Oszustwa kapitałowe

Kredyty, gwarancje kredytowe, subwencje czy zamówienia publiczne stanowią istotny składnik systemu gospodarki rynkowej a pewność obrotu w tym zakresie odgrywa w systemie gospodarki rynkowej olbrzymią wagę.

System ten bowiem, oparty jest na zasadzie swobody działalności gospodarczej, co zakłada jednocześnie wysoki poziom zaufania do instytucji oraz do rzetelności podmiotów z nich korzystających.

W chwili obecnej oszustwa kapitałowe stanowią znaczny odsetek przestępstw gospodarczych zaistniałych w Polsce.

Do przestępstw tych należą przede wszystkim oszustwa przy wyłudzaniu pożyczek, kredytów, gwarancji kredytowych, dotacji, subwencji czy też zamówień publicznych.

Art. 69 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku prawo Bankowe (Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz.665 z późn. zm.) stanowi, że „przez umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu.”

Gwarancja bankowa z kolei to jednostronne zobowiązanie banku - gwaranta, że po spełnieniu przez podmiot uprawniony (beneficjenta gwarancji) określonych warunków zapłaty, bank udzielający gwarancji wykona świadczenie pieniężne na rzecz beneficjenta gwarancji – bezpośrednio albo za pośrednictwem innego banku (art. 81 Prawa bankowego).

Definicję pożyczki zawiera kodeks

cywilny (art.720) – jest to cywilnoprawna

umowa, na mocy której jedna ze stron

zobowiązuje się przenieść na własność

drugiej strony umowy określoną sumę

pieniędzy lub innych rzeczy oznaczonych

tylko co do gatunku, a strona biorąca

pożyczkę zobowiązuje się do ich zwrotu.

Dotacje wg Ustawy z dnia 27 lipca 2002r

o warunkach dopuszczalności i

nadzorowaniu pomocy publicznej dla

przedsiębiorców (Dz.U nr 141 poz 1177) oraz

Ustawy z dnia 20 marca 2002 r. o finansowym

wspieraniu inwestycji (Dz. U. Nr 41 poz. 363),

należy interpretować, jako świadczenie

przekazane ze środków publicznych na

realizację zadań publicznych lub innej

działalności, której finansowanie z tych

środków uznaje się za celowe.

Subwencja to również przekazanie określonych środków pieniężnych z budżetu państwa.

W teorii podkreśla się, że dotacja i subwencja (nazw tych używa się często zamiennie) to wydatek bezzwrotny dokonywany z budżetu państwa lub budżetu lokalnego na rzecz różnych podmiotów. Dotacje występują najczęściej jako dotacje celowe, przyznawane z góry na określone zadania lub cele, oraz jako podmiotowe lub przedmiotowe. Niewykorzystane dotacje powinny ulec zwrotowi do budżetu. Subwencja rozdzielana jest w zasadzie też na określone zadania i cele, ale na podstawie zobiektywizowanych kryteriów, np. liczby uczniów, mieszkańców.

Zamówienie publiczne definiuje ustawa z dnia 29 stycznia 2004 roku Prawo zamówień publicznych (Dz. U. z 2004 r. nr 19 poz.177 z późn. zm.).

Art. 2 pkt 13 wspomnianej ustawy zawierający słowniczek wyrażeń ustawowych stanowi, że mówiąc o zamówieniach publicznych należy przez to rozumieć umowy odpłatne zawierane miedzy zamawiającym a wykonawcą, których przedmiotem są usługi, dostawy lub roboty budowlane. Należy w tym miejscu zaznaczyć – będące przedmiotem zamówienia publicznego zamówienie finansowane jest ze środków publicznych.

Za umowę o kredyt konsumencki uważa się w szczególności:

1) umowę pożyczki,2) umowę kredytu w rozumieniu przepisów prawa bankowego,3) umowę o odroczeniu konsumentowi terminu spełnienia świadczenia pieniężnego,4) umowę, na mocy której świadczenie pieniężne konsumenta ma zostać spełnione później niż świadczenie kredytodawcy,5) umowę, na mocy której kredytodawca zobowiązany jest do zaciągnięcia zobowiązania wobec osoby trzeciej, a konsument - do zwrotu kredytodawcy spełnionego świadczenia.

Przestępstwo kapitałowe określone jest w art. 297 kk który brzmi:

§ 1. Kto, w celu uzyskania dla siebie lub kogo innego, od banku lub jednostki organizacyjnej prowadzącej podobną działalność gospodarczą na podstawie ustawy albo od organu lub instytucji dysponujących środkami publicznymi – kredytu, pożyczki pieniężnej, poręczenia, gwarancji, akredytywy, dotacji, subwencji, potwierdzenia przez bank zobowiązania wynikającego z poręczenia lub z gwarancji lub podobnego świadczenia pieniężnego na określony cel gospodarczy, elektronicznego instrumentu płatniczego lub zamówienia publicznego, przedkłada podrobiony, przerobiony, poświadczający nieprawdę albo nierzetelny dokument albo nierzetelne, pisemne oświadczenie dotyczące okoliczności o istotnym znaczeniu dla uzyskania wymienionego wsparcia finansowego, instrumentu płatniczego lub zamówienia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§ 2. Tej samej karze podlega, kto wbrew ciążącemu obowiązkowi, nie powiadamia właściwego podmiotu o powstaniu sytuacji mogącej mieć wpływ na wstrzymanie albo ograniczenie wysokości udzielonego wsparcia finansowego, określonego w § 1, lub zamówienia publicznego albo na możliwość dalszego korzystania z elektronicznego instrumentu płatniczego.

§ 3. Nie podlega karze, kto przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie zapobiegł wykorzystaniu wsparcia finansowego lub instrumentu płatniczego, określonych w § 1, zrezygnował z dotacji lub zamówienia publicznego albo zaspokoił roszczenia pokrzywdzonego.

Przedmiotem ochrony w myśl art. 297 kk

jest uczciwość i rzetelność obrotu finansowego,

w szczególności w zakresie postępowania

zmierzającego do udzielenia środków

finansowych przez uprawnioną instytucję.

Indywidualnym dobrem chronionym tym

przepisem jest majątkowy interes określonej

instytucji finansowej.

Zachowanie się sprawcy czynu zabronionego z art. 297 § 1 k.k. polega na dwóch czynnościach:

–  przedłożenie podrobionego, przerobionego, poświadczającego nieprawdę dokumentu;

–  złożenie nierzetelnego pisemnego oświadczenia dotyczącego okoliczności o istotnym znaczeniu dla uzyskania wsparcia finansowego, instrumentu płatniczego lub zamówienia.

Jeżeli zachowanie sprawcy nie polega na wyżej wymienionych czynnościach, wówczas nie podlega on odpowiedzialności karnej z art. 297 § 1 k.k., ale w grę może wchodzić kwalifikacja prawna na podstawie art. 286 § 1 k.k. Ponadto jeżeli złożone w instytucji finansowej dokumenty nie zostały jeszcze przez nią rozpatrzone, przyjmuje się, że sprawca dopuścił się usiłowania przestępstwa z art. 297 § 1 k.k.

Dla zaistnienia przestępstwa z art. 297 § 1 k.k. wystarczy, że starający się o kredyt przedstawi choć jeden fałszywy dokument lub nierzetelne oświadczenie. Uzyskanie pożyczki, kredytu, gwarancji, dotacji, subwencji lub innego świadczenia wymienionego w art. 297 § 1 k.k. albo zamówienia publicznego nie należy do znamion przestępstwa.

Dokumentem, co definiuje art. 115 § 14 k.k., jest każdy przedmiot lub zapisany nośnik informacji, który stanowi dowód prawa albo okoliczności mogącej mieć znaczenie prawne.

Dokument jest podrobiony wówczas, gdy nie pochodzi od tej osoby, w imieniu której został sporządzony. W związku z tym, przez podrobienie dokumentu należy rozumieć sporządzenie dokumentu polegające na zachowaniu pozorów, że pochodzi on od innej osoby.

Dokument przerobiony – mamy z nim do czynienia, gdy osoba nieuprawniona zmieniła dokument autentyczny.

Dokument nierzetelny to dokument autentyczny (wydany przez osobę uprawnioną w odpowiedniej formie), w którym pominięto informacje prawdziwe lub zasugerowano informacje nieprawdziwe. Nie jest wymagane, aby te prawdziwe informacje, które pominięto, były istotne, natomiast konieczność ich zawarcia w dokumencie musi być bezsporna.

Nierzetelne oświadczenie to takie oświadczenie, które zawiera informacje nieprawdziwe albo przemilczenia mające sugerować adresatowi stan rzeczy inny niż rzeczywisty.

Należy zaznaczyć, że fałszywe lub stwierdzające nieprawdę dokumenty bądź nierzetelne oświadczenia stanowią znamię przestępstwa z art. 297 § 1 k.k. tylko wtedy, gdy odnoszą się do istotnych okoliczności niezbędnych do uzyskania kredytu, pożyczki pieniężnej, gwarancji, akredytywy, dotacji, subwencji, potwierdzenia przez bank zobowiązania wynikającego z poręczenia lub gwarancji, elektronicznego instrumentu płatniczego lub zamówienia publicznego.

Ocenia się to na podstawie przepisów dotyczących warunków funkcjonowania tych instytucji.

Czyn zabroniony określony w art. 297 § 1 k.k. można popełnić wyłącznie w sposób umyślny.

Sprawca tego przestępstwa, aby można było mu przypisać odpowiedzialność karną, musi działać w celu uzyskania dla siebie lub innej osoby, od instytucji o określonym charakterze kredytu, pożyczki pieniężnej, poręczenia, gwarancji, potwierdzenia przez bank zobowiązania wynikającego z poręczenia lub gwarancji, akredytywy, dotacji, subwencji lub zamówienia publicznego.

Zachowanie sprawcy czynu określonego w art. 297 § 2 k.k. polega na zaniechaniu powiadomienia właściwego organu lub instytucji o zaistnieniu okoliczności, które mogą mieć wpływ na wstrzymanie bądź ograniczenie wysokości udzielonego wsparcia finansowego, instrumentu płatniczego czy też zamówienia.

Obowiązek taki dotyczy tych instytucji lub organów, które podjęły decyzję o przyznaniu wsparcia finansowego, instrumentu płatniczego lub zamówienia publicznego. Powiadomienie takie powinno zawierać okoliczności, których uwzględnienie spowoduje wstrzymanie lub ograniczenie wysokości udzielonych uprawnień.

Strona przedmiotowa przestępstwa z art. 297 § 2 k.k. składa się z trzech elementów:

–  istnienie po stronie podmiotu określonego obowiązku działania na rzecz określonego podmiotu,

–  powstanie sytuacji mogącej mieć wpływ na wstrzymanie, ograniczenie lub możliwość dalszego korzystania z instrumentu finansowego wskazanego w art. 297 § 1 k.k.,

–  czynność sprawcza polegająca na niepowiadomieniu właściwego podmiotu.

Zachowanie sprawcy może polegać na całkowitym zaniechaniu powiadomienia właściwego organu albo tylko na nieinformowaniu o niektórych danych mogących mieć wpływ na wstrzymanie lub ograniczenie określonego świadczenia.

Sprawcami mogą być nie tylko osoby korzystające ze świadczeń, ale także te osoby, na które zostały nałożone prawnie takie obowiązki w danej jednostce organizacyjnej.

Czyn zabroniony określony w art. 297 § 2 k.k. to przestępstwo formalne (bezskutkowe), które jest dokonane w chwili upływu terminu przekazania informacji o zaistniałych okolicznościach, jeśli taki był wyznaczony lub gdy sprawca mimo braku przeszkód nie przekazał przedmiotowej informacji bezpośrednio po wystąpieniu określonych w tym przepisie okoliczności.

Obowiązek powiadomienia musi być wyraźnie określony, czyli wiadomy sprawcy i dający się wykazać. Sprawcami przestępstwa z art. 297 § 2 k.k. będą najczęściej pracownicy instytucji finansowych rozporządzających mieniem oraz pracownicy instytucji o charakterze pomocniczym lub nadzorczym w odniesieniu do obrotu finansowego.

Przestępstwo z art. 297 § 2 k.k. można popełnić wyłącznie umyślnie w postaci zamiaru bezpośredniego albo ewentualnego.

Sprawca (aby przypisać mu odpowiedzialność karną) musi mieć świadomość istnienia trzech elementów:

–  wiedza o zakresie i treści swoich obowiązków,

–  wiedza o rzeczywistym znaczeniu wiadomości,

–  świadomość zatrzymania wiadomości.

Artykuł 297 § 3 kodeksu karnego przewiduje możliwość uniknięcia odpowiedzialności karnej przez sprawcę przestępstwa z art. 297 § 1 kodeksu karnego. Musi on dobrowolnie zapobiec wykorzystaniu zdobytych w opisany powyżej sposób kredytu, pożyczki bankowej, gwarancji kredytowej lub zrezygnowaniu z dotacji lub zamówienia publicznego lub też zaspokoić (w całości) roszczenia pokrzywdzonego przed wszczęciem postępowania karnego. Znamię zapobieżenie interpretować należy jako zachowanie się, którego skutkiem jest uniemożliwienie wykorzystania wsparcia finansowego lub instrumentu płatniczego. Z kolei przez rezygnację należy rozumieć tylko dobrowolne zachowania się, których skutkiem jest odstąpienie od możliwości otrzymania zamówienia czy dotacji. Przez zaspokojenie roszczeń pokrzywdzonego rozumie się spełnienie wszystkich należnych mu świadczeń.

Zbieg przestępstw

Jeżeli sprawca od początku działał w celu wyłudzenia kredytu, subwencji, dotacji itp. (z zamiarem niewywiązania się), ale nie tylko ponieważ dokonał czynności znamionujących przestępstwo z art. 297 kk, wówczas poniesie odpowiedzialność za jedno przestępstwo, ale zostanie skazany zarówno na podstawie art. 297 § 1 kodeksu karnego jak i art. 286 § 1 kodeksu karnego w związku z art. 11 § 2 kodeksu karnego. Jeśli zamiaru takiego z góry nie powziął lub nie można mu go udowodnić, pozostaje odpowiedzialność jedynie z art. 297 § 1 kodeksu karnego.

Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Karna, z dnia 2 grudnia 2003 r., IV KK 37/2003

-Za przestępstwo z art. 297 § 1 kk odpowiada nie tylko sam starający się o kredyt dla siebie, który przedkłada bankowi stwierdzający nieprawdę dokument w celu uzyskania tego kredytu, ale także inna osoba, w tym i taka, która z mocy odrębnej umowy z bankiem zawiera, jako sprzedawca towaru zbywanego w systemie sprzedaży ratalnej, umowę kredytową z nabywcą tego towaru, jeżeli przedkłada ona następnie bankowi dokument stwierdzający nieprawdę lub podobne oświadczenie pisemne dotyczące okoliczności mających istotne znaczenie dla uzyskania tego kredytu, a więc takie, bez którego ów kredyt, według stosunku łączącego sprzedawcę z bankiem, nie zostałby udzielony, choćby sama umowa kredytowa była sporządzona prawidłowo, a dokumenty przedkładane przez nabywcę towaru, niezbędne dla jej zawarcia, były rzetelne.

Orzecznictwo Sądowe

Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Karna, z dnia 5 listopada 2002 r., II KKN 476/2000,

„Trzeba zatem przypomnieć, że przestępstwo oszustwa kredytowego (w swojej podstawowej postaci - art. 297 § 1 kk) polega na przedłożeniu fałszywych lub stwierdzających nieprawdę dokumentów albo nierzetelnych pisemnych oświadczeń dotyczących okoliczności mających istotne znaczenie dla uzyskania kredytu lub innych jego postaci”.

Orzecznictwo Sądowe

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 18 czerwca 2002 r., II AKa 343/2001, OSA 2003/2 poz. 7 str. 3

„1. Przy ustalaniu zamiaru sprawcy oszustwa kredytowego, który nie przyznaje się do popełnienia tego czynu, należy mieć na uwadze całokształt okoliczności, na podstawie których można bez ryzyka błędu wyprowadzić wnioski, dotyczące realności wypełnienia zobowiązań złożonych przez sprawcę pracownikowi instytucji kredytowej, a w szczególności zabezpieczenia jego spłaty, wynikającej z możliwości finansowych i skali obciążeń sprawcy, maskowanej złożonymi przez niego nierzetelnymi oświadczeniami.

2. Artykuł 297 § 1 kk nie jest przepisem szczególnym wobec art. 286 § 1 kk i nie przewiduje skutku w postaci niekorzystnego rozporządzenia mieniem, czego wymaga art. 286 § 1 kk”.

Orzecznictwo Sądowe

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, z dnia 26 lipca 2000r., II AKa 93/2000

„Na zaistnienie przestępstwa oszustwa kredytowego wystarczy, że starający się o kredyt przedstawi choć jeden fałszywy lub stwierdzający nieprawdę dokument, choć jedno nierzetelne oświadczenie. Podmiotem przestępstwa, o którym mowa, może być również osoba udzielająca poręczenia.

Zatajone bądź zniekształcone informacje o sytuacji majątkowo-osobistej oskarżonych miały istotne znaczenie przy podejmowaniu decyzji kredytowej, stanowiąc jedną z istotnych przesłanek przyznania świadczenia, o którym mowa, a biorąc pod uwagę, że przestępstwo ma charakter formalny - nawet wystąpienie rzeczywistej szkody dla jego zaistnienia nie stanowi warunku odpowiedzialności karnej”.

Orzecznictwo Sądowe

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach, z dnia 29 czerwca 1999 r., II AKa 319/99

Bezspornym jest, że oskarżony świadomie posłużył się zawyżonymi wycenami swoich nieruchomości, jednak nie przesądza to o tym, że chciał wyłudzić kredyty. Skoro ostatecznie kredytów nie otrzymał, przypisanie mu z góry powziętego planu wyłudzenia jest oparte na domniemaniach, bowiem nie można wykluczyć, że za uzyskane pieniądze uruchomiłby działalność gospodarczą, która przyniosłaby zyski dające możliwość spłaty kredytu. Ocena banków, że działalność gospodarcza, którą oskarżony chciał uruchomić nie będzie rentowna nie przesądza o tym, że tak samo oceniał perspektywy swojej działalności oskarżony.

Orzecznictwo Sądowe

Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Karna, z dnia 5 stycznia 2006 r., III KK 198/2005, Biuletyn Prawa Karnego 2006/3

„Niekorzystnym rozporządzeniem mieniem przy zawarciu umowy kredytowej nie musi być powstanie rzeczywistej straty w sensie materialnym, lecz np. już sam fakt przyznania takiego kredytu bez odpowiedniego zabezpieczenia, z ryzykiem utraty wypłaconych środków i nieuzyskania odsetek”.

Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Wojskowa, z dnia 5 stycznia 2006 r., WA 35/2005

„Samo podpisanie faktury, podrobionej przez nieustalonego sprawcę, przez osobę upoważnioną do jej podpisania, przy jednoczesnym braku znamion oszustwa z jej strony, należy oceniać na gruncie przepisu art. 231 kk, czy też w kontekście braku zawinienia z jej strony”.

Orzecznictwo Sądowe

1. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks Karny2. C. Bylica, Oszustwo kredytowe na tle obecnego i przyszłego stanu

prawnego;3. R. Zawłocki, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu;4. A. Marek, Prawo karne;

5. J. Skorupka, Przestępstwo oszustwa finansowego z art. 297 § 1 k.k. po noweli z marca 2004 r;

6. B. Kurzępa, Oszustwo gospodarcze;7. Prokuratura i Prawo - dodatek 2003/12 poz. 22;8. Prokuratura i Prawo - dodatek 2002/1 poz. 24;9. Biuletyn Prawa Karnego 2006/3 , Biuletyn Sądu Najwyższego

2006/4 , OSNKW 2006/4 poz. 4010. Krakowskie Zeszyty Sądowe 1999/8-9 poz. 46, 11. Krakowskie Zeszyty Sądowe 1999/10 poz. 54 ,

Literatura