal ya king banuang balayan. Ing dalan ning taksil bina yang masuksuk, nung tiu ya mang gasgas bekuran yang lungkut; dapot malinis ya dalan ning matunud, at masaya ya pa nung tin ya mang saug. E mu papanikan ing keka e dapat, buren mong aliwang keka bisang mitas: ing “Mukyat ko sa pu” mayap yang palak king “ipa ka keti’t uling e ka sukat”. Saliwan mu abe ing sablang katutuan, pakabitasan mung maragul ka nabang; dapot e mu sana pisasali naman,

24

uling alang salang kekang pangulugan. Ding masala matang masalusu lakad ilang ma ayakit madalas misakab; dapot e la man pin mitisud ding bulag, uling manalig la king lubus a ingat. Ing babaying biasa ya pin ing palusok, patibe king bale maligayang puspus; dapot umasdan me ing babaping musmus, ya pin ing lalasak king kubu nang matbud. Nung ing misasakab keka yang kailian, king tiniup king asung ala kan g keliwan angin a bignus mu keka mibalik ngan, at magdala pa ping dinat a makapal. Nung karing aliwa manakit kang dinat bayu mu atuan maglinis kang mayap; at pota sakaling lalu kang marinat, bitasan mung keka alang e pumintas. Ating matuang anak: maputi mang buak da, matuling la ukul, pablasanag makmak la; ting anak a matua: matuling mang buak da, busilak la ukol, pablasang biasa la. Ing bie na ning tau anti mong tigtigan, karing alang balu makapangaklingan; dapot karing biasa magi ng sibul naman ning ligayang alang sukat akarlayan. Marangal yang ‘bangcu’ ning kalulung mayap king “trono” ning Aring maki pusung sukab; mabandi yang “suit” a mabasang pawas king “pinggan a gintu” nung tin yang luang patak. Ding pantas nung ila ring magpakamang mag, at layun ding makmak mabibiasa no man, pakabitasan mung pilit laganap ngan ing salut ning sablang katampalasanan. E waring mausta’t mapapawing agad king yata ning aldo ing masinsing ulap? Mapapawi naman ing bangis ding muslak king sala ning ukul, nung iti yang saslag Ning sikan ning aldo nung panlislis na ngan ing tabing ning benging paldas ning sikluban, king sikan ning nasang wagas dang likwan nung panlislis na na ing taksil a asal. Talus mu nung insa tune nang katulad

25

ning kabiasnang gamit king gawang e dapat? ala yang keliwan king “caliz” a wagas, nung ipan anduk marinat a burak. Ing biasang kalulu anti ya mong dalan, bala na mung tau dinalpak memaltang, pandinatan de pa ketang makasuklam, bagkus nung e pin ya, malda lilinlangan. Ding sablang paragas salap ilang tangsu kalaksingan mu la agad mung abalu karing taung gubat matatanggap la mu dapot nung king balen, agad lang mipaku. Ing babaying pangit a dalise asal king talaba dit man ala yang keliwan: pangit ya pin lual, keka yang buklatan, malinis ing lub na’t manyaman ya laman. Malagung babaying asal balyantut katulad na ne man ning ebun a buguk: masanting ya lual, buklatan me kabud, at makariri ya, laman na mabuluk. Kampit yang mataram babaying mataras, uling king malambut agad yang susugat dapot nung king batu karin me itabak e mu ne agamnit mabingo yang agad Briliante yang batu babaying mahinhin keting meto yatu paninasan de pin: nung karing maluka tampuk yang maningning karing lusuk na man titindag yang batwin. Ing anak anti yang bakal a dalise dumok ya’t kumayap atiyu king pande: gawan meng sandata salut yang pamate; nung gawan meng sarul, uyat ne ning bie Ing anak a pantas, dangal ne ning tata: ing anak a mangmang lungkut neng indu na: anak a balakwit “INRI” yang pa mura king “CRUZ” dang mabayat ding pipunpunan na. Gamat ning matamad sibul ning ligalig; gamat ning masipag yang king banding batis; ing gamat ning biasa ari ne mang lawit; ing gamat ning mangmang ya mo ing bubuis. Ding labi ring biasa pamatad lang danup; dapot daranup la ring taung alang tus: mapsi la ring nuan a tatanggap usuk; danupan la retang king aral gugulut.

26

Ganaka ring banal maustang kabiasnan, kabiasnan ding pusung kamakmakan naman; pakatikusan mi ing usuk ding paslang, ing bie ning tunud mu ban e mipalamang. Ing sabing malambut mamulaklak tula, ing salitang masyas mamunga yang lugma; biasa yang tatakap king amanung lisya, makmak yang mikasbu king ditak mung bina. Ting gasgas a anting sadya rang pitikan, dapot ing sepu na saug yang malalam; ting balaking gasgas at binang masukal, dapot ing sepu na ligaya’t kalayan. Dakal lang kalulung mabanding mistula dakal lang mabanding kalulung bitasa; dakal lang mababang lusuk a mausta at dakal lang lusuk a mababang bina. Nung ing alang balu e ya pin masebian, karing taung pantas dapat yang ibilang dapot nung ing biasa ya na ing magdaldal kasumangid de pa ring sablang mamulang. Ing e bisang pansin king malumbe aklis, king daing na naman ala ping malikid; karing malulumud ing e bisang sagip, nung ya nang lumungad dakal lang matimid. Tula ra ding anak basal dang sikanan; ligaya ring matua maputi rang uban; sipag ding lalaki maninguing dang dangal; linis ding babayi puri ning balayan. Matatda ing api nung ala nang tangab, dapot labulan mu’t kabud mikalabkab: ing tangab na’t labul ning pamituang ditak ya pin ing sulsul da ring dilang kamandag. Dinan meng pamangan kaskal mung danupan, sakaling man ya, kusa meng painuman; at nung malili ya, ituru meng dalan, at nung misakab ya itikdo mu ne man. Dasan ne ing lili ning pangilagan na, kamtan ning matunud nasa ng ligaya; ing sablang bigsikan ting tampang parusa, ing sablang ganaka ting sayang libe na. Manyaman yang batbat ning biasang pakamal; maplas yang uma ning taung tampalasan;

27

sibul na ning bie ing tabug ding banal; ing kaul ding taksil tune kamatayan. Ding buangis anti lang daralan a unus, dapot matatag la bili ring matunud: ing bagyu ning buagis buren mung mibugnus, saka ka mo tikdo nung tana linagpus. Siwala ning banal magdalang ligava, Siwala ning sawil maadalang parusa: nung tikdo yang muslak tau sasakab la, nung miragsa ne man, titikdo la keta. Karing maganaka salut la ring sukab, lawit ra manyulapit lasun at kamandag; dapot ding matunud matimid nong batbat karela nong babuang mamatul karing lat. At nung darakal la ding taung sukaban, darakal mu naman ing tanang bigsikan; dapot bitasa mung e mikabla dit man, ing pangasaldak da pilit mung tangalan. uacas

_____ 1Iting “Daklat Kayanakan” agpang ya karing lusuk a ugali keting metu Yatu. ___ 2 Ing dalo ausan dang “bie lub” alang-alang”: ya pin itang mumunang dalo king metung a mag-anyayang dalawan king kayang pibale-bale. ___ 3 Ing sabing “ipagmananu” yang dalise nang kapampangan ning sabing “kumusta” a menibatan king sabing kastilang “como esta”? ___

28

4 Ing kabaldugan,na,ning pakli, king, insa man karing suluk na uing metung a tarjeta, ya pin,ing, dalo. ___ 5 Aliwa, ing pangit a dukung tatakut at marine, nune itang masanting a kimut a bagyang pangabayutuk ning awaken, ditak a duku ning buntuk at malagung timan: ___ 6Ing amanung “kekami” agagamit ne ning bista’t kataung alang kayabe at iti yang kaugalian dang gagamitan ding masanting mangapampangan, anti mo ing amanung, “ila” gagamitan de’t lilibe king amanung “ikayu”. Kaugalian pin masanting yang pakiramdaman ing sabing: “Mamun na ke pu karela” king sabing “Mamun na ku pu kekayu”; masanting ya ing sabing “Malaus la pu” — king sabing “Malaus ko pu”. ___ 7 (Sulat)* __________________________________

*(Sulat karing makiasawa) Gg. Regino Balagtas at Maria Calma,

Piling kakaluguran: Tanggapan yu ing malakwas a tula kung ambag king maligaya rang

pamisang-metung ding wagas yung pusu. Taimtim kung pagnasan ing pagkalaman na ko sanang masampat a

kalma ning banua. Ing kekong

TRINING Wawa, Octubre, 15, 1911

__________________________________

*(Sulat karing milulusuk) Gg Leonardo Pangilinan, Kuyug:

Atdanan da kang maligayang parangal, uli ning pamanlusuk mu king kekang piluluban.

Pagnasak kung lilu ka pang milusuk, king ikakayap na ning Tibuan.

Ing kekang JUAN SOLIMAN Wawa, Oct, 15. 1911

__________________________________

*(Sulat king kematen)

Gg. Carmen Dimalanta Makamal a gino:

Daramne ku pu king lungkut, a penilas na kekayu ning kamatayan a sinamsam king maulaga nang bie ning kekong lawit a kapatad.

Ligaya king meangubie Mutus la pu,

ELIAS BULAUN Wawa, Octubre, 15, 1911.

29

__________________________________

*(Sulat king pang abait) Kaluguran kung Neneng:

Atdanan da kang masayang oras, uli ning panyatan nang alang sagkul ning aldo mung kebaitan. Makianib ku king sabla yung tula, layun pagnasan kung taimtim ing luid sana ing kekang bie libutad ning lalung maligayang kalma.

Tanggapan mu ing uma kung malugud. lng kekang

CORAZING Wawa, Octubre 15, 1915.

__________________________________

*(Sulat king pamanganak) Gg. Cesar Punsalang. Makamal a ginu:

Kadadangal ku pu ing nakianib king kekong maragul a tula, uli ning pamanyupling nang alang kasasagkulan ning malugud yung kaibislak.

Pagnasan ku pung bayu yung supling lumabung ya, ma mulaklak at mamunga king ikasaplala ning Balen.

King maragul a galang, Felipe Malaya Wawa, Octubre 15, 1911

Aurelio Tolentino

pabalu: elilan neng ditak Papa Osmubal ing balangkas na’t pangasamasan nining aklat