Opzet monitoringssystematiek composietstromen

3

Joost Krebbekx

Niki Lintmeijer

25 november 2015

Opzet monitoringssystematiek composietstromen

4

5

Inhoud

1. Inleiding ..................................................................................................... 7

1.1 Wat zijn composieten? ............................................................................................7

2. Doel en scope in de ontwikkeling van een monitoringssystematiek ....... 9

2.1 Doel van het onderzoek ..........................................................................................9

2.2 Afbakening monitoringssystematiek composietstromen in Nederland ................10

3. Situatieschets: de noodzaak van monitoring en recycling ..................... 13

3.1 Aanleiding: composiettoepassingen nemen een vlucht ........................................13

3.2 De levensduur van composieten is zeer lang .........................................................14

3.3 Aantallen in de markt zijn onzeker .......................................................................15

3.4 Geen goede end-of-life oplossing geeft problemen ...............................................16

4. Voorgestelde monitoringsmethodiek ..................................................... 19

4.1 Definities: VAN, OP en IN de markt .....................................................................19

4.2 Voorgestelde opzet verder uitgewerkt ................................................................... 20

5. Wijze van uitvoering ................................................................................ 27

5.1 Voorgestelde totale werkwijze monitoring ............................................................27

5.2 Voorgestelde fasering ............................................................................................ 28

5.3 Begroting kosten periode 2016-2018 ................................................................... 29

6. Conclusies en aanbevelingen .................................................................. 31

6.1 Conclusies .............................................................................................................31

6.2 Aanbevelingen ...................................................................................................... 32

Bijlagen ............................................................................................................. 33

7

1. Inleiding

Door toenemende vraag naar duurzame materialen worden vezelversterkte compo-

sieten steeds vaker toegepast als constructiemateriaal in verschillende industrieën.

Onder andere in de machinebouw, maritieme sector en transport is het gebruik van

composieten vanwege de vele voordelige eigenschappen populair. Echter, ondanks

het duurzame karakter van composieten is de recycling van het materiaal nog

onbekend terrein.

Om in de toekomst composietmaterialen op een verantwoorde, duurzame wijze in

te winnen, te scheiden en te herwinnen, heeft het Ministerie van Infrastructuur

en Milieu aan Berenschot gevraagd een onderzoek op te zetten naar de inrichting

van een monitoringssystematiek van composietstromen. Dit onderzoek richt zich

in eerste instantie op het opstellen van een methodiek om composietstromen in

de Nederlandse markt te meten, om zo een beeld te krijgen van de omvang van het

toekomstige afvalprobleem. Vervolgens wordt gekeken naar de wijze waarop com-

posietstromen gerecycled kunnen worden, en wat de bijbehorende logistiek is. Dit

onderzoek past in het streven van de overheid om afval tot grondstof op te werken,

op basis van een circulaire economie.

Deze rapportage omvat de beschrijving van de voorgestelde methode voor de moni-

toring van composietmateriaal, evenals enkele aanbevelingen rondom de invoe-

ring van deze methode in de komende jaren. In de rapportage zijn slechts enkele

gegevens over de feitelijke stromen opgenomen, vanwege het feit dat deze gegevens

niet (publiek) beschikbaar zijn.

1.1 Wat zijn composieten?

Composiet (letterlijk: samengesteld) is een verzamelnaam voor verschillende

vezelversterkte kunststoffen. Hoewel het materiaal uit verschillende componen-

ten kan bestaan, bestaat de basis ervan enerzijds uit vezels die de sterke structuur

bepalen en anderzijds uit harsen (de matrix) die de constructie bij elkaar houden.

De componenten samen geven het materiaal bijzonder sterke, lichte en vormvrije

eigenschappen. Om deze reden is de toepassing van composieten in vele sectoren

denkbaar.

8

De complete definitie van composietmateriaal kan als volgt worden beschreven:

Een composiet is materiaal dat is samengesteld uit twee of meer materialen met verschil-

lende fysische of chemische eigenschappen, die in combinatie een materiaal vormen dat

duidelijk andere eigenschappen heeft dan de individuele componenten waaruit het is

samengesteld. In de definitieve structuur zijn de samenstellende materialen onderscheid-

baar aanwezig.1

De bekendste vezels die in composieten verwerkt worden zijn glasvezel, koolstof-

vezel (carbon), aramide (twaron en kevlar), nanotubes en natuurlijke vezels, zoals

vlas en hennep. Tot op heden worden polyestercomposieten (glasvezel) het meest

toegepast, onder andere in de scheepsbouw. Koolstofvezels worden voornamelijk

ingezet in de lucht- en ruimtevaart, Formule 1 racewagens en racefietsen.

Het matrixmateriaal kan bestaan uit thermoharders (polymeren die bij verhitting

uitharden) en thermoplasten (polymeren die bij verhitting smelten). Thermo-

harders zijn over het algemeen hoogwaardiger in eigenschappen en worden in

composieten dan ook vaker toegepast dan thermoplasten. De meest gebruikte

thermohardende kunststoffen zijn onverzadigde polyesters, epoxy’s, en vinyl esters.

1.1.1 Voordelen van composietmateriaal

Composieten hebben vele eigenschappen die het materiaal uitermate toepassingsge-

schikt maken in meerdere sectoren.

Voordelige kenmerken zijn onder andere:

z Lichte en sterke constructie

z Vormvrijheid

z Isolerende eigenschappen

z Weinig onderhoud

z Slijtvastheid

z Corrosieweerstand

Deze kenmerken zorgen voor het duurzame karakter van composieten en maken

dat het materiaal kan worden ontworpen voor uiteenlopende, zeer specifieke

producten.

1 Samengesteld door projectteam met consensus van stuurgroep

Figuur 1. Opbouw van een composiet.

9

2. Doel en scope in de ontwikkeling van een monitoringssystematiek

2.1 Doel van het onderzoek

Het opzetten van een goede recyclemethodiek van composieten begint met het

meten van de concrete hoeveelheden composietstromen die in Nederland op de

markt komen, in de markt aanwezig zijn en van de markt komen. Het doel van dit

onderzoek betreft dan ook het ontwerpen van een monitoringssystematiek die het

verkrijgen van deze gegevens mogelijk maakt, ten behoeve van:

z Bewustzijn

z Publieke business cases

z Private business cases

Hierbij wordt alleen gekeken naar de Nederlandse markt.

Het doel van de monitoring is om een betrouwbaar beeld te schetsen van de

werkelijke stromen composietmateriaal die uiteindelijk beschikbaar komen voor

recycling. Vanwege de complexiteit van het onderwerp wordt verwacht dat het

verkrijgen van de juiste gegevens stapsgewijs betrouwbaarder en vollediger wordt.

Hierbij dienen in ieder geval na het uitvoeren en analyseren van de meting de

volgende vragen beantwoord te kunnen worden2:

z Hoe groot is de vrijkomende stroom van composieten producten in Nederland

op dit moment?

z Hoe groot is de toenemende stroom van nieuwe composieten producten in

Nederland, zowel vanuit binnenlandse productie als import?

z Wanneer en waar komen de nieuwe productstromen vrij voor recycling?

z Is recycling van composieten een reële optie of is tijdelijk opslag nodig?

z Wegen uiteindelijk de kosten van recycling op tegen de baten?

Naast een voorstel voor de wijze van monitoring van composieten bevat dit rapport

een begroting van de wederkerende inspanningen om de monitoring jaarlijks te

realiseren en een voorstel voor de organisatie van deze systematiek.

2 Bron: prioritering van onderzoeksvragen door expertpanel

10

2.2 Afbakening monitoringssystematiek composietstromen in

Nederland

Scoping composietstromen vanuit technologie

Composietmaterialen zijn opgebouwd uit meerdere componenten. De vorm en

opbouw van composieten kunnen dan ook sterk van elkaar verschillen. In dit

onderzoek worden voornamelijk composieten meegenomen met een thermohar-

dende of thermoplastische matrix, waarvan de vezellengte 1 centimeter of langer is.

Een compleet overzicht van de scope staat in onderstaande tabel. Per segment is

aangegeven of dit type composietmateriaal onderdeel is van de scoping.

SOORTEN VEZELSGlas Koolstof Aramide PA PE Biobased vezels

THERMO- PLASTISCHE POLYMERENSpuitgiet/extrusie

THERMO-PLASTISCHE MATRIXPEEK PEI Etc.

THERMO-HARDENDE MATRIX*Epoxy’s Polyesters Vinylesters Etc.

Lange vezels in weefsels nvt Ja Ja

Lange vezels random nvt Ja Ja

Vezels vanaf 1 cm Nee Ja Ja

Vezels kleiner dan 1 cm Nee Nee Nee

Vezels kleiner dan 1 mm Nee Nee Nee

* Bij matrix gaat het om vloeibare harsen (al dan niet in prepreg vorm) en niet om granulaten. Granulaten zullen via de normale polymeren recycling route verlopen (korrels worden weer korrels)

Tabel 1. Overzicht beoogde scope voor monitoringssystematiek.

De scope bevat geen rubbercomposieten (zoals autobanden en transportbanden).

Voor dit soort composiet toepassingen is een geheel andere recyclelogistiek en

recycletechnologie, reeds werkend, voorhanden.

Hetzelfde geldt voor thermoplastische polymeren. Ook voor deze composiettoepas-

singen is een geheel andere recyclelogistiek en recycletechnologie, reeds werkend,

voorhanden.

Scoping composietstromen vanuit logistiek

Vanwege de vele verschijningsvormen van composietmateriaal is de keten van

composieten uitgebreid, internationaal georiënteerd en soms ook gefragmenteerd in

Nederland aanwezig.

Om te beginnen bestaat de keten aan de voorkant in het algemeen uit hars- en

vezelproducenten. In Nederland zijn door de aanwezigheid van een aantal grote

chemieconcerns activiteiten op het gebied van vezelproductie.

11

VERWERKINGSTECHNOLOGIEËN

Continu lamineren

Hand lay-up

Spray-up

RTM

Prepreg autoclaveren

SMC persen

Filament winding

Pultrusie

Infusion

Centrifugaal gieten

BMC spuitgieten

Figuur 2. Overzicht composietketen in Nederland.

Vervolgens wordt het composietmateriaal samengesteld door een verwerker die het

tussenproduct maakt. Typische verwerkingstechnologieën staan in tabel 2, niet al

deze technologieën zijn in Nederland aanwezig. Het tussenproduct gaat daarna naar

een eindfabrikant, die het onderdeel inbouwt in het eindproduct, wat vervolgens op

de markt komt. Vanaf dit moment gaat het product in de gebruiksfase.

De duur van de gebruiksfase kan, afhankelijk van de toepassing, sterk verschillen.

Dit is een belangrijke factor bij het monitoren van stromen die ‘einde levensduur’

zijn.

Bij het opzetten van een recyclingsroute van composieten zijn zowel het inwinnen,

scheiden en herwinnen van belang als aparte stap in de keten. Deze 3 stappen

staan dan ook centraal in de scope van de monitoringssystematiek.

Daarnaast moet bij elk van de stappen rekening worden gehouden met import en

export. Zoals eerder gesteld is de Nederlandse keten sterk internationaal vervloch-

ten en kunnen overal in het systeem import- en export stromen de composiet-

stroom vermeerderen c.q. verminderen.

Hoewel de hoofdvraag van dit onderzoek het opzetten van een systeem betreft voor

het verzamelen van de post-use-stroom, is vanuit het perspectief van het opzetten

van een organisatie die die post-use stroom gaat verwerken een goede business

case van belang. Hierbij kan de post-industrial stroom ook van belang zijn. Bij deze

stroom kan het zowel om uitgeharde composieten gaan (snijafval gerede produc-

ten) als om niet-uitgeharde producten (pre-preg). De stroom van productief afval

is interessant, omdat deze makkelijk te beheersen aantallen bevat van een voor-

spelbare kwaliteit. Post-industrial waste is dan ook in de scope van dit onderzoek

opgenomen.

13

3.1 Aanleiding: composiettoepassingen nemen een vlucht

Vezelversterkte composieten worden voor een toenemend aantal toepassingen

gebruikt. Waar de inzet van composieten in de maritieme sector (o.a. plezierjach-

ten) al langere tijd gebruikelijk is, is het materiaal in onder andere de autoindustrie

en voor de bouw in opkomst. Met name de lichte, sterke constructie en de lange

levensduur van de vezelversterkte kunststoffen geven het materiaal een duurzaam

karakter. Echter, over de recycling van composieten is in het algemeen nog weinig

bekend en nog weinig voor geregeld.

Figuur 3: Overzicht van toepassingen van composieten. Daarnaast komen vezelversterkte compo-

sieten nog voor in silo’s, zwembaden en wordt composietmateriaal gebruikt in de elektriciteitssector

(kabelmantels, schakelkasten, isolatoren en printplaten).

In bovenstaande figuur is een overzicht weergegeven van verschillende toepassingen

in verschillende markten en welke delen hierin van composiet zijn gemaakt.

3. Situatieschets: de noodzaak van monitoring en recycling

Romp, vleugels en interieur

Buizen en vaten

Romp en interieur

Gevels, daken en interieur

Carroserie en interieur

Carroserie en interieur

Bladen en gondels

Rackets, fietsen, sticks en hengels

Luchtvaart

Olie en gas

Scheepsbouw

Bouw

Automotive

Bussen en treinen

Windmolens

Sport

14

In deze toepassingen is in de afgelopen jaren een aantal significante doorbraken te

melden:

z De luchtvaart is dusdanig ver dat composieten ook in de dragende delen mogen

worden toegepast. Waar vroeger slechts enkele kleppen en vloeistukken op het

vliegtuig van composietmateriaal werden gemaakt, zien we nu een doorbraak

op grotere schaal, bijvoorbeeld in de Boeing 777 en de Airbus 350 die een

volledig koolstof composiet constructie hebben. De luchtvaart kent bovendien

nog een belangrijke ontwikkeling: die van vezelversterkte thermoplasten, een

Nederlandse TU Delft/Fokker/ten Cate innovatie met veel perspectief.

z Gevelbouw van composiet in de gebouwde omgeving geeft een architect

veel vormvrijheid. Om deze reden worden steeds meer gebouwen van een

composietgevel voorzien, waarbij ook steeds meer de sterkte van composieten

wordt gebruikt..

z Bruggen: voor simpele bruggen worden steeds meer composieten gebruikt. Deze

zijn door hun stijfheid/gewicht verhouding zeer makkelijk te plaatsen.

z Met de introductie van de BMW-i, is composiet ook in personenauto’s

geïntroduceerd. Inmiddels is ook Alfa Romeo met een dergelijke constructie op

de markt gekomen.

De toepassing van composiet is dus in vele markten in opkomst. Er bestaat echter

nog onzekerheid over welke productstromen jaarlijks op de markt komen, en waar

deze stromen uiteindelijk terechtkomen. Deze onzekerheid is een belemmerende

factor in de introductie van een recyclingsmethodiek. Ook de grote verschillen in

levensduur van composieten maakt het ingewikkeld om uitspraken te doen over

welke stromen op welke momenten vrij komen voor recycling.

3.2 De levensduur van composieten is zeer lang

Vanwege bovengenoemde toepassingsvoordelen wordt composietmateriaal in

uiteenlopende sectoren gebruikt. De gemene deler in deze producten is dat het

materiaal een lange gebruiksfase kent. Onderstaande tabel toont een overzicht van

de meest voorkomende toepassingen van composietmateriaal en hun levensduur.

TOEPASSING GEMIDDELDE LEVENSDUUR

Luchtvaart 30 – 50 jaar

Scheepsbouw (jachten) 30 – 45 jaar

Transport (auto’s, treinen, etc.) 20 – 30 jaar

Silo’s > 50 jaar

Infrastructuur (bruggen, waterkeringen) 50 – 100 jaar

Bouw (gevels, dakgoten, etc) 50 – 100 jaar

Apparaten en- machinebouw (incl. windmolens) 20 – 30 jaar

Sport (rackets, hockeysticks, racefietsen) 1 – 10 jaar (hoge esthetische factor/trendgevoelig)

Tabel 3. Overzicht levensduur verschillend soorten composietapplicaties.

15

In principe is de technische levensduur bij de meeste toepassingen dominant boven

de economische levensduur en esthetische levensduur. Bij veel applicaties zien we

dan ook een levendige tweede markthandel. Voor de eerste gebruiker is de econo-

mische levensduur gehaald, het product is technisch nog in orde en gaat naar een

volgende eigenaar. Slechts bij Leisure/sport worden spullen afgedankt omdat er

mooiere, trendgevoelige producten op de markt verkrijgbaar zijn.

3.3 Aantallen in de markt zijn onzeker

Over de aantallen en verwachte groei van de Nederlandse composietenmarkt

bestaat tot op heden onzekerheid, met name vanwege de import- en exportstromen

van het materiaal. Hoewel de jaarlijkse productie redelijk goed wordt gemeten, is

het niet geheel duidelijk welk aandeel via export verdwijnt, via import binnenkomt

en wat de verblijftijd op de Nederlandse markt is. Hierdoor is de inschatting van de

uiteindelijke aantallen end-of-life materiaal complex.

Een aantal studies geeft een indicatie van de omvang van de markt van voor-

namelijk glasvezelversterkte kunststoffen en mogelijke ontwikkelingen hiervan.

Deze studies concentreren zich vaak op Europa of zelfs op de wereldmarkt, wat

de inschatting van exacte stromen in Nederland bemoeilijkt. Een rapport van de

AVK (de Duitse vereniging voor composieten) uit 2014 geeft een overzicht van de

Europese markt van glasvezelversterkte kunststoffen. Dit rapport laat zien dat deze

markt na de economische crisis weer een voorzichtige groei doormaakt. In 2014

werd de totale markt geschat op 1.04 miljoen ton productie, voornamelijk afkom-

stig van de transportsector. De productie in de Benelux wordt in dit onderzoek op

43 kiloton geschat, ongeveer 4% van de totale Europese markt.

Figuur 4. Productie van glasvezelversterkte kunststoffen in Europa vanaf 2004 en verdeling per

sector in 2014. Bron: AVK/Carbon Composites 2014.

Hetzelfde onderzoek van de AVK geeft aan voor koolstofversterkte kunststoffen

een wereldwijde groei in vraag te verwachten van maar liefst 102% tussen 2013

en 2020. Deze groei wordt voornamelijk veroorzaakt door een toenemend aantal

toepassingen in de luchtvaartindustrie en door ontwikkelingen op het gebied van

windturbines.

16

Het ‘MJA Composieten Recycling rapport’ (Kema, 2010) geeft aan dat destijds voor

2015 een hoeveelheid end-of-life afval werd verwacht van 300 kt in Europa. Dit

zou volgens hetzelfde rapport neerkomen op ongeveer 36-60 kt voor de Neder-

landse situatie alleen. Deze gegevens zijn echter gebaseerd op schattingen en niet

uitgesplitst in verschillende productstromen. Een goede monitoring van composie-

tenstromen in Nederland lijkt essentieel om passende end-of-life oplossingen in te

richten.

3.4 Geen goede end-of-life oplossing geeft problemen

Ondanks de lange levensduur van composieten is het noodzakelijk om na te

denken over de end-of-life van het materiaal. De directe aanleiding hiervoor is de

publiciteit rond het groeiende aantal verwaarloosde end-of-life boten, dat een ‘drij-

vende berg’ van glasvezelversterkte polyesters vormt.3 Bootjessloperij ‘Het Harpje’ in

Enkhuizen en de Nederlandse Jachtbouw Industrie (NJI) deden in samenwerking

met de HISWA en het Watersportverbond onderzoek naar deze ‘weesboten’ en

concludeerden dat het aantal end-of-life boten in 2025 kan oplopen tot 35.000.4

Voor deze boten, en andere producten die van de markt komen, is de inrichting van

een goede recyclingsmethodiek nodig om milieuproblemen te voorkomen.

Nieuwe next-life initiatieven zijn sporadisch en niet structureel

Idealiter bij een end-of-life situatie wil men op een zo hoog mogelijk stuklijstniveau

naar hergebruik kijken. Zijn er geen goede opties, dan gaat men pas naar materi-

aalhergebruik kijken. In de praktijk blijkt dat er nauwelijks goede opties zijn van

hergebruik van de totale componenten of producten. Soms worden oude zeilboten

als vijver gebruikt. Geen enkele optie heeft op dit moment echter serieus perspectief

van een volumestroom op termijn.

Nieuwe end-of-life initiatieven zijn gering en tot nu toe niet duurzaam

succesvol

In de afgelopen jaren zijn verschillende end-of-life initiatieven ontstaan, elk met een

andere methodiek. Een overzicht van deze oplossingen is weergegeven in figuur 6.

Figuur 6. Lijst met end-of-life oplossingen in een oplopende duurzaamheidswenselijkheid.

3 NOS (Juli 2013). "Oude bootjes zijn afvalprobleem". Beschikbaar via: http://nos.nl/artikel/526106-oude-bootjes-zijn-afvalprobleem.html

4 Waterreactie Advies BV (2014). Aantal ‘end-of-life’ boten in Nederland en potentiële afvalstromen. Inclusief actualisatie aantal pleziervaartuigen in Nederland 2005 – 2014. In samenwerking met Hiswa, NJI, Ministerie van Economische Zaken, Bootjessloperij ’t Harpje en Het Watersportverbond

Figuur 5. Sporadisch nextlife voorbeeld: speel-

tuin van windmolenbladen in Rotterdam.

Foto: gkbgroep.nl

17

Enkele voorbeelden van deze zogenaamde ‘recyclingsroutes’ zijn:

z Zajons/Compocycle route: Zajons vermaalde tot voor kort composietafval tot

grondstof voor cement. Naast het feit dat glasvezel een waardevolle grondstof

voor cement is, werd daarbij ook energie gewonnen door verbranding van de

hars. Dit Duitse initiatief is in 2014 gestrand vanwege het faillissement van het

moederbedrijf.

z CFK route: CFK Value Recycling is een vereniging met 100 leden op het

gebied van composietenontwikkeling. Deze vereniging heeft in samenwerking

met afvalverwerker Karl Meyer Gruppe een recyclingsfabriek neergezet die

(voornamelijk CFRP) composieten uit elkaar haalt en terugbrengt tot grondstof.

z Teijin route: Teijin verzamelt snijresten bij verwerkers (post-industrial waste) en

zelfs complete kogelvrijevesten (post-use) en recycleert de vezels tot pulp.

z Sintef route: De Noorse onderzoeksorganisatie SINTEF ontwikkelde een

chemisch proces waarmee glasvezel en polyester gescheiden kunnen worden.

Daardoor kan het composietmateriaal van onder andere plezierboten worden

hergebruikt.

z Ook in Nederland is een aantal initiatieven op gang gekomen om

composietmateriaal te recyclen. Onder andere Extreme Eco Solutions (EES) en

Fiber Care & Recycling houden zich bezig met het verpoederen van composieten

tot kleine formaten, waarmee het kan worden ingezet als additief voor ander

materiaal.

Bovenstaande initiatieven zijn tot op heden echter nog niet succesvol gebleken voor

het recyclen van grote hoeveelheden end-of-life materiaal op de langere termijn.

Samengevatte aanleiding voor deze opdracht

Momenteel is de recycling van composietmaterialen niet of nauwelijks ingericht,

onder andere door de (tot nu toe) geringe hoeveelheid afval, ontbrekende wet

& regelgeving op dit gebied en het beperkte aantal recyclingstechnologieën. Op

dit moment belandt het composietmateriaal dan ook in het milieu als zwerfvuil

(boten), op een stortplaats of in de verbrandingsoven.5 Ook de onzekerheid over

welke composietstromen, waar en in welke hoeveelheden op de markt en van de

markt komen, houden de opzet van een goede recyclemethodiek tegen.

Om deze redenen heeft het Ministerie van Infrastructuur en Milieu de opdracht

gegeven om een ontwerp op te zetten voor een monitoringssystematiek van

composieten.

5 Bron: projectinterviews

19

4.1 Definities: VAN, OP en IN de markt

Om een monitoringssystematiek op te zetten met dit bereik zijn we uitgegaan van

de opzet en ervaringen die Nedvang heeft opgedaan met andere materiaalstromen.

Nedvang is met name gericht op verpakkingen, maar de blauwdruk van hun werk-

wijze is tevens toepasbaar als uitgangspunt voor deze studie.

OP de markt wordt hier vervangen door IN de markt.

Een groot verschil tussen de metingen van Nedvang en onze vraagstelling betreft

het verschil in duur van de gebruiksfase. Verpakkingen kennen een relatief korte

levensduur ten opzichte van de levensduur van composietobjecten. Dit betekent

dat de voorspellende waarde van OP de markt metingen veel eerder werkelijkheid

wordt. Daarom introduceren we in dit onderzoek een derde definitie: IN de markt

meten.

DEFINITIES

OP de markt OP de markt houdt in dat producenten en importeurs hun product verkocht hebben aan de gebruiker, en dat het product gebruikt gaat worden (op de markt komen)

VAN de markt VAN de markt houdt in dat de gebruiker van dat moment het product definitief afdankt en dat het product dus in de end-of-life fase komt (van de markt halen)

IN de markt IN de markt betekent dat het product in de gebruiksfase is (in de markt zijn). Hiermee is de studie naar de boten van Hiswa/NJI een echte IN de markt meting, die voorspelt wat er binnen 5, 10 en 15 jaren VAN de markt gaat komen.

Tabel 4. Definities OP, VAN en IN de markt.

4. Voorgestelde monitoringsmethodiek

Nedvang is opgericht voor en door

producenten en importeurs van

verpakte producten. Zij zijn namelijk

verantwoordelijk voor preventie,

hergebruik en recycling van de

verpakkingen die ze op de markt

brengen. Het bestuur van Nedvang

bestaat uit vertegenwoordigers van

organisaties uit het verpakkende

bedrijfsleven en de zogeheten mate-

riaalorganisaties. Deze laatste groep

vertegenwoordigt bedrijven die

verpakkingsmaterialen maken. Ned-

vang is onder andere bekend van de

‘Plastic Heroes’ en ‘Glas in ’t bakkie’

campagnes. Ook Nedvang monitort

hout, glas, karton en kunststof stro-

men met zogenaamde OP en VAN

de markt metingen omdat herge-

bruik en recyclingsdoelstellingen zijn

afgesproken met de overheid.

20

Voor business cases is de combinatie met Post Industrial stromen van

belang

Een ander verschil is dat vanuit deze composiet informatie een business cases

gemaakt moet kunnen worden voor bedrijven die actief willen worden in deze

markt. Business cases zijn eerder positief als dit soort bedrijven zich ook richten op

het fabrieks-/productieafval (Post Industrial waste). Dit betekent bijvoorbeeld in

de praktijk afgesneden randen, afgekeurde producten, materiaal wat over datum is

geraakt, etc.

Dit voorstel voor composieten bevat een ontwerp voor een monitoringssystematiek

op drie niveaus:

z VAN de markt: hoeveel end-of life composietmateriaal komt jaarlijks

beschikbaar voor recycling?

z IN de markt: hoeveel composietmateriaal is momenteel in de markt aanwezig

zodat een voorspelling gedaan kan worden hoeveel er einde levensduur van de

markt komt?

z Post Industrial waste: extra meting van stromen uit productieafval.

Bij de VAN de markt metingen worden direct de stromen gemeten van materialen

die de end-of-life fase in gaan. Dit loopt via de afvalverwerkers die hun resultaten

doorgeven aan het landelijk afvalmeldpunt.

OP de markt metingen worden vooral gedaan om te voorspellen hoe de VAN de

markt stromen er in de toekomst uit gaan zien. Op de markt metingen worden

doorgaans door producenten/importeurs gemeten.

4.2 Voorgestelde opzet verder uitgewerkt

Wij stellen voor om vanaf 2016 composietstromen te monitoren via een jaarlijkse

cyclus, in oplopende betrouwbaarheid en volledigheid. Deze cyclus gaat uit van drie

stromen: VAN de markt, IN de markt en Post Industrial waste. Tijdens dit onder-

zoek is consensus ontstaan over het initieel vervangen van OP de markt metingen

door IN de markt studies, omdat de lange levensduur van composietproducten

ervoor zorgt dat OP de markt metingen pas over minimaal 20 jaar waardevol zijn.

IN de markt meten voorspelt de markt van end-of-life producten voor (circa) de

komende vijf jaar, waarbij de focus ligt op korte termijn end-of-life producten, en

dus relevanter is.

De voorgestelde opzet voor de jaarlijkse monitoring van bovengenoemde drie stro-

men is weergegeven in figuur 7.

21

Figuur 7. Opzet jaarlijkse monitoring.

Een gedetailleerde beschrijving van de voorgestelde monitoringsystematiek van deze

stromen volgt in de volgende drie subparagrafen.

4.2.1 VAN de markt

Wanneer een product van de markt komt, verschuift het van de gebruiksfase naar

de end-of-life fase. Om te zorgen dat het product in de end-of-life fase gerecycled

kan worden, zijn drie stappen van belang: inwinnen, scheiden en herwinnen.

Momenteel is voor composieten het inwinnen om meerdere redenen een probleem:

het herkennen van composietmateriaal is ingewikkeld, er is geen aparte meldings-

plicht voor de registratie van composietmateriaal en er is geen private business

cases die het recyclen van composieten interessant maakt.

Figuur 8. Overzicht van de composiet keten en VAN de markt.

22

Voor de meeste afvalstromen zijn afvalverwerkers verplicht om het type materiaal dat

zij inwinnen te registreren via het Landelijk Meldpunt Afvalstoffen (LMA). Het LMA

registreert maandelijks alle meldingen van binnenlandse transporten van gevaarlijk

afval, bedrijfsafval en scheepsafval en stelt deze gegevens beschikbaar aan overheden.

Bij de melding van afval moet door de afvalverwerker altijd een Euralcode worden

opgegeven: een zes-cijferige code uit de Regeling Europese Afvalstoffenlijst die aan-

geeft hoe gevaarlijk het afval is. De Europese afvalstoffenlijst (EURAL) bevat circa 800

verschillende afvalstoffen, deels gerangschikt naar herkomst, namelijk de bedrijfstak

of bedrijfsactiviteit waarbij de afvalstof vrijkomt of naar soort van afvalstof.

Voor het afval van composietstromen zijn nog geen Euralcodes beschikbaar die

volledig passen binnen de definitie van composietmateriaal. Het afval van compo-

sieten wordt dan ook niet op deze manier geregistreerd. Wel bestaan er codes die

hieraan gerelateerd zijn. Een van deze codes wordt momenteel ook al door sommige

partijen gebruikt voor de registratie van composieten:200139:

z kunststoffen

Om een op langere termijn zo betrouwbaar mogelijk monitoringsysteem op te

zetten, stellen wij voor om voor de volgende Europese Afvalstoffenlijst een nieuwe

code aan te vragen die de verzameling van composietstromen registreert. De

aanvraag van een nieuwe Euralcode ligt bij de Europese Commissie en hangt onder

andere af van de wens andere lidstaten om nieuwe codes aan het bestaande systeem

toe te voegen. Nederland kan hierin alvast onderzoeken wat de mogelijkheden zijn

en in hoeverre deze wens ook speelt bij andere lidstaten.

In een later stadium kan gekeken worden naar eventueel onderscheid in Euralco-

des tussen de verschillende stromen composietmateriaal. Dit wordt voornamelijk

relevant wanneer ook de verwerkingstechnieken duidelijk onderscheidend zijn. Dit

onderscheid kan een volgende indeling hebben, of mogelijk nog gedetailleerder:

z Glasvezelversterkte kunststoffen

z Koolstofvezel- en aramideversterkte kunststoffen

z Andere vezelversterkte kunststoffen

Omdat de aanvraag van nieuwe Euralcodes echter een langdurig proces is dat kan

oplopen tot enkele jaren (gemiddeld 3-6 jaar) stellen wij voor om gelijktijdig te

beginnen met de registratie van composietmateriaal door alle meldingsplichtige

inrichtingen via de bestaande code voor kunststoffen: 200139. Dit is een veelge-

bruikte code voor alle (harde) kunststoffen en daarmee bekend bij alle verwerkers.

De rapportage hiervan vindt parallel aan andere afvalstromen maandelijks plaats

via het Landelijk Meldpunt Afvalstoffen. De opgegeven tonnages kunnen vervol-

gens op jaarlijkse basis worden gerapporteerd.

Omdat de genoemde code voor alle kunststoffen wordt gebruikt, is het noodzakelijk

om frequente steekproeven uit te voeren van de opgegeven stromen. Door middel

van een schouw kan een indicatie worden gegeven van het percentage composiet-

materiaal dat zich in de kunststoffenstroom bevindt. Bij herhaalde metingen geeft

dit (gemiddelde) percentage een eerste indicatie van de hoeveelheid composietma-

teriaal dat jaarlijks VAN de markt komt.

23

Parallel hieraan kan worden gestart met het verzorgen van trainingen voor verwer-

kers, zodat men in toenemende mate inzicht krijgt in het herkennen van compo-

sieten. Voornamelijk in een later stadium, wanneer nieuwe Euralcodes beschikbaar

worden gesteld, is dit van groot belang.

Samengevat is ons advies om gebruik te maken van de Euralcode 200139 (omdat

veel composieten al in deze stroom terechtkomen), de wijze van melden via LMA te

rapporteren en de volgende zaken hierop in te richten:

z Overzicht maken van de verwerkers die composietmateriaal ontvangen,

om te kunnen zorgen voor de opvolging van de Euralcode en bijbehorende

steekproeven.

z Steeksproefgewijs doen van samenstellingsonderzoeken zodat een gemiddelde

composietstroom samenstelling vastgesteld kan worden als rekenfactor.

Nedvang heeft hier ervaring mee.

z Instructie (video’s) maken en opleidingen verzorgen voor meldpunten ten

behoeve van composietherkenning zodat een betere inname kan plaatsvinden.

De VKCN kan hier een uitstekende bijdrage in leveren.

z Maandelijkse meldingen ontsluitbaar maken voor jaarlijkse meting.

4.2.2 IN de markt

Wanneer een product in gebruik is, is het product IN de markt aanwezig. Door

gerichte studies en enquêtes in bepaalde marktcombinaties is een voorspelling te

maken hoeveel van deze producten de komende jaren echt hun einde levensduur

gaan bereiken.

In dezelfde afbeelding van de keten hebben we het dan over dit gebied:

Figuur 9. Overzicht van de composiet keten IN de markt.

Uitgangspunt is hierbij eenzelfde wijze van werken zoals de Hiswa/ NJI studie waar-

bij door middel van het uitzetten van een vragenlijst bij de achterban, in combina-

tie met een expertteam een prognose is gemaakt voor 5, 10 en 15 jaren vooruit.

24

Figuur 10. Voorbeeld resultaten van de IN de markt studie met betrekking tot boten, bootjes en

surfplanken

De studie naar pleziervaart dekt voor de komende jaren dus één belangrijke PMC

af. Er zijn echter nog meer PMC’s waar composieten toegepast worden. Om een

selectie te maken van de belangrijkste is hierbij een overzicht gegeven van alle

PMC’s. Door middel van het aandeel composiet in de producten en de verwachting

dat producten nog in Nederland zijn bij einde levensduur, kan dus een selectie

gemaakt worden in de mate van prioriteit van de verschillende PMC’s onderling.

Deze prioritering staat weergegeven in tabel 5.

Een voorbeeld van de gebruikte methodiek hierbij geldt als volgt: Het aandeel com-

posiet in auto’s is momenteel klein (S), maar neemt sterk toe, er worden heel wat

auto’s in Nederland op de markt gezet (voornamelijk door importeurs). Echter, veel

auto’s verdwijnen na hun eerste en/of tweede gebruiker over onze landsgrenzen

en komen daarmee niet vrij voor recycling binnen onze landsgrenzen. De VAN de

markt stroom groeit daardoor minder hard dan de OP de markt stroom.

PMC

INGESCHATTE STROOMOP DE MARKT NL KOMT DOOR IMPORT EN PRODUCTIE

INGESCHATTE STROOM VAN DE MARKT DIE NL BLIJFT PRIORITERING

Automotive personen auto’sGlaspolyester, Koolstofepoxies S, maar sterk groeiend S, maar groeiend

Automotive bussen/trucksGlaspolyester XL, stabiel XL, stabiel 2

WindmolensGlaspolyester M, maar groeiend S, maar groeiend 3

BotenGlaspolyester XL, maar afnemend XL en toenemend Gereed

AerospaceKoolstof/Aramide epoxiesKoolstof thermoplasten

S, veel export S, stabiel

Silo’s /tanks/pijpleidingenGlaspolyester M, ook export M, stabiel 4

Leisure (fietsen, rackets etc)Koolstof epoxies S, licht toenemend S, licht toenemend

Bouw (gevels, zwembaden, dakgoten, golfpla-ten, etc.) XL, maar toenemend L, toenemend 1

Uit het onderzoek van de Hiswa en NJI blijkt dat er in Nederland:

• 197.500 boten in het water liggen, waarvan 154.000 in jachthavens.

• 100.000 boten, bootjes, surfplanken en kano’s die niet meer worden gebruikt in

tuinen, garages, schuren en loodsen liggen.

• De totale Nederlandse reactievloot 900.000 ton weegt, waarvan 286.000 ton

polyester.

• Het aantal te recyclen boten toeneemt met 2,5% in de komende 5 jaar en

7,5% tussen 2025 en 2030. Dit komt neer op 12.500 boten in de komende vijf

jaar en loopt op tot 35.000 boten tussen 2025 en 2030.

Tabel 5. Volgorde van belang van meten van verschillende PMC’s (inschatting stuurgroep van dit

project).

25

Ons advies is gebruik te maken van het (hoogwaardige) netwerk van Nederlandse

brancheorganisaties, actief in de geselecteerde PMC’s, en de volgende zaken hierop

in te richten:

z Opzetten van een projectteam dat de voorbereiding, uitvoeringen en analyses

doet van enquêtes en onderzoek.

z Uitvoeren van vier studies, in volgorde zoals beschreven in tabel 5 met behulp

van bijbehorende branchverenigingen: bouw (Bouwend Nederland, NVTB),

automotive trucks & bussen (RAI, Holland Automotive), windmolens (NWEA)

en silo’s/vaten.

z Ontsluitbaar maken van onderzoeken voor jaarlijkse metingen.

z Vergelijken van de jaarlijkse marktgegevens met voorspelling om een vervolg

onderzoek beter te maken.

4.2.3 Post Industrial stroom

In dezelfde afbeelding van de keten hebben we het dan over het omcirkelde gebied

in figuur 13. Het betreft hier de verwerkers van composieten met verschillende

soorten bewerkingstechnologieën in huis (zie ook tabel 2).

Figuur 11. Overzicht keten Post Industrial.

Deze bedrijven zijn goed in staat middels hun grondstoffen- en afvaladministratie

een jaarlijkse opgave te doen van de Post Industrial stroom.

Ons advies is gebruik te maken van het netwerk van de VKCN/NRK, actief in deze

wereld, en de volgende zaken hierop in te richten:

z Opzetten van een projectteam dat de voorbereiding, uitvoering en analyse

doet van enquêtes en onderzoek (kan onderdeel uitmaken van de jaarlijkse

inventarisatie onder leden van de VKCN).

z Ontsluitbaar maken van onderzoeken voor jaarlijkse metingen.

27

5. Wijze van uitvoering

5.1 Voorgestelde totale werkwijze monitoring

Figuur 12. overzicht van werkwijze monitoring.

De sommatie van bovengenoemde drie stromen levert het volgende voorstel aan

activiteiten op:

1. VAN de markt metingen: Aansluiten bij LMA systematiek met maandelijkse

Euralcode metingen en opstarten van aanvraagprocedure voor nieuwe

Euralcodes. Naarmate er meer zicht komt op de samenstellingen van de

stromen kan de meting verfijnd worden.

2. Post Industrial metingen: Opzetten van systematiek via NRK/VKCN achterban

met jaarlijkse meting.

3. IN de markt studies: Studies met een voorspellende waarde die minstens 5

jaar geldig moeten zijn. Door het uitvoeren van deze studies en het eventueel

bestuderen van VAN de markt informatie kan er meer duidelijk worden over

end-of-life aantallen.

4. Het jaarlijks sommeren van deze gegevens, het opzetten van een professionele

database en het publiceren van de jaarlijkse resultaten hiervan.

28

Voorwaardelijk zijn hierbij:

z Het hebben van een webbased applicatie om gegevens te verzamelen (IN de

markt & Post Industrial stromen)

z Absolute geheimhouding ten aanzien van bedrijfsspecifieke gegevens.

5.2 Voorgestelde fasering

Figuur 13. voorgestelde fasering.

Wij stellen voor om alle drie de verschillende stromen tegelijkertijd op te starten,

maar om een fasering aan te brengen bij IN de markt studies. Voor een periode van

drie jaar stellen we voor om eerst te leren van de eerste studies in 2016 en daarna

de andere studies in te zetten.

Dit betekent dat elk jaar een rapport uitkomt over de ontwikkeling van de compo-

sietstromen in Nederland met een database die steeds meer inzichten kan verschaf-

fen over de stromen.

Ons voorstel is in deze periode de scope stabiel te houden, tenzij biobased com-

posieten een grotere vlucht neemt dan nu lijkt te gebeuren. Blijven de stromen

volgens huidig niveau dan is ons voorstel om dit in 2018 te laten voor wat het is.

29

5.3 Begroting kosten periode 2016-2018

In onderstaande tabel zijn op basis van een aantal uitgangspunten deelbegrotingen

gemaakt voor bovenstaand voorstel.

ACTIVITEITEN DEELTAKEN INZET PERIODE 2016-2018 INZET PERIODE2016-2018

IN de markt studie per PMC • Betrekken brancheorganisatie• Samenstellen projectteam• PR campagne in de PMC• Opzetten vragenlijst/enquête• Analyse

Per PMC (totaal vier studies in drie jaar):400 manuur + 50k

€ 328k

Regulier meten Post Industrial waste

• Uitzetten vragenlijst/enquête• Najagen metingen• Checken metingen• Expertpanel extrapolaties

2 uur per meetpunt/jaarCirca 50 meetpunten (constant aantal)

€ 24k

Opstarten meldingsplichtigenVAN de markt

• Verzamelen NAW gegevens• Samenstellen projectteam• Overleg LAM• Systeem aanpassen• PR organiseren

400 manuur + 50k € 82k

Regulier meten VAN de markt • Najagen metingen• Checken metingen• Houden van steekproeven

(€ 50k/jaar)• Verzorgen van opleidingen

12 uur per meetpunt/jaar30 meetpunten (constant aantal)+ steekproeven á € 50k/jaar+ opleidingen á € 25k/jaar

€ 311,4k

Regulier samenstellen VAN, IN & PI

• Metingen anonimiseren• Analyses+ conclusies• Opleveren 3 jaarrapporten• Publiek maken

200 uur/jaar +15k/jaar

€ 93k

Totaal begroot Uurtarief = €80 € 838,4k= € 279,4/jaar

Tabel 6. Begroting wijze van werken in perioden 2016-2018.

Vanuit de stuurgroep is consensus ontstaan om met een tarief van 80 Euro/uur te

rekenen. Het idee is om de jaarlijkse samenstelling, analyse en rapportage door één

partij gedurende deze jaren te laten uitvoeren, zodat hier een effect van ervaringsle-

ren maximaal benut kan worden.

Tabel 6 geeft een geschatte begroting van de kosten over de periode 2016-2018 drie

jaren) van circa € 840k in totaal. Omgerekend naar een bedrag per jaar hebben we

het dan over een begrote kostenpost van € 280k/jaar.

31

6. Conclusies en aanbevelingen

6.1 Conclusies

z Er is consensus over het feit dat de levensduur van composieten ‘an sich’ zeer

lang is en composieten dus een duurzaam karakter hebben, maar dat er ooit

sprake is van een einde levensduur van een object.

z Er is consensus over het feit dat bij einde levensduur op dit moment geen

duurzame oplossing voorhanden is.

z Er is consensus over het feit dat er nauwelijks data is om de grootte van deze

stromen inzichtelijk te maken.

z Er is consensus over de nut en noodzaak van het hebben van data over de

composietstromen in Nederland, om data te genereren voor bewustzijn en

mogelijke business cases (privaat en publiek) mogelijk te maken om dit

genoemde probleem op te lossen.

z Er is consensus over het feit dat de wijze van werken van Nedvang niet 1-op-1

te kopiëren is en dat in dit geval IN de markt studies, eerder goede data

opleveren.

z Er is consensus over het feit dat ook Post Industrial informatie van belang is om

met name business cases te kunnen maken.

z Er is consensus over de scope van de te meten composietenstromen, de periode

van drie jaar om nut en noodzaak te bewijzen en de voorwaardelijke zaken zoals

webbased werken en informatiegeheimhouding op bedrijfsniveau.

32

6.2 Aanbevelingen

z We zien voor het welslagen van een goede monitoring dat het van belang is een

draagvlak te organiseren onder verschillende partijen. Het is zinvol om deze

verschillende partijen (NRK/VKCN, LMA, en verschillende brancheorganisaties

per PMC) bijeen te brengen en een ‘Green deal’ met hen te sluiten.

z In dat Green Deal proces raden wij ook aan om te kijken of onze voorgestelde

PMC’s en PMC-volgorde de juiste is. Wellicht kunnen kleinere PMC’s

enthousiast zijn om mee te werken, wat de volgorde licht verandert. In de eerste

fase kan dit van belang zijn.

z Tot die tijd bevelen wij aan om een klein team in werking te stellen

(voortzetting stuurgroep), dat zich buigt over voorbereidende werkzaamheden,

zoals de ontwikkeling van webbased applicaties, de uitvraag van een driejarige

monitoringspartij en de totale financiering van dit initiatief.

33

Bijlagen

Opzet van de opdracht en betrokkenen

De opzet van werkwijze van deze opdracht bestond uit twee fasen:

Fase 1: Interviews

Voor de uitvoering van dit onderzoek is gebruik gemaakt van bestaand onderzoeks-

materiaal en een aantal interviews met experts in alle fasen van de composietketen.

In totaal zijn acht experts in de keten individueel geraadpleegd.

Fase 2: Validatiesessie

De voorgestelde methode is vervolgens gevalideerd in een werksessie, georganiseerd

voor een doorsnede van experts in de keten van composietmateriaal. Een lijst van

aanwezigen is toegevoegd als bijlage. De resultaten van deze werksessie zijn in deze

rapportage verwerkt.

Fase 3: Eindrapportage

U vindt de uitkomst van deze fase voor u in de vorm van dit adviesrapport.

Voor de totstandkoming van dit onderzoek is onderstaande projectorganisatie

samengesteld.

Stuurgroep:

z Dhr. M. de Roos, Ministerie van IenM;

z Dhr. B. Drogt, BiinC / CompositeNL;

z Dhr. E. Schutjes, NRK;

z Dhr. E. de Ruijter, NRK;

z Dhr. J. van den Heuvel, Hiswa;

z Dhr. G. Wyfker, Metaalunie;

z Dhr. G. Klok, Nederlandse Jacthbouw Industrie;

z Dhr. K.van der Sterren, Rijkswaterstaat.

Projectteam:

z Joost Krebbekx, Berenschot

z Niki Lintmeijer, Berenschot

34

Aanwezigen validatiesessie (22-09-2015)

NAAM

Murk de Roos

Erik de Ruijter

Eric Schutjes

Gerwin Klok

Klaas van der Sterren

Ben Drogt

Jeroen van den Heuvel

Oene Wassenaar

Bram van der Pijll

Pieter Kuiper

Jack Smit

Marthien van Eersel

Paul Gramsma

Bert Jan van der Woude

Joost Krebbekx

Niki Lintmeijer

ORGANISATIE

Ministerie van Infrastructuur en Milieu

NRK

NRK

Metaalunie

Rijkswaterstaat

Biinc / CompositeNL

Hiswa

Polem

Bootjessloperij ‘t Harpje

ARN

Flexipol

Van Gansewinkel

EES

Fibre care & Recycling

Berenschot

Berenschot

Geïnterviewde personen

NAAM

Leen Schaap

Bram van der Pijll

Dick Zwaveling

Marthien van Eersel

Heidi Beers

Erik van der Hout

Martine van der Ent

ORGANISATIE

Schaap Composites

Bootjessloperij 't Harpje

Nedvang

Van Gansewinkel

Teijin Aramid

Accel

DSM Resins

Literatuurlijst

z AVK & Carbon Composites (2014). Composites Market Report 2014. Market

developments, trends, challenges and opportunities.

z Kema (2010). MJA Composieten Recycling. In opdracht van Agentschap NL en

NRK.

z Ministerie van VROM (2001). Europese Afvalstoffenlijst (Eural). Handreiking

Eural.

z NOS (Juli 2013). "Oude bootjes zijn afvalprobleem". Beschikbaar via: http://

nos.nl/artikel/526106-oude-bootjes-zijn-afvalprobleem.html

z Waterreactie Advies BV (2014). Aantal ‘end-of-life’ boten in Nederland en

potentiёle afvalstromen. Inclusief actualisatie aantal pleziervaartuigen in Nederland

2005 – 2014. In samenwerking met Hiswa, NJI, Ministerie van Economische

Zaken, Bootjessloperij ’t Harpje en Het Watersportverbond

Vormgeving: Berenschot, Harrie Wilkens

Berenschot Groep B.V.Europalaan 40, 3526 KS UtrechtPostbus 8039, 3503 RA UtrechtT 030 2 916 916E contact@berenschot.nlwww.berenschot.nl

Berenschot is een onafhankelijk organisatieadviesbureau met

350 medewerkers wereldwijd. Al ruim 75 jaar verrassen wij onze

opdrachtgevers in de publieke en private sector met slimme en

nieuwe inzichten. We verwerven ze en maken ze toepasbaar.

Dit door innovatie te koppelen aan creativiteit. Steeds opnieuw.

Klanten kiezen voor Berenschot omdat onze adviezen hen op een

voorsprong zetten.

Ons bureau zit vol inspirerende en eigenwijze individuen die

allen dezelfde passie delen: organiseren. Ingewikkelde vraag-

stukken omzetten in werkbare constructies. Door ons brede

werkterrein en onze brede expertise kunnen opdrachtgevers ons

inschakelen voor uiteenlopende opdrachten. En zijn we in staat

om met multidisciplinaire teams alle aspecten van een vraagstuk

aan te pakken.

Berenschot is aangesloten bij de E-I Consulting Group, een

Europees samenwerkingsverband van toonaangevende bureaus.

Daarnaast is Berenschot lid van de Raad voor Organisatie-

Adviesbureaus (ROA) en hanteert de ROA-gedragscode.